banderia apud grunwald - Wspólnota Drużyn Grunwaldzkich

ANDRZEJ KLEIN NICHOLAS SEKUNDA
KONRAD A. CZERNIELEWSKI
BANDERIA APUD GRUNWALD
CHORĄGWIE POLSKIE POD GRUNWALDEM
1410
POLISH BANNERS AT GRUNWALD
I
Andrzej Klein
Nicholas Sekunda
Konrad A. Czernielewski
BANDERIA APUD GRUNWALD I
Chorągwie polskie pod Grunwaldem
Polish Banners at Grunwald
Łódź 2000
COPYRIGHT ® 2000 BY Alexander s.c.
Wszystkie prawa zastrzeżone, włącznie z prawem powielania
książki w całości lub częściach w jakiejkolwiek formie.
All rights reserved, including the right to reproduce
this book or portions thereof in any form.
KONSULTACJA
NAUKOWA
ACADEMIC CONSULTANT
prof, dr hab. Marian Głosek
TŁUMACZENIA ORYGINALNEGO ŁACIŃSKIEGO TEKSTU ROCZNIKÓW JANA DŁUGOSZA
TRANSLATION OF THE ORIGINAL LATIN TEXT OF JAN DLUGOSZ'S ANNALS
Nicholas Sekunda
REDAKCJA, PROJEKT OKŁADKI, OPRACOWANIE GRAFICZNE, PRZYGOTOWANIE DO DRUKU
REDACTION, COVER DESIGN, LAYOUT, PREPRESS
Piotr Fibakiewicz - Alexander s.c.
WYDAWCA / PUBLISHER
AMER
Alexander s.c.
skr. poczt. 45
90-987 Łódź, Poland
tel. +48 501 967 581
Wydanie I / Edition I
ISBN 83-912334-0-5
Printed in Poland
Bitwa pod Grunwaldem, stoczona 15 lipca
1410 roku między wojskami polsko-litewskoruskimi a wojskami Zakonu Krzyżackiego,
wspomaganymi przez rycerzy zachodnioeuro­
pejskich, odbiła się szerokim echem w Euro­
pie i zawsze interesowała historyków wojsko­
wości. Narody biorące udział w tej bitwie
przez wieki nawiązywały i odwoływały się do
chwały oręża swoich współziomków.
Zaprezentowana praca Banderia Apud
Grunwald - Chorągwie polskie pod Grunwal­
dem autorstwa Andrzeja Kleina - artysty pla­
styka, Nicholasa Sekundy - archeologa, ab­
solwenta angielskich uczelni oraz Konrada
Czernielewskiego - historyka, absolwenta Uniwcrsytetu Łódzkiego, tylko z pozoru wyda­
je się wydawnictwem popularnym. Praca oparta jest na wnikliwej analizie dzieł kronika­
rza J a n a Długosza, herbarzy średniowie­
cznych, a także literatury przedmiotu. Nie­
stety, ani chorągwie, ani ich rysunkowa do­
kumentacja nie zachowały się do naszych
czasów. Ich rekonstrukcja oparta została
o źródła pisane oraz ikonograficzne innej ka­
tegorii, czy nawet nieco późniejsze malarstwo
batalistyczne. Autorzy za każdym razem sta­
rali się przybliżyć Czytelnikowi pierwszopla­
nową postać poprzez podanie jej krótkiej
charakterystyki, a także historii rodu, do
którego należała. Andrzej Klein, świetny
znawca militariów średniowiecznych, ilustra­
tor licznych prac Profesora Andrzeja Nadolskiego i Profesora Andrzeja Nowakowskiego,
w tym cieszącego się dużą popularnością Al­
bumu grunwaldzkiego, z wielką precyzją przed­
stawia uzbrojenie i oporządzenie okresu bit­
wy pod Grunwaldem.
Stąd też ze spokojem mogę polecić Czytel­
nikowi ten album, gwarantując prawidłową
rekonstrukcję sylwetek polskich rycerzy z cza­
sów Grunwaldu. Należy nadmienić, iż jest to
część pierwsza. Część druga - zawierająca syl­
wetki i chorągwie wojsk Zakonu Krzyżackiego
i ich sprzymierzeńców - jest również przygo­
towywana do druku.
Prof, dr hab. Marian Głosek
The battle of Grunwald, fought on 15 July
1410 between the Polish, Lithuanian and
Ruthenian forces and the army of the TeutonicOrder, supported by knights from Western
Europe, reverberated throughout Europe and
has always interested military historians. The
nations, which took part in this battle, have
always cherished the memory of their country­
men who bore arms in that battle.
T h e present publication Banderia Apud
Grunwald - Polish Banners a: Grunwald, the work
of the artist Andrzej Klein, Nicholas Sekunda,
a British trained archaeologist, and Konrad
Czernielewski, a historian and graduate of Łódź
University, appears to be aimed at the popular
market. It is, however, based on careful analysis
of the work of the chronicler Jan Długosz, medi­
aeval armorials, and other literary sources.
Unfortunately neither the banners themselves,
nor any drawings recording their appearance,
have survived down to the present day.
Consequently their reconstruction has been
based on written sources as well as on represen­
tational evidence dealing with other events, and
even somewhat later military art. The authors
have constantly strived to bring the main figure
in each illustration to life for the reader, by giv­
ing details of the individuals involved and of the
clans to which they belonged. Andrzej Klein,
a renowned authority on Maediaeval warfare,
shows the arms and equipment of the period of
the battle very accurately. He was also an illus­
trator of the numerous works of Professor
Andrzej Nadolski and Professor Andrzej
Nowakowski including the Grunwald Album
which has enjoyed great popularity.
Consequently I can recommend this book to
the Reader with confidence. I can guarantee that
it shows realistic reconstructions of how Polish
knights looked at the time of the battle of
Grunwald. It is worth mentioning that this is
but Part I of the whole work. Part II, which will
show the standards and warriors of the army of
the Teutonic Order and their allies, will shortly
appear in print.
Prof, dr hab. Marian Głosek
WSTĘP
INTRODUCTION
Z a m i a r e m a u t o r ó w i wydawców Banderia
apud Grunwald b y ł o p o k a z a n i e chorągwi
wojsk walczących 15 lipca 1410 roku na po­
lach G r u n w a l d u . CZĘŚĆ pierwsza wydawni­
ctwa ukazuje chorągwie Królestwa Polskie­
go i Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz
oddziałów sojuszniczych, n a t o m i a s t część
d r u g a pokaże znaki bojowe armii Z a k o n u
Szpitala Najświętszej Marii P a n n y D o m u
Niemieckiego, p o p u l a r n i e zwanego zako­
nem krzyżackim, oraz jego sojuszników.
T h e aim of the authors and publishers of
Banderia apud Grunwald has been to show the
banners of the armies fighting at Grunwald on
15 July 1410. Part I of this publication portrays
the banners of the Kingdom of Poland and the
G r a n d Duchy of Lithuania as well as allied
units, whereas Part II shows the battle stan­
dards of the Order of the Most Holy Mary
Mistress of the G e r m a n House - popularly
known as the Teutonic Knights, as well as
their allies.
C h o r ą g w i e polsko-litewskie opisał J a n
Długosz w swoim najsławniejszym dziele
Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae
(Roczniki
czyli
kroniki
sławnego
Królestwa
Polskiego). Ponieważ opisy wyglądu cho­
rągwi i herbów w Rocznikach są dość lako­
niczne, autorzy zmuszeni byli sięgnąć tak­
że do i n n y c h źródeł, w tym późniejszego
dzieła J a n a Długosza Insignia seu clenodia
Regni Poloniae, zwanego p o p u l a r n i e Klejno­
tami. Jest to najstarszy z z a c h o w a n y c h
polskich herbarzy. C h o c i a ż b r a k w nim
r y s u n k ó w h e r b ó w , Długosz b a r d z o dokła­
d n i e opisał godła r o d o w e rycerstwa pol­
skiego, ziem i k a p i t u ł . W Klejnotach znaj­
dują się również informacje o pochodze­
niu r o d ó w rycerskich, niekiedy uzupełnio­
ne o p i s e m kształtów klejnotów h e r b o ­
wych. W drugiej połowie XV wieku po­
wstało kilka r ę k o p i ś m i e n n y c h kopii Klejno­
tów, a w n a s t ę p n y m stuleciu zaczęto doda­
wać do nich b a r w n e ilustracje. Do naszych
czasów przetrwał h e r b a r z , zwany Stemmata
Polonica, przechowywany obecnie w Biblio­
tece A r s e n a ł u w Paryżu. Zachowały się też
dwie kopie Klejnotów z 1575 roku z rysun­
kami poznańskiego złotnika Erazma Kamyna.
Jan Długosz described
t h e PolishLithuanian banners in his most famous work
entitled Annales seu cronicae incliti Regni
Poloniae (Annals or chronicle of the illustrious
Polish Kingdom). Unfortunately in the Annals
we only have rather laconic descriptions of
t h e appearance of t h e b a n n e r s and the
emblems placed on them. For this reason the
authors have been forced to refer to other
sources. O n e of these is the later work Insignia
seu clenodia Regni Poloniae, popularly called the
Klejnoty (Crests). This is actually the oldest
preserved Polish armorial. Unfortunately
there are no drawings of the coats of arms
there, but Jan Długosz described the coats of
arms of Polish clans and districts very accu­
rately. Also to be found there is information
about the origin of the knightly clans, some­
times supplemented with a description of the
shape of their heraldic crest. In the second half
of the fifteenth century a number of manu­
script copies of the Crests came into being,
however coloured illustrations only began to
be added to them in the next century. An
armorial called the Stemmata Polonica has sur­
vived in the Library of t h e Paris Arsenal down
to our times. T w o copies of the Crests from
1575 with drawings by the Poznań goldsmith
Erasmus Kamyn have also survived.
Poświęćmy nieco uwagi polskiej heral­
dyce średniowiecznej. Polski system heral­
dyczny różnił się od systemu używanego na
zachodzie E u r o p y , gdzie każda osoba l u b
r o d z i n a szlachetnego p o c h o d z e n i a miała
4
At this point it is worth making a few
remarks about Polish mediaeval heraldry. T h e
Polish heraldic system was different from that
used in western European countries, where
własny h e r b . W Polsce jeden h e r b używany
był przez cały r ó d . Do r o d u należeli rycerze
niekoniecznie ze sobą s p o k r e w n i e n i , po­
chodzący z r ó ż n y c h rodzin. D l a t e g o w Pol­
sce z n a n y c h jest o b e c n i e o k o ł o dwustu her­
bów, podczas gdy w sąsiednich Niemczech
blisko dwieście tysięcy. Z okresu średnio­
wiecza zachowały się d o k ł a d n e opisy bądź
wizerunki kilkudziesięciu polskich h e r b ó w ,
najczęściej na pieczęciach. Kiedy p o d ko­
niec średniowiecza rodziny szlacheckie za­
częły obierać nazwiska, zazwyczaj nie prze­
j m o w a n o nazwy własnego r o d u . Najczę­
ściej jako nazwisko b r a n o nazwę najważ­
niejszego miasta bądź wsi, która do rodziny
należała. Wiele z tych nazw p o w t a r z a ł o się
w i n n y c h częściach Polski. W t e n sposób
n i e k t ó r e z rodzin, noszących różne nazwis­
ka, miały taki sam h e r b , podczas gdy inne
- noszące takie samo nazwisko - używały
o d m i e n n y c h herbów. N p . w o b e c n y c h cza­
sach polskie rodziny szlacheckie, noszące
n a z w i s k o Zalewski, używają trzydziestu
różnych h e r b ó w , n a t o m i a s t h e r b Jastrzę­
biec jest przyjęty przez pięćset pięćdziesiąt
różnych rodzin, Rawa przez dwieście pięć­
dziesiąt (patrz nr 26), a T o p ó r przez dwie­
ście (patrz nr 33).
W heraldyce polskiej obok herbów wy­
stępowały tzw. zawołania, wywodzące się
z okrzyku bojowego. W praktyce okrzyk
bojowy pełnił funkcję sygnału, wykorzysty­
wanego n p . w celu przeorganizowania for­
macji (wraz ze znakiem d a w a n y m za p o m o ­
cą s z t a n d a r u ) . Zawołanie było nazwą rodo­
wą, używaną razem z h e r b e m . M o g ł o
brzmieć tak samo, jak nazwa herbu lub ro­
du. N a przykład Szreniawa t o nazwa r o d u ,
h e r b u i zawołania, n a t o m i a s t ród O s m o r ó g
h e r b u O s m o r ó g , używał zawołania G i e r a ł t .
Każdy ród posługiwał się tylko j e d n y m
h e r b e m , mógł jednak mieć kilka zawołań,
t w o r z o n y c h w miarę powstawania węż­
szych grup rodowych. Zawołania były spe­
cyficzne dla heraldyki polskiej. Pewne ana­
logie - w postaci okrzyku bojowego - wy­
stępowały we Francji i na Węgrzech.
each individual or family of noble origin had
its own coat of arms. In Poland the same coat
of arms was used by the whole clan. These
clans were originally formed by a group of
warriors not necessarily connected by descent.
Therefore only 200 different coats of arms are
known in Poland, but about 200,000 in neigh­
bouring Germany. Only a few dozen different
Polish coats of arms are well documented for
the mediaeval period, most frequently on
seals. When the nobility began to take up fam­
ily names at the end of the Middle Ages they
did not normally adopt the name of their
clan. Most frequently they took their family
name from the most important town or village
in their ownership. Many of these place names
are repeated in different parts of Poland. T h u s
we can have families with different names
using the same coat of arms, and families with
the same family name using different coats of
arms. For example in present day Poland
noble families with the surname Zalewski use
30 different coats of arms, while the coat of
arms Jastrzębiec (see no. 25) is used by 550 dif­
ferent families, Rawa (see n o . 26) by 250 and
Topór (see no. 33) by 200.
In Polish heraldic terminology a clan might
have a motto (zawołanie), originally derived
from the battle-cry. In practice the battle-cry
was a call used, for example, to change the
battle formation of the clan, perhaps in con­
junction with a signal made by the standard.
Theoretically the clan, the coat of arms and
the motto can all be different, though fre­
quently they may all be the same. For exam­
ple Szreniawa is the name given to the clan, its
coat of arms, and its motto, while the clan
Osmoróg uses a coat of arms of the same
name, but the motto Gierałt. Each clan used
only one coat of arms, but could adopt more
than one motto, created when the clan split
up into smaller sub-clan groupings. T h e role
which the motto plays in Polish practice is
unique in European heraldry, although there
are certain analogies with the way in which
the battle-cry was used in French a n d
Hungarian practice.
5
Król Polski Ludwik Węgierski z m a r ł
11 września 1382 roku. Dziedziczką polskie­
go t r o n u została jego młodziutka córka Ja­
dwiga. Po długim okresie bezkrólewia posta­
n o w i o n o , że t r o n Królestwa Polskiego i ręka
Jadwigi zostaną o d d a n e Jagielle, Wielkiemu
Księciu Litewskiemu, pod warunkiem jego
przejścia na chrześcijaństwo. W 1386 roku
Jagiełło został ochrzczony, przyjął chrześci­
jańskie imię Władysław, ożenił się z Jadwigą
i został k o r o n o w a n y na króla Polski. Był to
pierwszy krok na drodze ku unii Królestwa
Polskiego (Korony) i Wielkiego Księstwa Li­
tewskiego, a także ku u n i i szlachty d w ó c h
p a ń s t w . Na mocy t r a k t a t u unijnego, podpi­
sanego w H o r o d l e w 1413 roku, czterdzieści
siedem polskich rodów przyjęło w swe szere­
gi najwybitniejsze bojarskie rodziny Litwy,
k t ó r e otrzymały p r a w o używania ich her­
bów. Niektórzy z litewskich i ruskich możnowładców zaczęli używać polskich herbów
na swych pieczęciach nawet przed datą unii.
King Louis the Hungarian, king of Poland,
died on 11 September 1382. T h e heir to the
Polish throne was his infant daughter Jadwiga.
After a long interregnum it was agreed that
the Polish Kingdom, and the h a n d of Jadwiga,
should be offered to Jagiełło, G r a n d D u k e of
Lithuania, on condition of his conversion to
the Christian faith. In 1386 he was baptized,
recieved the Christian name Władysław, mar­
ried Jadwiga, a n d was crowned king of
Poland. This was t h e first step in t h e union of
the Kingdom of Poland (the Crown) and the
G r a n d Duchy of Lithuania, and in the union
of the nobility of the two states. At the U n i o n
signed at Horodło in 1413 some 47 clans
adopted into their ranks the most prominent
boyar families of the Lithuanian state who
were granted the right to use the same coats of
arms. Even before this date some prominent
Lithuanian and Ruthenian nobles had already
started to use Polish coats of arms on their
seals.
Znaczenie nazw, przyjmowanych przez
rody lub o b i e r a n y c h za h e r b bądź zawoła­
nie, nie zawsze jest zrozumiałe. W wielu
p r z y p a d k a c h p o p r o s t u opisywały o n e
przedmiot, występujący w h e r b i e r o d u .
Czasami stanowiły imię sławnego wojo­
wnika, historycznego bądź legendarnego,
będącego - być może - założycielem r o d u .
W i n n y c h p r z y p a d k a c h nazwisko było t o ­
pograficzne - r ó d n a z w a n y był od rzeki,
bądź obszaru, na k t ó r y m był osiedlony. Oryginalne znaczenie z czasem stawało się
niejasne. C z ę s t o , szukając wyjaśnienia,
t w o r z o n o legendy. Przeważnie są o n e
zmyślone, jednak n i e k t ó r e być może zawie­
rają ziarno prawdy.
T h e meaning of the name taken up by the
clan or given to its coat of arms or its motto is
frequently u n k n o w n . In some cases they are
simply descriptive, describing the device used
by t h e clan as its coat of arms. Sometimes t h e
clan adopted the personal name of an eminent
warrior, either historical or legendary: per­
haps the founder of the clan. In other cases
the name was topographical, the clan being
named after t h e river or territory where t h e
clan was settled. T h e original meanings
became obscured with time. In many cases leg­
ends arose seeking to explain the meaning of
the clan's name. In most cases these can be
demonstrated to be false, though it is possible
that some might contain a grain of t r u t h .
Herby właściwe, czyli wizerunki używane
w h e r b a c h w Polsce, były bardzo zróżnicowa­
ne. Czasem mogą być p o r ó w n y w a n e z wize­
r u n k a m i heraldyki zachodnioeuropejskiej.
Niektóre z nich, jak stylizowane półksiężyce,
strzały, czy podkowy, na pierwszy rzut oka
wywodzą się z sarmackich znaków własności,
zwanych tamga. Wizerunki ewoluowały wraz
z upływem czasu i wiele z nich osiągnęło swój
ostateczny kształt w drodze tej ewolucji.
T h e devices in use in Poland were very
varied in their appearance. Sometimes they
can be compared with the devices in use in
western European heraldry. Some of them,
such as stylized crescents, arrows, horseshoes
etc. are seemingly derived from Sarmatian
property marks, called tamgas. T h e devices
evolved over time and many only reached
their final shape after a long process of devel­
opment.
Polskie herby w Herbarzu Złotego Runa.
Polish coats of arms in the Golden Fleece Armorial.
Polskie herby w Herbarzu Złotego Runa.
Polish coats of arms in t h e Golden Fleece Armorial.
W związku z brakiem ówczesnych pol­
skich herbarzy, a u t o r z y korzystali ze źró­
deł obrazowych (pieczęcie, m o n e t y , zbroje
z ozdobami heraldycznymi, rzeźby nagrob­
kowe), zawierających wizerunki p o d o b n e
do ukazanych w niniejszych r e k o n s t r u k ­
cjach jak i opisowych, czyli k r o n i k , róż­
nych d o k u m e n t ó w królewskich czy aktów
nobilitacyjnych.
Najstarszym barwnym
źródłem polskiej heraldyki rycerskiej jest ilustrowany kodeks z Legendą o Świętej Ja­
dwidze z 1353 r o k u , powstały na zamówie­
nie księcia Ludwika I, władcy Brzegu nad
O d r a . Znajdują się tam dwie m i n i a t u r y
z h e r b a m i używanymi przez rycerstwo pol­
skie w trakcie bitwy z T a t a r a m i p o d Legni­
cą.
In the absence of contemporary Polish
armorials the authors have made use of repre­
sentational sources (seals, coins, weaponry
with heraldic decoration, funerary sculpture)
bearing images similar to those shown in the
following reconstructions, as well as literary
sources, such as chronicles, various royal doc­
uments, or acts of ennoblement. T h e oldest
source showing Polish heraldry in colour is an
illustrated codex with The Legend of Saint
Jadwiga of 1353 which was produced at the
command of Duke Louis I, ruler of Brzeg on
the Oder. Two miniatures can be found in
this work, which show a number of coats of
arms being used by the Polish chivalry fight­
ing against t h e Tartars at the battle of
Legnica.
Polskie herby pokazywane były także
w obcych herbarzach n p . w Wapenboek Gelre (Herbarz Gelrego), autorstwa herolda Geldrii Claesa H e i n e n a , powstałym w o s t a t n i m
trzydziestoleciu XIV wieku. I n n y m z herba­
rzy jest Księga Bractwa Świętego Krzysztofa
na Arlbergu w Tyrolu. Najistotniejszym dla
niniejszych rozważań jest Herbarz Złotego
Runa, którego a u t o r Jean de Saint-Remy
przedstawił sześćdziesiąt pięć herbów ziem­
skich i rycerskich, polskie godło państwowe
oraz wizerunki króla polskiego i księcia
brzeskiego w strojach turniejowych. SaintRemy korzystał z informacji uzyskanych od
przebywającego we Francji w 1434 roku ka­
n o n i k a krakowskiego Mikołaja Lasockiego,
późniejszego biskupa włocławskiego. W la­
tach 1434-1436 powstał Codex Bergshammar, zawierający m.in. siedemdziesiąt dzie­
więć herbów polskich. Także i w tym przy­
padku źródłem informacji p r a w d o p o d o b n i e
był Lasocki. T r u d n o uwierzyć, że Lasocki
wszystkie te d a n e podał z pamięci. Przypu­
szczalnie więc istniały wówczas polskie her­
barze, choć żaden nie zachował się do na­
szych czasów. Zamieszczone w niniejszym opracowaniu rekonstrukcje chorągwi w wie­
lu wypadkach o p a r t e zostały na reproduk­
cjach rysunków z Herbarza Złotego Runa. Obok przedstawiono trzy oryginalne strony
z tego podstawowego źródła.
Polish coats of arms are also shown in for­
eign armorials, for example in the Gelre
Armorial (Wapenboek Gelre), which appeared
during the last three decades of the fourteenth
century. Its author was Claes Heinen, the
Herald of Geldria. A n o t h e r is the Book of the
Brotherhood of Saint Christopher on the Arlberg
in the Tyrol. Perhaps the most important for
our purposes is the Armorial of the Golden
Fleece, in which its author Jean de Saint-Remy
illustrated sixty-five regional and personal
coats of arms, as well as the Polish state arms,
and also paintings of the King of Poland and
the Duke of Brzesc in tourney dress. SaintRemy made use of information obtained from
Mikołaj Lasocki, a canon from Kraków who
was later Bishop of Włocławek, during his visit
to France in 1434. T h e Codex Bergshammar,
written between the years 1434-1436 also
included 79 Polish coats of arms. T h e ultimate
source of information for this Swedish armor­
ial was probably likewise Lasocki. It is difficult
to believe that Lasocki could carry all this
information around in his head. Early Polish
armorials must have existed although none
have survived down to our times. In many
cases the restorations of the Banners shown in
the present work are based on reproductions
of drawings in the Armorial of the Golden
Fleece. Three pages from this fundamental
source arc illustrated in this introduction
9
Polskie herby w Herbarzu Złotego Runa.
Polish coats of arms in the Golden Fleece Armorial.
Opisując s z t a n d a r y użyto określenia
„znak bojowy", bowiem tak należy widzieć
rolę chorągwi w średniowieczu. Znaki bojo­
we maja długą historię. Szukając początków
ich użycia, należy cofnąć się aż do czasów
starożytnych. Już armie starożytnego Egip­
tu, Asyrii i innych ówczesnych państw uży­
wały znaków bojowych. Początkowo chorąg­
wie funkcjonowały głównie jako znaki roz­
poznawcze na polu walki, a ich znaczenie
symboliczne było drugoplanowe. W woj­
skach rzymskich na czele oddziałów noszono
znaki, zwane signa militaria. Legiony rzym­
skie i kohorty w czasach Cesarstwa używały
orłów (aquilae), nazwanych tak od wizerun­
ku srebrnego orła, umieszczonego na szczy­
cie drzewca. Ich wykorzystanie podyktowała
praktyka bojowa, ułatwiały bowiem dowo­
dzenie oddziałami na polu bitwy.
T h e term 'battle standard' has been used
above since t h a t is how one should best see
the role of the banner in the Middle Ages.
Military standards have a long history, and
indeed their use can be traced back as far as
ancient times. T h e armies of ancient Egypt,
Assyria and other contemporary states used
military standards. Military standards prima­
rily arose as a means of recognition on the
battlefield, and their symbolic significance is
secondary to this. In R o m a n armies stan­
dards called signa militaria were carried at
the head of units. Legions and cohorts in
Imperial times used eagles (aquilae), called
after the silver eagle on top of the staff. Their
use was dictated by military practice, since
they made it easier to c o m m a n d units on the
battlefield.
O d samego początku przywiązywano
wielkie znaczenie ideowe do znaków bojo­
wych. Utrzymanie sztandaru i walka w jego
obronie należały do podstawowych obowiąz­
ków wojownika. W schyłkowym okresie ist­
nienia imperium rzymskiego cesarze posiada­
li specjalną chorągiew zwaną labarum. Była
to purpurowa jedwabna płachta, przetykana
złotem i wysadzana drogimi kamieniami. Je­
szcze przez wiele lat po upadku Cesarstwa
Rzymskiego p u r p u r ę uznawano za najbar­
dziej dostojną i okazałą barwę władców.
From the very beginning military stan­
dards came to be surrounded with great ide­
ological significance. O n e of t h e fundamen­
tal duties of t h e warrior was to retain posses­
sion of his standard a n d to fight in its
defence. In t h e period of imperial decline the
Roman emperors possessed a special b a n n e r
called a labarum. This was a purple silk
cloth, threaded with gold and set with pre­
cious stones. For many years after the fall of
the Roman Empire purple continued to be
regarded as the most dignified and stately
colour of rulers.
Plemiona słowiańskie używały natomiast
tzw. stanic. Ich nazwa wywodzi się od
. s t a n u " . T e r m i n ten oznacza siedzibę, schro­
nienie - w okresie pokoju stanice przechoa n o bowiem w świątyniach. Stanice
miały przypuszczalnie formę różnego rodzaju
figur, osadzanych na drzewcu. J e d n a k nie
można wykluczyć, iż ze względu na wpływy
wschodnie, mogły to być płachty z malowa­
nym lub wyszywanym wzorem.
T h e Slav tribes used the so-called stanica
as their standard. T h e word is derived from
'stan', which has an extended meaning of
place, base or refuge, because in time of peace
the stanica was kept in a sanctuary. T h e stan­
ica probably took the form of a carved figure
m o u n t e d on a staff. T h e possibility c a n n o t be
ruled out, however, t h a t a coloured or
embroidered cloth may have been attached
to it, under the influence of eastern models.
Herby rycerskie pojawiły się w pierwszej
połowie XII wieku, najpierw we Francji
i Anglii. Od tamtego czasu również i na cho­
rągwiach zaczęły stopniowo pojawiać się
godła herbowe. W Polsce proces ów rozpo­
czął się w drugiej dekadzie XIII stulecia. Pierm wspomnianym w źródłach polskim
Knightly coats of arms first appeared in
France a n d England during t h e first half of
the twelfth century. Subsequently heraldic
badges gradually began to appear on banners
too. In Poland that process began in t h e s e c
o n d decade of the thirteenth century. T h e
first Polish b a n n e r mentioned in t h e literary
11
s z t a n d a r e m była chorągiew poświęcona
świętemu Wojciechowi, biskupowi poległe­
mu z rak pogańskich Prusów.
C e l e m europejskich systemów heraldy­
cznych było ułatwienie identyfikacji wojo­
wnika na polu walki, dzięki bez t r u d u roz­
p o z n a w a n e m u znakowi. W związku z t y m
s t o s o w a n o proste i symboliczne wzory. Dla
przedstawienia z n a k ó w i tła używano jedy­
nie sześciu kolorów: czarnego, białego, żół­
tego, czerwonego, niebieskiego i zielonego,
choć wizerunki zwierząt i ludzi mogły wy­
stępować w n a t u r a l n y c h b a r w a c h . Biały za­
stępował też s r e b r n y , a żółty - złoty, ponie­
waż farby metaliczne były drogie i b a r d z o
t r u d n e do zdobycia. W heraldyce nie stoso­
w a n o odcieni. Kolor niebieski był zawsze
niebieskim, chociaż na wizerunku mógł być
jasnoniebieski bądź g r a n a t o w y . Aby zacho­
wać czytelność godła, h e r b właściwy nigdy
nie był umieszczany na polu o takiej samej
barwie.
W okresie bitwy grunwaldzkiej znacze­
n i e chorągwi b y ł o już m o c n o u g r u n t o w a ­
ne. Chorągwią nazywano z a r ó w n o znak
bojowy, jak i oddział służący p o d n i m . Po­
d o b n i e kopia stanowiła główną b r o ń ów­
czesnych rycerzy, a także najmniejszą je­
d n o s t k ę organizacyjną średniowiecznej ar­
mii, złożoną najczęściej z lepiej uzbrojone­
go k o p i j n i k a i d w ó c h l e k k o z b r o j n y c h
strzelców.
Chorągiew miała nie tylko znaczenie ide­
owe, ale także duże znaczenie praktyczne.
Była widoczna z daleka na polu bitwy,
wskazywała kierunek ataku lub manewru
całemu oddziałowi. O d d a n i e jej w ręce nie­
przyjaciela oznaczało p o k o n a n i e całego,
walczącego pod nią oddziału. Dlatego za­
garnięte chorągwie wroga t r a k t o w a n o jako
najcenniejsze z trofeów wojennych. Z tego
powodu znak bojowy pieczołowicie chro­
n i o n o . Dzierżący go chorąży nigdy nie wy­
stępował w pierwszym szeregu. Poprzedzali
go tzw. przedchorągiewni (antesignani) ustawieni w klin. W jednej z instrukcji woj­
skowych - napisanych w 1477 roku przez
niemieckiego margrafa Albrechta-Achillesa
12
sources is a b a n n e r dedicated to Saint
Wojciech (Adalbert), a bishop who had fallen
into the hands of the pagan Prussians.
T h e aim of European heraldic systems was
to provide the warrior with an easily recogniz­
able badge enabling his instant recognition on
the battlefield. Therefore the designs used
were simple and stylized. Only six colours
were used for heraldic b a c k g r o u n d s or
charges: black, white, yellow, red, blue and
green, though representations of animals or
humans could appear in their natural colours.
Silver was the same as white and gold the
same as yellow, because metallic paints were
expensive and very difficult to find. No other
colours existed. Blue was blue and encom­
passed all shades from navy blue to sky blue.
A charge could not appear on a field of the
same colour, as the aim was that it had to
stand out a n d be instantly recognizable.
By the time of the battle of Grunwald an
extended meaning of t h e word b a n n e r had
become firmly established. As well as being
t h e name for the standard itself, it came to be
used for the military unit serving under it. In
a similar way the word lance is used of the
principal weapon carried by the mediaeval
knight and the smallest organizational ele­
ment of a mediaeval army, which normally
consisted of one fully armed knight and two
or more lightly equipped crossbowmen.
T h e role of the banner itself in battle was
n o t purely symbolic: it was of great practical
value. It could be seen from a great distance
on t h e battlefield, pointing out t h e direction
of an attack and of any manoeuvres the unit
as a whole had to perform. Consequently if
the banner was lost in battle, the whole for­
mation fighting under it was in effect rendered
useless. This is why banners were considered
to be the most valuable trophies, which could
be won in battle. Therefore it was absolutely
essential that the banner was well guarded.
T h e standard-bearer who carried it was never
stationed in the front line, in front of him the
best knights of t h e Banner, t h e antesignani
'those who go before the standard* were
drawn up in wedge formation. In t h e series of
H o h e n z o l l e r n a dla jego syna J a n a - czyta­
my, iż w pierwszym szeregu stawać w i n n o
trzech rycerzy, pięciu w drugim, siedmiu
w trzecim, dziewięciu w czwartym i jede­
nastu w piątym. Resztę chorągwi stanowić
p o w i n n a k o l u m n a złożona z jedenastoosobowych szeregów. C h o r ą ż y znajdować się
miał w środku pierwszego szeregu za kli­
n e m . Z opisów J a n a Długosza, zawierają­
cych często uwagi o rycerzach służących
jako a n t e s i g n a n i , wynika, iż p o d o b n y
szyk stosowano również w armii Włady­
sława Jagiełły. Nie zawsze j e d n a k dokła­
dnie taki, jak przedstawiony powyżej, ze
względu na duże zróżnicowanie liczebności
poszczególnych chorągwi. Przedchorągiew n y m i w klinie byli najznakomitsi rycerze
w chorągwi.
Podczas bitwy grunwaldzkiej prawdo­
p o d o b n i e zdarzyło się, że w trakcie a t a k u
o d d z i a ł u wojsk z a k o n n y c h p o d d o w ó ­
dztwem samego wielkiego mistrza, główna
chorągiew polska - „wielka" k r a k o w s k a na moment upadła. Spowodowało to
chwilowy kryzys w szeregach armii Króle­
stwa Polskiego. Być może zdarzenie w r z c
czywistości nie miało miejsca. J e d n a k nie­
którzy rycerze z a k o n u , p r z e k o n a n i o up a d k u chorągwi krakowskiej, poczęli śpie­
wać Christ ist erstanden (Chrystus zraat'
twychwstal).
Historia
ta
p o k a z u j e , jak
wielką wagę przywiązywano do u t r a t y
chorągwi w bitwie. Funkcja s z t a n d a r ó w oraz chorągwi wojskowych przetrwała do
czasów współczesnych, c h o ć o b e c n i e jest
o n a jedynie symboliczna.
C h o r ą g w i e okresu średniowiecza miay r ó ż n e kształty i rozmiary. W d u ż y m
uproszczeniu m o ż n a p o d a ć , iż feudalne­
mu p a n u niższego rzędu (chevalier bachelier) przysługiwał p e n n o n , czyli pro­
porzec w kształcie wydłużonego trójkąta.
M o ż n o w ł a d c a - a więc d o w ó d c a wyższej
r a n g i - występował pod znakiem zwab a n d e r i u m , o płachcie czworokąt­
n e j , czasem zaopatrzonej w wydłużony
•• t r ó j k ą t n y ogon (wimpel). D o w ó d c a naj­
wyższy rangą, książę lub król, o b o k b a n -
military instructions which t h e G e r m a n
Margrave Albrecht-Achilles Hohenzollern
wrote down in 1477 for his son Johan, we read
that the wedge should have 3 knights in the
first r a n k , 5 in the second, 7 in the third, 9 in
the fourth, and 11 in the fifth. T h e rest of the
banner should be drawn up in a column
behind this wedge with 11 knights in each
rank. T h e standard-bearer is to be stationed
in the centre of the first rank of this column
behind the wedge. From the testimony of
Długosz, with his numerous references to war­
riors serving as antesignani, it appears that
this same type of formation was in use in the
army of Władysław Jagiełło. Not all the ban­
ners may have been drawn up in exactly t h e
manner described above however, in view of
the great disparity in numbers between them.
T h e antesignani who served in the wedge
comprised the most outstanding warriors of
the banner.
During the battle of Grunwald a moment
probably passed during which the standard of
the principal Banner in the Polish-Lithuanian
army, the so-called 'Great' Kraków Banner,
fell momentarily during an attack launched
u p o n it by a group of Teutonic Knights under
the command of the Grand Master himself.
This caused a temporary crisis in the ranks of
the Polish-Lithuanian army. Some historians
believe that the incident never took place.
Nevertheless, whether the banner fell or not,
some of the knights of the Teutonic Order
perceived that it had fallen, for they began to
sing Christ ist erstanden (Christ is risen). This
story shows how much importance was
attached to the loss of a standard in the bat­
tle. T h e importance of a unit's standard,
though now completely symbolic, has sur­
vived undiminished in modern armies down
to this very day.
Mediaeval banners came in a number of
shapes and sizes. Without wishing to over­
simplify, one might state that a liege lord of
the lowest rank (chevalier bachelier) might
attach a p e n n o n in the shape of an elongated
triangle to his lance. A feudal magnate of
higher rank might have his own standard
13
derii p o s i a d a ł też g o n f a n o n . W XV wie­
ku g o n f a n o n miał kształt p r o s t o k ą t n e j
p ł a c h t y , wyciętej w kilka (zazwyczaj od
d w ó c h d o pięciu) rozmaicie ukształtowa­
nych zrębów, n a z y w a n y c h także strefami.
G o d ł a h e r a l d y c z n e n a g o n f a n o n a c h były
u s y t u o w a n e p r o s t o p a d l e d o drzewca, n a
b a n d e r i a c h zaś równolegle.
Najważniejsza z c h o r ą g w i p o l s k i c h ,
„wielka" chorągiew k r a k o w s k a , w czasach
G r u n w a l d u była g o n f a n o n e m . D o p i e r o
na początku XVI wieku przekształciła się
w b a n d e r i ę , zgodnie z modą i g u s t a m i re­
n e s a n s u . P o d o b n i e mała c h o r ą g i e w kró­
lewska, czyli p r o p o r z e c królewski (patrz
nr I b ) , była g o n f a n o n e m . Z n a k ów - nie­
siony na czele maszerującej armii - wska­
zywał k i e r u n e k marszu. Zaś w t r a k c i e bit­
wy towarzyszył s a m e m u królowi, jako je­
go osobiste g o d ł o . Władysław Jagiełło nie
prowadził do boju żadnej chorągwi w bit­
wie, w przeciwieństwie do wielkiego mi­
strza z a k o n u krzyżackiego U l r y k a v o n
Jungingen.
Badania materiałów, z których wykony­
w a n o znaki bojowe, przynoszą wiele intere­
sujących informacji. Wprawdzie do naszych
czasów przetrwało niewiele przekazów źród­
łowych na t e n t e m a t , ale z zachowanych ra­
c h u n k ó w dworu królewskiego wiemy, iż na
chorągwie królewskie zakupiono taftę czer­
woną na płachty oraz w mniejszych ilo­
ściach białą na orła i żółtą na k o r o n ę ,
dziób, szpony i przepaskę na skrzydłach or­
ła. Wykonawcą godeł był heftarz Klemens,
posługujący się techniką aplikacji. Każda
s t r o n a wyszywana była oddzielnie. W przy­
padku mniej istotnych chorągwi, przypu­
szczalnie godła na materiale m a l o w a n o .
i4
called a banderium, a rectangular cloth flag
sometimes with an elongated triangular tail
(wimpel). A leader of the highest rank, a duke
or a king, might use a gonfanon together with
a banderium. In the fifteenth century the gon­
fanon was a rectangular cloth banner with the
fly cut into a number of tails, generally from
two to five. Unlike the banderium, upon
which the heraldic device was displayed verti­
cally and parallel to the flagstaff, on the gon­
fanon the heraldic device was displayed per­
pendicular to the flagstaff.
T h e flag used by the most famous banner
in the Polish-Lithuanian army, the 'Great'
Kraków Banner, was a gonfanon at the time
of Grunwald, and that it was only replaced by
a banderium at the beginning of the sixteenth
century in line with the changing tastes and
fashions of the Renaissance era. Likewise the
small banner used by the king (the royal pen­
non, see no. lb) was a gonfanon. This banner
travelled at the head of the army on the
march, leading the column of troops in the
appropriate direction. During battle it accom­
panied the person of the king himself as his
personal badge. Unlike the G r a n d Master,
Ulrich von Jungingen, Władysław Jagiełło did
not personally lead any banner of the PolishLithuanian army into battle.
Research into the materials used to make
military standards in those times turns up
many interesting results. Very limited evi­
dence upon the subject has survived in the
source material, but we know from the
receipts of the royal court that red taffeta was
purchased to make up the field of the royal
standard and smaller quantities of white for
the eagle a n d yellow for its crown, beak,
talons and the braiding on its wings. The ban­
ner, each side of which was doubtless pro­
duced separately using applique technique,
was the work of the 'embroiderer' Clement.
T h u s , even in the case of the royal standard,
it was considered too expensive to use gold or
silver thread, and the heraldic colours yellow
and gold took their place. In the case of less
prestigious banners the heraldic device may
have simply been painted o n t o the cloth.
W Królestwie Polskim na początku XV
wieku istniały trzy zasadnicze formy mobi­
lizacji, u s t a l o n e w czasach króla Kazimie­
rza Wielkiego: wyprawa p o w s z e c h n a (expe­
ditio generalis), wyprawa z d ó b r i miast
(expeditio domestica) oraz o b r o n a ziemi
(defensio terrae), polegająca na mobilizacji
tylko z o k r e ś l o n y c h ziem. A r m i a walcząca
p o d G r u n w a l d e m została zmobilizowana
na zasadzie wyprawy powszechnej, w któ­
rej mieli obowiązek uczestniczyć wszyscy
posiadacze d ó b r dzierżawionych na prawie
rycerskim. P o w i n n o ś ć ta obejmowała nie
tylko ściśle pojętych rycerzy-nobilów, ale
również wójtów miejskich i mieszczan właścicieli ziemskich oraz sołtysów wsi, ko­
rzystających z prawa niemieckiego. Zgod­
nie z zasadami, przestrzeganymi w całej
Europie łacińskiej, na wezwanie króla sta­
wiano się. „zbrojno, k o n n o i l u d n o " , co oznaczało przybycie na czele wyekwipowa­
nej przez siebie kopii. D r u ż y n a t a k a skła­
dała się zazwyczaj z rycerza i towarzyszą­
cych mu giermków i p a c h o ł k ó w .
At the beginning of the fifteenth century
three levels of mobilization existed in Poland,
which had been established during the reign
of Casimir the Great. T h e 'general expedition'
(expeditio generalis), the expedition of
demesnes and boroughs (expeditio domestica)
and mobilization in defence of the district
(defensio terrae). T h e army which fought at
Grunwald had been mobilized on the basis of
a 'general expedition', in which all who held
lands under the feudal system were obliged to
take part. This obligation did not extend sole­
ly to the knightly nobility but also to urban
bailiffs and burghers and to landowners and
heads of villages governed according to
Magdeburg Law. According to the general
practice which obtained throughout Latinate
Europe, upon the order of the king those
individuals mobilized had to appear 'armed,
horsed and manned', which meant at the
head of a 'lance' equipped at his own expense.
As well as the knight the lance generally com­
prised his accompanying squires and servants.
W szeregach wojsk Królestwa Polskiego
walczyli pod G r u n w a l d e m również zaciężn i , głównie Czesi, M o r a w i a n i e i Ślązacy.
$f bitwie uczestniczyli po polskiej s t r o n i e
także Niemcy - wójtowie miejscy. N a t o ­
m i a s t udział k o n t y n g e n t u w o ł o s k i e g o ,
z hołdującej Jagielle Mołdawii, jest wielce
wątpliwy, c h o ć przypuszczalnie w woj­
skach Jagiełły znaleźli się Wołosi osadzeni
na Rusi Halickiej, włączonej do K o r o n y
p o n o w n i e w roku 1387. G e n e r a l n i e w ar­
mii K o r o n y d o m i n o w a l i Polacy, ale zna­
czącą liczbę stanowili też Rusini, służący
w chorągwiach wystawionych przez Ruś
Halicką.
Hired troops also fought in the ranks of
the army of the Polish Kingdom at Grunwald,
mainly Bohemians, Moravians and Silesians.
Germans, feudal bailiffs and burghers, also
took part in t h e battle on t h e PolishLithuanian side. On the other hand it is
extremely doubtful whether a Wallachian
contingent from Moldavia, at that time tribu­
tary to Jagiełło, took part in the engangement,
though presumably Wallachians from the
Halicz District of Ruthenia, which had been
joined to the Polish Crown again in 1387,
were present. In general the Polish army was
predominantly Polish, though there would
also be many Ruthenians serving in t h e ranks
of the Banners raised in the Halicz District.
W bitwie uczestniczyło pięćdziesiąt je­
d e n chorągwi Królestwa Polskiego. Były
: J n i c h : dwie chorągwie królewskie
(.gończa" i n a d w o r n a ) , trzy przyprowadzo­
ne przez książąt mazowieckich - lenników
króla polskiego, trzy zaciężne (czyli finanne przez S k a r b P a ń s t w a ) czeskomorawskie (jedną z nich - tj. chorągiew
:ego Jerzego - zaciągnięto p r a w d o p o -
In all 51 banners from the Kingdom of
Poland took part in the battle. T w o were
royal: 'Gończa' (which could perhaps be best
translated as ' C o u r i e r ' or 'Page') a n d
Nadworna ('Court'), and three were furnished
by the Dukes of Mazovia, vassals of the Polish
king. Three were composed of Bohemian and
Moravian hired troops (paid by the Polish
Treasury), one of which, the Banner of Saint
IS
d o b n i e w p r o s t w imieniu W ł a d y s ł a w a Ja­
giełły). Dwie kolejne to oddziały zaciężne,
z o r g a n i z o w a n e przez C z e c h a J a n a Janczykowica z Jićina i P o l a k a G n i e w o s z a z Dalewic. N a s t ę p n i e s i e d e m n a ś c i e c h o r ą g w i
ziemskich, z m o b i l i z o w a n y c h na zasadzie
t e r y t o r i a l n e j o r a z dwadzieścia sześć c h o ­
rągwi w y s t a w i o n y c h przez świeckich i du­
c h o w n y c h m o ż n o w ł a d c ó w Królestwa. Je­
d y n i e dwie c h o r ą g w i e , nr 46 i 48 ze spisu
J a n a D ł u g o s z a , zostały w y s t a w i o n e przez
r o d y rycerskie. R o d z i n y noszące t e n sam
h e r b i tworzące r ó d , t r a d y c y j n i e walczyły
wspólnie. R o d y Gryfów i Jelitczyków re­
p r e z e n t o w a ł y dość zamożną s z l a c h t ę , więc
j a k o nieliczne były w s t a n i e f i n a n s o w o
p o d o ł a ć wystawieniu c h o r ą g w i .
C z o ł o w y m z n a k i e m całej polskiej a r m i i
( m a g n u m b a n d e r i u m P o l o n i a e Regis) był
h e r b c h o r ą g w i k r a k o w s k i e j . Przy k o m p l e ­
t o w a n i u chorągwi krakowskiej wykracza­
n o poza zasadę mobilizacji t e r y t o r i a l n e j .
P o t w i e r d z a to p r z y k ł a d służącego w niej
Zawiszy C z a r n e g o . T e n sławny rycerz
h e r b u S u l i m a p o c h o d z i ł z G a r b o w a , leżą­
cego w Ziemi S a n d o m i e r s k i e j . T r u d n o
stwierdzić n a jakiej zasadzie p e ł n i o n o
służbę w c h o r ą g w i a c h n a d w o r n e j i „goń­
czej", p o d l e g ł y c h b e z p o ś r e d n i o m o n a r s z e .
Natomiast w chorągwiach wystawionych
przez m o ż n o w ł a d c ó w walczyli g ł ó w n i e
przedstawiciele d r o b n e j szlachty, którzy
sami nie zawsze mogli s k o m p l e t o w a ć swo­
je u z b r o j e n i e , a także sołtysi, zaciężni oraz k r e w n i i zaprzyjaźnieni z wystawiają­
cym c h o r ą g i e w .
Dość t r u d n o wyjaśnić zasady dobiera­
nia d o w ó d c ó w poszczególnych chorągwi.
Na przykład krakowską prowadził Zynd r a m z Maszkowic, a nie kasztelan kra­
kowski Krystyn z O s t r o w a , c h o ć t e n osta­
tni z a c h o w a ł z a p e w n e f o r m a l n e zwie­
r z c h n i c t w o n a d oddziałem. Niekiedy for­
malny d o w ó d c a chorągwi walczył w da­
nym m o m e n c i e w innej części kraju. T a k
było w przypadku chorągwi kaliskiej. Wo­
j e w o d a kaliski Maciej z Wąsoszy walczył dość zresztą n i e u d o l n i e - na pograniczu
16
George, was probably enrolled into service
directly in the name of Władysław II Jagiełło.
T h e two other hired banners were raised by
Jan Janczykowie of Jićin a Czech, a n d
Gniewosz of Dalewice a Pole, and were also
paid by the Polish Treasury. A further 17
banners were territorial, each mobilized from
an individual 'District' of the Kingdom, a n d
26 banners were raised by wealthy prominent
lay and clerical figures of the realm. Two ban­
ners, numbers 46 and 48 in the order they are
given in Długosz, were raised in the tradition­
al manner in which t h e members of a single
clan served together. Only these two banners,
those of the clans Jelita and Gryf, were assem­
bled in this way for the Grunwald campaign.
T h e majority of the members of b o t h clans
were of quite substantial wealth: few other
clans would have b e e n in a sufficiently
healthy financial state to consider fielding
their own Banner.
T h e principal standard of the whole Polish
army (magnum banderium Poloniae Regis)
was the standard of the 'Great' Kraków
Banner. Membership of the 'Great' Kraków
Banner was assembled contrary to the general
principle of territorial mobilization. T h e
renowned knight Zawisza the Black, a mem­
ber of this Banner, might serve as a good
example. Of the coat of arms Sulima, this
famous warrior came from Garbów in the
Sandomierz District. It is difficult to establish
the principle under which knights served in
the Nadworna and 'Gończa' Banners, which
were raised directly by t h e monarch. It seems
probable that many members of the minor
nobility (the szlachta) who lacked sufficient
resources to provide themselves with a full
panoply, served in the banners raised by
wealthy individuals. Heads of villages, hired
troops, as well as the relatives and friends of
the commander of the Banner might also
serve in such a formation.
It is quite difficult to know upon what
basis the commanders of the various Banners
were selected. For example t h e Krakow
Banner was led by Zyndram of Maszkowice
and not by Krystyn of Ostrów the Castellan of
Krajny i P o m o r z a . Zastąpił go n i e z n a n y z imienia rycerz. Jan Mężyk z D ą b r o w y oraz b r a t a n e k króla, książę Zygmunt Koryb u t , należeli do przybocznej świty kró­
lewskiej, a więc nie mogli walczyć w sze­
regach swych oddziałów. T a k s a m o b y ł o
w p r z y p a d k u d o s t o j n i k ó w kościelnych:
arcybiskupa gnieźnieńskiego, biskupa po­
znańskiego i p o d k a n c l e r z e g o k o r o n n e g o .
P o n a d t o niektórzy wojewodowie dowodzi­
li wystawionymi przez siebie o d d z i a ł a m i ,
a jednocześnie nominalnie chorągwią
ziemską. Było tak w przypadku chorągwi:
krakowskiej, p o z n a ń s k i e j , s a n d o m i e r s k i e j ,
sieradzkiej i łęczyckiej.
Przed
bitwą
chorągwie
ustawiono
w szyku k o l u m n o w o - k l i n o w y m . Szyk t a k i
miał wiele zalet, w s t o s u n k u do u s t a w i e n i a
w j e d n e j linii. Był łatwiejszy do d o w o d z e ­
nia, a kusznicy mogli strzelać p o n a d gło­
wami kopijników. U s t a w i e n i e to zwiększa­
ło siłę u d e r z e n i a c h o r ą g w i , d a w a ł o jej wię­
ksze możliwości w y k o n y w a n i a różnego ro­
dzaju m a n e w r ó w , a także zwiększało szyb­
kość p r z e o r g a n i z o w a n i a o d d z i a ł u .
Według obliczeń historyków wojskowo­
ści w pięćdziesięciu jeden chorągwiach Ko­
r o n y służyło o k o ł o dwadzieścia tysięcy lu­
dzi, zaś czterdzieści chorągwi sił litewskoruskich liczyło dziesięć tysięcy o s ó b . Bar­
dzo t r u d n o ocenić s t a n liczebny poszcze­
gólnych chorągwi. Występowało tu b a r d z o
duże z r ó ż n i c o w a n i e . W e d ł u g s z a c u n k o ­
wych obliczeń Andrzeja N a d o l s k i e g o , c h o ­
rągiew „wielka" krakowska liczyła o k o ł o
mset k o n i , „gończa" - pięćset, n a ­
d w o r n a - czterysta do czterystu pięćdzieiu k o n i . T r z e b a j e d n a k p a m i ę t a ć , iż
jest to jedynie hipoteza n a u k o w a .
Kraków, even though the latter certainly held
formal sovereignty over the unit. In some cases
such irregularities were dictated by the absence
of the titular head of the banner on campaign
in some other part of the realm. This was the
case, for example, with t h e Kalisz Banner. T h e
voivode (provincial governor) of Kalisz,
Matthew of Wąsosza was at that time fighting,
albeit fairly unsuccessfully, on the Pomeranian
border of the Kingdom. His place was taken by
another knight whose name is lost. Jan Mężyk
of Dąbrowa and the king's nephew Duke
Sigismund Korybut belonged to the ranks of
the leading knights of the Kingdom, and so
they were not permitted to fight in the ranks of
the Banners they had raised. T h e same situa­
tion was also the case with a number of clerical
dignitaries such as the Archbishop of Gniezno,
the Bishop of Poznań a n d t h e Vicechanceilor
of the Crown. Finally some of the voivodes
commanded a Banner which they themselves
had raised while at the same time holding for­
mal sovereignity over the Banner raised in
their 'District'. Such was the case with the
Banners raised in the Districts of Krakow,
Poznań, Sandomierz, Sieradz and Łęczyca.
In battle the Banners did not form up in
line, but in the column and wedge formation.
The latter had considerable advantages. It was
easier to command, and the crossbowmen
could shoot over the heads of the lancers. It
also increased the strike force of the Banner
and increased its capability to execute different
types of manoeuvre. Finally it increased the
speed with which the Banner could be drawn
up.
According to the calculations of various
military historians there would have been
about 20,000 men serving in the 51 Banners of
the Polish C r o w n and about 10,000 in the 40
Banners of the Lithuanian-Ruthenian forces.
There would have been great differences in
strength between the various Banners and it is
extremely difficult to calculate the strength of
any individual Banner. According to the cal­
culations of Andrzej Nadolski the 'Great'
Kraków Banner might have numbered about
700, ' G o ń c z a ' about 500 a n d N a d w o r n a
17
Badacze przebiegu bitwy grunwaldzkiej
n i e j e d n o k r o t n i e podkreślali, iż była o n a
typową bitwa kawaleryjską o tzw. falowym
przebiegu, z licznymi m a n e w r a m i i ataka­
mi. N a p e w n o n a t o m i a s t nie b y ł o p o d
G r u n w a l d e m polskiej p i e c h o t y , j a k błę­
d n i e p o d a w a n o we wcześniejszych m o n o ­
grafiach bitwy. Artyleria polska - c h o ć
znalazła się na p o l a c h g r u n w a l d z k i c h - nie
wzięła udziału w bitwie. T a k wiec starcie
p o d G r u n w a l d e m , co jeszcze raz należy
podkreślić, było typową bitwą k o n n i c y .
Ma k o n i e c kilka uwag o książce. M i m o
p o p u l a r n o n a u k o w e g o c h a r a k t e r u niniej­
szej pracy, a u t o r z y opierali sie na najnow­
szych w y n i k a c h b a d a ń n a u k o w y c h . Zain­
t e r e s o w a n y p r o b l e m a t y k ą Czytelnik bę­
dzie mógł sięgnąć do bogatej bibliografii
p r z e d m i o t u , zamieszczonej na k o ń c u książ­
ki. D o d a n o także słowniczek urzędów i go­
dności, używanych w piętnastowiecznej
Polsce.
C h o r ą g w i e zostały n a r y s o w a n e i opisa­
ne w kolejności, w jakiej wymienia je Dłu­
gosz w Rocznikach. Rysunek nie przedsta­
wia s z t a n d a r ó w w sposób statyczny, lecz
w akcji - w t r a k c i e samej bitwy, bądź w cią­
gu poprzedzającej bitwę k a m p a n i i . Ponie­
waż czytelność h e r b ó w u k a z a n y c h w t e n
sposób może czasem wzbudzać wątpliwości,
n a k o ń c u chorągwie zestawiono także n a
planie płaskim. N i e k t ó r e z chorągwi ze spi­
su Długosza nosiły to s a m o godło i w takim
przypadku o p i s a n o jedynie jedną z n i c h .
Poniżej p o d a n o n u m e r y , p o d którymi
można znaleźć wizerunki i opisy p o m i n i ę ­
tych chorągwi:
37 W i n c e n t e g o z G r a n o w a
- jak 27 J a n a T a r n o w s k i e g o ,
39 Spytka z Jarosławia
- jak 27 J a n a T a r n o w s k i e g o ,
41 D o b r o g o s t a z S z a m o t u ł
- jak 28 Sędziwoja z O s t r o r o g a ,
45 Mikołaja Kmity
- jak 24 Mikołaja z Kurowa.
between 400 and 450. These must remain,
however, hypothetical estimates.
Historians who have carried out research
on the battle of Grunwald have many times
emphasised that it was a typical flowing caval­
ry battle of repeated manoeuvres a n d attacks.
There was no infantry present on the PolishLithuanian side, as has sometimes been stated
in previous books on the subject. Polish
artillery, though present on t h e battlefield, did
not take part in the battle. Finally, it must be
repeated, the battle itself was fought out as
a typical cavalry action.
Finally a couple of remarks on the book
itself. Despite the fact t h a t this book is
addressed to the general reader, its authors
have strived to take into account the latest his­
torical research on the subject. T h e more dedi­
cated reader who is interested in pursuing the
problems surrounding the battle and the ban­
ners used in it further can do so through the
bibliography listed at the end of the book.
A glossary of the offices of state in fifteenth
century Poland is also given at the end.
T h e Banners appear in the same order as
they are listed in the Annates of Długosz. T h e
standard-bearers are not shown in static poses,
but rather as they might have appeared in an
action during the battle itself, and during the
campaign leading up to it. At the end of the
book all the banners are shown flat, in order to
remove any uncertainties as to their design due
to the way in which they have been shown.
A number of Banners in the army carried the
same flag. In these cases only one of the two
standards has been illustrated in the present
work and the duplicate has been left out,
Those Banners, which have been omitted,
are listed below, alongside t h e identical
Banner, which has been included in this work:
37 of Vincent of G r a n o w o
- as 27 of Jan of Tarnów,
39 of Spytko of Jarosław
- as 27 of Jan of Tarnów,
41 of Dobrogost of Szamotuły
- as 28 of Sedziwój of Ostroróg,
45 of Nicholas Kmita
- as 24 of Nicholas of Kurów.
CHORĄGWIE
T H E BANNERS
U
CHORĄGIEW „WIELKA" KRAKOWSKA
• T H E 'GREAT' KRAKÓW BANNER
„[...] Pierwsza była »wielka« chorągiew
krakowska, która za godło miała białego or­
ła w koronie, z rozpostartymi skrzydłami, na
czerwonym polu [...]". Jako najważniejsza
chorągiew armii była gonfanonem, więc orzeł, wzorowany na orle z sarkofagu Włady­
sława Jagiełły na Wawelu, jest usytuowany
prostopadle do drzewca.
Według Kroniki konfliktu król Jagiełło
9 lipca 1410 roku po przekroczeniu granicy
Prus „[...] wspaniale i potężnie rozwinął swo­
je chorągwie i znaki i polecił im okazać się
na pewnym polu [...] ze wszech stron oto­
czonym przez lasy i gaje [...]". Król wziął
wtedy „wielką" chorągiew krakowską w swe
ręce i modląc się, wezwał Boga na świadka,
iż to nie o n , lecz nieprzyjaciel dał powód do
wojny. Po podniesieniu chorągwi król po­
wiedział: „[...] W imię Twoje przeto [Boże],
w o b r o n i e sprawiedliwości i n a r o d u mego,
chorągiew tę podnoszę [...]". Uroczystość za­
kończyło odśpiewanie Bogurodzicy, pieśni
polskiego rycerstwa.
T u ż przed rozpoczęciem bitwy „wielka"
chorągiew krakowska znajdowała się na
skrajnym prawym skrzydle sił Korony, na
czele chorągwi z Małopolski i Rusi Halickiej.
Dowódcą chorągwi był miecznik krakowski
Z y n d r a m z Maszkowic, zaś jej chorążym
Marcisz z Wrocimowic. Jako przedchorągiewni tej najliczniejszej i najsilniejszej chorąg­
wi szli najznakomitsi polscy rycerze. Wielu
pochodziło spoza Ziemi Krakowskiej, jak
np. Zawisza Czarny z G a r b o w a herbu Suli­
ma, Florian z Korytnicy herbu Jelita (patrz
nr 48), D o m a r a t z Kobylan herbu Grzyma­
ła, Skarbek z G ó r y herbu H a b d a n k (patrz
nr 47), Paweł Złodziej z Biskupic herbu Niesoba, J a n Warszowski h e r b u Nałęcz (patrz
nr 28, 41), Stanisław z C h a r b i n o w i c herbu
Sulima oraz Jaksa z Targowiska herbu Lis
(patrz nr 42).
20
'The first was t h e »Great« Banner of t h e
District of Kraków, whose badge was a white
crowned eagle with outspread wings on a red
field'. As the principal b a n n e r of the army it
would have been a gonfanon, so t h e eagle,
based on the sarcophagus of Jagiełło in the
Wawel, is positioned horizontally to the staff.
According to the Chronicles of the Conflict
after crossing the Prussian border on 9 July
1410 Jagiełło '... unfurled his splendid and
mighty banners and standards and command­
ed them to be shown in a certain plain ... bor­
dered on all sides by woods and groves ...'.
T h e king then took the 'Great' Kraków ban­
ner in his hands and prayed, calling on God
as his witness that it was not he who had
caused the war but the enemy. After raising
the banner the king said '... In Your name [oh
God] I raise this standard in the defence of jus­
tice a n d my nation ...'. T h e ceremony ended
with the singing of the Bogurodzica, the hymn
of Polish chivalry to the Virgin Mary.
T h e 'Great' Kraków Banner was stationed
on t h e extreme right wing of the C r o w n
forces, in front of the Banners from Little
Poland and Halicz-Ruthenia. T h e command­
er was Zyndram of Maszkowice and the stan­
dard-bearer was Marcisz of Wrocimowice.
The flower of Polish chivalry served in this
Banner, the biggest and best in the whole
army. Many came from areas of Poland out­
side the Kraków District, such as Zawisza the
Black of Garbów of the clan Sulima, Florian
of Korytnica of the clan Jelita (see no. 48),
Domarat of Kobylany of the clan Grzymała,
Skarbek of Góra of the clan Habdank (see
no. 47), Paweł Złodziej of Biskupice of the
clan Niesoba, Jan Warszowski of the clan
Nałęcz (see n o . 28, 41), Stanisław of
Charbinowice of the clan Sulima and Jaksa of
Targowisko of the clan Lis (see no. 42).
PROPORZEC KRÓLEWSKI
• T H E ROYAL PENNON
Nie zachował się żaden k o n k r e t n y opis
wyglądu p r o p o r c a królewskiego, używane­
go przez króla Władysława Jagiełłę. Zgodnie
z interpretacja Andrzeja Nadolskiego wize­
runek o r ł a na rysunku - oparty na różnych
późnogotyckich źródłach - ustawiony jest
prostopadle do drzewca, jak w gonfanonie.
Proporzec zakończony jest dwoma białymi
ogonami.
Na czas przemarszu osobisty proporzec
królewski powierzono marszałkowi Króle­
stwa Polskiego Zbigniewowi z Brzezia herbu
Zadora (patrz nr 34), który prowadził straż
przednia całej armii. N i k o m u i pod żadnym
pozorem nie wolno go było wyprzedzać. Na
ilustracji proporzec znajduje się w rękach
rycerza z r o d u Ogończyk, którego h e r b (na­
zywany także O g o n e m lub Powałą), odtwo­
rzono według rysunku z Herbarza Złotego
Runa. Ród t e n posiadał ziemie w okolicach
Łęczycy. Nazwa r o d u wywodzi się prawdo­
p o d o b n i e od imienia własnego. H e r b O g o ń ­
czyk jest b a r d z o p o d o b n y do godła r o d u
Odrowąż (patrz nr 49).
Podczas bitwy proporzec królewski znaj­
dował się przy królu Władysławie. W trakcie
jednego z krzyżackich ataków proporzec
zwinięto, aby rycerze z a k o n n i nie rozpozna­
li osoby polskiego m o n a r c h y . Dzięki t e m u
krzyżacy nie zwrócili uwagi na Jagiełłę i to­
warzyszący mu mały oddział. Jedynie jeden
z gości zakonu, rycerz z Łużyc, Dypold von
Kóckritz, samodzielnie zaatakował polskie­
go króla. P r a w d o p o d o b n i e rozpoznał on Ja­
gielle., ponieważ często z ramienia zakonu
posłował do Krakowa, lub też zwróciły jego
uwagę zbroja i k o ń m o n a r c h y . Z r a n i o n e g o
przez Jagiełłę von Kóckritza dobił sekretarz
królewski Zbigniew z Oleśnicy, ukazany na
koniu zaraz za królem.
22
We have no firm description of the appear­
ance of the royal p e n n o n used by King
Władysław II Jagiełło. In this illustration the
eagle, based on various late Gothic sources, is
positioned horizontally to the staff, in imita­
tion of a gonfanon, according to the recon­
struction of Andrzej Nadolski. T h e p e n n o n
has also been given two white tails.
T h e p e n n o n was carried by the Marshal
Zbigniew of Brzezie of the coat of arms
Zadora (see no. 34) who led the vanguard.
No-one was permitted to precede him. In this
illustration t h e royal p e n n o n has been
entrusted to a knight bearing the coat of arms
Ogończyk on his shield, restored after a draw­
ing in the Golden Fleece Armorial. This clan,
which was also known as O g o n or Powała,
held lands in the area of Łęczyca. T h e name
of the clan was presumably derived from
a personal name. The badge is very similar to
that used by the clan Odrowąż (see no. 49).
During the battle itself the p e n n o n was sta­
tioned in front of king Władysław II.
However, during one of the attacks launched
by t h e Knights of t h e O r d e r , it h a d to be
furled hastily, in order that the enemy would
n o t be able to pick o u t t h e person of the.
monarch. Consequently the king and the
small unit accompanying him escaped notice.
However one of the guest knights fighting for
t h e Order, the Lusatian knight Dypold v o n
Kóckritz, did notice the king and launch a sin­
gle-handed attack. It is possible t h a t he recog­
nized the king because he had frequently
served on embassies of t h e O r d e r to Krakow,
or perhaps he simply noticed the king's horse
a n d armour. V o n Kóckritz was first wounded
by Jagiełło himself and t h e n killed by the
king's secretary Bishop Zbigniew of Oleśnica,
shown here on horseback next to the king.
CHORĄGIEW „GOŃCZA"
• T H E BANNER 'GOŃCZA'
„[...] Druga była chorągiew »gończa«,
z dwoma żółtymi krzyżami na niebieskim po­
lu w herbie [...]". Opisując wygląd chorągwi,
Długosz miał na myśli podwójny krzyż, któ­
ry pojawia się na jagiellońskich m o n e t a c h .
Na monecie wybitej przez Jagiełłę w 1404 ro­
ku krzyż ten występuje razem z m o t t e m
„signum n o s t r u m regale" („nasz znak królew­
ski"), co oznacza, iż Jagiełło używał go jako
znaku osobistego. Znak ten możemy uważać
za h e r b dynastii Jagiellonów. Jego rodowód
można by wywodzić z heraldyki litewskiej,
będącej p o d o r t o d o k s y j n y m i wpływami.
Lecz podwójny krzyż był również herbem
włączonej do Królestwa Węgierskiego Sło­
wacji. Jagiełło przyjął go p r a w d o p o d o b n i e
wraz z chrztem i małżeństwem z Jadwigą,
córką Ludwika Węgierskiego.
Chorągiew ta, p o d o b n i e jak trzecia - na­
d w o r n a , miała c h a r a k t e r eksterytorialny.
C h o ć nazwana „gończą", nie składała się by­
najmniej - jak podawała starsza literatura
naukowa - z gońców. Swą nazwę zawdzię­
czała „gonitwie", czyli h a r c o m rycerskim. Jej
zadaniem było rozpoczynanie walki i pości­
gi, pełniła także funkcję straży przedniej.
W szyku bojowym znajdowała się wraz
z czesko-morawską chorągwią świętego Je­
rzego w środku prawego skrzydła wojsk ko­
r o n n y c h . Zapewne początkowo obie chorąg­
wie wchodziły w skład osłonowej grupy czte­
rech lub sześciu chorągwi, dowodzonych
przez marszałka Zbigniewa z Brzezia. W bit­
wie chorągwią dowodził Andrzej z Brochocic z rodu Osoria. Na jej czele znajdowało
się pięciu przedchorągiewnych: Jan Sarunik
z Nabroża, który według Długosza „[...] szes­
naście lat był wodzem u sułtana tureckiego
[...]", Bartosz i Jarosz z Płomykowa herbu
Pomian (patrz nr 25), Dobiesław Okwia
herbu Wieniawa (patrz nr 31) oraz Czech
Zygmunt Pikną z Lichtemburka na C h o c n i ,
który p r a w d o p o d o b n i e poległ w bitwie
grunwaldzkiej.
24
'Second was the Banner »Gończa« whose
badge was two yellow crosses on a blue field'.
Długosz alludes to the double cross which
appears on Jagiellonian coinage. On a coin
struck by Jagiełło in 1404 it appears alongside
the motto 'signum nostrum regale' ('our royal
sign'), indicating that Jagiełło regarded it as
his personal badge. It may be justly regarded
as the Jagiellonian dynastic badge. It might
have found its way into Lithuanian heraldry
under O r t h o d o x influence, but the double
cross was also the badge of Slovakia, which
then belonged to the Hungarian Kingdom. It
was possibly adopted by Jagiełło on the occa­
sion of his christening and marriage to
Jadwiga, daughter of Louis the Hungarian.
This Banner, like no. 3 Nadworna, was
not formed on a territorial basis. Although it
was called 'gończa' it was not formed of couri­
ers, as sometimes stated in the later literature.
T h e name of the Banner was rather derived
from the word gonitwa 'knightly pages'. T h e
Banner was earmarked for opening the battle,
for pursuits and likewise for providing a van­
guard.
It was stationed towards the inner edge of
the right wing of the C r o w n forces alongside
the Banner of Saint George. At the beginning
of the battle both these Banners were certain­
ly included in the group of four to six Banners
commanded by t h e Marshal Zbigniew of
Brzezie, which screened the rest of the army.
Andrzej of Brochocice of the clan Osoria com­
manded t h e Banner during t h e battle. T h e
five antesignani riding at the very point of the
Banner included Jan Sarunik of Nabroż, who
according to Długosz '... had served sixteen
years as a captain of the Turkish sultan ...',
Bartosz and Jarosz of Płomyków of the clan
Pomian (see no. 25), Dobiesław Okwia of the
clan Wieniawa (see no. 31) as well as the
Bohemian knight Zigmund Pikna of Lichtemburk on the C h o c h n a , who probably lost his
life during the battle.
3
CHORĄGIEW NADWORNA
• T H E NADWORNA (COURT) BANNER
„[...] Trzecia była nadworna, której godło
stanowił zbrojny mąż, siedzący na białym ko­
niu i potrząsający ręką z mieczem, w polu czer­
wonym [...]"• Długosz opisuje w ten sposób he­
raldyczny symbol Pogoń. Pogoń po raz pier­
wszy pojawia się w 1366 roku na pieczęci Ol­
gierda, syna Giedymina, władcy Wilna i zara­
zem ojca Jagiełły. Natomiast pieczęć władcy
Ziemi Trockiej Kiejstuta, brata Olgierda,
przedstawia rycerza pieszego z mieczem. Stąd
Pogoń mogła być pierwotnie herbem Wileńszczyzny. Rekonstrukcja oparta została na
godle z sarkofagu Jagiełły.
'The third Banner was that of the court
whose badge was a man in armour seated on
a white horse and brandishing a sword in his
hand on a red field'. Długosz describes the
heraldic symbol Pogoń 'Pursuit'. Pogoń first
appears in 1366 on a seal of Olgierd son of
Giedymin ruler of Vilnius and father of
Jagiełło, while the seal of his brother Kiejstut
ruler of Troki shows a warrior on foot with
a sword. T h u s Pogoń may originally have
been the badge of the Vilnius District. T h e
reconstruction is based on Pogoń as shown
on t h e sarcophagus of Jagiełło.
Chorągiew nadworna, tzw. cubiculariorum, składała się z członków dworu i dowo­
dzona była przez Andrzeja Ciołka z Żelechowa
herbu Ciołek oraz Jana ze Sprowy herbu Od­
rowąż (patrz nr 49). Długosz pisze, iż w pier­
wszym jej szeregu walczyli: Mszczuj ze Skrzynna herbu Łabędź (patrz nr 43), Aleksander
Gorajski herbu Korczak (patrz nr 35), Miko­
łaj Powała z Tarczowa i Sasin z Wychudzia, obaj herbu Powała (patrz nr Ib). W ugrupowa­
niu bojowym chorągiew nadworna prawdopo­
dobnie znajdowała się za chorągwiami ziem­
skimi z dzielnicy małopolsko-ruskiej.
T h e N a d w o r n a or C o u r t Banner was
formed from members of the court and com­
manded by Andrzej Ciołek of Żelechów of the
clan Ciołek and Jan of Sprowa of the clan
Odrowąż (see no. 49). Długosz mentions
Mszczuj of Skrzynno of the clan Łabędź (see
no. 43), Alexander of Goraj of the clan
Korczak (see no. 35), Mikołaj Powała of
Tarczów and Sasin of Wychudź both of the
clan Powała (see no. lb) as fighting in the
front ranks of this Banner. T h e Court Banner
was stationed towards the rear of Jagiełło's
order of battle, behind the Banners of Lesser
Poland a n d Halicz-Ruthenia.
Kiedy Władysław Jagiełło został zagrożony
atakiem oddziału krzyżaków pod dowództwem
wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen, mło­
dy sekretarz królewski Zbigniew z Oleśnicy
przybył do rycerzy chorągwi nadwornej z pro­
śbą o pomoc. Jednak rycerze chorągwi (we­
dług niektórych źródeł jej przedchorągiewny
Mikołaj Kiełbasa) odmówili wsparcia dla znaj­
dującego się w niebezpieczeństwie króla. Po­
stępując wbrew rozkazom zrobili słusznie, gdyż
manewr przyjścia z odsieczą z pewnością zwró­
ciłby uwagę krzyżaków na Jagiełłę i jego świtę.
A tak, ponieważ proporzec królewski zwinięto
w porę, malutki oddział polski został uznany
za niegodny zaatakowania. Jedynie von
Kóckritz zdecydował się na samotny atak.
26
When the king seemed threatened by the
attack of a group of enemy under the com­
mand of Ulrich von Jungingen, a n d t h e
young Royal Secretary Zbigniew of Oleśnica
sent a request that the Banner should bring
help to the small group defending the king, it
was turned down, according to some sources
by Mikołaj Kiełbasa 'Sausage' one of the
antesignani of the Court Banner. H a d the
Banner obeyed its orders, its advance would
undoubtedly have brought the position of
Jagiełło to the attention of the enemy. As it
was, the royal p e n n o n was furled in time, and
an untimely attack was avoided. Only von
Kóckritz decided on his one-man attack.
4
CHORĄGIEW ŚWIĘTEGO JERZEGO
• T H E BANNER OF SAINT GEORGE
„[...] Czwarta chorągiew świętego Jerzego
miała za herb biały krzyż w polu czerwonym
[...]", jak pisze w Rocznikach Długosz. Takie
przedstawienie kolorów zostało zaakceptowa­
ne przez Andrzeja Nadolskiego, który odrzucił
sugestie szwedzkiego badacza Svena Ekdahla,
jakoby opisana chorągiew była w rzeczywisto­
ści chorągwią świętego Floriana. Jednak
w Banderia Prutenomm krzyżacka chorągiew
świętego Jerzego zilustrowana została dokła­
dnie w powyższych kolorach, podczas gdy
tekst informuje, że chorągiew świętego Jerzego,
walcząca po stronie polskiej, posiadała kolory
przeciwne do krzyżackiej. Stąd decyzja
o przedstawieniu na rysunku czerwonego krzy­
ża na białym tle, zgodnie z rekonstrukcją Ste­
fana K. Kuczyńskiego. Ogon został narysowa­
ny tak, jak pokazano w Banderia Prutenorum.
'The fourth Banner of Saint George had
as its badge a white cross on a red field'.
T h u s Długosz writes in his Annals. This
arrangement of colours was accepted by
Andrzej Nadolski, rejecting the suggestion of
t h e Swedish researcher Sven Ekdahl w h o
suspected that the banner might in fact be
t h a t of Saint Florian. In t h e Banderia
Prutenorum, however, t h e Banner of Saint
George fighting on the side of the Teutonic
Order is illustrated in precisely these colours,
while in the text Długosz states that the
Polish banner bore a flag with the opposite
colours. Hence the decision taken here to
illustrate a red cross on a white field, follow­
ing the reconstruction proposed by Stefan K.
Kuczyński. A tail has been restored as in the
Banderia Pnaenorum,
Chorągiew, dowodzona przez Czechów Ja­
na Sokoła z Lamberku i Zbysławka, składała
się z czeskich i morawskich zaciężnych, a jej
chorążym był Czech Jan z Sarnowa. Na po­
czątku bitwy chorągiew ta wchodziła w skład
grupy osłonowej, dowodzonej przez marszałka
Zbigniewa z Brzezia (patrz nr 34). Później zna­
lazła się wraz z „gończą" na prawym wewnętrz­
nym skrzydle wojsk koronnych.
T h e Banner, commanded by the Czechs
Jan (Jcśek) Sokol of Lamberk and Zbyslavek,
was composed of Bohemian and Moravian
mercenaries, and its standard-bearer was the
Bohemian Jan of Sarnov. In the opening
stages of the battle the Banner was part of the
screen commanded by Zbigniew of Brzezie (see
no. 34). Later it was stationed alongside
'Gończa' on the inner right wing of the
C r o w n army.
Chorągwie litewskie, stojące na prawym
skrzydle, wsparte od lewej przez kilka oddzia­
łów koronnych, w tym chorągiew świętego Je­
rzego, pierwsze rozpoczęły atak. Według suge­
stii niektórych badaczy, taki przebieg wyda­
rzeń spowodowała porywczość dowodzącego
tym skrzydłem Wielkiego Księcia Litewskiego
Witolda. Można jednak przypuszczać, iż lewe
skrzydło armii Korony nie ukończyło jeszcze
rozwinięcia, a Andrzej Nadolski zwraca uwa­
gę, że w średniowiecznej Europie zazwyczaj
praktykowano rozpoczynanie działań od pra­
wego skrzydła. Atak ów zakończył się porażką.
Panice ulegli także rycerze chorągwi świętego
Jerzego, docierając w odwrocie aż w pobliże obozu, gdzie ucieczkę powstrzymał podkanclerzy Królestwa Mikołaj Trąba (patrz nr 44).
28
T h e Lithuanian Banners on the right
wing, supported by some units of the C r o w n
army including this Banner, began the attack,
which some researchers suggest was launched
due to the impetuosity of the Lithuanian
Grand-Duke Vitold (Vytautas) who com­
manded this wing. Perhaps, however, t h e left
wing of the allied army had not yet completed
its deployment, while Andrzej Nadolski has
noted t h a t it was normal practice to begin t h e
battle with the right wing. Anyhow this
attack ended in disaster. T h e panic also
gripped t h e knights of t h e Banner of Saint
George, which fled back nearly as far as the
camp, where their retreat was halted by the
Vice-Chancellor Mikołaj Trąba (see no. 44).
5
CHORĄGIEW ZIEMI POZNAŃSKIEJ
T H E BANNER OF THE POZNAŃ DISTRICT
„[...] Piąta była chorągiew Ziemi Poznań­
skiej, która miała za herb białego orła bez
korony, na czerwonym polu [...]". W niniej­
szej rekonstrukcji artysta użył nieco później­
szego, haftowanego wizerunku orła bez koro­
ny. Chorągiew znajdowała się przypuszczal­
nie na zewnętrznym lewym skrzydle wojsk
Korony, razem z innymi chorągwiami Wiel­
kopolski. Kazimierz Monsingiewicz postawił
hipotezę, że dowodził nią Mikołaj z Czarnko­
wa, lecz źródła literackie sugerują, iż Mikołaj
wraz z Dobrogostem z Szamotuł dowodził
chorągwią nr 4 1 . Chorąży pokazany na ilu­
stracji pochodzi z rodu Nałęcz, który posiadał
ziemie głównie w Wielkopolsce.
„Nałęcz" w języku staropolskim oznacza
skręconą chustę na głowę. Długosz, wyraźnie
opisuje znak, jako płócienną chustę (patrz
nr 28, 41). Wcześniej prawdopodobnie sło­
wem tym nazywano skręcony wiecheć słomy,
używany do wiązania snopów. Na najstar­
szych wizerunkach na pieczęciach z 1293 ro­
ku, wiecheć słomy jest niezwiązany. Węzeł
pojawia się dopiero w roku 1343 na pieczęci
Tomisława, kasztelana Gniezna. W czterna­
stowiecznych herbarzach Nałęcz zawsze wy­
stępuje w kolorze żółtym i jednoznacznie
przedstawia wiecheć słomy. Na przykład
herb Abrahama Sochy ze Szczytna, wojewo­
dy płockiego, który poległ w bitwie pod
Worsklą w 1399 roku, jest ukazany w t e n
sposób w Herbarzu Gelrego. W późniejszym
Codex Bergshammar znajdujemy dwa szkice,
jeden przedstawiający Nałęcz jako żółtą sło­
mę, a drugi jako białe płótno. Od końca
piętnastego wieku Nałęcz występuje w herba­
rzach zawsze jako skręcony biały materiał.
Innym znaczeniem „nałęczy" w języku sta­
ropolskim jest „skręcone jezioro" i istnieją su­
gestie, że nazwa rodu Nałęcz mogła pierwotnie
mieć sens topograficzny, opisując „ród znad
skręconego jeziora".
30
'The fifth Banner was that of the Poznań
District having as its badge a white eagle on
a red field without a crown'. In this recon­
struction the artist has made use of a slightly
later embroidered illustration of an u n ­
crowned eagle. T h e Banner was probably sta­
tioned on the outer left wing of the C r o w n
army, where the other Banners raised in
Greater Poland were drawn up. Kazimierz
Mosingiewicz thought the Banner was com­
manded by Mikołaj of Czarnków, but literary
sources suggest that he commanded Banner
n o . 41 alongside Dobrogost of Szamotuły.
T h e standard-bearer in the illustration is
from the clan Nałęcz, which was concentrat­
ed in Greater Poland.
'Nałęcz' means 'twist' in Old Polish, and
one meaning of the word is 'a twisted kerchief
tied on the head'. Długosz clearly describes
the badge (see no. 28, 41) as a cloth kerchief.
Previously the meaning of the badge seems to
have been the 'twist of straw' used to bind the
sheaf during the harvest. In the earliest repre­
sentations on seals, going back to 1293, the
twist of straw is untied. T h e k n o t only
becomes visible in t h e seal of Tomisław
Castellan of Gniezno in 1343. In fourteenth
century armorials Nałęcz universally appears
as yellow in colour and visibly resembles
straw. T h e arms of A b r a h a m Socha of
Szczytno Voivode of Płock, who died at the
battle of the Vorskla in 1399, are shown like
this in the Wapenboek Gelre. In the later
Bergshammar Armorial we find two depictions
of Nałęcz, o n e yellow representing straw and
the other white representing material. By the
end of the fifteenth century a white material
twist was universally depicted in armorials.
A n o t h e r meaning of 'nałęcz' in Old Polish
seems to have been 'twisted lake' and it has
been suggested that the clan name may origi­
nally have been topographical, meaning some­
thing like 'clan from t h e twisted lake'.
6
CHORĄGIEW ZIEMI SANDOMIERSKIEJ
• T H E BANNER OF THE SANDOMIERZ DISTRICT
„[...] Szósta Ziemi Sandomierskiej miała
herb, w którym w jednej połowie znajdowa­
ły się trzy żółte belki, czyli wręby na czer­
wonym polu, a w drugiej siedem gwiazd na
polu błękitnym [...]". Niestety nie zachował
się żaden wizerunek tego herbu z ówczes­
n y c h czasów. Późniejszy wygląd godła Ziemi
Sandomierskiej poznajemy, gdy pojawia się
o n o na jednej z tarcz z herbami ziemskimi,
otaczających rysunek przestawiający Kazi­
mierza Jagiellończyka, zasiadającego w par­
lamencie. Na rysunku tym połowa herbu
złożona jest z trzech czerwonych belek na
żółtym polu (czyli czterech belkach żół­
tych), inaczej niż w opisie Długosza i od­
m i e n n i e niż w niniejszej r e k o n s t r u k c j i ,
gdzie pojawiają się trzy czerwone i trzy żół­
te belki. Na drugiej połowie tarczy występu­
je siedem żółtych gwiazd, podczas gdy
w naszej rekonstrukcji są o n e białe. Usta­
wienie gwiazd jest także i n n e . W górnej czę­
ści błękitnej połowy tarczy znajdują się
cztery gwiazdy ustawione w kwadrat i trzy
w linii poniżej. Natomiast na naszej ilustra­
cji mamy linię złożoną z dwóch gwiazd, na­
stępnie z trzech i znów z dwóch. Jest cał­
kiem p r a w d o p o d o b n e , iż nie istniał ścisły
porządek ustawienia poszczególnych ele­
mentów chorągwi Ziemi Sandomierskiej.
Szereg chorągwi ziemskich z dzielnicy
małopolsko-ruskiej, w tym „wielka" krakow­
ska oraz pokazana tu sandomierska, usta­
wiony był na skrajnym prawym skrzydle
Korony. Chorągwie: sandomierska, „wiel­
ka" krakowska, wieluńska, halicka i praw­
d o p o d o b n i e chorągwie Krystyna z Ostrowa
oraz Mikołaja z Michałowa wzięły udział
w k o n t r a t a k u wojsk k o r o n n y c h na oddziały
krzyżackie, powracające po zwycięskim star­
ciu z hufcami litewskimi.
32
'The sixth of the Sandomierz District had
a sign, on one side of which were three yellow
stripes or bars on a red field, while on the sec­
o n d were seven stars on a sky-blue field'.
There is no contemporary representation of
this device. A later representation of the
shield of t h e Sandomierz District appears as
one of a number of District coats of arms
framing an illustration of King Casimir
Jagiellończyk seated with Parliament. Here on
one side of the field three red bars are shown
on a field of yellow (ie. four yellow bars), con­
trary to Dlugosz's description, a n d contrary to
the reconstruction shown here, which has
three red bars and three yellow. On the other
side of the shield are seven stars, but yellow
not white as in our reconstruction. T h e
arrangement of the stars is also different from
that in our reconstruction. In the upper part
of the blue half of the shield are four stars
arranged as if on t h e corners of a square, with
a line of three stars underneath, whereas in
our reconstruction we show a line of two stars,
t h e n three, and t h e n two underneath. It is
quite probable that there was no canonical
arrangement of the components of the banner
of the Sandomierz District.
T h e Banners of the Districts of Little
Poland and Halicz-Ruthenia, including the
'Great' Kraków Banner and the Banner of the
District of Sandomierz shown here, were sta­
tioned on the extreme right wing of the
Crown army. T h e Banners of the Districts of
Sandomierz, Wieluń, Halicz, the ' G r e a t '
Kraków Banner and probably the Banners of
Krystyn of Ostrów and Mikołaj of Michałów
too, took part in the counter-attack launched
by the C r o w n forces on the formations of t h e
Knights of the Teutonic Order, as the latter
were returning from their successful attack on
the Lithuanian wing of t h e allied army.
7
CHORĄGIEW ZIEMI KALISKIEJ
• T H E BANNER OF THE KALISZ DISTRICT
„[...] S i ó d m a była chorągiew Ziemi Kalis­
kiej, mająca za h e r b głowę tura na szacho­
wnicy, ozdobiona królewską koroną. Z noz­
drzy tura zwisało kółko [...]". H e r b opisany
przez Długosza był historycznym godłem
Wielkopolski. J e d n a k w późnym średniowie­
czu zasięg jego użycia ograniczony został je­
dynie do Ziemi Kaliskiej, podczas gdy god­
łem Wielkopolski stał się biały orzeł bez ko­
r o n y , w polu czerwonym (patrz nr 5). C h o ­
rągiew na niniejszej ilustracji została zre­
k o n s t r u o w a n a na podstawie herbu Wielko­
polski z Herbarza Złotego Runa, gdzie głowa
tura jest czarna, k o r o n a i zwisające z noz­
drzy kółko żółte, a szachownica biało-czer­
wona.
'The seventh was t h a t of Kalisz having as
its badge the head of an aurochs on a chequer
decorated with a royal crown, from whose
nose hung a round ring'. Historically the
badge described by Jan Długosz had been the
coat of arms of Greater Poland, but in the later
Middle Ages its use became restricted to the
Kalisz District only, whilst the coat of arms of
Greater Poland became the white eagle with­
out a crown on a red field (see no. 5). T h e stan­
dard restored in this plate is based on the rep­
resentation of t h e coat of arms labelled
'Greater Poland' in the Golden Fleece Armorial,
where t h e head of t h e aurochs is black, t h e
crown and ring through the nose are yellow,
and the chequer is red and white.
W ugrupowaniu bojowym wojsk pols­
kich chorągiew kaliska p r a w d o p o d o b n i e
znajdowała się na lewym z e w n ę t r z n y m
skrzydle wojsk k o r o n n y c h . Przypuszczalnie
Długosz posiadał więcej informacji o cho­
rągwiach z prawego skrzydła wojsk koron­
nych. Opisując bitwę, opierał się bowiem na
relacjach swego p r o t e k t o r a biskupa Zbignie­
wa z Oleśnicy, naocznego świadka starcia,
który przebywał w pobliżu króla, a więc na
prawym skrzydle wojsk polskich.
Within the disposition of the Jagiellonian
forces, t h e Kalisz Banner was probably sta­
tioned on the outer left wing of the army of
the Polish Crown. Długosz presumably dis­
posed of more information on the Banners of
the right wing of the C r o w n army. His descrip­
tion of the battle was to a large extent depend­
ent on t h e account of his patron Bishop
Zbigniew of Oleśnica, who had personally wit­
nessed the battle from his position nearby the
king, and therefore on the right wing of the
Polish forces.
G o d ł e m chorążego tego oddziału jest umieszczony na tarczy herb Belina, zrekon­
struowany na podstawie ilustracji z Herbarza
Złotego Runa. H e r b został wspomniany po
raz pierwszy w zapiskach sądowych z 1398
roku. Ród Belina posiadał ziemie w Wielko­
polsce, w okolicach Kalisza, stąd pojawia się
w naszej rekonstrukcji. Belina jest prawdo­
p o d o b n i e nazwą własną. Legendy sugerują
jednak, iż została wzięta od p o d o b n i e na­
zwanego miasta bądź też wywodzi się ze sta­
ropolskiego słowa „bielina", które oznaczało
białe zimowe futro zająca lub wiewiórki.
34
T h e standard-bearer bears the coat of arms
Belina on his shield, restored from an illustra­
tion of the clan coat of arms in the Golden
Fleece Armorial. T h e coat of arms is first men­
tioned in court procedings dating to 1398.
This clan was another based in Greater Poland
a n d concentrated in t h e Kalisz area, and so
entirely appropriate for our reconstruction.
T h e name of the clan is seemingly connected
with a personal name, though legend suggests
that the name might be taken from a town
with a similar name, or it might perhaps be
connected with the Polish word 'bielina', given
to the white winter fur of hares or squirrels.
8
CHORĄGIEW ZIEMI SIERADZKIEJ
• T H E BANNER OF THE SIERADZ DISTRICT
„[...] Ó s m a Ziemi Sieradzkiej miała
h e r b , w którego jednej połowie znajdowało
się pół białego o r ł a na czerwonym polu,
a w drugiej pół p ł o m i e n i s t e g o lwa na bia­
łym p o l u [...]". H e r b t e n wywodzi się z da­
wnego godła książąt kujawskich. Określe­
nie przez Długosza lwa m i a n e m „płomie­
nisty" (lac. flammei) jest t r u d n e do zrozu­
mienia. M o g ł o to oznaczać, iż p ł o m i e n i e
wydobywały się z paszczy zwierzęcia (patrz
nr 34). J e d n a k w niniejszym o p r a c o w a n i u
o p a r t o się na rekonstrukcji, przeprowadzo­
nej przez Stefana K. Kuczyńskiego, k t ó r a
bazuje na ówczesnej pieczęci.
N a rysunku p o k a z a n o scenę zdobycia
w a r o w n e g o m i a s t a G i l g e n b u r g a , czyli
D ą b r ó w n a , z udziałem chorągwi Ziemi Sie­
radzkiej. Być może j e d n a k nie jest to pra­
wda historyczna. W Krzyżakach H e n r y k a
Sienkiewicza b o h a t e r o w i e M a ć k o i Zby­
szko z Bogdańca na Ziemi Sieradzkiej bio­
rą udział w a t a k u i stąd chorągiew siera­
dzka pojawia się na niniejszej ilustracji.
Zdaniem Andrzeja N a d o l s k i e g o , D ą b r ó ­
w n o z a a t a k o w a n o i z d o b y t o , ponieważ sta­
nowiło istotną przeszkodę na trasie marszu
sprzymierzonych w k i e r u n k u źródeł Drwę­
cy. N a t o m i a s t według Stefana M. Kuczyń­
skiego, poważniejsze twierdze, znajdujące
się w r ę k a c h krzyżaków (jak n p . B r o d n i c a ) ,
omijano.
W wyniku a t a k u D ą b r ó w n o s p ł o n ę ł o ,
a sprzymierzeni nie oszczędzili nawet części
ludności cywilnej. Długosz p r ó b o w a ł obcią­
żyć za to winą Litwinów i T a t a r ó w , twier­
dząc n a w e t , iż atak nastąpił wbrew woli Ja­
giełły. Bez wątpienia j e d n a k a t a k przepro­
w a d z o n y został na wyraźny rozkaz króla,
przypuszczalnie jako odwet za zniszczenia,
poczynione przez rycerzy z a k o n n y c h w Ry­
pinie, Lipnie i D o b r z y n i u . Fortyfikacje
przedstawione na ilustracji bazują na re­
konstrukcji T a d e u s z a Poklewskiego-Kozieł-
ła.
36
'The eighth was that of the district of
Sieradz, which had as its badge on one side
half a white eagle on a red field, and on the
other side half a flaming lion on a white field'.
This badge was derived from t h e ancient coat
of arms of the Princes of Kuyavia. Długosz's
description of the lion as 'flaming' (Lat. flam­
mei) is difficult to understand. It could mean
that the Lion was vomiting flames from its
mouth (see no. 34). In this reconstruction,
however, we have followed the reconstruction
advanced by Stefan K. Kuczyński, which is
based on a contemporary seal.
T h e painting depicts the Banner of Sieradz
participating in the capture of the fortified
town of Gilgenburg, or Dąbrówno. Henryk
Sienkiewicz has his heroes Maćko a n d
Zbyszko of Bogdaniec in the Sieradz District
take part in this attack his historical novel
Knights of the Teutonic Order, and hence the
appearance of the Banner in this illustration,
even though it is not known for certain
whether the Banner took part in the attack or
not. In t h e opinion of Andrzej Nadolski,
Dąbrówno was taken as a legitimate obstacle
on the route of march of the allied forces
towards the source of the river Drwęca. Stefan
M. Kuczyński has, however, pointed out that
more important strongholds along the route
held by t h e T e u t o n i c Knights, s u c h as
Brodnica, had been avoided.
T h e town Dąbrówno was burned down
and the civilian population was not spared.
Długosz tried to shift the burden of guilt for
this act o n t o t h e Lithuanians a n d Tartars,
even affirming that the attack took place con­
trary to the wishes of Jagiełło. Undoubtedly
the attack was carried out on the express
orders of the king: presumably in retaliation
for the destruction wrought by the Knights of
the Order in Rypin, Lipno or Dobrzyń. T h e
wooden fortifications depicted in the back­
ground are based on the reconstruction of
Tadeusz Poklcwski-Kozicłł.
9
CHORĄGIEW ZIEMI LUBELSKIEJ
• T H E BANNER OF THE LUBLIN DISTRICT
„[...] Dziewiąta była chorągiew Ziemi Lu­
belskiej, która za godło miała jelenia z roz­
łożystymi rogami na czerwonym polu [...]".
W Klejnotach, przy opisie herbu Ziemi Lu­
belskiej, Długosz dodaje, że jeleń stał wy­
prostowany i był ozdobiony złota koroną na
szyi. Nie przetrwał żaden przykład ówczes­
nego wizerunku godła Ziemi Lubelskiej.
Później w herbie Lublina jeleń zastąpiony
został kozłem. Sposób przedstawienia syl­
wetki jelenia w niniejszej rekonstrukcji opiera się na jednej z chorągwi zakonu krzy­
żackiego z Banderia Prutenorum. Być może
j e d n a k powinien on zostać ukazany w bar­
dziej wyprostowanej pozie.
Przetrwało niewiele wiadomości o udzia­
le tej chorągwi w starciu grunwaldzkim.
Nieznana jest nawet jej pozycja. Historycy
są w stanie p o d a ć p r a w d o p o d o b n e ustawie­
nie jedynie dziesięciu z pięćdziesięciu jeden
chorągwi Korony, wymienionych przez Dłu­
gosza.
Chorąży przedstawiony na rysunku ma
na głowie hełm, nazywany kapalinem, z sze­
rokim r o n d e m , opuszczonym na dół. Był to
w okresie późnego średniowiecza najczęściej
Używany typ h e ł m u . Ma on bardzo długą
tradycję. Znany był już w starożytności. Po­
tem używano go od XII wieku w Europie ja­
ko hełm piechoty. W czasach bitwy grun­
waldzkiej kapaliny w Polsce nosiła zarówno
piechota jak i jazda.
Pokazany na ilustracji rycerz ma hełm
założony na czepiec kolczy, co zapewniało
lepszą o c h r o n ę głowy. Kapalin był skon­
struowany z d w ó c h części wykutych od­
dzielnie - dzwonu i krezy. O b i e części łączo­
no niewielkimi nitami. We wnętrzu hełmu
znajdował się system zaczepów, przeznaczo­
nych do u m o c o w a n i a wyściółki oraz pod­
pinki.
38
'The n i n t h was t h a t of t h e Lublin District
having as its badge a stag with splayed antlers
on a red field'. In his Crests, where he gives the
coat of arms of the Lublin District, Długosz
adds that the stag was standing up straight
and was adorned with a golden crown around
its neck. No contemporary representations of
the stag as the badge of the District of Lublin
have been preserved, a n d indeed t h e stag was
later replaced by the goat as the badge of
Lublin. Consequently the shape and style of
the stag in this reconstruction are based on
one of the banners of the Teutonic Order
illustrated in the Banderia Prutenorum, though
perhaps it should be shown in a more erect
pose.
We possess few details about what part this
Banner played in the battle of Grunwald:
even its position in the battle-line is unknown.
Historians have only been able to suggest
hypothetical positions for around 10 of the 51
Banners of t h e C r o w n army mentioned by
Długosz.
In the drawing the standard-bearer wears
a type of helmet known as a 'chapel' or 'ket­
tle-hat' with a wide brim sloping down
towards the rim. This was the most widely
used type of helmet during the later Middle
Ages. It has a very long tradition. It was
already k n o w n in Antiquity. Later it was used
from the twelfth century onwards as an
infantry helmet. In Poland during the period
of the battle of Grunwald the kettle-hat was
worn by infantry and cavalry alike.
T h e warrior shown in t h e illustration
wears his helmet over a mail hood, which
affords better protection to the head. T h e ket­
tle-hat was constructed from two parts forged
separately, the skull and the brim. T h e two
parts are joined together with small rivets.
Inside the helmet there would be a system of
fasteners designed to keep the padding and
lining in place.
10
CHORĄGIEW ZIEMI ŁĘCZYCKIEJ
T H E BANNER OF THE ŁĘCZYCA DISTRICT
„[...] Dziesiąta była chorągiew Ziemi Łę­
czyckiej, k t ó r a za godło miała połowę czar­
nego orła i połowę białego lwa w polu żół­
tym, z k o r o n ą n a d ich głowami [...]". Opis
z Roczników Długosza jest dość osobliwy.
Zazwyczaj pół-lew był czerwony na białym
polu, n a t o m i a s t pół-orzeł biały na p o l u
czerwonym, tak zresztą, jak podaje to Dłu­
gosz w Klejnotach. Autorzy zdecydowali je­
d n a k oprzeć rekonstrukcję na opisie z Rocz­
ników. Kształt godła odwzorowany został
na podstawie h e r b u Kujaw, przedstawione­
go w Herbarzu Złotego Runa.
'The t e n t h was that of the Łęczyca District
which had as its badge half a black eagle and
half a white lion on a yellow field with crowns
on their heads'. T h e description of Długosz is
rather peculiar, for normally the half-lion
should be red on a white field and the halfeagle white on a red field, as indeed he gives
the colours of the Łęczyca District in his
Crests. T h e authors have decided, however, to
base the reconstruction on t h e description in
the Annals. T h e shape of the device is based
on that of the coat of arms of Kuyavia given
in the Golden Fieece Armorial.
C h o r ą ż y jest h e r b u S t a r y k o ń (patrz
nr 35). Niniejsza rekonstrukcja bazuje na
wizerunku godła S t a r y k o ń z Herbarza Złote­
go Runa. Pierwsze wzmianki o herbie po­
chodzą z XIV wieku, lecz jego wczesna po­
stać pojawia się w Legendzie o świątej Jadwi­
dze. Ród S t a r y k o ń posiadał ziemie głównie
w okolicach Łęczycy.
T h e standard-bearer bears the coat of arms
Starykoń (see no. 35). This reconstruction is
based on an illustration of Starykoń in the
Golden Fleece Armorial. T h e badge is first men­
tioned in literary sources from t h e fourteenth
century, but an early representation appears
in The Legend of Saint ]adwiga. Many mem­
bers of this clan held lands in the Łęczyca
District.
Na początku XIV wieku tarcza miała
przeważnie kształt t r ó j k ą t a i czasem posia­
dała wycięcie dla oparcia kopii, takie jak
w tarczy na ilustracji. W języku angiel­
skim tarcza taka n a z y w a n a bywa „heater
shield" („tarcza-grzejnik"), ze względu na
p o d o b i e ń s t w o jej kształtu do stopy żelaz­
ka. W ciągu XIV stulecia tarcza t r ó j k ą t n a ,
o p r o s t o ściętej krawędzi górnej i nieco
zaokrąglonych b o k a c h , powoli wychodziła
z użycia. W jej miejsce pojawiła się nie­
wielka tarcza c z w o r o k ą t n a , z zaokrąglony­
mi n a r o ż n i k a m i , t a k a jak u chorążego na
ilustracji.
Od XIII wieku tarcze jeźdźców i piecho­
ty zaczęły się wyraźnie różnić. Tarcze kon­
nicy zmalały, bowiem nowa zbroja płyto­
wa d u ż o skuteczniej osłaniała ciało ryce­
rza. W XV stuleciu tarcza s t o p n i o w o stała
się sprzętem używanym jedynie podczas
pojedynków na turniejach rycerskich. N i e
straciła jednakże swego znaczenia w heral­
dyce.
40
At t h e beginning of t h e fourteenth centu­
ry the shield was predominantly triangular in
shape sometimes with a notch (called a 'bouche') to support the lance, as shown in this
illustration. In English this shape of shield is
sometimes called a 'heater shield' from the
resemblance its shape has to the bottom of an
iron. During the fourteenth century the trian­
gular shield, with its straight upper edge and
slightly curving sides, gradually fell out of use.
In its place appeared a small rectangular shield
with rounded corners, as shown here.
From the thirteenth century onwards the
shields used by the cavalry and infantry began
to differ distinctly. T h e horseman's shield
became smaller since the new plate armour
protected t h e body of the knight much more
effectively. During the fifteenth century the
shield gradually became a weapon used only
during engagements in the knightly tourney.
It did not, however, lose its significance in
heraldry.
1
CHORĄGIEW ZIEMI KUJAWSKIEJ
• T H E BANNER OF THE KUYAVIAN DISTRICT
„[...] Jedenasta Ziemi Kujawskiej miała
herb, na którym w jednej połowie było pół
czarnego orła na żółtym polu, a w drugiej po­
łowa białego lwa na czerwonym polu, z koro­
nami na głowach [...]". W Klejnotach Długosz
podaje kolory jako czerwony pół-orzeł i czar­
ny pół-lew na polu żółtym, podczas gdy
w Herbarzu Złotego Runa pół-orzeł jest rów­
nież czarny, lecz na białym polu. Niniejsza
rekonstrukcja bazuje na kolorach p o d a n y c h
w Rocznikach, do chorągwi d o d a n o jedynie
trzy białe ogony. Wizerunek pół-orzeł-półlew, używany w herbach Ziemi Sieradzkiej,
Łęczyckiej i Kujawskiej, jest symbolem cha­
rakterystycznym dla polskiej heraldyki.
' T h e eleventh, of t h e Kuyavian District
h a d as a badge half a black eagle on a yel­
low field and half a white lion on a red field
with crowns on their heads'. In the Crests
Długosz gives t h e colours as a red half-eagle
and a black half-lion on a yellow field, while
in t h e Golden Fleece Armorial the half-eagle
is also black but on a white field. T h i s
reconstruction follows t h e colours given in
t h e Annals, with t h e a d d i t i o n of t h r e e white
tails to t h e s t a n d a r d . T h e heraldic device
used in t h e badges of t h e Districts of
Sieradz, Łęczyca a n d Kuyavia, consisting of
a half-eagle a n d half-lion, is peculiar to
Polish heraldry.
Ilustracja przedstawia i n c y d e n t , który
wydarzył się niedługo przed bitwa Grunwal­
dzką, 9 lipca 1410 roku n a d Drwęcą p o d Ku­
rzętnikiem. Polski podjazd zakończył się za­
garnięciem krzyżackich koni, rozpuszczo­
nych na wypas.
Chorąży na ilustracji nosi strój, który słu­
ży maksymalnemu odciążeniu konia w akcji
podjazdowej. Rycerz nie posiada ciężkiej
zbroi, a jedynie stożkowy hełm starego typu.
Nosi pikowaną kurtkę, znaną jako przeszywanica, zakładaną zwykle pod zbroję dla do­
datkowej o c h r o n y ciała i większej wygody.
Jednak nawet rycerz w pełnej zbroi nie stano­
wił dla konia tak wielkiego obciążenia, jak
się zwykło uważać. Obciążenie konia, dźwi­
gającego średniowiecznego rycerza-kopijnika, oszacować można na sto dwadzieścia - sto
trzydzieści kilogramów. Według obliczeń An­
drzeja Nadolskiego, waga uzbrojenia ochron­
nego i odzieży rycerza wynosiła około dwa­
dzieścia pięć kilogramów. Jest to mniej niż
w przypadku polskiego piechura z 1939 roku,
który dźwigał około trzydziestu kilogramów.
Widać stąd, iż konie pod G r u n w a l d e m były
obciążone p o d o b n i e , jak konie kawaleryjskie
w czasie II wojny światowej.
T h e plate depicts an incident, which
took place at Kurzętnik on the Drwęca river
on 9 July 1410, immediately before t h e bat­
tle of G r u n w a l d . A raid by t h e forces of the
C r o w n army succeeded in capturing a herd
of horses belonging to the T e u t o n i c Knights
which had been set free to graze.
T h e standard-bearer shown i n t h e plate
has discarded all his heavy a r m o u r to take
part in t h e raid except for his helmet, of an
old-fashioned conical type. He wears the
quilted arming jacket. This garment, k n o w n
as a gambeson, was normally worn under
the armour b o t h for extra protection and for
comfort. Even had he been wearing his full
a r m o u r , t h e b u r d e n for t h e horse would n o t
have been as great as is generally imagined.
T h e b u r d e n for the horse carrying a mediae­
val knight was in t h e region of 120-130 kilo­
grams. According to the calculations of
Andrzej Nadolski t h e weight of t h e defensive
a r m o u r and clothing of the knight would
a m o u n t to about 25 kilograms, which is less
t h a n the b u r d e n carried by a Polish infantry­
m a n in 1939 which was a r o u n d 30 kilo­
grams. From this it is apparent t h a t the hors­
es at G r u n w a l d were carrying about t h e
same weight as cavalry horses during t h e
Second World War.
42
12
CHORĄGIEW ZIEMI LWOWSKIEJ
T H E BANNER OF THE DISTRICT OF LWOW
„[...] D w u n a s t a Ziemi Lwowskiej miała
za h e r b żółtego lwa wchodzącego na skalę,
na niebieskim polu [...]". O p i s chorągwi
Ziemi Lwowskiej, p o d a n y przez Długosza
w Rocznikach, ukazuje barwy j e d n a k o w e
dla h e r b u Ziemi Lwowskiej oraz samego
Lwowa, takie jak w i n n y c h ź r ó d ł a c h . Ta­
ki opis b a r w znajduje się także w Herbarzu
Złotego Runa. W rekonstrukcji p o s ł u ż o n o
się więc o b y d w o m a k o m p l e m e n t a r n y m i
ź r ó d ł a m i . Należy j e d n a k zwrócić uwagę, iż
c h o ć Długosz podaje w Klejnotach kolor
lwa także j a k o żółty, to pisze t a m , że lew
ma k o r o n ę i znajduje się na czerwonym
polu. H e r b Ziemi Lwowskiej wywodzi się
z godła książąt ruskich, w p r o w a d z o n e g o
do polskiej h e r a l d y k i ziemskiej w połowie
XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego.
Głównym
uzbrojeniem
ochronnym
przedstawionego na rysunku chorążego
lwowskiego jest k o l c z u g a . Rycerz nosi
hełm typu ł e b k a , z p o d p i ę t y m czepcem
kolczym, osłaniającym szyję i k a r k . Każde
z k o l a n c h r o n i o n e jest metalową osłoną.
T e n e l e m e n t zbroi, nazywany n a k o l a n kiem, po raz pierwszy pojawił się w drugiej
polowie XIII wieku. Począwszy od połowy
XIV stulecia tylko ubożsi rycerze oraz soł­
tysi i mieszczanie byli c h r o n i e n i samą kol­
czugą. Kolczuga pełniła także rolę zbroi
p o d r ó ż n e j , była też z a k ł a d a n a podczas po­
lowań.
C e n a kolczugi wahała się od półtorej do
piętnastu grzywien, w zależności od wielko­
ści i rodzaju. Ówczesna grzywna polska wy­
nosiła czterdzieści osiem groszy. Grzywna
miała wartość połowy angielskiego funta
w srebrze. Złoty (wart trzydzieści groszy) zo­
stał wprowadzony do polskiego systemu
m o n e t a r n e g o na przełomie XV i XVI wie­
ku.
44
'The twelfth, that of the Lwow District,
had as its badge a yellow lion walking on
a rock on a blue field'. T h e description of the
standard of t h e District of Lwow given by
Długosz in t h e Annals gives t h e normal
colours of the coat of arms of both the city
and District of Lwow when they appear in
other sources. His description is identical to
the coat of arms of the Lwow District as
shown in t h e Golden Fleece Armorial.
Therefore these two complementary sources
have been used in the reconstruction. O n e
notes, however, that although Długosz also
gives the colour of the lion as yellow in the
Crests, he describes it as crowned, and as
shown on a red field. The badge of the Lwow
District is derived from the coat of arms borne
by t h e princes of Ruthenia, which was later
brought into Polish territorial heraldry by
Casimir the Great.
T h e defensive armament shown as being
worn by the standard-bearer in the illustra­
tion is mainly mail. His head is protected by
a bascinet with an attached mail collar or
'aventail' covering t h e t h r o a t a n d neck of t h e
knight. Each knee is also protected by a pro­
tective plate a r m o u r cap. T h i s piece of
armour, which first appears in the second half
of the thirteenth century, was called a poleyn.
From the middle of the fourteenth century
onwards only impoverished knights as well as
bailiffs and burghers were defended by mail
alone. Coats of mail might still be worn as
armour during journeys and hunting expedi­
tions however.
T h e price of a coat of mail varied from one
and a half to fifteen grzywna (marks) depend­
ing on the size and type. In the currency of
t h a t time 48 groszy (groats) made up one
Polish grzywna. The grzywna had the same
value of half a p o u n d of silver. T h e złoty
(florin), worth 30 groszy, was only introduced
as a Polish unit of currency from around 1500
onwards.
13
CHORĄGIEW ZIEMI WIELUŃSKIEJ
• T H E BANNER OF THE WIELUŃ DISTRICT
»[...] T r z y n a s t a chorągiew Ziemi Wieluń­
skiej za h e r b miała śnieżnobiała poprzeczna
wstęgę na czerwonym polu, w równych
proporcjach [...]". Chorągiew ta w czasach
G r u n w a l d u miała za godło herb z pieczęci
Władysława Opolczyka z 1.378 roku, które­
mu król Polski Ludwik Węgierski nadał Zie­
mię Wieluńską za zasługi poczynione na
rzecz koronacji Ludwika. W połowie XV
wieku herbem Ziemi Wieluńskiej stał się
Baranek Boży na polu czerwonym, trzyma­
jący przednią nogą chorągiewkę. T e n ostat­
ni wizerunek herbu jest opisany w Klejno­
tach.
W ugrupowaniu wojsk k o r o n n y c h chorą­
giew wieluńska sąsiadowała m.in. z chorąg­
wiami: sandomierską, halicką i „wielką" kra­
kowską. W czasie bitwy wzięła udział w pol­
skim k o n t r a t a k u , po załamaniu się skrzydła
litewskiego. W chorągwi tej walczył ojciec
pisarza, J a n Długosz herbu Wieniawa (patrz
nr 31), właściciel wsi Niedzielska pod Wielu­
niem. Oprócz rycerstwa z Ziemi Wieluń­
skiej, w szeregach chorągwi znaleźli się zaciężni ze Śląska, Moraw i Czech. Długosz
pisze, iż król dodał rycerzy zaciężnych, po­
nieważ chorągiew sama miałaby zbyt małą
siłę.
W opisywanym okresie miecz posiadał
dwuręczną rękojeść o ciężkiej, przeważnie
dyskoidalnej głowicy (patrz nr 11), niezbęd­
nej dla właściwego wyważenia b r o n i . C h o ­
rąży pokazany na rysunku ma miecz z gło­
wnią oprawioną w dwuręczną rękojeść ze
żłobioną głowicą o wydłużonym, kielichowatym kształcie.
'The thirteenth banner of the District of
Wieluń had as its badge a snow-white trans­
verse band (or fess) on a red field in equal pro­
portions'. T h u s at the battle of Grunwald the
Wieluń Banner still used as its badge the same
coat of arms as t h a t used by D u k e Władysław
of Opole on his seal in 1378. T h e Polish king
Louis of Hungary had given him the District
of Wieluń for his services rendered at the
king's coronation. In the middle of the fif­
teenth century the badge of the Wieluń
District became T h e Lamb of God holding
a banner in its front leg on a red field. In his
Crests Długosz gives this latter description to
the standard of the Wieluń District.
In the disposition of the army of the
C r o w n the Wieluń Banner was stationed
alongside the Banners of the Sandomierz
District, t h e Halicz District, the ' G r e a t '
Banner of the Kraków District, as well as
other u n k n o w n District Banners. During the
battle it took part in the Polish counter-attack
after the Lithuanian wing of the allied army
broke. T h e father of our principal source, the
historian Jan Długosz of the coat of arms
Wieniawa (see no. 31), landlord of the village
of Niedzielska near Wieluń, fought in this
banner at the battle of Grunwald. Besides the
chivalry from t h e Wieluń District, hired
troops from Silesia, Moravia and Bohemia
fought in this banner. Długosz tells us that the
king added these troops to the ranks of the
Banner on account of the fact that it was seri­
ously under-strength.
During this period of the Middle Ages the
sword was generally fitted with a doublehanded hilt with a heavy, mostly discoid pom­
mel (see no. 11), which was essential for the
correct balance of the weapon. T h e standardbearer shown in this plate has such a sword
fitted with a double-handled hilt, in this case
with a fluted pommel of an elongated cup-
shape.
46
H
CHORĄGIEW ZIEMI PRZEMYSKIEJ
• T H E BANNER OF THE PRZEMYŚL DISTRICT
„[...] Czternasta była chorągiew Ziemi
Przemyskiej, która miała za herb złotego orła
na niebieskim polu, z dwiema głowami odpo­
wiednio nawzajem od siebie odwróconymi
[...]"• W Klejnotach Długosz podaje kolor pola
jako czerwony. Niestety nie przetrwało żadne
adekwatne źródło ikonograficzne, na podsta­
wie którego moglibyśmy dokładnie odtworzyć
kształt orła.
Chorąży tej chorągwi pochodzi z rodu Kor­
win, posiadającego ziemie w okolicach Prze­
myśla i wywodzącego się z Węgier. Herbem
Korwin posługiwał się również król węgierski
Maciej Korwin. Jak podaje legenda, polski ród
założył w XIII wieku rycerz Warzęta Korwin,
który przybył służyć Konradowi Mazowieckie­
mu. „Corvus" po łacinie oznacza wronę, więc
herb należy do znaków obrazowych. Korwin
był pierwotnie identyczny z godłem Slepowron, dopiero później herby zaczęły się różnić.
Niektóre z rodów aż do XV wieku używały
obu herbów zamiennie. Czarna wrona, siedzą­
ca na gałęzi, ze złotym pierścieniem w dziobie,
jest zazwyczaj ukazana na niebieskim polu,
lecz na niektórych wczesnych wizerunkach
przedstawiana jest na polu czerwonym, tak jak
tutaj.
Ostrogi miały dla średniowiecznego ryce­
rza wielkie znaczenie, ponieważ były jednym
z symboli stanu rycerskiego. Miały też duże
znaczenie praktyczne, pomagały bowiem
w kierowaniu koniem. W XV wieku ostrogi
posiadały zawsze gwiaździsty bodziec. Stoso­
wnie do sposobu dosiadania konia, długość
bodźca oraz wielkość gwiazdki ulegały zmia­
nom. Piętnastowieczne ostrogi charakteryzo­
wały się miseczkowatym zapiętkiem i bardzo
długim, prostym bodźcem, zakończonym
gwiazdką o pięciu lub sześciu wydatnych ra­
mionach.
Rząd koński na rysunku ukazano dokła­
dnie według rekonstrukcji, dokonanej przez
badaczy czeskich w latach pięćdziesiątych na­
szego stulecia.
48
'The fourteenth Banner was that of the
Przemyśl District which h a d a golden eagle
with two heads each turned away one from
the other on a blue field as its badge.' In the
Crests Długosz describes the colour of the field
as red. No appropriate contemporary repre­
sentational source survives to give us the pre­
cise shape of the eagle of this standard.
T h e standard-bearer belongs to the clan
Korwin, which held lands in the Przemyśl
area, and which was of Hungarian origin: the
H u n g a r i a n king M a t t h e w Corvinius was
a member. According to legend one Warzęta
Korwin entered the service of C o n r a d of
Mazovia in the thirteenth century and estab­
lished the Polish branch of the clan. 'Corvus'
is Latin for crow, and so the arms are descrip­
tive. Korwin was originally identical with the
coat of arms Slepowron 'Blind Crow', and
only separated from it at a late stage. Some
families use both coats of arms ambiguously
up to the fifteenth century. T h e black crow
sitting on a branch with a gold ring in its
beak is normally shown on a blue field, but in
some early representations the field is red, as
here.
Spurs were of great significance to the
mediaeval knight, for they were one of the
symbols of knightly status. They also had
enormous practical value of course, since they
helped to control the horse. In the fifteenth
century spurs always had a spiked wheel or
'rowel' at the end. T h e length of the neck of
the spur, as well as the length of the spikes of
the rowel depended on the way in which the
horse was ridden. Fifteenth century spurs are
distinguished by their arch-shaped branches
fitting the heel, and by their long, straight
neck ending in a rowel with five or six promi­
nent teeth.
T h e horse furniture in the illustration
accurately portrays a reconstruction made by
Czech researchers in the 1950s.
15
CHORĄGIEW ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ
T H E BANNER OF THE DOBRZYŃ DISTRICT
„[...] Piętnasta Ziemi Dobrzyńskiej miała
za herb oblicze starego człowieka [...] z głowa
ozdobioną koroną, dziko wyglądającą, z ro­
gami, na polu żółtym [...)". W Klejnotach
Długosz przedstawia p o d o b n y wizerunek,
lecz na czerwonym polu. Herb na polu czer­
wonym był s t a n d a r d o w o używany w później­
szym okresie. Rekonstrukcja została oparta
na godle Ziemi Dobrzyńskiej z Herbarza Zło­
tego Runa, w którym jednak twarz i szyja są
białe, k o r o n a i rogi żółte, a pole czarne. We­
dług p o d a ń ludowych, głowa starego człowie­
ka przedstawia Kazimierza Wielkiego, który
przyłączył Ziemię Dobrzyńską do Polski.
Chorąży jest herbu Gozdawa. H e r b t e n
po raz pierwszy pojawia się na pieczęci na do­
kumencie z 1308 roku, a w źródłach pisa­
nych w roku 1402. Lilijka ukazywana jest
czasem z zielonymi płatkami.
Tarcze wykonywano z drewnianych dese­
czek i obijano skórą (najczęściej wołową). Po­
le tarczowe malowano farbami kredowymi.
Często przed obiciem skórą tarczę oklejano
płatami lnianego płótna, pomiędzy które
w k ł a d a n o ścięgna zwierzęce. Zabieg t e n
zwiększał wytrzymałość oraz nadawał tarczy
pewną elastyczność. Na rysunku pokazano
sposób zawieszenia tarczy podczas przemar­
szu. Od wewnętrznej strony mocowano uchwyty, zazwyczaj w postaci dwóch rzemien­
nych pętli. Jedną na stałe, trzymaną lewą rę­
ką, a drugą - przeznaczoną do wsunięcia
przedramienia - ruchomą, regulowaną sprzą­
czką. Znajdowały się tam także okucia do za­
mocowania pasa głównego, przekładanego
przez plecy.
50
'The fifteenth of the Dobrzyń District had
as its badge the visage of an old man ... with
t h e head adorned with a crown and also made
wild looking with horns on a yellow field'. In
the Crests Długosz gives a similar description
but on a red field, which is the normal colour
in later representations of t h e badge. T h e
reconstruction is based on the coat of arms of
the Dobrzyń District given in the Golden
Fleece Armorial except that there the face a n d
neck are white, the crowns and horns are yel­
low, and the field is black. According to one
tradition the head of t h e old m a n represents
the Polish king Casimir the G r e a t who first
joined the Dobrzyń District to the Polish
State.
T h e standard-bearer carries the 'Lily' coat
of arms of the clan Gozdawa. T h e badge first
appears on a seal on a document dating to
1308 and is first referred to in written sources
in 1402. T h e lily is sometimes shown with
green sepals.
T h e shield was made of wooden laths cov­
ered in leather, most often cowhide. T h e field
of the shield was painted in powder paint.
Layers of linen canvas, with animal sinew
inserted in between, were frequently glued
o n t o the shield before the leather was applied.
This procedure increased the durability of the
shield and also gave it a certain elasticity. T h e
illustration shows the way in which the shield
was carried on the march. T h e inside of the
shield was fitted with h o l d i n g straps
(enarmes), usually in the form of two leather
loops, one fixed and held by the left hand, the
other, in which t h e left arm was placed, mov­
able and adjusted by means of a buckle. It was
also fitted with a long, buckled strap (guige) by
which the shield could be slung over the
shoulder.
16
CHORĄGIEW ZIEMI CHEŁMSKIEJ
• T H E BANNER OF THE CHEŁM DISTRICT
„[...] Szesnasta Ziemi Chełmskiej przed­
stawiała białego niedźwiedzia, stojącego
pomiędzy d w o m a drzewami, na czerwonym
polu [...]". W Klejnotach Długosz opisuje
herb Ziemi Chełmskiej jako białego nie­
dźwiedzia, p o m i ę d z y t r z e m a zielonymi
drzewami, z k t ó r y c h drugie znajduje się
przed ł b e m , a trzecie przed o g o n e m , na po­
lu zielonym. I n n e pisane i ikonograficzne
źródła podają kolejne w a r i a n t y koloru pola
i ilości drzew. W niniejszej r e k o n s t r u k c j i
artysta przedstawił chorągiew o polu czer­
w o n y m , z białym niedźwiedziem pomiędzy
trzema drzewami. Kształt drzew o p a r t y zo­
stał na ilustracji z herbarza zwanego Codex
Manesse, powstałego w Zurichu lub Kon­
stancji w 1320 roku.
Na okrywającym konia kropierzu i tar­
czy chorążego, zawieszonej na pasie, widać
h e r b S y r o k o m l a (opisany przy chorągwi nr
47). Ród S y r o k o m l a osiedlony był na Ziemi
C h e ł m s k i e j . R e k o n s t r u k c j a o p a r t a została
na wizerunku tego h e r b u w Herbarzu Złote­
go Runa. Konie wybitniejszych wojowni­
ków o k r y w a n o okazałymi kropierzami, czę­
sto zaopatrzonymi w godła h e r a l d y c z n e . Obok funkcji d e k o r a c y j n y c h , kropierz mógł
spełniać rolę o c h r o n y , jeśli go p o d w a t o w a no lub p o d s z y t o kolczą plecionką. J e d n a k ­
że kropierzy używano na polu walki rzad­
ko. Najczęściej stanowiły o n e wyposażenie
koni na turniejach rycerskich.
Barwy kropierza i u b i o r u rycerza były
zazwyczaj takie same jak na tarczy herbo­
wej. Z czasem wykształciły się zestawy barw
h e r a l d y c z n y c h typowe dla poszczególnych
krajów. W Polsce było to połączenie czer­
wieni z bielą lub bieli z błękitem.
52
' T h e sixteenth of t h e District of C h e ł m
h a d a white bear standing between two
trees on a red field as its badge'. In the
Crests Długosz gives t h e coat of a r m s of t h e
C h e l m District as a white bear between
three green trees, of which the second was
placed before the head and the third before
the tail, on a green field. O t h e r written and
representational sources give further variants
both in the colours of the field and in the
number of trees. In this reconstruction t h e
artist has given the banner a red field, and the
white bear appears between three trees. T h e
shape of the trees is based on one appearing in
an armorial called the Codex Manesse, written
in either Zurich or Constance in 1320.
On the caparison covering the horse of the
standard-bearer and on his shield, here slung
from his belt, we can see the coat of arms of
the clan Syrokomla (discussed under Banner
no. 47), which held lands in the Chełm
District. T h e reconstruction is based u p o n t h e
appearance of this coat of arms in the Golden
Fleece Armorial. T h e horses of the most out­
standing knights were covered with magnifi­
cent caparisons, frequently decorated with
heraldic devices. Apart from their decorative
function, the caparison was sometimes padded
or sewn on the u n d e r n e a t h with pieces of mail
armour to give it a defensive quality too. Even
so caparisons were rarely used on the field of
battle. More frequently they constituted part
of t h e equipment of t h e horse at knightly
tournaments.
T h e colours of the caparison and the dress
of the knight were normally the same as those
of the field of his coat of arms. In time a range
of heraldic colours peculiar for each individual
European country evolved. In the case of
Poland combinations of red a n d white or blue
and white were typical.
17,18,19.
CHORĄGWIE ZIEMI PODOLSKIEJ
T H E BANNERS OF THE PODOLIAN DISTRICT
„[...] Siedemnasta, osiemnasta i dziewięt­
nasta były to trzy chorągwie wystawione
przez l u d n a Ziemie Podolską. Każda z nich
miała za h e r b twarz słońca w czerwonym
polu [...]". W Klejnotach Długosz przedsta­
wia h e r b j a k o p r o m i e n n e słońce n a p o l u
białym. Rzeczywiście słońce - jako h e r b Zie­
mi Podolskiej - pojawia się zazwyczaj na
białym polu aż do końca XV wieku. W ni­
niejszej rekonstrukcji artysta, przedstawia­
jąc godło w polu czerwonym, o p a r ł się na
Rocznikach Długosza.
Szczegóły rysów twarzy słońca, usta, oczy, a także otaczające je promienie, na
przemian pofalowane i proste, ze szpilkowa­
tymi p r o m y k a m i między nimi, o d t w o r z o n e
zostały zgodnie z późniejszym wizerunkiem
godła Ziemi Podolskiej. Wizerunek t e n po­
chodzi z ilustracji na drzeworycie, k t ó r a ukazuje P a r l a m e n t , zasiadający przed królem
Kazimierzem Jagiellończykiem. H e r b t a m ukazany ma pole białe.
Na rysunku - przy chorążym środkowej
chorągwi - pokazano typ tarczy zwany pawężą. Miała o n a kształt p r o s t o k ą t n y , z prze­
biegającą wzdłuż całej tarczy fałdą, niekiedy
rozszerzająca się ku dołowi. Fałda podnosiła
o d p o r n o ś ć tarczy na ciosy przeciwnika. Na
zachodzie Europy pawęż była typową tarczą
piechoty. W Europie Wschodniej mniejsza
jej o d m i a n a używana była także przez kon­
nych, jak p o k a z a n o na ilustracji. T e n typ
tarczy znany jest jako pawęż jeździecka (al­
bo mała pawęż, l u b też pawężka). Niektórzy
badacze uważają, iż pawęż jeździecka jest
wynalazkiem bałtyjskim, a więc ludów ta­
kich jak Litwini, Łotysze oraz wymarłe ple­
m i o n a Prusów, Jaćwingów czy Kurów.
54
' T h e seventeenth, e i g h t e e n t h a n d nine­
t e e n t h were from t h e Podolian District,
three Banners on account of t h e large mass
of k n i g h t h o o d which held land there. Each
of them had as its badge the face of the sun
on a red field'. In t h e Crests Długosz gives
the coat of arms as a radiant sun on a white
field, and indeed t h e sun generally appears
on a white field in representations of the
Podolian coat of arms dating t o the later fif­
t e e n t h century. I n this reconstruction t h e
artist has restored the field as red, faithful to
the description in the Annals of Długosz.
Here the features of t h e face of the sun,
the lips a n d t h e eyes, and the rays which sur­
r o u n d it: straight rays alternating with wavy
ones, with narrow, spiky rays in between, are
based on a later representation of the coat of
arms of Podolia, bordering a coloured illus­
tration showing Parliament sitting before
King Casimir Jagiellończyk. In this represen­
tation, however, the field of t h e coat of arms
is also shown as white.
T h e second standard-bearer carries a type
of shield k n o w n as a pavise. It is rectangular
with a raised section, sometimes widening at
t h e b o t t o m , r u n n i n g along the length of the
shield. T h i s corrugation raised the resistance
of the shield to t h e blows of an o p p o n e n t . In
Western Europe the pavise was normally
used purely as an infantry shield. In Eastern
Europe, however, a smaller version was also
used by k n i g h t h o o d , as shown in t h e recon­
struction. This version is k n o w n as a cavalry
pavise (or a small pavise or pavisette). In the
opinion of a number of researchers the cav­
alry pavise is an invention of the Baltic peo­
ples, that is of peoples such as the Lithuani­
a n s a n d Latvians, as well as t h e n o w extinct
tribes of the Prussians, Jadzwings or Curonians.
20
CHORĄGIEW ZIEMI HALICKIEJ
• T H E BANNER OF THE HALICZ DISTRICT
„[...] Dwudziesta była chorągiew Ziemi Ha­
lickiej, która za herb miała czarna kawkę z ko­
roną na głowie, na białym polu [...]". W Klej­
notach Długosz podaje taki sam opis tego her­
bu, jednak pisze, iż kawka ukazana była w lo­
cie, z rozpostartymi skrzydłami. Wizerunek
kawki, używany jako godło heraldyczne, bar­
dzo rzadko występuje w polskich źródłach ikonograficznych z XV wieku lub wcześniej­
szych. Artysta oparł niniejszą rekonstrukcje
na herbie przedstawiającym kawkę, pocho­
dzącym z Codex Manesse. W źródle tym kaw­
ka ukazana jest bez korony.
„Halka" to w języku ukraińskim kawka,
na co zwraca uwagę Długosz w Klejnotach,
po opisie herbu Ziemi Halickiej. W heraldy­
ce godło tego typu, z herbem właściwym za­
wierającym odniesienie do nazwiska rodowe­
go, nazywane jest herbem mówiącym.
Ruś Halicko-Włodzimierska, wcielona
do K o r o n y po raz pierwszy przez Kazimie­
rza Wielkiego, a p o n o w n i e w 1387 roku ja­
ko wiano królowej Jadwigi, wystawiła aż
siedem ziemskich chorągwi: lwowską, halic­
ką, przemyską, chełmską i trzy podolskie.
W ich składzie znalazło się wielu Polaków,
bowiem już przeszło pół stulecia trwało na
Rusi osadnictwo rycerzy z rdzennych ziem
polskich.
Jedyny znany n a m z imienia rycerz tej
chorągwi, nagrodzony przez króla Władysła­
wa Jagiełłę na polu bitwy grunwaldzkiej,
„[...] w której krew swoją przelał [...]", był
Rusinem. Zwał się Iwanko Suszyk z Roma­
nowa. Za zasługi król wynagrodził go nada­
niem dwóch wsi, leżących na Ziemi Halic­
kiej.
56
'The twentieth, of the Halicz District, had
a black jackdaw with a crown on its head on
a white field as its badge'. In the Crests
Długosz gives the same description of the coat
of arms of the Halicz District, but adds that
the jackdaw was shown as in flight with its
wings outspread. Representations of jackdaws
used as a heraldic device are extremely rare in
Polish representational sources of t h e fif­
teenth century or earlier. T h e artist has based
his reconstruction on a coat of arms bearing
a jackdaw as its device, which appears in t h e
Codex Manesse. In this source the jackdaw
appears without a crown.
'Halka' is the Ukrainian word for jackdaw,
a point which is noted by Długosz after his
description of the coat of arms of the Halicz
District in the Crests. In heraldic terminology
a device such as this is known as a canting
device: that is a device containing an allusion
to, or a play on, t h e n a m e of t h e owner of t h e
coat of arms, in this case the District of Halicz.
Halicz-Włodzimierz Ruthenia was annexed
to t h e lands of t h e Polish C r o w n first by
Casimir the Great, and then transferred once
again as the dowry brought by Q u e e n Jadwiga
to her marriage in 1387 - altogether fielded
seven District Banners: those of Lwow, Halicz,
Przemyśl, Chełm and the three Podolian
Banners. A great number of Poles would have
been included in their ranks, for half a centu­
ry had already passed during which there had
been extensive settlement of Polish chivalry
on Ruthenian lands.
T h e only knight known to us who fought
in this Banner is, however, a Ruthenian.
Called Ivanko Sushyk from Romanów, he was
rewarded by King Władysław Jagiełło on the
battlefield of Grunwald,'... over which he had
poured his blood ...', with two villages, also
within the Halicz District, for his services dur­
ing the battle.
2
1
O O
CHORĄGWIE MAZOWIECKIE
1 ) Li L* • T H E BANNERS OF THE MAZOVIAN DISTRICT
„[...] Dwudziesta pierwsza i dwudziesta
d r u g a księcia mazowieckiego S i e m o w i t a
miały za godło białego orła bez k o r o n y , na
czerwonym polu [...]". Jako p o t o m e k młod­
szej gałęzi dynastii Piastów, książę Siemowit
miał za h e r b białego o r ł a bez k o r o n y . Podo­
b n y opis herbu księcia mazowieckiego poja­
wia się w Klejnotach. Orzeł bez k o r o n y
przedstawiony jest jako godło księcia mazo­
wieckiego także w Herbarzu Złotego Runa.
Niniejsza rekonstrukcja opiera się właśnie
na tym źródle.
Książę mazowiecki Siemowit IV, który
wystawił obie chorągwie, był lennikiem i za­
razem szwagrem króla Władysława Jagiełły.
Siemowit IV, choć należał do dynastii Pia­
stów, przegrał z Jagiełłą rywalizację o t r o n
Polski. Toteż, choć był mężem Aleksandry,
rodzonej siostry króla, sprzyjał krzyżakom.
Zmuszony do wypełnienia swych obowiąz­
ków lennika, wysłał chorągwie p o d dowó­
dztwem syna (również zwanego Siemowitem), sam pozostając w d o m u .
Uzbrojenie chorągwi mazowieckich róż­
niło się od wyposażenia pozostałych wojsk
polskich. Większa liczba rycerzy nosiła kol­
czugi i zbroje lamelkowe, złożone z niewiel­
kich, p r o s t o k ą t n y c h płytek z kutego żelaza
lub stali, połączonych rzemieniem lub d r u ­
tem. Zbroja kolcza w y k o n a n a była z kilku­
nastu do kilkudziesięciu tysięcy d r o b n y c h
d r u c i a n y c h kółeczek. Im kółeczka były
mniejsze, tym kolczuga była bardziej od­
p o r n a na przecięcie lub przebicie, j e d n a k
rosła też p r a c o c h ł o n n o ś ć jej w y k o n a n i a ,
a więc i c e n a .
58
' T h e twenty-first a n d t w e n t y - s e c o n d
were those of D u k e Siemowit of Mazovia,
with a white eagle without a crown on a red
field as their badge'. As a descendant of
a junior b r a n c h of t h e Piast dynasty, Duke
Siemowit used as his device a white eagle
without a crown. A similar description of
t h e coat of arms of t h e D u k e of Mazovia
appears in Dlugosz's Crests, a n d , indeed, t h e
device of an u n c r o w n e d eagle appears on
t h e coat of arms of t h e D u k e s of Mazovia
illustrated in the Golden Fleece Armorial.
O u r reconstruction is based on this last
source.
Prince Siemowit IV of Mazovia, who field­
ed these two Banners, was a vassal and at the
same time t h e brother-in-law of King
Władysław Jagiełło. Although a Piast, Siemo­
wit IV had lost t h e contest for t h e Polish
t h r o n e to Jagiełło, which is why, even though
he was married to Alexandra the sister of the
king, he favoured the Teutonic Order. Forced
to fulfil his duties as a vassal, he sent out his
Banners under the command of his son (also
called Siemowit), himself staying at home.
T h e armament of the Mazovian Banners
differed from the equipment of the rest of the
Polish forces. T h e greater number of knights
wore mail and lamellar armour, made of
wrought iron or steel plates joined together by
wire or leather belts. T h e mail hauberk was
constructed from several tens of thousands of
wire rings. T h e smaller the rings, the more
resistant t h e hauberk was to being broken or
pierced, though the time needed in its con­
struction, and therefore its price, were also
greater.
23
CHORĄGIEW MAZOWIECKA KSIĘCIA JANUSZA
• T H E BANNER OF DUKE JANUSZ OF MAZOVIA
„[...) Dwudziesta trzecia księcia mazo­
wieckiego Janusza miała za godło pole dzielo­
ne na czworo, z białym orłem w dwóch
ć w i a r t k a c h i p u c h a c z e m w pozostałych
dwóch, sąsiadujących ze sobą, tak jak na
czerwono-białej szachownicy [...]". W tym
miejscu Długosz, bądź jego źródło, wyraźnie
popełnił błąd. Książę Janusz I Starszy, syn
księcia mazowieckiego Siemowita III, w prze­
ciwieństwie do ojca lojalnie służący królowi
Władysławowi Jagielle, był władcą dzielnicy
czersko-warszawskiej. H e r b Ziemi Czerskiej
stanowił skrzydlaty smok (bądź bazyliszek)
na czerwonym polu i przypuszczalnie właśnie
t e n znak Długosz opisał jako puchacza. Spo­
sób przedstawienia chorągwi przez Długosza
- jako przypominającej szachownicę - suge­
ruje, że smok był czerwony na białym polu,
podczas gdy biały orzeł mazowiecki występo­
wał na polu czerwonym. Orzeł znajdowałby
się wówczas w pierwszej i czwartej ćwiartce,
a smok w drugiej i trzeciej.
Na głowic chorążego widzimy hełm typu
wschodniego, używany w Polsce głównie na
Mazowszu. Nosi on także zbroję kolczą.
Wbrew powszechnym opiniom, kolczuga nie
była pochodzenia wschodniego, lecz stano­
wiła raczej wytwór kultury Celtów, ludu nie­
gdyś potężnego, którego potomkowie mie­
szkają dziś w Irlandii, Walii, Szkocji i we
francuskiej Bretanii. Natomiast wschodni
rodowód miały pancerze lamelkowc, a także
pancerze łuskowe, wykonane z żelaznych łu­
sek, przytwierdzonych do kaftana ze skóry
lub tkaniny, stanowiącego wspólny podkład.
W okresie bitwy pod G r u n w a l d e m powyższe
zbroje używane były głównie przez rycerstwo
z Litwy i Mazowsza.
60
' T h e twenty-third of D u k e Janusz of
Mazovia had as its badge a quartered field,
with a white eagle in two quarters, and in the
two other quarters the device of a screech-owl
lying adjacent to o n e another as if on a red
and white chess-board'. Here Długosz or his
source has seemingly made a mistake. D u k e
Janusz I, the Elder, son of Duke Siemowit III
of Mazovia, b u t unlike his father a loyal ally of
King Władysław II Jagiełło, was Duke of the
Warsaw and Czersk Districts of Mazovia. T h e
device of the Czersk District was a winged
dragon (or basilisk) on a white field, and it was
presumably this device which Długosz
describes as an screech-owl. T h e way in which
Długosz describes the banner as resembling
a chess-board suggests t h a t t h e d r a g o n
appeared red on a white field, while it would
be reasonable to assume that t h e white eagle
of Mazovia appeared on a red field. T h e eagle
would have appeared in the first a n d fourth
quarters and the dragon in the second and
third.
In the painting we see t h e standard-bear­
er wears a pointed helmet of eastern type,
which was mainly used in Poland in the
Mazovian region. He also wears a coat of
mail armour. C o n t r a r y to popular opinion,
mail armour was not of eastern origin, but
was rather a creation of the cultural circle of
the Celts: once a powerful people whose dis­
persed descendants now live in Ireland,
Wales, Scotland and Brittany. T h e peoples of
t h e East r a t h e r t e n d e d to use lamellar
armour, or scale armour, made of steel scales
attached to a c o m m o n undergarment in t h e
form of a leather or textile jacket. At the time
of the battle of Grunwald armour of this type
was mainly used by the warriors in the
Lithuanian and Mazovian Banners.
24
45
CHORĄGIEW MIKOŁAJA KUROWSKIEGO
* T H E BANNER OF MIKOŁAJ KUROWSKI
CHORĄGIEW MIKOŁAJA KMITY Z WIŚNICZA
• T H E BANNER OF MIKOŁAJ KMITA OF WIŚNICZ
„[...] Dwudziesta czwarta była chorągiew
Mikołaja Kurowskiego, arcybiskupa Gniezna,
która miała za herb rzekę, z krzyżem, na czer­
wonym polu. [...] Czterdziesta piąta była Mi­
kołaja Kmity z Wiśnicza, z czerwoną rzeką ozdobioną krzyżem jako herbem [...]". Godłem
obu wymienionych przez Długosza chorągwi
jest Szreniawa. Herb ten składa sic z dwu ele­
mentów - rozciągniętej, odwróconej białej lite­
ry „S", zwanej krzywaśnią, oraz małego żółtego
krzyża na szczycie krzywaśni, na polu czerwo­
nym. Nazwa rodu jest nazwą topograficzną, al­
bowiem słowo „Szreniawa" oznaczało w języku
staropolskim rzekę. Mógł to więc być „ród
znak rzeki". Złota krzy waśń z krzyżem na czer­
wonym polu, lecz będąca lustrzanym odbiciem
Szreniawy, pojawia się także w herbie Bylina.
Mikołaj Kurowski, arcybiskup gnieźnień­
ski, był majętnym właścicielem ponad trzydzie­
stu wsi. Od roku 1394 pełnił funkcję kanclerza
Królestwa Polskiego. Krzywaśń pojawia się na
jego pieczęci na dokumentach z lat 1371 i 1376.
W czasie bitwy, zgodnie z życzeniem króla,
znajdował się w stołecznym Krakowie, zastępu­
jąc monarchę. Chorągiew na pierwszym planie
zrekonstruowana została w oparciu o Herbarz
Złotego Runa, gdzie pokazany jest herb Piotra
z Kurowa, kasztelana sądeckiego w 1440 roku,
jednak krzyż otrzymał standardowy kolor żół­
ty. Chorąży z ilustracji należy do rodu Łodzią
(patrz nr 40), który posiadał ziemie w Małopol­
sce oraz w okolicach dzisiejszej Łodzi.
W przypadku chorągwi Mikołaja Kmity,
Długosz w Rocznikach odwraca standardowe
kolory Szreniawy, co ukazuje niniejsza ilustra­
cja. C h o ć wiadomo, iż polskie herby występo­
wały niekiedy w różnych wariantach kolorysty­
cznych, generalnie przyjmuje się tezę., iż Dłu­
gosz w Rocznikach się pomylił. Mikołaj Kmita z
Wiśnicza, Sobienia i Dubiecka sprawował w la­
tach 1433-1437 urząd kasztelana przemyskiego.
62
'The twenty-fourth was that of Mikołaj
Kurowski Archbishop of Gniezno having
a river with a cross on a red field as its badge.
... T h e forty-fifth was that of Mikołaj Kmita of
Wiśnicz having a red river decorated with
a cross as its badge'. Both Banners bear the
coat of arms Szreniawa, a white reversed lazy
letter 'S', called a krzywaśń with a small yel­
low cross on top, on a red field. T h e name is
an Old Polish word for river: thus this was
' t h e clan of t h e river'. A krzywaśń with a cross
also appears in the coat of arms Bylina, where
it is shown in gold on a red field, but reversed
as a mirror image of Szreniawa.
Mikołaj Kurowski was t h e wealthy land­
lord of over 30 villages. From the year 1394 he
held the office of Chancellor of the Polish
Kingdom. Krzywaśń appears on his seal in
1371 and 1376. At the time of the battle, in
accordance with the wishes of the king, he
was in the capital city Kraków, deputizing for
t h e m o n a r c h . T h e principal s t a n d a r d is
restored after the Golden Fleece Armorial,
which shows t h e coąt of arms of Piotr of
Kurów, Castellan of Sącz in 1440, except that
t h e colour of the cross has been changed to its
normal colour yellow. T h e standard-bearer is
of the clan Łodzią, 'Boat 1 (see also no. 40),
which held lands in Little Poland and around
the modern city of Łódź.
In the case of the forthy-fifth Banner of
Mikołaj Kmita, Długosz in his Annals reverses
the normal order of colours of Szreniawa,
which we have shown in our reconstruction.
T h o u g h cases are known where Polish coats of
arms appear in different colour combinations,
it is generally considered that Długosz has
made a mistake. Mikołaj Kmita of Wiśnicz,
Sobień a n d D u b i e c k o , would later b e
Castellan of Przemyśl from 1433 to 1437.
25
CHORĄGIEW WOJCIECHA JASTRZĘBCA
T H E BANNER OF WOJCIECH JASTRZĘBIEC
„[...) Dwudziesta piata Wojciecha Ja­
strzębca, biskupa poznańskiego, za herb mia­
ła podkowę z krzyżem pośrodku, w polu nie­
bieskim [...]*. H e r b Jastrzębiec określany był
też czasem jako Jastrząb. Wojciech Jastrzę­
biec piastował po bitwie stanowisko biskupa
krakowskiego, a n a s t ę p n i e arcybiskupa
gnieźnieńskiego (od roku 1423 aż do śmierci
w 1436 roku). W latach 1412-1423 był kan­
clerzem Królestwa Polskiego. Wojciech Ja­
strzębiec pochodził spod Wielunia. Ród Ja­
strzębców był osiedlony w Małopolsce, ale
Wojciech posiadał włości także w Wielkopol­
sce. Jest znany z tego, iż znacznie rozbudował
fortyfikacje wokół Gniezna i Żnina. Prawdo­
podobnie wybudował dla swojego b r a t a n k a
ceglany zamek, którego ruiny można zoba­
czyć w Borysławicach Zamkowych, niedale­
ko Koła. Zamek t e n stanowi rzadki w archi­
tekturze o b r o n n e j w Polsce przykład użycia
cegły do zdobienia dużych płaszczyzn ścien­
nych.
Wojciech Jastrzębiec nie brał udziału w bit­
wie. Chorągwią dowodził ukazany na ilustracji
Jarand z Brudzewa (wsi nieopodal Konina)
herbu Pomian. Jarand od 1426 roku był woje­
woda inowrocławskim, a od roku 1439 - siera­
dzkim. Herb Pomian jest identyczny z herbem
Wieniawa (patrz nr 31), różni je jedynie miecz
dodany nad głową żubra. Z mieczem tym zwią­
zana jest legenda, zapisana w Klejnotach Dłu­
gosza, jakoby pewnego razu dwóch braci z ro­
du Wieniawa - Łastek i Chebda z Graby - za­
mordowało swego brata Jaranda, dziekana
Gniezna. Wtedy król rozkazał im wystąpić
z rodu i dodać do herbu miecz. Długosz pisze,
że nastąpiło to podczas rządów Jagiełły, lecz
herb pojawia się już w źródłach ikonografi­
cznych z XIV wieku. Pomian jest prawdopo­
dobnie nazwiskiem rycerza, założyciela rodu.
64
'The twenty-fifth was that of Wojciech
Jastrzębiec Bishop of Poznań having a horse­
shoe with a cross in the middle on a blue field
... as its badge'. T h e coat of arms Jastrzębiec
'Hawkweed' was sometimes also k n o w n as
Jastrząb
'Hawk'.
Wojciech
(Albert
or
Adalbert) Jastrzębiec later held the position of
Bishop of Kraków and then Archbishop of
Gniezno (from 1423 to his death in 1436).
During
t h e years
1412-1423
he was
Chancellor of the Polish Kingdom. Wojciech
Jastrzębiec came from t h e neighbourhood of
Wieluń. T h e clan Jastrzębiec was based in
Little Poland, but Wojciech also held lands in
Greater Poland. He is known for significantly
extending the fortifications round Gniezno
and Żnin. He possibly built the brick castle,
whose ruins can be seen preserved at
Borysławice Zamkowe near Koło, for his
nephew. It is a rare example of the decorative
use of brick over extensive wall surfaces.
Wojciech Jastrzębiec did not take part in
the campaign. T h e Banner was commanded
by Jarand of Brudzewo, a village near Konin,
of the coat of arms Pomian. Jarand was later
to become Voivode of Inowrocław from 1426
onwards and then from 1439 Voivode of
Sieradz. T h e coat of arms Pomian is identical
to Wieniawa (see no. 31) except for the addi­
tion of a sword above the bovine head. Hence
there arose a legend about the origin of the
coat of arms which is recorded in Diugosz's
Crests. Two brothers of the clan Wieniawa,
Łastek and Chebda of Graba, murdered their
o w n brother Jarand who was Deacon of
Gniezno. Therefore the king ordered them to
be cut out of the clan Wieniawa, and added
a sword to their coat of arms. Długosz says
this took place during the reign of Jagiełło, but
the coat of arms already appears in represen­
tational sources of the fourteenth century.
Pomian is probably t h e personal name of t h e
knight who originally founded the clan.
26
CHORĄGIEW KRYSTYNA Z OSTROWA
• T H E BANNER OF KRYSTYN OF OSTRÓW
„(...] Dwudziesta szósta Krystyna z Ostro­
wa, kasztelana krakowskiego, miała za herb
niedźwiedzia niosącego dziewice z wiankiem
na głowie, na polu czerwonym [...]". Krystyn
z Ostrowa należał do rodu Rawa (lub Ra­
wicz), który używał powyższego herbu. Herb
ten, nazywany też Niedźwiada, lub Nie­
dźwiedź, pojawia się po raz pierwszy w roku
1306 na pieczęci kasztelana sandomierskiego
Prandoty z Miechowa. Herb występuje za­
wsze na żółtym polu. I rzeczywiście, Długosz
w Klejnotach opisuje pole, jako żółte, podczas
gdy niedźwiedź miał być czarny, a suknia
dziewicy czerwona, co stanowiło standardo­
wy zestaw kolorów dla tego herbu. Artysta
zdecydował oprzeć rekonstrukcje na ilustracji
godła z Herbarza Złotego Runa.
Jedna z teorii podaje, że nazwa rodu Rawa
lub Rawicz pochodzi od imienia własnego.
Nazwa rodu mogła być również pochodzenia
topograficznego, albowiem słowo „rawa" oznaczało potok górski. Członkowie rodu po­
chodzili najczęściej z Ziemi Krakowskiej lub
Sandomierskiej.
Krystyn z Ostrowa był w latach 13871394 ochmistrzem królowej Jadwigi. Pełnił ró­
wnież od 1392 roku funkcje kasztelana, a na­
stępnie od 1406 wojewody sandomierskiego.
Urząd kasztelana krakowskiego sprawował od
roku 1410, a starosty Krakowa od 1411 do
1418. Zmarł w roku 1430. Krystyn reprezen­
tował ród Rawicz podczas unii w Horodle,
gdzie w poczet członków rodu przyjęty został
kasztelan Wilna Minigajło. Wyjazd chorążego
na ilustracji ukazano na tle Bramy Floriań­
skiej w Krakowie, przedstawionej zgodnie z re­
konstrukcja Janusza Bogdanowskiego.
'The twenty-sixth was that of Krystyn of
Ostrów, Castellan of Kraków, having as its
badge a bear carrying a wreathed maiden on
a red field'. Krystyn of Ostrów was of t h e clan
Rawa or Rawicz which used the coat of arms
described by Długosz, which was called
Niedźwiada or other similar terms meaning
'bear'. T h e coat of arms appears first on a seal
of Prandota of Miechów, Castellan of Sando­
mierz, dating to 1306. This coat of arms is
invariably shown elsewhere with a yellow
field. Indeed Długosz himself, when describing
this coat of arms in his Crests, tells us that the
field was yellow while the bear was black and
the dress of the maiden was red, which are the
canonical colours of the coat of arms. T h e
artist has decided to base his reconstruction
on the illustration of the coat of arms in the
Golden Fleece Armorial.
O n e theory has it that the name of the
clan Rawa or Rawicz was originally derived
from a personal name. Alternatively the clan
n a m e might be topographical in origin, as
'rawa' is also a name for a mountain deluge.
Members of the clan were most frequently
found in t h e Kraków a n d Sandomierz
Districts.
Krystyn of Ostrów had formerly been
Steward to Queen Jadwiga from 1387 to 1394.
He had also held the posts of Castellan of
Sandomierz from 1392 and then Voivode of
Sandomierz from 1406. He held the post of
Castellan of Kraków from 1410 onwards, and
was also Starosta of Kraków from 1411 to
1418. He died in the year 1430. He represent­
ed the clan Rawicz at the u n i o n of Horodło,
where Minigajło the Castellan of Vilnius was
adopted into the clan. T h e departure of the
Standard is portrayed with Saint Florian's
Gateway in Krakow in t h e background,
depicted here according to the reconstruction
of Janusz Bogdanowski.
27
37
39
CHORĄGIEW JANA Z TARNOWA
T H E BANNER OF JAN OF TARNÓW
CHORĄGIEW WINCENTEGO Z GRANOWA
• T H E BANNER OF WINCENTY OF GRANOWO
CHORĄGIEW SPYTKA Z JAROSŁAWIA I TARNOWA
• T H E BANNER OF SPYTKO OF JAROSŁAW AND TARNÓW
Długosz opisuje godło każdej z tych trzech
chorągwi jako półksiężyc z gwiazdą wewnątrz,
na niebieskim polu. Jest to herb rodu Leliwa.
Pierwszą z chorągwi była dwudziesta siódma
chorągiew wojewody krakowskiego Jana z Tar­
nowa, jednego z najbardziej znanych polskich
dyplomatów. Długosz pisze, iż był to „[...] mąż
stałego umysłu i niezłomnej wiary [...]". Trzy­
dziesta siódma chorągiew dowodzona była
przez Wincentego z Granowa, piastującego urzędy kasztelana Nakła i starosty generalnego
wielkopolskiego. Trzydziestą dziewiątą wysta­
wił Spytko z Jarosławia i Tarnowa. Spytko
sprawował urzędy starosty generalnego ruskie­
go oraz wojewody sandomierskiego. Był przod­
kiem sławnej rodziny Jarosławskich.
Długosz describes the standards of all three
of these Banners identically, as a crescent
moon with a star inside it on a blue field. This
is the coat of arms of the clan Leliwa. T h e first
of these was the twenty-seventh Banner field­
ed by Jan of Tarnów, the Voivode of Kraków,
o n e of the best known Polish diplomats. Jan
Długosz wrote that he was '... a man of solid
intellect and abiding faith ...'. T h e thirty-sev­
e n t h Banner was fielded by Wincenty
(Vincent) of Granowo, Castellan of Naklo
and Starosta-General of Greater Poland. T h e
thirty-ninth was the Banner furnished by
Spytko of Jarosław and Tarnów. Spytko occu­
pied the posts of Starosta-General of Ruthenia
as well as Voivode of Sandomierz. Spytko was
a predecessor of the famous Jarosławski family.
Ród Leliwa, osiedlony w środkowo­
wschodniej Małopolsce, był tradycyjnie lo­
kalnym rywalem rodu Starża (patrz nr 33).
Kiedy na mocy unii w H o r o d l e w 1413 roku
polskie rody przyjęły w swe szeregi rodziny
litewskie, ród Leliwa znalazł się na samym
szczycie listy. Leliwa przyjęła wtedy w swe
szeregi wojewodę wileńskiego wraz z rodzi­
ną.
T h e Leliwa clan, based in east-central
Little Poland, were traditional local rivals of
the Starża clan (see no. 33). In the charter of
the Union of Horodło of 1413, in which
Lithuanian families were adopted by Polish
clans, the clan of Leliwa appears at the very
top of the list. They adopted the first Voivode
of Vilnius and his family.
Chorąży przedstawiony na ilustracji nosi
przyłbicę, która pojawiła się w połowie XIV
wieku, w wyniku dodania zasłony do hełmu
typu łebka. Zasłona, chroniąca twarz ryce­
rza, była r u c h o m a i najczęściej zwężała się ku
przodowi na kształt ostrego dziobu lub zwie­
rzęcego pyska. Taki typ hełmu zwany był po
niemiecku „Hundsgugel" („psi pysk"), a po
angielsku „hounskull". Zasłona była połączo­
na z dzwonem hełmu (czyli jego główną czę­
ścią) za pomocą zaczepu lub zawiasu czołowe­
go, bądź dwóch zawiasów skroniowych.
T h e standard-bearer wears a bascinet with
visor which appeared in the middle of the
fourteenth century, the latter being a movable
part of the helmet defending the face of the
warrior, most frequently narrowing towards
the front in the shape of a sharp beak or ani­
mal's snout. This type of helmet with visor
was called a 'Hundsgugel' ('hound's snout') in
G e r m a n and 'hounskull' in English. T h e visor
was attached to the skull of the helmet with
the aid of a single hinge attached to the brow,
or by two hinges o n e on either temple.
28
41
CHORĄGIEW SĘDZIWOJA Z OSTROROGA
• T H E BANNER OF SĘDZIWÓJ OF OSTRORÓG
CHORĄGIEW DOBROGOSTA ŚWIDWY Z SZAMOTUŁ
• T H E BANNER OF DOBROGOST ŚWIDWA OF SZAMOTUŁY
„[...] Dwudziesta ósma była wojewody po­
znańskiego Sędziwoja z Ostroroga, za herb
mająca zrolowaną chustkę związana w kół­
ko, z rozpostartymi końcówkami, na polu
czerwonym [...] Czterdziesta pierwsza była
chorągiew D o b r o g o s t a z Szamotuł, z pofalo­
wana chustką związaną w środku, na polu
czerwonym, w herbie [...]". G o d ł e m o b u
chorągwi i herbem rodowym ich dowódców
jest Nałęcz (patrz nr 5). Rekonstrukcja zo­
stała o p a r t a na wizerunku Nałęczy z Herba­
rza Złotego Runa. Większość rycerstwa z obu
chorągwi, osiedlona w okolicach Ostroroga
i Szamotuł, mogła również należeć do r o d u
Nałęcz.
Sędziwój z O s t r o r o g a sprawował wcześ­
niej urząd kasztelana nakielskiego, a od ro­
ku 1406 wojewody poznańskiego. W latach
1434-1441 pełnił z przerwami funkcję staro­
sty generalnego wielkopolskiego. Sędziwój
był jednym z czołowych dyplomatów Wła­
dysława Jagiełły. Dobrogost Świdwa z Sza­
m o t u ł sprawował od roku 1425 urząd pod­
komorzego kaliskiego, a w latach 1430, 1432
i 1439 starosty generalnego wielkopolskie­
go. Od 1436 roku był również kasztelanem
poznańskim. Zmarł po roku 1453.
Chorąży przedstawiony na ilustracji jest
biedny i nosi niekompletną i przestarzałą
zbroję. Stożkowy hełm z osłoną nosa, zwa­
ną nosalem, jest starego typu. Osłaniający
dół brzucha pas, złożony z elastycznie połą­
czonych, metalowych płytek, to tzw. szorca.
Na kolczugę założona jest czerwona t u n i k a
z herbem r o d o w y m Nałęcz. Jedyną o s ł o n ę
nóg chorążego stanowią n a k o l a n k i .
70
' T h e twenty-eighth was t h a t of t h e
Voivode of Poznań Sędziwój of Ostroróg,
having as its badge a rolled kerchief b o u n d
in a circle with its ends spread out on a red
field as its badge ... T h e forty-first was t h a t
of Dobrogost of Szamotuły having a wavy
kerchief tied in t h e middle on a red field as
its badge'. T h e badge of b o t h these Banners
was t h e coat of arms Nałęcz (see no. 5), to
which clan both commanders belonged, and
t h e reconstructions i n t h e plate are based o n
a representation of Nałęcz in the Golden
Fleece Armorial. M a n y of t h e knights in these
two B a n n e r s , raised in t h e vicinity of
Ostroróg a n d Szamotuły, would also be from
t h e clan Nałęcz.
Sędziwój of Ostroróg had earlier held the
post of Castellan of Nakło and then from 1406
Voivode of Poznań. In the years 1434-1441 he
would occupy the post of Starosta of Greater
Poland, though with breaks. Sędziwój was one
of t h e chief diplomats of King Jagiełło.
Dobrogost Swidwa of Szamotuły would hold
the post of Chamberlain of Kalisz in 1425, and
Starosta General of Greater Poland in the
years 1430, 1432 and 1439. He also held the
office of Castellan of Poznań in 1436, dying
some time after 1453.
T h e standard-bearer in the picture is poor,
and wears incomplete and outdated armour.
T h e conical helmet is of an old-fashioned type
with a nasal. T h e groin-flaps worn below the
hem of the mail hauberk are made of metal
plates joined together in a flexible skirt. Over
his mail hauberk he wears a red tunic bearing
his armorial badge Nałęcz. T h e only leg
defence he wears consists of a poleyn in front
of each knee.
CHORĄGIEW MIKOŁAJA Z l
• T H E BANNER OF MIKOŁAJ OF MICHAŁÓW
„[...] Dwudziesta dziewiąta była Mikołaja
z Michałowa, wojewody sandomierskiego,
z białq różą na czerwonym polu w herbie
[...]". Znak ten był herbem rodu Poraj, do
którego należał Mikołaj z Michałowa i Kurozwęk, zwany Biełuchą. Według niektórych
herbarzy róża w herbie Poraj była srebrna, co
można wytłumaczyć tym, iż kolor biały w he­
raldyce zastępuje srebrny. Mikołaj z Michało­
wa był wcześniej kasztelanem wojnickim i sta­
rostą sieradzkim. Już po bitwie grunwaldzkiej
został starostą i kasztelanem krakowskim.
Nazwa rodu wywodzi się od zawołania
Poraj. Słowo pochodzi p r a w d o p o d o b n i e od
imienia własnego, lecz może także być typu
opisowego. O k r e ś l a n o tak bowiem bagienną
roślinę, której pięciopłatkowy kwiat przypo­
minał różę. Znak ten po raz pierwszy pojawia
się na pieczęci w 1352 roku, a pierwsza pisa­
na wzmianka o nim pochodzi z roku 1386.
Ród Poraj pochodził z Czech i posiadał zie­
mie w Wielkopolsce, głównie wokół K o n i n a
i Kalisza. Niniejsza rekonstrukcja oparta zo­
stała na wizerunku herbu z Herbarza Złotego
Runa.
Chorąży nosi hełm typu łebka, z dołą­
czonym czepcem kolczym. Łebka była naj­
popularniejszym hełmem polskiego rycer­
stwa w drugiej połowie XIV i na początku
XV stulecia. Hełmy z czepcem przymocowa­
nym na stałe występowały rzadko. Zazwyczaj
czepiec zakończony był dziurkowanym pas­
kiem skóry, połączonym z górnym rzędem
kółek czepca. O t w o r y w pasku były dopaso­
wane do występów, znajdujących się w dol­
nej części hełmu. Po założeniu paska na wy­
stępy, przez rurkowe otwory w występach
przeciągano d r u t , sznurek lub rzemień, któ­
ry wiązano na końcach. W ten sposób cze­
piec był dobrze przymocowany, lecz łatwo
go było w razie potrzeby zdjąć. We wnętrzu
łebki znajdowała się bawełniana lub jedwab­
na wyściółka.
72
' T h e twenty-ninth was t h a t of Mikołaj of
Michałów the Voivode of Sandomierz hav­
ing a white rose on a red field as its badge'.
This device was the coat of arms of t h e clan
Poraj to which Mikołaj of Michałów a n d
Kurozwęki, also k n o w n as Bieiucha 'Whiteear', belonged. In some armorials the rose is
shown in silver, because in heraldic conven­
tion t h e colours silver and white are identi­
cal. Mikołaj of Michałów had earlier been
C a s t e l l a n of Wojnice a n d S t a r o s t a of
Sieradz. After the battle of G r u n w a l d he
became t h e S t a r o s t a a n d C a s t e l l a n of
Kraków.
T h e n a m e of the clan is derived from t h e
motto Poraj. T h e word is probably derived
from a personal name, but it may be descrip­
tive too, for the word is given to a bog plant
whose five-petalled flower resembled a rose.
This device appears first on a seal of 1352 and
is mentioned first in literary sources in 1386.
T h e clan came from Bohemia and held lands
in Greater Poland, especially around the cities
of Konin and Kalisz. T h e standard is based on
an illustration of the device, which appears in
the Golden Fleece Armorial.
T h e standard-bearer wears a bascinet with
a mail aventail attached. T h e bascinet was the
most popular helmet used by Polish chivalry
in the second half of the fourteenth and the
beginning of the fifteenth century. Helmets
with p e r m a n e n t l y a t t a c h e d aventails are
rarely encountered. T h e aventail was normal­
ly attached by small rings along its upper edge
to a leather band pierced with holes. These
holes fitted over the 'vervelles': small staples
with tubular holes on the bottom edge of the
helmet. A cord, wire or thong was then passed
though these staples and fixed at each end.
T h u s the aventail was held firmly in place but
could easily be removed if necessary. Inside
the bascinct would be found a cotton or silk
lining.
30
CHORĄGIEW JAKUBA Z KONIECPOLA
• T H E BANNER OF JAKUB OF KONIECPOL
„(...] Trzydziesta była Jakuba z Koniecpo­
la, wojewody sieradzkiego, z biała podkowa
zwisająca w dól, ozdobiona krzyżem, na czer­
wonym polu (...]". Długosz opisuje tu Pobóg,
herb dowódcy chorągwi. W herbie tym pod­
kowa jest zazwyczaj skierowana w górę, tak
jak w niniejszej rekonstrukcji, zgodnej z Her­
barzem Złotego Runa. Na wczesnych wizerun­
kach pole jest czerwone, lecz później zmienia
się na niebieskie, zaś podkowa jest srebrna ze
złotym krzyżem. Ród Pobóg mógł wywodzić
się z r o d u Jastrzębiec, który ma niemal iden­
tyczny herb. Według legendy, jeden z rycerzy
herbu Jastrzębiec miał opuścić Polskę w nie­
łasce. Za granica odpokutował winy, zysku­
jąc przychylność papieża. Kiedy wrócił do
kraju, król w uznaniu dla jego pobożności,
wynagrodził go zmianą herbu na Pobóg.
Jakub (lub Jakusz) z Koniecpola i Januszewic sprawował urząd wojewody siera­
dzkiego, w latach 1409-1418 starosty kujaw­
skiego, a w roku 1416 także starosty brzes­
kiego. Pobóg - jako jego pieczęć - widnieje
na d o k u m e n c i e z 1419 roku. J a k u b pełnił
także funkcję ochmistrza królowej Polski.
Był przodkiem potężnej rodziny Koniecpolskich. Rodziny używające h e r b u Pobóg roz­
przestrzenione były po Ziemiach: Krakow­
skiej, Łęczyckiej, Poznańskiej, Sandomier­
skiej, Sieradzkiej i na Mazowszu.
Podstawowym orężem polskiego rycer­
stwa pod G r u n w a l d e m była kopia. W tym okresie miała ona drzewce grube i mocne.
Aby zrównoważyć ciężar kopii, wykorzysty­
w a n o nie tylko wyciętą krawędź tarczy (patrz
nr 10), lecz również specjalny, sztywny lub
składany hak, przytwierdzony z prawej stro­
ny do napierśnika. Ze względu na grubość
drzewca, kopia miała przewężenie, stanowią­
ce uchwyt. Przed uchwytem zamontowana
była kolista tarczka, która chroniła dłoń ry­
cerza.
74
' T h e thirtieth was t h a t of Jakub of
Koniecpol Voivode of Sieradz having a white
horseshoe with the upper part hanging down
and marked with a cross on a red field as its
badge'. Długosz describes Pobóg, the coat of
arms of the Banner's commander. In Pobóg
the horseshoe is normally shown the right
way up, as here, restored by the artist accord­
ing to the Golden Fleece Armorial. In early rep­
resentations the field is red but it later changes
to blue, and the horseshoe is silver with gold
cross. T h e clan may have broken away from
Jastrzębiec, which has a nearly identical coat
of arms. Legend has a knight of Jastrzębiec
leave Poland in disgrace, redeem himself
abroad winning the notice of the Pope, and
then return, being granted changed arms by
the king, named Pobóg from his piety (the
words are connected).
Jakub or Jakusz (James) of Koniecpol and
Januszewice was Voivode of Sieradz, Starosta
of Kuyavia from 1409 to 1418 and Starosta of
Brześć in 1416. He used Pobóg as his seal on
a document of 1419. He also held the office of
Steward to the Queen of Poland, and was the
ancestor of the powerful Koniecpolski family.
Families using this coat of arms were spread
out over the Kraków, Łęczyca, Poznań,
Sandomierz and Sieradz Districts a n d
Mazovia.
T h e fundamental arm of the Polish chival­
ry at Grunwald was the lance. At this period
it had a thick and strong shaft. In order to
support the weight of the lance, a notch
(bouche) was sometimes cut into the corner
of the shield (see no. 10), or a special rest
was attached to the right side of the breast­
plate. Because of its thickness the shaft of
the lance had to be narrowed considerably
to form a grip. A round guard was fitted
o n t o the shaft in front of the grip, protecting
the h a n d of the lancer.
3
1 CHORĄGIEW IWA Z OBICHOWA
• T H E BANNER OF IWO OF OBICHÓW
„[...] Trzydziesta pierwsza była chorągiew
Jana lub lwa z Obichowa, kasztelana Śremu,
która za herb miała głowę żubra ze złotym
kółkiem w nosie, na polu żółtym [...]". Do­
wódca tej chorągwi jest znany jako Iwo lub
Jan Goły z Obichowa. Iwo Goły sprawował
urząd starosty kujawskiego w latach 14051408, a od 1408 kasztelana śremskiego. W la­
tach 1411-1421 był starosta generalnym rus­
kim.
H e r b tej chorągwi nazywany jest Wienia­
wa. Pochodzenie nazwy rodu nie jest znane.
Według legendy, ród i jego herb wywodził się
z Moraw. G o d ł o pojawia się po raz pierwszy
na pieczęci z 1302 roku, a w źródłach pisa­
nych w 1398. Warte o d n o t o w a n i a jest, że
Wieniawa była herbem samego Długosza.
Kształt głowy żubra w niniejszej rekonstruk­
cji oparty został na wizerunkach p o d o b n y c h
herbów, ukazanych w Herbarzu Złotego Runa.
Na drugim planie ilustracji widzimy towa­
rzyszących chorągwi dwóch trębaczy i werblistę, którzy mogli dawać wojsku sygnały
przy użyciu instrumentów. W pewnych sy­
tuacjach w trakcie kampanii grunwaldzkiej,
w czasie marszu, aby u n i k n ą ć nieporozu­
mień, prawo używania trąb sygnałowych
mieli jedynie trębacze królewscy. Jak podaje
Długosz „[...] Na pierwszy dźwięk trąby przed
świtem, rankiem lub kiedykolwiek indziej
wojsko wstawało i zbroiło się. Na drugi od­
głos trąby siodłano konie, a na trzeci wojsko
ruszało w drogę za maszerującym na przedzie
marszałkiem [...)". Wygląd namiotów przed­
stawionych w tle bazuje na ówczesnych ilu­
stracjach. Namioty były przeważnie używane
przy okazji turniejów. Mogły także zostać użyte w trakcie kampanii (zobacz również dru­
gi plan w nr 28, 41).
76
'The thirty-first was that of Jan or Iwo of
Obichów the Castellan of Srem, having as its
badge the head of a bison, with a golden ring
through its nose, on a yellow field'. T h e com­
mander of this Banner is normally known as
Iwo or Jan Goły 'Naked' of Obichów. Iwo
Goły held the post of Starosta of Kuyavia
from 1405 to 1408 and from 1408 onwards he
was Castellan of Srem. In the future, from
1411 to 1421 he would be Starosta General of
Ruthenia.
T h e coat of arms of this banner was
known as Wieniawa. T h e origin of the clan
name is unknown. According to a legend the
clan and coat of arms were Moravian in ori­
gin. It first appears on the seal of Mikołaj
Voivode of Kalisz in 1302 and in written
sources in 1398. It is interesting to note that
Wieniawa was the coat of arms used by the
historian Jan Długosz himself, our principal
source for this book. T h e shape of the head of
the bison shown in this reconstruction is
based on the style in which similar heads are
rendered in the Golden Fleece Armorial.
A Banner might have its own musicians
used to transmit signals, as shown here in the
background. During the Grunwald campaign,
however, there were occasions during the
march when, to avoid confusion, only the
trumpets of the king were allowed to transmit
orders. As Długosz writes '... On the first blast
of the trumpet before dawn the army got up
a n d armed itself in rank or otherwise. On the
second blast of the trumpet the horses were
saddled, and on the third the army started out
on the road, marching behind the Marshal at
its head ...'. T h e tents shown in the back­
ground are based on contemporary illustra­
tions. Tents would normally be used at events
such as tournaments, and might also be car­
ried on campaign (see also the background to
no. 28, 41).
32
CHORĄGIEW JANA LIGĘZY Z BOBRKA
T H E BANNER OF JAN LIGĘZA OF BOBREK
„[...] Trzydziesta druga była chorągiew Ja­
na Ligęzy z Bobrka, wojewody łęczyckiego,
która za herb miała głowę osła na czerwo­
nym polu [...]". H e r b opisywany przez Dłu­
gosza nosi nazwę Półkozic, Półkoza, lub też
Polukoza. Zawołanie rodowe brzmiało Półko­
za. Nazwa rodu wywodzi się prawdopodob­
nie od imienia własnego. Istnieje kilka nie­
wiarygodnych legend, jakoby ród używał
głowy osła, jako tarczy. Zostało to pokazane,
obok herbu rodowego Półkozic, na czterna­
stowiecznym portalu kościoła parafialnego
w Stróżyskach (przy drodze z Nowego Kor­
czyna do Buska-Zdroju), u f u n d o w a n e g o
przez Michała ze Stróżysk. Najstarsza pie­
częć z wizerunkiem herbu Półkozic pochodzi
z 1354 roku. Jan Ligęza pełnił urząd woje­
wody łęczyckiego w latach 1374-1418. Był obecny przy podpisywaniu unii horodelskiej.
Podczas bitwy grunwaldzkiej osobiście do­
wodził własną chorągwią.
Od drugiej połowy XIV wieku zaczęto
niekiedy nosić na napierśnikach obcisłe kaf­
tany, wykonane z tkaniny lub skóry, często
z dekoracyjnym lub heraldycznym moty­
wem. Mogło to być pokrycie zbroi złączone
z nią na stałe albo osobny kaftan (tak jak na
niniejszym rysunku).
Pas rycerski, często wykonany z ciężkich
metalowych ogniw, był bogato zdobiony.
Zgodnie z ówczesnymi kanonami mody no­
szono go bardzo nisko na biodrach. Pasy ry­
cerskie były niekiedy bardzo drogie, zwła­
szcza jeśli porównać ich ceny z kosztami in­
nych elementów ubioru czy zbroi. Niektóre
pasy, wykonane z metali kolorowych i szla­
chetnych, osiągały wartość kilkudziesięciu
grzywien. Dla porównania, koń bojowy ko­
sztował do sześciu grzywien.
'The thirty-second was that of Jan Ligęza
of Bobrek, Voivode of Łęczyca, which had
the head of a donkey on a red field as its
badge'. T h e device Długosz describes is t h e
coat of arms known as Półkozic, Półkoza or
Polukoza. Półkoza was also the motto of the
clan. All these words mean 'half-goat'. T h e
clan name is perhaps de-rived from a person­
al name. A number of fanciful legends have
survived as to how the clan came to use the
head of a donkey as its shield device. It is
shown, together with the clan crest, on the
14th century portal of the parish church in
Stróżyska, on the road from New Korczyn to
Busko-Zdrój, which was founded by Michał of
Stróżyska. The earliest seal bearing the device
Półkoza dates to 1354. Jan Ligęza held the
office of Voivode of Łęczyca during the years
1374-1418. He was present at the signing of
the U n i o n of Horodło. During the battle of
Grunwald Jan Ligęza commanded his own
Banner in person.
From the second half of t h e 14th century
onwards a close-fitting smock was sometimes
worn over the cuirass. It was either made of
material or leather, frequently decorated with
heraldic devices, and could be attached per­
manently to the armour or worn separately as
a smock (as here).
T h e knightly belt, frequently manufac­
tured of heavy metal links, was heavily deco­
rated. In accordance with the canons of fash­
ion in those times it was worn very low on the
hips. Knightly belts were sometimes very
expensive, especially if one compares their
price with those of other elements of dress or
armour. Some of them, made of coloured and
precious metals, could even be worth several
dozen (grzywna). In comparison a war horse
cost up to 6 grzywna.
33
CHORĄGIEW ANDRZEJA Z TĘCZYNA
T H E BANNER OF ANDRZEJ OF TĘCZYN
„[...] Trzydziesta trzecia, kasztelana woj­
nickiego Andrzeja z Tęczyna, za godło mia­
ła t o p ó r na czerwonym polu [...]". H e r b t e n ,
nazywany T o p o r e m , używany był przez ród
Starża, do którego należał Andrzej z Tęczy­
na. H e r b T o p ó r po raz pierwszy pojawia się
na pieczęciach z lat 1282-1285, a pierwsza
pisana wzmianka o nim pochodzi z roku
1401. Rekonstrukcja na ilustracji została do­
k o n a n a na podstawie wizerunku godła To­
pór w Herbarzu Złotego Runa. Andrzej z Tę­
czyna od 1408 roku pełnił urząd podstolego
krakowskiego. Jego znakomici potomkowie
przyjęli nazwisko Tęczyńskich.
'The thirty-third was that of Andrzej of
Tęczyn the Castellan of Wojnice which had
an axe on a red field as its badge'. This badge
is the coat of arms T o p ó r 'Axe', which was
used by t h e Starża clan to which Andrzej of
Tęczyn belonged. T h e coat of arms Topór
first appears on seals dating to 1282-1285 and
is first mentioned in written sources in 1401.
T h e reconstruction in the plate is based on
the representation of T o p ó r in the Golden
Fleece Armorial. Andrzej of Tęczyn from 1408
held the office of Assistant Master of the
Pantry for Kraków. His powerful descendants
adopted the family name Tęczyński.
Na początku XIV wieku ród Starża był
tradycyjnie najpotężniejszym rodem Mało­
polski, Nazwa r o d u wywodzi się prawdopo­
dobnie od słowa „stary" bądź „straż". Ród
Starża był rywalem rodu Leliwa (patrz nr 27,
37, 39). Leliwici osiągnęli wysoką pozycję za
p a n o w a n i a Kazimierza Wielkiego, k t ó r e m u
służyli z wielkim o d d a n i e m , obejmując wiele
ważnych urzędów p a ń s t w o w y c h . W t e d y
właśnie potęga Leliwy przyćmiła sławę Star­
zy. O b a rody poparły Ludwika Węgierskiego
jako następnego króla Polski i utrzymały
swą wpływową pozycję. Rywalizacja między
rodami była tak zaciekła, że od czasu do cza­
su z tego powodu w Małopolsce wybuchały
otwarte wojny.
At the beginning of the 14th century the
Starża clan was traditionally the most power­
ful clan in Little Poland. T h e clan name is
probably derived either from 'stary' ('old') or
'straż' ('guard'). T h e y were rivals of t h e
Leliwa clan (see no. 27, 37, 39) which first
rose to a position of prominence in t h e reign
of Casimir the Great, whom the Lelivites
served with great d e v o t i o n , and were
appointed to many important posts in his
administration. During his reign the power
of the clan Leliwa rose to eclipse t h a t of
Starża. Both clans s u p p o r t e d Louis t h e
Hungarian as t h e next king of Poland and
kept their influential position. Rivalry
between the two clans was so intense it some­
times even resulted in sporadic open warfare
in Little Poland.
Chorąży na ilustracji nosi kompletną
zbroję. Osłona ręki złożona jest z chroniące­
go obojczyk n a r a m i e n n i k a (tutaj niewido­
cznego), opachy - osłaniającej ramię, nałokcicy - zabezpieczającej łokieć oraz narękawia, osłaniającego przedramię. D ł o ń chro­
niona jest przez rękawicę. Z kolei na pełną osłonę nogi składały się: nabiodrek - chronią­
cy u d o , nakolanek, nagolenica i trzewik.
T h e standard-bearer wears a complete suit
of a r m o u r . His arm defences consist of
a pauldron protecting t h e shoulder (here hid­
den), a rerebrace on the upper arm, a cowter
over the elbow, a vambrace defending the
lower arm and gauntlets worn over t h e h a n d .
His leg defences consists of a cuisse to defend
the thigh, a poleyn protecting the knee,
greaves on the lower leg and a sabaton on
the foot.
34
CHORĄGIEW ZBIGNIEWA Z BRZEZIA
T H E BANNER OF ZBIGNIEW OF BRZEZIE
„[...] Trzydziesta czwarta była chorągiew
Zbigniewa z Brzezia, marszałka Królestwa
Polskiego, która za godło miała głowę lwa
ziejącego płomieniami na polu niebieskim
[...]". Opisany tu herb to Zadora lub Pło­
mień (łac. Flamen). Ród Zadorów posiadał
ziemie wokół Krakowa i Sandomierza, a tak­
że nad środkowa Pilica. Zbigniew z Brzezia
(wsi leżącej między Wieliczką i Bochnią) her­
bem Zadora opieczętował d o k u m e n t y z roku
1399 i 1404. Na mocy postanowień unii Pol­
ski i Litwy do r o d u Zadorów przyjęto staro­
stę Żmudzi Kieżgajłę oraz wojewodę trockie­
go Jawnutę Walimuntowicza. Niniejsza re­
konstrukcja o p a r t a została na wizerunku
herbu w Herbarzu Złotego Runa.
Marszałek był najwyższym rangą dowód­
cą, zaraz po królu. Jechał na czele armii,
trzymając proporzec królewski (patrz nr Ib).
Zbigniew z Brzezia sprawował funkcję mar­
szałka od roku 1399 aż do śmierci w 1425 ro­
ku. Był również starostą krakowskim w la­
tach 1409 i 1410. Należał do grona czoło­
wych dyplomatów króla Władysława II Ja­
giełły, uczestniczył w wielu polskich posel­
stwach i misjach dyplomatycznych. Po na­
byciu przez Zbigniewa miejscowości Lancko­
r o n a , która stała się jego główną siedzibą, je­
go potomkowie przyjęli nazwisko Lanckorońscy.
Zbigniew z Brzezia został ukazany na cze­
le swej osobistej chorągwi. Jego k o ń nosi osłaniający łeb element zbroi, zwany naczółkiem, a także napierśnik. Pełna zbroja ko­
nia, tzw. ladry, w Polsce używana była bar­
dzo rzadko. W trakcie bitwy Zbigniew do­
wodził grupą czterech lub sześciu chorągwi
(w tym „gończą" i świętego Jerzego), która
oddzielała siły litewskie od prawego skrzydła
wojsk K o r o n y . Jego osobista chorągiew
p r a w d o p o d o b n i e należała do tej grupy.
S2
'The thirty-fourth was that of Zbigniew of
Brzezie, Marshal of the Polish Kingdom,
whose badge was the head of a lion vomiting
a flame on a blue field'. T h e coat of arms
described here is called Zadora and also
Płomień 'Flame' ('Flamcn' in Latin). It
belonged to the clan Zadora, which held lands
around Krakow and Sandomierz, and on the
middle reaches of the River Pilica. Zbigniew of
Brzezie (a village lying between Wieliczka and
Bochnia) seals documents dating to 1399 and
1404 with it. After the union of Poland and
Lithuania the clan Zadora adopted Kieżgajlo
t h e starosta of Samogitia and J a w n u t a
Walimutowicz the voivode of Troki. This
reconstruction is based on the coat of arms as
shown in t h e GoMen Fleece Armorial.
T h e Marshal was the prime military officer
of the state after the King himself. He rode at
the head of the army normally carrying the
Royal Pennon (sec no. lb). Zbigniew of Brzezie
held the position of Marshal of the C r o w n
army from the year 1399 right down to his
death in 1425. He was also starosta of Kraków
in 1409 and 1410 and belonged to the most
distinguished group of diplomats of King
Władysław II Jagiełło, having taken part in
many Polish embassies a n d diplomatic mis­
sions. Zbigniew later bought another village
called Lanckorona, which became his princi­
pal seat, and his heirs subsequently adopted
the family name Lanckoroński.
Zbigniew is shown at the head of his per­
sonal Banner. His horse wears a chamfron to'
defend the face, and a peytral to protect its
chest. Full horse armour, called a bard, was
very rarely used in Poland. During the battle
Zbigniew of Brzezie took personal command
of a group of 4 to 6 Banners including
'Gończa' and the Banner of Saint George,
and presumably his personal Banner too,
which formed a screen between the Lithuan­
ian forces and the right wing of the C r o w n
army.
35
CHORĄGIEW PIOTRA SZAFRAŃCA Z PIESKOWEJ SKAŁY
T H E BANNER OF PIOTR SZAFRANIEC OF PIESKOWA SKAŁA
„[...] Trzydziesta piątą była chorągiew
Piotra Szafrańca z Pieskowej Skały, podko­
morzego krakowskiego, za herb posiadająca
białego konia z czarną przepaską pośrodku
na czerwonym polu [...]". Długosz opisał tak
herb rodu S t a r y k o ń , do którego należał
Piotr Szafraniec (patrz nr 10). Piotr Szafra­
niec z Pieskowej Skały i Łuczyc pełnił urząd
podstolego krakowskiego w latach 13981406, a od roku 1406 do 1430 był p o d k o m o ­
rzym krakowskim. Od roku 1408 sprawował
funkcję marszałka nadwornego. Później był
także starostą łęczyckim, chęcińskim i siera­
dzkim. Sprawował też urząd wojewody san­
domierskiego od 1431 roku i krakowskiego
od 1433. Zmarł w 1437. Był życzliwy husytom.
' T h e thirty-fifth was t h a t of Piotr
Szafraniec of Pieskowa Skała the Chamberlain
of Kraków, whose badge was a white horse
girt about the middle with a black cover on
a red field'. This badge was that of the clan
Starykoń 'Old Horse' to which Piotr Szafra­
niec belonged (see no. 10). Piotr Szafraniec of
Pieskowa Skała and Łuczyce had held the
office of Assistant Master to the Pantry in
Kraków 1398-1406, a n d was Chamberlain of
Kraków 1406-1430. He was Marshal of the
Court from 1408. Later he would be Starosta
of Łęczyca, of Chęciny, and of Sieradz, and
also Voivode of Sandomierz from 1431 and
of Krakow from 1433 onwards. He died in
1437- Piotr Szafraniec was an ardent support­
er of the Hussite cause.
Chorąży oddziału jest herbu Korczak (inaczej zwanego Wręby bądź Trzy Wręby),
który należał do rodu Korczak. Pierwotnie
ród Korczak używał jako godła głowy psa,
a h e r b Wręby został zapożyczony od węgier­
skiego rodu Karaffa. Trzy belki na tarczy
symbolizują trzy rzeki: D u n a j , Sawę i Drawę,
między którymi leżały ziemie rodu Karaffa.
„Korczak", oznaczający w języku staropol­
skim kubek, kielich lub czaszę, jest uważany
za odpowiednik węgierskiego słowa „karaffa".
Jednak najprawdopodobniej wywodzi się od
imienia własnego.
T h e standard-bearer bears the coat of arms
Korczak, also known as Wręby 'Notches' or
Trzy Wręby 'Three Notches', which belonged
to t h e clan Korczak. Previously the clan
Korczak h a d used a dog's head as its coat of
arms, but the arms Wręby were borrowed from
the Hungarian clan Karaffa. T h e three bars in
the shield represent the Rivers Danube, Sava
a n d Drava, where Karaffa held lands.
'Korczak' which means mug, chalice, or cup in
O l d Polish, is also supposed to be a translation
of the Hungarian word 'karaffa', however it is
more probably derived from a personal name.
Długosz pisze w Rocznikach, że król Ludwik
Węgierski przyznał herb Korczak Rusinowi
Dimitrowi z Goraja, który był jednym z twór­
ców unii Polski i Litwy. Ponadto w Herbarzu
Gelrego Korczak jest przedstawiony jako
herb Iwana z Goraja, brata Dimitra. Przypu­
szczalnie jest to wczesny przykład przyjmo­
wania ruskiej szlachty w szeregi polskich ro­
dów. Herb ten był często używany na Podo­
lu. Pułkownik Michał Wołodyjowski, histo­
ryczna postać uwieczniona w Sienkiewiczow­
skiej Trylogii, pochodził właśnie z rodu Kor­
czak.
Długosz tells us in his Annals that King
Louis the Hungarian awarded coat of arms
Korczak to the Ruthenian Dimitri of Goraj,
a leading figure in the creation of the PolishLithuanian Union. Furthermore in the
Wapenboek Gelre Korczak is given as the coat
of arms of Dimitri's brother Ivan of Goraj.
Presumably this represents an early example of
admitting Ruthenian nobility into existing
Polish clan structure. T h e arms were widely
used in Podolia. Colonel Michał Wołodyjows­
ki, a historical personality immortalized in
Sienkiewicz's Trilogy, was of this clan.
CHORĄGIEW KLEMENSA Z MOSKORZEWA
• T H E BANNER OF KLEMENs OF MOSKORZEW
„[...] Trzydziesta szósta była chorągiew
kasztelana wiślickiego Klemensa z Moskorze­
wa, która w herbie miała dwa i pół żółtego
krzyża na niebieskim polu [...]". Klemens,
będący wcześniej podkanclerzym Królestwa
Polskiego, używał herbu Pilawa.
Legenda podaje, iż król Kazimierz Spra­
wiedliwy nadał nazwisko rodowe rycerzowi
Zyrosławowi, który wyróżnił się w bitwie
przeciwko pogańskim Bakom nad rzeką Piła­
wą. Herb właściwy półtrzecia krzyż osiągnął
ostateczny kształt w końcu XIV wieku. Wcze­
śniej przyjmował formą litery „Z" i w ten spo­
sób opisywany jest w czternastowiecznej lite­
raturze. W zapiskach sądowych z 1387 roku
wspomniano, iż Stanisław Zawrót używał pie­
częci ze znakiem półtrzecia krzyż oraz literą
„Z". Półtrzecia krzyż wyparł później literę „Z"
całkowicie.
Chorąży na ilustracji nosi fryzurę „pod
garnek", popularną wśród możnowładztwa
w pierwszej połowie XV wieku. W drugiej
połowie XV wieku m o d n e stały się dłuższe
włosy. W źródłach niemieckich znaleźć moż­
na informacje o rycerzach noszących długie
włosy, zebrane na czubku głowy siatką. Wło­
sy były zazwyczaj obcinane prosto, bez cie­
niowania, choć długie włosy czasami cienio­
w a n o w połowie.
Pokazane tutaj bojowe siodło rycerskie,
czyli typu zachodniego, kosztowało około
dwudziestu groszy. N a t o m i a s t za siodło
wschodnie trzeba było zapłacić mniej więcej
dziesięć groszy. Siodło wschodnie miało ław­
ki ustawione równolegle do grzbietu końskie­
go. Było mniejsze, plytszc i lżejsze, a także
wygodniejsze niż zachodnie. Ukazany w tle
wizerunek Zamku Toruńskiego oparty został
na rekonstrukcji K o n r a d a Steinbrechta z ro­
ku 1885.
86
T h e thirty-sixth was that of Klemens of
Moskorzew the Castellan of Wiślica, whose
badge was two and a half yellow crosses on
a blue field'. Clemens, who had earlier been
Vice-Chancellor of the Polish Kingdom, uses
the coat of arms of the clan Pilawa.
Legend has it that King Casimir the Just
give the clan name Pilawa to one Żyrosław,
after he had distinguished himself in a battle
fought against the pagan Baits on the River
Piława. T h e half-triple cross form of the coat
of arms only evolved into its final shape at the
end of the fourteenth century. It earlier takes
the form of the letter zed, and is described as
such in documents of the fourteenth century.
However in a knightly process of 1387 it is
mentioned that Stanisław Zawrót seals him­
self with the device of zed with a half-triple
cross. T h e half triple cross later replaces the
zed entirely.
T h e standard-bearer is wearing his hair in
the severe 'bowl crop' popular among the
wealthy during the first half of the fifteenth
century. Later in the century longer hair
became popular, and there are German refer­
ences to knights wearing their long hair gath­
ered up on top of their heads into a hair net.
Hair was usually cut straight from the centre
of the head without a parting, but was some­
times parted in the middle if the hair was
worn long.
T h e war saddle of a knight, that of western
type (shown here), cost about 20 groszy
(groats). However an eastern saddle cost about
10 groats. An eastern saddle had laths run­
ning parallel to the spine of the horse. It was
smaller, shallower and lighter, as well as more
comfortable t h a n a western saddle. T h e illus­
tration of T o r u ń Castle shown in the back­
ground is based on the 1885 reconstruction of
Konrad Steinbrecht.
38
CHORĄGIEW DOBIESŁAWA Z OLEŚNICY
T H E BANNER OF DOBIESŁAW OF OLEŚNICA
„[...] Trzydziesta ósma chorągiew Dobies­
ława z Oleśnicy za herb miała biały krzyż z po­
trójnym wycięciem w czwartej ćwiartce, zło­
żonym z dwóch liter »V«, na czerwonym po­
lu [...]". Jest to herb D ę b n o , który widnieje
na pieczęci Dobiesława z 1413 roku.
' T h e thirty-eighth Banner was t h a t of
Dobiesław of Oleśnica having as its badge
a white cross with in its fourth quarter a triple
n o t c h composed of two letter »Vs« on a red
field'. This is Dobieslaw's coat of arms D ę b n o
' O a k e n ' which he uses on his seal in 1413.
Według niektórych sprawozdań z bitwy,
Dobiesław zaatakował wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen. Ulryk lubił otaczać się
przedmiotami zbytku, stąd przepych jego uzbrojenia, uwidoczniony na ilustracji. Wy­
datki wielkiego mistrza, zanotowane w księ­
dze podskarbiego malborskiego, zawierają:
„[...] 25 grzywien na kość słoniową, po­
trzebną do wykonania stolika [...], 4 grzy­
wny na nowe srebrne okucia rękojeści i po­
chwy miecza [..-]"• W okresie bitwy pod
G r u n w a l d e m Ulryk miał już pięćdziesiąt lat
i zaczynał tracić wzrok, lecz ciągle był sła­
wny jako znakomity rycerz. Po bitwie, na osobiste polecenie Władysława Jagiełły,
wśród stosów t r u p ó w o d s z u k a n o zwłoki
wielkiego mistrza. O d e s ł a n o je do Malbor­
ka, gdzie spoczęły w grobowcu wielkich mi­
strzów, w kaplicy świętej A n n y .
According to some accounts of t h e battle
Dobiesław a t t a c k e d t h e G r a n d M a s t e r ,
Ulrich von Jungingen. Ulrich liked to sur­
r o u n d himself with luxury items, hence t h e
splendour of his arms in the picture. His
expenses listed in the ledger of t h e Treasurer
of Marienberg include '... 25 marks for ivory
necessary for making a stool ... 4 marks for
new silver fittings for t h e hilt a n d scabbard
of his sword ...'. At G r u n w a l d he was aged
a r o u n d 50 a n d was already losing his sight,
but was still famed as a great knight. After
t h e battle, at t h e c o m m a n d of Jagiełło, his
remains were sought for a m o n g t h e piles of
corpses, and were sent to Marienberg where
they were laid to rest in t h e crypt of t h e
G r a n d Masters in t h e C h a p e l of Saint
Anne.
Znak własności w czwartej ćwiartce her­
bu, zwany łękawica, jest taki sam, jak znak
używany przez ród H a b d a n k . Zbieżność tę
p r ó b o w a ł y wyjaśnić r ó ż n o r a k i e legendy.
Według jednej z nich, podczas najazdu Tata­
rów w 1243 roku, zabrano krzyż z klasztoru
na Łysej Górze. Kiedy obóz tatarski dotknę­
ła zaraza, c h a n wysłał jednego z rycerzy, aby
zwrócił krzyż. Rycerz ten pozostał w Polsce,
ożenił się i przyjął chrześcijaństwo, a król
nadał mu herb z wizerunkiem krzyża i ofiaro­
wał zamek w Dębnie. Pewnego razu został on
znieważony przez rycerza z r o d u H a b d a n k .
Podjąwszy rękawicę, T a t a r zginął w pojedyn­
ku. Wtedy, do czwartej ćwiartki jego godła,
król dodał znak łękawica z herbu H a b d a n k .
T h e property mark, called a łękawica, in
the fourth quarter is t h e same as the device
used by t h e clan H a b d a n k . Fanciful legends
concerning the origin of the coat of arms
arose to explain this c o n n e c t i o n . In o n e
version t h e cross of t h e monastery on Łysa
G ó r a was taken in a T a r t a r raid of 1243.
W h e n plague fell on t h e T a r t a r c a m p , their
k h a n sent a knight back to r e t u r n the
cross. He stayed in P o l a n d , m a r r i e d ,
became a C h r i s t i a n , a n d was given a cross
as his coat of arms by the king, as well as
a castle at a place called D ę b n o . Insulted
by a knight of H a b d a n k , he died in t h e
resulting duel, but t h e king added t h e
łękawica of H a b d a n k to t h e fourth quarter
of his coat of arms.
CHORĄGIEW MARCINA ZE SŁAWSKA
• T H E BANNER OF MARCIN OF SŁAWSKO
„[...] Czterdziesta M a r c i n a ze Sławska
miała w górnej polowie h e r b u część sylwet­
ki lwa, a w dolnej cztery głazy [...]". Dłu­
gosz opisuje h e r b rodu Zaremba (bądź Zarę­
ba), jednego z najstarszych rodów Wielko­
polski. H e r b ten pojawia się po raz pierwszy
w 1301 roku na pieczęciach arcybiskupa
gnieźnieńskiego J a k u b a i biskupa p o z n a ń ­
skiego Andrzeja, n a t o m i a s t w źródłach pi­
sanych - w zapiskach sądowych z roku
1395.
' T h e fortieth was t h a t of Marcin of
Sławsko having as its badge in t h e upper
half part of a lion's body a n d in t h e lower
half four gems'. Długosz describes the coat
of arms of t h e clan Zaremba, or Zaręba, o n e
of the oldest in G r e a t e r Poland. It appears
first on t h e seals of Jakub A r c h b i s h o p of
G n i e z n o a n d A n d r e w Bishop of P o z n a ń in
1301 and is mentioned first in literary
sources in a court process of 1395.
Wizerunek herbu i jego barwy zmieniały
się na przestrzeni dziejów. W Herbarzu Złotego
Runa górna część jest żółta, a dolna czerwona,
z trzema czarnymi rombami i prostą linią po­
działu (patrz str. 124, nr 40a). Jednak zazwy­
czaj górna część jest przedstawiana z niebies­
kim tłem, dolna z czerwonym, a linia podzia­
łu ma kształt blankowania muru o b r o n n e g o .
Głazy pokazywane są jako trzy w linii lub też
cztery (trzy w linii wyżej i jeden niżej), tak jak
w opisie Długosza bądź w Roli Marszałkowskiej
z 1461 roku. Głazy najczęściej są żółte i przy­
jmują kształt krzyża. Zostały one wzięte z her­
bu czeskiej rodziny rycerskiej Zaremba. Polska
gałąź rodu Zaremba początkowo zajmowała
ziemie niedaleko Sieradza, lecz p o d koniec
XIII wieku ród przeniósł się do Kalinowej, bli­
żej Kalisza. Litewski bojar Olechna Dowejnowicz był jednym z przyjętych do rodu i wiado­
mo, iż używał herbu Zaremba w 1433 roku.
In the Golden Fleece Armorial the upper
p a r t ( t h e chief) is yellow, a n d t h e b o t t o m
part is red with three black lozenges, divid­
ed by a straight line (see p. 124, n o . 40a).
T h e upper part is generally shown as blue
however, a n d the lower part as red with the
dividing line in t h e shape of t h e battlements
of a castle wall. T h e r e are sometimes three
gems in a line, or four, as in the description
of Długosz a n d as shown in the 1461 Rola
Marszałkowska, with three in a line above
a n d o n e below. F u r t h e r m o r e t h e gems are
usually shown as yellow a n d in t h e shape of
a cross. T h e gems were taken from t h e coat
of a r m s of t h e C z e c h knightly family
Zaremba. T h e Polish b r a n c h of the clan first
held lands a r o u n d Sieradz b u t moved to
Kalinowa, nearer Kalisz. T h e L i t h u a n i a n
boyar O l e c h n a Dowejnowicz was o n e of
those admitted into this clan a n d is attested
as using these arms in 1433.
Marcin ze Sławska w latach 1409-1415 był
podstolim poznańskim. Później pełnił urzę­
dy: podkomorzego poznańskiego, kasztelana
kaliskiego i poznańskiego, wojewody kalis­
kiego i starosty generalnego wielkopolskiego.
Zmarł między 1452 a 1455 rokiem. Przedsta­
wiony na ilustracji chorąży nosi herb Łodzią
(patrz nr 24), który pojawia się po raz pier­
wszy na pieczęci z 1303 roku, a w źródłach
pisanych w 1411.
M a r c i n of Sławsko was Assistant Master
of the Pantry for Poznań 1409-1415. Later
on he would be C h a m b e r l a i n for Poznań,
Castellan of Kalisz a n d of Poznań, Starosta
G e n e r a l of Greater Poland and Voivode of
Kalisz. He died between 1452 a n d 1455. T h e
standard-bearer in the illustration bears the
coat of arms Łodzią 'Boat' (see n o . 24),
which appears first on a seal of 1303 and in
written sources in 1411.
90
6
42
CHORĄGIEW KRYSTYNA Z KOZICHGŁÓW
• T H E BANNER OF KRYSTYN OF KOZIEGŁOWY
„[...] Czterdziesta druga była chorągiew ka­
sztelana sądeckiego Krystyna z Kozichgłów,
posiadająca w herbie strzałę ozdobioną pod­
wójnym krzyżem na czerwonym polu [...]"• Jej
dowódcą był Krystyn z Kozichgłów Młodszy,
kasztelan Sącza w latach 1419-1437 i sędzia ge­
neralny Ziemi Sądeckiej w 1426 roku. Kozieg­
łowy to niewielka miejscowość, leżąca na połu­
dnie od Częstochowy, przy obecnej drodze
szybkiego ruchu do Katowic.
H e r b Lis to jeden ze znaków własności,
w polskiej terminologii heraldycznej zwany
rogacina. Był używany przez ród Lis, do
którego Krystyn należał. H e r b ten zwany
był także Brzura lub Mzura, od nazwy rzeki
niedaleko Sochaczewa, nad którą - prawdo­
p o d o b n i e - król nadal rodowi herb ze strza­
łą, po zwycięskiej bitwie z oddziałem łuczni­
ków litewskich i jaćwińskich. Najstarsza
pieczęć z tym znakiem pochodzi z 1226 ro­
ku. Posłużył się nią komes Stefan z Wie­
rzbna. Krystyn użył herbu na pieczęci w ro­
ku 1410. W trakcie unii w H o r o d l e do her­
bu Lis przyjęto litewski ród Sunigajło. Re­
konstrukcja godła na niniejszej ilustracji ba­
zuje na rysunku z Herbarza Złotego Runa.
Zbroja chorążego odtworzona została we­
dług rekonstrukcji Andrzeja Nadolskiego
i Andrzeja Kleina, przedstawiającej zbroję
wykonaną około 1380 roku, znalezioną pod­
czas wykopalisk na grodzisku w Siedlątkowie
n a d Wartą, niedaleko Kalisza. Zbroja znajdu­
je się obecnie w Muzeum Archeologicznym
w Łodzi. Należała prawdopodobnie do podsędka sieradzkiego. Kirys posiada dwa kółka,
do których przytwierdzane były łańcuszki do
przymocowania miecza, hełmu bądź sztyletu.
Łańcuszki te, popularne w XIV wieku, miały
chronić b r o ń przed zagubieniem, w przypad­
ku wytrącenia jej z ręki rycerza. Niestety po­
mysł nie sprawdził się na polu walki. Łańcu­
szek miecza zbyt często bowiem plątał się
z łańcuszkiem hełmu lub sztyletu. Dlatego też
przedstawiony chorąży ich nie posiada.
92
'The forty-second was that of Krystyn of
Koziegłowy the Castellan of Sącz having as its
badge an arrow decorated with a double cross
on a red field'. T h e commander is Krystyn of
Koziegłowy the Younger, Castellan of Sącz
1419-1437 and in 1426 Chief Justice for the
Sącz District. Koziegłowy is a small town lying
to the south of Częstochowa on the present
express road to Katowice.
T h e coat of arms described by Długosz was
used by the clan Lis 'Fox', to which Krystyn of
Koziegłowy belonged. It consisted of another
property mark, called a rogacina in Polish
heraldic terminology, and was called Brzura
or Mzura, after the name of a river near
Sochaczew where, supposedly, the Polish king
gave the clan an arrowhead as its badge, fol­
lowing t h e defeat of an army of invading
Jadzwing and Lithuanian archers. T h e oldest
seal bearing the device dates to 1226 and
belonged to Stefan of Gniezno. Krystyn uses
this device on a seal of 1410. At the U n i o n of
Horodło the Lithuanian noble Sunigajło was
adopted into Lis. T h e reconstruction in the
plate is based on t h e Golden Fleece Armorial.
T h e armour of the standard-bearer is
based on a reconstruction made by Andrzej
Nadolski and Andrzej Klein of a suit of
armour, manufactured around 1380, found
during excavations of a wooden manor house
at Siedlątków on the Warta, near the city of
Kalisz, a n d now on display in the Archaeo­
logical Museum in Łódź. It belonged probably
to the Under-Justice of Sieradz. T h e breast­
plate has two roundels attached to it for
securing chains to the sword, helmet or dag­
ger. These chains, popular in the 14th centu­
ry, prevented the loss of the weapon if it was
knocked out of the knight's hand. T h e device
did not meet with great success on the battle­
field, for the sword too frequently got entan­
gled with t h e chain of t h e dagger or with t h e
helmet. Therefore the standard-bearer has
removed the chains.
43
CHORĄGIEW JANA MĘŻYKA Z DĄBROWY
• T H E BANNER OF JAN MĘŻYK OF DĄBROWA
„[...] Czterdziesta trzecia, Jana Mężyka
z Dąbrowy, za herb miała dwie ryby, zwane
pstrągiem, jedną na polu białym, drugą na
czerwonym [...]". W ten sposób Długosz opi­
suje herb Wadwicz. Rekonstrukcja chorągwi
oparta została na wizerunku identycznej cho­
rągwi krzyżackiej w Banderia Prutenorum.
'The forty-third was that of Jan Mężyk of
Dąbrowa having as its badge two fish called
trout, one on a white field, the second on
a red field'. Długosz describes the coat of arms
Wadwicz. T h e banner in the reconstruction is
based on the drawing of an identical banner
used by the Knights of the Teutonic Order in
the Banderia Prutenorum.
Jak podaje legenda, rycerz o imieniu Wa­
dwicz wysłany został przez króla Bolesława
C h r o b r e g o jako ambasador do Danii. W dro­
dze powrotnej z wielkim trudem zdołał urato­
wać się z tonącego statku. Król Bolesław żar­
tując, iż rycerz szczęśliwie nie został zjedzony
przez ryby, dał mu dwie ryby za herb. Nazwa
rodu wywodzi się prawdopodobnie z obcoję­
zycznego terminu topograficznego.
According to legend the knight Wadwicz
was sent to Denmark as ambassador by King
Bolesław the Brave. On his return journey he
rescued himself from a sinking ship with great
labour. King Bolesław, joking that the fish
had not eaten him, gave him two fish as his
coat of arms. T h e clan name is more probably
derived from a non-Polish topographic term.
Jan Mężyk z Dąbrowy, niedaleko T a r n o ­
wa, był podczaszym i cześnikiem nadwornym
oraz sekretarzem królewskim. Później sprawo­
wał m.in. urzędy: starosty krzepickiego i ostrzeszowskiego, wojewody lwowskiego i staro­
sty generalnego ruskiego. Herb Wadwicz wi­
dnieje na jego pieczęciach z 1413, 1427 i 1430
roku. Będąc członkiem przybocznej świty kró­
lewskiej, Jan Mężyk nie mógł walczyć w szere­
gach swojej chorągwi.
Jan Mężyk of Dąbrowa, a place near
Tarnów in Little Poland, was Cup-bearer and
Butler to the King, as well as Royal Secretary.
He later held the posts of Starosta of Krzepów
a n d Ostrzeszów, Voivode of Lwow a n d
Starosta General of Ruthenia, among others.
He uses the coat of arms of Wadwicz on his
seal in 1413, 1427 a n d 1430. As a member of
the royal suite, he would not have fought in
the ranks of his own Banner.
Chorąży oddziału jest herbu Łabędź, który
był szeroko rozpowszechniony na Ziemi Kra­
kowskiej i Sandomierskiej. Według legendy,
herb ten zosta! przyniesiony do Polski około
roku 1124 przez Piotra Dunina, któremu ksią­
żę Bolesław Krzywousty p o d a r o w a ł wieś
Skrzynno, leżącą niedaleko Opoczna na Ziemi
Sandomierskiej. Stąd herb ten nazywano tak­
że Skrzynnem. Używało go wiele rodzin, no­
szących nazwisko D u n i n . Wizerunek łabędzia
występował w kilku odmianach. Początkowo
zwrócony był w lewo, lecz później w prawo,
tak jak na niniejszej ilustracji. Dziób i nogi są
czasem czarne, czasem zaś żółte. Niniejsza re­
konstrukcja bazuje na Herbarzu Złotego Runa.
T h e standard-bearer bears the coat of arms
Łabędź 'Swan' which was widely used in the
Krakow and Sandomierz Districts. According
to legend this coat of arms was brought to
Poland a r o u n d 1124 by Piotr D u n i n 'the
D a n e ' to whom prince Bolesław the WryMouthed gave an estate called Skrzynno near
Opoczno in the Sandomierz District. Many
families bearing the surname Dunin used this
coat of arms, which is also called Skrzynno.
There is some variation in the swan. At first it
faces left, b u t later right as here. Sometimes
the feet and beak are black, sometimes yellow.
O u r reconstruction is based on the Golden
Fleece Armorial.
94
44
CHORĄGIEW MIKOŁAJA TRĄBY Z WIŚLICZA
T H E BANNER OF MIKOŁAJ TRĄBA OF WIŚLICZ
„[...] Czterdziesta czwarta była Mikołaja
z Wiślicza, podkanclerzego Królestwa Pol­
skiego, która za herb miała trzy trąby na bia­
łym polu [...]". H e r b ten, zwany Traby, nale­
żał do rodu T r ą b a . Kształt trąb w niniejszej
rekonstrukcji oparty został na wizerunku
godła w Herbarzu Złotego Runa. W źródle tym
czarne trąby zostały ukazane na polu czerwo­
nym, podczas gdy Długosz podaje pole białe.
Na trąbach w rekonstrukcji umieszczono żół­
te dodatki, które zazwyczaj występują na wi­
zerunkach herbu. Do rodu Trąba przyjęta
została jedna z najbardziej wpływowych ro­
dzin Wielkiego Księstwa Litwy - Radziwiłło­
wie.
'The forty-fourth was that of Mikołaj the
Vice-Chancellor of the Polish Kingdom hav­
ing as its badge three horns on a white field'.
T h i s coat of arms was called Trąby 'Horns'
and was used by the clan Trąba 'Horn'. In the
Golden Fleece Armorial the black horns are
shown against a red background, but Długosz
specifically states that the field was white.
Yellow fittings have also been added to the
horns in the reconstruction, which is normal
in most representations of t h e coat of arms.
T h e Radziwiłł family, o n e of the most influen­
tial in the G r a n d Duchy of Lithuania, was
adopted by this clan and used Trąby as their
coat of arms.
Chorągiew była dowodzona przez Miko­
łaja Trąbą z Wiślicza, który sprawował urząd
podkanclerzego Królestwa Polskiego oraz ar­
cybiskupa halickiego. W latach 1411-1422
był on arcybiskupem gnieźnieńskim i pier­
wszym prymasem Polski. Urząd prymasa Pol­
ski został ustanowiony po utworzeniu arcybiskupstwa lwowskiego w roku 1412, aby utrzymać najwyższą range arcybiskupstwa
gnieźnieńskiego. Potwierdzenie tej zwie­
rzchności, wraz z formalnym tytułem pryma­
sa, Mikołaj T r ą b a otrzymał na soborze
w Konstancji w 1417 roku. H e r b Trąby poja­
wia się w kronice soboru. Prawa górna trąba
ukazana jest tam w takim samym położeniu,
jak lewa górna (jest to prawdopodobnie błąd
zagranicznego artysty). Mikołaj Trąba by!
nawet k a n d y d a t e m na papieża. Istnieją suge­
stie, iż jako stosunkowo nowa postać wśród
możnowładztwa polskiego, wystawił chorą­
giew dla podniesienia własnego prestiżu.
This Banner was fielded by Mikołaj Trąba
of Wiślicz, Vice-Chancellor of the Polish
Kingdom as well as Archbishop of Halicz, and
during the period 1411-1422 Archbishop of
Gniezno and the first Primate of Poland. T h e
office of Primate of Poland was established
when the archbishopric of Lwow was created
in 1412, in order to retain the archbishopric of
Gniezno as the highest clerical office in the
country. Mikołaj Trąba received confirmation
of this supremacy as well as of the formal title
of Primate at the Council of Constance in
1417. T h e coat of arms Trąby appears in the
chronicles of the Council. T h e r e the upper
right h o r n is shown in the same configuration
as the upper left horn, with the belly facing
inwards, but this is probably a misunderstand­
ing of the foreign artist. Trąba would even be
a candidate for the papal throne. It has been
suggested t h a t Trąba, as a relatively new figure
among the Polish ruling elite, furnished this
Banner in order to increase his prestige.
Chorąży na ilustracji nosi przyłbicę. Była
to stosunkowo droga o c h r o n a głowy rycer­
skiej. C e n a przyłbicy wahała się od dwóch
do czterech grzywien, w zależności od trud­
ności wykonania i ilości zużytego materiału.
Za tę samą kwotę można było nabyć dwie
łebki lub cztery kapaliny.
96
T h e standard-bearer wears a bascinet with
visor. T h e price of a bascinet with visor varied
from two to four grzywna (marks), depending
on the complexity of construction and the
materials used. T w o bascinets without visor or
four kettle-hats could be bought for the same
46
CHORĄGIEW RODU GRYFÓW
T H E BANNER OF THE CLAN GRYF
„[...] Czterdziesta szósta była chorągiew
braci, rycerzy Gryfów, za herb mająca białe­
go gryfa na czerwonym polu [...]*. Była to je­
dna z dwóch chorągwi rodowych, walczących
na polach G r u n w a l d u . Ród Gryfów posiadał
ziemie pomiędzy Krakowem i Sandomierzem.
Rekonstrukcja została oparta na Herbarzu
Złotego Runa. Inne herbarze pokazują złote
pazury również na tylnych nogach gryfa.
Długosz podaje błędnie, iż dowódcą cho­
rągwi był podsędek ziemski krakowski Zyg­
m u n t z Bobowej herbu Gryf, podczas gdy
Zygmunt sprawował ten urząd w latach 14311436. P o n a d t o choć prawdopodobnie brał on
udział w bitwie, był stanowczo zbyt młody,
jak na dowódcę chorągwi. Miał około dwu­
dziestu lat i wśród Gryfów znalazłoby się wie­
lu rycerzy bardziej predysponowanych do tej
roli. Zygmunt sprawował później wiele waż­
nych funkcji, m.in. sędziego ziemskiego kra­
kowskiego i burgrabiego zamku krakowskie­
go. Użył on pieczęci z gryfem w roku 1438.
Kazimierz Mosingiewicz wysunął hipote­
zę, że dowódcą chorągwi był Krystyn My­
szka z Nieprześnej (niedaleko Bochni), podsędck ziemski krakowski w latach 14131437, któremu król w dniu 1 marca 1411
roku zapisał sumę 100 grzywien jako nagro­
dę za udział w wojnie z zakonem. Dowódcą
chorągwi mógł j e d n a k być również Wierzbięta z Branic lub Klemens Birowo z Banowie.
Ród Gryfów został przypuszczalnie założo­
ny przez legendarnego Leszka III. Kiedy t e n
ogłosi! swym następcą najstarszego z czterna­
stu synów - Popiela, reszta braci złożyła
przysięgę p o d d a ń s t w a i obiecała nieść po­
moc w wojnie. Gryf, którego otrzymali za
herb, posiada górną połowę sylwetki orła, co
miało symbolizować zwierzchnictwo królew­
skiego orla Popiela.
'The forty-sixth was that of the knightly
brothers of Gryf, having a white griffin on a red
field as its badge'. T h i s was o n e of the two
Banners in which a clan fought together at the
battle of Grunwald. T h e clan Gryf mainly held
lands c o n c e n t r a t e d between Krakow a n d
Sandomierz. T h e reconstruction is based on
the representation of the coat of arms in the
Golden Fleece Armorial. O t h e r representations
show gold claws on the griffin's rear legs too.
Długosz mistakenly tells us that its leader
was the Under-Justice of the Krakow District,
Zygmunt of Bobowa of the clan Gryf. Howev­
er Zygmunt only held this office from 1431 to
1436. Even though he probably took part in
the battle, he was decidedly too young to com­
mand the Banner. He would only have been
about twenty years old and many knights
more suitable for this role could have been
found among the ranks of the clan Gryf.
Zygmunt later performed many important
functions, among others those of Justice of the
Krakow District and Burgrave of the Castle of
Krakow. He uses a griffin as his seal in 1438.
Kazimierz Mosingiewicz has advanced the
hypothesis that the commander of the Banner
may have been Krystyn Myszka of Nieprześna
(near Bochnia), the Under-Justice of the
Kraków District during the years 1413-1437,
w h o m the king rewarded with a gift of 100
grzywna on 1 March 1411 for the part he
played in the war with the Order. However
the commander might equally have been
Wierzbięta of Branice or Klemens Birowo of
Banowice.
T h e clan Gryf was supposedly founded by
the legendary Leszek III. When he appointed
the eldest of his 14 sons, Popiel, as his heir,
the rest swore to recognize him and give him
help in war. T h e griffin, which they received
as their badge, has t h e upper half of an eagle's
body symbolizing the supremacy of the royal
eagle of Popiel.
CHORĄGIEW ZAKLIKI Z KO
• T H E BANNER OF ZAKLIKA O F K O R Z K I E W
„[...] Czterdziesta siódma była rycerza Za­
kliki z Korzkwi, za godło mająca białą pod­
wójną literą »V« z krzyżem, na czerwonym
polu [...]". Chorągiew posiada h e r b Syro­
komla, godło rodu Syrokomlów, do którego
należał Zaklika.
'The forty-seventh was that of the knight
Zaklika of Korzkiew having as its badge the
white shape of a double letter »V« with a cross
on a red field'. T h e standard of this banner
bears the coat of arms of Syrokomla, the clan
Herb Syrokomla (patrz nr 16) jest zna­
kiem własności w kształcie litery „W" (zwa­
nym w polskiej terminologii heraldycznej łękawicą) z krzyżem p o n a d nim. Nazwa rodu
wywodzi się p r a w d o p o d o b n i e od imienia
własnego. H e r b pojawia sie. na pieczęci podsędka ziemskiego krakowskiego Jana Syrokomli w 1354 roku. Kształt godła na ilustra­
cji oparty został na rysunku herbu Syrokom­
la z Herbarza Złotego Runa, gdzie jest on błę­
dnie nazwany H e b a d a n k (Habdank) lub Awd a n c (Awdank). H e r b H a b d a n k jest identy­
czny z Syrokomla, nie posiada jednak krzyża
ponad łękawicą (patrz nr 38).
T h e coat of arms of Syrokomla (see n o . 16)
is a cross over a property mark in the shape of
the letter 'W', called a łękawicą in Polish
heraldic terminology. T h e name of the clan is
probably originally based on a personal name.
It appears on the seal of the Under-Justice of
the Kraków District Jan of Syrokomla in 1354.
Its shape on the standard shown here is based
on an illustration of Syrokomla in the Golden
Fleece Armorial, where it is erroneously
labelled Hebadank or Awdanc. T h e latter
coat of arms was identical to Syrokomla in its
colours and shape, but for the omission of the
cross above the łękawicą (see no. 38).
Zaklika z Korzkwi (wsi leżącej pomiędzy
Krakowem i Skałą) zapisał się w dziejach
wojny z krzyżakami jako t e n , który powia­
domił króla Władysława Jagiełłę o pokona­
niu zakonu w bitwie pod K o r o n o w e m , sto­
czonej 10 października 1410 roku. Zaklika
po bitwie grunwaldzkiej sprawował urząd
podsędka krakowskiego. Urząd kasztelana
Wiślicy sprawował od roku 1407 aż do śmier­
ci w 1420 roku.
In the chronicles of t h e war against the
Teutonic Order Zaklika of Korzkiew (a village
lying between Kraków and Skała) is recorded
as the knight who informed King Władysław
Jagiełło of the defeat of the Order at the bat­
tle of Koronowo fought on 10 October 1410.
After t h e battle he became Under-Justice of
Kraków. Zaklika held the office of Castellan of
Wiślica from 1407 to his death in 1420.
Jedna z teorii głosi, iż Zaklika nie był bo­
gatym rycerzem, a w wyposażeniu oddziału
pomógł mu zasobniejszy materialnie kre­
wniak, biskup płocki Jakub z Korzkwi. Na ilustracji widać to po stroju Zakliki, żegnają­
cego się z żoną. W szeregach wojsk pod
Grunwaldem byli i tacy rycerze, którzy mog­
li pozwolić sobie tylko na zbroję kolczą lub
nawet jedynie przeszywanicę. Można jednak
przypuszczać, iż Zaklikę, jako kasztelana, stać
było na wystawną zbroję z przyłbicą i d o b r e
uzbrojenie chorągwi.
100
of Zaklika.
O n e theory has it that Zaklika was not
a wealthy knight, and that his relative Jakub
of Korzkiew, Bishop of Płock, helped him pro­
vide the material resources necessary to equip
the unit. We can see this in the dress of
Zaklika, here shown bidding farewell to his
wife. Some knights at Grunwald were so poor
they could only afford mail armour or even
a quilted gambeson. However as a castellan
Zaklika would certainly have b e e n rich
enough to buy himself complete a r m o u r
including a bascinet and to arm his Banner
adequately.
48
CHORĄGIEW RODU JELITCZYKÓW
• T H E BANNER OF THE CLAN JELITA
„[...] Czterdziesta ósma, należąca do bra­
ci, rycerzy z rodu Koźle Rogi, miała za god­
ło trzy skrzyżowane włócznie na czerwonym
polu [...]". Chorągiew była druga ze sformo­
wanych w lecie 1410 roku chorągwi rodo­
wych. Ród Koźle Rogi używał herbu zwane­
go Koźlarogi bądź Jelita. Ród ten był boga­
ty, posiadał ziemie w okolicach Piotrkowa,
Radomia i Kielc.
Długosz podaje, że dowódcą chorągwi
był Florian z Korytnicy, rycerz piastujący
wiele urzędów: podczaszego sandomierskie­
go, kasztelana wiślickiego i starosty gene­
ralnego ruskiego. Jednocześnie dodaje, iż
był on p r z e d c h o r ą g i e w n y m w chorągwi
krakowskiej. Po powrocie z wojny, Florian
wybudował w 1413 roku kościół parafialny
w Korytnicy (niedaleko Jędrzejowa). C h o ­
rągwią w bitwie mógł dowodzić Stanisław
Jelitko z G o z d n e j , wiadomo bowiem, iż Ja­
giełło po wojnie uczynił na jego rzecz zapis
majątkowy. M o g ł a t o j e d n a k być n a g r o d a
za zasługi w bitwie p o d K o r o n o w e m , w paź­
dzierniku 1410 roku. Za podstawę niniej­
szej rekonstrukcji posłużył wizerunek h e r b u
Jelita z Herbarza Złotego Runa.
Według legendy, król Władysław Łokie­
tek przemierzał k o n n o pole bitwy p o d
Płowcami, stoczonej z zakonem w 1331 ro­
ku. Na pobojowisku ujrzał Floriana Szare­
go, właściciela majątku Majkowice (na po­
ł u d n i e od Sulejowa) i rezydencji w miejsco­
wości Surdęga nad Pilicą, przebitego trzema
włóczniami, próbującego w e p c h n ą ć z po­
wrotem do brzucha wnętrzności, które były
wywleczone na zewnątrz. Król nadał wtedy
Florianowi i jego rodowi trzy włócznie, jako
h e r b oraz Jelita, jako zawołanie. Znak t e n
jest jednak p r a w d o p o d o b n i e dużo starszy,
był z pewnością używany przed bitwą pod
Płowcami. Pojawia się na pieczęci Tomisława
z Mokrska (niedaleko Jędrzejowa) już w 1316
roku.
102
'The forty-eighth was that of the brothers,
knights of the clan Koźle Rogi with three
crossed lances on a red field'. This was the sec­
ond Banner formed during the summer of
1410 in preparation for the Grunwald cam­
paign where a single clan fought together. T h e
clan Koźle Rogi ' G o a t H o r n s ' used a coat of
arms showing three lances against a red field
which was called Koźlarogi or Jelita. This clan
was wealthy, holding lands around Piotrków,
Radom and Kielce.
Długosz names the commander as Florian
of Korytnica, who held many titles: Cupbearer
of Sandomierz, Castellan of Wiślica and
Starosta General of R u t h e n i a . However
Florian of Korytnica is k n o w n to have served
among the antesignani of the 'Great' Kraków
Banner at the battle of Grunwald. After his
return from the war Florian founded the
parish church at Korytnica (near Jędrzejów) in
1413. Stanisław Jelitko of Gozdna may have
commanded t h e Banner during the battle,
since Jagiełło made him a bequest after the
war, though this might equally have been for
his services during the battle of Koronowo in
October 1410. A representation of Jelita in the
Golden Fleece Armorial has been used as the
basis for this reconstruction.
According to legend King Władysław Łoki­
etek ' O n e Cubit Tall' was riding over the field
of Płowce after the battle of 1331 fought
against the Teutonic Order. Florian the Grey,
the owner of an estate at Majkowice (south of
Sulejów) a n d a manor house at Surdęga on
the Pilica, lay transfixed by three lances and
attempting to push back into his stomach his
intestines, which were pouring out. T h e king
therefore gave Florian and his clan three
lances as its badge and Jelita, which means
'guts', as its motto. T h e device is probably
very ancient however, and was certainly in
use before the battle of Płowce. It appears on
the seal of Tomisław of M o k r s k o (near
Jędrzejów) as early as 1316.
CHORĄGIEW MORAWSKA J ANA z JIĆINA
• T H E MORAVIAN BANNER OF JOHN OF JIĆIN
„[...] Czterdziesta dziewiąta chorągiew mo­
rawskiego barona Jana z Jićina za herb miała
białą strzałę z łukiem u podstawy, którą Pola­
cy zwą Odrowąż [...]". Długosz pisze, iż cho­
rągiew była dowodzona przez bliżej nieznane­
go Morawianina imieniem Heim, i że był to
oddział zaciężny, złożony jedynie z Mora­
wian. Chorągiew została wystawiona przez
Jana z Jićina, ze względu na dobre stosunki
panujące pomiędzy jego ojcem i Władysła­
wem Jagiełło. Podczas bitwy chorągiew, wraz
z czeską chorągwią zaciężną nr 50, znajdo­
wała się na tyłach chorągwi świętego Jerze­
go i wsparła tę ostatnią, powracającą po nieświetnej ucieczce.
' T h e forty-ninth b a n n e r was t h a t of t h e
Moravian baron J o h n of Jićin which had as
its badge a white arrow with a curve at the
end, which the Poles call Odrowąż'. Długosz
also tells us that the b a n n e r was c o m m a n d e d
by a Moravian called Helm, who is otherwise
u n k n o w n , a n d t h a t it was a hired Banner, in
which only Moravians served. It had been
sent by J o h n of Jićin in view of the good rela­
tions which had existed between his father
and king Władysław Jagiełło. During t h e bat­
tle this Banner, together with t h e other hired
Czech Banner no. 50, was stationed behind
t h e Banner of Saint George a n d helped rally
the latter after their infamous retreat.
Herb Odrowąż po raz pierwszy pojawia się
w Polsce na pieczęci z 1350 roku. Składa się on
z dwóch części - znaku własności w kształcie
strzały oraz napiętego łuku. W polskiej termi­
nologii heraldycznej zwane są o n e odpowie­
d n i o rogacina i napięta. Rekonstrukcja na ilustracji oparta została na wizerunku herbu
z Herbarza Złotego Runa. Nazwa rodu wywo­
dzi się p r a w d o p o d o b n i e od imienia własne­
go, jednak niektórzy badacze przypuszczają,
iż może mieć znaczenie topograficzne. Dłu­
gosz podaje w Klejnotach, że Odrowąż był używany na M o r a w a c h m.in. przez ród Beneśov, do którego należał Jan z Jićina. Dlatego
też godło pojawia się na sztandarze czterdzie­
stej dziewiątej chorągwi.
T h e coat of arms Odrowąż first appears in
Poland on a seal dating to 1350. It consists of
two parts, an arrow-shaped property mark
and a hinge. T h e former is called a rogacina
in Polish heraldic terminology a n d the latter
a napięta. T h e reconstruction in t h e colour
plate is based on a representation of this coat
of arms in t h e Golden Fleece Armorial. T h e
clan name is probably derived from a per­
sonal name, but some experts have claimed it
has a topographical significance. Długosz
notes that Odrowąż was also used in Moravia
in his Crests, among others by the Benesov
clan, to which J o h n of Jićin belonged and
this is why t h e badge appears on the stan­
dard of t h e forty-ninth Banner.
Nie jest zaskakujące, iż rody czeskie uży­
wały tych samych herbów, co polskie. W cza­
sach średniowiecza istniały bowiem między
nimi silne związki, szczególnie w trakcie pa­
nowania w Polsce w latach 1300-1305 czeskie­
go króla Wacława II. Pozostali, ukazani w tle
rycerze, noszą herby bardziej dla Moraw ty­
powe.
It is hardly surprising that Czech clans
used t h e same coats of arms as Polish ones,
given the close links between t h e two states
in t h e Middle Ages, culminating in the rule
of the Bohemian King Vaclav II in Poland
from 1300 to 1305. T h e o t h e r knights shown
in t h e background bear m o r e typical exam­
ples of Moravian coats of arms.
104
50
CHORĄGIEW CZESKA GNIEWOSZA Z DALEWIC
T H E CZECH BANNER OF GNIEWOSZ OF DALEWICE
„[...] Picćdziesiąta była Gniewosza z Da­
lewic, podstolego krakowskiego, mająca za
h e r b grot strzały rozwidlający się. na p r a w o
i lewo, z krzyżem w środku, p o n a d dwuram i e n n y m i widełkami, na polu czerwonym
[...]". T a k jak n a p o p r z e d n i m sztandarze,
w herbie Odrowąż, motyw rozwidlonego
grotu, będący k o m p o n e n t e m godła, okreś­
lany jest jako rogacina. Opisany przez
Długosza h e r b to Kościesza, zwany również
Strzegomia, pojawiający się na pieczęci
Gniewosza z Dalewic w d o k u m e n c i e z 1387
roku.
' T h e fiftieth was t h a t of Gniewosz of
Dalewice, t h e A s s i s t a n t M a s t e r of t h e
P a n t r y for Kraków, which h a d as its badge
an arrowhead pronged on left a n d right
with a cross in t h e middle above a twoa r m e d fork on a red field'. As in t h e preced­
ing example of t h e coat of arms Odrowąż,
t h e two-pronged arrowhead motif, which
featured as a c o m p o n e n t in t h e badge, is
called a rogacina. T h i s coat of arms is called
Kościesza, also k n o w n as Strzegomia. It
a p p e a r s on a sealing of G n i e w o s z of
Dalewice in a d o c u m e n t dating to 1387.
Nazwa „Kościesza" wywodzi się prawdo­
p o d o b n i e od imienia własnego, c h o ć nie­
którzy badacze przypisują jej znaczenie opi­
sowe. Wyraz „Strzegomia" Długosz tłuma­
czy jako przekręconą nazwę miejscowości
Trzegom na Śląsku (współcześnie Strze­
gom, leżący pomiędzy Legnicą i Wałbrzy­
chem), k t ó r a mogła kiedyś należeć do d ó b r
r o d u . H e r b pojawia się po raz pierwszy na
pieczęci z 1317 r o k u , a pierwsza wzmianka
o n i m pochodzi z roku 1400. Niniejsza re­
k o n s t r u k c j a została o p a r t a na Herbarzu
Złotego Runa.
T h e n a m e 'Kościesza' is probably derived
from a personal name, but o t h e r authorities
believe i t t o b e descriptive. T h e w o r d
'Strzegomia' Długosz remarks as a corrup­
tion of Trzegom (modern Strzegom between
Legnica a n d Wałbrzych) in Silesia, which
could once have been the seat of t h e clan.
T h e coat of arms first appears on a seal dat­
ing to 1317 a n d is first mentioned in literary
sources in 1400. T h e reconstruction is based
on t h e Golden Fleece Armorial.
Była to chorągiew zaciężna, złożona
z C z e c h ó w , M o r a w i a n i Ślązaków powoła­
n y c h przez Gniewosza, który - być może miał koneksje r o d o w e w każdym z tych
krajów. Gniewosz w t r a k c i e swej błyskotli­
wej kariery pełnił także urzędy starosty
lwowskiego i trembowelskicgo. W czasie
bitwy chorągiew Gniewosza, tak jak c h o ­
rągiew 49, należała do o d w o d u sił polskich
i wraz z nią wsparła cofającą się chorągiew
świętego Jerzego.
Uzbrojenie C z e c h ó w było takie s a m o ,
jak w i n n y c h p a ń s t w a c h środkowej E u r o ­
py. C h o r ą ż y nosi małą łebkę, tak jak i je­
d e n z rycerzy w tle. Na b r o ń zaczepną skła­
dają się włócznie, miecze i t o p o r y .
T h i s was a hired Banner of Bohemians,
M o r a v i a n s a n d Silesians c o n t r a c t e d b y
Gniewosz, and o n e wonders if Gniewosz
still h a d clan connections in these coun­
tries. Gniewosz had a rich career a n d also
held t h e posts of Starosta of Lwow a n d
Trembowla. Like the forty-ninth Banner in
Dlugosz's list it belonged to t h e reserve of
t h e Polish forces. D u r i n g the battle t h e
Banner of Gniewosz, along with B a n n e r 49,
bolstered t h e fleeing B a n n e r of S a i n t
George.
T h e arms of the Czechs were the same as
t h o s e in use t h r o u g h o u t t h e whole of
C e n t r a l Europe. T h e standard-bearer wears
a small bascinet, as does o n e of t h e knights
in the b a c k g r o u n d . Offensive weapons com­
prise lances, swords a n d axes.
5
1
CHORĄGIEW KSIĘCIA ZYGMUNTA KORYBUTOWICZA
1 • T H E BANNER OF DUKE ZYGMUNT SON OF KORYBUT
„[...] Pięćdziesiąta pierwsza była chorą­
giew księcia litewskiego Zygmunta Korybu­
towicza, która w herbie miała zbrojnego mę­
ża, siedzącego na koniu, na czerwonym po­
lu [...]". Dzięki ustaleniom Stefana K. Ku­
czyńskiego wiemy, że h e r b P o g o ń występo­
wał na polach o różnych barwach, m.in.
niebieskim, różne były także sposoby przed­
stawiania jeźdźca i konia. Aby u n i k n ą ć po­
wielenia wizerunku herbu z chorągwi na­
dwornej (nr 3), artysta pokazał Pogoń na
polu niebieskim. Kształt herbu właściwego,
tak jak w przypadku chorągwi n a d w o r n e j ,
bazuje na sarkofagu Jagiełły na Wawelu.
Nawet jeśli sztandar chorągwi księcia Zyg­
m u n t a ukazywał Pogoń na polu o i n n y m ko­
lorze, niektóre z chorągwi litewskich z pew­
nością posługiwały się herbem o polu nie­
bieskim.
'The fifty-first was that of the Lithuanian
Duke Sigismund Korybut, which had as its
badge a horse bearing an armed man on a red
field'. T h a n k s to the findings of Stefan K. Ku­
czyński we know that this badge Pogoń could
appear on a field of differing colours, includ­
ing blue, and that there could be different ren­
derings of, for example, the horse furniture.
Rather t h a n producing a plate with a standard
identical to Nadworna Banner (no. 3), the
artist has painted Pogoń on a blue back­
ground. O n c e again the shape of the figure is
based on the sarcophagus of Jagiełło in the
Wawel. Even if the standard of the Banner of
Duke Zygmunt did not show Pogoń on a blue
background, some of the standards of the
Banners of the Lithuanian army undoubtably
would have.
Dawniejsze o p r a c o w a n i a sugerują, że
książę Zygmunt utworzył chorągiew z ry­
cerstwa z t e r e n ó w s p o r n y c h między Koro­
ną a Wielkim Księstwem Litewskim. Stąd
na ilustracji widzimy wiele e l e m e n t ó w
wschodnich, n p . helm i zbroję lamelkową
chorążego bądź też okrągłą tarczę rycerza
w tle. Przypuszczalnie j e d n a k książę Zyg­
m u n t zwerbował p o d swój h e r b polskich oc h o t n i k ó w , bez względu na ich związek z ja­
kimkolwiek regionem. Byłaby więc to for­
macja czysto zaciężna i zapewne dlatego
Długosz w Rocznikach umieścił ją za typo­
wymi chorągwiami zaciężnymi nr 49 i 50.
Earlier historical works suggest that the
Duke Zygmunt raised his Banner from lands
disputed by the Polish C r o w n and the G r a n d
Duchy of Lithuania. Therefore many eastern
elements are visible in the ilustration, for
example in the helmet and lamellar armour of
the standard-bearer, or in the round shield
carried by o n e of the warriors in the back­
ground. Presumably, however, Duke Zygmunt
enlisted Polish volunteers regardless of their
region. It was, then, a formation composed
entirely of hired troops. This is surely the rea­
son why in his Annals Długosz lists it immedi­
ately after Banners no. 49 and 50, which are
likewise distinctively mercenary in character.
Zygmunt Korybutowicz był bratankiem
Władysława Jagiełły. W latach 1422-1427
sprawował funkcję namiestnika Czech. Był
też p o p i e r a n y m przez husytów (czeskich re­
formatorów religijnych i narodowych) pre­
t e n d e n t e m do t r o n u królewskiego w Cze­
c h a c h . Jako członek przybocznej świty kró­
lewskiej, nie walczył w szeregach swej cho­
rągwi.
Zygmunt son of Korybut was a nephew of
Władysław Jagiełło. During the years 14221427 he would be Governor-General of
Bohemia, a n d would later be pretender to t h e
Bohemian throne. He enjoyed the support of
the Hussites, Czech religious and nationalist
reformers. As he belonged to royal suite, he
would not have fought in the ranks of his own
Banner.
108
CHORĄGWIE LITEWSKIE
T H E LITHUANIAN BANNERS
Jan Długosz w Rocznikach podaje, iż pod
dowództwem wielkiego księcia Witolda było
czterdzieści chorągwi, w których służyli Litwi­
ni, Rusini, Zmudzini i Tatarzy. Chorągwie te
były mniejsze i gorzej uzbrojone niż polskie.
Trzydzieści z nich miało jako herb Pogoń, „[...]
zbrojnego męża, potrząsającego ręką z mie­
czem, na białym, czarnym, rudym lub pstroka­
tym koniu, na polu czerwonym [...]". Dziesięć
pozostałych „[...] miało znak, którym Witold
znakował swe konie [...]" na polu czerwonym.
Były to tak zwane Kolumny bądź Słupy Gie­
dymina. Wynika stąd jednoznacznie, że każda
z chorągwi armii litewskiej nosiła bądź herb
Pogoń, bądź Kolumny Giedymina.
Wiele chorągwi było powołanych z ziem
Wielkiego Księstwa. Długosz wymienia osiemnaście regionów: Trock, Wilno, G r o d n o ,
Kowno, Lida, Miednik, Smoleńsk, Połock,
Witebsk, Kijów, Pińsk, Nowogród, Brześć,
Wołkowysk, Drohiczyn, Mielnik, Krzemie­
niec i Stare D u b n o . Niektóre z ziem wystawi­
ły więcej niż jedną chorągiew. Inne z chorąg­
wi zostały powołane przez wojskowych hie­
rarchów Wielkiego Księstwa, jak np. chorą­
giew kniazia Semena-Lingwena Olgierdowicza, Piotra Gasztołda, Moniwida czy kniazia
Iwana Zedewida Koriatowicza.
Kolumny Giedymina, pokazywane w kolo­
rze srebrnym bądź białym, lecz zawsze na czer­
wonym tle, mogły być pierwotnie znakiem
własności. Niektórzy badacze upatrują ich
pierwowzoru we wrotach, ukazanych na mo­
netach z genueńskiej kolonii Kaffa na Krymie.
Inna hipoteza wywodzi ten znak z piktogra­
mu, przedstawiającego święty dąb Prusów,
którzy licznie zasilali szeregi drużyn książąt li­
tewskich. Kolejna teza zakłada związek Ko­
lumn z polskim herbem Radwan. W czasach
Grunwaldu wielki książę Witold i pozostali sy­
nowie Kiejstuta używali Kolumn Giedymina
jako swego osobistego godła. Znak pojawia się
także na niektórych monetach Jagiełły.
110
In his Annals Długosz states that there were
forty Banners under the command of GrandDuke Vitold, in which Lithuanians, Ruthenians, Samogitians and Tartars served. He states
that they were less numerous, and worse armed
and horsed than the Polish Banners. Thirty of
them had Pogoń on their standard: '... an
armed man on a white, black, red or dappled
horse, brandishing a sword in his h a n d on a red
background ...'. T h e ten remaining'... had the
sign with which Vitold branded his horses ..."
on a red field. There follows a drawing of the
so-called Columns of Gedymin. It is quite clear
t h a t he considers that all the Banners of the
Lithuanian army carried either the Columns of
Gedymin or Pogoń on their standards.
Many Banners would have been raised from
the Districts of the G r a n d Duchy. Długosz
mentions 18 Districts: Troki, Vilnius, G r o d n o ,
Kaunaus, Lida, Miednik, Smolensk, Polotsk,
Vitebsk, Kiev, Pinsk, Novogrod, Brest,
Volkovysk, Drogichin, Mielnik, Kremenets
and Old D u b n o . Some supplied more t h a n one
Banner. O t h e r Banners would have been
raised by members of the military hierarchy of
t h e G r a n d Duchy such as George son of
Simeon, Piotr Gasztold, Moniwid, or Duke
Ivan Zhedevid a descendant of Prince Koriat.
T h e Columns of Gedymin, shown in either
silver or gold but always on a red background,
may originally have been a property mark.
Some scholars see its prototype in the gates
shown on coins of the Genoese colony Kaffa
in t h e Crimea. A n o t h e r hypothesis derives it
from a pictogram representing the sacred oak
of the Prussians, who served in the armed
bands of t h e Lithuanian princes in great num­
bers. O t h e r scholars see some connection
between this device and the Polish coat of
arms Radwan. In the period of Grunwald
Grand-Duke Vitold and the other sons of
Kiejstut seem to have used this device as the
personal badge. Nevertheless it also appears
on some coins of Jagiełło.
CHORĄGWIE SMOLEŃSKIE
T H E SMOLENSK BANNERS
Większość współczesnych badaczy przy­
jmuje, iż jest wysoce n i e p r a w d o p o d o b n e , że
chorągwie litewskie posługiwały się jedynie
d w o m a typami sztandarów. G d y b y n i e po­
siadały indywidualnych sztandarów, łatwo
od siebie odróżnialnych, dowodzenie cho­
rągwiami na polu walki byłoby praktycznie
niemożliwe. Być może Długosz po prostu
nie znał sztandarów poszczególnych chorąg­
wi Litwy i dlatego o nich nie wspomina. Na
ostatnich dwóch ilustracjach podjęto p r ó b ę
ukazania, jak mogły wyglądać sztandary od­
działów smoleńskich i tatarskich.
Ziemia Smoleńska wystawiła trzy cho­
rągwie, k t ó r e walczyły wspólnie na skraj­
nym lewym skrzydle armii Witolda, w sąsie­
dztwie prawego skrzydła wojsk K o r o n y .
Chorągwie smoleńskie, jedne z najbardziej
bitnych w armii litewskiej, poprowadziły
pierwszy, nieudany atak skrzydła litewskie­
go. Artysta oparł rekonstrukcję na ikono­
grafii, ukazującej bitwę n a d Worsklą oraz
na b a d a n i a c h rosyjskiego historyka Iskandera Izmailowa. H e r b przedstawia archanio­
ła Gabriela na złoto-czerwonym tle.
C h o r ą g w i a m i s m o l e ń s k i m i dowodził
kniaź Semen-Lingwen, jeden z synów wiel­
kiego księcia Olgierda i lojalny b r a t Jagiełły.
Został on przez króla mianowany zarządcą
bogatej i sławnej republiki N o w o g r o d u , któ­
ra miała przystąpić do unii Polski i Litwy.
Plan ten się nie powiódł, a w Nowogrodzie
wybuchła wojna d o m o w a . Dla o d d a n i a per­
spektywy artysta pokazał na ilustracji w tle
drugi sztandar, oparty na chorągwi z ikony,
ukazującej armię Aleksandra Newskiego,
księcia N o w o g r o d u w latach 1220-1263.
112
Most modern scholars consider it highly
unlikely that the Lithuanian Banners could
have carried only two types of standard.
Unless they h a d their own individual stan­
dards, easily distinguishable one from another,
control of the different Banners in a battle
would have been practically impossible.
Perhaps Długosz makes his statement because
he simply did not know what standards the dif­
ferent Lithuanian Banners carried. In the
remaining two plates of the book an attempt
has been made to suggest what the banners
carried by the Smolensk and Tartar units of
the Lithuanian army might have looked like.
T h e Smolensk District supplied three ban­
ners, which fought together on the extreme left
wing of Vitold's army, next to the right flank
of the C r o w n army. T h e Smolensk Banners,
among the most impetuous in the Lithuanian
army, took a leading part in the unsuccessful
initial attack of the Lithuanian wing of the
allied army. In t h e illustration the artist has
based his reconstruction on standards shown
in representations of the battle of Vorskla, and
upon the researches of the Russian historian
Iskander Izmailov. T h e standard shows the
Archangel Gabriel against a background of
red and gold.
T h e Smolensk Banners were commanded
by Prince Simeon Lingwen, another of the
sons of Grand-Duke Olgierd and a loyal
brother of Jagiełło. He had been selected by
t h e king to be governor of t h e rich a n d famous
republic of Novgorod, which had earlier
seemed prepared to join the federation of
Poland and Lithuania. This plan was not real­
ized because of t h e domestic crisis in
Novgorod. For good measure the artist also
shown a second standard in the background,
which is based on a standard shown on an
icon depicting the army of Alexander Nevsky,
who was Duke of Novgorod from 1220 to
1263.
TATARZY
TARTARS
T a t a r a m i walczącymi w wojskach wielkie­
go księcia Witolda dowodził chan-wygnaniec
Dżelal el-Din, którego później - w podzięce
za zasługi w walkach z zakonem krzyżackim wsparto w staraniach o władztwo nad Złotą
Ordą.
T h e Tartars who fought in the army of
Grand-Duke Vitold were commanded by Jelal
el-Din, an exiled Khan who later, thanks to
t h e services he h a d rendered in t h e fight
against the Teutonic Order, was supported in
his attempts to regain the leadership of the
Golden Horde.
Na ilustracji ukazano jedynie próbę re­
konstrukcji wyglądu chorągwi tatarskich, al­
bowiem nie zachowały sie żadne ich opisy.
Tatarzy używali przeważnie dwóch rodzajów
sztandarów. Najpopularniejsze zwane były
buńczukami (mong. tug). Buńczuk składał sie
z sierści jaka lub pęku końskiego włosia, naj­
częściej w n a t u r a l n y m c z a r n y m kolorze,
c h o ć czasem dowolnie b a r w i o n e g o , ze­
branego w kulę na końcu i przytwierdzone­
go do drzewca, ze swobodnie zwisającym
drugim końcem. Był to tradycyjny sztandar
przywódców nomadów ze stepów centralnej
Azji, później często używany w schyłkowym
okresie średniowiecza i wczesnym renesansie
przez armie otomańskie. Istnieją sugestie, że
Tatarzy używali także chorągwi w postaci je­
d n e g o l u b większej ilości trójkątnych pro­
porców, przytwierdzonych bezpośrednio do
drzewca.
No description of a Tartar standard of this
period has survived, and therefore this illus­
tration only represents an attempt to recon­
struct its possible appearance. In general
Tartars used two type of standards. T h e most
popular was called 'tug' in Mongolian or
'bunchuk' in Polish. It consisted of a tuft of
horse or yak hair, most frequently left black or
sometimes dyed in different colours, gathered
into a ball at the top and attached to the
shaft, with the end floating free in a 'horse­
tail'. These standards were traditional badges
of the leaders of the n o m a d tribes of the
Central Asian steppes, and continued to be
popular in late mediaeval and early modern
O t t o m a n armies. Some evidence exists which
suggests t h a t t h e Tartars also used standards
in the form of one or more triangular flags or
p e n n o n s attached directly to the shaft.
Niektóre z mongolskich sztandarów łączą
proporzec ze zwisającym ogonem z włosia.
Wizerunki takich sztandarów można zoba­
czyć na późnoperskich średniowiecznych mi­
niaturach, a także w Kronice Tomasza ze
Splitu, który opisuje mongolska inwazję na
Węgry w 1241 roku. Wspomina t a m o ,[...]
małych tatarskich proporcach, zdobionych
białymi i czarnymi wzorami, z wełnianą ku­
lą na szczycie [...]"• Te „wełniane kule" były
z pewnością pękiem zwierzęcej sierści. Stąd
chorągiew na ilustracji składa się z czarnego
ogona z włosia oraz proporca. W ówczes­
nych czasach mieszkańcy zachodniej M o n ­
golii powszechnie przechodzili na islam. Zie­
lony, czarny i biały znalazły się wtedy wśród
tradycyjnych kolorów muzułmańskich sztan­
darów.
Some Mongol standards combined the
p e n n o n and the horse-tail types. Representa­
tions of such standards can be seen on late
Persian mediaevial miniatures, a n d t h e
Chronicle of T h o m a s of Split, which describes
the Mongol invasion of Hungary in 1241,
mentions '... small Tartar p e n n o n s ornament­
ed with white and black paint with a woollen
ball at the top ...'. This 'woollen ball' was cer­
tainly a tuft of animal hair. Therefore the fig­
ure in the reconstruction carries a standard
which combines both the black 'horse-tail'
standard and the p e n n o n . By this time Islam
had been almost universally adopted by the
western Mongol peoples. T h e colours black,
green and white were among the traditional
range of colours adopted by Muslim peoples
for their military standards.
114
SŁOWNIK URZĘDÓW W ŚREDNIOWIECZNEJ POLSCE
T H E GLOSSARY OF OFFICES IN MEDIAEVAL POLAND
Burgrabia. W Polsce od XIV wieku zastępca sta­
rosty lub kasztelana; także zwierzchnik grodu
n iekasztelańskiego.
Burgrave. In Poland from the fourteenth centu­
ry onwards the deputy of a starosta or of a castel­
lan, also the governor of a castle without the
post of castellan.
Cześnik. Do XIV wieku urzędnik nadworny,
mający w pieczy piwnicę panującego; później niż­
szy urzędnik ziemski.
Butler. Up to the fourteenth century a court
official responsible for the cellar of the ruler,
later on a minor officer at District level.
Kanclerz. Jeden z najważniejszych urzędników
w średniowieczu; czuwał nad polityka zagrani­
czna monarchy i kierował jego kancelarią.
Chancellor. One of the most important officials
in the Middle Ages; he kept watch over the for­
eign policy of the monarch and ran his chan­
cellery.
Kasztelan. W XII-XIII wieku urzędnik sprawują­
cy władzę nad grodem i okręgiem grodowym (ka­
sztelanią) w imieniu panującego; miał uprawnie­
nia administracyjne, wojskowe i sądownicze; od
XIV wieku tytularny urzędnik ziemski, zasiadają­
cy w radzie królewskiej.
Castellan. In the twelfth and thirteenth cen­
turies an official having control over a castle and
its surrounding area (castellany) in the name of
the ruler, and responsible for its administrative,
military and judicial matters. From the four­
teenth century onwards a titular District official
sitting on the Royal Council.
Marszałek. W Polsce od XIII wieku najwyższy urzędnik dworski, zarządca dworu królewskiego,
częściowo przejął obowiązki wojewody.
Marshal. In Poland from the thirteenth century
onwards the highest court official, running the
royal court, partially taking over the functions
of the Voivode.
Miecznik. W Polsce wczesnośredniowiecznej urzędnik dworski, noszący przed władcą miecz, ja­
ko oznakę władzy wojskowej; później tytularny
urzędnik ziemski i powiatowy, podczas gdy fun­
kcje dowódcze pelnil jedynie miecznik koronny,
a po unii z Litwą także litewski.
Sword-bearer. In Mediaeval Poland a court
official who carried the sword before the king, as
a sign of his rule over the army. Later on a titu­
lar office at District and County level. Only the
Sword-bearer of the Crown, and after the union
with Lithuania the Lithuanian Sword-bearer,
actually had a command role.
Podczaszy. Zastępca cześnika, a od końca XV
wieku funkcja samodzielna; podczaszy przejął
kompetencje cześnika.
Cup-bearer. The deputy of a Butler. At the end
of the fifteenth century it had become an inde­
pendent office, the Cup-bearer taking over the
duties of the Butler.
Podkanclerzy. Zastępca kanclerza, ale nie pod­
władny; zarządzał tzw. kancelarią mniejszą.
Vice-Chancellor. The deputy of a Chancellor,
though not his subordinate. He ran a chan­
cellery at a lower level.
116
Podkomorzy. Wcześniej zarządzający dworem
panującego; od XIV wieku urzędnik ziemski, roz­
patrujący spory o rozgraniczenie dóbr szlachec­
kich.
C h a m b e r l a i n . Earlier running the ruler's court,
from the fourteenth century a District official
presiding over disputes concerning the division
of knightly estates.
Podsędek. Zastępca sędziego ziemskiego, wcho­
dzący - wraz z sędzią i pisarzem ziemskim w skład kompletu sądowego.
Under-Justice. The deputy of a District Justice
belonging to the complement of the legal bench
along with the Justice and the District clerk.
Podstoli. Do XIV wieku urzędnik nadworny, za­
stępca stolnika; później samodzielny, honorowy
urząd ziemski.
T h e Assistant Master of the Pantry. Up to the
fourteenth century a court official, the deputy of
the Master of the Pantry. Later on an independ­
ent, honorary District office.
Starosta. Mianowany przez panującego urzędnik
lokalny, obdarzony pełnią władzy na podległym
mu terenie, z wyjątkiem nadawania przywilejów;
poczynając od XIV wieku starostwami nazywa­
no trzy rodzaje urzędów: namiestnictwo w po­
szczególnych dzielnicach (starostowie generalni
w Wielkopolsce, na Rusi i Podolu), zwierzchni­
ctwo nad zamkiem lub grodem (s. grodowi)
i przyległymi powiatami, zarząd zespołem odda­
nych w dzierżawę (tzw. tenuta) dóbr królewskich
(s. zagrodowi lub tenutariusze).
Starosta. A local official nominated by the ruler,
endowed with full rule over the terrain subordi­
nate to him, with the exception of the award of
privileges. From the fourteenth century onwards
three types of officials bore the title of starosta,
the governor-general of particular areas (such as
the starosta-generals of Greater Poland,
Ruthenia and Podolia), the governor of a castle
or town and its neighbouring county (powiat),
or of an official having management over Crown
property leased out (tenuta).
Stolnik. Do końca XIII wieku urzędnik nadwor­
ny, opiekujący się stołem panującego; następnie
urząd tytularny.
Master of the Pantry. Up to the end of the thir­
teenth century a court official looking after the
table of the ruler. Later on a titular post.
Wojewoda. Jeden z najstarszych urzędów w Pol­
sce, w XI-XIII wieku najważniejszy urzędnik za­
stępujący panującego w dowodzeniu i sądowni­
ctwie; od XIV wieku najstarszy rangą urzędnik
ziemski, m.in. dowodzący rycerstwem z danego
województwa, mający też nadzór nad miastami;
na przełomie XIII i XIV wieku część swych upra­
wnień utracił na rzecz nowych urzędników - sta­
rosty oraz marszałka; w późniejszym okresie
szczególnie wyróżnieni byli wojewodowie: kra­
kowski, poznański, wileński, sandomierski, kalis­
ki i trocki, a także kasztelan krakowski, powie­
rzano im bowiem klucze do skarbca koronnego
na Wawelu.
Voivode. One of the oldest offices in Poland. In
the eleventh to thirteenth centuries the most
important official deputizing for the ruler in
administration and justice. From the fourteenth
century the senior ranking officer of the District,
among other roles commanding the knighthood
of a particular voivodship, also having control
over its towns. At the turn of the thirteenth and
fourteenth centuries part of his responsibilities
were lost to the new territorial office of starosta
and to the other new office of marshal. In later
times the offices of Voivode of Krakow, Poznań,
Vilnius, Sandomierz, Kalisz and Troki were held
in particularly high esteem, as well as that of
Castellan of Kraków, for the latter was entrust­
ed with the keys to the Crown Treasury on the
Wawel.
117
BIBLIOGRAFIA
BIBLIOGRAPHY
ŹRÓDŁA / SOURCES:
1. Codex Manesse, faksymile, Leipzig 1925-1927.
2. Jana Długosza Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 10 i ks. 11 (1406-1412),
redakcja i komentarz - J. Garbacik i K. Pieradzka, tłumaczenie - J. Mrukówna, Warsza­
wa 1982.
3. Jana Długosza Banderia Prutenorum, wyd. K. Górski, Warszawa 1958.
4. Joannis Dlugossii Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, liber decimus et liber undecimus,
Varsaviae 1997.
5. Klejnoty Długoszowe, krytyczne opracowanie M. Friedberga, Roczniki Polskiego Towarzystwa
Heraldycznego, 10/1930, Kraków 1931.
6. Kronika konfliktu Władysława króla polskiego z krzyżakami w roku pańskim 1410, tłumaczenie
- J. Dankowa i A. Nadolski, Olsztyn 1984.
7. Pinches R., Wood A., An European Armorial. An Armorial of Knights of the Golden Fleece and
15th century Europe from a contemporary manuscript, Edited by Rosemary Pinches and Anthony
Wood. With an introduction to Polish heraldry by Bernard }. Klec-Pilewski, L o n d o n 1971.
OPRACOWANIA / STUDIES:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
118
Bazylow L., Historia Rosji, t. I, Warszawa 1985.
Bieniak J., Heraldyka polska przed Długoszem, [w:] Sztuka i ideologia XV wieku, Warsza­
wa 1978.
Biskup M., Grunwaldzka bitwa, Warszawa 1990.
Bitwa pod Koronowem 10 X 1410, Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Bydgoszczy
w 550. rocznicę bitwy, Bydgoszcz 1961.
Cetwiński M., Ze studiów nad Strzegomiami, Acta Universitatis Wratislaviensis, Historia 26,
Wrocław 1974.
Dąbrowski J., Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), Wrocław 1964.
Dudziński P., Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy, Warszawa 1971.
Ekdahl S., Die „Banderia Prutenorum" das ]an Długosz eine Quelle zur Schiacht bei Tannenberg
1410, Góttingen 1976.
Encyklopedia Larousse'a, zeszyt 36 (Narodziny Rusi i Rosji), Warszawa 1992.
Fedorowicz K., Dostojnicy i urzędnicy świeccy województwa krakowskiego w l. 1384-1505,
Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, t. 8, 1898.
Felczak W., Historia Węgier, wyd. 2, Wrocław 1983.
Gawęda S., Możnowładztwo małopolskie w XIV i pierwszej połowie XV wieku, Kraków 1966.
Gasiorowski A., Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań
1970.
Gasiorowski A., Urzędnicy wielkopolscy 1385-1500. Spisy, Poznań 1968.
Gloger Z., Encyklopedia staropolska. Ilustrowana, t. 1-4, Warszawa 1985 (reprint)
17. Głosek M., Miecze środkowoeuropejskie w X-XV wieku, Warszawa 198418. Góralski Z., Urzędy i godności tu dawnej Polsce, wyd. 2, Warszawa 1998.
19. Górski K., Rycerstwo i szlachta wobec możnowładztwa w XIV i XV wieku, Kwartalnik
Historyczny, 1970, zeszyt 4.
20. Górzyński S., Kochanowski J., Jońca A., Herby szlachty polskiej, Warszawa 1992.
21. Grabski F., Polska w opiniach Europy Zachodniej XIV-XV w., Warszawa 1968.
22. Gradowski M., Zygulski Z. jun., Słownik polskiej terminologii uzbrojenia historycznego,
Warszawa 1982.
23. Gumowski M., Pieczęcie śląskie do końca XIV wieku, [w.] Historia Śląska, pod red.
W. Semkowicza, t. 3, Kraków 1936.
24. Herbst S., W sporze o Grunwald, [w:] Potrzeba historii, czyli o polskim stylu życia, cz. 2, Warsza­
wa 1978.
25. Heymowski A., Herby polskie w sztokholmskim Codex Bergshammar, Studia Żródloznawcze 12
(1967).
26. Izmaiłow I., Bitwa na Worskli 1399, Cejhgauz 3 (1994).
27- Jana Długosza chorągwie grunwaldzkich zwycięzców, wstęp i opracowanie S. K. Kuczyński,
Warszawa 1989.
28. Kajzer L., Uzbrojenie i ubiór rycerski w średniowiecznej Małopolsce w świetle źródeł ikono­
graficznych, Wrocław 1976.
29. Kamiencewa E. L, Ustjugow N . , Russkaja sfragistika i gierałdika, 2 wyd., Moskwa 1974.
30. Kamiński A., Zygmunt z Bobowej, [w:] Po/s/ci Słownik Biograficzny, t. 2, Kraków 1936.
31. Kiryk F., Cechowe rzemiosło metalowe. Zarys dziejów do 1939 roku, Warszawa 1972.
32. Klein A., Nadolski A., Nowakowski A., Album grunwaldzki, Olsztyn 1988.
33. Klubówna A., Zawisza Czarny w historii i legendzie, Warszawa 1979.
34. Kłoczowski J., Biskup Jakub z Korzkwi (1396-1425) i próba restauracji kościoła płockiego, [w:]
Studia Płockie, t. 3, Płock 1975.
35. Krzyżaniakowa J., Kancelaria królewska Władysława Jagiełły jako ośrodek kultury historycznej
w Polsce XV wieku, Studia Żródloznawcze 18 (1973).
36. Krzyżaniakowa J., Mikołaj z Kurowa, [w:] Połski Słownik Biograficzny, t. 16, Wrocław 1971.
37- Krzyżaniakowa J., Ochmański J., Władysław U Jagiełło, Wrocław 1990.
38. Kuczyński S. K, Barwy biało-czerwone, [w:] Russocki S., Kuczyński S. K, Willaume J., Godło,
barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, wyd. 2, Warszawa 1970.
39. Kuczyński S. K., Herby w twórczości historycznej Jana Długosza, [w:) Sztuka i ideologia XV
wieku, red. P. Skubiszewski, Warszawa 1978.
40. Kuczyński S. K., hliektóre zagadnienia symboliki heraldycznej na tle funkcjonowania herbu jako
znaku, [w:] Problemy nauk pomocniczych historii. Materiały na 11 konferencję poświęconą naukom
pomocniczym historii, Katowice 1973.
41. Kuczyński S. K., Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław 1978.
42. Kuczyński S. K, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993.
43. Kuczyński S. M., Operacja grunwaldzka 1410 roku, [w:] Historia wojskowości polskiej. Wybrane
zagadnienia, Warszawa 1972.
44- Kuczyński S. M., Sporo Grunwald, Warszawa 1972.
45. Kuczyński S. M., Wojsko i sztuka wojenne w latach 1340-1411. Kampania i bitwa grunwaldzka
jako przykład strategii i taktyki początków XV wieku, [w:] Zarys dziejów wojskowości polskiej do
roku 1864, red. J. Sikorski, t. 1 (do roku 1648), Warszawa 1965.
46. Kuczyński S. M., Wielka wojna z zakonem krzyżackim w latach 1409-1411, wyd. 5, Warsza­
wa 1987.
119
47. Kulikowski A., Heraldyka szlachecka, Warszawa 1990.
48. Leszczyc Z., Herby szlachty polskiej, Poznań 1907, w now. red. M. Paszkiewicz, J. Kulczycki,
Londyn 1990.
49. Łojko J., Średniowieczne herby polskie, Poznań 1985.
50. Majewski W., O zdobyciu Dąbrówna i rozpoznaniu w armii Jagiełły w 1410 roku, Zapiski
Historyczne 36/4 (1971).
51. Majewski W., Wokół Grunwaldu (O preliminarzach i pierwszej fazie bitwy, o odwrocie Litwi­
nów), Komunikaty Mazursko-Warmińskie 4 (1967).
52. Małecki A., Studia heraldyczne, c. 1-2, Lwow 1890.
53. Mikucki S-, Barwa w heraldyce średniowiecznej, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego
we Lwowie 9/1928-1929, Kraków 1929.
54- Mikucki S., Rycerstwo słowiańskie w Wapenboek Gelrego, Studia Żródłoznawcze 3 (1958).
55. Miller J., Chorągwie i flagi polskie, Warszawa 1962.
56. Mosingiewicz K., Chorągwie rodowe i dowódcy w bitwie pod Grunwaldem, [w:] Prace z dziejów
państwa i zakonu krzyżackiego, red. A. Czachanowski, Universitas Nicolai Copemici. Ordines
militares. 2, Toruń 1984.
57. Nadolski A., Broń i strój rycerstwa polskiego w średniowieczu, ilustrował A. Klein, Wro­
cław 1979.
58. Nadolski A., Grunwald 1410, Warszawa 1993.
59. Nadolski A., Grunwald. Problemy wybrane, Olsztyn 1990.
60. Nadolski A., Polska broń. Biała broń, Wrocław 1984.
61. Nadolski A., Uroczysty strój rycerski królów polskich w !XJV-XV wieku, [w:] Elementy wschódnie i zachodnie w uzbrojeniu słowiańskim w średniowieczu, Kwartalnik Historii Kultury
Materialnej 21/2 (1973)
62. Nadolski A., Znaki bojowe, [w:] Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350-1450, pod red.
A. Nadolskiego, Łódź 1990.
63. Nadolski A., Dankowa J., Uwagi o składzie i uzbrojeniu polskiej jazdy rycerskiej w latach 13501450, Studia i Materiały do Historii Wojskowości 26 (1983)
64. Nowakowski A., Arms and Armour in the Mediaeval Teutonic Order's State in Prussia,
Łódź 1994
65. Nowakowski A., Zbroja mazowiecka, [w:] Elementy wschodnie i zachodnie w uzbrojeniu
słowiańskim w średniowieczu, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 21/2 (1973).
66. Ochmański J., Historia Litwy, wyd. 2, Wrocław 1982.
67. Olejnik T., Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej, Łódź 1971.
68. Piekosiński F., Heraldyka polska wieków średnich, Kraków 1899.
69. Piekosiński F., Pieczęcie polskie wieków średnich, Kraków 1899.
70. Pilnaćek J., Staromoravsd rodovć, Vienna 1930.
71. Piwowarczyk D., Obyczaj rycerski w Polsce późnośredniowiecznej (XIV-XV wiek), Warsza­
wa 1998
72. Pizuński Paweł, Poczet wielkich mistrzów krzyżackich, wyd. 2, Skarszewy 1999
73. Polaczkówna H., Najstarsze źródła heraldyki polskiej, Archiwum Towarzystwa Naukowego we
Lwowie 2/2, Lwow 1924.
74. Polaczkówna H., Stemmata Polonica. Rękopis nr 1114 „Klejnotów" Długosza w Paryżu, Prace
Sekcji Historii Sztuki i Kultury Towarzystwa Naukowego we Lwowie 1, Lwow 1929.
75. Polska technika wojskowa do 1500 roku, praca zbiorowa pod red. A. Nadolskiego, Warsza­
wa 1994.
120
76. Rozbiór krytyczny Annalium Poloniae Jana Długosza z lat 1385-1444, red. J. Dąbrowski, t. 1,
Wrocław 1961.
77. Samsonowicz H., Piastowskie Mazowsze a Królestwo Polskie iv XID-XV wieku, [w:] Piastowie
w dziejach Polski, red. R. Heck, Wrocław 1975.
78. Semkowicz W., O litewskich rodach bojarskich zbratanych z szlachtą polską w Horodle rok 1413,
Miesięcznik Heraldyczny 6-7 (1913-1914); Rocznik Toiuarzystwa Heraldycznego 5-9 (1920-1929).
79. Semkowicz W., O ustroju chorągiewnym w bitwie pod Grunwaldem, Miesięcznik Heraldyczny 3
(1910).
80. Silnicki T . , Arcybiskup Mikołaj Trąba, Warszawa 1954.
81. Spieralski Z., W sprawie udziału Mołdawian w bitwie pod Grunwaldem, Zapiski Historyczne
29/4 (1964).
82. Suchodolski B., Dzieje kultury polskiej, Warszawa 1986.
83. Szczygielski W., Obowiązki i powinności wojskowe miast i mieszczaństwa w Polsce od "Xlii do
połowy XV wieku, Studia i Materiały do Historii Wojskowości 5 (1960).
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993.
Szymański J., Nauki pomocnicze historii, wyd. 4, Warszawa 1983 [rozdz. 15 - Heraldyka].
Szymczak J., Produkcja i koszty uzbrojenia rycerskiego w Polsce XIII-XV wieku, Łódź 1989.
Szymczakowa A., Szlachta sieradzka w XV wieku. Magnifici et generosi, Łódź 1998.
Szymczakowa A., Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy do połowy XV wieku. Acta Universitatis
Lodziensis. Nauki Humanistyczno-Społeczne, Folia Historica 20, Łódź 1984.
Swiętosławski W., Arms and Armour of the Nomads of the Great Steppe in the Times of the
Mongol Expansion (12th-14th Centuries), Oficyna Naukowa M S , Łódź 1999.
Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej, 1350-1450, praca zbiorowa pod red. A. Nadolskiego,
Łódź 1990.
Wojtowicz Z., O legendarnym zagrożeniu króla Władysława pod Grunwaldem, Mówią Wieki
3/1989.
Zajączkowski St. M., W sprawie wielkości pocztów rycerskich w Polsce w okresie monarchii
stanowej (w świetle dokumentów nadawczych monarchów), Acta Universitatis Lodziensis. Nauki
Humanistyczno-Społeczne, Folia Historica 1/29, Łódź 1978.
Zajda A., Nazwy urzędników staropolskich (do roku 1600), Kraków 1970.
Zygulski jun. Z., Broń w dawnej Polsce na de uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warsza­
wa 1975.
Zygulski jun. Z., Stara broń w polskich zbiorach, Warszawa 1982.
121
ZESTAWIENIE CHORĄGWI
A COMPILATION OF THE BANNERS
Strona
Page
1A. Chorągiew „wielka" krakowska
T h e 'Great' Kraków Banner
IB. Proporzec królewski
T h e royal p e n n o n
2. Chorągiew „gończa"
T h e Banner 'Gończa'
3. Chorągiew nadworna
T h e Nadworna (Court) Banner
4. Chorągiew świętego Jerzego
T h e Banner of Saint George
5. Chorągiew Ziemi Poznańskiej
T h e Banner of the Poznań District
6. Chorągiew Ziemi Sandomierskiej
T h e Banner of the Sandomierz District
7. Chorągiew Ziemi Kaliskiej
T h e Banner of the Kalisz District
8. Chorągiew Ziemi Sieradzkiej
T h e Banner of the Sieradz District
9. Chorągiew Ziemi Lubelskiej
T h e Banner of the Lublin District
10. Chorągiew Ziemi Łęczyckiej
T h e Banner of the Łęczyca District
11. Chorągiew Ziemi Kujawskiej
T h e Banner of the Kuyavian District
12. Chorągiew Ziemi Lwowskiej
T h e Banner of the District of Lwow
13. Chorągiew Ziemi Wieluńskiej
T h e Banner of the Wieluń District
14. Chorągiew Ziemi Przemyskiej
T h e Banner of the Przemyśl District
15. Chorągiew Ziemi Dobrzyńskiej
T h e Banner of the Dobrzyń District
16. Chorągiew Ziemi Chełmskiej
T h e Banner of the Chełm District
122
20
22
24
26
28
30
32
34
36
38
40
42
44
46
48
50
52
:2)
17, 18, 19. Chorągwie Ziemi Podolskiej
T h e Banners of the Podolian District
20. Chorągiew Ziemi Halickiej
T h e Banner of the Halicz District
21, 22. Chorągwie mazowieckie
T h e Banners of the Mazovian District
23. Chorągiew mazowiecka księcia Janusza
T h e Banner of Duke Janusz of Mazovia
24. Chorągiew Mikołaja Kurowskiego
T h e Banner of Mikołaj Kurowski
45. Chorągiew Mikołaja Kmity z Wiśnicza
T h e Banner of Mikołaj Kmita of Wiśnicz
25. Chorągiew Wojciecha Jastrzębca
T h e Banner of Wojciech Jastrzębiec
26. Chorągiew Krystyna z Ostrowa
T h e Banner of Krystyn of Ostrów
27. Chorągiew Jana z Tarnowa
T h e Banner of Jan of Tarnów
37. Chorągiew Wincentego z Granowa
T h e Banner of Wincenty of Granowo
39. Chorągiew Spytka z Jarosławia i Tarnowa
T h e Banner of Spytko of Jarosław and Tarnów
28. Chorągiew Sędziwoja z Ostroroga
T h e Banner of Sędziwój of Ostroróg
41. Chorągiew Dobrogosta Swidwy z Szamotuł
T h e Banner of Dobrogost Swidwa of Szamotuły
29. Chorągiew Mikołaja z Michałowa
T h e Banner of Mikołaj of Michałów
30. Chorągiew Jakuba z Koniecpola
T h e Banner of Jakub of Koniecpol
31. Chorągiew Iwa z Obichowa
T h e Banner of Iwo of Obichów
32. Chorągiew Jana Ligęzy z Bobrka
T h e Banner of Jan Ligęza of Bobrek
33. Chorągiew Andrzeja z Tęczyna
T h e Banner of Andrzej of Tęczyn
34. Chorągiew Zbigniewa z Brzezia
T h e Banner of Zbigniew of Brzezie
35. Chorągiew Piotra Szafrańca z Pieskowej Skały
T h e Banner of Piotr Szafraniec of Pieskowa Skała
36. Chorągiew Klemensa z Moskorzewa
T h e Banner of Klemens of Moskorzew
38. Chorągiew Dobiesława z Oleśnicy
T h e Banner of Dobiesław of Oleśnica
40. Chorągiew Marcina ze Sławska
T h e Banner of Marcin of Sławsko
4 0 A . Herb Zaremba z Herbarza Złotego Runa
T h e coat of arms Zaremba from the Golden Fleece
124
125
42. Chorągiew Krystyna z Kozichgów
T h e Banner of Krystyn of Koziegłowy
43. Chorągiew Jana Mężyka z Dąbrowy
T h e Banner of Jan Mężyk of Dąbrowa
44. Chorągiew Mikołaja Traby z Wiślicza.
T h e Banner of Mikołaj Trąba of Wiślicz
46. Chorągiew rodu Gryfów
T h e Banner of the Clan Gryf
47. Chorągiew Zakliki z Korzkwi
T h e Banner of Zaklika of Korzkiew
48. Chorągiew rodu Jelitczyków
T h e Banner of the Clan Jelita
49. Chorągiew morawska Jana z Jićina
The
Moravian
Banner
of
50. Chorągiew czeska Gniewosza z Dalewic
T h e Czech Banner of Gniewosz of Dalewice
51. Chorągiew księcia Zygmunta Korybutowicza
T h e Banner of Duke Zygmunt Son of Korybut
A. Chorągwie litewskie •
T h e Lithuanian Banners
B. Chorągwie smoleńskie
The Smolensk Banners
C. Tatarzy
Tartars
126
92
94
96
98
100
102
John
of
Jićin
104
106
108
110
112
114
127
MAMY PRZYJEMNOŚĆ ZAOFEROWAĆ PAŃSTWU TAKŻE
WE WOULD LIKE TO OFFER YOU ALSO
Część II BANDERIA APUD GRUNWALD
CHORĄGWIE KRZYŻACKIE POD GRUNWALDEM
Wkrótce w księgarniach.
Part II of BANDERIA APUD GRUNWALD
TEUTONIC BANNERS AT GRUNWALD
Soon in the bookstores.
NAJWYŻSZEJ JAKOŚCI MODELE ŻYWICZNE CHORĄŻYCH GRUNWALDZKICH
W SKALI 1:32 - do kupienia w najlepszych sklepach modelarskich.
THE HIGHEST QUALITY RESIN MODELS OF GRUNWALD STANDARDBEARERS
IN 1:32 SCALE - available in the best model shops.
Polish Standard-Bearer M o u n t e d 1410
Code 32A02 (in the M-Model catalogue)
T e u t o n i c Standard-Bearer Mounted 1410
Code 32A01 (in the M-Modcl catalogue)
oparta jest na wnikliwej analizie dzieł kronikarza Jana Długosza, herbarzy średniol, a także literatury przedmiotu. [...] Autorzy za każdym razem starali się przybliżyć
^iyceinikowi pierwszoplanową postać poprzez podanie jej krótkiej charakterystyki, a także
historii rodu, do którego należała. Andrzej Klein, świetny znawca militariów średniowiecz­
nych, z wielką precyzją przedstawia uzbrojenie i oporządzenie okresu bitwy pod Grunwaldem.
[..-] ze spokojem mogę polecić Czytelnikowi ten album, gwarantując prawidłową rekonstruk­
cję sylwetek polskich rycerzy z czasów Grunwaldu (...)
... The present publication is based on careful analysis of the work of the chronicler Jan
Długosz, mediaeval armorials, and other literary sources ... The authors have constantly
strived to bring the main figure in each illustration to life for the reader, by giving details of
the individuals involved and of the clans to which they belonged. Andrzej Klein, a renowned
authority on mediaeval warfare, shows the arms and equipment of the period of the battle
very accurately.
... I can recommend this book to the Reader with confidence. I can guarantee that it shows
realistic reconstructions of how Polish knights looked at the time of the battle of Grunwald...
prof, dr hab. Marian Głosek
A-HIST-01A
ISBN 83-912334-0-5