Een vergeten verjaardag: de eerste Europese

Transcription

Brussels Studies is gepubliceerd met steun van Innoviris (Brussels Instituut voor Onderzoek en Ontwikkeling)
w w w. b r u s s e l s s t u d i e s . b e
het elektronisch wetenschappelijk tijdschrift voor onderzoek over Brussel
Nummer 67, 10 juni 2013. ISSN 2031-0293
Jean-Pierre Grimmeau
Een vergeten verjaardag: de eerste Europese hypermarkten
openen in Brussel in 1961
Vertaling: Maarten Croes
De hypermarkt is een zelfbedieningswinkel met een oppervlakte van meer an 2.500 m² waar zowel voedingsproducten als non food verkocht
worden, gelegen in de stadsrand, en met een grote parking errond. Algemeen wordt aangenomen dat het een Franse uitvinding was uit 1963
(Carrefour van Sainte-Geneviève-des-Bois, vlakbij Parijs, 2.500m²). Maar GB opende zowat 2 jaar eerder, in 1961, drie hypermarkten onder de
merknaam SuperBazar in Brugge, Oudergem en Anderlecht, van 3.300 tot 9.100 m². Aan de hand van een literatuurstudie, onderzoek in de
GIB bedrijfsarchieven en getuigenissen van de actoren uit de Belgische distributiesector vergelijkt het
artikel nauwgezet de geschiedenis van de eerste Jean-Pierre Grimmeau is geograaf, ereprofessor aan de Université libre de Bruxelles (IGEAT). Hij is
Belgische en Franse hypermarkten, wat nog nooit gespecialiseerd in de bevolkingsgeografie en in de lokalisering van de detailhandel en realiseerde vereerder gedaan was. Als we de site in Brugge buiten schillende geomarketingstudies, meer bepaald voor shopping centers, en voor overheden. Hij publibeschouwing laten, die slechts 3.300 m² groot was ceerde in samenwerking Een halve eeuw evolutie van de kleinhandel in Brussel (2007, BROH, overen in eerste instantie ontworpen was als grote win- zicht van de handel) en Une macro-géographie du commerce de détail en Belgique (2011, Echogeo).
kel, is het verkoopspunt in Oudergem (9.100m²,
Vorstlaan) de eerste Europese hypermarkt, opgeJean-Pierre Grimmeau, +32(0)2 650 68 22, grimmeau@ulb.ac.be
richt naar het Amerikaanse model van de discount
department store maar met een geïntegreerde
Benjamin Wayens (Redactiesecretaris), +32(0)2 211 78 22, bwayens@brusselsstudies.be
voedingssupermarkt. Het samen aanbieden van
voedingsproducten en non food was zeldzaam
maar niet onbestaande in de VS. De hypermarkt is
dus een Amerikaanse uitvinding, GB opende de
eerste Europese hypermarkten in België en Carrefour heeft het model van de hypermarkt gemondialiseerd… en de meeste Belgische hypermarkten in
2000 overgenomen.
Jean-Pierre GRIMMEAU,
« Een vergeten verjaardag: de eerste Europese
hypermarkten openen in Brussel in 1961 »,
Brussels Studies, Nummer 67, 10 juni 2013, www.brusselsstudies.be
Inleiding
1. De hypermarkt wordt algemeen beschouwd als een Franse uitvinding [o.a. Chatriot en Chessel, 2006, Daumas, 2006, Colla, 2001, p.
106, Dancette en Réthoré, 2000, p.110, Cliquet, 2000, p.184, Metton,
1995, p.63]. Ook Lhermie [2003] stelt de hypermarkt voor als een
Franse uitvinding in "Carrefour ou l'invention de l'hypermarché" en hij
schrijft dat de eerste hypermarkt die van Sainte-Geneviève-des-Bois is,
die de deuren opende op 15 juni 1963 in de buurt van Parijs met een
verkoopsoppervlakte van 2.500m² en 450 parkeerplaatsen. Binnenkort
zal de 16e Internationale conferentie Etienne Thil in Parijs plaats vinden
(van 2 tot 4 oktober 2013) om de vijftigste verjaardag van de eerste
hypermarkt te vieren1 . De eerste Franse hypermarkt die in de buurt
komt van de 10.000m² is de Carrefour van Vénissieux, die werd ingehuldigd in 1966.
2. Nochtans opende GB in 1961 – twee jaar voor Carrefour – de eerste Europese hypermarkten onder de merknaam SuperBazar in Brugge
(Scheepsdaelelaan, 3.300m² verkoopsoppervlakte, 9 september, figuur1), in Oudergem (Vorstlaan, 9.100m², 15 september) en in Anderlecht (Marius Renardlaan, 7.950m², 14 oktober, figuur 2), de laatste
twee in het Brussels hoofdstedelijk gewest. We hadden dus de 50e verjaardag van die vestigingen moeten vieren in 2011. De vestigingen in
Brugge en Anderlecht zijn ondertussen supermarkten geworden. De
hypermarkt in Oudergem is dus de enige overlevende pionier, en behoort ondertussen toe aan Carrefour. Die vestiging is dan ook uitstekend gelegen en draait het beste zakencijfer per m² van alle Carrefourvestigingen in ons land.
1
1
3. Op het moment waarop GB en Carrefour hun pionierswinkels
openen bestaat de term hypermarkt nog niet. Die zal pas in 1968 bedacht worden door J. Pictet, oprichter van het magazine Libre-Service
Actualité (LSA), het toonaangevende Franstalige blad voor zelfbediening, en van het Frans instituut voor zelfbediening (Institut français du
libre service). De vier winkels waarvan sprake zijn alle gekenmerkt door
een grote oppervlakte (meer dan 2.500m²), een unicum in Europa op
dat moment, door zelfbediening, door verkoop van voedingsproducten
én non-food, en door de aanwezigheid van een grote parking. Deze
elementen zijn op dit moment kenmerkend voor de hypermarkt.
4. Dit artikel vergelijkt voor de eerste keer de geschiedenis van de
eerste Franse en Belgische hypermarkten2.
1. België was eerst
5. Het feit dat België eerst was staat buiten kijf. De pers van die tijd
sprak er openlijk over (Le Soir, LSA, Le Commerce moderne, …), en
het avontuur wordt ook rijkelijk becommentarieerd door diegenen die er
rechtstreeks bij betrokken waren. [Cauwe, sd, p. 242-248, Dopchie,
2004, p. 50-60] en door een latere directeur [Baisier, 1971]. Ook onafhankelijke onderzoekers spraken er over [Burstin, 1975, p. 103-133,
Jaumain, 1996 en 1999, Michel et vander Eycken, 1974, p. 180, Coupain, 2005, p.147]. En iedereen kan de info vinden op een aantal referentiesites [de Franstalige pagina over hypermarkten van Wikipedia,
2013 3, Pederson, 1999]. Ook de website van Carrefour vermeldt de
informatie correct in de rubriek historiek.
Oproep voor mededelingen voor het Internationaal Colloquium Etienne Thil, 2013
2
De auteur wenst de archiefdienst van de ULB te bedanken waar GIB-archieven werden gedeponeerd. Zonder deze dienst was dit onderzoek onmogelijk geweest. Een woord van dank
ook voor de geïnterviewde personen: Jacques Dopchie (die in de Grand Bazar van Antwerpen begon te werken in 1953, daarna (in 1959) Verkoopsdirecteur van de GB supermarkten
wordt en in 1969 Algemeen directeur van GB ondernemingen. Hij beëindigt zijn carrière als Vicevoorzitter en gedelegeerd bestuurder van GIB.), Pierre Iserbyt (onder andere : Store Manager Carrefour Frankrijk 1970-72, Administrateur of Directeur Real Estate Sarma 1972-1990, Directeur Real Estate GIB daarna CEO GIB Immo 1996-2001) en Pierre Massin (Real Estate
Administrator bij Redevco, die nu het immobiliënpark van de oude GB’s beheert).
3
Maar dat was niet het geval voor de Wikipedia-pagina zoals die in het Frans bestond op 10/9/2009. Daar stond enkel vermeld dat de eerste Franse hypermarkt die van Sainte-Geneviève-des-Bois was. De Franse pagina over het merk Carrefour beweert nog steeds dat Carrefour de hypermarkt heeft uitgevonden.
6. De oprichting van hypermarkten in België is grotendeels het werk
van Maurice Cauwe (1905-1985). Hij was handelsingenieur (Solvay –
1926) en begint te werken in Innovation, waar hij tot 1932 blijft. Daarna
gaat hij in de grote winkel werken die de Grand Bazar van Antwerpen
zal worden. Daar wordt hij in 1941 administrateur. Hij beëindigt zijn professionele carrière als voorzitter van de groep GB-Inno-BM (GIB), die in
1974 ontstond.
7. Hij was gefascineerd door de Verenigde Staten en verslindt alles
wat er te lezen valt over de handelspraktijken in dat land. Hij gaat er
voor de eerste keer naartoe in 1948. Het programma van zijn eerste
bezoek wordt opgesteld met de hulp van de National Cash Register
Company (NCR) van Dayton [Cauwe, sd, p. 49], een onderneming die
kassa’s maakt. De NCR zal in het verdere verloop nog een belangrijke
rol spelen. "Deze studiereis van één maand was voor mij een openbaring, een ontdekking. Ze leverde me erg veel ideeën en nieuwe indrukken op. Ik leerde er technieken, methodes, nieuwe denkwijzen kennen.
Ik was bij mijn terugkeer erg enthousiast over de Verenigde Staten en
de Amerikanen" [id. p. 54-55]. Hij merkt er op dat meer en meer mensen een auto hebben, het stadscentrum verlaten en dat de handel in de
stadsperiferieën zich ontwikkelt meer bepaald in de vorm van supermarkten. Tussen 1948 en 1984 zal hij in totaal 33 keer naar de VS reizen [Cauwe, 1981]. Telkens stelt hij een rapport op en formuleert hij
suggesties en directieven. Tijdens zijn vierde Amerikareis, in 1956 ontmoet hij voor het eerst Bernard Trujillo (1920-1971), van de NCR, die
vanaf 1957 seminaries zal geven over Modern Merchandising Methods
(MMM), waar niet over kassa’s wordt gesproken, maar wel over verkoopsmethoden. [o.a. Rivière, 1961, Thil, 1966, p. 123-134]. Het is op
dat moment dat Cauwe voor het eerst hoort spreken over shopping
centers en discount department stores. Trujillo is een voorvechter voor
moderne handel en een waar pedagoog. Hij hanteerde een aantal
4
2
« shockformules » zoals: Geen parking, geen business; Een eiland van
verliezen in een oceaan van winst; Stapel hoog en verkoop laag (aan
lage prijzen); Laat de klant het werk doen; Maak er voortdurend een
circus van; enz. Cauwe woont voor de eerste keer zo’n seminarie bij in
1957. "Het waren de eerste seminaries die werden gegeven door de
afgevaardigde van de NCR. Er waren 15 deelnemers van Frankrijk,
Brazilië, Duitsland, Australië en Nieuw-Zeeland. Later zal elk seminarie
meer dan 100 geïnteresseerden lokken. " [Cauwe, sd, p. 178].
8. Vanaf 1937 wordt de ontwikkeling van de groothandel in België
geremd door een wet die de kleinhandel wil beschermen. Die wet zal
worden opgeheven in 1961 en in 1975 vervangen worden door een
nieuwe “slotwet”. De grote expansie van de groothandel in België zal
dan ook plaats vinden in de periode tussen 1961 en 1975. [Leunis &
François, 1988, François & Leunis, 1991]. Het aantal hypermarkten
gaat van 0 in begin 1961 naar 70 in 1975 en bereikt een hoogtepunt
van 92 in 1990 [Coupain, 2005, p.132]. Dat wil zeggen dat er van 1961
tot 1975 een stijging was met gemiddeld 5 per jaar, en van 1975 tot
1990 met gemiddeld 1,5 per jaar. In de aanloop naar het jaar 1961
wordt er meer en meer gesproken over het opheffen van de wet van
1937. Cauwe wil klaar zijn. In 1959 4 reserveert hij 12 terreinen net buiten de stad. Cauwe twijfelt dan nog tussen shopping centra en « grote
discountwinkels met zelfbediening ». In 1960 neemt hij een beslissing:
"Het gaat er niet langer om shopping centers te bouwen maar wel om
een zo groot mogelijke winkel te bouwen. Zo zijn er geen twee studieen voorbereidingsjaren nodig, maar maximum zes maanden en kan
alles gerealiseerd worden binnen de 15 à 18 maanden" [Cauwe, sd, p.
226]. De winkels in Oudergem en Anderlecht worden tegelijkertijd gebouwd in nauwelijks zes maanden tijd [Cauwe, 1961]. "Voor de inrichting vergeten we wat mooi en goed is en ontwerpen we eenvoudig
Hij kon toen vaststellen dat een aantal processen, die hij in Amerika al zag, zich ook in België aan het voltrekken zijn. Zo werd in 1956 de autosnelweg Brussel-Oostende in gebruik genomen. Deze snelweg maakt deel uit van een georganiseerd autosnelwegenplan dat op Europees niveau wordt geïntegreerd, zoals werd vermeld in een brochure “Brussel kruispunt van
het Westen” die werd uitgegeven door het wegenfonds van het ministerie van Openbare werken; de wereldtentoonstelling van ’58 was ook de aanleiding voor een aantal grote insvesteringswerken waardoor het autovervoer in Brussel een stimulans kreeg [Hubert, 2009]. Het alleenstaande huis was voor de tweede wereldoorlog een luxe voor de ‘happy few’, maar komt
sterk op in de fifties. Hetzelfde geldt voor de personenauto.
3
meubilair in wit hout die door het atelier van de firma kunnen worden
gebouwd tegen kelderprijzen.” [Baisier, 1971, p. 33] (figuur 5 tot 7).
9. In 1960 had de Grand Bazar van Antwerpen, samen met de Jewel
Tea Company van Chicago, die supermarkten uitbaat, de NV Supermarkt GB opgericht. In 1961 wordt de NV SuperBazar opgericht,
waarbij ook de Bon Marché (Brussel) en de Grand Bazar de Liège
deelnemen5 . De twee entiteiten fusioneren in 1969 en vormen GB ondernemingen.
10. De winkel in Brugge, die de deuren opende op 9 september 1961,
twee jaar na de eerste GB Supermarkten, werd gebouwd als Grand
Bazar, volgens het concept van een grote winkel. Het is in de loop van
het project dat het concept gewijzigd werd in een SuperBazar. De verkoopoppervlakte (3.300 m²) is verspreid over 2 verdiepingen en het
gebouw is niet aangepast aan het concept van de hypermarkt. Er waren maar 166 parkeerplaatsen (figuur 1).
Figuur 1. De eerste SuperBazar, in de rand van Brugge. Dit gebouw, met een verkoopsoppervlak van
3.300m² werd ontworpen als grote winkel (Grand Bazar) en heeft twee verdiepingen. Het aantal parkeerplaatsen is beperkt (166). In de loop van de realisatie werd het concept aangepast naar een hypermarkt
(SuperBazar) en later omgebouwd tot supermarkt. Bron: archieven GIB, depot in de archieven van de Université libre de Bruxelles.
11. Een week later (inwijding op 15 september, opening voor het grote
publiek op 16 september 1961) opent de winkel van Oudergem de
deuren. Hier is sprake van een verkoopsoppervlakte van 9.100m² en er
zijn 800 parkeerplaatsen6 . (de grootste parking in Europa op dat moment [Baisier, 1971, p. 33]). Het model was resoluut op Amerikaanse
leest geschoeid. In het complex vinden zowel de SuperBazar (nonfood, zelfbediening) als een GB supermarkt onderdak (voedsel, zelfbediening). De ingang en de kassa’s zijn gemeenschappelijk. De boekhouding van de twee ondernemingen is gescheiden dankzij verschillende knoppen op de kassa’s. In hetzelfde complex worden ook een bankagentschap, een apotheek, een Trois Suisseswinkel, een stomerij en
een bloemist gevestigd [Burstin, 1975, p. 123] (figuur 2).
12. LSA schrijft: "Er is zopas iets nieuws, iets ongewoons en iets belangrijks gebeurd (…) aan de poorten van Brussel. De eerste "DISCOUNT DEPARTMENT STORE" (grote discountwinkel met zelfbediening) werd op zaterdag 16 september 1961 ingewijd. Mannen met de
blik naar de toekomst gericht (…) hebben op ongeveer 5 kilometer van
5
De hypermarkten GB stammen dus van de grote winkels in België, van de kruidenierssector en van de supermarkten in Frankrijk.
6
Cauwe (sd, p.243) is de enige die spreekt over 900.
4
de middeleeuwse Grote Markt een winkelcomplex neergezet zoals we
nooit eerder zagen op ons continent. (…) Geen twijfel mogelijk, het tijdperk van de grote selfservice discountwinkels in Europa is begonnen.
(…) Ook ons land zal binnenkort zulke winkels kennen (…) Is een van
de beste manieren om dat te doen niet juist om eens te gaan kijken wat
er gaande is in Brussel?". De auteur van deze bijdrage is J. Pictet, die
zeven jaar later als eerste het woord hypermarkt zal gebruiken. In “le
Commerce moderne” lezen we: "Na vele andere kom ik terug uit Brussel, de eerste Europese tempel van deze nieuwe kerk waarvan het
Mekka –zoals iedereen weet - in Dayton (USA) ligt. De eerste indruk die
je krijgt als je aankomt in de Vorstlaan, is er eentje van "déjà-vu": zelfde
afmetingen, zelfde soort gebouw, zelfde spectaculaire effect van het
flamboyante logo op de gigantische parking. Een bezoek binnen het
gebouw geeft dezelfde indruk. De SuperBazar in Oudergem doet me
onvermijdelijk terugdenken aan de discount stores die in Ohio uit de
grond rijzen. Het is er een getrouwe, zelfs kruiperige, kopie van (…).
Conclusie: het is erg waarschijnlijk dat er ook in Frankrijk, zonder twijfel
in Parijs, binnenkort zo’n discount departement store naar Belgisch
voorbeeld zal gebouwd worden. " [Oubradous, 1962].
Figuur 2. De SuperBazar van Anderlecht op de dag dat hij openging voor het publiek. We zien ook het logo
Supermarkt GB en de kleine handelszaken in de façade. Let ook op de rij klanten, die wachten om binnen
te kunnen. De SuperBazar van Oudergem was vergelijkbaar maar iets groter. Bron : archieven GIB, depot
in de archieven van de Université libre de Bruxelles.
Figuur 3. De SuperBazar van Anderlecht, de dag van de opening. Wachtrij en animaties.
Bron: archieven GIB, depot in de archieven van de Université libre de Bruxelles.
Figuur 4. De menigte in de
SuperBazar van Anderlecht
op de dag van de opening.
Bron: archieven GIB, depot
in de archieven van de Université libre de Bruxelles
5
13. Op het moment dat deze winkels worden ingewijd heerst bij GB
niet het gevoel dat ze een nieuw soort winkel aan het uitvinden zijn,
maar gewoon dat ze een wijd verspreid concept uit de VS overnemen:
de grote discountwinkel met zelfbediening.
14. Een kleine maand later wordt de derde winkel geopend, in Anderlecht (fig. 2 à 4). Tien jaar later, eind 1971, wordt de 29ste SuperBazar
geopend. Ook andere merken nemen het concept in ons land over.
Carrefour opende drie hypermarkten in België in 1969, in samenwerking met Delhaize – De Leeuw. Tien jaar later werden ze verkocht aan
Louis Delhaize, die ze verder ging exploiteren onder de naam Cora.
2. Vergelijking van de Belgische en Franse uitvinding
Figuur 5. Rayons kousen en
wasmachines – frigo’s in de
hypermarkt van Anderlecht
in 1961. Let op het minimalistische meubilair in wit
hout waarin de kousen
liggen. Bron: archieven GIB,
depot in de archieven van
de Université libre de
Bruxelles.
15. Ook de eerste Franse hypermarkten werden beïnvloed door de
Verenigde Staten en door Trujillo. De eerste reizen van de stichters van
Carrefour naar de VS dateren van 1950 (Marcel Fournier) en 1957 (Denis Defforey) [Lhermie, 2003, p. 16]. Tijdens een publieke samenkomst
op 10 december 1959 georganiseerd door Edouard Leclerc, pionier
van de voedingsdiscount in Frankrijk, zou Fournier gezegd hebben:
"Wat u gedaan heeft, kunnen wij ook, en zelfs beter…, door er een
non-foodafdeling bij te voegen, een bazar en een textielafdeling. U bent
op dit moment nog lang niet in staat om dat te doen" [Sordet, 1997,
geciteerd door Lhermie, 2003, p. 16]. De eerste Carrefour supermarkt
is op dat moment in aanbouw. Marcel Fournier nam ook deel aan de
seminaries in Dayton, maar was blijkbaar niet regelmatig aanwezig [id.
p. 24]. De broers Defforey namen aan hetzelfde seminarie deel in 1962,
op aandringen van Fournier. Voor deze reis, was er voor het project in
Sainte-Geneviève-des-Bois sprake van een verkoopsoppervlakte van
1.500m²; de plannen werden later echter bijgesteld. [id. p. 25]. Fournier
is geïnspireerd door de supermarkt; zijn idee is er non-food bij te voegen. Ook daar heeft men niet de indruk iets nieuws te doen. In de reclameboodschappen wordt gesproken over een gigantische supermarkt [id. p. 28] en die terminologie wordt ook in de pers overgenomen
[id. p.27]. Trouwens, de oppervlakte van Sainte-Geneviève-des-Bois,
2.500m², komt exact overeen met wat in de definitie de grens is tussen
super- en hypermarkt. Er bestaan tegenwoordig in België zelfbedie-
ningswinkels die het assortiment van een supermarkt aanbieden en die
een oppervlakte tot 3.500m² hebben. Die worden soms megasupermarkten genoemd [Dancette et Réthoré, 2000, p.111].
Figuur 6. Rayon kookpotten
in de hypermarkt van Oudergem in 1961. Bron: archieven GIB, depot in de
archieven van de Université
libre de Bruxelles.
16. Lhermie maakt geen enkele verwijzing naar de bestaande winkels
in België. Het is nochtans onmogelijk dat de directeurs van Carrefour
nooit gehoord zouden hebben van de SuperBazars uit 1961. De gespecialiseerde en ook de algemene pers praatte er in het lang en het
breed over. Dopchie vertelt [2004, p. 65]: "Carrefour volgt het experiment met grote belangstelling en hun verantwoordelijken zijn welkom bij
SuperBazar". Andere kaderleden van GB van die tijd bevestigen. Men
krijgt de indruk, als men al die documentatie leest dat er een uitzonderlijke wedijver was: alle leiders van de grote handelsondernemingen
kennen elkaar, ontmoeten elkaar en wisselen graag hun ideeën uit. Ze
beschrijven ook hun realisaties. Blijkbaar heeft ook LSA last van een
kort geheugen want in 1963 schrijft het tijdschrift: "Op 15 juni 1963
stapt Sainte-Geneviève-des-Bois de geschiedenis binnen, want hier
komt het eerste grote winkelcomplex naar Amerikaans voorbeeld [geciteerd door Lhermie, 2004, p. 21]. In april 1993 titelt LSA "Carrefour,
dertig jaar hypermarkt ".
Figuur 7. Rayon emmers in
de hypermarkt van Oudergem in 1961. Let op de
bakken in wit hout. Bron:
archieven GIB, depot in de
archieven van de Université
libre de Bruxelles.
7
6
17. Tot slot kunnen we stellen dat de eerste reizen naar Amerika en de
eerste contacten met Trujillo vroeger gebeuren voor Cauwe dan voor
de bazen van Carrefour. GB reserveerde al twaalf terreinen nog voor
Carrefour een optie nam op Sainte-Geneviève. En het project in SainteGeneviève gaat pas in 1962 naar 2.500m², wanneer GB al vier sites 7
heeft opgestart, met een oppervlakte van de 3.300 tot 9.100m². Noch
GB, noch Carrefour hadden de indruk dat ze een nieuw soort handel
aan het uitvinden waren. GB werd geïnspireerd door de discount department store en Carrefour door de supermarket. Vandaag [2013]
vermeldt Carrefour op zijn website, in de rubriek ‘historiek’ de drie SuperBazars van 1961 als de eerste hypermarkten en zet Sainte-Geneviève-des-Bois niet meer in zijn tijdlijn.
De vierde winkel lag in Herstal en werd geopend in 1962.
3. De eerste hypermarkten in Europa of ter wereld?
18. Een aantal auteurs beschouwen de hypermarkt als een Europese
uitvinding [o.a. Cliquet, 2000, Dancette en Réthoré, 2000, MérenneSchoumaker, 1978, p. 122, Langeard en Peterson, 1975, p. 56], wat
paradoxaal is, gezien de beweerde Amerikaanse inspiratie. Het is het
feit dat voedingsproducten en non-food onder eenzelfde dak worden
aangeboden die deze opvatting rechtvaardigt. Volgens Lhermie [2004,
p. 26] "zijn de Amerikaanse consumenten absoluut niet gewoon aan de
praktijk waarbij in eenzelfde winkel food en non-food worden aangeboden. Ze zouden het zelfs ongewoon of choquerend gevonden hebben
(hetzelfde geldt voor de Fransen die tijdens bezoeken in Noord-Amerika
vaststellen dat farmaproducten achteraan drogisterijen, die niet altijd
even goed onderhouden werden, verkocht worden). Trouwens alle super markets die op dat moment bestaan bieden uitsluitend voedsel
aan. 8 Bovendien is het Amerikaanse coderingssysteem van voedselproducten en niet-voedingsproducten (drug) verschillend en het is onmogelijk om de twee types producten in eenzelfde kassa te behandelen". Hoewel Trujillo voorstander was van het principe "Alles onder eenzelfde dak ", had hij toch reserves bij het samen aanbieden van de
twee categorieën. Die terughoudendheid was zelfs van dien aard dat
Jewel Tea, Amerikaans bedrijf met een participatie in het kapitaal van
SuperBazar, GB overtuigde om een hypermarkt (Schoten, 1966) te
openen waar de twee categorieën duidelijk van elkaar waren gescheiden door een gangpad, en waar de kassa’s gescheiden waren. Gezien
de minder goede resultaten werd dit experiment snel opgegeven.
19. Cauwe [s.d., p. 203] getuigt nochtans van het bestaan van deze
combinatie in de Verenigde Staten: "Ik profiteer van mijn reis [van januari 1959] om de GRANDWAY CENTERS te bezoeken, die een erg interessante realisatie van de GRAND UNION supermarkten zijn. Men
noemde ze soms SUPER SUPERMARKETS. Het is een van de eerste
7
ervaringen waarbij een voedingsspecialist ook rayons met non-food
integreert, die vaak rayon 5 genoemd worden. Het is een echt departement in de winkel: textiel, huidhoudproducten, speelgoed, radio’s,
televisie, frisdrankenmachines. De winkel die ik bezoek ligt in Palamus
(New-Jersey). Naast de supermarkt van 2.000 m² ligt een non-fooddeel
van dezelfde omvang en er is één grote rij van 25 check-outs in voor de
volledige winkel". Wal-mart nam de formule pas over in 1985 [Daumas,
2006, p. 62].
20. Laten we dus besluiten dan de hypermarkten een Amerikaanse
uitvinding zijn, hoewel ze niet wijd verspreid waren en dat GB de eerste
Europese hypermarkten bouwde.
4. Waarom werd het Belgische pionierschap vergeten?
21. In 2007 ging de vijftigste verjaardag van de eerste autonome Belgische supermarkt, de Delhaize aan het Flageyplein, gepaard met een
tentoonstelling in de La Cambre architectuurschool georganiseerd door
CIVA [2013]9 . Voor de hypermarkt is er echter niks gelijkaardigs georganiseerd, waarvan het concept nochtans ook nieuw was: in de periferie gelegen, met een grote parking errond, op goed met de auto bereikbare plaatsen gelegen meestal dichtbij het kruispunt tussen een
ringweg en een invalsweg. De supermarkt is in het begin al geïntegreerd in het stedelijk weefsel, met aangrenzende gebouwen, en krijgt
pas later parkings. Het vijftigjarig bestaan van hypermarkten is dan ook
veel belangrijker. Het gaat hier immers over de eerste Europese hypermarkt, tegenover de eerste Belgische supermarkt terwijl dat concept al
sinds de jaren dertig bestond in de VS en in Italië al sinds een paar
maanden. [Chatriot en Chessel, 2006, p. 76]. Waarom werd dan de
50ste verjaardag van de hypermarkt niet gevierd, en waarom werd de
pioniersrol van België daarin vergeten?
8
Terwijl ze bij ons ook schoonheids- en hygiëneproducten aanbieden, onderhoudsproducten en papierwaren.
9
Centre International pour la Ville, l'Architecture et le Paysage.
22. De belangrijkste reden waarom de verjaardag niet gevierd werd, is
omdat de GIB-groep op dat moment niet meer bestond: die werd tussen 1989 en 2002 ontmanteld, en de hypermarkten werden overgenomen door… Carrefour (2000) die dus maar moeilijk de verjaardag
kon vieren van één van zijn vestigingen die ze niet zelf had opgericht,
twee jaar voordat ze er zelf één oprichtte onder eigen naam!10 Anderzijds had GB niet dezelfde interesse voor haar geschiedenis als Delhaize, die bestaan als “kruideniers sinds 1867" [Collet, E., 2003]. Deze
onderneming organiseerde een tentoonstelling voor zijn 125-jarig
bestaan en publiceerde een boek voor zijn 135ste verjaardag [id.]. Ze
namen zelfs een historicus onder de arm, Emmanuel Collet, voor het
beheer van de archieven en deze verschillende evenementen, waaronder de tentoonstelling voor 50 jaar supermarkt.
8
den op een oppervlakte van meer dan 2.500m² en de realisatie ervan.
De term hypermarkt wordt pas voor het eerst gebruikt in 1968, maar
de pionierswinkels voldeden wel aan de gestelde definitie. Als we de
site in Brugge buiten beschouwing laten, die 3.300 m² groot was en in
eerste instantie ontworpen was als grote winkel, is de site in Oudergem
de eerste Europese hypermarkt, opgericht naar het Amerikaanse model
van de discount department store maar met een geïntegreerde voedingssupermarkt. Hoewel het integreren van food en non-food in de VS
eerder ongebruikelijk en uitzonderlijk was, was ze niet geheel onbestaande. De hypermarkt is dus een Amerikaanse uitvinding, GB heeft
de eerste Europese hypermarkten geopend, en Carrefour heeft het
model gemondialiseerd.
23. Waarom werd het Belgische Pionierschap vergeten? Ook hiervoor
zijn twee redenen. Ten eerste heeft Carrefour zijn imago gebouwd op
het concept van uitvinder van de hypermarkt in Frankrijk, wat de Hypermarkt-à-la-française werd, en later kortweg hypermarkt. De werken
over de geschiedenis van GB, geschreven door Cauwe en Dopchie,
hebben het nooit expliciet gehad over de uitvinding van de hypermarkt.
Een tweede reden is dat Carrefour het concept hypermarkt gemondialiseerd heeft, onder zijn logo, in die mate zelfs dat het logo Carrefour
synoniem is geworden voor hypermarkt.
Besluit
24. De hypermarkt wordt algemeen beschouwd als een Franse uitvinding van Carrefour, met een eerste vestiging in Sainte-Geneviève-desBois in 1963 (2.500m² verkoopsoppervlakte). Nochtans opende GB in
1961 onder de merknaam SuperBazar al drie hypermarkten: in Brugge,
in Oudergem en in Anderlecht, met een oppervlakte tussen 3.300 en
9.100m². GB was eerder dan Carrefour wat betreft de bezoeken aan
de Verenigde Staten, de contacten met Trujillo, de aankoop van terreinen, het concept waarbij food en non-food samen worden aangebo10
Het feit dat de site op dat moment net in restauratie was om er een Carrefour Planet van te maken lijkt een reden te meer om de verjaardag niet te vieren. Maar, als de wil bestond om
de verjaardag te vieren ,dan zouden de werken voltooid zijn op dat moment, ofwel uitgesteld worden naar later.
Bibliografie
BAISIER, J., 1971. Super Bazar ou les premiers hypermarchés européens In : Distribution d'aujourd'hui, 10, p. 30-37.
BURSTIN, F.E., 1975. Maurice Cauwe, une révolution dans la distribution. Bruxelles : Editions Labor.
BURSTIN, F.E., 1999. Cauwe, Maurice. In : Nouvelle Biographie Nationale, Tome 5, p. 47-49.
CAUWE, M., 1961. Allocution de Monsieur M. Cauwe, AdministrateurDélégué des Sociétés SUPERBAZARS et SUPERMARCHES G.B.
lors de l'inauguration de nouveau shopping-center SUPERBAZARS,
avenue Marius Renard à Anderlecht, le vendredi 13-10-61. Archives
GIB.
CAUWE, M., 1981. Appel en faveur de Bernard Trujillo. In : Informations
MMM, juin, p. 2-3.
CAUWE, M., sd. La rage de grandir ou Historique et chronique d'un
petit Bazar à la grande entreprise aux multiples enseignes, volume
2, gestencild. Archieven GIB.
CHATRIOT, A. en CHESSEL, M.-E., 2006. L'histoire de la distribution :
un chantier inachevé. In : Histoire, économie et société, 1, p. 67-82.
CLIQUET, G., 2000. Large format retailers: a French tradition despite
reactions. In : Journal of Retailing and Consumer Services, 7, p.
183-195.
COLLA, E., 2001. 2e ed. La grande distribution européenne. Paris :
Vuibert.
COLLET, E., 2003. Delhaize "Le Lion" Epiciers depuis 1867. Bruxelles :
Racine.
COUPAIN, N., 2005. La distribution en Belgique. Trente ans de mutations. Bruxelles : Racine.
DANCETTE, J. en RÉTHORÉ, C., 2000. Dictionnaire analytique de la
distribution. Montréal : Les Presses de l'Université de Montréal.
9
DAUMAS, J.-C., 2006. Consommation de masse et grande distribution. Une révolution permanente (1957-2005). In : Vingtième siècle.
Revue d'histoire, 91, p. 57-76.
DOPCHIE, J., 2004. GB La rage de grandir. Bruxelles : Editions Racine.
FRANÇOIS, P. en LEUNIS, J., 1991. Public policy and the establishment of large stores in Belgium. In : The International Review of Retail, Distribution and Consumer Research, p. 469-486.
HUBERT, M., L'Expo 58 et la mobilité quotidienne à Bruxelles : une
influence décisive et durable ? In : Deligne, C. et Jaumain, S. (ed.)
L'Expo 58. Un tournant dans l'histoire de Bruxelles, Bruxelles, Le
Cri, p.115-143.
JAUMAIN, S., 1996. Cauwe Maurice. In : Kurgan-van Henteryk, G. (ed.)
Dictionnaire des patrons en Belgique. Bruxelles : De Boeck-Wesmael, p. 98-100.
JAUMAIN, S., 1999. Cauwe Maurice. In : Kurgan, G. & Buyst, E. (ed.)
100 grands patrons du XXème siècle en Belgique. Bruxelles : A.
Renier, p. 42-43 et 238-239.
LANGEARD, E. en Peterson, R.A., 1975. Diffusion of Large-Scale Food
Retailing in France: Supermarché et Hypermarché. In : Journal of
Retailing, p. 43-63.
LEUNIS, J.V. et FRANÇOIS, P., 1988. The impact of Belgian Public Policy upon Retailing: the case of the second Padlock Law. In Kaynak,
E. (ed.) Transnational Retailing. Berlin : Walter de Gruyter, p. 135153.
LHERMIE, C., 2003. 2e éd. Carrefour ou l'invention de l'hypermarché.
Paris : Vuibert.
MÉRENNE-SCHOUMAKER, B., 1978. L'évolution de la distribution
périphérique en Europe depuis 1960. In : Bulletin de la Société
belge d'études géographiques, p. 117-137.
METTON, A., 1995. Retail planning policy in France. In : Davies, R.L.
(ed.) Retail Planning Policies in Western Europ. London : Routledge,
p. 62-77.
MICHEL, M. et VANDER EYCKEN, H, 1974. La distribution en Belgique, Gembloux : Duculot.
OUBRADOUS, J.G., 1962. Reparlons du Superbazar d'Auderghem. In
: Le Commerce Moderne, février.
PEDERSON, J.P., 1999. GIB. In : International Directory of Company
Histories, vol. 26, Sint James Press, p. 158-162.
http://www.fundinguniverse.com/company-histories/gib-group-histo
ry/
PICTET, J., 1961. Pleins feux sur Bruxelles : on y brûle les étapes. In :
Libre Service Actualité, 9 octobre.
RIVIÈRE, C., 1961. L'oracle de la distribution américaine vous parle. in :
Entreprise, 287.
10
Illustraties
Ondanks alle inspanningen kon de auteur van dit artikel de oorsprong
van een aantal foto’s niet terugvinden. Als zij zich herkennen, mogen de
rechthebbenden contact opnemen met de redactie van Brussels Studies.
Om deze tekst te citeren
Jean-Pierre GRIMMEAU, « Een vergeten verjaardag: de eerste Europese hypermarkten openen in Brussel in 1961 », Brussels Studies, Nummer 67, 10 juni 2013, www.brusselsstudies.be
SORDET, C., 1997. Les grandes voix du commerce. Paris : Editions
Liaisons.
Links
THIL, E., 1966. Les inventeurs du commerce moderne. Paris : Arthaud.
Andere versies van deze tekst zijn beschikbaar
ePub FR : http://tinyurl.com/BRUS67FREPUB
Online bronnen
Carrefour, 2013. Histoire.
http://corporate.carrefour.eu/History.cfm?lang=FR
Colloque International Etienne Thil, 2013. Appel à communications.
http://thil2013.sciencesconf.org/conference/thil2013/pages/Thil_20
13_precisions.pdf
Wikipédia, 2013. Hypermarché.
http://fr.wikipedia.org/wiki/Hypermarch%C3%A9
Wikipédia, 2013. Carrefour (enseigne)
http://fr.wikipedia.org/wiki/Carrefour_%28enseigne%29
ePub NL : http://tinyurl.com/BRUS67NLEPUB
ePub EN : http://tinyurl.com/BRUS67ENEPUB
pdf FR : http://tinyurl.com/BRUS67FRPDF
pdf NL : http://tinyurl.com/BRUS67NLPDF
pdf EN : http://tinyurl.com/BRUS67ENPDF
De video's die verschenen zijn in Brussels Studies zijn te bezichtigen op
het Vimeo kanaal van Brussels Studies op de volgende link:
http://vimeo.com/channels/BruS

Een vergeten verjaardag: de eerste Europese

Transcription

Similar documents

1:18 - Webklik

Klik hier - Sport.be

tonbred@ziggo.nl Wassenaar, Overl. 1961 / 1963 1 van 31

N - De Plate

Kidsgazette #17

van natuur naar abstractie de la nature à l`abstraction

BELGISCH STAATSBLAD MONITEUR BELGE

PDF van tekst

Controle op de uitvoering van het cultureel

Lijst