i DE GESCHIEDENIS VAN HET SULTANAAT ACEH

i DE GESCHIEDENIS VAN HET SULTANAAT ACEH

i
2770
DE GESCHIEDENIS VAN HET SULTANAAT ACEH IN VOGELVLUCHT
d r s J.R. V e r b e e k
DE GESCHIEDENIS VAN HET SULTANAAT ACEH IN VOGELVLUCHT
d r s J.R. V e r b e e k
Aceh
T o t 1511 vormden Aceh en Daya twee p r o v i n c i e s van h e t m a c h t i g e
r i j k P e d i r en werden i n naam van de s u l t a n b e s t u u r d d o o r twee
v r i j g e m a a k t e s l a v e n , d i e e l k een n i c h t van de s u l t a n gehuwd
hadden en de f u n c t i e v a n s t a d h o u d e r b e k l e e d d e n . De s t a d h o u d e r
v a n Aceh had twee z o o n s , waarvan de o u d s t e , R a j a I b r a h i m , de
g r o n d l e g g e r werd van h e t o n a f h a n k e l i j k e A c e h s e r i j k . R a j a
I b r a h i m v i e l h e t g e b i e d van Daya b i n n e n om een b e l e d i g i n g t e
wreken en zegde z i j n g e h o o r z a a m h e i d aan de S u l t a n v a n P e d i r
op, t o e n d e z e i n de s t r i j d t u s s e n b e i d e t r a c h t t e t e komen.
Nadat de h o o f d s t a d Aceh i n z i j n handen was, b e l e g e r d e R a j a
I b r a h i m P a s a i , waar de P o r t u g e z e n z i c h g e v e s t i g d hadden. De
P o r t u g e z e n werden na een zware s t r i j d v e r s l a g e n en t r o k k e n
z i c h t e r u g op M a l a k k a en met hen werd de S u l t a n van P e d i r
v e r d r e v e n . R a j a I b r a h i m r e g e e r d e v e r v o l g e n s o n d e r de naam
C a l a h a d - D i n , d o c h werd v e r m o e d e l i j k d o o r een van z i j n v r o u wen, een z u s t e r van de v e r n e d e r d e r a j a van Daya, v e r g i f t i g d .
Na z i j n dood werd h i j o p g e v o l g d d o o r z i j n b r o e r ' A l a u a d - D i n
R i ' a y a t a l - Q a h h a r ("de G e w e l d i g e " ) , d i e met z i j n w e t g e v i n g de
g r o n d s l a g l e g d e v o o r de l a t e r e g r o o t h e i d van A c e h . S u l t a n
' A l a u a d - D i n s l o o t met de s u l t a n van T u r k i j e een m i l i t a i r
v e r b o n d t e g e n de P o r t u g e z e n en v e r w i e r f m i l i t a i r e s t e u n ,
ondermeer i n de vorm van g e s c h u t t e c h n o l o g i e . In 1537 en 1547
v i e l h i j t o t d r i e maal t o e met hun s t e u n t e v e r g e e f s de P o r t u g e z e n op M a l a k k a aan. V e r v o l g e n s werd s t e u n g e z o c h t b i j de
J a v a a n s e v o r s t e n van J a p a r a om de P o r t u g e z e n u i t de a r c h i p e l
t e v e r d r i j v e n . Z i j n o p v o l g e r S u l t a n A l i R i ' a y a t Syah werd na
een r e g e e r p e r i o d e van 8 j a a r o p g e v o l g d d o o r Muda b i n H u s a i n
Syah, een k i n d van v i e r maanden oud, d a t na z e v e n maanden
s t i e r f . De R a j a van P r i a m a n (de b r o e r van A l i R i ' a y a t S y a h ) ,
d i e o p v o l g d e o n d e r de naam Mughal S r i 'Alam P e r i a m a n Syah
werd, na s l e c h t s e n k e l e weken t e hebben g e r e g e e r d , v e r m o o r d .
H i j werd op z i j n b e u r t o p g e v o l g d d o o r z i j n n e e f , de i n de
g e s c h i e d e n i s a l s " b l o e d d o r s t i g " bekend s t a a n d e S u l t a n Z a i n a l ' A b i d i n , zoon van de R a j a van A r u . Deze s u l t a n kwam na s l e c h t s
e n k e l e maanden aan h e t bewind geweest t e z i j n z e l f e v e n e e n s op
g e w e l d d a d i g e w i j z e om h e t l e v e n en werd o p g e v o l g d d o o r S u l t a n
A l a a d - D i n P e i r a k , meer bekend o n d e r de naam Mansur Syah. Deze
v o r s t t r a d t o e t o t een v e r b o n d van e n k e l e H i n d u s t a a n s e v o r s t e n om de P o r t u g e z e n t e v e r d r i j v e n en v o e r d e i n d i t k a d e r een
a a n v a l u i t op M a l a k k a . Met een v l o o t
werd de b e l e g e r i n g
u i t g e v o e r d , w a a r b i j T u r k s e h u l p t r o e p e n k r a c h t e n s h e t bondgen o o t s c h a p aan de z i j d e van A c e h s t r e d e n . De P o r t u g e z e n h i e l d e n
e c h t e r s t a n d , z e l f s de h u l p van de v o r s t i n van J a p a r a mocht
n i e t meer b a t e n : de v l o o t van de v e r b o n d e n e n werd d o o r de
P o r t u g e z e n v e r n i e t i g e n d v e r s l a g e n . H e r h a a l d e a a n v a l l e n werden
v r u c h t e l o o s u i t g e v o e r d , w a a r b i j S u l t a n Mansur Syah s n e u v e l d e .
H i j werd k o r t s t o n d i g o p g e v o l g d d o o r de j o n g e S u l t a n A l i R i a y a t Syah, een zoon v a n de S u l t a n v a n J o h o r e b i j de e n i g e
d o c h t e r v a n S u l t a n Mansur Syah. Na een r e g e r i n g s p e r i o d e van
s l e c h t s d r i e j a a r o n d e r v o o g d i j werd de j e u g d e s u l t a n v e r m o o r d
d o o r z i j n voogd en o p v o l g e r S u l t a n A l a a d - D i n R i - a y a t Syah IV.
Deze s u l t a n v o e r d e g e e n o o r l o g met de P o r t u g e z e n en was a a n v a n k e l i j k ook de N e d e r l a n d e r s v r i e n d e l i j k g e z i n d , t o e n i n 1599
A c e h v o o r h e t e e r s t d o o r twee Zeeuwse k o o p v a a r d i j s c h e p e n o n d e r
b e v e l v a n F r e d e r i k de Houtman b e z o c h t werd. Doch t o e n De
Houtman a a r z e l d e om de s u l t a n b i j t e s t a a n i n de o o r l o g t e g e n
J o h o r e s l o e g de v r i e n d s c h a p om i n v i j a n d s c h a p , d i e door de
P o r t u g e z e n werd aangewakkerd. De b e i d e schepen werden o n v e r hoeds a a n g e v a l l e n , w a a r b i j een d e e l v a n de bemanning, i n c l u s i e f De Houtman, i n g i j z e l i n g werd genomen. De s u l t a n e i s t e i n
r u i l v o o r hun v r i j l a t i n g h e t g r o o t s t e s c h i p op. Maar r u i m twee
j a a r l a t e r k e e r d e h e t t i j t o e n opnieuw twee Zeeuwse schepen
a r r i v e e r d e n met geschenken v o o r de s u l t a n en een s c h r i j v e n v a n
P r i n s M a u r i t s . De N e d e r l a n d e r s k r e g e n nu v e r g u n n i n g een hand e l s f a c t o r i j op t e r i c h t e n en de s u l t a n zond een g e z a n t s c h a p
n a a r P r i n s M a u r i t s , b e s t a a n d e u i t Abdul-Zamet, d i e k o r t na
aankomst i n M i d d e l b u r g o v e r l e e d , en S r i Mohammed. Gezant S r i
Mohammed werd door de P r i n s met v e e l e g a r d s en m a c h t s v e r t o o n
ontvangen t i j d e n s z i j n b e l e g e r i n g van Grave.
In d i t t i j d v a k m a n i f e s t e e r d e de E n g e l s - N e d e r l a n d s e h a n d e l s r i v a l i t e i t z i c h ook i n Aceh, waar i n 1602 de E n g e l s e v l o o t v o o g d
James L a n c a s t e r d o o r de s u l t a n werd o n t v a n g e n . B i j een v a n de
l a t e r e c o n t a c t e n i s door de E n g e l s e n een p r a c h t i g u i t g e v o e r d
b r o n z e n pronkkanon met h e t v o r s t e l i j k monogram aan de s u l t a n
t e n geschenke gegeven.
I n m i d d e l s was i n Aceh de 94 j a r i g e s u l t a n d o o r z i j n zoon A l i
R i - a y a t Syah gevangen g e z e t en d a a r o p s p o e d i g o v e r l e d e n . Het
e e r s t e j a a r v a n de nieuwe r e g e r i n g werd d o o r een g r o t e d r o o g t e
g e t e i s t e r d , waardoor e r v o e d s e l g e b r e k o n t s t o n d en e r een g r o t e
s t e r f t e onder de b e v o l k i n g p l a a t s v o n d . A l i R i - a y a t Syah was
w e i n i g bekwaam en was v e r s t r i k t i n een b l o e d i g e o o r l o g met
P e d i r , t o e n i n 1606 een P o r t u g e s e o o r l o g s v l o o t , d i e was u i t g e zonden om M a l a k k a t e o n t z e t t e n , Aceh a a n v i e l . De s u l t a n r i e p
de h u l p i n v a n z i j n d o o r hem gevangen gehouden neef M a h a r a j a
Derma Wangsa om de P o r t u g e s e a a n v a l h e t h o o f d t e b i e d e n . Deze
s l a a g d e e r i n de P o r t u g e z e n t e v e r d r i j v e n en v e r w i e r f hiermee
z o v e e l i n v l o e d , d a t h i j de s u l t a n k o n o p v o l g e n onder de naam
I s k a n d a r Muda, t o e n deze i n 1607 o n v e r w a c h t o v e r l e e d .
De w e l w i l l e n d e h o u d i n g t e g e n o v e r de N e d e r l a n d e r s s l o e g t i j d e n s
z i j n r e g e r i n g om i n een wantrouwen, d a t i n 1616 r e s u l t e e r d e i n
de gedwongen o p h e f f i n g v a n h e t VOC h a n d e l s k a n t o o r i n Aceh. De
s t r i j d t e g e n de P o r t u g e z e n z e t t e h i j e c h t e r o n v e r m i n d e r d d o o r ,
w a a r t o e h i j een v l o o t v a n 300 o o r l o g s v a a r t u i g e n u i t r u s t t e om
de P o r t u g e z e n u i t M a l a k k a t e v e r d i j v e n . De v l o o t v a n I s k a n d a r
Muda werd v e r s l a g e n , w a a r b i j de komst v a n een N e d e r l a n d s
e s k a d e r de t o t a l e v e r n i e t i g i n g v a n de A c e h s e v l o o t voorkwam.
Een tweede p o g i n g i n 1628 f a a l d e eveneens; h e t waren u i t e i n d e l i j k de N e d e r l a n d e r s d i e i n 1641 de P o r t u g e z e n u i t M a l a k k a
v e r d r e v e n . De o o r l o g s i n s p a n n i n g vormde een zware b e l a s t i n g
v o o r h e t Acehse r i j k , d a t o n t v o l k t r a a k t e en verarmde.
Op h a a r h o o g t e p u n t t i j d e n s de r e g e r i n g s p e r i o d e v a n S u l t a n
I s k a n d a r Muda (Marhun Meukuta A l a m ) , w e l k e duurde v a n 1607 t o t
1636, s t r e k t e h e t r i j k Aceh z i c h u i t t o t D e l i , A r u en S i a k op
de O o s t k u s t , o v e r e n i g e s t r a n d d i s t r i c t e n l a n g s de Westkust t o t
B e n k u l e n en omvatte een a a n z i e n l i j k d e e l v a n M a l a k k a (Pahang,
P e r a k en K e d a h ) . H e t k r e e g d a a r d o o r een t i j d l a n g de g e h e l e
p e p e r h a n d e l i n de r e g i o o n d e r c o n t r o l e . De rijkdommen d i e de
s u l t a n h i e r m e e v e r g a a r d e waren v a n f a b e l a c h t i g e omvang en
maakten een g r o t e i n d r u k op W e s t e r s e b e z o e k e r s v a n h e t h o f .
De b l o e i z e t t e z i c h nog v o o r t t i j d e n s de k o r t s t o n d i g e en
vreedzame r e g e r i n g van S u l t a n Moghal o f I s k a n d a r T h a n i (16361641), doch d a a r n a t r a d h e t v e r v a l i n , w a a r b i j de o n z o r g v u l d i g
g e r e g e l d e t r o o n s o p v o l g i n g een r o l s p e e l d e . Daar S u l t a n I s k a n d a r T h a n i geen e r f g e n a m e n a c h t e r l i e t , werd h e t b e s t u u r i n 1641
i n handen g e l e g d van z i j n e c h t g e n o t e , d i e r e g e e r d e o n d e r de
naam van S u l t a n e S a f i y a t u d d i n T a j a l - A l a m b i n t I s k a n d a r Muda.
De k e u z e v a n de v o r s t i n , de d o c h t e r van I s k a n d a r Muda, vormde
een t e g e n z e t v a n de r i j k s g r o t e n v e r s u s de v o r s t e n v a n J o h o r e ,
d i e op b a s i s van hun nauwe h u w e l i j k s v e r w a n t s c h a p met h e t
A c e h s e v o r s t e n h u i s de t r o o n c l a i m d e n . B i j w i j z e van compensat i e werd t o e n een nieuw t r a c t a a t met J o h o r e g e s l o t e n , w a a r b i ]
A c e h s t i l z w i j g e n d a f z a g van de aan h a a r v e r s c h u l d i g d e h u l d e b l i j k e n . H e t r i j k b r o k k e l d e a f : i n 1669 o n t t r o k D e l i z i c h aan
h e t o p p e r g e z a g v a n A c e h en na 1675 b e p e r k t e h e t gezag v a n Aceh
z i c h t o t N o o r d - S u m a t r a . S u l t a n e s a f i y a t u d d i n T a j a l - A l a m werd
op h a a r b e u r t t o t 1701 u i t s l u i t e n d d o o r s u l t a n e s o p g e v o l g d .
Ondanks hun zwakte b l e v e n de s u l t a n e s v e r z e t b i e d e n t e g e n de
u i t b r e i d i n g van de i n v l o e d van de VOC. S u l t a n e S r i R a t u Syah
Z a k i a t a d - D i n I n a y a t Syah z o c h t h i e r t o e t e v e r g e e f s h e t bondgen o o t s c h a p met de r e g i o n a l e g r o o t m a c h t Siam. Een d e e l van de
r i j k s g r o t e n t o o n d e een toenemend bezwaar t e g e n de benoeming
van vrouwen i n h e t s u l t a n s a m b t en i n 1699 p r o d u c e e r d e n z i j
h i e r t o e een b r i e f v a n e e n K a d i i n Mekka, w a a r i n de u i t o e f e n i n g
v a n h e t s u l t a n s g e z a g d o o r een vrouw i n s t r i j d werd v e r k l a a r d
met de w e t t e n van de I s l a m . H i e r o p werd de r e g e r e n d e S u l t a n e
S r i R a t u K a m a l a t Syah a f g e z e t en v e r v a n g e n d o o r S u l t a n Badr
a l - ' A l a m S y a r i f H a s y i m J a m a l u l l i l , waarna nimmer meer een
vrouw t o t h e t s u l t a n s a m b t werd v e r h e v e n . H e t i n g e t r e d e n v e r v a l
kon h i e r m e e i n de 18e eeuw n i e t meer worden g e k e e r d , ook t o e n
e r weer u i t s l u i t e n d s u l t a n s werden g e k o z e n . Deze waren v e e l a l
van A r a b i s c h e a f k o m s t , soms een B u g i n e e s . Door b u r g e r - en
s u c c e s s i e - o o r l o g e n v e r z w a k t e h e t r i j k , w a a r b i j de s u l t a n a l l e
w e r k e l i j k e macht v e r l o o r en Aceh een v e e l h e i d van s t a a t j e s
werd. Het g i n g e c h t e r op h e t e i n d van de 18e eeuw de Compagnie
evenmin v o o r de w i n d . I n een a a n t a l o p e e n v o l g e n d e o o r l o g e n
g i n g h e t N e d e r l a n d s e g e z a g op Suraatra g e h e e l v e r l o r e n . De
v o o r m a l i g e N e d e r l a n d s e h a n d e l s k a n t o r e n en p o s t e n werden d o o r
de E n g e l s e n overgenomen. Gedurende een p e r i o d e van b i j n a 20
j a a r waren de E n g e l s e n de e n i g e E u r o p e s e mogendheid d i e e n i g e
i n v l o e d u i t o e f e n d e op de gang van zaken i n A c e h . Na een r o e r i ge p e r i o d e van i n t e r n e s t r i j d r o n d de A c e h s e t r o o n kwam h e t
B r i t s e b e s t u u r i n 1817 t o t de s l o t s o m , d a t de h a n d e l s b e l a n gen h e t h e r s t e l v a n de v r e d e i n A c e h v o r d e r d e n . Na b e ë i n d i g i n g
v a n de N a p o l e o n t i s c h e o o r l o g e n werd een b e g i n gemaakt met h e t
h e r s t e l van de N e d e r l a n d s e s o u v e r e i n i t e i t , w a a r b i j ook h e t
g e z a g i n de k o l o n i ë n zou worden h e r s t e l d . De l o k a l e E n g e l s e
k o l o n i a l e a u t o r i t e i t e n b l e v e n z i c h e c h t e r met hand en t a n d
v e r z e t t e n t e g e n de u i t b r e i d i n g van h e t N e d e r l a n d s e g e z a g ,
w a a r b i j met name de v r i j e d o o r v a a r t v a n E n g e l s e s c h e p e n i n de
S t r a a t van M a l a k k a v e i l i g g e s t e l d d i e n d e t e worden. De E n g e l s e n s t i c h t t e n h i e r t o e een n e d e r z e t t i n g i n S i n g a P u r a en v e r w i e r v e n h e t r e c h t i n Aceh een k a n t o o r en een r e s i d e n t t e
v e s t i g e n , met u i t s l u i t i n g v a n a l l e a n d e r e E u r o p e s e mogendheden. I n de l o o p d e r t i j d g i n g e n s t e e d s meer o n d e r h o r i g h e d e n
v e r l o r e n , o n d e r m e e r d o o r d a t d e z e de s u z e r e i n i t e i t e r k e n d e n van
de v o r s t v a n S i a k . D i t deden A s a h a n , B a t u B a r a , S e r d a n g , D e l i ,
B a l u C i n a en L a n g k a t , z o d a t i n h e t b e g i n v a n de 19e eeuw de
T a m i a n g - n v i e r de g r e n s vormde t u s s e n S i a k en A c e h . De opkomst
van de o n a f h a n k e l i j k e r i j k e n Trumon, S i n g k e l en B u l u Samak
vormde e v e n e e n s een g e v o e l i g e s l a g v o o r A c e h . B i j h e t Londons
T r a k t a a t van 1824 werd de o n g e m a k k e l i j k e v e r h o u d i n g t u s s e n
N e d e r l a n d en E n g e l a n d i n h e t M a l e i s e g e b i e d s d e e l g e r e g e l d
w a a r b i j N e d e r l a n d z i j n b e z i t t i n g e n op M a l a k k a o p g a f en a f ' z a a
van h e t p r o t e s t t e g e n de b e z e t t i n g v a n S i n g a P u r a i n r u i l v o o r
de E n g e l s e b e z i t t i n g e n en c l a i m s op Sumatra. Tevens zegde
N e d e r l a n d t o e de v e i l i g h e i d van h e t h a n d e l s - en s c h e e p v a a r t v e r k e e r t e b e v o r d e r e n , z o n d e r d a a r b i j de s o u v e r e i n i t e i t van
A c e h aan t e t a s t e n . De P a d r i - o o r l o g v e r e i s t e e c h t e r v o o r l o p i g
a l l e a a n d a c h t van h e t N e d e r l a n d s - I n d i s c h e Gouvernement
zodat
e r s l e c h t s b e p e r k t gewaakt kon worden t e g e n z e e r o o f en s l a v e r n i j . U i t d e z e b e p a l i n g v l o e i d e een a a n t a l malen n e t e l i g e
k w e s t i e s v o o r t , ondermeer h e t g e b e u r e n r o n d de c i v i e l e s c h o e ner D o l f i j n , d i e na een m u i t e r i j van h e t inheemse d e e l v a n de
bemanning met f 30.000,- aan goud i n handen g e v a l l e n was van
de s u l t a n van A c e h . I m i d d e l s werd de N e d e r l a n d s e i n v l o e d
u i t g e b r e i d t o t de " a f v a l l i g e " o n d e r h o r i g h e d e n , h e t g e e n i n de
N e d e r l a n d s e v i s i e kon g e s c h i e d e n z o n d e r de a f g e g e v e n g a r a n t i e
o m t r e n t de s o u v e r e i n i t e i t van A c e h t e s c h e n d e n . Het v o r s t e n d o m
Trumon f u n g e e r d e a l s b u f f e r t e g e n h e t A c e h s e r i j k . De e e r d e r genoemde A c e h s e z e e r o v e r s p r a k t i j k e n b r a c h t e n e c h t e r ook i n t e r n a t i o n a l e p r o b l e m e n met z i c h mee, a a n g e z i e n A m e r i k a a n s e ,
E n g e l s e en N a p o l i t a a n s e s c h e p e n e r h e t s l a c h t o f f e r van werden
D i t b e t e k e n d e h e t e i n d e v o o r de N e d e r l a n d s e o n t h o u d i n g s p o l i t i e k t e n o p z i c h t e van Aceh, d a t i n 1852 a l c o n t a c t had g e z o c h t
met K e i z e r N a p o l e o n I I I van F r a n k r i j k . U i t e i n d e l i j k werd d o o r
de G o u v e r n e u r van S u m a t r a ' s W e s t k u s t , G e n e r a a l van S w i e t e n , i n
1857 een v r i e n d s c h a p s v e r d r a g g e s l o t e n met S u l t a n I b r a h i n
Mansur Syah. De s u l t a n v e r b o n d z i c h i n d i t c o n t r a c t mee t e
h e l p e n aan de b e t e u g e l i n g van de z e e - en s t r a n d r o o f , alsmede
een e i n d e t e maken aan de A c e h s e s l a v e n t o c h t e n op h e t e i l a n d
N i a s . Nieuwe z e e r o o f k w e s t i e s , de u i t b r e i d i n g van h e t N e d e r l a n d s e g e z a g i n S i a k , de v e r a n d e r d e v e r h o u d i n g met E n g e l a n d op
Sumatra, a l s g e v o l g van h e t o p t r e d e n van de E n g e l s e a v o n t u r i e r
W i l s o n i n S i a k en de I n d i a n M u t i n y t o t 1859, en de toenemende
b e t r o k k e n h e i d van d e r d e mogendheden maakten een e i n d e aan de
b r o z e goede v e r s t a n d h o u d i n g t u s s e n N e d e r l a n d en A c e h . Het
d a a d w e r k e l i j k u i t b r e k e n van de v i j a n d e l i j k h e d e n was, v o o r a l na
het
S u m a t r a - t r a c t a a t van 1871, d a t de N e d e r l a n d e r s de v r i j e
hand g a f i n Sumatra, nog s l e c h t s een k w e s t i e van t i j d . Nadat
de A c e h e r s d a a d w e r k e l i j k g e p r o b e e r d hadden b u i t e n l a n d s e mogendheden i n de k w e s t i e t e b e t r e k k e n , zond de I n d i s c h e Reger i n g N i e u w e n h u i j z e n a l s C o m m i s s a r i s n a a r A c e h , d i e de b e t r e k k i n g e n met N e d e r l a n d e e n d u i d i g moest r e g e l e n . Daar men een
w e i g e r a c h t i g e h o u d i n g van A c e h v e r w a c h t t e en de t i j d d r o n g
werd hem een m i l i t a i r e e x p e d i t i e , o n d e r b e v e l van G e n e r a a l
J.H.B. K o h i e r , n a g e z o n d e n . Men h o o p t e met d i t m i l i t a i r e
m a c h t s v e r t o o n de A c e h e r s t o t a n d e r e g e d a c h t e n t e b r e n g e n o f
a n d e r s een v o l k e n r e c h t e l i j k e s t a a t v a n o o r l o g t e c r e e e r e n , d i e
het
i n g r i j p e n van d e r d e mogendheden i n b i j v o o r b e e l d een p r o t e c t o r a a t s v o r m zou v e r h i n d e r e n . Ook de o o r l o g t e g e n h e t Nederl a n d s e Gouvernement, v e r k l a a r d op 26 m a a r t 1873 b r a c h t geen
h e r s t e l van de c e n t r a l e s u l t a n s m a c h t . I n h e t b i n n e n l a n d werd
h e t d a a d w e r k e l i j k e g e z a g u i t g e o e f e n d d o o r de p l a a t s e l i j k e
b e s t u u r d e r s , de O ë l e ë b a l a n g s en was h e t g e z a g van de s u l t a n
n o m i n a a l . De N e d e r l a n d s - I n d i s c h e R e g e r i n g v e r z u i m d e i n d i t
staatkundig verbrokkelde geheel verzoeningsgezinde krachten
een k a n s t e gunnen en b l e e f de s u l t a n a l s v e r t e g e n w o o r d i g e r
v a n de c e n t r a l e macht a a n s p r e k e n . De " o o r l o g s p a r t i j " won
a a n z i e n l i j k i n k r a c h t t o e n de e e r s t e e x p e d i t i e , na h e t s n e u v e l e n v a n de o p p e r b e v e l h e b b e r , o n v e r r i c h t e r zake t e r u g w e e k . B i j
de tweede A c e h - e x p e d i t i e i n 1874 werd de k r a t o n v e r o v e r d ,
n a d a t d e z e was v e r l a t e n . S u l t a n Mahmud I I I Shah s t i e r f i n
h e t z e l f d e j a a r . Het s u l t a n a a t werd i n 1874 opgeheven en Aceh
o n d e r m i l i t a i r g e z a g g e p l a a t s t . Hiermee was de o o r l o g e c h t e r
g e e n s z i n s b e ë i n d i g d , e r o n t s t o n d een l a n g d u r i g e en k o s t b a r e
o o r l o g , d i e van N e d e r l a n d s e z i j d e met w i s s e l e n d s u c c e s met
w i s s e l e n d e methoden werd g e v o e r d . In 1904 o n d e r w i e r p ' A l a 'adDin Muhammad Daud Syah, de p r e t e n d e n t s u l t a n van Aceh, z i c h
aan h e t N e d e r l a n d s e g e z a g . H i j werd met z i j n zoon en t r o o n s o p v o l g e r Teungku I b r a h i m n a a r J a v a v e r b a n n e n , waar h i j op 7
f e b r u a r i 1939, na 32 j a a r b a l l i n g s c h a p o v e r l e e d t e M e e s t e r
C o r n e l i s . Hoewel de o v e r g a v e van de p r e t e n d e n t - s u l t a n werd
beschouwd a l s h e t e i n d e van de o o r l o g , b l e e f de p a c i f i c a t i e
v a n h e t gewest b i j z o n d e r e a a n d a c h t v r a g e n . De O ë l e b a l a n g s
b l e v e n onder Nederlands gezag a l s z e l f b e s t u u r d e r s fungeren.
Het a a n t a l z e l f b e s t u r e n d e l a n d s c h a p p e n i n Aceh b e d r o e g n i e t
m i n d e r dan 102, waarvan de meeste van z e e r k l e i n e omvang.
M e r k w a a r d i g i s , d a t n a a s t de t i t e l van Teuku soms ook d i e van
M a h a r a j a v o o r k o m t , h e t g e e n w i j s t op I n d i a s e i n v l o e d e n .
B e l a n g r i j k e l a n d s c h a p p e n i n Aceh z i j n : Pidië, Keumangan,
Keumala, Geumpang, Lho Seumawe (waarvan de z e l f b e s t u u r d e r de
t i t e l M a h a r a d j a d r a a g t ) , Samalanga, Peusangan, K e u r e u t o ë ,
P e u r e u l a , L a n g s a , Tungkob en Trumon.
In j a n u a r i 1946 b r a k een h e v i g e o p s t a n d u i t , w a a r i n de PUSA
( P e r s a t u a n Ulama Ulama S e l u r u h A c e h ) , een beweging met een
f a n a t i e k g o d s d i e n s t i g k a r a k t e r een g r o t e r o l s p e e l d e . T a l r i j k e
O ë l e ë b a l a n g s met hun g e z i n n e n werden i n d i e t i j d
vermoord.
In 1953 werd A c e h een Daerah I s t i m e w a en l e d e n van de t a l r i j k e
z e l f b e s t u u r s g e s l a c h t e n b e k l e d e n t h a n s nog s t e e d s b e l a n g r i j k e
p o s i t i e s i n het p r o v i n c i a l e bestuur.
De
Kraton
Aceh
De A c e h - r i v i e r maakt op o n g e v e e r 5 k i l o m e t e r l a n d i n w a a r t s een
s t e r k e kromming, w a a r b i j h a a r l o o p van een w e s t e l i j k e i n een
n o o r d e l i j k e r i c h t i n g o v e r g a a t . N a b i j d e z e kromming op o n g e v e e r
200 m e t e r van de l i n k e r o e v e r l a g de k r a t o n van G r o o t Aceh i n
een v r i j d i c h t b e v o l k t e v l a k t e . B e h a l v e de k r a t o n Darud D u n i a
bouwde S u l t a n A l a a d - D i n J o h a n Mahmud Syah I van h e t k o n i n k - '
r i j k D a r u s s a l a m (1267-1309) h i e r i n 1292 de M e u s e u g i t Raya
J a m i B a i t u r Rahman ( " v e r b l i j f van de B a r m h a r t i g e " )
welke
l a t e r d o o r de S u l t a n s I s k a n d a r Muda en I s k a n d a r T h a n i a a n z i e n l i j k werd v e r g r o o t . S u l t a n A l a a d - D i n Syamsu Syah (1497-1511)
bouwde een nieuwe k r a t o n , K u t a Alam genaamd, alsmede de meus e u g i t B a i t u r Rahim ( " v e r b l i j f van de E r b a r m e r " ) . D e z e l f d e
naam werd l a t e r ook gegeven aan de d o o r S u l t a n I s k a n d a r Muda
m de k r a t o n Darud D u n i a gebouwde m e u s e u g i t . T i j d e n s de r e g e r i n g s p e r i o d e van S u l t h a n e N u r a l - ' a l a m N a g i a t a d - D i n s y a h
werden d e z e m e u s e u g i t en de k r a t o n d o o r b r a n d v e r w o e s t , doch
l a t e r i n meer b e s c h e i d e n vorm herbouwd. Met h e t afnemen van de
s u l t a n s m a c h t en h e t v o o r t d u r e n d e g e l d g e b r e k van de v o r s t
v e r v i e l de k r a t o n i n de l o o p d e r t i j d s t e e d s meer, z o d a t van
de v r o e g e r e g r a n d e u r w e i n i g meer o v e r b l e e f . V e t h omschreef i n
z i j n boek " A t c h i n en z i j n e b e t r e k k i n g e n t o t N e d e r l a n d "
(1873)
de t o e s t a n d van h e t complex a l s een " s m e r i g e n , h a l f i n g e v a l l e n , g e d e e l t e l i j k z e l f s van a t a p p e n o n t b l o o t e n k r a t o n " .
Van de v r o e g e r e k r a t o n waren s l e c h t s e n k e l e r e s t e n o v e r g e b l e v e n , w a a r o n d e r de P i n t o Khob, een even b u i t e n de
kratonmuur g e l e g e n s t e n e n p o o r t j e , d a t w e l l i c h t o o i t diende
a l s u i t g a n g van de k r a t o n n a a r de Taman. I n d e z e Taman, een i n
s t e e n o p g e t r o k k e n l u s t o o r d i n de vorm van een g e s t y l e e r d e
l o t u s b l o e m , g e l e g e n i n de omgeving van de k r a t o n b i j K o t a
Gunungan, i s de c u l t u u r i n v l o e d merkbaar van de I n d i a s e G r o o t M o g o l s . B i j K o t a Gunongan, ook wel K o t a P e c u t genoemd, bevond
z i c h v o o r t s een ommuurde b e g r a a f p l a a t s , w a a r b i n n e n z i c h de
g r a v e n bevonden van e n k e l e r a t u ' s .
Het k r a t o n c o m p l e x z e l f was l a n g w e r p i g van vorm en omgeven d o o r
een 4 a 5 m e t e r hoge b u i t e n m u u r , w a a r b i n n e n nog een tweede en
d e r d e muur waren o p g e r i c h t , d i e e n c e i n t e s vormden, w a a r o n d e r
d i e v a n de e i g e n l i j k e d a l a m . De a f m e t i n g e n van de b u i t e n o m t r e k
b e d r o e g e n o n g e v e e r 800 b i j 1500 m e t e r , z o d a t h e t complex een
o p p e r v l a k b e s l o e g van o n g e v e e r 16^ h e c t a r e n . Aan de z u i d - en
o o s t z i j d e s t r o o m d e b i n n e n de k r a t o n m u r e n de K r o e ë n g Daroe, d i e
even d a a r b u i t e n i n de A c e h - r i v i e r u i t s t r o o m d e . De v o o r n a a m s t e
gebouwen waren h e t w o o n h u i s en h e t " k a n t o o r " van de s u l t a n , de
e e t z a a l van de oude s u l t a n , h e t h u i s van P u c u t P i d i en h a a r
v o l g e l i n g e n , de balè rom, h e t h u i s van de oude s y a b a n d e r , de
eerdergenoemde M e u s e u g i t B a i t u r Rahim, en h e t k r u i t h u i s . Daarn a a s t waren e r v e r s c h i l l e n d e goed o n d e r h o u d e n v o r s t e l i j k e
b e g r a a f p l a a t s e n , w a a r o n d e r d i e van S u l t a n I b r a h i m Mansur Syah
en z i j n b e i d e k i n d e r e n .
De n o o r d - en w e s t f a c e n van de k r a t o n waren i n g e d u c h t e s t a a t
van t e g e n w e e r g e b r a c h t ; de o v e r i g e waren m i n d e r u i t g e b o u w d ,
doch werden b e s c h e r m d d o o r een o n d o o r d r i n g b a r e w i l d e r n i s van
b a m b u - d u r i , d i e h e t g e h e e l een g r o t e s t o r m v r i j h e i d g a v e n . De
w a l l e n van de k r a t o n waren v r i j w e l op E u r o p e s e w i j z e gebouwd
en van t r a v e r s e n v o o r z i e n . De n o o r d f a c e l e e k e n i g s z i n s op de
g e b a s t i o n n e e r d e vorm van de I t a l i a a n s e b e v e s t i g i n g s m a n i e r en
b e s t o n d u i t een l i n i e van twee g e b a s t i o n n e e r d e f r o n t e n , met
k l e i n e b a s t i o n s en een z e e r l a n g e c o u r t i n e . De w e s t f a c e was
o v e r de g e h e l e l e n g t e op d r i e p u n t e n g e b r o k e n , z o d a t ges c h i k t e o p s t e l l i n g s p l a a t s e n v o o r g e s c h u t t e r b e s t r i j k i n g van
de g r a c h t werden v e r k r e g e n . Het z u i d f r o n t had de vorm van een
r e c h t e l i j n , waarvan h e t m i d d e l s t e g e d e e l t e o n g e v e e r 20 m e t e r
v o o r u i t s t a k v o o r de g r a c h t s v e r d e d i g i n g ; de o o s t f a c e , t e n s l o t t e , had een u i t s p r i n g e n d e hoek t e r b e s t r i j k i n g van h e t
n o o r d e l i j k e g e d e e l t e . De o m w a l l i n g b e s t o n d s l e c h t s v o o r een
k l e i o n g e d e e l t e u i t s t e n e n muren, n a m e l i j k 10 m e t e r r e c h t s en
24 m e t e r l i n k s van de h o o f d p o o r t i n de n o o r d f a c e ; v o o r h e t
o v e r i g e was d e z e g e h e e l van a a r d e . Na de m i s l u k t e e e r s t e
e x p e d i t i e van 1873 was de o m w a l l i n g a a n z i e n l i j k v e r s t e r k t en
werd h e t p r o f i e l van de b o r s t w e r i n g van h e t n o o r d - en w e s t f r o n t h e r s t e l d met b l o k z o d e n en, a l s z a n d z a k k e n g e b r u i k t e ,
g e v u l d e a a r d m a n d j e s van g e v l o c h t e n k l a p p e r b l a d e n . De meuseu-
PLATTE
GROND
VAN
DEN
KRATON
g i t , de Tanam en de K o t a Gunongan vormden met h e t t u s s e n g e l e g e n K o t a Kuburan R a j a een a a n e e n g e s c h a k e l d e l i n i e v a n
v e l d w e r k e n t e r v e r h o g i n g van h e t v e r d e d i g i n g s v e r m o g e n v a n de
n o o r d - en w e s t f a c e v a n de k r a t o n . T e r b e s c h e r m i n g v a n de
b e d i e n i n g s m a n s c h a p p e n v a n h e t g e s c h u t t e g e n de u i t w e r k i n g v a n
h e t N e d e r l a n d s e g r a n a a t v u u r waren g e b l i n d e e r d e u i t g e g r a v e n
s c h u i l h o e k e n a a n g e b r a c h t i n h e t t a l u d v a n de o m w a l l i n g en
waren i n de e m b r a s s u r e s gedroogde b u f f e l h u i d e n opgehangen,
w a a r a c h t e r h e t l a d e n van h e t g e s c h u t v e i l i g p l a a t s kon hebben.
I n t o t a a l bevonden z i c h 52 s t u k k e n g e s c h u t v a n de meest u i t e e n l o p e n d e a a r d en k a l i b e r op de k r a t o n w a l l e n , e c h t e r s l e c h t s
g e d e e l t e l i j k op d e u g d e l i j k e a f f u i t e n . H i e r v a n werd met 35
s t u k s op de N e d e r l a n d e r s g e v u u r d , w a a r b i j de A c e h e r s ondermeer
s t e n e n en N e d e r l a n d s e b l i n d g a n g e r s a l s p r o j e c t i e l e n g e b r u i k t e n . Een d e r meest o p v a l l e n d e s t u k k e n was een f r a a i b r o n z e n
p r o n k - k a n o n , waarop h e t E n g e l s e wapen en de t e k s t " J a c o b u s Rex
1617" waren a a n g e b r a c h t en d a t i n d e r t i j d d o o r de E n g e l s e
k o n i n g J a c o b u s I aan de s u l t a n v a n Aceh t e n geschenke was
gegeven. Thans b e v i n d t z i c h d i t kanon met e n k e l e a n d e r e i n de
v e r z a m e l i n g v a n h e t museum Bronbeek. Van h e t b r o n s van de
o v e r i g e a a n g e t r o f f e n vuurmonden werd de A t j e h m e d a i l l e v e r v a a r d i g d , d i e aan a l l e d e e l n e m e r s van de l e en 2e e x p e d i t i e werd
uitgereikt.
Na de v e r o v e r i n g werd h e t k r a t o n c o m p l e x a l s v e r d e d i g b a r e
s t e l l i n g u i t g e b o u w d en bewoonbaar gemaakt v o o r een E u r o p e s e
b e z e t t i n g . De balè rom werd v e r p l a a t s t en d i e n d e t o t 1881 a l s
t i j d e l i j k e o f f i c i e r s w o n i n g . Voor de bouw v a n e n k e l e b u r e a u ' s
v o o r h e t g e w e s t e l i j k c i v i e l en m i l i t a i r b e s t u u r werden i n 1879
e n k e l e g r a v e n v a n n i e t meer bekende v o r s t e n o p g e r u i m d ; de
o v e r i g e v o r s t e n g r a v e n werden z o r g v u l d i g g e s p a a r d . Het a l d u s
o n t s t a n e b e s t u u r s c e n t r u m werd op v o o r s t e l v a n de t o e n m a l i g e
o p p e r b e v e l h e b b e r g e n e r a a l J . v a n S w i e t e n K o e t a R a d j a genoemd,
h e t g e e n b i j G o u v e r n e m e n t s b e s l u i t van 19 maart 1874 No. 1 werd
g o e d g e k e u r d . De t i j d e n s de k r i j g s h a n d e l i n g e n d o o r b r a n d v e r w o e s t e M e u s e u g i t Raya B a i t u r Rahman werd a l s v r e d e s g e b a a r
g e h e e l herbouwd. Reeds op 8 f e b r u a r i 1874 b e l o o f d e g e n e r a a l J .
van S w i e t e n i n een s c h r i j v e n aan e n k e l e v a n de meest i n v l o e d r i j k e h o o f d e n de herbouw, i n de hoop v e r z o e n i n g s g e z i n d e Aceh e r s v o o r z i c h t e w i n n e n , door aan t e t o n e n d a t hun g o d s d i e n s t
door h e t N e d e r l a n d s e g e z a g volkomen geëerbiedigd werd. Door
t a l v a n m o e i l i j k h e d e n en t e g e n w e r k i n g v a n de Acehse b e v o l k i n g
en hun h o o f d e n kon e e r s t i n 1879 met de bouw worden begonnen,
w e l k werk d o o r L i e A S i e , de l u i t e n a n t d e r C h i n e z e n t e Aceh,
v o o r h e t a s t r o n o m i s c h e b e d r a g van f 203.000,- was aangenomen.
Op 9 o c t o b e r 1879 werd d o o r Teungku K a l i M a l i k u n Adé p l e c h t i g
de e e r s t e s t e e n g e l e g d , i n t e g e n w o o r d i g h e i d v a n ondermeer
g e n e r a a l Van d e r H e i j d e n . Op 27 december 1881 werd de herbouwde m e u s e u g i t met p l e c h t i g ceremoniëel o v e r g e g e v e n . Hoewel de
m e u s e u g i t a l s z o d a n i g door de b e v o l k i n g werd g e a c c e p t e e r d ,
h e e f t de herbouw op z i c h n i e t h e t beoogde e f f e c t o p g e l e v e r d .
De r e s t a n t e n v a n de k r a t o n z e l f en h a a r o m w a l l i n g werden i n de
l o o p d e r t i j d g e h e e l g e s l o o p t ; s l e c h t s de P i n t o Khob en de
K o t a Gunongan met de Taman z i j n bewaard g e b l e v e n .
Overzicht van de s u l t a n s van Samudra Pasai
Malik as-Salih
Muhammad
Mahmud M a l i k a z - Z a h i r
Mansur M a l i k a z - Z a h i r
Ahmad M a l i k a z - Z a h i r
Zain a l - A b i d i n Malik az-Zahir
Nahrasiyah
S a l l a h ad-Din
Abu Z a i d M a l i k a z - Z a h i r
Mahmud M a l i k a z - Z a h i r
Zain al-'Abidin
'Abd-Allah Malik az-Zahir
Zain al-'Abidin
ca.
ca.
ca.
ca.
ca.
?-1297
1297-1326
1326-±1345
1326-?
1346-1383
1383-1405
1405-1412
1405-1412
1412-?
1455-1477
1477-1500
1501-1513
1513-1524
Overzicht van de s u l t a n s van Aceh Dar As-Salam
A l a a d - D i n A l i Mughayat Syah
Calah ad-Din
'Alau ad-Din R i ' a y a t al-Qahhar
H u s a i n a l i a s S u l t a n ' A l i R i ' a y a t Syah I I I
Muda b i n H u s a i n Syah
Mughal S r i 'Alam P e r i a m a n Syah
Zain a l - ' A b i d i n a l i a s Raja Z a i n a l
A l a a d - D i n Mansur Syah
Mengat Buyung a l i a s S u l t a n ' A l i R i - a y a t Syah
' A l a a d - D i n R i - a y a t Syah I V
' A l i R i - a y a t Syah V, a l i a s S u l t a n Muda
I s k a n d a r Muda Darma Wangsa P e r k a s a Alam Syah
I s k a n d a r T h a n i ' A l a a d - D i n Mughayat
Syah a l i a s S u l t a n Mughal
Sultanah S r i Ratu T a j al-'Alam S a f i a t
a l - D i n Johan B e r d a u l a t
S u l t a n a h S r i R a t u Nur a l - ' a l a m N a q i a t a d - D i n
S u l t a n a h ' S r i R a t u Syah Z a k i a t a d - D i n
I n a y a t Syah
S u l t a n a h S r i R a t u K a m a l a t Syah
B a d r a l - ' A l a m S y a r i f Hasyim J a m a l u l l i l
P e r k a s a 'Alam S y a r i f L a m t u i b i n
S y a r i f Ibrahim
J a m a l a l - ' A l a m Badr a l - M u n i r b i n S y a r i f Hasyim
J a u h a r a l - ' A l a m Ama' a d - D i n Syah
Syam a l - ' A l a m Wandi Teubeueng
A l a 'ad-Din M a h a r a j a L i l a Ahmad Syah
' A l a 'ad-Din J o h a n Syah
' A l a 'ad-Din Mahmud Syah
' A l a 'ad-Din Muhammad Syah
H u s a i n ' A l a 'ad-Din J a u h a r a l - A l a m Syah
' A l a 'ad-Din Muhammad Daud Syah
I b r a h i m Mansur Syah
' A l a 'ad-Din Mahmud Syah
' A l a 'ad-Din Muhammad Daud Syah
1511-1530
1530-1539
1539-1571
1571-1579
1579
1579
1579-1580
1581-1586
1586-1589
1589-1604
1604-1607
1607-1636
1636-1641
1641-1675
1675-1678
1678-1688
1688-1699
1699-1702
1702-1703
1703-1726
1726
1726
1727-1735
1735-1760
1760-1781
1781-1795
1795-1823
1823-1836
1836-1870
1870-1874
1874-1903
LITERATUUROVERZICHT ACEH
Album
Alex
Album s e n i budaya Aceh.
U i t g a v e Departemen P dan K, [ s . 1 . , s . n . , s.d.]
[ps. C. de V r i e s ]
L u i t e n a n t - G e n e r a a l J . B . van H e u t s z .
Amsterdam, 1 9 0 5 . - 1 4 6 p. : H l . : k r t .
Ampien
De d e s e r t e u r . L o t g e v a l l e n onder de A t j e h e r s , v a n een u i t
het N e d e r l a n d s e n - I n d i s c h l e g e r gedeserteerden Belg
Harderwijk, 1887.
Banck. J . K .
A t c h i n ' s v e r h e f f i n g en v a l .
R o t t e r d a m , 1 8 7 3 . - 7 8 p. : k r t .
Beckina.
B.F,.,T,H.
V e r s l a g d e r v e r r i c h t i n g e n v a n den g e n e e s k u n d i g e n d i e n s t
b i ] de e e r s t e e x p e d i t i e t e g e n h e t R i j k v a n A t j e h
B a t a v i a , 1 8 7 4 . - 2 8 8 p. : i l l .
Beek. A.W.K. t e r
De v i e r e e r s t e j a r e n van den A t j e h - o o r l o g .
's-Gravenhage, 1 8 8 3 . - 1 5 5 p. : k r t n .
Bescheiden
O f f i c i e e l e bescheiden betreffende
o o r l o g tegen A t j e h .
Algemeene L a n d s d r u k k e r i j , 1 8 8 1 .
het ontstaan
van den
Beschrijving
B e s c h r i j v i n g v a n den k r a t o n van G r o o t - A t j e h . Z i j n e
v e r d e d i g i n g s k r a c h t en bewapening. M e r k w a a r d i g h e d e n e r i n
a a n g e t r o f f e n . - B a t a v i a , 1 8 7 4 . - 1 6 p. : p l . g r .
Beuminq. P.H.R.
S c h e t s e n u i t de s t r i j d op G r o o t - A t j e h met s p e c i a a l
v e r v a a r d i g d e k a a r t en t o e p a s s e l i j k e p h o t o ' s .
Amsterdam, 1 9 1 5 . - 6 3 p. : i l l .
Borel.
G.F.W.
Onze v e s t i g i n g i n A t j e h . C r i t i s c h b e s c h r e v e n .
's-Gravenhage, 1 8 7 8 . - V I , 3 6 4 p. : k r t n .
B r o e r s m a , R.
A t j e h a l s l a n d v o o r h a n d e l en b e d r i j f
U t r e c h t , 1 9 2 5 . - 1 2 8 p. • i l l .
B r o o s h o o f d . P.
G e s c h i e d e n i s v a n den A t j e h - o o r l o g 1 8 7 3 - 1 8 8 6 . I n
p o p u l a i r e n vorm v e r t e l d .
U t r e c h t , 1 8 8 6 . - 2 9 7 p. : k r t n .
B r u i n s m a . J.F.D.
De v e r o v e r i n g van A t j e h ' s g r o o t e M i s s i g i t .
Sneek, 1889. - 116 p. : i l l .
Croo
r
M.H. du
M a r e c h a u s s e i n A t j e h . H e r i n n e r i n g e n en e r v a r i n g e n van
den e e r s t e n l u i t e n a n t en k a p i t e i n v a n h e t K o r p s
M a r e c h a u s s e e v a n A t j e h en O n d e r h o o r i g h e d e n H.J. Schmidt
M a a s t r i c h t , 1943. - 191 p. : i l l .
C r o o . M.H. du
Generaal Swart. P a c i f i c a t o r van A t j e h .
M a a s t r i c h t [ 1 9 4 5 ? ] . - X I I , 177 p. : i l l .
:
krtn.
D i a i a d i n i n a r a t , Raden H.
C r i t i s c h o v e r z i c h t van de i n M a l e i s c h e werken v e r v a t t e
gegevens o v e r de g e s c h i e d e n i s v a n h e t S o e l t a n a a t van
A t j e h . - 's-Gravenhage, 1910.
D i a i a d i n i n a r a t . Raden H.
K a s u l t a n a n Aceh; S e j a r a h K a s u l t a n a n Aceh.
J a k a r t a , 1984.
Doup. A.
Gedenkboek K o r p s Marechaussee v a n A t j e h en
Onderhorigheden.
Medan, 1940. - 376 p. : i l l . : k r t .
F i s c h e r . H.W.
C a t a l o g u s van 's R i j k s E t h n o g r a p h i s c h Museum.
D e e l V I : A t j e h , G a j o - en A l a s l a n d e n .
L e i d e n , 1912. - 229 p. : i l l .
Gedenkboek
Gedenkboek K o r p s M a r e c h a u s s e e van A t j e h en
O n d e r h o o r i g h e e d e n : 1890 - 2 A p r i l 1940.
[ 8 . 1 . : s . n . ] , 1940. - 376 p. : i l l .
Has'imv. A.
I s k a n d a r Muda. Meukuta Alam.
J a k a r t a , 1975. - 104 p. : i l l .
: lit.opg.
Hasimv. A.
Kebudayaan Aceh dalam S e j a r a h .
J a k a r t a , 1983. - 478 p. : i l l .
H e r f k e n s . J.W.F.
Oost-Indische krijgsgeschiedenis, I I I .
De expeditiën n a a r A t j e h , 1873-1874.
B r e d a , 1900. - 81 p. : k r t .
H e u r n . F.C. v a n
De o l i f a n t e n v a n Sumatra.
's-Gravenhage, 1929. - 43 p. : i l l .
H e u t s z . J . B . van
De o n d e r w e r p i n g v a n A t j e h .
's-Gravenhage, 1893. - 117 p. : k r t .
I b r a h i m A l f i a n . Teuku
Mata uang emas k e r a j a a n - k e r a j a a n d i Aceh.
S e r i p e n e r b i t a n museum N e g e r i Aceh 3.
Banda A c e h , 1979. - 52 p. : i l l .
Jonaeians, J .
Land en V o l k v a n A t j e h v r o e g e r en nu.
B a a r n , 1939. - 353 p. : i l l .
K e o o e r . G.
De o o r l o g t u s s c h e n N e d e r l a n d en A t c h i n .
R o t t e r d a m , 1874. - 256 p. : i l l . : k r t n .
K i e l s t r a . E.B.
B e s c h r i j v i n g v a n den A t j e h - o o r l o g
met g e b r u i k m a k i n g d e r o f f i c i e e l e b r o n n e n , d o o r h e t
Departement d e r Koloniën d a a r t o e a f g e s t a a n .
's-Gravenhage, 1883-1885. - 3 d l n .
K l e r c k . E.S. de
De A t j e h O o r l o g . I n o p d r a c h t van de R e g e e r i n g met
gebruikmaking van o f f i c i e e l e bescheiden samengesteld.
D e e l I : Het o n t s t a a n van den o o r l o g .
's-Gravenhage, 1912. - XX, 496 p.
Kreemer. J .
Atjeh.
L e i d e n , 1922. - 2 d l n .
Lanahout. J .
Economische S t a a t k u n d e i n A t j e h .
's-Gravenhage, 1923. - 194 p. : i l l .
Leiah, B
Tangan-tangan t r a m p i l . Hands o f t i m e .
S e n i k e r a j i n a n Aceh. The c r a f t s o f Aceh.
J a k a r t a , 1989. - 181 p. : i l l .
Lombard. D.
K e r a j a a n Aceh jaman S u l t a n I s k a n d a r Muda (1607-1636).
J a k a r t a , 1986. - X I V , 404 p. : i l l .
( v e r t a l i n g v a n Le S u l t a n a t d ' A t j e h au temps d ' I s k a n d a r
Muda 1607-1636. P a r i s 1967)
Mededeelingen
M e d e d e e l i n g e n v a n h e t B u r e a u v o o r de B e s t u u r s z a k e n d e r
B u i t e n b e z i t t i n g e n , bewerkt door h e t E n c y c l o p a e d i s c h
Bureau.
D e e l I I : A f l e v e r i n g 2 : A t j e h en O n d e r h o o r i g h e d e n .
S e m a r a n g / W e l t e v r e d e n , 1916. - 259 p. : i l l . : k r t n .
M e i i e r . H.F.
A t j e h v a n 26 December 1875 t o t 4 September 1876.
De o f f e n s i e v e h a n d e l i n g e n d e r G e u e r i l l a .
B r e d a , 1883. - 282 p.
Menaenal
Mengenal K o l e k s i E t n o g r a f i Museum N e g e r i Aceh
S e r i P e n e r b i t a n Museum N e g e r i Aceh.
Banda A c e h , 1986/87. - 42 p. : i l l . ; l i t . o p g .
Mohammad S a i d . H.
Aceh s e p a n j a n g abad.
Medan, 1 9 8 1 . - 833 p. : i l l .
N a a r d i n a . J.W.
Het c o n f l i c t Snouck H u r g r o n j e - V a n H e u t s z - V a n D a a l e n
U t r e c h t , 1938. - 211 p.
Nur E l I b r a h i m y . M.
Teungku Muhammad Daud B e u r e u e h ;
P e r a n a n n y a dalam p e r g o l a k a n d i Aceh.
J a k a r t a , 1982
The c o n t e s t f o r N o r t h Sumatra. A t j e h i n t h e N e t h e r l a n d s
and B r i t a m 1858-1898.
K u a l a Lumpur e t c , 1969.
Rochemont. J.T. de
Loudon en A t s j i n .
B a t a v i a , Amsterdam, 1875. - 208 p.
Rochemont. J.T. d_e
Onze o o r l o g met A t s j i n .
's-Gravenhage, 1877.
Schoemaker. J . P .
S c h e t s e n u i t den A t j e h - o o r l o g .
's-Gravenhage, 1888. - 144 p.
Snouck H u r a r o n i e . C.
A m b t e l i j k e A d v i e z e n van C. Snouck H u r g r o n j e .
's-Gravenhage, 1957-65. RGP.
Snouck H u r a r o n i e . c.
De A t j e h e r s .
B a t a v i a , L e i d e n , 1895. - 2 d l n , p l t n .
atlas.
Stammeshaus, F.w.
Eens en v o o r a l t i j d A t j e h . U i t de n a g e l a t e n memoires v a n
F.W. Stammeshaus, b e s t u u r s a m b t e n a a r b i j h e t B.B t e
Atjeh.
Amsterdam, 1977. - 111 p.
S w i e t e n , J , van.
De w a a r h e i d o v e r onze v e s t i g i n g i n A t j e h .
Z a l t b o m m e l , 1879. - 493 p. : k r t .
Székely-Lulofs . M.H.
T j o e t N j a D i n . De g e s c h i e d e n i s v a n een A t j e h s e
's-Gravenhage, 1985. - 214 p. : k r t .
vorstin
TaKgstu i t o
The W o r l d o f t h e A d a t A c e h . A H i s t o r i c a l S t u d y o f t h e
S u l t a n a t e Aceh.
Ph.D. T h e s i s A.N.U., Camberra, 1984.
V e e r , P. v a n ' t
De A t j e h - o o r l o g .
Amsterdam, 1980. - 320 p. : i l l ,
veth, P,J.
A t c h i n en z i j n e b e t r e k k i n g e n t o t N e d e r l a n d .
L e i d e n , 1873. - 136 p. : k r t .
Wap. J . J . F .
Het g e z a n t s c h a p van den S u l t a n v a n A t c h i n - 1602 - aan
P r i n s M a u r i t s v a n Nassau en de o u d - N e d e r l a n d s e
Republiek.
z.p. 1862.
Z a i n u d d i n . H.M.
S i n g a Aceh : b i o g r a p h i s e r i S u l t h a n I s k a n d a r
Medan, 1957. - 196 p : stamboomschema.
Z e n t a r a a f f . H.C.
Atjeh.
B a t a v i a , [ 1 9 4 0 ? ] . - 303 p. : i l l .
: krt.
Muda.