Oblici krivične odgovornosti: izvršilaštvo i saizvršilaštvo

Transcription

Međunarodno krivično
pravo i praksa
1. Uvod
2. Šta je međunarodno
krivično pravo?
3. Opšta načela
4. Međunarodni krivični
sudovi
5. Primjena u domaćim
pravnim sistemima
6. Genocid
7. Zločini protiv čovječnosti
8. Ratni zločini
Materijali za praktičnu obuku
Oblici krivične
odgovornosti:
izvršilaštvo
i saizvršilaštvo
9. Oblici krivične odgovornosti: izvršilaštvo i saizvršilaštvo
10. Oblici krivične odgovornosti:
odgovornost nadređenog
11. Odbrana i osnove za
isključenje odgovornosti
dio projekta Pravda i ratni zločini
koji je finansirala Europska unija
Izradio International Criminal Law Services (ICLS)
12. Krivični i dokazni
postupak
13. Odmjeravanje kazne
14. Žrtve i svjedoci
15. Saradnja i međusobna pravna pomoć
Finansirala
Europska unija
Projekat
implementirali:
FOUNDATION
NASTAVNA OBLAST 9.
OBLICI ODGOVORNOSTI:
IZVRŠILAŠTVO I SAIZVRŠILAŠTVO
Dio OSCE-ODIHR/ICTY/UNICRI projekta „Podrška prenošenju znanja i materijala u predmetima
ratnih zločina MKSJ-a domadim sudovima“
International Criminal Law Services (ICLS)
Prikazi i oznake koji su korišteni u ovoj publikaciji kao i prezentacija materijala ne podrazumijeva
izražavanje bilo kakvog mišljenja u ime Sekretarijata Ujedinjenih nacija, Međunarodnog krivičnog
suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ), Organizacije za sigurnost i saradnju u Evropi (OSCE) – Ureda za
demokratske institucije i ljudska prava (ODIHR) ili International Criminal Law Services (ICLS) u
vezi sa pravnim statusom bilo koje zemlje, teritorije, grada, područja ili njihovih organa vlasti ili u
vezi sa razgraničenjem njihovih teritorija, odnosno granica.
Autorska prava © ICLS– OSCE-ODIHR
ii
SADRŽAJ
9.
Oblici odgovornosti: Izvršilaštvo i saizvršilaštvo ................................................................ 1
9.1. Uvod ................................................................................................................................ 1
9.1.1. Opis nastavne oblasti................................................................................................... 1
9.1.2. Ishod nastavne oblasti ................................................................................................. 1
9.2. Međunarodno pravo i pravni sistem ................................................................................. 3
9.2.1. Pregled ........................................................................................................................ 3
9.2.2. MKSJ ........................................................................................................................... 3
9.2.3. MKS........................................................................................................................... 19
9.3. Regionalno pravo i sudska praksa ................................................................................... 26
9.4. SFRJ................................................................................................................................ 27
9.4.1. Pregled ...................................................................................................................... 27
9.5. BiH ................................................................................................................................. 31
9.5.1. Pregled ...................................................................................................................... 31
9.5.2. Planiranje .................................................................................................................. 34
9.5.3. Podsticanje ili podstrekavanje ................................................................................... 34
9.5.4. Naređivanje............................................................................................................... 35
9.5.5. Organizovanje grupe ................................................................................................. 37
9.5.6. Izvršilaštvo / saizvršilaštvo ......................................................................................... 37
9.5.7. Pomagač / pomaganje i podržavanje ......................................................................... 42
9.5.8. UZP ........................................................................................................................... 46
9.6. Hrvatska ......................................................................................................................... 68
9.6.1. Pregled ...................................................................................................................... 68
9.6.2. Planiranje .................................................................................................................. 69
9.6.3. Naređivanje............................................................................................................... 69
9.6.4. Podstrekavanje.......................................................................................................... 70
9.6.5. Izvršilaštvo / saizvršilaštvo ......................................................................................... 71
9.6.6. Udruživanje radi činjenja kaznenih djela .................................................................... 73
9.6.7. Naknadna pomod počinitelju ..................................................................................... 74
9.7. Srbija.............................................................................................................................. 75
9.7.1. Pregled ...................................................................................................................... 75
9.7.2. Podsticanje ................................................................................................................ 76
9.7.3. Naređivanje............................................................................................................... 76
9.7.4. Podstrekavanje.......................................................................................................... 77
9.7.5. Organizovanje grupe ................................................................................................. 78
9.7.6. Izvršilaštvo/saizvršilaštvo........................................................................................... 78
9.7.7. Pomagač / pomaganje i podržavanje ......................................................................... 80
9.8. Dodatna literatura .......................................................................................................... 84
9.8.1. Literatura .................................................................................................................. 84
9.8.2. Članci ........................................................................................................................ 84
9.8.3. Izvještaji .................................................................................................................... 85
iii
MATERIJALI ZA OBUKU IZ MEĐUNARODNOG KRIVIČNOG PRAVA I PRAKSE
9.
ICLS
OBLICI ODGOVORNOSTI: IZVRŠILAŠTVO I SAIZVRŠILAŠTVO
9.1. UVOD
Predmetni materijal za obuku pripremljen je od strane International Criminal Law Services (ICLS)
u okviru projekta OSCE-ODIHR/ICTY/UNICRI, pod nazivom „Pravda i ratni zločini“, koji finansira
Europska unija. Uvodne napomene o načinu korištenja materijala sadržane su u nastavnoj oblasti
1., koja također obuhvada i ogledni predmet/studiju slučaja i hipotetičke primjere koji se mogu
koristiti u nastavi, te i druge korisne dodatke. Materijali su namijenjeni da edukatorima iz oblasti
prava u Bosni i Hercegovini (BiH), Hrvatskoj i Srbiji posluže prvenstveno kao izvor i sredstvo za
obuku, ali su također predviđeni za prilagođavanje i upotrebu u drugim pravnim sistemima u
regionu. Kad je to bilo potrebno, uvrštena su pitanja za raspravu, sugestije i druge napomene
korisne za nastavu. Nadalje, edukatori se podstiču da materijale prilagode potrebama polaznika i
konkretnim okolnostima svakog predavanja. Edukatori se također podstiču da materijale po
potrebi ažuriraju posebno u pogledu nove sudske prakse ili izmjena i dopuna krivičnih zakona u
svojim relevantnim pravosudnim sistemima.
U svakoj nastavnoj oblasti daje se opšti pregled međunarodnog krivičnog prava koji je relevantan
za predmet same oblasti, nakon čega se prelazi na raspravu o mjerodavnom pravu i sudskoj
praksi u BiH, Hrvatskoj i Srbiji. U materijalima se koristi najrelevantnija i dostupna sudska praksa.
Treba napomenuti da u slučajevima u kojima je citirana prvostepena presuda, autori teksta
posebno su vodili računa da osiguraju da je dio na koji se pozivaju potvrđen u žalbenom
postupku. Edukatorima može biti od koristi da raspravljaju i o drugim predmetima koji također
mogu biti relevantni ili ilustrativni za svaku temu, te da polaznike zamole da govore o
predmetima sa kojima su se susretali i iskustvima koja su imali.
9.1.1. OPIS NASTAVNE OBLASTI
U okviru ove oblasti daje se pregled oblika odgovornosti u predmetima pred MKSJ, MKSR i MKS.
Fokusira se na oblike individualne krivične odgovornosti za koje su nadležni međunarodni krivični
sudovi. Nakon toga, obrađuju se oblici odgovornosti koji se primjenjuju pred domadim sudovima
u BiH, Hrvatskoj i Srbiji. Doktrina odgovornosti nadređenog ne razmatra se u ovoj, ved se
odvojeno obrađuje u nastavnoj oblasti br. 10.
9.1.2. ISHODI NASTAVNE OBLASTI
Po savladavanju ove oblasti, polaznici treba da razumiju:






Različite oblike odgovornosti koji se primjenjuju pred MKSJ, MKSR i MKS;
Razlike između oblika odgovornosti za koje se odgovora pred MKSJ, MKSR i MKS;
Elemente udruženog zločinačkog poduhvata kao vrste odgovornosti;
Koji oblici odgovornosti najbolje odgovaraju u različitim slučajevima;
Oblike odgovornosti koji se primjenjuju u okviru nacionalnih jurisdikcija; i
Oblike odgovornosti koji su tužiocima najkorisniji za slučajeve koje vode u svojim
jurisdikcijama.
1
NASTAVNA OBLAST 9.
Napomene za edukatore:
 U okviru ove oblasti opisuju se načini na koje počinitelji mogu odgovorati za
izvršenje raznih krivičnih djela opisanih u oblastima 6, 7. i 8., a što je od značaja za
uspostavljanje veze između počinitelja i krivičnih djela, kao i za identifikaciju dokaza
koji se moraju izvesti u sudskom postupku radi dokazivanja njihove krivnje.
 Polaznici na samom početku moraju shvatiti da de se doktrina odgovornosti
nadređenog obraditi u okviru posebne oblasti. U okviru ove oblasti, od polaznika
treba zahtijevati da obrate pažnju na oblike individualne krivične odgovornosti.
 Obilježja svakog oblika individualne krivične odgovornosti porede se sa
odgovarajudom sudskom praksom, radi objašnjenja njihove praktične primjene.
 Kao i kod drugih oblasti, u prvom dijelu obrađuju se oblici odgovornosti za koje se
odgovara pred međunarodnim krivičnim sudovima i tribunalima, a drugi dio je
posveden nacionalnim jurisdikcijama.
 Važno je da polaznici uporede i ustanove razliku obilježja različitih vrsta individualne
krivične odgovornosti (često nazivanih oblici odgovornosti ili učešda) pred
međunarodnim krivičnim sudovima, sa onima koji se primjenjuju u njihovim
nacionalnim jurisdikcijama. Sa polaznicima se posebno treba istražiti doktrina
udruženog zločinačkog poduhvata radi kritičke procjene njene primjene, kako pred
međunarodnim, tako i pred nacionalnim sudovima.
 Radi ostvarenja ovih ciljeva, na početku važnih odjeljaka nalaze se uokvirene
„Napomene za edukatore“. Ove napomene naglašavaju glavne teme koje edukatori
treba da obrade, identifikuju pitanja koja mogu da koriste radi usmjeravanja pažnje
polaznika na bitne stvari i podsticanja diskusije, te se pozivaju na relevantne
dijelove oglednog predmeta, koji se mogu koristiti kao praktični primjeri, primjenjivi
na pravne stvari o kojima se govori.
2
ICLS
9.2. MEĐUNARODNO PRAVO I PRAVNI SISTEM
 Naredni odjeljak fokusira se na oblike odgovornosti pred MKSJ, MKSR i MKS.
Počinje navođenjem odredbi koje važe u MKSJ i MKSR, a zatim pokriva sve forme
individualnih oblika odgovornosti pred ovim sudovima, uključujudi i doktrinu
udruženog zločinačkog poduhvata (UZP).
 Nakon toga, razmatraju se odredbe Statuta MKS (Rimski statut) i upoređuju se sa
odredbama statuta MKSJ i MKSR.
 U ovom odjeljku važno je prenijeti polaznicima da se i elementi osnovnog
krivičnog djela (kao što je ubistvo/lišavanje života kao ratni zločin) i oblik
odgovornosti (kao što je UZP III) moraju dokazani van svake razumne sumnje.
 U svrhu razmatranja praktičnih efekata ovih odredbi, predlaže se da polaznici
preispitaju sudske odluke da bi odredili za se koje oblike individualne krivične
odgovornosti može snositi krivična odgovornost na osnovu činjenica navedenih u
tim odlukama.
o Posebno, može li se optuženi teretiti za udruženi zločinački poduhvat?
Također, koji oblik UZP-a bi najviše odgovarao?
o U čemu bi bila razlika ukoliko bi se optuženi teretili po odredbama
Rimskog statuta?
o Koji dokazi iz činjeničnog opisa mogu idi u prilog optužnice i koji dodatni
dokazi mogu biti potrebni?
9.2.1. PREGLED
Statuti MKSJ/MKSR uključuju oblike odgovornosti koje priznaje međunarodno običajno pravo.
Važno je napomenuti da Rimski statut MKS odstupa od pravila u pogledu oblika odgovornosti
koje su ustanovili MKSJ i MKSR. Posebno, MKS ne poznaje udruženi zločinački poduhvat per se.
Umjesto toga, Rimski statut sadrži drugačiji oblik odgovornosti grupe sa zajedničkim ciljem
nazvan saizvršilaštvo (član 25. stav 3. tačka a.), posredno saizvršilaštvo (član 25. stav 3. tačka a.) i
drugi oblici odgovornosti grupe sa zajedničkim ciljem (član 25. stav 3. tačka d.).
9.2.2. MKSJ
Član 6. tačka 1. Statuta MKSR i član 7. tačka 1. Statuta MKSJ identični su. Oni čine opštu osnovu
raznih oblika odgovornosti koji se primjenjuju pred tim, te nekim međunarodnim i hibridnim
3
NASTAVNA OBLAST 9.
krivičnim sudovima. Kao i u najvedem dijelu materijalnog prava MKSJ i MKSR, definicije oblika
odgovornosti su one koje se mogu nadi u običajnom pravu na snazi u relevantnom vremenu.1
Statuti se odnose na osobe koje planiraju, podstiču, naređuju, neposredno vrše krivično djelo ili
na drugi način pomažu i podržavaju njegovo planiranje, pripremu ili izvršenje. Također
obuhvataju one oblike učešda u vršenju krivičnog djela koji se javljaju kada grupa ljudi, sa
zajedničkim ciljem, poduzme krivičnu aktivnost koju potom zajednički izvrše svi ili samo neki
članovi grupe.2
Statuti MKSJ i MKSR
Član 7. stav 1./Član 6. stav 1.
Lice koje je planiralo, podsticalo, naredilo, izvršilo ili na drugi način pomoglo i podržalo
planiranje, pripremu ili izvršenje krivičnog djela *…+ snosi individualnu odgovornost za to
krivično djelo.
Kao što je slučaj i kod nekih drugih međunarodnih krivičnih sudova, MKSJ i MKSR za pravnu
osnovu individualne krivične odgovornosti uzimaju međunarodno običajno pravo. 3
9.2.2.1. OBLICI INDIVIDUALNE KRIVIČNE ODGOVORNOSTI
Oblici individualne krivične odgovornosti koji se u okviru MKSJ, MKSR i MKS primjenjuju na
genocid, zločine protiv čovječnosti i ratne zločine su sljededi:
Planiranje;
Podstrekavanje;
Naređivanje;
Činjenje (neposredno izvršenje);
Pomaganje i podržavanje u planiranju, pripremi ili izvršenju krivičnog djela;
Udruženi zločinački poduhvat (koji se smatra oblikom izvršenja)
Komandna odgovornost/odgovornost nadređenog (Vidjeti nastavnu oblast br. 10.);
Saizvršilaštvo (zajedničko izvršenje);
Posredno izvršilaštvo; i
Posredno saizvršilaštvo.
1
Enver Hadžihasanovid, pred. br. IT-01-47, Odluka Žalbenog vijeda po prethodnom prigovoru kojim se
osporava nadležnost u vezi komandne odgovornosti od 16.7.2003. ¶ 44; Duško Tadid, predmet br. IT-94-1T, prvostepena presuda od 7.5.1997. ¶¶ 666-9; Duško Tadid, pred. br. IT-94-1-A, drugostepena presuda od
26.1.2000. ¶¶ 188-192.
2
Tadid, ŽP ¶¶188-192.
3
Tadid, PP ¶¶666-669.
4
ICLS
Navedeni oblici odgovornosti potiču uglavnom iz statuta MKSJ i MKSR i sudske prakse. Pogledati
odjeljak 9.2.3 za informacije o razlikama koje postoje u odnosu na MKS. Neki od ovih oblika
odgovornosti preklapaju se u određenoj mjeri.
Važno je podsjetiti se da se pored
elemenata određenih osnovnih krivičnih
djela koja se stavljaju na teret i njihovih
chapeau elemenata, moraju dokazati i
elementi svakog oblika odgovornosti opisani
u narednim odjeljcima.
Pored elemenata određenih osnovnih
krivičnih djela koja se stavljaju na teret i
njihovih chapeau uslova, moraju se dokazati i
elementi svakog oblika odgovornosti.
Oblici odgovornosti mogu se dokazivati „posrednim ili neposrednim dokazima“, uzimajudi u obzir
dokaze činjenja ili nečinjenja optuženih.4
Slični oblici individualne krivične odgovornosti propisani su u krivičnim zakonima koji su na snazi
u BiH, Hrvatskoj i Srbiji (pogledati odjeljke 9.5, 9.5, i 9.7.). Kada budu razmatrali svaki od oblika
individualne krivične odgovornosti koji se procesuiraju pred MKSJ, MKSR i MKS, polaznici bi
trebalo da imaju na umu da li su ti oblici preovlađujudi u njihovim nacionalnim sistemima i u
kojoj mjeri.
9.2.2.1.1. PLANIRANJE
Planiranje podrazumijeva da jedno ili više lica osmišlja koncepciju izvršenja krivičnog djela kako u
pripremnoj, tako i u izvršnoj fazi.5
Actus reus – Jedno ili više lica osmisli protupravno
djelovanje, proceduru ili raspored za određeno
krivično djelo, koje kasnije biva počinjeno.6 Dovoljno
je pokazati da je planiranje faktor koji je značajno
doprinijeo samom krivičnom djelu.7
Optuženi ne mora neposredno ili fizički
počiniti planirano krivično djelo da bi
se proglasio krivim za planiranje istog.
Optuženi ne mora neposredno ili fizički počiniti planirano krivično djelo da bi se
proglasio krivim za planiranje istog. Optuženi se čak ne mora ni nalaziti na mjestu
počinjenja krivičnog djela, ako se utvrdi da su neposredni počinitelji djelovali u skladu s
planom optuženog.8
4
Vidjeti npr. Stanislav Galid, pred. br. IT-98-29-A, drugostepena presuda od 30.11.2006. ¶¶ 177-8.
Jean-Paul Akayesu, pred. br. ICTR-96-4-T, prvostepena presuda od 2.9.1998. ¶ 480; Georges A. N.
Rutaganda, pred. br. ICTR-96-3-T, prvostepena presuda od 26.5.2003.¶ 37; Stanislav Galid, pred. br. IT-9829-T, prvostepena presuda od 5.12.2003. ¶ 168.
6
Dragomir Miloševid, pred. br. IT-98-29/1-A, drugostepena presuda 12.11.2009. ¶ 268; Laurent Semanza,
pred. br. ICTR-97-20-T, prvostepena presuda 15.5.2003. ¶ 380; Dario Kordid i drugi, pred. br. IT-95-14/2-A,
drugostepena presuda 17.12.2004. ¶ 26.
7
Miloševid, ŽP ¶ 268; Kordid i drugi, ŽP ¶ 26.
8
Ljube Boškoski i drugi, predmet br. IT-04-82-A, drugostepena presuda od 19.5.2010. ¶ 125.
5
5
NASTAVNA OBLAST 9.
Nije neophodno identifikovati imena neposrednog izvršioca/neposrednih izvršilaca
krivičnog djela koje je optuženi planirao.9
Mens rea – Optuženi je imao namjeru da isplanira krivično djelo, ili je u najmanju ruku, bio
svjestan velike vjerovatnode da de krivično djelo biti počinjeno kada se planirana činjenja ili
nečinjenja dogode.10 Prisustvo optuženog na mjestu izvršenja krivičnog djela može biti faktor koji
de sudije uzeti u razmatranje pri utvrđivanju postojanja mens rea kod optuženog.11
Lice oglašeno krivim za izvršenje krivičnog djela ne može biti oglašeno krivim za planiranje istog
krivičnog djela, iako njegovo učestvovanje u planiranju može biti uzeto kao otežavajuda
okolnost.12
9.2.2.1.2. PODSTREKAVANJE
Actus reus – Podstrekavanje je „navođenje“13 ili „nagovaranje ili ohrabrivanje“14 nekoga da
počini krivično djelo.
Dovoljno je pokazati da je podstrekavanje faktor koji je značajno doprinijeo radnji
izvršenja drugog lica koje je počinilo krivično djelo.15
Podstrekavanje može biti izričito ili predutno i obuhvata činjenje ili nečinjenje.16
Nije neophodno precizno imenovati lice koje je objekat podstrekavanja (npr.
neposrednog/fizičkog počinitelja).17
Tužilaštvo mora ustanoviti postojanje uzročno posljedične veze između podstrekavanja i actus
reus krivičnog djela.18 Međutim, nije potrebno prikazati da do počinjenja krivičnog djela ne bi
došlo bez učešda optuženog.19
Optuženi ne mora biti fizički prisutan u momentu sticanja materijalnih elemenata podstaknutog
djela.20
9
Boškoski i dr., ŽP ¶ 75, citat Kordid i dr., ŽP ¶¶ 26, 29, 31.
Miloševid, ŽP ¶ 268; Kordid i dr., ŽP ¶ 29.
11
Boškoski idr., ŽP ¶ 132.
12
Miloševid, ŽP ¶ 268; Milomir Stakid, pred. br. IT-97-24-T, prvostepena presuda od 31.7.2003. ¶ 443;
Mladen Naletilid idr., pred. br. IT-98-34-T, prvostepena presuda od 31.03.2003. ¶ 59; Radoslav Brđanin,
pred. br. IT-99-36-T, prvostepena presuda od 1.9.2004. ¶ 268.
13
Tihomir Blaškid, pred. br. IT-95-14-T, prvostepena presuda od 3.3.2000. ¶ 280.
14
Ignace Bagilishema, predmet br. ICTR-95-1A, drugostepena presuda od 3.7.2002. ¶ 30.
15
Ferdinand Nahimana, predmet br. ICTR-96-11A, drugostepena presuda od 28.11.2007. ¶480.
16
Blaškid, PP ¶ 270.
17
François Karera, predmet br. ICTR-01-74-A, drugostepena presuda od 2.2.2009. ¶ 318.
18
Bagilishema, ŽP ¶ 30; Moinina Fofana idr., predmet br. SCSL-2003-11-A, drugostepena. presuda od
28.5.2008. ¶ 54.
19
Sylvestre Gacumbitsi, predmet br. ICTR-01-64, drugostepena presuda od 7.7.2006. ¶ 129; Kordid idr., ŽP
¶ 27.
20
Nahimana, ŽP ¶ 660.
10
6
ICLS
Podstrekavanje je više od pukog omogudavanja izvršenja neposrednog krivičnog djela (bududi da
je „puko“ omogudavanje dovoljno za postojanje krivičnog djela pomaganja i podržavanja).21 Ono
predstavlja uticaj na neposrednog izvršitelja poticanjem, nagovaranjem ili navođenjem na neki
drugi način da počini krivično djelo. Čak i ako je neposredni izvršitelj ved razmišljao da počini
neko krivično djelo, podstrekač može uvjeravanjem ili snažnim ohrabrivanjem navesti izvršitelja
da donese konačnu odluku o tome. Međutim, ako je glavni počinitelj definitivno odlučio da izvrši
krivično djelo, daljnje ohrabrivanje ili moralna podrška mogu se kvalifikovati „samo“ kao
pomaganje i podržavanje.
Podstrekavanje se razlikuje od „naređivanja“. Iako
vršenje uticaja obično znači da to lice ima
mogudnost uticaja na druge, podstrekavanje,
nasuprot „naređivanju“, ne podrazumijeva niti
zahtijeva odnos nadređeni-podređeni između optuženog i neposrednog odnosno neposrednih
izvršitelja (vidi niže).
Podstrekavanje se razlikuje od
„naređivanja“.
Mens rea – Optuženi je namjeravao isprovocirati ili izazvati izvršenje krivičnog djela, ili je bio
svjestan velike vjerovatnode da de njegovo djelovanje dovesti do izvršenja krivičnog djela.22
9.2.2.1.3. NAREĐIVANJE
Actus reus – Neko ko je de jure ili de facto na poziciji da obnaša vlast, koristi tu vlast da naredi
drugom licu izvršenje krivičnog djela.23
Lice kojem je izdata naredba mora ostvariti materijalne elemente krivičnog djela
odnosno krivičnih djela.24
Naređivanje ne zahtijeva fizičko prisustvo optuženog na mjestu izvršenja krivičnog
djela.25
Nije neophodno pokazati postojanje formalnog
odnosa nadređeni-podređeni između optuženog i
neposrednog izvršitelja. Dovoljno je da optuženi
posjeduje ovlaštenje da naredi izvršenje krivičnog
djela, te da je to ovlaštenje nesporno.26 Naredba
ne mora biti izdata u nekom posebnom obliku,27
niti je lice koje obnaša vlast mora neposredno dati
21
Nije neophodno pokazati postojanje
formalnog odnosa nadređenipodređeni između optuženog i
neposrednog izvršitelja.
Ovaj paragraf se oslanja na predmet protiv Orid Nasera, br. IT-03-68-T, prvostepena presuda od
30.6.2006. ¶¶ 271-2.
22
Kordid i dr., ŽP ¶¶ 29, 32; Brđanin, PP ¶ 269; Naletilid i dr., PP ¶ 60.
23
Kordid i dr., ŽP ¶ 28; Galid, PP ¶ 168; Radislav Krstid, pred. br. IT-98-33-T, prvostepena presuda od
2.8.2001., ¶ 601; Akayesu, PP ¶ 483; Rutaganda, PP ¶ 39.
24
25
Miloševid, ŽP ¶ 290.
26
Gacumbitsi, ŽP ¶¶ 181-3.
27
Jean De Dieu Kamuhanda, pred. br. ICTR-99-54A-A, drugostepena presuda od 19.9.2005. ¶ 76.
7
NASTAVNA OBLAST 9.
licu koje vrši krivično djelo.28
Mens rea – Optuženi je morao biti svjestan velike vjerovatnode da de izvršenje ili primjena
njegovih naredbi, za posljedicu imati izvršenje krivičnog djela.29 Mens rea lica kome je izdata
naredba i mens rea neposrednih izvršitelja krivičnog djela nisu od značaja.30
Kao i bilo koji drugi oblik odgovornosti, naređivanje se može dokazivati posrednim ili
neposrednim dokazima, uzimajudi u obzir dokaze o činjenju ili nečinjenju optuženog.31
Optuženi se ne može proglasiti krivim za naređivanje i izvršenje istog krivičnog djela.32
Naređivanje se može smatrati otežavajudom okolnošdu pri odmjeravanju kazne.33
Sud BiH je slijedio obrazloženje MKSJ po pitanju naređivanja (vidjeti odjeljak 9.5.4, niže).
9.2.2.1.4. IZVRŠENJE/POČINJENJE
„Izvršenje“ se često koristi u istom značenju kao i „počinjenje“.
„Izvršenje“ kao oblik odgovornosti uključuje udruženi zločinački poduhvat (UZP), kao što se
navodi u nastavku.
Actus reus – Fizičko počinjenje relevantnog krivičnog djela ili krivično djelo nečinjenja, suprotno
odredbama krivičnog zakona.34
Mens rea – Kod optuženog mora da postoji umišljaj da krivično djelo nastaje kao posljedica
radnji optuženog.35
9.2.2.1.4.1. IZVRŠENJE KRIVIČNOG DJELA NEČINJENJEM
Da bi se lice proglasilo krivim za izvršenje krivičnog djela nečinjenjem, mora se utvrditi postojanje
sljededih elemenata:
(1) optuženi je morao imati zakonsku obavezu da poduzme određenu radnju;
(2) optuženi je morao biti sposoban da poduzme određenu radnju;
(3) optuženi nije poduzeo nikakvu radnju, s namjerom da dođe do posljedica koje se
krivično sankcionišu ili sa znanjem i saglasnošdu da de se posljedice desiti; i
(4) nečinjenje je rezultiralo izvršenjem krivičnog djela.36
28
Blaškid, PP ¶ 282.
Tihomir Blaškid, predmet br. IT-95-14-A, drugostepena pr. 29.7.2004. ¶ 42; Kordid i drugi, ŽP ¶ 30.
30
Blaškid, PP ¶282; Dario Kordid i dr., pred. br. IT-95-14/2-T, prvostepena presuda od 26.2.2001. ¶ 388.
31
Galid, ŽP ¶¶ 177-8.
32
Stakid, PP ¶ 445.
33
Ibid, 914.
34
35
Naletilid i drugi, PP ¶ 62; Krstid, PP ¶ 601; Galid, PP ¶ 168; Rutaganda, PP ¶ 43.
29
8
ICLS
Nejasno je da li ova obaveza poduzimanja neke radnje mora proizilaziti iz krivičnog zakona ili je
bilo koja zakonska obaveza za poduzimanje radnje
dostatna.37
Actus reus izvršenja krivičnog djela
nečinjenjem zahtijeva viši stepen
Kao minimum, actus reus izvršenja krivičnog djela
“konkretnog uticaja”.
nečinjenjem zahtijeva viši stepen „konkretnog
uticaja“.38
9.2.2.1.5. POMAGANJE I PODRŽAVANJE
Actus reus – Pružanje praktične pomodi, ohrabrivanje ili moralna podrška glavnom počinitelju
krivičnog djela, što u značajnoj mjeri doprinosi počinjenju krivičnog djela.39
Pomaganje može:
da se sastoji od činjenja ili nečinjenja;
da se dogodi prije, tokom ili nakon djela koje je izvršio glavni počinitelj; i
biti udaljeno vremenski i prostorno od samog izvršenja krivičnog djela.40
Glavni izvršitelj krivičnog djela ne mora biti svjestan doprinosa saučesnika.41
Moraju se ustanoviti svi materijalni elementi krivičnog djela koje je izvršio počinitelj, a čije
izvršenje je pomogao ili podržao optuženi.42
Mens rea – Znanje ili svijest da de činjenje ili nečinjenje pomagača i podržavatelja pomodi
glavnom počinitelju u izvršenju krivičnog djela.43
Pomagač i podržavatelj mora biti svijestan
suštinskih elemenata krivičnog djela koje je
izvršio glavni počinitelj, uključujudi i stanje svijesti
glavnog počinitelja. Međutim, on ne mora dijeliti
umišljaj glavnog počinitelja.44
Pored toga, pomagač i podržavatelj ne mora
znati tačno koje krivično djelo se namjerava
36
Pomagač i podržavatelj mora biti
svjestan suštinskih elemenata
krivičnog djela koje je izvršio
glavni počinitelj.
André Ntagerura i dr., pred. br. ICTR-96-10T, prvostepena pr. 1.9.2009. ¶ 659 prema citatu iz André
Ntagerura i dr., pred. br. ICTR-96-10A, drugostepena pres., 7.7.2006. ¶ 333.
37
Ntagerura i dr., ŽP ¶¶ 334-5.
38
Blaškid, ŽP ¶ 664; Naser Orid, pred. br. IT-03-68-A, drugostepena pres., 03.07.2008. ¶ 41.
39
Zejnil Delalid i dr. („Čelebidi“), pred. br. IT-96-21-T, prvost. pr., 16.11.1998. ¶ 327; Nahimana, ŽP ¶ 482.
40
Vidoje Blagojevid i Jokid, pred. br. IT-02-60-T, drugostepena pres., 9.5.2007. ¶ 127; Blaškid, ŽP ¶ 48;
Naletilid i dr., PP ¶ 63; Fofana, ŽP ¶ 72.
41
Tadid, ŽP ¶ 229.
42
Zoran Kupreškid i dr., pred. br. IT-95-16-A, drugostepena pr., 23.10.2001. ¶ 254.
43
Mitar Vasiljevid, pred. br. IT-98-32-A, drugostepena pr., 25.2.2004. ¶ 102; Blaškid, ŽP ¶ 49.
44
Zlatko Aleksovski, pred. br. IT-95-14/1-A, drugostepena. pres., 24.3.2000. ¶ 162.
9
NASTAVNA OBLAST 9.
izvršiti ili je stvarno izvršeno, sve dok je posjedovao svijest da de jedno od više krivičnih
djela vjerovatno biti počinjeno, uključujudi i ono koje je u stvarnosti izvršeno. 45
U slučajevima specifične namjere kao što su genocid ili progon, pomagač i podržavatelj mora
posjedovati svijest o specifičnoj namjeri glavnog počinitelja.46
Pomaganje i podržavanje u načelu podrazumijevaju manji stepen neposrednog učestvovanja u
krivičnom djelu od „izvršenja“.47 Neki od primjera pomaganja i podržavanja procesuiranih pred
međunarodnim tribunalima su:
stajanje s oružjem pored žrtava kako bi ih se spriječilo u bijegu;48
davanje oružja neposrednom počinitelju;49
dovođenje neposrednog počinitelja na mjesto zločina i pokazivanje ljudi koje treba
ubiti;50 i
slanje bagera nakon ubijanja zatvorenika, što u velikoj mjeri doprinosi izvršenju krivičnog
djela jer počinitelji znaju da se mogu osloniti na ovu vrstu logističke pomodi.51
9.2.2.1.5.1. ZNATAN DOPRINOS
Radnja pomaganja ne mora uzrokovati djelo
glavnog počinitelja, ali mora imati znatan
uticaj na izvršenje krivičnog djela koje počini
glavni počinitelj.52 Pitanje da li navedena
radnja
predstavlja
znatan
doprinos
krivičnom djelu zahtijeva istragu zasnovanu
na činjenicama.53
Radnja pomaganja ne mora uzrokovati djelo
glavnog počinitelja, ali mora imati znatan
uticaj na izvršenje krivičnog djela koje počini
glavni počinitelj.
U slučajevima kada je optuženi svjesno učestvovao u izvršenju nekog krivičnog djela, a njegovo
učešde je u bitnoj mjeri uticalo na izvršenje tog krivičnog djela, optuženi još uvijek može biti
proglašen krivim, čak iako njegovo učešde nije bilo ništa drugo do obavljanje „rutinskih
dužnosti“.54
45
Blaškid, ŽP ¶ 50; Anto Furundžija, pred. br. IT-95-17/1-A, drugostepena presuda od 21.7.2000. ¶ 246.
Nije neophodno da je namjeravao pružiti pomod. Blaškid, ŽP ¶ 49.
46
Blagojevid i Jokid, ŽP ¶ 127; Radislav Krstid, pred. br. IT-98-33-A, drugostepena presuda, 19.4.2004.
¶¶140-1.
47
Čelebidi, pred. br. IT-96-21-A, drugostepena presuda, 20.02.2001. ¶¶ 342-3; Blagojevid i Jokid, ŽP ¶ 192.
48
Vasiljevid, ŽP ¶134.
49
Elizaphan Ntakirutimana i dr., red. br. ICTR-96-10-A i ICTR-96-17-A, drugostepena presuda, 13.12.2004.
¶ 530.
50
Ibid ¶ 532.
51
Vidoje Blagojevid i Jokid, pred. br. IT-02-60-T, prvostepena presuda od 17.1.2005., ¶¶ 766-67.
52
Blagojevid i Jokid, ŽP ¶ 187; Vasiljevid, ŽP ¶ 102; Aleksovski, ŽP ¶ 162.
53
Blagojevid i Jokid, ŽP ¶ 134.
54
Ibid¶ 189.
10
ICLS
9.2.2.1.5.2. PREŠUTNO ODOBRAVANJE I OHRABRIVANJE
Optuženo lice može biti osuđeno za pomaganje i podržavanje ako se utvrdi da se njegovo
postupanje svodilo na prešutno odobravanje i ohrabrivanje izvršenja krivičnog djela, te da je
takvo postupanje u značajnoj mjeri doprinijelo krivičnom djelu.55 Na primjer, ako se nadređeno
lice nalazi na mjestu izvršenja krivičnog djela, ali se ne miješa u izvršenje krivičnog djela koje vrši
njegov potčinjeni, isto se može smatrati prešutnim odobravanjem.
Odgovornost za pomaganje i podržavanje prešutnim odobravanjem zasniva se na ohrabrivanju i
podršci koju nečinjenje može pružiti glavnim počiniteljima krivičnog djela. Ona se ne zasniva na
postojedoj obavezi da se poduzme neka radnja.56 U takvim slučajevima, iz kombinacije pozicije
osobe sa ovlaštenjem i fizičke prisutnosti na mjestu izvršenja krivičnog djela, može se zaključiti
da nemiješanje optuženog lica u stvari predstavlja prešutno odobravanje i ohrabrivanje.57
9.2.2.1.5.3. POMAGANJE I PODRŽAVANJE NEČINJENJEM
Kao što je gore navedeno, nepoduzimanje radnji u situaciji kada za to postoji zakonska obaveza
vodi ka individualnoj krivičnoj odgovornosti.58 Lice može pomodi i podržati izvršenje krivičnog
djela putem nečinjenja, što podrazumijeva da je optuženi mogao i imao zakonsku obavezu da
poduzme neku radnju, ali to nije učinio. 59 Uslovi mens rea i actus reus za pomaganje i
podržavanje putem nečinjenja isti su kao za pomaganje i podržavanje činjenjem.60
Vezano za pomaganje i podržavanje nečinjenjem, od oficira se može zahtijevati, u okviru
njegovih mogudnosti postupanja, da prekorači svoja de jure ovlaštenja i suprotstavi se
protivzakonitom naređenju.61
9.2.2.1.5.4. POMAGANJE I PODRŽAVANJE ZAPOVJEDNIKA / NADREĐENIH LICA
Actus reus za pomaganje i podržavanje ispunjen je kada, na primjer, starješina dopusti upotrebu
resursa koji su pod njegovom kontrolom, uključujudi i osoblje, radi potpomaganja počinjenja
krivičnog djela.62 Sam položaj nadređenog lica nije dovoljan da se samo zbog njegovog prisustva
na mjestu izvršenja krivičnog djela zaključi da on ohrabruje i podržava vršenje krivičnog djela;
55
Radoslav Brđanin, pred. br. IT-99-36-A, drugostepena presuda od 3.4.2007. ¶ 273.
Brđanin, ŽP ¶ 273.
57
Ibid.
58
Orid, ŽP ¶ 43; vidjeti također Mile Mrkšid i dr., pred. br. IT-95-13/1-A, drugostepena presuda od
5.5.2009. ¶ 134.
59
Blaškid, ŽP ¶ 47, 663; Nahimana, ŽP ¶ 482; Ntagerura i dr., ŽP ¶ 335, 370; Brđanin, ŽP ¶ 274.
60
Orid, ŽP ¶ 43; Blaškid, ŽP ¶ 47.
61
Mrkšid i dr., ŽP, ¶ 94.
62
Krstid, ŽP ¶¶137, 138, 144; Blagojevid i Jokid, ŽP ¶ 127.
56
11
NASTAVNA OBLAST 9.
međutim, prisustvo nadređenog lica može se shvatiti kao važan pokazatelj ohrabrenja ili
podrške.63
U odjeljku koji slijedi obrađuje se udruženi
Actus reus za pomaganje i podržavanje je
zločinački poduhvat. Treba napomenuti da
ispunjen kada, na primjer, starješina dopusti
ne samo da je pretresno vijede u predmetu
upotrebu resursa koji su pod njegovom
Đorđevid utvrdilo da je postupanje
kontrolom, uključujudi i osoblje, radi
optuženog na nezakonit način pomoglo i
potpomaganja počinjenja krivičnog djela.
podržalo krivična djela za koja se tereti,
ved i da je optuženi odgovoran za UZP za
koji se teretio. Pretresno vijede smatralo je da se ti oblici odgovornosti opisani u članu 7. stav 1.
Statuta MKSJ međusobno ne isključuju, te da je mogude donijeti presudu na osnovu više oblika
odgovornosti u odnosu na krivično djelo, ukoliko to odražava totalitet postupanja optuženog. 64
9.2.2.1.6. UDRUŽENI ZLOČINAČKI PODUHVAT
Odredbe Statuta MKSR (član 6. stav 1.) i Statuta MKSJ (član 7. stav 1.) koje govore o individualnoj
krivičnoj odgovornosti ne navode eksplicitno UZP. Međutim, na UZP se gleda kao na oblik
„izvršenja“ krivičnog djela prema ovim odredbama.65
Udruženi zločinački poduhvat nije krivično djelo sam po sebi.
Individualna krivična odgovornost može se javiti kada se nekoliko lica sa zajedničkim ciljem
upusti u krivičnu aktivnost, koju potom izvrše ili zajedno ili samo neki od članova ove grupe lica. 66
Svako ko doprinese krivičnoj aktivnosti u cilju izvršenja zajedničke krivične namjere67 može se
krivično goniti.68 Ovaj oblik odgovornosti naziva se „udruženi zločinački poduhvat“ (UZP).
63
Anto Furundžija, pred. br. IT-95-17/1-T, prvostepena presuda od 10.12.1998. ¶ 209; Zlatko Aleksovski,
pred. br. IT-95-14/1-T, prvostepena presuda od 25.6.1999. ¶¶ 64-5, 87; Čelebidi, ŽP ¶¶ 357-9, 364.
64
Vlastimir Đorđevid, pred. br. IT-05-87/1-T, prvostepena presuda od 23.02.2011. ¶¶ 2193 – 2194.
65
Vidi, npr.Tadid, ŽP ¶ 190; Vasiljevid, ŽP ¶ 95; Milorad Krnojelac, pred. br. IT-97-25-A, drugostepena pres.
Od 17.9.2003. ¶¶ 28-32, 73; Ntakirutimana, ŽP ¶ 468; Momčilo Krajišnik, pred. br. IT-00-39-A,
drugostepena presuda od 17.03.2009. ¶¶ 655, 659, 662. Ostali hibridni i međunarodni krivični sudovi,
uključujudi SSSL i MKS, također primjenjuju UZP ili njegove varijante.
66
Fatmir Limaj i dr., pred. br. IT-03-66-A, drugostepena presuda, 27.9.2007. ¶ 99; Brđanin, ŽP ¶ 430. Ali
vidjeti Momčilo Krajišnik i Biljana Plavšid, pred. br. IT-00-39 i 40-AR73.3, odluka Žalbenog vijeda o
prethodnom prigovoru Momčila Krajišnika, Žalbeno vijede, 14.2.2002. ¶ 157 (Krajišnik odluka ŽV) zbog
nedopustivo nejasne identifikacije u pogledu nekih učesnika u UZP.
67
Mora se pokazati postojanje zajedničkog zločinačkog plana. Može se opisati i u pogledu namjeravanog
zločinačkog cilja i njegovog obima/domašaja. (npr. građanska i geografska ograničenja tog cilja i opšti
identiteti ciljanih žrtava). Postojanje može biti izričito ili zasnovano na primjeni logičkog zaključivanja i
može biti istovremeno.
68
Tadid, ŽP ¶ 190. Objašnjenje UZP i odgovori na neke kritike UZP, vidi npr. Tadid, ŽP ¶¶ 188-192, 226;
Brđanin, ŽP ¶¶ 371, 431-2.
12
ICLS
Lica koja čine grupu moraju biti identifikovana. Međutim, nije neophodno imenovati svakog od
lica. Nije neophodno da se članovi grupe međusobno poznaju. Ukoliko to okolnosti dopuštaju,
mogu se navesti samo kategorije ili grupe lica (npr. „pripadnici oružanih snaga „ABC“ ili
„pripadnici policijske jedinice X“).69
Važno je napomenuti da UZP nije krivično djelo sam po sebi. To je oblik individualne krivične
odgovornosti za krivična djela. Dakle, lice se ne može osuditi za, na primjer, pomaganje i
podržavanje UZP-a. Sud BiH oslanjao se na udruženi zločinački poduhvat, ali ne i ostali sudovi u
BiH, Hrvatskoj i Srbiji. Umjesto toga, ovi sudovi oslanjali su se na doktrinu saizvršilaštva. Za
polaznike je važno da razmotre sličnosti i razlike između UZP-a i saizvršilaštva. Pogledati odjeljke
9.5.8. (BiH), 9.6.5. (Hrvatska), i 9.7.6. (Srbija) u daljem tekstu.
9.2.2.1.6.1. TRI KATEGORIJE UZP
Postoje tri zasebne kategorije UZP koje, u skladu sa pravnim sistemom MKSJ i MKSR, odražavaju
međunarodno običajno pravo. 70
9.2.2.1.6.1.1. UZP I
Prva kategorija je „osnovni“ oblik UZP.71 Predstavnici ove
kategorije su predmeti u kojima svi saizvršitelji, postupajudi u
skladu sa zajedničkim ciljem, imaju isti umišljaj. Jedan od
primjera bio bi plan za izvršenje ubojstva koji sačini više lica, pri
čemu, iako svako od njih igra različitu ulogu, svi imaju namjeru
da ubiju.
Postoje tri zasebne
kategorije udruženog
zločinačkog poduhvata.
9.2.2.1.6.1.2. UZP II
Druga kategorija je „sistemski“ oblik UZP.72 Karakterišu ga:
postojanje organizovanog sistema zlostavljanja;
postojanje svijesti optuženog o prirodi tog sistema; i
njegovo aktivno učešde u sprovođenju tog sistema.
Primjer sistemskog oblika UZP-a su situacije u koncentracionim logorima, u kojima se zatvorenici
ubijaju ili zlostavljaju u skladu sa UZP.
69
Limaj, ŽP ¶ 99; Brđanin, ŽP ¶ 430. Ali vidjeti Krajišnik, odluka ŽV ¶ 157 zbog nedopustivo nejasne
identifikacije u pogledu nekih učesnika UZP.
70
Tadid, ŽP ¶¶ 195-226; Krnojelac, ŽP ¶¶ 83-4; Ntakirutimana, ŽP ¶ 462; Stakid, ŽP ¶¶ 64-5.
71
Vidi npr. Tadid, ŽP ¶ 196; Ntakirutimana, ŽP ¶ 463.
72
Vidi npr. Tadid ŽP ¶¶ 202-3; Krnojelac, ŽP ¶ 89; Vasiljevid, ŽP ¶ 98; Ntakirutimana, ŽP ¶ 464.
13
NASTAVNA OBLAST 9.
9.2.2.1.6.1.3. UZP III
Treda kategorija je „prošireni“ oblik UZP,73 koji se javlja kada se više lica složi o UZP, a neki
pripadnik UZP počini krivično djelo koje, iako se ne uklapa u zajednički cilj, predstavlja prirodnu i
predvidivu posljedicu realizacije zajedničkog cilja.
Jedan od primjera je kada grupa lica ima zajednički cilj da oružanom prisilom premjesti
pripadnike jedne etničke skupine iz nekog sela. Tokom provođenja te namjere, jedna ili više
žrtava strada. I dok samo ubistvo možda i nije bilo izričiti dio zajedničkog cilja, moglo se ipak
pretpostaviti da de prisilno premještanje civila uz upotrebu oružja rezultirati ubijanjem jednog ili
više civila.
Žalbeno vijede Specijalnog tribunala za Liban zauzelo je stajalište da se optuženi ne može
proglasiti krivim za krivična djela iz međunarodnog prava koja, u skladu sa UZP III, pretpostavljaju
poseban umišljaj kao što su genocid i terorizam.74
9.2.2.1.6.2. ACTUS REUS
Kategorije UZP imaju zajedničke elemente actus reus:
(i) Pluralitet/množina lica. Optuženi mora postupati zajedno s drugim licima u skladu sa
zajedničkim planom koji za rezultat ima ili uključuje izvršenje jednog ili više krivičnih djela.
Lica ne moraju biti vojno, politički niti administrativno organizovana.
(ii) Postojanje zajedničkog plana, projekta ili cilja koji za rezultat ima ili uključuje izvršenje
krivičnog djela. Zajednički plan sam po sebi ne
mora rezultirati krivičnim djelom, ali njegovo
Actus reus UZP:
izvršenje mora uključivati izvršenje krivičnih djela.
1. pluralitet lica
Nije neophodno unaprijed dogovoriti ili formulisati
2. zajednički plan koji uključuje
protivzakoniti cilj. On se može ostvariti bez
izvršenje krivičnog djela
pripreme i proistedi iz okolnosti.
(iii) Učešde optuženog u izvršenju zajedničkog projekta 3. učešde u izvođenju plana
koji uključuje i počinjenje krivičnog djela. Optuženi
može učestvovati posredno ili neposredno. Učešde u izvršenju UZP ne mora pretpostavljati
izvršenje nekog posebnog krivičnog djela u skladu sa statutarnim odredbama MKSJ i MKSR
(kao što je ubojstvo, istrebljenje, mučenje, silovanje itd.). To može biti pomaganje ili
doprinos u izvršenju zajedničkog cilja.75
73
Vidi npr.Tadid, ŽP ¶¶ 195-6, 204; Vasiljevid, ŽP ¶¶ 95-101; Ntakirutimana, ŽP ¶ 465; Krajišnik, ŽP ¶¶ 1717. Vidi Brđanin, ŽP ¶ 432; Milan Martid, pred. br. IT-95-11-A, drugostepena presuda, 8.10.2008., ¶ 83 u
vezi kažnjavanja za različite stepene učešda u UZP III.
74
Specijalni sud za Liban, pred. br. STL-11-01/I/AC/R176bis, Privremena odluka Žalbenog vijeda o
primjenjivim zakonima: Terorizam, zavjera, ubistvo, izvršilaštvo, kumulativne optužbe, 16.2.2011. ¶¶ 24849.
75
Tadid, ŽP ¶ 227.
14
ICLS
Shodno tome, učešde optuženog u UZP ne mora
predpostavljati fizičko izvršenje materijalnih
Doprinos izvršenju krivičnog djela ne
elemenata krivičnog djela, sve dok optuženi
mora da bude neophodan, odnosno
doprinosi izvršenju zajedničkog cilja koji
znatan, ved samo značajan.
podrazumijeva izvršenje krivičnih djela. Iako sam
doprinos ne mora biti neophodan ili znatan, on
treba treba u najmanju ruku predstavljati značajan doprinos krivičnim djelima za koja se tereti.76
Učešde nije nužan preduslov za izvršenje krivičnog djela, niti je nužno da se krivično djelo ne bi
desilo da optuženi nije učestvovao u istom.77 Međutim, mora se pokazati da je učešde optuženog
formiralo vezu u lancu uzročno-posljedičnih događaja.78
9.2.2.1.6.3. MENS REA
Tri kategorije UZP imaju različite elemente mens rea:
UZP I:79 Mora se pokazati da su optuženi i ostali učesnici namjeravali počiniti krivično djelo ili
djela koja su bila dio zajedničkog plana. Svi učesnici ili saizvršitelji moraju dijeliti isti umišljaj da
počine ta krivična djela. Optuženi je morao s umišljajem učestvovati u izvršenju zajedničkog
plana koji je za cilj imao izvršenje krivičnog djela.
UZP II:80 Neophodan uslov je da je optuženi lično bio svjestan sistema zlostavljanja i namjeravao
da unaprijedi taj sistem zlostavljanja. Lična svijest može se dokazivati neposrednim dokazima ili
ista logično proizilazi iz položaja optuženog kao ovlaštenog lica.
UZP III:81 Kao i kod oblika UZP I, mora
Lice je odgovorno ako je namjeravalo ostvariti
se pokazati da je optuženi namjeravao
zajednički cilj UZP, a krivično djelo je nastupilo kao
počiniti krivično djelo u okviru
prirodna i predvidiva posljedica tog zajedničkog
zajedničke namjere. Nije potrebno
cilja.
utvrditi da je optuženi namjeravao
počiniti krivična djela izvršena u cilju
ostvarivanja UZP koja izlaze van okvira zajedničkog cilja. Optuženi može snositi odgovornost po
UZP III, ako je namjeravao da ostvari zajednički cilj UZP, a krivično djelo je nastupilo kao prirodna
i predvidiva posljedica tog zajedničkog cilja. Stoga, odgovornost postoji ako je:
(1) izvršenje jednog ili više krivičnih djela izvan okvira zajedničkog cilja prirodna i predvidiva
posljedica izvršenja UZP;
76
Brđanin, ŽP ¶ 430; Vidi također Miroslav Kvočka i dr., pred. br. IT-98-30/1-A, drugostepena presuda od
28.2.2005. ¶ 97; Momčilo Krajišnik, pred. br. IT-00-39-T, prvostepena presuda od 27.9.2006. ¶ 883.
77
Tadid, ŽP ¶ 199.
78
Blagojevid i Jokid, PP ¶ 702.
79
Vidi npr. Brđanin, ŽP ¶¶ 365, 430-1; Vasiljevid, ŽP ¶ 101.
80
Vidi npr. Tadid, ŽP ¶¶ 202, 220, 228; Ntakirutimana, ŽP ¶ 467.
81
Vidi npr. Stakid, ŽP ¶¶ 65, 87; Brđanin, ŽP ¶ 411; Tadid, ŽP ¶¶ 228, 204, 220; Ntakirutimana, ŽP ¶ 467.
15
NASTAVNA OBLAST 9.
(2)
optuženi voljno preuzeo taj rizik.
Postojanje mens rea kod UZP vidi se iz toga da li je optuženi bio subjektivno nesmotren ili je
postojao eventualni umišljaj (dolus eventualis). Test postojanja mens rea kod UZP nije standard
za nehat.82
UZP III ne zahtijeva „vjerovatnodu“ da de krivično djelo biti počinjeno. Međutim, zahtijeva se da
je mogudnost da de krivično djelo biti počinjeno dovoljno velika da je optuženi može predvidjeti.
Nisu prihvatljive nevjerovatne verzije događaja.83
9.2.2.1.6.4. ODGOVORNOST ZA KRIVIČNA DJELA KOJA IZVRŠI GLAVNI POČINITELJ KOJI
NIJE UČESNIK UZP
Učesnici UZP mogu odgovarati za krivična djela koja počine glavni počinitelji koji nisu učesnici tog
poduhvata:
(1) Ako se krivična djela mogu pripisati najmanje jednom učesniku poduhvata.
(2) Ako je taj učesnik, posredstvom glavnog počinitelja ili počinilaca, postupao u skladu sa
zajedničkim planom.84
Takva veza uspostavlja se pokazivanjem da je učesnik UZP, posredstvom lica koje ne učestvuje u
UZP, počinio krivično djelo u skladu sa zajedničkim protivzakonitim ciljem UZP.85
Na primjer, ako je zapovjednik vojne grupe učesnik UZP čiji je cilj da ubije pripadnike jedne
etničke skupine u nekom selu, ali je naredio svojim vojnicima (koji ne učestvuju u UZP) da izvrše
ubijanje, ubojstva se mogu pripisati tom zapovjedniku kao što i ostali učesnici UZP mogu biti krivi
za izvršenje tog krivičnog djela. Ako tokom vršenja ubojstava neko od vojnika još siluje i neku
ženu, a to nije bilo planirano zajedničkim UZP planom, ali jeste predvidiva posljedica njegova
izvođenja, silovanje se može pripisati zapovjedniku kao što i svi ostali učesnici UZP mogu biti krivi
za silovanje.
Da bi se osudio učesnik UZP za krivična djela koja je počinilo lice koje nije učesnik UZP,
izvršavanje krivičnih djela koje počini lice koje nije učesnik mora biti dijelom zajedničkog
protivzakonitog cilja (UZP I) ili organizovanog protivzakonitog sistema (UZP II), ili su prirodna i
predvidiva posljedica zajedničkog protivzakonitog cilja (UZP III).86
82
Tadid, ŽP ¶ 220; Stakid ŽP ¶¶ 99 – 103.
Radovan Karadžid, pred. br. IT-95-5/18-AR72.4, Žalbeno vijede, Odluka o žalbi Tužilaštva na odluku
Pretresnog vijeda o predvidivosti UZP, 25.6.2009. ¶ 18.
84
Martid, ŽP ¶ 168.
85
86
Brđanin, ŽP ¶¶ 410-1, 418; Martid, ŽP ¶ 171.
83
16
ICLS
Utvrđivanje veze između krivičnog djela i
Lice koje nije učesnik UZP ne mora dijeliti
učesnika UZP mora se procjenjivati od slučaja
mens rea sa učesnikom UZP, niti mora znati za
do slučaja.87 Indikacije o postojanju takve
postojanje UZP.
veze uključuju dokaz da je učesnik UZP
eksplicitno ili implicitno tražio od lica koje
nije učesnik UZP da počini takvo krivično djelo, ili je podstrekavao, naredio, ohrabrivao ili na
drugi način iskoristio lice koje nije učesnik UZP da počini krivično djelo.88 Lice koje nije učesnik
UZP ne mora dijeliti mens rea sa učesnikom UZP, niti mora znati za postojanje UZP; ono što je
bitno je da li je učesnik UZP iskoristio lice koje nije učesnik UZP da počini actus reus krivičnog
djela koje čini dio zajedničkog cilja.89
9.2.2.1.6.5. PROŠIRENJE ILI NOVI UZP
Udruženi zločinački poduhvati nisu
statični. Novi UZP može proistedi iz
ved postojedeg UZP.
Udruženi zločinački poduhvati nisu statični. Novi UZP
može proistedi iz ved postojedeg UZP. Ako se zajednički
protivzakoniti cilj ili plan suštinski izmijene, onda je to
novi zajednički plan i shodno tome, novi UZP. Ne radi
se o pukom nastavku starog UZP.90
Optuženi koji se možda složio sa starim UZP, nije nužno dio novog UZP i ne može biti kriv za
krivična djela koja su povezana s njim.91 Ako se optuženi složi sa novim UZP, onda on ili ona
mogu biti krivi za krivična djela koja se odnose na novi UZP. To slaganje može biti eksplicitno ili
se može dogoditi spontano i implicitno proistedi iz posrednih dokaza. 92
87
Brđanin, ŽP ¶ 413, Martid, ŽP ¶ 169.
Krajišnik, ŽP ¶ 226.
89
90
Blagojevid i Jokid, PP ¶ 700.
91
Krajišnik, PP ¶ 1903.
92
Krajišnik, ŽP ¶ 163.
88
17
NASTAVNA OBLAST 9.
9.2.2.1.6.6. OPŠTI PRIMJERI
Tabela koja slijedi navodi primjere za tri oblika UZP.
Okolnosti
Kategorija UZP
Šest ljudi okruži razoružanog borca i nogama UZP I – svi saizvršitelji imali su namjeru da
ga izudaraju na smrt.
ubiju borca i tome su značajno doprinijeli.
Optuženi je borcu vezao ruke.
Optuženi je logistički oficir u logoru sa ratnim
zarobljenicima u kojem se zatvorenici pogube
po kratkom postupku.
Tri pijana pripadnika neregularnih snaga siluju
ženu dok optuženi čuva vrata i drži podalje
ljude koji bi je mogli spasiti.
Optuženi finansira ili ilegalno naoružava grupe
iz neregularnih snaga, u kojima su lica
osuđena za teška krivična djela, oslobođena za
tu vojnu operaciju, radi ostvarivanja kontrole
nad teritorijem. Neregularne snage zatim vrše
nezakonita ubojstva i pljačkaju imovinu
civilnog stanovništva.
UZP II – vojna ili upravna jedinica kolektivno je
počinila krivična djela u okolnostima
koncentracionog logora.
UZP I – svi saizvršitelji namjeravali su silovati
ženu i tome su značajno doprinijeli.
UZP III – krivična djela su prirodna i predvidiva
posljedica učešda optuženog.
9.2.2.1.6.7. RAZLIKA IZMEĐU UZP I ZAVJERE
Krivično djelo zavjere iz anglosaksonskog prava predstavlja
sporazum da se počini krivično djelo; nije potrebno da bilo koja
druga radnja bude poduzeta za izvršenje tog sporazuma.93 Kao
što je prethodno objašnjeno, za UZP je neophodno da optuženi
poduzme radnju koja doprinosi zajedničkom protivzakonitom
cilju.
U međunarodnom pravu,
krivično djelo zavjere
postoji samo u odnosu na
krivično djelo genocid.
U nekim jurisdikcijama primjerice, ako se grupa lica sporazumije da ubije sve pripadnike jedne
etničke skupine u određenom selu, sam čin sporazumijevanja može dovesti do osude za krivično
djelo zavjere. U međunarodnom pravu međutim, optuženi bi morao učiniti više od prostog
sporazumijevanja – morala bi se dokazati neka vrsta doprinosa činu ubijanja da bi se lice osudilo
u skladu sa UZP.
U međunarodnom pravu, krivično djelo zavjere postoji samo u odnosu na krivično djelo genocid.
93
Vidi npr., Nikola Šainovid i drugi, predmet br. IT-05-87-T, prvostepena presuda od 26.2.2009. ¶ 23
(predmet ranije nazvan „Milutinovid i drugi“).
18
ICLS
9.2.3. MKS
 Nakon razmatranja odredbi MKSJ i MKSR, u ovom odjeljku ukratko demo opisati oblike
odgovornosti iz nadležnosti MKS.
 Primijetit dete da se ne spominje doktrina udruženog zločinačkog poduhvata. Međutim,
saizvršilaštvo, posredno saizvršilaštvo i druge forme odgovornosti za zajednički cilj
inkorporirane su kao oblici odgovornosti. Za polaznike bi bilo interesantno da uporede
ove odredbe MKS sa zakonima svojih država koji također govore o saizvršilaštvu.
19
NASTAVNA OBLAST 9.
Rimski statut
Član 25. stav 3. Individualna krivična odgovornost
U skladu s ovim statutom, lice je krivično odgovorno i podložno kažnjavanju za krivično
delo iz nadležnosti Suda ako to lice:
a) počini takvo krivično delo bilo kao pojedinac, zajedno s drugim ili posredstvom
drugog lica, bez obzira da li to drugo lice snosi krivičnu odgovornost;
b) naredi, vrbuje ili navodi na izvršenje takvog krivičnog dela koje se dogodi ili
pokuša;
c) pomaže, podržava ili na drugi način doprinosi njegovom izvršenju ili pokušaju
njegovog izvršenja da bi olakšao izvršenje tog krivičnog dela, uključujudi
obezbeđenje sredstava za njegovo izvršenje;
d) doprinosi na bilo koji drugi način da grupa lica koja deluje sa zajedničkim ciljem,
izvrši ili pokuša da izvrši takvo krivično delo. Takav doprinos je nameran i:
(i) učinjen s ciljem da se doprinese zločinačkom delovanju ili zločinačkoj svrsi
grupe kada takvo delovanje ili svrha podrazumeva izvršenje krivičnog dela
iz nadležnosti Suda; ili
(ii) učinjen sa znanjem o nameri grupe da počini krivično djelo;
e) u odnosu na krivično delo genocida, neposredno i javno podstiče druge da izvrše
genocid;
f) pokuša da izvrši takvo krivično delo preduzimanjem radnje koja predstavlja
znatan korak ka izvršenju djela, ali se krivično delo ne dogodi zbog okolnosti
nezavisnih od namera tog lica. Međutim, lice koje prekine da radi na izvršenju
krivičnog dela ili na drugi način spreči dovršenje krivičnog dela, ne podleže kazni
saglasno ovom Statutu za krivično delo u pokušaju, ako se potpuno i dobrovoljno
odreklo protivzakonitog cilja.
Rimski statut inkriminiše mnoge od istih oblika odgovornosti kao i MKSJ. Međutim, mnogi oblici
odgovornosti pred MKS razlikuju se od gore pomenutih. Ovaj odjeljak de navesti najvažnije
razlike. Važno je zapamtiti da MKS još uvijek razvija praksu po ovim pitanjima.
20
ICLS
Rimski statut
Član 30. Element svijesti
1. Ako nije drugačije predviđeno, lice je krivično odgovorno i podleže kazni iz nadležnosti
Suda samo ako su sva zakonska obilježja izvršena sa namerom i znanjem.
2. Za svrhu ovog člana, namera postoji ako:
(a) u odnosu na delo, kada lice ima nameru da izvrši delo;
(b) u odnosu na posledicu, kada lice ima nameru da prouzrokuje tu posledicu ili je
svesno da de do nje dodi pri uobičajenom toku stvari.
3. Za svrhu ovog člana, „znanje“ podrazumeva svest da postoje okolnosti ili da de pri
uobičajenom toku stvari dodi do posledice. „Znati“ i „sa znanjem“ treba tumačiti
saglasno tome.
9.2.3.1. NEPOSREDNO IZVRŠILAŠTVO
Član 25. stav 3. inkriminiše tri oblika „izvršilaštva“: neposredno izvršilaštvo, saizvršilaštvo i
posredno izvršilaštvo. Sudskom praksom MKS također je ustanovljeno posredno saizvršilaštvo
kao oblik izvršilaštva.94
Neposredno izvršilaštvo je manje više identično pred MKS kao i MKSJ i MKSR. Pred MKS,
optuženi može biti neposredno odgovoran za krivično djelo ako se dokaže da je fizički s
namjerom i znanjem izvršio sva obilježja krivičnog djela.95
9.2.3.2. POSREDNO IZVRŠILAŠTVO
Ako optuženi koristi drugo lice za
fizičko izvršenje krivičnog djela i
kontroliše volju neposrednog
počinitelja, to predstavlja
posredno izvršenje.
Kod ovog oblika odgovornosti, optuženi koristi drugo lice
za fizičko izvršenje krivičnog djela. Optuženi kontroliše
volju neposrednog počinitelja. Time optuženi postaje
posredni počinitelj, čak i u slučaju da neposredni
počinitelj ne snosi krivičnu odgovornost za izvršeno
krivično djelo.96
Na primjer, to bi bio slučaj kada lice ubijedi mentalno hendikepiranu osobu ili dijete da gurne
trede lice s mosta. To se također može primijeniti na državnike koji kontrolišu državne
organizacije i koriste te organizacije za vršenje krivičnih djela.
94
Thomas Lubanga Dyilo, predmet br. ICC-01/04-01/06, Odluka o potvrđivanju optužnice 29.1.2007. ¶¶
318-367.
95
Rimski statut, članovi 25. stav 3. tačka a. i član 30.
96
Germain Katanga i dr., pred. br. ICC-01/04-01/07, Odluka o potvrđivanju optužnice od 30.9.2008. ¶¶
511-3.
21
NASTAVNA OBLAST 9.
9.2.3.2.1. KONTROLA ORGANIZACIJE
Posredno saizvršilaštvo može se javiti kada optuženi kontroliše organizaciju.
Optuženi mora upravljati hijerarhijom u organizaciji i mora sprovoditi svoja ovlaštenja i
kontrolu nad organizacijom.
U sredstva sprovođenja kontrole mogu da spadaju ovlaštenja pri angažovanju, obuci,
disciplinskim postupcima ili odobravanje nabavke resursa za podređene.
Ova ovlaštenja i kontrola ogledaju se u tome što podređeni pokorno izvršavaju njegova
naređenja.97
Ako neko od podređenih ne izvrši naredbu optuženog, drugi de to učiniti gotovo
automatski.98
Štaviše, „državnik mora koristiti svoju kontrolu nad (državnim) aparatom za izvršenje krivičnih
djela, što znači da državnik, kao počinitelj iza počinitelja, mobiliše svoje ovlasti i mod unutar
organizacije da bi osigurao izvršenje svojih naređenja“.99
Optuženi mora postupati s namjerom i znanjem i mora biti svjestan da on ili ona kontroliše
izvršenje krivičnih djela preko drugog lica. Drugim riječima, optuženi mora biti svjestan da kada
ne bi postupao preko tredih lica ili preko organizovanog, hijerarhijski postavljenog aparata vlasti,
on ili ona bi osujetili izvršenje krivičnog djela.100
9.2.3.3. SAIZVRŠILAŠTVO
Rimski statut MKS odstupa od teorije odgovornosti
MKS ne priznaje teoriju odgovornosti za
za udruženi zločinački poduhvat, te je umjesto nje
UZP, te je članom 25. stav 3. tačka a.
ustanovio oblik zajedničke odgovornosti nazvan
ustanovio oblik zajedničke
„saizvršilaštvo“, što je regulisano članom 25. stav 3.
odgovornosti nazvan „saizvršilaštvo“.
tačka a. Pored toga, članom 25. stav 3. tačka d.
ustanovljava se rezidualni oblik odgovornosti za
zajednički cilj. Tačan stepen preklapanja člana 25. stav 3. tačka d. sa pravom o udruženom
zločinačkom poduhvatu diskutabilan je.
Da bi dokazali da je lice počinilo krivično djelo „skupa s drugim licem“ u skladu s oblikom
odgovornosti saizvršilaštva, tužilaštvo mora dokazati:
(1) Da dvoje ili više ljudi dijeli zajednički plan.
(2) Da je svakom od saizvršitelja bila dodijeljena bitna uloga u izvršenju plana.
97
Katanga i dr., Odluka o potvrđivanju optužnice, ¶ 513.
ROBERT CRYER, I DR., AN INTRODUCTION TO INTERNATIONAL CRIMINAL LAW AND PROCEDURE / UVOD U MEĐUNARODNO
KRIVIČNO PRAVO I POSTUPAK 109, 366 (2010.); Katanga i dr., Odluka o potvrđivanju optužnice, ¶¶ 500 – 10.
99
Katanga i dr., Odluka o potvrđivanju optužnice, ¶ 514.
100
U slučaju počinjenja putem organizovanog, hijerarhijski postavljenog aparata vlasti, posredni počinitelj
mora dodatno biti svjestan postojanja takvog aparata vlasti.
98
22
ICLS
(3) Da je saizvršitelj djelovao sa namjerom i znanjem.101
(4) Da su saizvršitelji bili svjesni
a. da primjena zajedničkog plana za ishod može imati ili de imati102 izvršenje krivičnih
djela; i
b. da su bili u situaciji da osujete izvršenje krivičnog djela neizvršavanjem uloge koja im
je bila dodijeljena.103
9.2.3.3.1. ZAJEDNIČKI PLAN
Plan može biti zakonit ili protivzakonit.
Ako je plan zakonit, njegova primjena
neizostavno mora rezultirati
izvršenjem krivičnog djela.
Plan može biti ili zakonit ili plan za izvršenje krivičnog
djela. Ako je plan zakonit, onda njegovo provođenje
neizostavno mora da rezultira izvršenjem krivičnog
djela. Plan može biti eksplicitan ili implicitan,
proistekao iz zajedničkog djelovanja saizvršilaca.104
Na primjer, optuženi sačinjava zajednički plan za pomaganje ratnih napora pobunjeničke grupe
regrutiranjem mladih ljudi za tu pobunjeničku grupu i koristi ih za aktivno učešde u vojnim
operacijama i kao tjelesnu stražu. Iako ovaj navodno zajednički plan ne obuhvata izričito djecu
mlađu od 15 godina, jasno je da de izvođenje ovog plana u normalnom razvoju situacije
obuhvatiti i regrutaciju djece mlađe od 15 godina i njihovo aktivno učešde u sukobima, što prema
Rimskom statutu predstavlja krivično djelo.105 Prema tome, iako ova pobunjenička grupa nije
planirala regrutaciju djece mlađe od 15 godina, njihovo svrstavanje „mladih ljudi“ u regrute rizik
je koji je pobunjenička grupa voljno preuzela.
9.2.3.3.2. BITNA ULOGA
Uloga se smatra „bitnom“ ukoliko krivično djelo ne može biti počinjeno a da je lice kojem je
dodijeljena ne izvede.106
Doprinos može biti pružen prije izvođenja samog plana.107
To može biti osmišljavanje plana, isporuka oružja ili
municije, korištenje ovlaštenja za slanje regrutovanih i
obučenih trupa na ratište ili koordinacija i nadgledanje
trupa.108
101
Uloga se smatra „bitnom“
ukoliko krivično djelo ne može
biti počinjeno bez da je lice kome
je dodijeljena ne izvede.
Rimski statut, Čl. 30; Lubanga, Odluka o potvrđivanju optužnice,¶¶ 349-356.
Uporedi Lubanga, u kojem je primijenjen „može“ standard u pogledu toga da li su se zločini desili, sa
Jean Pierre Bemba Gombo, pred. br. ICC-CPI-20090612-PR420, Predpretresno vijede II, 15.6.2009. ¶¶ 352
– 69 (stajalište da je ništa manje ved bukvalna sigurnost dovoljna i primjena „de“ standarda).
103
Lubanga, Odluka o potvrđivanju optužnice,¶¶ 361-367.
104
Ibid na ¶¶ 343-345.
105
Ibid na ¶ 377.
106
Ibid na ¶¶ 346-348.
107
Ibid na ¶¶ 347-8.
108
Katanga i dr., Odluka o potvrđivanju optužnice,¶ 526.
102
23
NASTAVNA OBLAST 9.
Na primjer, u planu za regrutaciju mladih ljudi radi pomaganja ratnih napora pobunjeničke
grupe, vođa grupe dobio je zadatak koordinacije sveukupnoga izvođenja plana.109 Posebni zadaci
mogu biti održavanje kontakata s ostalim učesnicima u izvođenju plana, inspekcija vojnih logora
za obuku, ohrabrivanje novih regruta – uključujudi i one mlađe od 15 godina – i njihovo
pripremanje za rat ili osiguranje finansijskih sredstava.
9.2.3.3.3. ZAJEDNIČKI PLAN ČIJA JE POSLJEDICA IZVRŠENJE KRIVIČNIH DJELA
Optuženi mora biti svjestan da de izvođenje zajedničkog plana rezultirati izvršenjem krivičnih
djela u normalnom razvoju događaja.110 Predpretresno vijede MKS zaključilo je:
Za saizvršilaštvo krivičnog djela potrebno je da optuženi: (a) uzajamno budu
svjesni da de izvršenje zajedničkog plana rezultirati ostvarenjem objektivnih
elemenata krivičnog djela; (b) poduzmu takve radnje s određenom namjerom da
ostvare objektivne elemente krivičnog djela ili su svjesni da de ostvarenje
objektivnih elemenata biti posljedica njihovih postupaka u normalnom razvoju
događaja.111
9.2.3.3.4. POSREDNO SAIZVRŠILAŠTVO
Posredno saizvršenje oblik je saizvršilaštva kod kojeg znatan doprinos dodijeljen saizvršiocu izvrši
neko drugo lice, koje ne dijeli zajednički plan ili hijerarhijsku organizaciju. Ovaj oblik
odgovornosti obuhvata sve elemente saizvršilaštva i posrednog izvršenja kao što je gore
navedeno.
9.2.3.4. POMAGANJE I PODRŽAVANJE
Princip pomaganja i podržavanja na MKS
neznatno se razlikuje od načina na koji se
primjenjuje pred MKSJ i MKSR. Rimski statut
MKS inkriminiše svako lice koje „u cilju
olakšavanja izvršenja krivičnog djela pomaže,
podržava ili na drugi način učestvuje u izvršenju ili izvršenju u pokušaju, uključujudi i osiguranje
sredstava za njegovo izvršenje“.112 Međutim, za razliku od MKS i MKSR, ne postoji izričiti uslov da
optuženi pruži znatan doprinos izvršenju krivičnog djela.
Princip pomaganja i podržavanja na MKS se
neznatno razlikuje od načina na koji se
primjenjuje pred MKSJ i MKSR.
Mens rea se također razlikuje. Prema Rimskom statutu, mora se utvrditi da optuženi djeluje s
namjerom i znanjem i u želji da de njegovo ili njeno postupanje olakšati i pomodi izvršenje
krivičnog djela.113 Ovo je više mjerilo od „znanja“ kako to zahtijevaju MKSJ i MKSR.114
109
Lubanga, Odluka o potvrđivanju optužnice,¶ 383.
Katanga i dr., Odluka o potvrđivanju optužnice,¶ 533.
111
Ibid i dr. ¶ 533.
112
Rimski statut, čl. 25.3.c.
110
24
ICLS
9.2.3.5. DOPRINOS IZVRŠILAŠTVU KRIVIČNIH DJELA GRUPE NA BILO KOJI DRUGI NAČIN
Član 25. stav 3. tačka d. također inkriminiše doprinos izvršenju ili pokušaju izvršenja krivičnog
djela grupe lica koja postupaju sa zajedničkim ciljem. To se razlikuje od saizvršilaštva. Sljededi
elementi moraju biti dokazani:
(1) Dva ili više lica dijele zajednički plan koji uključuje ili rezultira izvršenjem krivičnih djela.
Nejasno je mora li optuženi dijeliti zajednički plan s grupom. Prema članu 25. stav 3.
tačka d.ii., vjerovatno nije neophodno da optuženi dijeli zajednički plan.
(2) Optuženi pruža doprinos krivičnom djelu koje izvrši grupa. Nije neophodno da taj
doprinos bude znatan za izvršenje krivičnih djela.115
(3) Doprinos mora biti
a. namjeran; i
b. učinjen bilo
(i) s ciljem pomaganja protivzakonitom postupanju ili protivzakonitom cilju grupe,
ili
(ii) sa znanjem da grupa namjerava počiniti krivično djelo.
9.2.3.6. POKUŠAJ I ODUSTANAK
Za razliku od statuta MKSJ i MKSR, Rimski statut
Odgovornost može postojati čak i ako
ne uključuje odredbu koja se odnosi na
krivično djelo nije dovršeno, kada optuženi
planiranje ili pripremanje. Međutim, član 25.
poduzme bitan korak prema izvršenju
stav 3. tačka f. govori o pokušaju i odustanku od
krivičnog djela, ali ga u tome spriječe
izvršenja krivičnih djela. Odgovornost može
nepredvidive okolnosti.
postojati čak i ako krivično djelo nije dovršeno,
kada optuženi poduzme znatan korak prema
izvršenju krivičnog djela, ali ga u tome spriječe nepredvidive okolnosti. Optuženi nije krivično
odgovoran ako:
odustane od krivičnog djela ili
na drugi način spriječi dovršenje krivičnog djela; i
u potpunosti i dobrovoljno odustane od protivzakonitog cilja.
Međutim, ako odustane od svoje uloge u krivičnom djelu, a isto bude dovršeno od drugih lica,
optuženi može biti odgovoran za pomaganje i podržavanje ili učešde u zajedničkom
protivzakonitom planu.116
113
Albin Eser u THE ROME STATUTE OF THE INTERNATIONAL CRIMINAL COURT: A COMMENTARY / RIMSKI STATUT
KOMENTAR 801 (Cassese i dr. 2002); Kai Ambos u COMMENTARY ON THE R OME
STATUTE OF THE I NTERNATIONAL CRIMINAL COURT: OBSERVERS NOTES, ARTICLE BY ARTICLE / KOMENTAR RIMSKOG
STATUTA MKS: NAPOMENE POSMATRAČA, ČLAN PO ČLAN 483 (Otto Triffterer ed., 1999.). Mogude je tvrditi da
pomagač i podržavatelj ne moraju dijeliti zločinački umišljaj glavnog počinitelja. Krstid, ŽP ¶¶. 140-142.
114
CRYER, supra napomena 99, na 377.
115
Eser, supra napomena 114, na 802-803.
MEĐUNARODNOG KRIVIČNOG SUDA:
25
NASTAVNA OBLAST 9.
9.3. REGIONALNO PRAVO I SUDSKA PRAKSA
 U ovom djelu nastavna oblast fokusira se na državne zakone BiH, Hrvatske i
Srbije. Međutim, ne preporučuje se izolovana diskusija o odjeljcima koji se tiču
regionalnih zakona za vrijeme trajanja nastave iz ove oblasti. Iz tog razloga su u
odjeljku o međunarodnom zakonodavstvu uključene reference s uputama na
regionalne zakone i njihove izmjene. Sljededi odjeljak daje osnovu za ozbiljnije
diskusije o nacionalnim zakonima i to sa praktičarima koji ih provode u okviru
svojih nacionalnih sudova.
 Pošto je Krivični zakon SFRJ i dalje relevantan kada govorimo o oblicima
odgovornosti, važno je početi s odredbama iz tog Zakona, te s polaznicima
razgovarati o važnosti i primjenjivosti tih odredbi.
 Edukatori treba da imaju na umu da nastavna oblast br. 5 nudi jedan
sveobuhvatan pregled načina na koji se međunarodno pravo uključuje u
nacionalne zakone. Iz tog razloga, ova pitanja nisu obrađena detaljno u ovom
dijelu ove oblasti, te bi bilo od pomodi kada bi se nastavna oblast 5. obradila
prije oblasti u kojoj se govorio posebnim krivičnim djelima i oblicima
odgovornosti.
 Nakon odjeljka o Krivičnom zakonu SFRJ, u odvojenim dijelovima u okviru ove
oblasti obrađuju se zakoni primjenjivi u BiH, Hrvatskoj i Srbiji, tako da polaznici
iz ovih zemalja treba da se fokusiraju samo na pravosudne sisteme svojih
zemalja. Tamo gdje je bilo mogude, naveli smo najrelevantnije primjere iz
sudske prakse. Polaznike treba ohrabriti da iznesu primjere iz vlastite prakse,
radi diskusije o primjeni zakona i o postupcima koji su predmet predavanja.
 Savjet edukatorima: Efikasan metod za uključivanje polaznika je da zatražite da
analiziraju jedan od najvažnijih predmeta koji se vodio u njihovim domadim
jurisdikcijama. Neki predmeti navedeni su u daljem tekstu, ali i polaznici mogu
inicirati diskusiju o nekim drugim predmetima ili to mogu učiniti edukatori.
116
CRYER, supra napomena 99., na 383.
26
ICLS
9.4. SFRJ
Entitetski sudovi u BiH za suđenja u predmetima ratnih zločina koji su se dogodili za vrijeme
ratnih sukoba u bivšoj Jugoslaviji primjenjuju Krivični zakon SFRJ, kao mjerodavan zakon iz
vremena izvršenja krivičnih djela, te kao zakon za koji se smatra da najviše ide u korist optuženih.
Iako Sud BiH opdenito primjenjuje Krivični zakon BiH, također može da primjenjuje Krivični zakon
SFRJ u predmetima koji uključuju ta krivična djela, ukoliko je Krivični zakon SFRJ povoljniji za
optužene.
Sudovi u Hrvatskoj primjenjuju OKZ RH na krivična djela koja su se desila u vrijeme sukoba u
bivšoj Jugoslaviji, a koji obuhvata oblike odgovornosti navedene u Krivičnom zakonu SFRJ kao
zakonu koji je bio na snazi u vrijeme izvršenja krivičnih djela koja su se dogodila u vrijeme sukoba
u bivšoj Jugoslaviji.
Sudovi u Srbiji za krivična djela koja su se desila u vrijeme sukoba u bivšoj SFRJ primjenjuju
Krivični zakon SFRJ ili Krivični zakon SRJ (koji sadrži oblike odgovornosti Krivičnog zakona SFRJ),
kao tempore criminis zakone za ta krivična djela.
Više o ovom pitanju možete vidjeti u nastavnoj oblasti br. 5.
Stoga je neophodno navesti oblike odgovornosti kako je to navedeno u Krivičnom zakonu SFRJ.
9.4.1. PREGLED
Postoje opšti oblici odgovornosti uključeni u Krivični zakon SFRJ 117 koji se primjenjuju na sva
krivična djela, a uključuju:
Izvršilaštvo/saizvršilaštvo (član 22.);
Podstrekavanje (član 23.); i
Odgovornost pomagača ili pomaganje i podržavanje (član 24.).
Postoje također oblici odgovornosti uključeni u glavu o međunarodnim krivičnim djelima
Krivičnog zakona SFRJ. Glava XVI Krivičnog zakona SFRJ navodi oblike odgovornosti za krivična
djela protiv čovječnosti i međunarodnog prava koji obuhvataju:
Izvršilaštvo/saizvršilaštvo (svi članovi Glave XVI);
Naređivanje (članovi 141. – 144.; 146. stav 3.; 147.; 150.a.);
Podstrekavanje (član 145.4.); i
Organizovanje grupe radi izvršenja krivičnih djela (član 145.). 118
117
Krivični zakon SFRJ, Službene novine SFRJ br. 44/76, 36/77, 34/84, 74/87, 57/89, 3/90, 38/90.
27
NASTAVNA OBLAST 9.
Svaki član koji se odnosi na određeno krivično djelo također navodi i oblike odgovornosti koji se
odnose na to krivično djelo.
U nastavku se obrađuju različiti oblici odgovornosti i krivična djela na koja se odnose.
9.4.1.1. PODSTREKAVANJE
Podstrekavanje kao oblik odgovornosti obuhvadeno je članom 145. stav 4. Krivičnog zakona SFRJ
za:
Genocid (član 141.);
Ratne zločine protiv civilnog stanovništva (član 142.);
Ratne zločine protiv ranjenika i bolesnih lica (član 143.); i
Ratne zločine protiv ratnih zarobljenika (član 144.).
9.4.1.2. NAREĐIVANJE
Naređivanje kao oblik odgovornosti obuhvadeno je Krivičnim zakonom SFRJ za:
Ratne zločine protiv civilnog stanovništva (član 142.);
Ratne zločine protiv ranjenika i bolesnika (član 143.); i
Ratne zločine protiv ratnih zarobljenika (član 144.).
Naređivanje da među neprijateljskim vojnicima ne smije biti preživjelih (član 146. stav
3.);
Protivpravno oduzimanje stvari od ubijenih i ranjenih na bojištu (član 147.); i
Neopravdano odlaganje repatrijacije ratnih zarobljenika (član 150. tačka a.).
118
Primijetite da je to i krivično djelo i oblik odgovornosti. Vidi npr. Komentar Krivičnog/kaznenog zakona
Bosne i Hercegovine, Savjet/Vijede Evrope / Evropska komisija, 2005., str. 584 (Komentari Krivičnog zakona
BiH, Vijede Evrope / Evropska komisija, 2005., str. 584).
28
ICLS
9.4.1.3. PODSTREKAVANJE
Krivična odgovornost za podstrekavanje navedena je u članu 23. Krivičnog zakona SFRJ:
Krivični zakon SFRJ
Član 23.
(1) Ko drugog sa umišljajem podstrekne da učini krivično djelo, kaznit de se kao da ga je
sam učinio.
(2) Ko drugog sa umišljajem podstrekava na izvršenje krivičnog djela za koje se po
zakonu može izredi kazna od pet godina zatvora ili teža kazna, a djelo ne bude ni
pokušano, kaznide se kao za pokušaj krivičnog dela.
9.4.1.4. ORGANIZOVANJE GRUPE
Član 145. Krivičnog zakona SFRJ definiše „organizovanje grupe radi vršenja genocida, ratnih
zločina protiv civilnog stanovništva, ratnih zločina protiv ranjenika i bolesnika i ratnih zločina
protiv ratnih zarobljenika“, kao i učlanjivanje u takve grupe, kao oblike odgovornosti koji se
karakterišu kao izdvojeno krivično djelo.
9.4.1.5. IZVRŠILAŠTVO / SAIZVRŠILAŠTVO
Izvršenje kao oblik odgovornosti za krivična djela kažnjiva po glavi XVI Krivičnog zakona SFRJ,
uključeno je u svaki član tog poglavlja.
Saizvršenje je određeno članom 22. Krivičnog zakona SFRJ:
Ako više lica, učestvovanjem u radnji izvršenja ili na drugi način, zajednički učine
krivično djelo, svako od njih kaznit de se kaznom propisanome za to djelo. 119
119
KZ SFRJ, čl. 22.
29
NASTAVNA OBLAST 9.
9.4.1.6. SAUČESNIK / POMAGANJE I PODRŽAVANJE
Pomaganje i podržavanje kao oblik odgovornosti određeno je članom 24. Krivičnog zakona SFRJ:
Krivični zakon SFRJ
Član 24.
(1) Ko drugome sa umišljajem pomogne u izvršenju krivičnog djela kaznit de se kao da ga
je sam počinio, a može se i blaže kazniti.
(2) Kao pomaganje u izvršenju krivičnog djela smatra se naročito: davanje savjeta ili
uputstava kako da se izvrši krivično djelo, stavljanje počinitelju na raspolaganje
sredstava za izvršenje krivičnog djela, uklanjanje prepreka za izvršenje krivičnog djela,
kao i unaprijed obedano prikrivanje krivičnog dela, počinitelja, sredstava kojima je
krivično delo izvršeno, tragova krivičnog djela ili predmeta pribavljenih krivičnim
djelom.
30
ICLS
9.5. BIH
 U ovom djelu fokusira se na bosanskohercegovačke zakone. Polaznici moraju
cijeniti razlike u zakonima koje primjenjuje Sud BiH nasuprot onima koje
primjenjuju entitetski sudovi u BiH.
 Oblici odgovornosti koje primjenjuju različiti sudovi u BiH pominju su u ovom
dijelu, tako da polaznici mogu razgovarati o njihovim elementima i primjeni u
praksi.
 Pored toga, istaknuta je relevantna sudska praksa u mjeri u kojoj je poznata.
Polaznike treba podstaknuti da prodiskutuju o odlukama koje su donesene u ovim
predmetima, te da li de se iste primjenjivati i u bududim predmetima.
 Polaznike se može ohrabriti da opišu razlike između saizvršitelja i saučesnika.
 Polaznici također mogu diskutovati o primjeni njihovih nacionalnih zakona i
sudske prakse na činjenice iz oglednog predmeta. Od njih se može tražiti da
odrede da li bi optuženi iz oglednog predmeta bili uspješno procesuirani za bilo
koji od oblika odgovornosti koji postoje u pravosudnim sistemima njihovih država.
 Za polaznike bi bilo korisno da uporede zakone i sudsku praksu BiH sa sudskom
praksom MKSJ i odredbama Rimskog statuta MKS, naročito u pogledu UZP i
saizvršilaštva.
Sud BiH načelno primjenjuje Krivični zakon BiH iz 2003. godine u sudskim postupcima za krivična
djela protiv čovječnosti, ratnog zločina i genocida koja su se desila u vrijeme sukoba u bivšoj
Jugoslaviji. Entitetski sudovi u BiH načelno primjenjuju Krivični zakon SFRJ u postupcima za ratne
zločine koji su se desili u ovim sukobima. Pogledati nastavnu oblast br. 5 za više informacija o
primjeni zakona koji je povoljniji za optužene.
Pogledati odjeljak 9.4. u ranijem tekstu za dodatna razmatranja o oblicima odgovornosti iz
Krivičnog zakona SFRJ.
9.5.1. PREGLED
Krivični zakon BiH120 određuje oblike odgovornosti primjenjive na sva krivična djela navedena u
zakonu. Ukratko, oni uključuju:
Izvršilaštvo/saizvršilaštvo (član 29.);
120
Krivični zakon BiH, Službene novine BiH br. 03/03, 32/03, 37/03, 54/04, 61/04, 30/05, 53/06, 55/06,
32/07, 08/10, usaglašena verzija, dostupna na www.sudbih.gov.ba.
31
NASTAVNA OBLAST 9.
Podstrekavanje (član 30.); i
Pomaganje (član 31.).
Glava XVII Krivičnog zakona BiH obrađuje krivična djela protiv čovječnosti i vrijednosti zaštidenih
međunarodnim pravom. Svaki član koji se odnosi na određeno krivično djelo također uključuje
oblike odgovornosti primjenjive na to krivično djelo, pored opštih oblika odgovornosti kao što je
ranije navedeno.
Član 180. određuje individualne i komandne oblike odgovornosti, primjenjive na mnoga okrutna
krivična djela obuhvadena Krivičnim zakonom BiH.121 Član 180. stav 1. određuje sljedede oblike
odgovornosti:
Planiranje;
Podstrekavanje;
Naređivanje;
Organizovanje grupe radi izvršenja krivičnih djela;122
Izvršilaštvo / saizvršilaštvo; i
Pomaganje i podržavanje.
Član 180. Krivičnog zakona BiH:
(1) Osoba koja planira, naredi, učini ili podstrekava ili pomaže u planiranju, pripremanju ili
učinjenju krivičnih djela iz člana 171. (Genocid), 172. (Zločini protiv čovječnosti), 173.
(Ratni zločin protiv civilnog stanovništva), 174. (Ratni zločin protiv ranjenika i bolesnika),
175. (Ratni zločin protiv ratnih zarobljenika), 177. (Protupravno ubijanje i ranjavanje
neprijatelja), 178. (Protupravno oduzimanje stvari od ubijenih i ranjenih na ratištu) i 179.
(Povrede zakona ili običaja rata) ovog zakona, kriva je za to krivično djelo. Službeni položaj
bilo kojeg lica, bilo da se radi o šefu države ili vlade, ili o odgovornoj službenoj osobi vlade,
ne oslobađa takvu osobu krivice niti utječe na ublažavanje kazne.
(2) Činjenica da je neko od krivičnih djela iz člana 171. do 175. i člana 177. do 179. ovog
zakona učinjeno od strane podređenog, ne oslobađa njemu nadređenu osobu od krivice
ukoliko je ta nedređena osoba znala ili je mogla znati da se njen podređeni sprema učiniti
takvo djelo, odnosno da je ved učinio takvo djelo, a nadređena osoba je propustila da
preduzme nužne i razumne mjere da spriječi učinjenje krivičnog djela, odnosno da učinitelj
tog djela bude kažnjen.
(3) Činjenica da je neka osoba postupala po naređenju vlade ili neke njoj nadređene osobe, ne
oslobađa je krivice, ali može utjecati na ublažavanje kazne ako sud smatra da to interesi
pravičnosti zahtijevaju.
121
KZ BiH, čl. 180. odnosi se na članove 171. (Genocid), 172. (Zločini protiv čovječnosti), 173. (Ratni zločini
protiv civilnog stanovništva), 174. (Ratni zločini protiv ranjenika i bolesnika), 175. (Ratni zločini protiv
ratnih zarobljenika), 177. (Protivpravno ubijanje ili ranjavanje neprijatelja), 178. (Pljačkanje ranjenih i
ubijenih na ratnom polju) i 179. (Kršenje prava i običaja rata).
122
Treba primijetiti da je ovo i krivično djelo i oblik odgovornosti. Vidi npr. Komentari Krivičnog zakona
BiH, str. 584.
32
ICLS
Oblici odgovornosti obuhvadeni članom 180. opdenito korespondiraju odredbama Krivičnog
zakona BiH u vezi sa saizvršenjem, saučesništvom i podstrekavanjem za sva krivična djela
(članovi 29, 30. i 31.). Međutim, zakonodavci su imali namjeru da član 180. proširi mogude oblike
odgovornosti za okrutna krivična djela i rukovodili su se međunarodnim krivičnim pravom i
statutarnim odredbama MKSJ.123 Član 180. stav 1. skoro je identičan članu 7. stav 1. Statuta
MKSJ.124
Djela navedena u članu 180. stav 1. ponekad je teško
razlikovati pošto počinitelji, u vršenju krivičnog djela,
uglavnom poduzmu nekoliko preklapajudih radnji.125
Neke od ovih radnji potvrđuju ili dovode do odluka
drugog lica da izvrši krivičnu radnju (npr.
podsticanje), dok su druge radnje koje prethode
izvršenju krivične radnje (npr. planiranje i pomaganje i podržavanje).126 Stoga je važno da se
shvate razlike između ovih oblika odgovornosti i
načini na koji oni međusobno djeluju.
Član 18. stav 1. Krivičnog zakona BiH
je gotovo identičan članu 7.1.
Statuta MKSJ.
Također je važno da se shvati da je individualna
krivična odgovornost za gore pomenuto postupanje iz
člana 180. primjenjiva samo na krivična djela izričito
nabrojana u glavi XVII Krivičnog zakona BiH,127 tj.:
Individualna krivična odgovornost
po članu 180. primjenjuje se samo
za krivična djela nabrojana u
poglavlju XVII Krivičnog zakona BiH.
Krivična djela protiv čovječnosti (član 172.);
Ratni zločini protiv civilnog stanovništva (član 173.);
Ratni zločini protiv ranjenika i bolesnika (član 174.);
Ratni zločini protiv ratnih zarobljenika (član 175.);
Protivpravno ubijanje ili ranjavanje neprijatelja (član 177.);
Protivpravno oduzimanje stvari od ubijenih i ranjenih na ratištu (član 178.); i
Povrede zakona ili običaja rata (član 179.).
Član 180. stav 2. propisuje odredbe o odgovornosti nadređenog. Za više informacija o ovome,
pogledati nastavnu oblast br.10.
123
Konmentar Krivičnog zakona BiH, str. 594.
Ibid, str. 593.
125
Ibid, str. 594.
126
Ibid.
127
Ibid, str. 595.
124
33
NASTAVNA OBLAST 9.
9.5.2. PLANIRANJE
Planiranje podrazumijeva svjesno razmatranje sljededeg:
ideje bilo za individualno ili masovno izvršenje krivičnih djela;
načina i sredstava za izvršenje;
uloga pojedinaca; i
planiranje vremena i mjesta krivičnog djela.128
Dok planiranje karakteriše pretežito umna aktivnost, priprema uključuje uglavnom manuelne ili
fizičke aktivnosti kao što su nabavka sredstava ili oružja za činjenje krivičnih djela.129 Pripremanje
zapravo predstavlja jednu od faza planiranja krivičnog djela.130
Krivična odgovornost također se proširuje na pomod (pomaganje i podržavanje) nekome drugom
licu u planiranju i pripremanju krivičnog djela (vidjeti odjeljak niže 9.5.7).131
9.5.3. PODSTICANJE ILI PODSTREKAVANJE
Podstrekavanje okrutnog krivičnog djela kao oblik
odgovornosti inkriminisano je članom 176. stav 4.
Krivičnog zakona BiH (ne članom 180.). Ko „poziva ili
podstrekava na učinjenje“ krivičnih djela genocida,
zločina protiv čovječnosti, ratnih zločina protiv
civilnog stanovništva, ratnih zločina protiv ranjenika i
bolesnika i ratnih zločina protiv ratnih zarobljenika
(članovi 171. do 175. Krivičnog zakona BiH) krivično je odgovoran za podstrekavanje.
Ko „poziva ili podstrekava na
učinjenje“ krivičnih djela genocida,
zločina protiv čovječnosti ili ratnih
zločina, krivično je odgovoran za
podstrekavanje.
Blisko je povezano s podstrekavanjem. Član 30. stav 1. Krivičnog zakona BiH inkriminiše
podstrekavanje krivičnih djela i navodi:
Ko drugog s umišljajem podstrekava da učini krivično djelo kaznit de se kao da ga
je sam počinio.
Član 30. stav 2. Krivičnog zakona BiH inkriminiše podstrekavanje krivičnog djela, čak iako djelo
nije nikada ni pokušano (pod uslovom da se radi o djelu za koje je predviđena kazna zatvora od
tri ili više godina).
Član 30. stav 3. Krivičnog zakona BiH definiše podstrekavanje kao:
128
Ibid, na str. 594.
Ibid.
130
Ibid.
131
Ibid.
129
34
ICLS
Kao podstrekavanje na izvršenje krivičnog djela smatra se naročito: upudivanje
molbe, ubjeđivanje ili nagovaranje, prikazivanje koristi od izvršenja krivičnog
djela, davanje ili obedavanje poklona, zloupotreba odnosa podređenosti ili
zavisnosti, dovođenje ili održavanje lica u stanju stvarne ili pravne zablude.
9.5.4. NAREĐIVANJE
Član 180. Krivičnog zakona BiH također uključuje naređivanje ili izdavanje naredbe drugom licu
da počini krivično djelo.132
Naređivanje kao oblik odgovornosti također je uključeno u sljedede odredbe:
Naređivanje da među neprijateljskim vojnicima ne smije biti preživjelih (član 177.3.);
Protupravno oduzimanje stvari od ubijenih i ranjenih na ratištu (član 178.);
Povrede zakona ili običaja rata (član 179.);
Neopravdano odgađanje povratka ratnih zarobljenika (član 182.); i
Nedozvoljeno oružje i druga sredstva borbe (član 193.a.).
Optuženi u predmetu Savid proglašen je krivim po članu 181. stav 1. Krivičnog zakona BiH za
djelo naređivanja izvršenja krivičnog djela. U skladu sa sudskom praksom MKSJ, sudsko vijede
bilo je mišljenja da:
„Naređivanje“ podrazumijeva da lice na položaju vlasti koristi tu vlast kako bi drugog
nagnala da počini zločin;133 i
Nije bilo neophodno da se naređenje izda u nekoj određenoj formi.134
Sudsko vijede zaključilo je :
U konkretnom slučaju optuženi nije lično naredio mještanima Dušda da se upute
u Višegrad, niti je on lično odvojio muškarce Bošnjake iz kolone. *…+ *Međutim+
imajudi u vidu da je on komandir prisutnim vojnicima, da se za sve upravo on
pita, da se u određenom momentu nalazio na licu mjesta, da je više puta u toku
kretanja kolone civila prolazio pored kolone koja se kretala prema Višegradu,
vijede cijeni da je on imao potrebni autoritet i aktivnu kontrolu nad svojim
132
Ibid str. 595.
Sud BiH, Momir Savid, pred. br. X-KR-07/478, 1-step. pr., 3.7.2009., str. 106. (str. 92. BHS) (relevantan
dio potvrđen u žalbenom postupku) odnosi se na Krstid, PP ¶ 601.
134
Savid, prvostepena presuda, str. 106. (str. 92. BHS).
133
35
NASTAVNA OBLAST 9.
vojnicima, tako da vijede nalazi da je samo on mogao dati naredbu svojim
vojnicima da poduzmu opisane radnje prema civilima bošnjačke nacionalnosti.135
Vijede je mišljenja da mens rea optuženog ne
mora biti eksplicitno izrečena, ved se može izvesti
iz okolnosti.136 U ovome predmetu, sudsko vijede
ustanovilo je da je optuženi djelovao „sa sviješdu
o značajnoj vjerovatnodi da de uslijed njegovog
ponašanja dodi do krivičnog djela ili propusta“.137
Subjektivna namjera optuženog ne mora
biti eksplicitno izražena, ali može
proistedi iz okolnosti.
Sudsko vijede je mišljenja da je:
Optuženi bio svjestan djela i i htio njihovo počinjenje, što proističe iz činjenice da
je u svojstvu komandira bio prisutan na licu mjesta i koordinirao aktivnosti
njemu podređenih, doprinosedi na taj način radnjama koje su oni poduzeli138
Ovi zaključci su podržani u žalbenom postupku.139 Žalbeno vijede saglasilo se sa zaključcima
sudskog vijeda u pogledu položaja optuženog u relevantno vrijeme, napominjudi da je njegov
položaj uključivao ovlasti odlučivanja i izdavanja naredbi i odluka. Žalbeno vijede također se
složilo da su dokazi pokazali da je optuženi znao šta se događa kao i da je „on bio nadležan“.140
U predmetu Kurtovid, i prvostepeno i žalbeno vijede zaključili su da je optuženi izdao naredbe u
vezi krivičnih djela za koje se tereti. U tom su predmetu svjedoci posvjedočili da je optuženi
naredio članovima civilne zaštite da zatvorenike odvedu na borbenu liniju, gdje su bili prisiljeni
da rade.141
135
Ibid na str. 107. (str. 93. BHS) (relevantni dio potvrđen drugostepeno) (naglasci u originalu).
Ibid na str. 106. (str. 97. BHS) odnosi se na Čelebidi, PP ¶ 328.
137
Ibid na str. 106. (str. 97. BHS) (relevantni dio potvrđen u žalb. pos.) odnosi se na Miroslava Kvočku i dr.,
pred. br. IT-98-30/1-T, prvostepena presuda od 2.112001., ¶ 251.
138
Savid, prvostepena presuda, str. 107. (str. 98. BHS) (relevantni dio potvrđen u žalb. post.).
139
Sud BiH, Momir Savid, pred. br. X-KR-07/478, drugostepena presuda od 19.2.2010., ¶ 105.
140
Sud BiH, Momir Savid, pred. br. X-KR-07/478, drugostepena presuda, 19.2.2010., ¶ 106. (Napomena:
Dok se u engleskoj verziji presude navodi da je „optuženi mogao i morao znati“, izvornik na b/h/s jezicima
navodi „optuženi je znao“).
141
Sud BiH, Zijad Kurtovid, pred. br. X-KRZ-06/299, prvostepena presuda od 30.04.2008., str. 44-45 (str. 4344 BHS) (relevantni dio potvrđen drugostepeno); Sud BiH, Zijad Kurtovid, pred. br. X-KRZ-06/299,
drugostepena presuda od 25.3.2009., ¶¶73-74.
136
36
ICLS
9.5.5. ORGANIZOVANJE GRUPE
Član 176. Krivičnog zakona BiH inkriminiše:
Član 176. Krivičnog zakona BiH
(i) organizovanje grupe radi počinjenja
a. genocida,
b. zločina protiv čovječnosti,
c. ratnih zločina protiv civilnog stanovništva,
d. ratnih zločina protiv ranjenika i bolesnika; i
e. ratnih zločina protiv ratnih zarobljenika; i
(ii) ko postane pripadnik takve grupe.
9.5.6. IZVRŠILAŠTVO / SAIZVRŠILAŠTVO
Stvarno izvršenje krivičnih djela iz glave XVII Krivičnog zakona BiH inkriminisano je u svakom
članu tog poglavlja. Elementi su dakle uključeni pojedinačno u članove, koji su obrađeni u
nastavnoj oblasti br. 6. (Genocid), oblasti br. 7. (Zločini protiv čovječnosti) i oblasti br. 8 (Ratni
zločini).
Član 29. Krivičnog zakona BiH predviđa da je saizvršilaštvo također oblik odgovornosti:
Ako više osoba, učestvovanjem u učinjenju krivičnog djela ili preduzimajudi što
drugo čime se na odlučujudi način doprinosi učinjenju krivičnog djela, zajednički
učine krivično djelo, svaka od njih kaznit de se kaznom propisanom za to krivično
djelo.
Elementi saizvršilaštva u članu 29. Krivičnog zakona BiH su:
(1) Množina lica
(2) Učešde u počinjenju ili
(3) Pružanje odlučujudeg doprinosa, koji je znatan i bez kojeg krivično djelo ne bi bilo
počinjeno na planirani način.
(4) Svjesno, voljno i zajedničko počinjenje krivičnog djela kao da je njegovo (Zajednička
namjera).
37
NASTAVNA OBLAST 9.
Saizvršenje je oblik počinjenja kada nekoliko osoba, pri čemu svaka od njih ispunjava zahtijevane
elemente za počinitelja, svjesno i voljno počini određena krivična djela.142
Saizvršenje je oblik
počinjenja kada nekoliko
osoba , pri čemu svaka od
njih ispunjava zahtijevane
elemente za počinitelja,
svjesno i voljno počine
određena krivična djela.
Za razliku od pomagača ili podstrekača, saizvršitelji ne
učestvuju u radnji koju je izvršilo drugo lice. Saizvršitelj
učestvuje u svojoj vlastitoj radnji, dok pomagač i podstrekač
učestvuju u nečijoj tuđoj radnji.143 Saizvršitelji svaki
pojedinačno pružaju doprinos koji je bitan izvršenju krivičnog
djela, a bez kojega krivično djelo ne bi bilo ralizovano ili ne bi
bilo realizovano na planirani način.144
Ranije zakonodavstvo SFRJ pri definisanju „saizvršilaštva“ često
je primjenjivalo teoriju „podjele rada“, prema kojoj su saizvršitelji oni učesnici koji su, na osnovu
sporazuma o izvršenju djela i podjeli zadataka, izveli svoj dio u izvršenju krivičnog djela.145 Prema
toj teoriji, svaki doprinos zasnovan na sporazumu o podjeli rada, bez obzira koliko beznačajan,
dovoljan je za odgovornost saizvršenja.146 Vrhovni sud Srbije je, temeljem ove teorije, u jednoj
svojoj ranijoj presudi, zaključio da je optuženi koji je čuvao stražu saizvršitelj krivičnog djela.147
Međutim, Krivični zakon BiH trenutno prihvata tzv.
Saizvršitelj učestvuje u svojoj vlastitoj
teoriju
„vlasti
nad
krivičnim
djelom“
radnji, dok pomagač i podstrekač
(Tatherrschaftslehre), prema kojoj saizvršenje
učestvuju u nečijoj tuđoj radnji.
predstavlja zajedničko počinjenje krivičnog djela
nekoliko lica koja na odlučan način doprinose
njegovom izvršenju.148 Postupanje saizvršitelja objektivno mora imati važnu i odlučnu ulogu u
činjenju djela, do tog stepena da samo djelo ne može biti počinjeno bez postupanja ostalih
saizvršitelja. To tvori zajedničku „vlast“ nad djelom.149
Žalbeno vijede Suda BiH i predmetu Andrun stajališta je da:
... saizvršilaštvo kao oblik izvršilaštva, koji postoji kada više lica, koja ispunjavaju
sve uslove koji se zahtjevaju za izvršioca, na osnovu zajedničke odluke, svjesno i
voljno, učine određeno krivično djelo, tako da svaki od saizvršilaca u tome daje
svoj prilog, koji je bitan i bez kojeg krivično djelo ne bi bilo ostvareno ili ne bi bilo
ostvareno na zamišljen način. Prema tome, pored zajedničkog djelovanja više
142
Komentar Krivičnog zakona BiH, str. 174., str. 174. (naglasak dodan).
Ibid na str. 173. (naglasak dodan).
144
Ibid na str. 174.
145
Ibid na str. 178.
146
Ibid.
147
Ibid na str. 179.
148
Ibid na str. 178 (naglasak dodan).
149
Ibid.
143
38
ICLS
lica u ostvarenju datog djela, potrebno je da kod njih postoji i svijest o tome da
izvršeno djelo predstavlja zajednički rezultat njihovih radnji.150
Žalbeno vijede zaključilo je da je optuženi odgovoran kao saizvršitelj, iako nije utvrđeno da je
optuženi lično ubio žrtvu:
Optuženi je učestvovao u ubistvu Dizdara na način da ga je izveo vani, znajudi
istovremeno da de biti ubijen. Andrun je također prisustvovao ubistvu Dizdara,
tako da je bitno doprinijeo izvršenju djela na opisani način.151
Sudsko vijede je u predmetu Jankovid zaključilo da izdavanje naredbe koja je izvršena, predstavlja
odlučan doprinos. Sudsko vijede je stanovišta da su:
Hapšenje i odvođenje osam muškaraca iz Brežina su izvršili vojnici koji su
izvršavali naređenja optuženog. Tim radnjama je optuženi dao odlučujudi
doprinos kao saučinitelj iz člana 29. KZ BiH, u zajedničkom izvršenju krivičnih
djela prisilnog premještanja stanovništva i zatvaranja prema članu 172. stav 1.,
tačke d) i e) KZ BiH.152
9.5.6.1. ELEMENT „ODLUČUJUDEG DOPRINOSA“ I PRIMJENJIVOST KRIVIČNOG ZAKONA
BIH ILI KRIVIČNOG ZAKONA SFRJ
Žalbeno vijede je u predmetu Andrun moralo donijeti odluku koji zakon je povoljniji za optužene,
Krivični zakon BiH ili Krivični zakon SFRJ.153 Vijede je izdvojilo definicije „saizvršilaštva“ prema
krivičnim zakonima BiH i SFRJ.
Vijede je primijetilo da Krivični zakon SFRJ definiše da „Ako više lica učestvovanjem u radnji
izvršenja ili na drugi način, zajednički učine krivično djelo, svako od njih kaznide se kaznom
propisanom za to djelo“, te je našlo da ova definicija znači da bi sva lica koja su učestvovala u
krivičnom djelu bila kažnjena istom kaznom.154
Vijede je primijetilo da Krivični zakon BiH daje užu definiciju jer je učestvovanje ograničeno na
„odlučujudi“ doprinos izvršenju krivičnog djela.155 To je teže dokazivo, dok Krivični zakon SFRJ
150
Sud BiH, Nikola Andrun, pred. br. X-KRŽ-05/42, drugostepena presuda od 19.8.2008., str. 25. (str. 42.
BHS).
151
Andrun, drugostepena pr., str. 24-34 (str. 24-35 BHS). Ostali primjeri predmeta u vezi čl. 29. uključuju
Sud BiH, Slavko Šakid, pred. br. X-KR-0541-1, prvostep. pr., 29.10.2008., str. 13. et seq (str. 13. et seq BHS).
152
Sud BiH, Gojko Jankovid, pred. br. X-KR-05/161, prvostep. pr., 16.2.2007., str. 40., 49. (str. 39., 48. BHS).
Žalbeno vijede je odbacilo pravnu kvalifikaciju djela: oblik odgovornosti je, međutim, potvrđen. Vidi Sud
BiH, Gojko Jankovid, pred. br. X-KR-05/161, drugostep. pr., 23.10.2007., str. 14.-15. (str. 14. BHS).
153
Vidi diskusiju po ovom pitanju u nastavnoj oblasti 5.3.2.3.
154
Andrun, drugostepena pr., str. 42. BHS (Napomena: dio ispušten iz engleske verzije presude).
155
Ibid (Napomena: dio ispušten iz engleske verzije presude).
39
NASTAVNA OBLAST 9.
zahtijeva samo opšti doprinos krivičnom djelu.156 Vijede je zaključilo da je u tom pogledu Krivični
zakon BiH povoljniji za optužene u uporedbi sa Krivičnim zakonom SFRJ.157
Krivični zakon BiH daje užu definiciju jer je učešde ograničeno na „odlučujudi“
doprnos izvršenju krivičnog djela, što je teže dokazivo. Vijede je zaključilo u tom
pogledu da je Krivični zakon BiH povoljniji za optužene od Krivičnog zakona SFRJ.
Pošto sudovi na entitetskom nivou u BiH primjenjuju Krivični zakon SFRJ na suđenjima za ratne
zločine koji su se dogodili za vrijeme sukoba u bivšoj Jugoslaviji,158 oni ne zahtijevaju da doprinos
saizvršitelja bude „odlučujudi“ jer to Krivični zakon SFRJ ne uslovljava. Na primjer, u predmetu
Vlahovljak i drugi, prvostepeno vijede Kantonalnog suda Mostar utvrdilo je da je optuženi kriv
kao saizvršitelj, te je ustvrdilo:
U slučaju kada više osoba postupa umišljajno (svijest o radnji i htijenje
posljedice) u zajedničkoj radnji izvršenja (npr. istovremenim pucanjem u vitalne
dijelove tijela žrtve), a njihova zajednička djelatnost ostvari posljedicu ovog
krivičnog djela – smrt jedne ili više civilnih osoba, sve su te osobe, u smislu
odredbe člana 22. preuzetog KZ SFRJ saizvršioci u krivičnom djelu.159
9.5.6.2. NEČINJENJE NIJE „ODLUČUJUDE“
Prvostepeno vijede Suda BiH u predmetu Todorovid smatralo je da „pasivno“ držanje može
predstavljati „odlučujudi“ doprinos.160 To je promijenjeno u žalbenom postupku. Žalbeno vijede
je smatralo da član 29. Krivičnog zakona BiH, „odlučujudi“ doprinos definiše kao doprinos „bez
kojeg ne bi došlo do izvršenja djela (uopšte ili na način kako je planirano da bude izvršeno)“.161
Nakon analize odredbi člana 35. Krivičnog zakona BiH (umišljaj) i člana 31. Krivičnog zakona BiH
(odgovornost za pomaganje), žalbeno je vijede zaključilo da je:
Naime, Pretresno vijede je pogrešno primijenilo materijalni zakon oslanjajudi se
na ono što to vijede smatra za propuštanje podnosilaca žalbe da spriječe
počinjenje krivičnih djela, da bi utvrdilo da su podnosioci žalbe dali odlučujudi
doprinos počinjenju krivičnih djela zatvaranja, mučenja i ubijanja162
Žalbeno vijede smatra kako glasi:
156
Ibid
Ibid
158
Za više o ovome vidi nastavnu oblast 5.
159
Kantonalni sud Mostar, Nihad Vlahovljak i dr., pred. br. 007-0-K-07-00 006, prvostepena presuda,
8.8.2007., str. 8.-9. (potvrđeno u žalbenom postupku).
160
Sud BiH, Mirko Todorovid i dr., pred. br. X-KRŽ-07/382, drugostepena presuda od 23.01.2009., ¶ 149
(upudivanje Žalbenog vijeda na zaključak Pretresnog vijeda).
161
Ibid na ¶ 152.
162
Ibid na ¶ 155.
157
40
ICLS
Pretresno vijede je utvrdilo da su podnosioci žalbe učestvovali u počinjenju
krivičnih djela tako što su obezbjeđivali zarobljene civile prije i tokom činjenja
krivičnih djela. Pretresno vijede nije utvrdilo da su propusti žalilaca bili kažnjivi
propusti koji predstavljaju actus reus krivičnih djela. Dakle, aksiom je da se
odlučujudi doprinos podnosilaca žalbe počinjenju tih krivičnih djela može
procjenjivati samo u odnosu na stvarne kažnjive radnje. Prema tome, oslanjanje
pretresnog vijeda na propuštanje podnosilaca žalbe da spriječe krivična djela u
utvrđivanju njihovog presudnog doprinosa predstavlja povredu materijalnog
zakona.”163
U skladu s tim, Žalbeno vijede je utvrdilo da su optuženi krivi kao pomagači za krivično djelo, a
ne kao saizvršioci.164
9.5.6.3. NEMA POTREBE ZA POSTOJANJEM PRETHODNOG SPORAZUMA
U pogledu postojanja prethodnog sporazuma o podjeli uloga (pogledati prethodne rasprave o
teoriji „podjele rada“), čini se da čak i neki entitetski sudovi u BiH koji primjenjuju Krivični zakon
SFRJ u suđenju u predmetima ratnih zločina više ne zahtijevaju postojanje prethodnog
sporazuma za postojanje saizvršilaštva. U jednom predmetu pred Vrhovnim sudom Republike
Srpske, u kojem je optuženi proglašen krivim kao saizvršitelj ratnog zločina, Vrhovni sud bio je
stajališta da:
Sud nije prihvatio tvrdnju tužilaštva između optuženog ... i nepoznatih
uniformisanih lica postojao prethodni dogovor... U krajnjoj liniji, postojanje
prethodnog dogovora ... nije od značaja za postojanje samog djela.165
Međutim, Vrhovni sud Republike Srpske je zamijetio u jednom drugom predmetu, da je u tom
posebnom slučaju postojanje takvog prethodnog sporazuma proisteklo iz uloženih dokaza. Sud
je mišljenja da je:
Svaki od optuženih, u okviru tog dogovora, preduzeo radnje nužne za njegovu
realizaciju i pri tom ostvarenje djela htjeo kao svoje i kao zajedničko. Dakle,
postupali su sa direktnim umišljajem, pa je na pravilan način pobijana presuda
riješila svjesnu i voljnu komponentu njihovog psihičkog odnosa prema djelu u
cjelini, pa prema tome i posljedici.166
163
Ibid na ¶ 160 (naglasak dodan).
Ibid na ¶ 164.
165
Vrhovni sud Republike Srpske, pred. br. 118-0-KZ-K-06-000-066 /ovde je pogrešno naveden broj
predmeta/, 22.2.2007., str. 6. Primijetit dete, međutim da je Vrhovni sud držao da je nebitno za postojanje
„djela“, a ne „saizvršenja“; međutim, zaključak da nije od značaja za „saizvršenje“ proizilazi iz činjenice da
je optuženi u ovom slučaju proglašen krivim kao saizvršitelj, iako postojanje prethodnog plana nije
dokazano.
166
Vrhovni sud Republike Srpske, pred. br. 118-0-Kz-06-000-018, 18.4.2006., str. 5.
164
41
NASTAVNA OBLAST 9.
9.5.6.4. PRISUSTVO NIJE NEOPHODNO TOKOM SAMOG IZVRŠENJA
Žalbeno vijede u predmetu Lelek bilo je mišljenja da nije neophodno da optuženi bude prisutan
tokom samog izvršenja krivičnog djela, ako je njegovim prethodnim radnjama ustanovljen
odlučujudi doprinos.
Vijede u tom predmetu ustanovilo je da optuženi nije bio prisutan u sobi kada su se krivična djela
dogodila, ali je snosio odgovornost kao saizvršitelj vođenjem grupe počinitelja do kritičnog
mjesta i davanjem saglasnosti da izvrše krivična djela.167
9.5.7. POMAGAČ / POMAGANJE I PODRŽAVANJE
Član 31. stav 2. Krivičnog zakona BiH definiše pomaganje i podržavanje počinjenja krivičnog djela
kao:
davanje savjeta ili uputa kako da se učini krivično djelo;
stavljanje na raspolaganje učinitelju sredstava za učinjenje krivičnog djela;
uklanjanje prepreka za učinjenje krivičnog djela; te
unaprijed obedano prikrivanje krivičnog djela, učinitelja, sredstava kojima je krivično
djelo učinjeno, tragova krivičnog djela ili predmeta pribavljenih krivičnim djelom.
9.5.7.1. ACTUS REUS
Oslanjajudi se na presudu MKSJ u predmetu Aleksovski, u Komentaru Krivičnog zakona BiH
pomaganje se opisuje kao:
(1) poduzimanje aktivnosti koje predstavljaju
a. praktičnu pomod;
b. ohrabrivanje; ili
c. moralnu podršku
(2) koje imaju znatan doprinos na počinjenje krivičnog djela
(3) gdje osoba koja pruža pomod zna da su njegove/njene radnje pomogle glavnom
počinitelju u izvršenju krivičnog djela.168
Optuženi u predmetu Maktouf teretio se kao pomagač prema članu 31. Krivičnog zakona BiH za
držanje talaca, čime je prekršio odredbe člana 173. stav 1. tačka e) Žalbeno vijede zaključilo je da
je optuženi krivično odgovoran kao pomagač jer je počinitelju stavio na raspolaganje sredstva za
počinjenje krivičnog djela i uklonio prepreke za počinjenje krivičnog djela time što je:
pribavio listu lica koje je trebao uzeti za taoce;
svjesno i voljno iskoristio svoje saznanje o mjestu stanovanja lica sa te liste;
167
168
Sud BiH, Željko Lelek, pred. br. X-KRŽ-06/202, drugostepena presuda od 12.1.2009., ¶¶ 33, 95-96.
Komentar krivičnog zakona BiH, str. 594.-595.
42
ICLS
odvezao svoj kombi do zgrade u kojoj su navedena lica stanovala; i
nakon što su oteta i smještena u vozilo, upravljao vozilom i odveo ih u logor u Orašcu. 169
Vijede je dodalo da je optuženi prestao sa pomaganjem u momentu kada je dovezao vozilo sa
otetim civilima do ulaza u logor u Orašcu. 170
U predmetu Todorovid, optuženi se teretio kao pomagač prema odredbama člana 31. u vezi sa
članom 180. stav 1. Krivičnog zakona BiH. Žalbeno vijede utvrdilo je da su podnosioci žalbi
pomogli grupi vojnika da počine djela mučenja i ubistva tako što su:
učestvovali u zarobljavanju bošnjačkih civila u napuštenom kamenolomu; i
pomogli „otklanjanjem prepreka“ glavnim počiniteljima vršedi pratnju i čuvanje uz
upotrebu automatskog naoružanja uhvadenih civila, prije i tokom njihova mučenja, a
potom i ubistva.171
Pretresno vijede u predmetu Jankovid utvrdilo je da je optuženi kriv za pomaganje i podržavanje
mučenja i silovanja prema odredbama člana 180. stav 1. Krivičnog zakona BiH tako što je:
odvodio žrtve iako je bio potpuno svjestan da se žrtva odvodi radi silovanja; i
pružao praktičnu pomod djelu silovanja tako što je omogudio počinitelju ulazak u kudu
koja je bila pod njegovom efektivnom kontrolom, u kojoj je oštedena strana silovana.172
Žalbeno vijede u predmetu Pekez (sin Špire) utvrdilo je da je optuženi kriv za pomaganje i
podržavanje, ali ne i za saizvršilaštvo u krivičnim djelima.173 Optuženi je učestvovao u okupljanju
seljana, ali ne u njihovom ubijanju, pošto se povukao nakon prve faze zajedničkog plana za
ubijanje seljana.174 Međutim, pošto njegovo djelovanje nije prestalo prije nego što su seljani bili
okupljeni i odvedeni na mjesto egzekucije, Vijede je mišljenja da je on pomogao ostalim
počiniteljima u izvršenju zajedničkog protivpravnog plana da se ubiju seljani.175
Optuženi u predmetu Bjelid se teretio kao pomagač prema odredbama člana 180. stav 1. i člana
31. Krivičnog zakona BiH za kršenje odredbi iz člana 175. stavovi a) i b) (Ratni zločini protiv ratnih
zarobljenika). Prihvatanjem sporazuma o priznanju krivnje, Vijede je prvo napomenulo,
oslanjajudi se na presudu MKSJ u predmetu Tadid, da sve radnje pomaganja ili radnje koje
pružaju ohrabrivanje ili podršku izvršenju zločina čine dovoljan stepen učestvovanja za
169
Sud BiH, Abduladhim Maktouf, pred. br. KPZ-32/05, drugostep. pr., 4.4.2006., str.15. (str. 18. BHS).
Ibid na str. 16. (str. 19. BHS).
171
Todorovid i dr., 2-step. pr., ¶ 169.
172
Sud BiH, Gojko Jankovid, pred. br. X-KR-05/161, prvostepena presuda od 16.2.2007., str. 59., 61. (str.
57., 59. BHS) (potvrđeno u žalbenom postupku).
173
Sud BiH, Mirko Pekez i dr., pred. br. X-KRŽ-05/96-1, drugostepena presuda od 5.5.2009., ¶ 111.
174
Ibid na ¶ 109.-111.
175
Ibid na¶ 109.
170
43
NASTAVNA OBLAST 9.
utvrđivanje odgovornost, kad god učestvovanje ima znatan doprinos u izvršenju krivičnog
djela.176
Vijede je zaključilo da je optuženi bio pomagač u izvršenju krivičnih djela tako što je:
bio prisutan tokom nasilja i bio svjestan da se isto dogodilo, ali mu se nije suprotstavio ni
na koji način; i
nakon što su počinitelji počinili nasilje prema zatvorenicima, popravio sve što su oni
prethodno uništili i slomili, dovodedi sve u prethodno stanje prije popravki, umjesto da
je događaje prijavio svom nadređenom.177
Pretresno vijede u predmetu Bjelid također je bilo mišljenja da je neophodno dokazati da je
postojala uzročno-posljedična veza između djela pomaganja i podržavanja i izvršenja krivičnog
djela. Tačnije rečeno, bilo je dovoljno utvrditi da je učestvovanje optuženog u značajnoj mjeri
olakšalo izvršenje zločina.178
Međutim, pretresno vijede u predmetu Tanaskovid naglasilo je postojanje takve uzročnoposljedične veze:
... jasno je da do ovog inkriminiranog događaja ne bi došlo da optuženi nije
poduzeo radnje naređivanja svjedokinji da pođe s njim i njeno dovođenje na
mjesto gdje je djelo izvršeno. Jasna je uzročno-posljedična veza između radnji
optuženog i nastupjele posljedice. Posmatrajudi događaj kao cjelinu, evidentno
je da je optuženi indirektno odgovoran za krivično djelo silovanja i to kao
pomagač, a ne kao saizvršilac.179
9.5.7.2. MENS REA
Žalbeno vijede u predmetu Pekez (sin Špire) formulisalo je mens rea za odgovornost pomagača
kako slijedi:
pomagač je svjestan da svojim radnjama pomaže počinitelju u izvršenju krivičnog djela; i
pomagač je svjestan bitnih elemenata krivičnog djela.180
176
Sud BiH, Veiz Bjelid, pred. br. X-KR-07/430-1, prvostepena presuda od 28.3.2008., str. 17. (str. 17. BHS)
odnosi se na Tadid, PP ¶ 689.
177
Bjelid, prvostepena presuda od str. 17. (str. 18. BHS).
178
179
Sud BiH, Nenad Tanaskovid, pred. br. X-KR/06/165, prvostepena presuda od 24.8.2007., str. 27. (str. 25.
BHS).
180
Pekez i dr., drugostepena presuda, ¶ 108; Vidi također: Sud BiH, Todorovid i dr., pred. br. X-KRŽ-07/382,
drugostepena presuda od 23.1.2009., ¶ 170.-176.
44
ICLS
9.5.7.2.1. POMAGANJE GENOCIDA: DOLUS SPECIALIS
Pretresno vijede u predmetu Stupar i drugi utvrdilo je da su optuženi krivi za genocid kao
saizvršitelji, jer su:
znali za genocidni plan da se djelimično ili u cijelosti uništi grupa bošnjačkih muškaraca
koji su bili pod zaštitom;
učestvovali u tim ubistvima s umišljajem; i
dijelili genocidni umišljaj.181
Međutim, žalbeno je vijede preinačilo ovu presudu i utvrdilo da su optuženi krivi kao pomagači, a
ne saizvršitelji. Žalbeno vijede ocijenilo je da je pretresno vijede, iako je van sumnje utvrdilo da su
optuženi znali za genocidni plan i imali namjeru da ubiju pripadnike zaštidene grupe, pogrešno
utvrdilo da je kod optuženih također postojao dolus specialis da unište dijelom ili u cijelosti
jednu etničku, rasnu ili vjersku grupu ljudi.182 Bududi da je žalbeno vijede ocijenilo da dolus
specialis, odnosno posebna namjera nije dokazana izvan svake razumne sumnje,183 ono je
zaključilo da su optuženi krivi kao pomagači u izvršenju genocida, a ne saizvršitelji u zločinu
genocida.184 Donosedi takvu odluku, žalbeno je vijede naglasilo:
Pomaganje kao oblik saučesništva predstavlja umišljajno podupiranje tuđeg
krivičnog djela, odnosno obuhvate radnje kojima se omogudava izvršenje
krivičnog djela koje čini drugo lice …
Ako je lice samo znalo za genocidnu namjeru izvršilaca, a nije i samo imalo takvu
namjeru, lice je pomagač u genocidu.185
Isti zaključak donijelo je i Žalbeno vijede u predmetu Mitrovid. Žalbeno vijede ocijenilo je da
postojanje dolus specialisa diferencira pomagača od počinitelja zločina genocida: ako je lice, čije
su radnje doprinijele izvršenju genocida, namjeravalo da tu uništi grupu u cijelosti ili djelimično,
to lice je počinitelj zločina genocida.186 Lice koje nije dijelilo namjeru da se počini genocid, ali je s
umišljajem pomoglo drugom licu da počini djelo genocida, smatra se pomagačem u genocidu. 187
181
Sud BiH, Miloš Stupar i dr., pred. br. X-KRZ-05/24, drugostepena presuda od 9.9.2009., ¶¶ 531-535; Za
više informacija o genocidu i potrebnom mens rea, vidi nastavnu oblast 6.3.1.
182
Ibid na ¶ 538.
183
Ibid na ¶ 562.
184
Ibid na ¶ 565.
185
Stupar i dr., drugostepena presuda od 9.9.2009., ¶¶ 567., 570.
186
Petar Mitrovid, pred. br. X-KR-05/24-1, drugostepena presuda od 7.9.2009., ¶ 260.
187
Ibid na ¶ 261.
45
NASTAVNA OBLAST 9.
9.5.8. UZP
 U sljededem odjeljku obrađuje se način na koji se doktrina udruženog zločinačkog
poduhvata (UZP) primjenjuje na Sudu BiH. Predmet Raševid i drugi obrađen je
posebno detaljno. Polaznici bi trebalo da koriste ovaj predmet da razmotre način
na koji Sud BiH tumači doktrinu udruženog zločinačkog poduhvata.
 Očito je oslanjanje na sudsku praksu MKSJ. Polaznici treba da razmjene mišljenja
o tome da li je ova sudska praksa obavezujuda za nacionalne sudove. Polaznici bi
trebalo da budu obazrivi po pitanju načela zakonitosti i da li je doktrina UZP bila
dio nacionalnih zakona u vrijeme počinjenja ovih krivičnih djela.
 Polaznici se također mogu potaknuti da diskutuju o razlikama između UZP i
saizvršilaštva, na način na koji bi se to moglo primjeniti u ovom predmetu ili
drugim predmetima na kojima su radili.
 Ovaj predmet također pruža mogučnost polaznicima da pogledaju elemente UZP
I i II.
 Iako se za UZP III nije sudilo pred Sudom BiH, isti se obično koristi na MKSJ, tako
da bi polaznici trebalo stoga da razmotre kako bi se na isti mogli osloniti u
bududim predmetima u BiH.
9.5.8.1. UZP I NAČELO ZAKONITOSTI
Sud BiH primjenjuje doktrinu udruženog zločinačkog poduhvata u skladu s članom 180. stav 1. u
istoj mjeri u kojo je primjenjuje i MKSJ u skladu s članom 7. Stav 1. Statuta MKSJ. Osnova ovoga
pojašnjena je u predmetu Raševid i drugi.
Pretresno vijede naglasilo je da je član 180. stav 1. Krivičnog zakona BiH izveden iz člana 7. stav 1.
Statuta MKSJ, te da mu je identičan.188 Vijede je
Uveliko je prihvaden princip da kada je
također naglasilo da je član 180. stav 1. postao
međunarodno pravo ugrađeno u domade
dio KZ BiH nakon stupanja na snagu člana 7. stav
zakone, domadi sudovi moraju uzimati u
1. i nakon tumačenja MKSJ da on obuhvata,
obzir izvorne norme međunarodnog
konkretno, UZP kao način saizvršenja kojim se
prava na način na koji ih tumače
stiče individualna krivična odgovornost.189
međunarodni sudovi.
188
Sud BiH, Mitar Raševid i dr., pred. br. X-KRZ- 06/275, prvostepena presuda od 28.2.2008., str. 103. (str.
114. BHS) (potvrđeno u žalbenom postupku).
189
Ibid.
46
ICLS
Oslanjajudi se na međunarodne pravne autoritete, Vijede je mišljenja da uveliko prihvaden
princip da kada je međunarodno pravo ugrađeno u domade zakone, domadi sudovi moraju
uzimati u obzir izvorne norme međunarodnog prava na način na koji ih tumače međunarodni
sudovi.190 Vijede je stoga zaključilo da u primjeni izraza „počinjenje“ iz člana 180. Krivičnog
zakona BiH, mora uzeti u obzir definiciju tog izraza u značenju koje je imao kada je prepisan iz
međunarodnog prava u Krivični zakon BiH.191 Pretresno vijede je stoga stava da izraz „počinjenje“
iz člana 180. stav 1. konkretno propisuje da:192
UZP je oblik saizvršilaštva koji utvrđuje ličnu
Elementi UZP su prepoznatljivi i
krivičnu odgovornost.
utvrđeni u međunarodnom
„Počinjenje“ u smislu iz člana 7.1. Statuta MKSJ,
običajnom pravu.
a samim tim i člana 180. stav 1. KZ BiH,
uključuje svjesno učešde u udruženom
zločinačkom poduhvatu.
Elementi UZP su prepoznatljivi i utvrđeni u međunarodnom običajnom pravu.
Pretresno vijede je mišljenja da je saglasnost s načelom zakonitosti zahtijevala dokaz da je
optuženi krivično odgovoran u skladu sa načelom prava:
Kojem su podlijegali u vrijeme (počinjenja KD), i
Da se u vrijeme izvršenja krivičnih djela moglo razumno predvidjeti da de optuženi biti
krivično odgovorni prema tom načelu.193
Stajališta pretresnog vijeda u vezi ovih elemenata navedena su u daljnjem tekstu.
2.1.1.1.2. OPTUŽENI SU PODLIJEGALI MEĐUNARODNOM OBIČAJNOM PRAVU U
VRIJEME IZVRŠENJA KRIVIČNIH DJELA
Pretresno vijede u predmetu Raševid i drugi je
stajališta, u skladu s presudom Žalbenog vijeda
MKSJ u predmetu Kunurac,194 da je međunarodno
običajno pravo „sastavni dio domadih zakona“ koje
su prihvatili „svi državni pravni sistemi“ davno prije
1992. godine.195
Pretresno vijede u predmetu Raševid i
drugi je stajališta da je međunarodno
običajno pravo „sastavni dio domadih
zakona“ koje su prihvatili „svi državni
pravni sistemi“ davno prije 1992.
godine.
Pored toga, bivša Jugoslavija i njene zemlje
nasljednice potpisnice su sporazuma o međunarodnom humanitarnom pravu, uključujudi
190
Ibid na str. 103 (str. 113. BHS).
Ibid na str. 103.-104. (str. 113.-114. BHS) (potvrđeno u žalb. post.); Vidi isto Sud BiH, Dušan Fuštar, XKR06/2001-1, prvostepena presuda od 21.4.2008., str. 21. (str. 20. BHS) (pravosnažna presuda).
192
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 104. (str. 114.-115. BHS) (potvrđeno u žalbenom postupku).
193
Ibid na str. 105.-106. (str. 116.-117. BHS) (potvrđeno u žalbenom postupku).
194
Dragoljub Kunarac i dr., pred. br. IT-96-23, drugostepena presuda od 12.6.2002., ¶95.
195
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 106. (str. 118. BHS) (potvrđeno u žalbenom postupku).
191
47
NASTAVNA OBLAST 9.
Ženevske konvencije iz 1949. godine i oba Dopunska protokola, te stoga podliježu „Martensovoj
klauzuli“ koja se u ovim sporazumima i protokolima pojavljuje u različitima oblicima.196 Pretresno
vijede također je naglasilo da član 210. Ustava SFRJ propisuje direktnu primjenu ugovornog
prava:
Međunarodni ugovori primjenjuju se danom stupanja na snagu, ako aktom o
ratifikaciji ili ugovorom na osnovu ovlašdenja nadležnog organa nije drugačije
određeno. Sudovi neposredno primjenjuju međunarodne ugovore koji su objavljeni.197
Pretresno vijede utvrdilo je da su optuženi
izričito
„podlijegali
principima
međunarodnog prava izvedenim iz
običajnog prava“ u vrijeme izvršenja
krivičnih djela, te su sudovi bili dužni da
„neposredno primijene“ to pravo.198
Pretresno vijede je utvrdilo da su optuženi izričito
„podlijegali principima međunarodnog prava
izvedenim iz običajnog prava“ u vrijeme
izvršenja krivičnih djela, te su sudovi bili dužni da
„neposredno primijene“ to pravo.
9.5.8.1.1. UZP JE BIO PREDVIDIV U VRIJEME KADA SU ZLOČINI POČINJENI
Vezano za zahtjev predvidivosti, Sud BiH smatra relevantnim da je postojao „utvrđeni“ korpus
sudske prakse koji je bio javan i dostupan, u kojem su zakonski uslovi razjašnjeni.199 U
slučajevima kada je postojao takav korpus javne i dostupne sudske prakse, smatralo se da su
optužena lica imala dovoljno informacija o tome
Pretresno vijede je utvrdilo da je
da njihove radnje podliježu krivičnim sankcijama,
odgovornost za UZP bila predvidiva.
tako da su svoje ponašanje mogli prilagoditi
važedim propisima.200 Pretresno vijede u ovom
predmetu je utvrdilo da je odgovornost za UZP bila predvidiva znajudi da:201
Optuženi su bili profesionalni zatvorski rukovodioci koji su radili u KP Domu (Kaznenopopravna ustanova), dok je isti funkcionisao kao prava kaznena ustanova.
Optuženi su bili svjesni vremenskog trenutka u aprilu mjesecu, kada je prestao biti takva
institucija i postao koncentracioni logor.
Zloglasnost koja je pratila predmete nacističkih koncentracionih logora bila je dobro
poznata u svim zemljama koje su se borile u Drugom svjetskom ratu.
Činjenica da je mnogim licima odgovornim za održavanje nacističkih koncentracionih
logora suđeno i da su kažnjeni za svoje učešde u održavanju sistema logora, također je
dobro poznata.
196
Ibid, Vidi isto, Fuštar, prvostepena presuda, str. 21. (str. 20. BHS).
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 106. (str. 116.-117. BHS) (naglasak dodan).
198
Ibid.
199
Ibid, na str. 107. (str. 119. BHS) (potvrđeno u žalbenom postupku).
200
Ibid.
201
Ibid.
197
48
ICLS
Predmeti iz Drugog svjetskog rata su vođeni javno i o njima se izvještavalo, odvijali su se
u međunarodno nadgledanim suđenjima koja su se održala u Njemačkoj, na mjestima
koja su prilično blizu bivše Jugoslavije.
Sudska praksa i zaključci tih sudova bili su i javni i dostupni.
Štaviše, Pretresno vijede uporedilo je član 26. Krivičnog zakona SFRJ sa elementima sistemskog
UZP.202 Član 62. Krivičnog zakona SFRJ kaže:
Ko je radi vršenja krivičnih djela stvorio ili iskoristio organizaciju, bandu, zavjeru,
grupu ili drugo udruženje, krivično je odgovoran za sva krivična djela koja su
proizašla iz zločinačkog plana tih udruženja i kaznide se kao da ih je sam učinio,
bez obzira da li je i u kom svojstvu neposredno učestvovao u izvršenju pojedinog
od tih djela.203
Komentari ovog odjeljka Krivičnog zakona SFRJ navode da je počinitelj osuđen na osnovu ove
odredbe:204
Odgovoran za radnje koje su direktno uključene u plan kriminalne grupe kao i za one
radnje koje su rezultat ovog plana, ukoliko su one takve prirode da je njihovo počinjenje
u skladu sa ostvarenjem ciljeva te grupe;
Odgovoran za pojedinačna krivična djela koja su izvršena, čak iako on uopšte nije
učestvovao u njihovom izvršenju;
Da de mu biti suđeno na isti način kao izvršiocu krivičnog djela.
U komentarima Krivičnog zakona SFRJ nadalje se opisuju opšti kriminalni plan grupe kao plan koji
je obično „nepisan“, uočljiv putem zaključaka:205
Ukoliko su ciljevi grupe poznati, opšti kriminalni plan grupe se može zaključiti iz
toga (znanja). Na taj način mogude je utvrditi koje radnje plan direktno pokriva,
... radnje koje moraju biti izvršene obično nisu posebno navedene ili
individualizirane, sadržaj kriminalnog plana se utvrđuje na osnovu opšteg cilja
grupe.
Pretresno vijede u predmetu Raševid i drugi uzelo je u obzir sličnosti između osnovnih elemenata
pisanih domadih zakona koji su bili na snazi u to vrijeme i sistemskog UZP u obliku u kojem je
postojao u to vrijeme u međunarodnom pravu. Pretresno vijede je van svake sumnje zaključilo
da su optuženi raspolagali sa dovoljno informacija o tome da rizikuju da budu krivično gonjeni
202
Ibid na str. 107.-108. (str. 119.-120. BHS); Fuštar, prvostepena presuda, str. 22. (str. 21. BHS).
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 108. (str. 119.-120. BHS).
204
Ibid na str. 108. (str. 120. BHS) (potvrđeno u žalbenom postupku) poziva se na Komentar Krivičnog
zakona SFRJ 1978, str. 143.-144.
205
Raševid i dr., prvostepena presuda str. 108. (str. 120. BHS) (potvrđeno u žalbenom postupku) poziva se
na Komentar Krivičnog zakona SFRJ 1978.
203
49
NASTAVNA OBLAST 9.
zbog svog učešda sa ostalima u održavanju sistema putem kojeg su zatvorenici u logoru
podvrgavani progonu protivno međunarodnom humanitarnom pravu.206
Optuženi su u žalbama isticali da za UZP nije bilo uporišta u međunarodnom običajnom pravu, te
da je bio ugrađen u sudsku praksu MKSJ tek nakon što su se krivična djela za koja se terete
dogodila.207
Žalbeno vijede smatra da „UZP
nepobitno predstavlja institut
međunarodnog običajnog prava, koji je
postojao i bio u primjeni mnogo prije
nego što su optuženi počinili krivično
djelo”.
međunarodnog običajnog prava, koji je
optuženi počinili krivično djelo”.210
Žalbeno vijede potvrdilo je zaključke pretresnog
vijeda u cijelosti i mišljenja je da pretresno vijede
nije narušilo načelo zakonitosti.208 Žalbeno vijede
je stajališta da običajni status člana 7. Statuta
MKSJ nije upitan, bududi je potvrđen u brojnim
sudskim postupcima za ratne zločine još od
Drugog svjetskog rata pa nadalje.209 Žalbeno vijede
smatra da „UZP nepobitno predstavlja institut
postojao i bio u primjeni mnogo prije nego što su
Nadalje, Žalbeno je vijede ustanovilo da su odredbe
međunarodnog običajnog prava koje se odnose na UZP
bile obavezujude za Bosnu i Hercegovinu (a prije toga i
za SFRJ), zahvaljujudi činjenici da oba Ustava propisuju
direktnu primjenu potpisanih i ratifikovanih
međunarodnih ugovora, uključujudi i one iz
međunarodnog humanitarnog prava.211
Žalbeno vijede je ustanovilo da su
odredbe međunarodnog običajnog
prava koje se odnose na UZP bile
obavezujude za Bosnu i Hercegovinu
(a prije toga i za SFRJ).
9.5.8.2. KATEGORIJE UZP
Pretresno vijede u predmetu Raševid i drugi primijenilo je UZP na način na koji je to uradio MKSJ
u predmetu Tadid.212 Pretresno vijede ocijenilo je da ga ne vezuju odluke MKSJ, ali je uvjerenja da
kvalifikacija UZP koju je dao međunarodni sud, i time njegovih elemenata mens rea i actus reus,
pravilno odražava stanje međunarodnog običajnog prava koje je postojalo u aprilu 1992. godine i
nadalje.213
206
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 108. (str. 120. BHS), također napomena da „Pored toga, član
145.2. Krivičnog zakona SFRJ inkriminiše pripadnost grupi organizovanoj za izvršenje genocida i ratnih
zločina, kao izdvojeno posebno krivično djelo, iako ne kao oblik odgovornosti“.
207
Sud BiH, Mitar Raševid i dr., pred. br. X-KRZ- 06/275, drugostep. pr., 6.11.2008., str 25. (str. 26. BHS).
208
Raševid i dr., drugostepena presuda, str. 26. (str. 27. BHS).
209
Ibid, na str. 25. (str. 26.-27. BHS).
210
Ibid, na str. 26. (str. 27. BHS).
211
Ibid.
212
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 111.-112. (str. 124. BHS).
213
Ibid na str. 111.-112. (str. 125. BHS).
50
ICLS
9.5.8.2.1. UZP I - OSNOVNI
„Osnovni“ UZP podrazumijeva postojanje nekoliko elemenata. To su: 214
(1) Pluralitet lica;
(2) Postojanje zajedničkog plana ili projekta koji predstavlja ili uključuje izvršenje krivičnog
djela (nije potrebno da su plan ili projekat prethodno formulisani ili dogovoreni)
(3) Actus reus: učešde optuženog u zajedničkom planu ili projektu
a. počinjenjem krivičnog djela navedenog u članu 180. stav 1. ili
b. doprinošenjem izvršenju zajedničkog cilja na neki drugi način;
(4) Mens rea:
a. svijest da njihovo činjenje ili nečinjenje omogudava izvršenje krivičnog djela u
okviru tog poduhvata;
b. znanje o krivičnom djelu; i
c. svjesno učešde u krivičnom djelu na način koji značajno podržava ili olakšava
izvršenje predmetnog krivičnog djela.
9.5.8.2.2. UZP II - SISTEMSKI
„Sistemski“ UZP zahtijeva znanje
optuženog o postojanju organizovanog
sistema zlostavljanja, kao i namjeru
optuženog da mu doprinese.
Sistemski UZP, utvrđen u prvostepenoj presudi u
predmetu Raševid i dr., predstavlja varijaciju
osnovnog
oblika UZP.215 Zahtijeva znanje
optuženog o postojanju organizovanog sistema
zlostavljanja, kao i namjeru optuženog da mu
doprinese.216
9.5.8.2.2.1. SISTEMSKI UZP PREMA MEĐUNARODNOM OBIČAJNOM PRAVU
Po ocjeni pretresnog vijeda u predmetu Raševid i dr.,
Do 1950. stvorena je značajna
do 1950. godine stvorena je značajna evidencija kako
evidencija kako državne prakse,
državne prakse, tako i artikulisanog prihvatanja od
tako i artikulisanog prihvatanja
strane država principa sistemskog UZP i elemenata
država principa sistemskog UZP i
koje on zahtijeva. U skladu sa sistemskim UZP, lica
elemenata koje on zahtijeva.
koja prekrše odredbe međunarodnog humanitarnog
prava svjesno doprinosedi održavanju sistema
zlostavljanja (npr. protivpravno maltretiranje zatvorenika u koncentracionim logorima), mogu se
teretiti, suditi i kažnjavati kao glavni počinitelji).217 Pretresno vijede navelo je da se UZP do 1992.
214
Raševid i dr., drugostepena presuda, str. 26. (str. 27. BHS); Pekez i dr., prvostepena presuda, str. 31.-32.
(str. 29. BHS) (relevantni dio potvrđen u Pekez, drugostep. presuda od 29.9.2008., str. 5.-6. (str. 4. BHS)).
215
216
Ibid.
217
Raševid i dr., prvostepena presuda str. 109. (str. 122. BHS).
51
NASTAVNA OBLAST 9.
godine razvio u teoriju odgovornosti prihvadenu u međunarodnom običajnom pravu.218
Pretresno vijede je navelo razne dokumentovane sudske postupke protiv nacista, uključujudi: 219
Suđenje Josefu Krameru i 44-orici drugih (predmet Belsen), u kojem je 30 optuženih
proglašeno lično krivično odgovornim za izvršenje ratnih zločina prema teoriji krivične
odgovornosti koja se danas naziva sistemski UZP;
Suđenje Martinu Gottfried Weissu i 39-orici drugih (predmet Koncentracioni logor
Dachau), u kojem je Sud utvrdio da je za postojanje lične krivične odgovornosti prema
ovoj teoriji izvršenja potrebno utvrditi tri elementa, i to:
o da je u logoru Dachau postojao sistem maltretiranja zatvorenika i izvršavanja
krivičnih djela navedenih u optuženjima,
o da je svaki od optuženih bio svjestan postojanja sistema, i
o da je svaki optuženik svojim postupanjem ... učestvovao u provođenju tog
sistema.
Suđenje Hansu Alfuldischu i šestorici drugih (Koncentracioni logor Mauthausen), u kojem
je 61 optuženo lice proglašeno lično krivično odgovornim za svjesno učešde u sistemu
maltretiranja zatvorenika.
Pretresno vijede nadalje je ukazalo da je MKSJ u predmetu Tadid prihvatio UZP kao dio
međunarodnog običajnog prava.220
9.5.8.2.2.2. ELEMENTI SISTEMSKOG UZP
Pretresno vijede u predmetu Raševid i dr. je ocijenilo da su elementi UZP, koji se mogu razlučiti
od međunarodnog običajnog prava, lako prepoznatljivi.221 Za actus reus je potrebno:222
pluralitet lica;
zajednički cilj; i
učešde optuženog u doprinosu tom cilju.
Kod sistemskog UZP, zajednički cilj je
počinjenje jednog ili više posebnih krivičnih
djela, a postiže se „organizovanim
sistemom koji je na snazi“.
Kod sistemskog UZP, zajednički cilj je počinjenje
jednog ili više posebnih krivičnih djela, a postiže
se „organizovanim sistemom koji je na snazi“.223
Učešde neophodno za doprinos zajedničkom
cilju sistema ne mora biti stvarno izvršenje
samog temeljnog krivičnog djela, pod uslovom
218
Ibid.
Ibid na str. 110.-111. (str. 122.-123. BHS).
220
Ibid na str. 110.-111. (str. 123.-124. BHS); Vidi isto Fuštar, prvostepena pr., str. 20.-21. (str. 19.-20. BHS).
221
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 112. (str. 126. BHS); vidi isto Sud BiH, Željko Mejakid i dr.,
predmet br. X-KRŽ-06/200, drugostepena presuda od 16.2.2009., ¶ 116.
222
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 112. (str. 126. BHS).
223
Ibid.
219
52
ICLS
da je učešde optuženog aktivno doprinijelo provođenju sistema.224
Za mens rea sistemskog UZP potrebno je:225
lično znanje o uspostavljenom organizovanom sistemu i njegovom zajedničkom
zločinačkom cilju; i
namjera da se doprinese tom sistemu.
Ako zajednički zločinački cilj uključuje izvršenje krivičnog
djela koje zahtijeva posebnu namjeru (npr. progon), onda
učesnik mora dijeliti tu posebnu namjeru.226 Međutim,
zajednička namjera, čak i posebna namjera, može se
izvesti.227
Ako zajednički zločinački cilj
ukjučuje izvršenje krivičnog
djela koje zahtijeva posebnu
namjeru, onda učesnik mora
dijeliti tu posebnu namjeru.
9.5.8.2.2.2.1. PLURALITET LICA
Pretresno vijede u predmetu Raševid i dr. mišljenja je da je za postojanje udruženog zajedničkog
poduhvata potrebno više od jednog lica.228 Međutim, nije neophodno postojanje bilo kakvog
posebnog oblika organizacije, niti je neophodno ograničiti poduhvat na pripadnost jednoj ili bilo
kojoj organizaciji.229 Više lica iz više različitih organizacija mogu se udružiti da stvore zločinački
sistem.230
Pretresno vijede ocijenilo je da glavne počinitelje (npr. oni koji stvarno izvrše predmetna krivična
djela) treba navesti što je mogude preciznije. Međutim, Vijede je mišljenja da bi u slučaju kada se
svim izvršiocima ne sudi u istom postupku, bilo nerealno i nepošteno pokušati identifikovati
svakog pojedinca koji je bio uključen u sistem.231
Sistemski UZP mora uključivati više
osoba od kojih svaka doprinosi
sistemu, te time i činjenju krivičnih
djela, čak i ako ne učestvuje
neposredno u actus reusu
pojedinačnih krivičnih djela.
Sistemski UZP mora uključivati više osoba od kojih
svaka doprinosi sistemu, te time i činjenju krivičnih
djela, čak i ako ne učestvuje neposredno u actus
reusu pojedinačnih krivičnih djela.232 UZP prema
definiciji ne može funkcionisati bez „drugih“, koji
predstavljaju više počinitelja (pluralitet lica).233
Ne može se braniti time što optuženi nisu lično
224
Ibid.
Ibid, odnosi se na Tadid, ŽP ¶ 203., 220.
226
Ibid na str. 112.-113. (str. 126. BHS), pozivom na Kvočka i dr., PP ¶ 288.
227
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 113 (str. 126 BHS), pozivom na Kvočka i dr., PP ¶ 288.
228
229
Ibid.
230
Ibid.
231
Ibid, pozivom na Krnojelac, ŽP ¶ 116.
232
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 125. (str. 142. BHS)
233
225
53
NASTAVNA OBLAST 9.
učestvovali u svim aktivnostima, niti počinili sva krivična djela neophodna za provođenje
zajedničkog cilja UZP.234 Dovoljno je što su uloge koje su imali doprinijele actus reusu nekih od
krivičnih djela i doprinijele ukupnom zločinačkom cilju UZP.235
9.5.8.2.2.2.2. ZAJEDNIČKI ZLOČINAČKI CILJ
Zajednički cilj sistemskog UZP je izvršenje jednog ili više posebnih zločina putem „postojedeg
organizovanog sistema“. Sam sistem za cij ima „činjenje zločina koji ... se mogu smatarati
zajedničkim svim počiniocima van svake razumne sumnje“.236
Nema potrebe dokazivati eksplicitno slaganje sa
zločinima koje de sistem počiniti, a zajednički zločinački
cilj može nastati sa ili bez formalnog planiranja.237
Međutim, u nedostatku dokaza o formalnoj saglasnosti
ili planu, mora postojati dovoljno dokaza da sud uvjeri
van razumne sumnje o činjenici da zajednički zločinački
cilj postoji.238 Taj zaključak može se zasnivati na
dokazima da su:
Nema potrebe dokazivati
eksplicitno slaganje sa zločinima
koje de sistem počiniti, a zajednički
zločinački cilj može nastati sa ili bez
formalnog planiranja.
Učesnici djelovali jedinstveno ili u paru;
Ponavljajudem karakteru krivičnih djela slične prirode, i
Uočljivom izvršenju krivičnih djela.239
Kada mnoštvo protagonista koordinirano čini uzastopne zločine u dugačkom vremenskom
periodu, to može biti dovoljan dokaz da se utvrdi postojanje sistemskog udruženog zločinačkog
poduhvata da se ti zločini počine.240
Pretresno vijede u predmetu Raševid i dr. navelo je dokaze (neposredne ili posredne)241
zajedničkog cilja:
… zločini su bili međusobno povezani sistemski i tematski, što iznova naglašava
centralnu ulogu KP Doma. Obrazac zločina koji su potekli u KP Domu održava
organizovanu i sistematičnu progresiju, od zatvaranja, preko stvaranja
234
Ibid.
Ibid.
236
Sud BiH, Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 126. (str. 143. BHS) (potvrđeno u žalbenom postupku)
pozivom na Krnojelac ŽP ¶ 120.
237
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 126. (str. 143. BHS), pozivom na Kvočka i dr., ŽP ¶ 117.
238
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 126. (str. 143. BHS) (uz napomenu da se procesuiranje
nacističkih ratnih zločina nije suočavalo sa ovom dilemom, u tome da je zločinački plan za istrebljenje
zarobljenih lica bio dio pisane politike, npr. SAD v. Otto Ohlenforf i dr. („Einsatzgruppen“), Zelena serija,
knj. IV).
239
240
Ibid.
241
Ibid.
235
54
ICLS
nečovječnih uslova, premladivanja i mučenja tokom ispitivanja, do konačnog
uklanjanja putem ubistava, prisilnih nestanaka, prisilnih preseljenja i deportacija.
Isljeđivanja koja su počela odmah nakon što je KP Dom otvoren kao zatvorenički
logor otkrivaju zajednički cilj koji je bio u pozadini ovih zločina; premladivanja i
mučenja zatvorenika tokom isljeđivanja direktno su služila ovom početnom
zadatku; zločini koji su uslijedili ostvarili su zajednički cilj – što je sve služilo da se
zaokruži politika etničkog čišdenja koja je stajala iza širokog i sistematičnog
napada na stanovništvo nesrpske nacionalnosti u Foči.242
9.5.8.2.2.2.3. UČESTVOVANJE
Pretresno vijede u predmetu Raševid i dr., oslanjajudi se na sudsku praksu MKSJ iz predmeta
Kvočka, ocijenilo je da za postojanje odgovornosti po UZP optuženi mora dati doprinos
zločinačkom sistemu, iako optuženi ne mora stvarno učestvovati u actus reus temeljnih krivičnih
djela.243 Pretresno vijede nadalje je navelo da nije neophodno da optuženi bude prisutan u
vrijeme počinjenja zločina.244 Međutim, odgovornost se ne proteže na krivična djela počinjenja u
sistemu koja su se dogodila prije nego što se optuženi pridružio sistemskom UZP ili nakon što se
odvojio od njega.245
Dokazni faktori koji su važni za utvrđivanje da li je optuženi dao doprinos zajedničkom
zločinačkom cilju uključuju:246
de facto ili de jure položaj optuženog u sistemu;247
obim zločinačkog poduhvata, dužina vremena tokom kojeg je bio prisutan na mjestu
sistema;
nastojanja da spriječi zločinačku aktivnost ili omete efikasno funkcionisanje sistema;
intenzitet zločinačke aktivnosti;
vrstu aktivnosti koju je stvarno provodio; i
način na koji je vršio svoje funkcije u sistemu.248
Tužilac u predmetu Raševid i dr. teretio je optužene za saizvršilaštvo iz člana 180.1. u svezi sa
članom 29, pri čemu potonji zahtijeva „odlučujudi“ doprinos. Pretresno vijede je zbog toga
smatralo da je potrebno dokazati više nego što je standard međunarodnog običajnog prava u
242
Ibid na str. 127. (str. 144 - 145. BHS).
Ibid na str. 130. (str. 148. BHS), pozivom na Kvočka, ŽP ¶ 112 i Krstid, PP ¶ 644; Mejakid i dr.,
drugostepena presuda, ¶ 116.
244
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 130. (str. 148. BHS), pozivom na Kvočka, ŽP ¶ 112 i Krnojelac, ŽP
¶ 81.
245
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 130. (str. 148. BHS), pozivom na Kvočka, PP ¶ 349.
246
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 130. (str. 148. BHS); vidi isto Mejakid i dr., drugostep. pr., ¶ 119.
247
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 130. (str. 148. BHS), pozivom na Kvočka, ŽP ¶ 101.
248
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 130. (str. 148. BHS), pozivom na Kvočka, PP ¶ 311.
243
55
NASTAVNA OBLAST 9.
pogledu „neke druge radnje“ koja doprinosi poduhvatu (npr. ne traži se da radnja bude „bitna ili
značajna“).249
Žalbeno vijede odbacilo je mišljenje pretresnog vijeda o
Važnost učešda optuženog
ovoj stvari (npr. da je za postojanje sistemskog UZP
neophodna i relevantna je kako bi
neophodan znatan doprinos počinitelja), jer bi u tom
se utvrdilo da je optuženi dijelio
slučaju bio primijenjen član 29. Krivičnog zakona BiH
namjeru da ostvari zajednički
(saizvršilaštvo).250 Žalbeno je vijede međutim naglasilo
zločinački cilj.
važnost učestvovanja optuženog, što je neophodno i
relevantno kako bi se utvrdilo da je optuženi dijelio
namjeru da ostvari zajednički zločinački cilj.251
Žalbeno je vijede nadalje pojasnilo da je razliku između saizvršilaštva i učešda u UZP predstavljao
vedi stepen doprinosa (odlučujudi doprinos), koji je neophodan za saizvršenje.252 Nadalje,
pomagaču je poznata samo namjera glavnog počinitelja, dok učesnik u sistemskom UZP dijeli
namjeru glavnog počinitelja.253 Sukladno tome, ako
Razlika između saizvršenja i
optuženi zna za postojanje sistema maltretiranja i
učestvovanja u UZP je vedi stepen
pristaje uz njega, može se opravdano zaključiti da ima
doprinosa (odlučujudi doprinos),
namjeru da doprinese tom sistemu i u skladu s tim se
koji je neophodan za saizvršenje.
smatra saizvršiteljem, a ne samo pomagačem.254
Pomagači i podržavatelji koji pomažu ili podržavaju UZP mogu postati saizvršitelji – iako nisu
direktno počinili krivično djelo – ukoliko je njihovo učešde trajalo duži vremenski period i
unaprijedilo cilj UZP.255
U daljem tekstu navedeno je nekoliko primjera sudskih stajališta u vezi učestvovanja.
Pretresno vijede u predmetu Raševid i dr. razmotrilo
je, inter alia, sprovođenje de facto ovlaštenja prilikom
utvrđivanja učestvovanja optuženog u UZP.256
Pretresno vijede u predmetu
Raševid i dr. razmotrilo je, inter
alia, sprovođenje de facto
ovlaštenja prilikom utvrđivanja
učestvovanja optuženog u UZP.
Žalbeno je vijede u predmetu Mejakid prilikom
potvrđivanja nalaza pretresnog vijeda u obzir uzelo,
inter alia, da je učešde Mejakida u sistemskom UZP
koji se desio u logoru Omarska bilo bitno, a njegov doprinos je bio odlučujudi.257 Kao jedna od
ključnih osoba u logoru (šef straže), svojim radnjama tokom uspostavljanja logora skupa sa
249
251
Ibid.
252
Ibid.
253
Ibid.
254
Ibid na str. 27. (str. 29. BHS), pozivom na Krnojelac, ŽP ¶ 74 i Brđanin, PP ¶ 274.
255
256
257
Mejakid i dr., drugostepena presuda, ¶ 120.
250
56
ICLS
Miroslavom Kvočkom, a kasnije tokom vršenja svojih svakodnevnih dužnosti, optuženi je dao
odlučujudi doprinos neometanom i efikasnom funkcionisanju logora Omarska.258 Kao osoba na
vlasti, svojim kontinuiranim obavljanjem dužnosti i zadataka u logoru, te svojim neposrednim
uključivanjem u zlostavljanja žrtava, optuženi je podsticao svoje podređene da nastave sa
učešdem u sistemskom udruženom zločinačkom poduhvatu. 259
9.5.8.2.2.2.4. MENS REA – ZNANJE
Pretresno je vijede u predmetu Raševid i dr., oslanjajudi se na odluke MKSJ u predmetu Kvočka,
bilo stava da je optuženi, da bi bio odgovoran kao saizvršitelj za zločine počinjenje kroz sistemski
UZP, mora lično znati za postojanje organizovanog sistema i njegov zajednički zločinački cilj.260
Znanje o zajedničkom zločinačkom
cilju zahtijeva da optuženi poznaje
vrstu i stepen zločinačkih aktivnosti
u koje je sistem umiješan.
Znanje o zajedničkom zločinačkom cilju zahtijeva da
optuženi poznaje vrstu i stepen zločinačkih aktivnosti u
koje je sistem umiješan.261 Međutim, nije neophodno
dokazati da je optuženi lično znao za svaki pojedinačni
zločin počinjen u sistemu.262
Pretresno vijede u predmetu Raševid i dr. mišljenja je
da dokazi o znanju mogu dodi iz izričitog svjedočenja ili se mogu izvesti iz funkcije optuženog u
sistemu.263 Pored toga, i drugi faktori mogu osvjetliti postojanje i stepen ličnog znanja,
uključujudi:264
vrijeme koje je optuženi proveo u logoru;
stvarni zadaci koje je obavljao;
njegova pozicija u logoru;
pristup drugim dijelovima logora;
učestalost njegovog kretanja kroz logor;
priroda i stepen kontakata optuženog sa zatvorenicima;
priroda i stepen kontakata koje je imao sa drugim osobljem na nadređenim i
podređenim položajima;
priroda i stepen kontakata optuženog sa licima koja su izvana dolazili u logor; i
šta je optuženi vidio, čuo i osjetio čulom mirisa ili o informacijama koje je dobio o
zločinačkim aktivnostima sistema i o reakcijama optuženog na te informacije.265
258
Ibid.
Ibid.
260
261
Ibid.
262
Ibid pozivom na Kvočka, ŽP ¶ 276; Fuštar, 1-step. pr., str. 25.-26. (str. 24.-25. BHS).
263
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 138. (str. 158. BHS), pozivom na Kvočka, ŽP ¶ 203; vidi isto
Fuštar, prvostepena presuda, str. 25.-26. (str. 24.-25. BHS).
264
265
Ibid na str. 138. (str. 158.-159. BHS), pozivom na Kvočka, PP ¶ 324.
259
57
NASTAVNA OBLAST 9.
9.5.8.2.2.2.5. MENS REA – NAMJERA
Pretresno vijede u predmetu Raševid i dr. ocijenilo je da je namjera potrebna za postojanje
odgovornosti za zločine počinjenje kroz sistemski UZP, namjera da se doprinese sistemu.266 Ako
zajednički cilj sistema uključuje počinjenje nekog krivičnog djela koje zahtijeva posebnu namjeru,
onda i optuženi mora također dijeliti tu posebnu namjeru.267
Zajednička namjera, bilo da je posebna
namjera potrebna za temeljno krivično
djelo ili opšta namjera da se doprinese
sistemu, može se ustanoviti i drugim
dokazima, a ne samo eksplicitnim
izjavama o namjeri.
Zajednička namjera, bilo da je posebna namjera
potrebna za temeljno krivično djelo ili opšta
namjera da se doprinese sistemu, može se
ustanoviti i drugim dokazima, a ne samo
eksplicitnim izjavama o namjeri.268 Pretresno
vijede prihvatilo tumačenje je Pretresnog vijeda
MKSJ u predmetu Kvočka:
Ukoliko zločinački poduhvat obuhvata lišavanje života pripadnika neke posebne
etničke grupe, a pripadnici te grupe su drugačije vjere, rase, ili političkih
ubjeđenja od saizvršilaca, onda to pokazuje postojanje namjere diskriminacije na
političkoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi ... svjesno i trajno učešde u tom poduhvatu
može razotkriti namjeru da se vrše progoni nad pripadnicima ciljane etničke
grupe.269
Faktori koji dokazuju namjeru uključuju značaj
doprinosa optuženog i obim njegovog znanja.270
Faktori koji dokazuju namjeru
uključuju značaj doprinosa
optuženog i obim njegovog znanja.
Pretresno vijede navelo je mišljenje Žalbenog vijeda
MKSJ u predmetu Krnojelac, koje je zaključilo da ako
je optuženi zahvaljujudi svom položaju unutar sistema i prilici da posmatra imao znanja o
sistemu, o zločinima počinjenim u okviru tog sistema, i o diskriminatorskoj prirodi tih zločina:
[onda bi] razuman presuditelj o činjenicama trebao zaključiti... da je (optuženi)
pristao uz taj sistem te da je, dakle, imao namjeru da mu doprinese. Isti
zaključak se namede u pogledu pitanja da li su ti nalazi trebali razumnog
presuditelja o činjenicama navesti da zaključi da je (optuženi) imao istu
diskriminatornu namjeru...271
266
Ibid.
268
Ibid.
269
Ibid pozivom na Kvočka, ŽP ¶ 109.
270
271
Ibid na str. 144. (str. 166.-167. BHS), pozivom na Krnojelac, ŽP ¶ 111; vidi isto Fuštar, prvostepena
presuda, str. 24.-26. (str. 23.-25. BHS).
267
58
ICLS
Značaj doprinosa optuženog sistemu, također može pokazati njegovu zajedničku namjeru.272
Pretresno vijede identifikovalo je relevantne faktore, uključujudi:273
značaj doprinosa optuženog i obim njegovog znanja;
visok položaj optuženog u sistemu;
preuzimanje više odgovornosti optuženog u sistemu nakon što je njegov zločinački cilj
postao očit;
dužina vremena tokom kojeg je optuženi bio dio sistema;
važnost njegovih zadataka za održavanje sistema;
efikasnost kojom je izvršavao svoje zadatke;
verbalne izjave o sistemu; i
bilo kakvo neposredno učešde optuženog u actus
reus temeljnih krivičnih djela.274
Činjenica da je optuženi bio sklon
Žalbeno vijede navelo je da je motiv za stvaranje
sistemu ili nesklon žrtvama
275
progona irelevantna je za
zajedničke namjere nevažan. Činjenica da je optuženi
bio sklon sistemu ili nesklon žrtvama progona
utvrđivanje namjere optuženog
irelevantna je za utvrđivanje namjere optuženog da
da unaprijedi sistem ili posebne
276
namjere.
unaprijedi sistem ili posebne namjere.
Zajednička zločinačka namjera saizvršioca u udruženom zločinačkom poduhvatu
ne pretpostavlja entuzijazam, lično zadovoljstvo ili ličnu inicijativu da doprinese
udruženom poduhvatu.277
Činovi dobročinstva ne mogu osloboditi krivnje, osim ukoliko se usmjerena protiv funkcionisanja
sistema kao takvog.278
Pretresno vijede je zaključilo:
… da su optuženi postupali iz direktnog umišljaja htijudi da doprinesu
sistemskom udruženom zločinačkom poduhvatu u KP Domu. Oni su bili svjesni
svojih djela i željeli su njihovo počinjenje. Pored toga, dijelili su diskriminatorsku
namjeru da vrše progon zatvorenika nesrpske nacionalnosti u KP Domu. Kao što
je ved razmatrano, optuženi su bili na rukovodedim položajima u KP Domu, lično
su znali za uspostavljeni sistem i vrstu zločina počinjenih unutar tog sistema. Oni
su ostali dio sistema i doprinijeli mu svojim umijedem, vođstvom i iskustvom.
Pored toga, optuženi su nastavili da učestvuju znajudi da su zločini činjeni u
272
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 144 (str. 167. BHS).
Ibid na str. 144. (str. 167.-168. BHS), pozivom na Kvočka, ŽP ¶ 243.
274
Ibid.
275
276
Ibid.
277
Ibid pozivom na Krnojelac, ŽP ¶ 100; vidi isto Mejakid i dr., drugostepena presuda, ¶ 135.
278
Mejakid i dr., drugostepena presuda, ¶ 136.
273
59
NASTAVNA OBLAST 9.
namjeri da se vrši diskriminacija zatvorenika nesrpske nacionalnosti zbog njihove
etničke pripadnosti, koja činjenica se svakodnevno manifestovala kroz tretman
srpskih osuđenika u istoj ustanovi koji nije bio zločinački. Nastavak učestvovanja
optuženih koji su bili na rukovodedim položajima uz potpuno znanje o
počinjenim zločinima i karakteru sistema nije bio trenutan, ved je trajao više od
dvije godine. Prema tome, iako optuženi možda nisu crpili lično zadovoljstvo ili
užitak iz svog učestvovanja u sistemu progona, oni su ipak svjesno doprinijeli
tom sistemu, sto svjedoči o namjeri da doprinesu tom sistemu i o zajedničkoj
diskriminatorskoj namjeri.279
9.5.8.2.3. UZP III
„Prošireni“ UZP odnosi se na slučajeve kada jedan ili više izvršilaca počine krivično djelo koje,
iako nije dogovoreno zajedničkim zločinačkim planom, predstavlja prirodnu i predvidivu
posljedicu izvršenja tog plana.280
Shodno raspoloživim informacijama u vrijeme pisanja ovog materijala, nijedan od predmeta pred
Sudom BiH nije obuhvatao optuženja prema UZP III (osim predmeta Božid, u kojem je Sud
ustanovio da je UZP nepravilno zastupan). Vidjeti niže, odjeljak 9.5.8.5.).
9.5.8.3. RAZLIKA IZMEĐU UZP I OSTALIH OBLIKA ODGOVORNOSTI
U nekim predmetima pred Sudom BiH, Tužilaštvo je teretilo optužene i za krivična djela po UZP i
za saizvršilaštvo, kao oblike odgovornosti. Sud BiH također je morao odlučiti o razlici između UZP
i pomaganja i podržavanja, te između UZP i odgovornosti nadređenog. U daljnjem tekstu govori
se o sudskoj praksi po ovim pitanjima.
9.5.8.3.1. UZP I SAIZVRŠILAŠTVO
U predmetu Raševid i dr., u kojem su optuženi teredeni za UZP II, Pretresno vijede je zaključilo:
nema razlike između međunarodnog običajnog prava za udruženi zločinački
poduhvat i člana 29. u vezi sa stepenom učešda neophodnim da se utvrdi
saizvršilaštvo kada je optuženi na bilo koji način učestvovao u actus reus
krivičnog djela. Međutim, postoji razlika u slučaju kada je optuženi preduzeo
„nešto drugo“ što vodi učinjenju krivičnog djela. Prema međunarodnom
običajnom pravu, ako su svi drugi elementi udruženog zločinačkog poduhvata
dokazani, stepen učešda koji „nešto drugo“ predstavlja ne mora biti "znatan iii
značajan". Međutim, prema članu 29. on mora biti „odlučujudi“'. Bududi da
tužilac tereti optužene prema članu 180. stav 1. u vezi sa članom 29., i da tvrdi
279
Raševid i dr., prvostepena presuda, str. 144.-145. (str. 167. BHS); vidi isto Fuštar, prvostepena presuda,
str. 26. (str. 25. BHS) (pravosnažna).
280
60
ICLS
da Vijede treba primijeniti oba člana, neophodno je da bude dokazano više nego
što je standard međunarodnog običajnog prava.281
Pretresno je vijede nadalje našlo da su optuženi dali „odlučujudi“ doprinos sistemskom UZP, te
su stoga ispunjeni standardi i međunarodnog običajnog prava za doprinos i člana 29. 282
Žalbeno vijede odbacilo je mišljenje Pretresnog vijeda da postojanje sistemskog UZP zahtijeva
značajan doprinos počinitelja, jer bi u tom slučaju trebalo primijeniti član 29. Krivičnog zakona
BiH (saizvršilaštvo).283 Žalbeno vijede primijetilo je međutim, da je značaj učešda optuženog
neophodan i relevantan da bi se utvrdilo da li je optuženi dijelio namjeru postizanja zajedničkog
zločinačkog cilja.284
Žalbeno vijede u vezi ovog pitanja dodatno je pojasnilo da je za saizvršilaštvo potreban vedi
stepen doprinosa (odlučujudi doprinos), nego za učešde u UZP.285
Žalbeno vijede u predmetu Vukovid Ranko i dr. primijetilo je
Žalbeno vijede je primijetilo
da pobijana presuda postavlja UZP paralelno sa
da je osporavana presuda
saizvršilaštvom, što Žalbeno vijede smatra neprihvatljivim
izjednačila UZP sa
„jer se ova dva instituta međusobno isključuju i nije
286
saizvršilaštvom, što Žalbeno
moguda njihova koegzistencija“. Žalbeno vijede također
vijede
smatra neprihvatljivim.
je navelo da pojam UZP nije propisan niti definiran
krivičnim zakonodavstvom BiH, niti je prvostepena presuda
pokušala ga konceptualno objasniti. Žalbeno vijede je
stajališta da se „ne zna naime, da li se radi o posebnom krivičnom djelu ili o obliku krivične
odgovornosti, te ako prihvatimo ovo posljednje, teško da je ovaj koncept saglasan sa klasičnim
institutom saizvršilaštva kakvog poznaje naš krivični zakon“.287 Žalbeno vijede također je stava
da:
Nepobitna je razlika između svakog od tri oblika oblika udruženog zločinačkog
poduhvata, utvrđenih u jurisprudenciji MKSJ-a i instituta saizvršilaštva u smislu
člana 29. i 32. KZ BiH, naročito na planu mens rea, jer udruženi zločinački
poduhvat na nivou subjektivnog elementa postavlja zajednički umišljaj, u čemu
je i prvostepena presuda eksplicitna, dok saizvršilaštvo postavlja princip
limitirane odgovornosti, te je nemogude izjednačiti krivičnu odgovornost
propisanu citiranim članom sa konceptom udruženog zločinačkog poduhvata
281
Raševid i dr., prvostepena presuda, na str. 161. (str. 186. BHS).
Ibid.
283
284
Ibid.
285
Ibid.
286
Sud BiH, Ranko Vukovid i dr., pred. br.X-KR-06/180-2, drugostepena pr., 2.9.2008., str. 5. (str. 5. BHS).
287
Ibid na str. 6 (str. 5.-6. BHS).
282
61
NASTAVNA OBLAST 9.
razvijenog u jurisprudencij MKSJ, kako je to sasvim pogrešno učinjeno
prvostepenom presudom.288
9.5.8.3.2. UZP I POMAGANJE I PODRŽAVANJE
Pomagači i podržavatelji koji
pomažu ili podržavaju UZP mogu
postati saizvršitelji iako nisu
direktno počinili krivično djelo,
ukoliko je njihovo učešde trajalo duži
vremenski period i unaprijedilo cilj
UZP.
Žalbeno vijede u predmetu Raševid i dr. drži da radnje
učesnika u sistemskom UZP imaju vedu težinu od onih
pomagača, jer je pomagač svjestan samo namjere
glavnog počinitelja, dok učesnik u UZP dijeli namjeru
glavnog počinitelja.289
Stoga, ako je optuženi svjestan postojanja sistema
maltretiranja i pristaje uz njega, može se logično
zaključiti da ima namjeru da doprinese tom sistemu i u
skladu s tim se smatra saizvršiteljem u UZP, a ne samo pomagačem.290
Pomagači i podržavatelji koji pomažu ili podržavaju UZP mogu postati saizvršitelji iako nisu
direktno počinili krivično djelo, ukoliko je njihovo učešde trajalo duži vremenski period i
unaprijedilo cilj UZP.291
9.5.8.3.3. NEMA DVOJNE ODGOVORNOSTI PO UZP I KOMANDNOJ ODGOVORNOSTI
Pretresno vijede u predmetu Raševid i dr. slijedilo je obrazloženje MKSJ u predmetu Krnojelac, te
je mišljenja da je u predmetima u kojima se optuženi terete i za učešde u UZP i za komandnu
odgovornost, neprimjereno donijeti presudu po oba oblika odgovornosti za istu tačku koja se
zasniva na istim radnjama.292 Prema žalbenom vijedu, potpuno je nelogično smatrati optuženog
krivično odgovornim zato što je planirao, podsticao, naredio ili izvršio krivično djelo, a
istovremeno ga osuditi i zato što isto djelo nije spriječio ili kaznio počinitelja. 293 Žalbeno vijede
smatralo je da je realno izredi presudu za onaj oblik odgovornosti koji najtačnije opisuje
ponašanje optuženog.294
9.5.8.4. PARAMETRI VED IZLOŽENIH UZP
Razmatrajudi obim UZP onako kako je naveden u optužnici u predmetu Božid i dr., i žalbeno i
pretresno vijede Suda BiH izrazili su zabrinutost zbog činjenice da su standardi kvalifikacije
288
Ibid na str. 6 (str. 6. BHS), fusnota ispuštena.
290
Ibid na str. 27. (str. 29. BHS), pozivom na Krnojelac, ŽP ¶ 74 i Brđanin, PP ¶ 274.
291
292
Ibid na str. 29. (str. 31. BHS); vidi isto Mejakid i dr., drugostepena presuda,¶¶ 67.-68.
293
294
Ibid; vidi isto Mejakid i dr., drugostepena presuda,¶¶ 67.-68.
289
62
ICLS
postupanja u udruženom zločinačkom poduhvatu i korespondirajude krivične odgovornosti
„nevjerovatno široki“.295
Žalbeno je vijede konkretno primijetilo da optužba u suštini navodi da su stotine, možda čak i
hiljade, pripadnika vojske i policije koji su se zatekli u srebreničkoj enklavi u periodu od 11. do
18. jula 1995. godine bili učesnici u jednom UZP, čiji je zajednički cilj bio da se izvrši progon
bošnjačkih civila.296 Stoga je Žalbeno vijede zaključilo:
...protežudi se horizontalno i vertikalno, navodni UZP je prerastao u gigantsku
hobotnicu koja obuhvata i zahvata svaku osobu od najvišeg oficira do najnižih
običnih vojnika VRS i MUP-a RS, čime se ukupnost zločina pripisuje grupi kao
cjelini.297
Žalbeno vijede navelo je da je Žalbeno vijede MKSJ u predmetu Krnojelac ograničilo potencijalni
obim odgovornosti za UZP tako što je:
(i) zahtijevalo vedi stepen preciznosti pri navođenju
pripadnosti i radnji u poduhvatu,
(ii) zaključilo da bez obzira koja se kategorija UZP
navodi, korištenje koncepta UZP za definisanje
individualne odgovornosti za krivična djela koja
su fizički počinila druga lica zahtijeva strogu
definiciju zajedničkog cilja, i
(iii) napomenulo da relevantne glavne počinitelje
također treba identifikovati što je mogude
preciznije.298
Sudovi moraju postupati s
najvedom pažnjom kako bi se
izbjeglo pripisivanje krivične
odgovornosti za samu pripadnost
određenoj grupi ili povezanost s
istom, prilikom primjene doktrine
UZP.
Zaključilo da bez obzira koja se
kategorija UZP navodi, korištenje
koncepta UZP za definisanje
individualne odgovornosti za
krivična djela koja su fizički počinila
druga lica zahtijeva strogu
definiciju zajedničkog cilja.
Žalbeno je vijede zaključilo da opasnost od široke
primjene UZP leži u tome da postoji mogudnost
obuhvatanja pojedinaca koji ne bi trebali biti
individualno odgovorni po opšte prihvadenim
ograničenjima krivičnog prava.299 Prema tome, sudovi
moraju postupati s najvedom pažnjom kako bi se
izbjeglo pripisivanje krivične odgovornosti za samu
pripadnost određenoj grupi ili povezanost s istom,
prilikom primjene doktrine UZP.300
295
Sud BiH, Božid Zdravko i dr., pred. br. X-KRZ-06/236, drugostepena presuda, 5.10.2009., ¶ 122.
Ibid.
297
Ibid ¶ 122.
298
Ibid at ¶ 124., pozivom na MKSJ, Krnojelac, ŽP ¶ 116.
299
Božid i dr., drugostepena presuda, ¶ 126.
300
Ibid.
296
63
NASTAVNA OBLAST 9.
Žalbeno vijede nadalje je primijetilo da je Tužilaštvo jednostavno pretpostavilo da je s obzirom na
razmjere događaja i dokaze o zločinima počinjenim u enklavi tokom perioda vremena koji
optužnica obuhvata, morao postojati UZP i da su navedena optužena lica morala biti učesnici tog
UZP samim svojim prisustvom.301 Žalbeno vijede je u tom pogledu naglasilo da ako Tužilaštvo
insistira da su optuženi postupali u skladu sa jedinstvenim UZP, onda mora dokazati njegovo
postojanje, učešde optuženih i njihovo usklađeno djelovanje.302 Samo postojanje okvira,
zaključilo je Žalbeno vijede, nije dovoljna zamjena za dokaz i u suprotnosti je sa ličnom
odgovornosti da se osudi osoba za počinjenje zločina u slučaju kada nisu ispunjeni ni subjektivni
ni objektivni elementi djela za koje se tereti.303
Žalbeno vijede je odbacujudi žalbu Tužilaštva zaključilo da pretresno vijede nije pogriješilo u
svome nalazu da je navodni UZP preširok i prerastegnut.304
9.5.8.5. IZLAGANJE UZP
Optužba u predmetu Božid teretila je optužene za svjesno učešde u UZP i navela je da su isti
krivično odgovorni za vlastito činjenje i nečinjenje, kao i za djela koja su bila prirodna i logična
posljedica zajedničkog cilja ili plana ili operacije.305
Pretresno vijede utvrdilo je da optužba „nedosljedno uključuje i poziva se na zakonske elemente
različitih oblika odgovornosti po UZP bez konkretnog navođenja oblika odgovornosti koji
zastupa“ u izmijenjenoj optužnici.306 Pretresno vijede je također naglasilo pravni standard
navođenja odgovornosti po UZP u skladu s raznim članovima ZKP BiH kao i sa sudskom praksom
MKSJ. Standard navođenja zahtijeva određeni nivo preciznosti kako bi se osiguralo pravično
suđenje, te je ustanovilo da optužba nije ispunila tu obavezu.307 Pretresno je vijede zaključilo da
bi bilo u suprotnosti sa pravima optuženih da ono ispravlja greške optužbe i utvrdilo odgovornost
po odgovarajudem obliku UZP, kako bi proglasilo optužene krivima.308 U skladu s tim, pretresno
vijede je zaključilo da je greška Tužilaštva jedan od osnova što je vijede odbacilo UZP u ovom
predmetu.309
Tužilaštvo mora adekvatno navesti i
precizirati osnov na kojem zasniva
odgovornost optuženih.
Žalbeno vijede je potvrdilo nalaz pretresnog vijeda i
smatra da Tužilaštvo mora adekvatno navesti i
precizirati osnov na kojem zasniva odgovornost
optuženih.310 Žalbeno vijede je ponovilo da bi bilo
suprotno pravima odbrane kada bi vijede, postupajudi
301
Ibid na ¶ 127.
Ibid na ¶ 128.
303
Ibid.
304
Ibid na ¶ 129.
305
Ibid na ¶ 131, pozivom na izmijenjenu i dopunjenu optužnicu, str. 2.
306
Ibid na ¶ 132, pozivom na prvostepenu presudu, str. 65. (str. 63. BHS).
307
Ibid, pozivom na prvostepenu presudu, str. 65.-66. (str. 63. BHS).
308
Ibid, pozivom na prvostepenu presudu, str. 66. (str. 63. BHS).
309
Ibid.
310
Ibid na ¶ 133.
302
64
ICLS
po važedoj ali djelimično manjkavoj optužnici, izabralo tezu koju optužba nije jasno navela ili ju je
navela nepotpuno.311
Pozivajudi se na nalaz pretresnog vijeda MKSJ u predmetu Krnojelac, žalbeno vijede drži da kada
optužba navodi učešde optuženog u UZP, u optužnici mora jasno navesti:312
prirodu udruženog zločinačkog poduhvata;
vrijeme ili razdoblje u kojem se tvrdi da je postojao poduhvat;
identitet lica koja su učestvovala u poduhvatu (ili barem navođenje kojoj kategoriji lica
pripadaju kao grupa); i
prirodu učešda optuženih u tom poduhvatu.
Žalbeno vijede je nadalje pozivajudi se na sudsku praksu MKSJ i MKSR navelo:
da bi optuženi koji se tereti za udruženi zločinački
poduhvat u potpunosti razumio djela za koja je
Da bi optuženi koji se tereti za
navodno odgovoran, u optužnici treba jasno
udruženi zločinački poduhvat
navesti koji oblik udruženog zločinačkog
u potpunosti razumio djela za
poduhvata je predmet navoda;313
koja je navodno odgovoran, u
ako se o nekoj stvari treba izvesti zaključak,
optužnici treba jasno navesti
tužilaštvo u optužnici mora navesti činjenice i
koji oblik udruženog
okolnosti na osnovu koji traži izvođenje
zločinačkog poduhvata je
314
zaključka;
predmet navoda.
tužilaštvo mora u svojim argumentima jasno
navesti da li smatra da svako od navedenih krivičnih djela potpada pod cilj i svrhu
udruženog zločinačkog poduhvata ili izlazi iz tih okvira;315 i
ako se za bilo koje krivično djelo iz optužnice tvrdi da potpada pod cilj poduhvata, onda
optužba mora navesti da je stanje svijesti optuženog ispunjavalo uslove za to krivično
djelo. Ako predmetna krivična djela izlaze van cilja poduhvata, onda optužba mora
precizirati u optužnici usaglašeni cilj poduhvata na koji se poziva.316
311
Ibid.
Ibid na ¶ 134., pozivom na MKSJ, Krnojelac, pred. br. IT-97-25, Odluka o formi druge izmijenjene i
dopunjene optužnice, 11.5.2000., ¶ 16.
313
Božid i dr., drugostepena presuda, ¶ 135., pozivom na MKSR, Ntagerura i dr., ŽP ¶ 24 i MKSJ, Kvočka i
dr., ŽP ¶ 28, pozivom na Krnojelac, ŽP ¶ 138.
314
Božid i dr., drugostepena presuda, ¶ 135., pozivom na MKSJ, Krnojelac, pred. br. IT-97-25, Odluka
Pretresnog vijeda o formi druge izmijenjene i dopunjene optužnice, 11.5.2000., ¶ 16.
315
Božid i dr., drugostepena presuda, ¶ 136, pozivom na MKSJ, Brđanin i Talid, Odluka Pretresnog vijeda o
formi daljne Izmijenjene i dopunjene optužnice i podnesak Tužilaštva za izmjenu, 26.6.2001., ¶¶ 39.-41.
316
Ibid.
312
65
NASTAVNA OBLAST 9.
Žalbeno vijede zaključilo je da ako forma optužnice ne pruža optuženom dovoljno informacija o
pravnom i činjeničnom supstratu optužbi koje mu se stavljaju na teret, ne može se donijeti
osuđujuda presuda jer je ugroženo pravo optuženog na pravično suđenje.317
Žalbeno vijede konstatovalo je da je Tužilaštvo u preambuli izmijenjene optužnice navelo UZP, ali
da u tačkama izmijenjene optužnice gdje se detaljno navode činjenični navodi na kojima se
optužnica zasniva, UZP nije konkretno naveden kao oblik izvršenja.318 Umjesto toga, u svakoj
tački navodi se da su optuženi učestvovali u navedenim krivičnim djelima.319 Žalbeno vijede
utvrdilo je da u takvim okolnostima optuženi nisu bili adekvatno upoznati s tim da de njihova
odgovornost za bilo koji događaj zavisiti od njihovog učešda u UZP.320
Pored toga, žalbeno vijede, kao ni prvostepeno vijede, nije bilo sigurno na koji način je optužba
zaključila da je „svjesno učešde“ u UZP dovoljna obavijest optuženom o konkretnom obliku UZP
koji mu se stavlja na teret.321 Žalbeno vijede navodi da „svjesno učešde“ nije zakonski element ni
osnovnog ni proširenog UZP.322 Žalbeno vijede nadalje drži da nije ni sigurno kako
„neidentifikovani pripadnici VRS“ ispunjavaju kriterij konkretnosti i jasnode kako bi se utvrdio
identitet onih koji su učestvovali zločinačkom poduhvatu. 323 Žalbeno vijede je stoga ustanovilo da
Tužilaštvo nije na adekvatan način obavijestilo optužene o tome koji im se oblik UZP stavlja na
teret.324
9.5.8.6. UZP I ČIN OPTUŽENIH
Žalbeno vijede u predmetu Božid i dr. također se bavilo pitanjem da li je odgovornost za UZP
doktrina koja se može primijeniti na nižerangirane vojnike (kao što su optuženi u ovom
predmetu), te da li je njihovo postupanje u skladu s vojnim naređenjima dovelo do odgovornosti
za UZP.325
Tužilaštvo je tokom žalbenog postupka tvrdilo da se prvostepeno vijede dovelo u zabludu i
pogrešno primijenilo zakon kada je zaključilo da se odgovornost za UZP ne može primijeniti na
obične vojnike kao što su to optuženi u ovom predmetu, te da su oni odgovorni samo za krivična
djela koja su neposredno počinili.326 Tužilaštvo je također tvrdilo da je prvostepeno vijede učinilo
317
Ibid na ¶ 138.
319
Ibid.
320
Ibid, pozivom na Gacumbitsi, ŽP ¶¶ 172.-73. (ustanovljeno da UZP nije jasno predstavljen u optužnici) i
SiméonNchamihigo, pred. br. ICTR-01-63-T, prvostepena presuda, 12.11.2008., ¶ 328.
321
322
Ibid.
323
Ibid.
324
Ibid.
325
Ibid na ¶ 162 u nastavku.
326
Ibid na ¶ 163.
318
66
ICLS
pravnu pogrešku kada je ustanovilo da su optuženi postupali u skladu sa vojnim naređenjima
koja su primili od svojih nadređenih, što po zakonu ne povlači odgovornost za UZP.327
Žalbeno vijede naglasilo je važnost poštivanja principa individualne krivične odgovornosti kao
osnovnog principa krivičnog prava, te je ponovilo da se optuženi:
ne može smatrati krivično odgovornim za ona krivična djela koja su počinjena
prema zamisli njegovih najviših pretpostavljenih, čemu on nije doprinio, samo na
osnovu toga što su ti nadređeni takođe smatrali da su radnje optuženih dio
njihove zamisli … obični vojnici, pripadnici VRS i MUP-a … jesu odgovorni za
zločine u kojima su učestvovali, i ništa više od toga. Drugačiji zaključak bi značio
dodjeljivanje kolektivne odgovornosti svim vojnicima za zločine njihovih
nadređenih.328
Žalbeno vijede podržalo je nalaz prvostepenog vijeda
Odgovornost za UZP ne obuhvata
da namjera i kriminalno ponašanje drugih, kojem
obične vojnike bez dokaza da su znali
optuženi nisu dali značajan doprinos, ne mogu
za zločinački plan osmišljen od visokih
predstavljati
osnovu
za
njihovu
krivičnu
329
vojnih zapovjednika i da su se
odgovornost, čak ni ako se primijeni teorija UZP.
namjeravali pridružiti tom planu.
Žalbeno vijede je zaključilo da odgovornost za UZP ne
obuhvata i ne treba obuhvatati obične vojnike bez
dokaza da su znali za kriminalni plan osmišljen od visokih vojnih zapovjednika i da su se
namjeravali pridružiti tom planu.330 Nadalje, prema mišljenju žalbenog vijeda, optuženi se ne
mogu smatrati učesnicima navodnog UZP samim svojim prisustvom u području, bez dokaza da su
namjeravali počiniti navodna krivična djela i/ili da su dijelili navodni protivzakoniti cilj.331
327
Ibid.
Ibid na ¶ 165, pozivom na Sud BiH, Petar Mitrovid, pred. br. X-KRZ-05/24-1, prvostepena presuda, str.
124. (relevantni dio potvrđen u žalbenom postupku).
329
330
Ibid na ¶ 167.
331
Ibid na ¶ 169.
328
67
NASTAVNA OBLAST 9.
9.6. HRVATSKA
Napoemene za edukatore:
 U ovom odjeljku fokusira se na hrvatsko zakonodavstvo. Polaznici treba da imaju u
vidu da sudovi u Hrvatskoj primjenjuju OKZ RH na krivična djela proistekla iz
sukoba u bivšoj Jugoslaviji, u koji su ugrađeni oblici odgovornosti navedeni u
Krivičnom zakonu SFRJ.
 Oblici odgovornosti koje primjenjuju sudovi u Hrvatskoj navode se u ovom
odjeljku da bi polaznici mogli raspravljati o njihovim elementima i primjeni u
praksi.
 Pored toga, naglašena je i relevantna sudska praksa u mjeri u kojoj je poznata.
Polaznike treba ohrabriti da diskutuju o odlukama donesenim u predmetima koji
de biti predstavljeni, te o tome da li de se iste slijediti i u bududim predmetima.
 Polaznici također mogu diskutovati o primjeni zakona njihovih država i sudske
prakse u odnosu na činjenice iz oglednog predmeta. Od njih se može tražiti da
odrede da li bi optuženi iz analiziranih predmeta mogli biti uspješno procesuirani
za bilo koji od oblika primjenjivih u njihovim državnim pravosuđima.
 Polaznicima de biti korisno da uporede zakone i praksu Hrvatske sa praksom MKSJ
i odredbama Rimskog Statuta MKS.
U suđenjima u predmetima ratnih zločina proisteklih iz sukoba u bivšoj Jugoslaviji, sudovi u
Hrvatskoj ne primjenjuju važedi Krivični zakon iz 1998. godine, ved OKZ RH u koji su ugrađeni
oblici odgovornosti predviđeni u Krivičnom zakonu SFRJ. Za dodatne informacije o vremenskom
važenju zakona u Hrvatskoj, pogledati nastavnu oblast br. 5.
Međutim, ovdje demo radi usporedbe predstaviti i oblike odgovornosti i učinjenja relevantnih
krivičnih djela iz Krivičnog zakona iz 1998. godine.
9.6.1. PREGLED
Postoje opšti oblici odgovornosti obuhvadeni Kaznenim zakonom Hrvatske332 koji su primjenjivi
na sva krivična djela. Ovi oblici uključuju:
Izvršilaštvo/saizvršilaštvo;
Podstrekavanje; i
Odgovornost pomagača ili pomaganje i podržavanje.
332
Narodne novine Republike Hrvatske br. 110/97, 27/98, 50/00, 129/00, 51/01, 111/03, 190/03, 105/04,
71/06, 110/07, 152/08.
68
ICLS
Glava XIII Kaznenog zakona iz 1998. godine također uključuje sljedede oblike odgovornosti za
međunarodna krivična djela::
Pripremanje;
Naređivanje;
Podstrekavanje;
Izvršilaštvo / saizvršilaštvo;
Udruživanje radi činjenja krivičnih djela;
Pomagač / Pomaganje i podržavanje;
Naknadna pomod počinitelju; i
Komandna odgovornost.
9.6.2. PLANIRANJE
Član 187.a. Krivičnog zakona iz 1998. godine uključuje sljedede oblike odgovornosti:
Uklanjanje prepreka;
Sačinjavanje plana;
Dogovaranje sa drugim licima; ili
Poduzimanje nekih drugih radnji koje stvaraju uslove za počinjenje krivičnih djela;
Prikupljanje sredstava na bilo koji način s ciljem da se ona, u cijelosti ili djelimično,
iskoriste za izvršenje tih djela.
Oblici odgovornosti iz člana 187.a. primjenjivi su na sljededa krivična djela::
Genocid, agresivni rat, zločini protiv čovječnosti, ratni zločini protiv civilnog pučanstva,
ratni zločini protiv ranjenika i bolesnika, ratni zločini protiv ratnih zarobljenika (članovi
od 156. do 160.);
Terorizam, javno poticanje na terorizam, novačenje i obuka za terorizam, ugrožavanje
sigurnosti osoba pod međunarodnom zaštitom, uzimanje talaca, zlouporaba nuklearnog
i radioaktivnog materijala (članovi od 169. do 172.).
9.6.3. NAREĐIVANJE
Naređivanje kao oblik odgovornosti iz glave XIII Krivičnog zakona iz 1998. godine također je
uključeno u sljedede članove:
Agresivni rat (član 157.);
Zločini protiv čovječnosti (član 157.a.);
Naređivanje da među neprijateljskim vojnicima ne smije biti preživjelih (član 161.3.);
69
NASTAVNA OBLAST 9.
Protivpravno oduzimanje stvari od ubijenih i ranjenih na bojištu (član 162.);
Naređivanje upotrebe hemijskog ili biološkog oružja ili drugih sredstava ili metoda
ratovanja zabranjenih pravilima međunarodnog prava (član 163.2.); i
Neopravdana odgoda povratka ratnih zarobljenika (član 166.).
U OKZ RH, zakonu koji sudovi u Hrvatskoj primjenjuju u suđenjima po predmetima ratnih zločina
koji su se dogodili u vrijeme sukoba u bivšoj Jugoslaviji, naređivanje (kao oblik odgovornosti
obuhvadeno odredbama koje se odnose na određena krivična djela) odražava način na koji je
ovaj oblik odgovornosti bio regulisan Krivičnim zakonom SFRJ (vidjeti gore, odjeljak 9.4.1.2).
U predmetu Durčid i dr. (Borovo selo), jedan od optuženih proglašen je krivim za naređivanje
(prema članu 120.1. OKZ RH – ratni zločin protiv civilnog stanovništva) protivpravnog pritvaranja
civilnog stanovništva, njihovo mučenje, nečovječno postupanje, nanošenje patnji, ozljede
tjelesnog integriteta i zdravlja te prisilan rad.333 Iako nije bilo pisanih dokaza o naredbama
optuženog, prvostepeno vijede zaključilo je da je optuženi naredio zločine na osnovu činjenica
koje uključuju:
optuženi je bio komandir stanice milicije i vršio je svoja ovlaštenja na autoritativan
način;
zatvore su čuvali pripadnici milicije;
zatvaranje bez dostatnih količina hrane i vode, prisilan rad, zlostavljanje tokom
isljeđivanja, te udaranja gumenim i drvenim palicama predstavljaju primjere
izvršavanja naredbi optuženog; i
svi događaji su se desili u sferi stvarne funkcije optuženog.334
Vijede je zaključilo da događaji nisu predstavljali sporadične ekscese pojedinaca, ved
sistematično nasilno ponašanje prema zatvorenicima, te da je sve što je učinjeno moglo biti
učinjeno samo po naredbama optuženog.335
Štaviše, vijede je smatralo da je nevažno da li je optuženi inspirisao svako premladivanje, ili da li
je bilo prešutnog šireg shvatanja naređenja optuženog, jer je optuženi bio dio lanca
komandovanja i krajnji kontrolor izvršavanja naredbi.336
9.6.4. PODSTREKAVANJE
Svjesno podstrekavanje kao oblik odgovornosti inkriminisano je članom 37. Kaznenog zakona iz
1998. godine, koji se primjenjuje na sva krivična djela obuhvadena ovim zakonom.
333
Županijski sud Vukovar, Durčid i dr. (Borovo selo), pred. br. K-12/05, prvostepena presuda od
14.12.2005., str.4. (potvrđeno u žalbenom postupku).
334
Ibid na str.36.
335
Ibid.
336
Ibid.
70
ICLS
Član 37.2. Kaznenog zakona iz 1998. godine inkriminiše poticanje s namjerom na izvršenje
krivičnog djela, čak i ako krivično djelo nije ni pokušano.
Član 37.3. Kaznenog zakona iz 1998. godine predviđa da „U slučaju neprikladnog pokušaja
poticanja, poticatelj se može osloboditi kazne“.
9.6.5. IZVRŠILAŠTVO / SAIZVRŠILAŠTVO
Počinjenje krivičnih djela iz glave XIII Kaznenog zakona iz 1998. godine uključeno je kao oblik
odgovornosti u članove iz te glave.
Član 35.1. Krivičnog zakona iz 1998. godine definiše počinitelja kao osobu koja počini krivično
djelo vlastitim činjenjem ili nečinjenjem ili posredstvom neke druge osobe.
Član 35.3. Krivičnog zakona iz 1998. godine definiše saizvršitelje („supočinitelje“ u Zakonu) kao
dvije ili više osoba koje, na temelju zajedničke odluke, počine krivično djelo na takav način da
svaka osoba učestvuje u počinjenju ili, na neki drugi način, bitno doprinese počinjenju krivičnog
djela. Međutim, bitno je primijetiti da se taj „bitni“ doprinos ne zahtijeva članom 20. OKZ RH,
Krivičnog zakona koji se primjenjuje na zločine proizašle iz sukoba u bivšoj Jugoslaviji. Član 20.
OKZ RH odražava član 22. Krivičnog zakona SFRJ (vidjeti gore, odjeljak 9.4.1.5.).
Da bi optuženi bio proglašen krivim kao saizvršilac u krivičnom djelu, moraju se ispuniti i
objektivni i subjektivni elementi kao što je niže navedeno.337
9.6.5.1.1. ACTUS REUS
Prvi objektivni uslov saizvršilaštva je
postojanje zajedničkog djelovanja koje
uključuje više od jedne osobe.338
Prvi objektivni uslov saizvršilaštva je
postojanje zajedničkog djelovanja koje
uključuje više od jedne osobe.
U predmetu Marguš i Dilber (Čepin),
Županijski sud u Osijeku osudio je optužene za ratni zločin protiv civilnog stanovništva kao
saizvršitelje.339 Vijede je našlo da nije bilo potrebno, da bi se ustanovilo da su optuženi djelovali
kao saizvršitelji, da svako od njih pojedinačno i neposredno svojim vlastitim djelovanjem
337
Vidi npr. Županijski sud Osijek, Marguš i Dilber (Čepin), pred. br. K-33/06-412, prvostepena presuda od
21.3.2007., str. 17., 27. (potvrđeno u žalbenom postupku); Županijski sud Osijek, Novak Simid i dr. (Dalj III),
pred. br. Krz-42/07-228, prvostepena presuda, 21.4.2008., str. 10.-11. (relevantni dijelovi potvrđeni u
žalbenom postupku).
338
Ibid na str. 10.
339
Čepin, prvostepena presuda, str. 4. (potvrđeno u žalbenom postupku).
71
NASTAVNA OBLAST 9.
realizuje sve elemente ratnih zločina protiv civilnog stanovništva, ako je, činedi to, objektivno
doprinijeo izvršenju krivičnog djela odgovarajudim mens rea (vidjeti niže).340
U predmetu Madi i dr. (Cerna), jedan od
Vrhovni sud je držao da je u okviru
optuženih je osuđen kao saizvršitelj (po
zajedničkog počinjenja djela, svako od
članu 20. OKZ RH koji odražava član 22.
optuženih
imao svoju posebnu ulogu i da je
Krivičnog zakona SFRJ) zato što je vozio
svako od njih znao šta drugi čine i da su željeli
druge optužene (saizvršitelje) do kude žrtve,
radnje izvršenja djela kao svoje vlastite.
pokazao im kudu, sačekao ih i potom
341
odvezao nazad. Vrhovni sud odbacio je
argumentaciju podnosioca žalbe da nije mogao biti saizvršitelj jer je samo primio naređenje da
vozi druge, te da on lično nije nikoga ubio.342 Vrhovni sud držao je da je u okviru zajedničkog
počinjenja djela svako od optuženih imao svoju posebnu ulogu i da je svako od njih znao šta
drugi čine i da su željeli radnje izvršenja djela kao svoje vlastite.343 Vrhovni je sud nadalje držao
da je optuženi primio naredbu, što znači da je znao šta naredba predstavlja, znao je šta je bilo
potrebno uraditi i da je učestvovao u zajedničkom izvršenju krivičnog djela u okviru naređenja.344
Vrhovni je sud zaključio da krivično djelo ne bi bilo počinjeno bez doprinosa svih optuženih, čime
su ostvareni svi uslovi za saizvršilaštvo.345
9.6.5.1.2. MENS REA
Subjektivni uslov saizvršenja je ustanovljen postojanjem zajedničkog
sporazuma (ili plana) koji rezultira zajedničkim postupanjem
(objektivni element; vidjeti gore).346 Plan ili prethodni sporazum može
biti prešutan.347 Županijski sud u Osijeku naveo je da je ovaj uslov
jasno bio uspostavljen u međunarodnom običajnom pravu i,
implicitno, u Statutu MKSJ.348
Plan ili prethodni
sporazum može biti
predutan.
Žalbeno vijede u predmetu Simid i dr. (Dalj III) držalo je da
nije potrebno da optuženi zna za opšti plan. Tačnije rečeno,
ono što je bilo odlučujude jeste činjenica da je optuženi
djelovao u skladu s planom, čime ga je „de facto prihvatio“, i
340
Nije potrebno da optuženi
zna za opšti plan.
Ibid na str. 27. (potvrđeno u žalbenom postupku).
Vrhovni sud Hrvatske, Tomislav Madi i dr. (Cerna), pred. br. I Kz 910/08-10, drugostepena presuda,
25.3.2009., str. 15., Županijski sud Vukovar, Tomislav Madi i dr. (Cerna), pred. br. K-5/07, prvostepena
presuda, 12.2.2008. (objavljena 14.2.2008.), str. 32., 29.-20.
342
Cerna, drugostepena presuda, str. 15.
343
Ibid.
344
Ibid.
345
Ibid.
346
Čepin, prvostepena presuda, str. 17.; Vidi isto Simid i dr., prvostepena presuda, str. 10.
347
Simid i dr., prvostepena presuda, str. 14.; Vrhovni sud Hrvatske, Novak Simid i dr. (Dalj III), pred. br. I-Kz
791/08-9, drugostepena presuda, 3.12.2008., str. 8.-9.
348
Čepin, prvostepena presuda, str. 17.; Vidi isto Simid i dr., prvostepena presuda, str. 10.-11., 14.;
(napomena: u oba predmeta, Vijede nije navelo koji „međunarodni sud”).
341
72
ICLS
želio ostvarenje posljedica takvog plana.349 Žalbeno vijede držalo je da je to ishodilo time da je
optuženi djelovao kao saizvršitelj, jer je bitno doprinijeo njegovom izvršenju.350
U predmetu Marguš i Dilber (Čepin), vijede je na osnovu posrednih dokaza proisteklih iz
djelovanja optuženog ustanovilo da je on bio svjestan veze između njegovog protivpravnog
postupanja i posljedica (protivpravno lišavanje slobode, nečovječno postupanje, pljačkanje i
ubistva).351
U predmetu Simid i dr. (Dalj III), vijede je držalo da posredni dokazi (da je žrtva bila izložena
premladivanju rukama, nogama i policijskim palicama) isključuju svaku drugu mogudnost, osim
da su optuženi bili svjesni toga da smrt može nastupiti kao rezultat njihovih postupaka iz čega
proizilazi da su namjeravali da do posljedice dođe.352
9.6.6. UDRUŽIVANJE RADI ČINJENJA KAZNENIH DJELA
Član 187. Kaznenog zakona iz 1998. godine inkriminiše:
organizovanje i povezivanje na neki drugi način tri ili više lica u svrhu činjenja krivičnih
djela;
i postajanje pripadnikom takve grupe;
kao oblike odgovornosti za počinjenje, inter alia:
Genocida;
Zločina protiv čovječnosti;
Ratnih zločina protiv civilnog stanovništva;
Ratnih zločina protiv ranjenika i bolesnika;
Ratnih zločina protiv ratnih zarobljenika; i
Krivično djelo uzimanje talaca.
9.6.6.1. POMAGAČ / POMAGANJE I PODRŽAVANJE
Član 38. Kaznenog zakona iz 1998. godine inkriminiše hotimično pomaganje i podržavanje
počinjenja krivičnog djela.
Član 38.2. Kaznenog zakona iz 1998. godine definiše sljedede primjere pomaganja i podržavanja:
davanje savjeta ili uputstva kako da se počini krivično djelo;
stavljanje počinitelju na raspolaganje sredstava za počinjenje krivičnog djela;
uklanjanje prepreka za počinjenje krivičnog djela;
349
Simid i dr., drugostepena presuda, str. 4.-5.
Ibid na str. 5.
351
Čepin, prvostepena presuda, str. 18.; Vidi isto Simid i dr., prvostepena presuda, str. 12.
352
Simid i dr., prvostepena presuda, str. 12.
350
73
NASTAVNA OBLAST 9.
unaprijed obedano prikrivanje krivičnog djela, počinitelja ili sredstava kojima je krivično
djelo počinjeno; i
prikrivanje tragova krivičnog djela ili predmeta pribavljenih krivičnim djelom.
Sudije mogu ustanoviti i druge radnje koje čine pomaganje i podržavanje.
9.6.7. NAKNADNA POMOD POČINITELJU
Član 187.b. Kaznenog zakona iz 1998. godine inkriminiše skrivanje, davanje hrane, odjede ili
novca počiniteljima krivičnih djela ili vođenje brige o tim počiniteljima na neki drugi način u cilju
sprečavanja njegovog otkrivanja ili hapšenja. Ovaj oblik odgovornosti primjenjuje se na sljededa
krivična djela:
Genocid, agresivni rat, zločini protiv čovječnosti, ratni zločini protiv civilnog stanovništva,
ratni zločini protiv ranjenika i bolesnika, ratni zločini protiv ratnih zarobljenika (članovi
od 156. do 160.);
Terorizam, javno poticanje na terorizam, novačenje i obuka za terorizam, ugrožavanje
sigurnosti osoba pod međunarodnom zaštitom, uzimanje talaca, zlouporaba nuklearnog
i radioaktivnog materijala (članovi od 169. do 172.);
Otmica zrakoplova ili broda (član 179.); i
Ugrožavanje sigurnosti međunarodnog zračnog prometa i međunarodne plovidbe (član
181.).
74
ICLS
9.7. SRBIJA
 U ovom odeljku fokusira se na srbijansko zakonodavstvo. Polaznici treba da imaju
u vidu da sudovi u Srbiji primjenjuju Krivični zakon SFRJ i Krivični zakon SRJ za
krivična djela proistekla iz sukoba u bivšoj Jugoslaviji.
 Oblici odgovornosti koje primjenjuju sudovi u Srbiji predstavljeni su u ovom
odjeljku, tako da polaznici mogu diskutovati o njihovim elementima i primjeni u
praksi.
 Pored toga, naglašena je relevantna sudska praksa u mjeri u kojoj je poznata.
Polaznike treba ohrabriti da diskutuju o odlukama koje su u tim predmetima
donesene i da li de se iste slijediti u bududim predmetima.
 Polaznici također mogu diskutovati o primjeni zakona njihove države i prakse u
odnosu na činjenice iz oglednog predmeta. Možete od njih tražiti da odrede da li
bi optuženi u ovim predmetima bili uspješno procesuirani za bilo koji od oblika
odgovornosti primjenjivih u njihovim državnim pravosuđima.
 Polaznicima de biti korisno da uporede zakone i praksu Srbije sa praksom MKSJ i
odredbama Rimskog Statuta MKS.
Srbijanski sudovi u suđenjima za ratne zločine proistekle iz sukoba u bivšoj Jugoslaviji ne
primjenjuju važedi Krivični zakonik iz 2006. godine, ved ili Krivični zakon SFRJ ili Krivični zakon SRJ
(koji sadrži oblike odgovornosti predviđene u Krivičnom zakonu SFRJ), kao tempore criminis
zakone.
Međutim, ovdje de radi usporedbe biti opisani oblici odgovornosti i izvršenja relevantnih
krivičnih djela iz Krivičnog zakonika iz 2006. godine.
9.7.1. PREGLED
U Krivični zakonik Srbije iz 2006. godine uključeni su opšti oblici odgovornosti koji se primjenjuju
na sva krivična djela. Ovi oblici odgovornosti uključuju:
Izvršenje;
Saizvršenje;
Podstrekavanje; i
Odgovornost za pomaganje ili pomaganje i podržavanje.
Glava XXXIV Krivičnog zakonika iz 2006. godine obuhvata sljedede oblike odgovornosti za
međunarodna krivična djela:
75
NASTAVNA OBLAST 9.
Izvršilaštvo / saizvršilaštvo;
Naređivanje;
Podsticanje;
Organizovanje grupe radi učinjenja krivičnih dela; i
Odgovornost nadređenog.
9.7.2. PODSTICANJE
Član 375. stav 7. Krivičnog zakonika iz 2006. godine inkriminiše podsticanje kao oblik
odgovornosti za krivična djela:
Genocida;
Zločina protiv čovječnosti;
Ratnih zločina protiv ranjenika i bolesnika; i
Ratnih zločina protiv ratnih zarobljenika.
U njemu se navodi: „Ko poziva ili podstiče na izvršenje“ krivičnih djela bit de odgovoran za
podsticanje tih krivičnih djela.
9.7.3. NAREĐIVANJE
Naređivanje kao oblik odgovornosti za krivična djela kažnjiva prema Glavi XXXIV Krivičnog
zakonika iz 2006. godine ugrađeno je također u sljededa krivična djela:
Zločin protiv čovečnosti (član 371.);
Ratni zločin protiv civilnog stanovništva (član 372.);
Ratni zločin protiv ranjenika i bolesnika (član 373.);
Ratni zločin protiv ratnih zarobljenika (član 374.);
Upotreba nedozvoljenih sredstava borbe (član 376.);
Nedozvoljena proizvodnja, promet i držanje oružja čija je upotreba zabranjena (član
377.);
Naređivanje da u borbi ne sme biti preživelih pripadnika neprijatelja (član 378. stav 4.);
Protivpravno oduzimanje stvari od ubijenih (član 379.);
Povreda parlamentara (član 380.);
Surovo postupanje s ranjenicima, bolesnicima i ratnim zarobljenicima (član 381.);
Neopravdano odlaganje repatrijacije ratnih zarobljenika (član 382.);
Uništavanje kulturnih dobara (član 383.);
Zloupotreba međunarodnih znakova (član 385.); i
Agresivni rat (član 386.).
Srbijanski sudovi, kao što je ved navedeno, primjenjuju Krivični zakon SFRJ ili Krivični zakon SRJ za
optuženja krivičnih djela proisteklih iz sukoba u bivšoj Jugoslaviji. U pogledu naređivanja kao
76
ICLS
oblika odgovornosti predviđenog za posebna krivična djela iz glave koje govori o krivičnim
djelima protiv čovječnosti i međunarodnog prava, odredbe Krivičnog zakona SRJ odražavaju
korespondirajude odredbe Krivičnog zakona SFRJ. Vidjeti gore, odjeljak 9.4.1.2.
U predmetu Suva Reka, u kojem su se optuženi teretili prema odredbama člana 142. u vezi sa
članom 22. Krivičnog zakona SRJ, Apelacioni sud podržao je obrazloženje prvostepenog suda da
naređenje ne mora imati neku posebnu formu, ved može biti izdato na razne načine. Okolnosti
ovog slučaja mogu poslužiti kao dokaz da su određene nedovoljno eksplicitne izjave u stvari
predstavljale naređenje. Sud je također naveo da postojanje naređenja ne može biti dokazano
bez postojanja jasnog dokaza da je određena izjava data, a naročito bez dokaza o njenom
sadržaju.353
Sud je podržao zaključak prvostepenog suda da bududi da u
riječima optuženog nije bilo eksplicitnog pozivanja na vršenje
krivičnog djela, iste bi se mogle smatrati naredbom samo ako bi
takav zaključak nesumnjivo proistekao iz ostalih okolnosti i
dokaza, što nije bio slučaj.354
Naređenje ne mora imati
posebnu formu, ved
može biti izdato na razne
načine.
Sud je nadalje naveo da je, nasuprot slučajevima odgovornosti nadređenog (vidjeti nastavnu
oblast br.10.), neophodno pokazati postojanje jasnih i nedvosmislenih naređenja. Izjave koje
očito nisu naređenja da se počini krivično djelo, predstavljat de naređenja da se počini ratni
zločin ako:
ostale okolnosti predmeta jasno pokazuju da postoji plan za izvršenje krivičnog djela;
su saopštene osobama koje su upoznate sa planom;
su te osobe svjesne šta se porukom namjerava redi; i
ta poruka vodi samo ka željenoj reakciji.355
Sud je podržao zaključak prvostepenog suda da bududi da u riječima optuženog nije postojalo
eksplicitno podstrekavanje na počinjenje krivičnog djela, iste su mogle biti shvadene kao
naređenje samo ako bi takav zaključak nesumnjivo proistekao iz ostalih okolnosti i dokaza, što
nije bio slučaj.356
9.7.4. PODSTREKAVANJE
Član 34. Krivičnog zakonika iz 2006. godine inkriminiše podstrekavanje s umišljajem kao oblik
odgovornosti.
353
Odeljenje za ratne zločine Apelacionog suda u Beogradu, Suva Reka, pred. br. Kž1 Po2 4/2010,
drugostepena presuda od 30.6.2010., ¶ 3.1.2.2. Dostupno na: http://www.bg.ap.sud.rs/cr/Arts./sudskapraksa/pregled-sudske-prakse-Apelacionog-suda-u-beogradu/krivicno-odeljenje/ratni-zlocini/kz1-po2-42010.html.
354
Ibid na ¶ 2.4.1.2.
355
Ibid na ¶ 2.5.1.
356
Ibid na ¶ 2.5.1.
77
NASTAVNA OBLAST 9.
Član 34. stav 2. Krivičnog zakonika iz 2006. godine inkriminiše podstrekavanje s umišljajem na
izvršenje krivičnog djela, čak i ako izvršenje tog krivičnog djela nije ni pokušano.
9.7.5. ORGANIZOVANJE GRUPE
Član 375. Krivičnog zakonika iz 2006. godine inkriminiše::
dogovaranje s drugima;
organizovanje grupe; i
postajanje pripadnikom grupe;
u cilju učinjenja:
Genocida;
Zločina protiv čovečnosti;
Ratnih zločina protiv ranjenika i bolesnika; ili
Ratnih zločina protiv ratnih zarobljenika.
9.7.6. IZVRŠILAŠTVO/SAIZVRŠILAŠTVO
Počinjenje krivičnih djela kažnjivih prema Glavi XXXIV Krivičnog zakonika iz 2006. godine
obuhvadeno je kao oblik odgovornosti u svakom od članova iz te Glave.
Član 33. Krivičnog zakonika iz 2006. godine357 inkriminiše saizvršilaštvo kao oblik odgovornosti.
On predviđa sljedede:
Ako više lica učestvovanjem u radnji izvršenja sa umišljajem ili iz nehata
zajednički izvrše krivično delo, ili ostvarujudi zajedničku odluku drugom radnjom
sa umišljajem bitno doprinesu izvršenju krivičnog dela, svako od njih kaznide se
kaznom propisanom za to delo.
Međutim, kao što je gore primijedeno, srbijanski sudovi primjenjuju Krivični zakon SFRJ ili Krivični
zakon SRJ za optuženja za krivična djela proistekla iz sukoba u bivšoj Jugoslaviji. Krivični zakon
SRJ, slično kao i Krivični zakon SFRJ, predviđa članom 22. da „ako više lica učestvovanjem u radnji
izvršenja ili na drugi način, zajednički učine krivično delo, svako od njih kaznide se kaznom
propisanom za to delo“. Vidjeti također odjeljak 9.4.1.5. gore.
U predmetu Ovčara, Vijede za ratne zločine Okružnog suda u Beogradu navelo je da u skladu sa
članom 22. Krivičnog zakona SRJ, saizvršilaštvo postoji ako više lica učestvovanjem u radnji
357
Službeni glasnik Republike Srbije, br. 85/2005, 88/2005, 107/2005, 72/2009, 111/2009.
78
ICLS
izvršenja ili na neki drugi način, zajednički počine krivično djelo. 358 Vijede je također držalo da se
za postojanje ovog oblika odgovornosti mora dokazati i učešde u zajedničkom izvršenju i
postojanje svijesti o istom .359
Saizvršilaštvo postoji ako više lica
učestvuje ili na drugi način zajednički
počine krivično djelo. Za postojanje
ovog oblika odgovornosti mora se
dokazati i učešde i svjesnost
zajedničkog izvršenja.
Primjerice, Sud je u predmetu Suva Reka utvrdio da
su optuženi ostvarili uslove saizvršilaštva zajedničkim
opkoljavanjem kuda, istjerivanjem civila iz njih,
njihovim okupljanjem u obližnjem kafidu i bacanjem
ručnih bombi i pucanjem na njih.360
Da bi lice snosilo odgovornost kao saizvršilac,
potrebno je da barem djelimično poduzme radnju
361
izvršenja krivičnog djela. Nije neophodno da optuženi učestvuje u svakoj pojedinačnoj radnji
izvršenja krivičnog djela, jer postupajudi s umišljajem optuženi prihvata sve radnje drugih
pripadnika njegove jedinice kao svoje vlastite.362
Da bi se zadovoljio subjektivni element, lice koje učestvuje u djelu mora posjedovati svijest:
Djelovanja ostalih saizvršitelja, i
Da su njegove radnje dio djelovanja ostalih saizvršitelja tako da sve pojedinačne radnje,
uključujudi i samo izvršenje, predstavljaju
Da bi snosio odgovornost kao
jednu cjelinu.363
saizvršilac, nije neophodno da optuženi
Optuženi također mora namjeravati da lično počini
učestvuje u svakoj pojedinačnoj radnji
krivično djelo, ili kao što je naveo Sud u predmetu
izvršenja djela. Postupajudi s umišljajem
Lekaj, optuženi mora „želeti to delo kao svoje“.364
optuženi prihvata sve radnje drugih
pripadnika njegove jedinice kao svoje
Subjektivni element lica iskazuje se njegovom
vlastite.
voljom da počini radnju istovremeno s drugim
licima.365
Vede za ratne zločine u predmetu Škorpioni navelo je da saizvršilaštvo prema Rimskom statutu
zahtijeva da optuženi:
358
Okružni sud Beograd, Ovčara, pred. br. K.V. 4/2006, prvostepena presuda od 12.3.2009., str. 244.
Ibid; vidi isto Okružni sud Beograd, Zvornik, pred. br. K.V. 5/2005, prvostepena presuda od 12.6.2008.,
str. 181.
360
Okružni sud Beograd, ORZ, Suva Reka, pred. br. K.V. 2/2006, prvostepena presuda od 23.4.2009., str.
179.-181.
361
Ovčara, prvostepena presuda, str. 244.; vidi isto Okružni sud Beograd, Škorpioni, pred. br. K.V. 6/2005,
prvostepena presuda od 10.4.2007., str. 100.
362
Vrhovni sud Srbije, Sinan Morina, pred. br. Kz. I RZ 1/08, drugostepena presuda od 3.3.2009., str. 4.
363
Ovčara, prvostepena pr., str. 244. verzija na srpskom (pravosnažna); vidi isto Škorpioni, prvostepena
presuda, str. 100.
364
Okružni sud Beograd, Anton Lekaj, pred. br. K.V. 4/05, prvostepena presuda od 18.9.2006., str. 34.
365
Ovčara, prvostepena presuda, str. 244.-245.; vidi isto Škorpioni, prvostepena presuda, str. 100.
359
79
NASTAVNA OBLAST 9.
doprinese izvršenju krivičnog djela ili izvršenju u pokušaju;
djeluje u okviru grupe lica sa zajedničkim ciljem koji uključuje izvršenje krivičnog djela
koje spada pod nadležnost Suda;
doprinese izvršenju s umišljajem;
djeluje s ciljem izvršenja protivzakonite aktivnosti ili protivzakonitog cilja grupe; ili
djeluje sa svješdu o namjeri grupe da počini krivično djelo.366
Vede za ratne zločine u predmetu Zvornik, iako nije insistiralo na „odlučujudem“ doprinosu,
prihvatilo je tzv. teoriju vlasti nad djelom (Tatherrschaftslehre), bududi je smatralo optužene
odgovornim kao saizvršitelje na osnovu toga što su:
imali vlast nad delom, što je jedan radnju izvršenja drugog prihvatio kao svoju i
zajedničku, izražavajudi volju da zajedno učine delo.367
Vezano za nivo doprinosa, Vede za ratne zločine u predmetu Lekaj navelo je da optuženi mora
značajno doprinijeti počinjenju krivičnog djela.368 Vede je držalo da je test „značajnog doprinosa“
ispunjen u slučajevima kada okrivljeni, pod oružjem, privede oštedeno lice do mjesta pogubljenja
gdje ono biva lišeno života.369 Vede je držalo da je optuženi bio svjestan svog postupanja, da je
kod njega postojao umišljaj da ubije žrtvu i da
je „želeo to delo kao svoje“.370
Vrhovni sud u predmetu Morina je držao da
Vrhovni sud u predmetu Morina držao je da je
je samo prisustvo optuženog na mjestu
samo prisustvo optuženog na mjestu zločina
zločina, kao pripadnika jedinice koja je
kao pripadnika jedinice koja je izvodila napad i
izvodila napad i počinila zločine, bilo
počinila zločine, bilo dovoljno za izvršenje
dovoljno za izvršenje krivičnog djela.
krivičnog djela.371
9.7.7. POMAGAČ / POMAGANJE I PODRŽAVANJE
Član 35. Krivičnog zakonika iz 2006. godine inkriminiše pomaganje i podržavanje s umišljajem
izvršenja krivičnog djela kao oblika odgovornosti.
Član 35. stav 2. Krivičnog zakonika iz 2006. godine definiše pomaganje i podržavanje kao:
davanje saveta ili uputstava kako da se izvrši krivično delo;
stavljanje učiniocu na raspolaganje sredstava za izvršenje krivičnog dela;
stvaranje uslova ili otklanjanje prepreka za izvršenje krivičnog dela;
366
Vidi isto Škorpioni, prvostepena presuda, str. 100.; Vidi isto Lekaj, prvostepena presuda, str. 34.
(potvrđeno u žalbenom postupku); Zvornik, prvostepena presuda, str. 181.
367
Zvornik, prvostepena presuda, str. 181. (naglasak u originalu).
368
Lekaj, prvostepena presuda, str. 34.
369
Ibid.
370
Ibid.
371
Morina, drugostepena presuda, str. 4.
80
ICLS
unapred obedano prikrivanje krivičnog dela, učinioca, sredstava kojima je krivično delo
izvršeno, tragova krivičnog dela ili predmeta pribavljenih izvršenjem krivičnog dela.
Kao što je ranije navedeno, srbijanski sudovi primjenjuju Krivični zakon SFRJ ili Krivični zakon SRJ
za optuženja krivičnih djela proisteklih iz sukoba u bivšoj Jugoslaviji. Pomaganje i podržavanje
(Pomaganje) obuhvadeno je članom 24. Krivičnog zakona SRJ, koji odražava član 24. Krivičnog
zakona SFRJ. Pogledati gore, odjeljak 9.4.1.6.
Vede za ratne zločine u predmetu Škorpioni oslanjalo se na član 24. Krivičnog zakona SRJ kada je
ocijenilo da je lice koje s umišljajem pomaže drugom licu u izvršenju krivičnog djela, odgovorno
kao pomagač.372 Vijede je držalo da actus reus pomaganja uključuje svaku radnju koja doprinosi
izvršenju krivičnog djela pružanjem podrške, ohrabrivanjem ili olakšavanjem izvršenja krivičnog
djela.373
Vede je nadalje držalo da je neophodno da se pokaže da je pružena pomod imala znatan učinak
na izvršenje krivičnog djela.374 Vede je držalo da stepen do kojeg je postupanje optuženog zaista
pomoglo, ohrabrilo ili olakšalo izvršenje krivičnog djela, treba ocjenjivati od slučaja do slučaja. 375
U ovome slučaju, Vede je ustanovilo da je optuženi pomogao u ubijanju civila tako što je:
bio na mjestu ubijanja;
prisustvovao ubijanjima;
bio stražar; i
držao svoju automatsku pušku.376
Po pitanju subjektivne namjere optuženog, Vijede je držalo da lice koje pruža pomod mora
izvoditi radnje s umišljajem da pomogne, ohrabri ili pruži moralnu podršku u odnosu na
relevantno krivično djelo. Pomagač također mora znati da su njegove radnje pomogle glavnom
učiniocu u izvršenju određenog krivičnog djela.377
Vede je u ovom slučaju našlo da je optuženi bio svjestan da je svojim prisustvom ubijanjima, dok
je stajao naoružan i čuvao stražu odmah pored lica koja su vršila ubijanja civila, doprinijeo
izvršenju krivičnog djela, da je bio svjestan posljedica koje de proistedi iz njegovih radnji, i da je
želio takvu posljedicu.378
Vede za ratne zločine je držalo da iako optuženi nije lično pucao niti ubio bilo koga:
372
Škorpioni, prvostepena presuda, str. 101.
Ibid.
374
Ibid.
375
Ibid.
376
Vrhovni sud Republike Srbije, Škorpioni, Kz. I r.z. 2/07, drugostepena presuda, 13.6.2008., str. 17.,
pozivom na prvostepenu presudu na str. 102., ¶ 1.
377
378
Škorpioni, drugostepena presuda, str. 17., pozivom na prvostepenu presudu na str. 105., ¶ 5.
373
81
NASTAVNA OBLAST 9.
Pokazao je ... svoju odluku i svoj stav prema ovom krivičnom delu i događaju, jer
u slučaju da su se i ostali optuženi ponašali na ovaj način ... niko ne bi bio ubijen i
oštedeni bi bili živi.379
Vede je po pitanju odgovornosti pomagača držalo da nije neophodno dokazivati postojanje
zajedničkog organizovanog plana ili prethodno postojanje takvog plana, jer postojanje plana ili
sporazuma nije neophodno.380
Međutim, Vrhovni sud Republike Srbije u ovom predmetu ukinuo je presudu Veda za ratne
zločine u dijelu koji se odnosi na osuđenje za pomaganje i podržavanje i vratio je predmet
prvostepenom vijedu na ponovno suđenje.381 Vrhovni sud je držao da je obrazloženje Veda za
ratne zločine u odnosu na subjektivnu namjeru optuženog kontradiktorno, što presudu čini
nejasnom.382 Vrhovni sud je držao da nije jasno da li je optuženi bio svjestan da je radnjom
pomaganja doprinijeo izvršenju krivičnog djela, te da li je želio takvu posljedicu.383
U predmetu Zvornik II, prvostepeno vijede naglasilo je da pomaganje kao oblik saizvršilaštva
također može biti učinjeno i nečinjenjem, ako lice ne
djeluje u skladu sa svojim dužnostima.384
Neophodno je da nečinjenje
značajno utiče na izvršenje krivičnog
Neophodno je da nečinjenje značajno utiče na
djela i da je optuženi svjestan da je
izvršenje krivičnog djela i da je optuženi svjestan da je
njegovo postupanje pomoglo
njegovo postupanje pomoglo izvršenje krivičnog djela
385
izvršenje
krivičnog djela koje je
koje je počinio glavni počinitelj.
počinio glavni počinitelj.
Viši sud u predmetu Grujid i Popovid, bez pozivanja na
određeni izvor, ustvrdio je da ovaj oblik odgovornosti postoji u međunarodnom običajnom
pravu.386
Sud je pojasnio da u teoriji i sudskoj praksi međunarodnog krivičnog prava, obaveza činjenja
proizilazi ili iz zakonskih odredbi ili iz „prethodno poduzetih radnji garantora kojima je on stvorio
opasnu situaciju“. U predmetu Zvornik II, hvatanje i zatočenje civila koje je izvršio optuženi,
nametnuli su mu obavezu i odgovornost da se brine za njihovu zaštitu tokom trajanja
zatočeništva. Osim toga, odgovornost optuženog u takvoj situaciji nije ograničena samo na
kontrolu jedinica koje su pod njegovom neposrednom komandom.387
379
Ibid na str. 18., pozivom na prvostepenu presudu na str. 117., ¶ 2.
Škorpioni, 1-step. pr., str. 101.
381
Škorpioni, drugostepena presuda, str. 17., pozivom na prvostepenu presudu na str. 1.-2., 17. u nastavku.
382
Škorpioni, drugostepena presuda, str. 17.
383
Ibid na str. 18.
384
Viši sud u Beogradu, ORZ, Grujid i Popovid, (Zvornik II), pred. br. K.Po2 28/2010, prvostepena presuda,
22.11.2010., str. 298.
385
Ibid, na str. 299.
386
Ibid.
387
Ibid, na str. 300.
380
82
ICLS
Sud se pozvao na stranu sudsku praksu i Komentare II Dodatnog protokola MKCK (Međunarodni
komitet Crvenog krsta/križa), koji koristi pojam „posredne subordinacije“. On ustanovljava
obavezu vojnog zapovjednika koji je odgovoran za zatvorenike da interveniše i poduzme sve
neophodne mjere čak i ako je civilno stanovništvo, koje nije pod njegovom nadležnošdu, ili
vojnici koji nisu pod njegovom komandom, neprijateljski raspoloženo prema zatvorenicima i
prijete im zlostavljanjem.388
Da bi bio odgovoran za pomaganje, optuženi ne mora znati za
krivično djelo koje počinitelj planira izvršiti. On ne mora biti
Kod okrivljenog koji je
svjestan svih detalja krivičnog djela, a informacije koje su mu
odgovoran za pomaganje
bile na raspolaganju u vrijeme njegova nečinjenja ne moraju
ne mora da postoji svest o
da uključuju konkretne detalje krivičnog djela koje treba da se
krivičnom delu koje je
počini. Sud je našao da je ono što jeste dovoljno, prema
učinilac planirao da izvrši.
međunarodnom običajnom pravu, jeste to da je optuženi bio
svjestan „značajnog rizika/vede verovatnode rizika“ da de krivično djelo biti počinjeno.389 Sud je
našao da je optuženi bio svjestan toga da je zabranjeni ishod vjerovatan i da je znao da postoji
konkretna vjerovatnoda da de neposredni počinitelji izvršiti krivična djela zbog reputacije koju su
neposredni počinitelji imali i zbog toga što je ista grupa lica
ponavljanja iste postupke.390
Za postojanje uzročnoU tom predmetu, pomaganje nečinjenjem uključivalo je
posljedične veze neophodno je
značajnu podršku radnjama neposrednih počinitelja i
ustanoviti da podređeni ne bi
značajan doprinos krivičnom djelu uklanjanjem prepreka
počinili krivično djelo da
njegovom izvršenju. Sud je smatrao da prema
nadređeni nije propustio da
međunarodnom običajnom pravu nije neophodno
obavi svoju dužnost.
dokazivati da je nečinjenje nadređenog dovelo do izvršenja
krivičnog djela koje je počinio njegov podređeni. Za
postojanje uzročno-posljedične veze neophodno je ustanoviti da podređeni ne bi počinili
krivično djelo da je nadređeni izvršio svoju dužnost.391
388
Ibid, na str. 301.
Ibid.
390
Ibid.
391
389
83
NASTAVNA OBLAST 9.
9.8. DODATNA LITERATURA
9.8.1. LITERATURA
Ambos, K., JOINT CRIMINAL ENTERPRISE AND COMMAND RESPONSIBILITY IN ICTY: TOWARDS A FAIR
TRIAL? / UDRUŽENI ZLOČINAČKI PODUHVAT I KOMANDNA ODGOVORNOST PRED MKSJ: KA PRAVIČNOM
SUĐENJU? (Intersentia, 2008.).
Bantekas, I., PRINCIPLES OF DIRECT AND SUPERIOR RESPONSIBILITY IN INTERNATIONAL HUMANITARIAN
LAW / PRINCIPI NEPOSREDNE I ODGOVORNOSTI NADREĐENOG PREMA MEĐUNARODNOM
HUMANITRARNOM PRAVU (Juris Publishing, Inc., 2002.).
Boas, G. J., Bischoff, J. L., Reid, N., FORMS OF RESPONSIBILITY IN INTERNATIONAL CRIMINAL LAW /
OBLICI ODGOVORNOSTI PREMA MEĐUNARODNOM KRIVIČNOM PRAVU /(Cambridge University
Press, 2007.).
Shahabuddeen, M., JUDICIAL CREATIVITY AND JOINT CRIMINAL ENTERPRISE / SUDSKA KREATIVNOST I
UDRUŽENI ZLOČINAČKI PODUHVAT (Oxford University Press, 2010.).
9.8.2. ČLANCI
Ambos K., Joint Criminal Enterprise and Command Responsibility / Udruženi zločinački
poduhvat i komandna odgovornost, 5 JOURNAL OF INTERNATIONAL CRIMINAL JUSTICE str. 159,
179 (Oxford University Press, 2007.).
Berster, L., “Duty to Act” and “Commission by Omission in International Criminal Law /
„Dužnost da djeluje“ i „Počinjenje kroz propust prema međunarodnom krivičnom pravu“,
10 INTERNATIONAL CRIMINAL LAW REVIEW 5 (2010.).
Boas, Gideon, Omission Liability at the International Criminal Tribunals: a Case for
Reform / Odgovornost za propust pred međunarodnim krivičnim sudovima: slučaj za
reformu, priredili Darcy, S., i Powderly, J., JUDICIAL CREATIVITY AT THE INTERNATIONAL CRIMINAL
TRIBUNALS (Oxford University Press, 2010.).
Findlay, M., Collective Responsibility for Global Crime: Limitations with the Liability
Paradigm / Kolektivna odgovornost za globalni zločin: Ograničenja paradigme
odgovornosti, priredili Henham, R., EXPLORING THE BOUNDARIES OF INTERNATIONAL CRIMINAL
JUSTICE (Ashgate, 2011.).
Gustafson, K., The Requirement of an ‘Express Agreement’ for Joint Criminal Enterprise
Liability: A Critique of Brđanin / Element pristanka u okviru udruženog zločinačkog
poduhvata: Kritika predmeta Brđanin, 5 JOURNAL OF INTERNATIONAL CRIMINAL JUSTICE 134
(Oxford University Press, 2007.).
Manacorda, S. i Meloni, C., Indirect Perpetration Versus Joint Criminal Enterprise:
Concurring Approaches in the Practice of International Criminal Law? / Posredno
počinjenje naspram udruženog zločinačkog poduhvata: Saglasni principi u praksi
međunarodnog krivičnog prava?, 9 JOURNAL OF INTERNATIONAL CRIMINAL JUSTICE 1 (Oxford
University Press, 2011.).
Marsh, L. i Ramsden, M., Joint Criminal Enterprise: Cambodia’s Reply to “Tadid” /
Udruženi zločinački poduhvat: Odgovor Kambodže na predmet Tadid / , 11 INTERNATIONAL
CRIMINAL LAW REVIEW 1 (Brill, 2011.).
84
ICLS
Nollkaemper, A., Concurrence Between Individual Responsibility and State Responsibility
in International Law / Istovremenost kod individualne odgovornosti i odgovornosti
države, 52 INTERNATIONAL CRIMINAL LAW QUARTERLY 615 (2003.).
Olasolo, H., Joint Criminal Enterprise and Its Extended Form: A Theory of Co-Perpetration
Giving Rise to Principal Liability, a Notion of Accessorial Liability, or a Form of Partnership
In Crime? / UZP i njegovi produženi oblici: Teorija saučesništva kao odgovornost glavnog
počinioca, koncept odgovornosti saučesnika ili oblik udruženog počinjenja?, 20 CRIMINAL
LAW FORUM 1-2 (2009.).
Van Sliedregt, E., Article 28 of the ICC Statute: Mode of Liability and/or Separate
Offense? / Član 28. Statuta MKS: Oblik odgovornosti i/ili zasebno djelo?, 12(3) NEW
CRIMINAL LAW REVIEW (2009.).
Swart, B. Modes of International Criminal Liability / Oblici međunarodne krivične
odgovornosti, priredio Cassese, A., THE OXFORD COMPANION TO INTERNATIONAL CRIMINAL
JUSTICE (Oxford University Press, 2009.).
Van der Wilt, H., Joint Criminal Enterprise and Functional Perpetration / UZP i
funkcionalno počinjenje, priredio Nollkaemper, A., SYSTEM CRIMINALITY IN INTERNATIONAL
LAW (Cambridge University Press, 2009.).
9.8.3. IZVJEŠTAJI
Izvještaj OSCE Misije, Postizanje pravde u Bosni i Hercegovini: Pregled procesuiranja
ratnih zločina od 2005.-2010. Sarajevo: OSCE Misija u Bosni i Hercegovini (2011.).
Dostupno na: http://www.oscebih.org/Documents.aspx?id=146&lang=EN.
85

Oblici krivične odgovornosti: izvršilaštvo i saizvršilaštvo

Transcription

Similar documents

Oblici krivične odgovornosti: odgovornost nadređenog

Primjena međunarodnog krivičnog prava u domaćim pravnim

broj number 3 broj number 3

Genocid - War Crimes Justice Project

Odmjeravanje kazne - War Crimes Justice Project

Borba protiv nekažnjivosti za seksualno nasilje u oružanom sukobu

Zločini protiv čovječnosti - War Crimes Justice Project

Број 1

Zakon o krivičnom postupku - Tužilaštvo Bosne i Hercegovine

Paper - Journal

Bothwell

2013-e