Majlinda Ziu - Botime Pegi

Transcription

Majlinda Ziu
LIBËR PËR MËSUESIN
SHKENCA E TOKËS 10
Të gjitha të drejtat janë të rezervuara © Pegi 2011
Të gjitha të drejtat lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht të zotëruara nga shtëpia botuese
“Pegi” sh.p.k. Ndalohet çdo riprodhim, fotokopjim, përshtatje, shfrytëzim ose çdo formë tjetër
qarkullimi tregtar pjesërisht ose tërësisht pa miratimin paraprak nga botuesi.
Shtëpia botuese: Tel: 042 374 947 cel: 069 40 075 02 pegi@icc-al.org
Sektori i shpërndarjes: Tel/Fax: 048 810 177 Cel: 069 20 267 73
Shtypshkronja: Tel: 048 810 179 Cel: 069 40 075 01 shtypshkronjapegi@yahoo.com
Shkenca e tokës
PËRMBAJTJA
I. Çfarë na kërkon programi mësimor?
5
II. Çfarë na kërkon udhëzuesi kurrikular i
lëndës shkenca e tokës?
6
III.Plani mësimor
8
IV. Çështjet rreth të cilave do zhvillohen orët e përsëritjeve
22
V. Punët praktike
28
VI. Orët e projekteve
51
VII. Disa modele pyetjesh që mund të përdoren në
miniteste ose testime
57
3
Shkenca e tokës
I. ÇFARË NA KËRKON PROGRAMI MËSIMOR?
¾Programi i lëndës Shkenca e Tokës realizohet në 72 orë mësimore
vjetore, prej të cilave afërsisht 70% e orëve mësimore totale janë
për shtjellimin e njohurive të reja lëndore dhe 30% e tyre janë për
përpunimin e njohurive.
¾Për përpunimin e njohurive
Përpunimi i njohurive përmban:
- Punët praktike;
- Vëzhgimet në terren;
- Përsëritjen brenda një kapitulli të koncepteve themelore;
- Testimin e njohurive-bazë;
- Integrimin e njohurive të reja të një kapitulli me njohuritë e kapitujve paraardhës;
- Integrimin e njohurive të reja me njohuritë e lëndëve të tjera;
Në orët mësimore që i përkasin përpunimit të njohurive, mësuesi zhvillon
edhe tema me nismën e tij ose me kërkesën e vetë nxënësve. Këto tema mund
të pikënisen nga ngjarje aktuale ose thjesht nga kureshtja e nxënësve (p.sh.
“Cunami në Japoni, shkaqet dhe pasojat”).
Gjatë përpunimit të njohurive duhet t’i kushtohet vëmendje kultivimit të:
- Aftësive të përgjithshme, si të: komunikimit, menaxhimit të
informacionit, zgjidhjeve problemore, të menduarit kritik dhe krijues;
- Aftësive të posaçme lëndore, si: puna me hartën, vëzhgimet e
drejtpërdrejta në terren, projektet kurrikulare;
- Formimit të qëndrimeve, si qëndrimi etiko-social dhe gjatë punës në
grupe të vogla nxënësish.
¾Për vlerësimin
Vlerësimi i nxënësit mund të bëhet individual ose në grup, në klasë ose
jashtë saj. Nxënësi vlerësohet me notë ndërsa demonstron arritjet e tij me gojë,
me shkrim ose nëpërmjet veprimtarish e produktesh të tjera, si: prodhon një
maket, realizon një projekt kurrikular, një punë praktike etj.
Portofoli i nxënësit, si një mundësi vlerësimi e vetëvlerësimi, është një
koleksion i punimeve të tij përgjatë vitit shkollor. Ai mund të përmbajë
të veprimtarive kurrikulare. Përzgjedhjet për portofolin bëhen nga nxënësit,
mësuesi rekomandon.
5
Shkenca e tokës
II. ÇFARË NA KËRKON UDHËZUESI KURRIKULAR
I LËNDËS SHKENCA E TOKËS?
Objektivat e arritjeve të një kapitulli përbëjnë bashkësinë e të gjithë objektivave
.
tri nivele, duke u mbështetur në
objektivat e programit.
Për të respektuar hierarkinë e nivelit të arritjeve të nxënësve, duhet të përdoren
tri nivele: niveli bazëë (më i ulëti) i arritjeve, niveli mesatar dhe niveli i lartë.
Gjatë mësimdhënies çdo objektiv i programit degëzohet në disa nën-objektiva, të
cilët përbëjnë shkallët që ngjiten hap pas hapi deri te përmbushja e objektivit që
duhet të arrihet. P.sh. që nxënësi të bëhet i aftë të analizojë shkaqet e degradimit
mjedisin dhe ndotjen e mjedisit (shkalla 3), të evidentojë shkaqet kryesore të
ndotjes së mjedisit (shkalla 2) dhe së fundmi t’i analizojë ato (shkalla). Këta
objektiva që realizojnë arritjet e nxënësve nga një shkallë bazë drejt një shkalle
të sipërme, .
objektiv veprimi, pra ai përshkruan se çfarë do të
jetë i aftë të bëjë nxënësii dhe jo se çfarë do të bëjë mësuesi në orën e mësimit
(kjo e fundit ka të bëjë me qëllimet).
Kur mësuesit hartojnë (për objekte të caktuara mësimore),
arritja e demonstrueshme bëhet e përcaktuar plotësisht, madje tregohen dhe
kushtett në të cilat ajo pritet të shfaqet dhe kriteret e saktësisë së përmbushjes
(plotësimit) të arritjes së synuar.
Shembull
Tema: Moti dhe klima
- të listojë faktorët që ndikojnë në formimin e klimës: - të shpjegojë ndikimin e dy prej faktorëve në formimin e klimës: - të analizojë faktorët që ndikojnë në formimin e klimës: !
"
#
- të shpjegojë ndikimin e dy prej faktorëve në formimin e klimës: 6
Shkenca e tokës
1. Veprimtaria e vëzhgueshme
2. Objekti (produkti
i
3. Kushtet:
#
4. Kriteret:
#
nisur nga objektivat e programit:
Blloku tematik: Sistemi diellor dhe Toka si planet
Objektivat e
programit
- të analizojë lëvizjen
e Tokës rreth Diellit
dhe pasojat e kësaj
lëvizjeje;
- të përshkruajë lëvizjen e Tokës rreth Diellit (niveli
- të evidentojë kushtet në të cilat bëhet lëvizja e
Tokës rreth Diellit dhe pasojat që rrjedhin prej kësaj
lëvizjeje - të analizojë lëvizjen e Tokës rreth Diellit gjatë dy
solsticeve e dy ekuinokseve dhe pasojat që rrjedhin
Linja: Gjeosistemet
Blloku tematik: Atmosfera
Objektivat
j i
e
programit
- të analizojë
ndryshimin e
temperaturës në
kohë (24 orë e
vjetore) dhe në
hapësirë (vertikal
e horizontal)
dhe faktorët që
ndikojnë në të;
- të analizojë
faktorët që
ndikojnë në
formimin e
klimës;
- të analizojë
ciklonin dhe
anticiklonin;
!"
gjatë 24 orëve, gjatë vitit, në lartësi, në gjerësi të ndryshme
"
- të shpjegojë ndryshimin që pëson temperatura e ajrit në kohë
dhe në hapësirë - të analizojë faktorët kryesorë që ndikojnë në ndryshimet që
pëson temperatura në kohë e në hapësirë - të listojë faktorët që ndikojnë në formimin e klimës (niveli
- të shpjegojë ndikimin e dy prej faktorëve në formimin e
klimës - të analizojë faktorët që ndikojnë në formimin e klimës (niveli
!#(niveli
- të evidentojë veçoritë dalluese të cikloneve tropikalë,
jashtëtropikalë dhe të anticikloneve - të analizojë formimin dhe zhvillimin e cikloneve dhe
anticikloneve dhe pasojat që rrjedhin prej tyre 7
Shkenca e tokës
III. PLANI MËSIMOR
LËNDA SHKENCA E TOKËS
SYNIMI I LËNDËS
Programi i lëndës Shkenca e Tokës synon:
Të gjithë nxënësit të zhvillojnë njohuri, aftësi e qëndrime mbi ndërtimin,
strukturën dhe dinamikat e gjeosistemeve, marrëdhëniet ndërvepruese
ndërmjet komponentëve të gjeosistemeve, marrëdhëniet e Tokës me trupat e
tjerë të sistemit diellor, si dhe ndërveprimin e saj me aktivitetin njerëzor.
OBJEKTIVAT E PËRGJITHSHËM TË LËNDËS
Në përfundim të këtij programi, nxënës/i, -ja:
të përdorë konceptet bazë që lidhen me Tokën, mjedisin dhe hapësirën, dhe t’i
zbatojë ato në situatat sociale, ekonomike, teknologjike dhe mjedisore;
të kalojë nga njohja e të dhënave të veçanta tek kuptimi i modeleve për të
mundësuar kështu shpjegimin e strukturave dhe proceseve që ndikojnë Tokën
dhe mjediset e saj;
të kuptojë bashkëveprimin midis elementëve natyrorë si dhe mënyrën si
ndikojmë ne mbi ta;
të synojë ruajtjen dhe menaxhimin e qëndrueshëm të burimeve të Tokës të
nevojshme për mirëqënien e banorëve të saj dhe për brezat e ardhshëm;
të analizojë, të sintetizojë, të interpretojë dhe të vlerësojë informacionin;
të interpretojë në mënyrë kritike hartat, grafikët, fotografitë;
të përdorë teknologjinë e komunikimit dhe informacionit për gjetjen,
përpunimin, interpretimin dhe paraqitjen e informacionit;
të aftësohet për të kontribuar në debate dhe për të marrë pjesë në proceset
vendimmarrëse mbi zhvillimin e qëndrueshëm si qytetar/i,-e informuar dhe
i/e përgjegjshëm/e;
të zhvillojë aftësi vendimmarrëse rreth çështjeve që lidhen me ndikimin dhe
përgjegjësitë e shoqërisë mbi mjedisin;
të zhvillojë një sërë aftësish gjeografike të cilat mund t’i përdorë në tregun e
punës dhe në aspekte të tjera të jetës;
të përdorë terminologjinë e shkencës së Tokës.
8
4.
3.
2.
1.
Nr
Në përfundim të kësaj linje, nxënësi/ja do të jetë i/e aftë:
Objektiva minimalë:
- të përshkruajë konstelacionet dhe galaktikat, shoqëruar
me shembuj të disa prej tyre;
- të përshkruajë përmasat e Diellit, strukturën,
karakteristikat kryesore të secilës shtresë e dukuritë diellore;
- të përshkruajë Hënën si trup qiellor e satelit natyror i
Tokës dhe strukturën e saj;
- të përshkruajë planetët si trupa të sistemit diellor;
- të dallojë planetët e brendshëm, të jashtëm, e satelitët e
tyre, duke përshkruar disa ndër karakteristikat kryesore të
tyre;
- të përshkruajë formën e Tokës, përmasat e saj dhe
rëndësinë e tyre;
I.
Sistemi
diellor dhe
Toka si
planet
(9 orë)
Objektiva të linjës
Linja
36 javë x 2 orë = 72 orë
Njohuri të reja - 50 orë
Punë praktike - 6 orë
Përsëritje - 7 orë
Projekte kurrikulare - 5 orë
Teste – 4 orë
PROGRAMI SINTETIK
Testim : 1 orë
Projekt: 1 orë
Përsëritje: 1 ore
Njohuri të reja: 7 orë
I.1.
Sistemi diellor dhe
Toka si planet
( 10 orë)
Blloku tematik
4.
3.
2.
1.
Nr
Forma e Tokës dhe
rrotullimi i saj rreth
vehtes
Planetët
Dielli
Universi
Tema
Shkenca e tokës
9
10
10
9.
8.
7.
6.
5.
Nr
- të përshkruajë kometat, asteroidët, meteorët dhe veçoritë
e tyre;
Objektiva mesatarë:
- të interpretojë evolucionin historik të mendimit gjeografik
mbi formën dhe pozicionin e Tokës në sistemin diellor e
gjithësi;
- të evidentojë mënyrën rrotullimit të tokës rreth boshtit të
vet;
- të shpjegojë pasojat e rrotullimit të Tokës rreth boshtit;
- të analizojë lëvizjen e Tokës rreth Diellit dhe pasojat e
kësaj lëvizje;
- të shpjegojë pse dhe si ndodhin eklipset, duke diferencuar
eklipset e Hënës nga ato të Diellit;
Objektiva maksimalë:
- të argumentojë hipotezën e formimit të sistemit diellor;
- të vlerësojë rëndësinë e Diellit për dukuritë gjeografike, si:
qarkullimi i përhershëm i ujit, ajrit, zhvillimi i botës bimore
e shtazore, baticat e zbaticat;
- të demonstrojë sesi fazat e Hënës varen nga pozicioni
relativ i Diellit, Hënës dhe Tokës;
- të argumentojë hipotezat e formimit të Hënës;
- të diskutojë mbi arritjet e shkencës e teknologjisë për
eksplorimin e hapësirës;
- të realizojë në grup projekte mbi ndërtimin e sistemit
diellor
P.S. Projekti mund të jetë punë hulumtuese dhe prezantim
me power point i materialit të përgatitur ose ndërtim i një
maketi që prezanton Sistemin Diellor në miniaturë (me
mjete si plastelinë, karton, etj);
I.
Sistemi
diellor dhe
Toka si
planet
(9 orë)
Linja
Blloku tematik
10.
9.
8.
7.
6.
5.
Nr
Testim
Projekt: Ndërtimi i
Sistemit Diellor
Përsëritje
Objekte të tjerë të
sistemit diellor
Hëna
Qarkullimi i Tokës rreth
Diellit
Tema
Shkenca e tokës
14.
13.
12.
11.
II.
Hartografia
(5 orë)
- të krahasojë mënyrat e ndryshme të paraqitjes së
sipërfaqes së Tokës në glob, hartë e plan;
- të përshkruajë llojet e projeksioneve hartografike;
të klasifikojë hartat sipas përmbajtjes, shkallës, përdorimit
mbi bazën e veçorive dalluese të tyre;
- të diskutojë mbi përdorimet e hartës dhe të imazheve
satelitore në jetën e përditshme;
- të përcaktojë në hartë e në glob vendndodhjen gjeografike
të një vendi përmes koordinatave gjeografike;
- të interpretojë me ndihmën e hartës brezat e kohës;
- të lexojë hartën topografike;
- të përcaktojë largësinë në terren nëpërmjet shkallës së
hartës;
- të analizojë ndërtimin e rrjetit gjeografik (sistemin
e meridianëve dhe paralelëve, gjatësinë dhe gjerësinë
gjeografike);
- të vlerësojë rëndësinë e përdorimit të koordinatave
gjeografike në përcaktimin e vendndodhjes së pikave të
ndryshme;
- të llogarisë kohën lokale e zonale në vende të ndryshme në
bazë të gjatësisë së tyre gjeografike;
- të analizojë elementet matematikore (rrjeti hartografik,
shkalla e hartës) dhe gjeografikë të hartës dhe përdorimin
e tyre;
- të ndërtojë dhe interpretojë profilin topografik të një
sipërfaqeje të paraqitur në hartë, si p.sh.: të vendit ku jeton
etj;
Punë praktike: 2 orë
II.1.
Paraqitja e Tokës në
hartë
4.
3.
2.
1.
Globi dhe hartat.
Llojet dhe elementët e
hartave
P.Praktike: Ndërtimi i
profilit topografik
P.Praktike: Përcaktimi i
koordinatave gjeografike
në hartë e glob dhe i
kohës lokale e zonale të
vendeve të ndryshme
Koordinatat gjeografike
Shkenca e tokës
11
12
23.
3.
22.
21.
20.
19.
18.
17.
(34 orë)
Projekt: 1 orë
Testim: 1 orë
Përsëritje: 1 orë
III.1.
Atmosfera
(15 orë)
- të përshkruajë hipotezën e formimit të atmosferës;
- të dallojë llojet kryesore të aparaturave për matjen e
temperaturës (termometri maksimal dhe minimal, termografi)
duke treguar përdorimet e tyre;
- të formulojë konceptet: lagështirë e ajrit, lagështirë absolute
dhe relative;
- të përshkruajë proçesin e kondensimit të avujve të ujit dhe
formimin e vesës, mjegullës, brymës e reve;
- të llogarisë temperaturën mesatare ditore, mujore e vjetore të
ajrit dhe amplitudat ditore dhe vjetore të temperaturës së ajrit;
- të vlerësojë rëndësinë gjeografike të reshjeve;
-të përshkruajë shkallën barometrike dhe përdorimin e saj;
- të përshkruajë erërat lokale;
- të formulojë konceptet masë ajrore dhe front;
- të formulojë konceptet mot dhe klimë;
- të interpretojë rëndësinë e shtresës së ozonit për jetën në tokë
dhe pasojat e ndikimit të veprimtarisë njerëzore në të;
- të evidentojë rëndësinë e rrezatimit diellor, si rrezatimi bazë
për planetin tonë dhe për jetën në të;
- të vlerësojë ndikimin e ndryshimit të vlerave të temperaturës
në gjeosistem;
- të shpjegojë kushtet e formimit të llojeve të ndryshme të
reshjeve;
- të vlerësojë ndikimin e rrezatimeve (i drejtpërdrejtë, i
shpërndarë, i përgjithshëm dhe i tokës) në sistemet gjeofizike të
III. Gjeosistemet e
Tokës
15.
16.
Blloku tematik
Linja
Nr
9.
8.
7.
6.
5.
4.
3.
2.
1.
Nr
Erërat. Sistemet e erërave
Trysnia atmosferike
P.Praktike: Ndërtimi
dhe analiza e grafikëve të
shpërndarjes gjeografike
të reshjeve
Reshjet
Lagështira e ajrit
Masat ajrore
P.Praktike: Matja e
temperaturës së ajrit dhe
aparaturat
Temperatura e ajrit
Rrezatimi diellor
Origjina. Struktura e
atmosferës
Tema
Shkenca e tokës
29.
28.
27.
26.
25.
24.
- të analizojë fak
f ktorëtt krye
y sorë që përcakt
k ojnë elementët e erës
(drejtimii dhe shpejtësia);
- të shpjegojë ndikimin e regjimit cikl
k onik në gjerësitë mesatare;
- të kl
k asifi
f ko
k jë zonatt klimatike
k nga ekuatorii në pole;
- të interpretojë hartatt e ndrys
y hme sinoptike
k.
Objekti
k iva maksim
k alë:
- të analizojë përbërjen e atmosfe
f rës, ndërtimin strukt
kturor, duke
k
dhënë karakt
k eristikat më kr
k ye
y sore të shtr
t esav
ave të saj
a
- të analizojë llojett e rrezatimit: të drejtpërdrejtë, të
shpërndarë, të përgjith
t shëm
m dhe tokësor, përmes dukurisë së
përcjellshmërisë dhe ko
k nv
nvekksionit;
- të analizojë ndrys
y himin e temp
m eratu
t rës në kkohë (ditore e
v etore) dhe në hapësirë (v
vj
(vertikall e horizontal) dhe fak
f ktorët që
ndiko
k jnë në të;
- të interpretojë shpërndarjen e temp
m eratu
t rës së ajrit
a t në hartën
e izotermav
ave;
- të analizojë shpërndarjen në kkohë dhe në hapësirë të reshj
h ev
eve;
- të ndërtojë dhe interpretojë grafi
f këtt e shpërndarjes hapësinore
dhe koho
k re të reshj
h ev
eve;
- të analizojë ndrys
y himett e tr
t ys
y nisë atmosfe
f rike
k në kkohë e në
hapësirë;
- të shpjegojë erëratt e qark
rkullimit të përgjith
t shëm
m dhe fo
f rmimin
e ty
tyre;
- të analizojë cikl
k onin dhe anticikl
k onin;
- të përgatisë përmes hulumtimitt në burime të ndrys
y hme
info
f rmacionii (libra, revista, Internet)
t prezantime mbi tornadot,
uraganët, tiparett e ty
tyre, zonat më të preku
k raa prej ty
tyre, dëmet
materiale dhe n
njerëzore, parashikimi i ty
tyre përmes satelitëv
ëve;
- të analizojë fak
f ktorët që ndiko
k jnë në fo
f rmimin e klim
k ës;
- të vl
v erësojë rëndësinë e klim
k ës për jetën dhe proceset në Tokë
T ;
- të realizojë në grup nj
n ë projekt
k mbii ndrys
y himett klimatike
k,
pasojat, politikat menaxhuese të ty
tyre;
15.
Projekt: Ndryshimet
klimatike, shkaqet,
pasojat dhe politikat
menaxhuese të tyre nga
shoqëria.
Testim
Përsëritje
13.
14.
P.Praktike: Leximi dhe
interpretimi i hartës
sinoptike
Moti dhe klima
Erërat ciklone dhe
anticiklone
12.
11.
10.
Shkenca e tokës
13
14
Objekt
k iva
i minimalë:
- të përshkr
k uaj
a ë hidrosfe
f rën dhe lidhj
h en e saj
a me sistemett e tj
t era
(litosfe
f rën, atmosfe
f rën, biosfe
f rën);
- të interpretojë qark
rkullimin e ujitt në naty
tyrë;
- të përcakt
k ojë fo
f rmat e lëv
ëvizzjev
eve të ujërav
ave oqeanike
k;
- të përshkr
k uaj
a ë karakt
k eristikat kr
k ye
y sore të pjesëv
ëve përb
r ërëse të
lumit;
- të përshkr
k uaj
a ë ev
evolucionin e liqenev
eve në kënetë dhe fa
f kt
k orët
që ndiko
k jnë në kë
k të shndërrim;
- të dallojë llojett e ujërav
ave nëntokë
k sore dhe mëny
nyrën e fo
f rmimit
të ty
tyre;
- të përshkr
k uaj
a ë llojett e ndrys
y hme të burimev
eve;
- të dife
f rencojë akullnaj
a at malore nga ato ko
k ntinentale;
Objekt
k iva
i mesatarë:
- të identifi
f ko
k jë ve
v titë fiz
f ike
k e kimike
k të ujit të oqeanev
eve e detev
eve;
- të shpjegojë elementet e va
v lës detare dhe mëny
nyrën e fo
f rmimit
të va
v lëv
ëve detare;
- të analizojë liqenet sipas origjinës së fo
f rmimit të ty
tyre shoqëruar
me shemb
m uj kon
k kr
k etë nga bota e ven
v dii ynë;
- të vl
v erësojë shfr
f yt
y ëzimin e ujërav
ave nëntokë
k sore nëpërmj
m et
hapjes së pusev
eve dhe rëndësinë e burimev
eve;
Objekt
k iva
i maksi
k malë:
- të analizojë shkaqett e fo
f rmimit të baticav
ave dhe zb
z aticav
ave dhe
pasojatt e ty
tyre;
- të vl
v erësojë rëndësinë e baticav
ave e zb
z aticav
ave dhe shfr
f yt
y ëzimin e
energjisë së ty
tyre nga nj
n eriu;
- të analizojë lëv
ë izj
z en e rrym
y av
ave oqeanike,
k fa
f kt
k orët që ndiko
k jnë
në fo
f rmimin e ty
tyre dhe llojet kr
k ye
y sore të kë
k ty
tyre rrymav
ave;
III. Gjeosistemet e
T
Tokës
30.
38.
37.
36.
35.
34.
33.
32.
31.
Linja
Nr
Projekt: 1orë
III.2.
Hidrosfe
f ra
(9 orë)
Blloku tematik
Projekt: Roli i
hidrografisë (lumë,
liqen, ujëra nëntokësorë,
burime, etj.,) në aspektet
natyrore dhe ekonomike
të zonës apo rajonit ku
nxënësi banon.
Përsëritje
8.
9.
Bora dhe akujt
7.
Ujërat nëntokësorë
Liqenet dhe kënetat
5.
6.
Lumenjtë
Rrymat oqeanike
Lëvizjet e ujërav
ave
oqanike
Cikli i ujit
T
Tema
4.
3.
2.
1.
Nr
Shkenca e tokës
46.
45.
44.
43.
42.
41.
40.
39.
III. .
Gjeosistemet e
Tokës
të vlerësojë rëndësinë e rrymave oqeanike për klimën në
Tokë;
- të analizojë regjimin hidrologjik të lumenjve;
- të analizojë kushtet e formimit të borës së përhershme dhe
akullnajave;
- të realizojë në grup një projekt mbi rolin e hidrografisë
(lum, liqen, ujëra nëntokësorë, burime, etj., në varësi të
zonës ku banon) në aspektet natyrore dhe ekonomike të
asaj zone apo rajoni.
- të diferencojë shtresat e tokës duke dhënë veçoritë
kryesore të secilës prej tyre;
- të përshkruajë mënyrën e formimit të mineraleve dhe
vetitë fizike të tyre (fortësia, ngjyra, shkëlqimi, thyerja);
- të përshkruajë llojet kryesore të shkëmbinjve;
- të diferencojë shkëmbinjtë magmatikë sipas përbërjes së
magmës;
- të shpjegojë kushtet e formimit të shkëmbinjve
sedimentarë dhe llojet e tyre;
- të shpjegojë mënyrën e formimit të shkëmbinjve
metamorfikë dhe llojet e tyre;
- të përshkruajë mënyrat e formimit të fosileve;
- të përshkruajë ndarjen e kohës gjeologjike në era dhe
periudha;
- të shpjegojë ndryshimin e temperaturës, trysnisë dhe
dendësisë në brendësi të Tokës;
- të vlerësojë përdorimet e ndryshme të mineraleve;
- të diferencojë moshën absolute dhe relative të
shkëmbinjve dhe mënyrat e përcaktimit të tyre;
- të vlerësojë rëndësinë gjeografike dhe ekonomike të
shkëmbinjve;
III.3.
Litosfera dhe historia
e Tokës
(8 orë)
Shkëmbinjtë
sedimentarë e
metamorfikë
Punë praktike:
Identifikimi i mineraleve
e shkëmbinjëve.
Struktura e tokës
Fosilet
Evolucioni dhe koha
gjeologjike e Tokës
Përsëritje
4.
5.
6.
7.
8.
Njohurit mbi
shkëmbinjt.
Shkëmbinjtë
magmatikë.
2.
3.
Kristalet dhe mineralet
1.
Shkenca e tokës
15
16
48.
47.
Nr
III.
Gjeosistemet e
Tokës
Linja
- të përkufizojë biosferën, ekosistemin, biodiversitetin,
popullatën, biomasën;
- të analizojë faktorët që ndikojnë në botën bimore e
shtazore;
- të vlerësojë rëndësinë e menaxhimit në mënyrë të
qëndrueshme të botës bimore;
- të realizojë në grup projekte kërkimore mbi përhapjen e
botës bimore e shtazore (p.sh., në zonën ku jeton, rajon
apo më gjerë) përmes shfrytëzimit të lidhjeve ndërlëndore.
- të interpretojë ciklin e shkëmbit dhe proceset që ndodhin
në të;
- të analizojë krijimin e magmës dhe mënyrën e formimit të
shkëmbinjve magmatikë;
- të vëzhgojë në kampione të ndryshëm mineralesh dhe
shkëmbinjsh ndryshimet midis tyre;
- të përgatisë një ese vlerësuese mbi rëndësinë e fosileve
për dokumentimin e ngjarjeve dhe dukurive (përmes
hulumtimit në burime të ndryshme informacioni si
Internet, literaturë, apo dëshmi konkrete);
- të interpretojë evolucionin e botës së gjallë gjatë erërave të
ndryshme gjeologjike dhe ndryshimet që kanë ndodhur në
sipërfaqen e Tokës.
Njo
III.4.
Biosfera
(2 orë)
Blloku tematik
1.
Nr
Projekt: Përhapja e botës
bimore e shtazore në
zonën, rajonin tuaj, apo
më gjerë.
Biosfera
Tema
Shkenca e tokës
56.
55.
54.
53.
52.
51.
50.
49.
(18 orë)
IV.
Dinamika e
Tokës
- të përshkruajë konceptin pllaka tektonike dhe
shpërndarjen e tyre;
- të listojë argumentet që mbështetin tektonikën e pllakave
dhe kundërshtitë;
- të përshkruajë relievin e fundit të oqeanit;
- të përshkruajë llojet e lëvizjeve luhatëse;
- të përshkruajë tipat e tërmeteve sipas thellësisë dhe
origjinës;
- të tregojë instrumentet që përdoren për regjistrimin e
tërmeteve dhe për llogaritjen e intensitetit të tyre;
- të identifikojë pasojat e tërmeteve;
- të përcaktojë në hartë shpërndarjen gjeografike të
tërmeteve;
- të përshkruajë vullkanin, pjesët përbërëse të tij, produktet
vullkanike, përmes maketeve të ndërtuara prej tij/saj;
- të analizojë llojet e kufijve të pllakave tektonike;
- të përmendë dëshmi të lëvizjeve luhatëse pozitive dhe
negative;
- të evidentojë format e relievit që krijohen si pasojë e
lëvizjeve rrudhosëse e shkëputëse;
- të shpjegojë dukurinë e formimit të tërmeteve;
- të diferencojë llojet e shpërthimeve dhe format vullkanike
që krijojnë;
të vlerësojë rrjedhojat e vullkaneve;
- të përcaktojë në hartë shpërndarjen gjeografike të
vullkaneve;
- të analizojë mënyrën e lëvizjes së tyre;
Testim: 1 orë
IV.1.
Ndryshimet e Tokës
nën veprimin e forcave
të brendshme
(8 orë)
8.
7.
6.
5.
4.
3.
2.
1.
Testim
Përsëritje
Vullkanet
Tërmetet
Lëvizjet
malformuese
Lëvizjet luhatëse
Pllakat tektonike
( vazhdimi)
Pllakat tektonike dhe
teoria e pllakave
tektonike
Shkenca e tokës
17
Nr
Linja
18
- të realizojë në grup një projekt mbi historikun e
vullkaneve më të mëdhenj në botë dhe pasojat e tyre.
- të analizojë shkaqet e shpërthimit të vullkaneve;
- të realizojë në grup një projekt mbi masat për të
përmirësuar rrugët për parandalimin e tërmeteve;
- të realizojë në grup një projekt mbi historikun e tërmeteve
më të mëdhenj në vendin tonë dhe pasojat që i kanë
shoqëruar;
- të analizojë lëvizjet rrudhosëse e shkëputëse dhe shkaqet
e tyre;
- të analizojë shkaqet e lëvizjeve luhatëse dhe pasojat e tyre;
- -të shpjegojë krijimin e topografisë së sipërfaqes së tokës
dhe të dyshemesë së oqeanit përmes tektonikës së pllakave;
Blloku tematik
Nr
Tema
Shkenca e tokës
65.
64.
63.
62.
61.
60.
59.
58.
57.
IV.
Dinamika e
Tokës
- të përkufizojë konceptin tjetërsim fizik, kimik e biologjik;
- të përshkruajë procesin e formimit të dherave;
- të përkufizojë konceptin karst;
- të përshkruajë format sipërfaqësore dhe nëntokësore të
krijuara nga veprimtaria karstike;
- të përshkruajë format e krijuara nga veprimtaria gërryese,
transportuese dhe depozituese e deteve;
- të dallojë shtresat e dherave dhe veçoritë e tyre;
- të evidentojë ndikimin e gravitetit në relievet me pjerrësi;
- të analizojë kushtet në të cilat ndodhin rrëshqitjet,
rrëzimet dhe shembjet;
- të argumentojë vlerën e mjediseve karstike;
- të klasifikojë tipat e bregdeteve (i ulët, i lartë) dhe
karakteristikat e tyre.
- të vlerësojë rëndësinë e shfrytëzimit të potencialeve
hidroenergjitike të lumenjve në vendin tonë;
- të analizojë kushtet në të cilat ndodh secili prej
tjetërsimeve;
- të argumentojë ndikimin e tjetërsimit në dinamikën e
sipërfaqes së Tokës;
- të analizojë faktorët që ndikojnë në formimin e dherave;
- të vlerësojë ndikimin e veprimtarisë së gravitetit në relievin
e vendit tonë (rrëshqitjet, rrëzimet, shembjet);
Testim: 1 orë
IV.2.
Ndryshimet e Tokës
nën veprimin e forcave
të jashtme
(10 orë)
9.
8.
7.
6.
5.
4.
3.
2.
1.
Përsëritje
Veprimtaria bregdetare.
Tipet e bregdeteve
Veprimtaria e akujve
Veprimtaria karstike
Veprimtaria e ujrave
rrjedhës
Veprimtaria e erës
Veprimtaria e gravitetit
Dherat
Tjetërsimi
Shkenca e tokës
19
20
(6 orë)
68.
69.
V.
Mjedisi dhe
shoqëria
Linja
67.
66.
Nr
- të listojë format kryesore të ndotjes;
- të përshkruajë smogun, shiun acid dhe pasojat e tyre;
- të përshkruajë disa ndër problemet më të mëdha globale
me burimet ujore, si: thatësira, rritja e popullsisë, ujitja;
- të analizojë veprimtarinë gërryese, transportuese e
depozituese të erës dhe format karakteristike të relievit që
krijohen si pasojë e saj;
- të vlerësojë rëndësinë e shfrytëzimit të energjisë së erës si
burim alternativ i energjisë;
depozituese të ujërave rrjedhëse (lumenj, përrenj) dhe
format e krijuara prej saj;
- të analizojë kushtet në të cilat zhvillohet procesi i karstit;
depozituese të akullnajave dhe format e krijuara prej saj;
- të përgatisë një ese argumentuese mbi pasojat globale të
shkrirjes së akullnajave;
depozituese në brigjet detare;
V.1.
Mjedisi dhe shoqëria
(6 orë)
Blloku tematik
3.
2.
1.
10.
Nr
Ndotja e ajrit
Ndotja e tokës
Mjedisi dhe shoqëria
Testim
Tema
Shkenca e tokës
72.
71.
70.
- të identifi
f kojë mëny
n rat e menaxhimit të qëndrueshëm të
burimeve natyrore;
- të diskutojë rëndësinë e mirëmenaxhimit të tokav
a e;
- të identifi
f kojë strategji të mundshme të mbrojtjes së ujit;
- të interpretojë konceptin për mjedisin dhe zhvillimin e
qëndrueshëm;
- të analizojë ndotjen e ajrit duke identifi
f kuar fak
f torët
kryesorë që ndikojnë në të;
- të analizojë ndotjen e ujit duke identifi
f kuar fak
f torët
kryesorë që ndikojnë në të;
- të analizojë ndikimin pozitiv dhe negativ të veprimtarisë së
njeriut në mjedis;
- të analizojë shkaqet kryesore të ndotjes së tokës;
- të vlerësojë pasojat e ndotjes së tokës;
- të vlerësojë rëndësinë e cilësisë së ajrit për organizmat e
gjallë dhe shëndetin e njerëzv
z e;
- të japë opinione për mundësinë e minimizimit të ndotjes
së ajrit dhe përmirësimit të cilësisë së tij;
- të vëzhgojë ndotjen e ujit në një zonë pranë shkollës e të
diskutojë mbi ndikimin e ndotjes së ujit në mjedis dhe në
shëndetin e njerëzv
z e;
- të përgatisë një raport mbi një problem të caktuar
mjedisor (p.sh.: ndotja e ajrit në qytetin e Tiranës,
Elbasanit, etj., fak
f torët, pasojat,; ndotja e ujit në liqenin e
Ohrit, fak
f torët, pasojat, etj).
- të vlerësojë kompleksitetin e T
Tokës dhe ndërveprimin me
aktivitetin njerëzor.
Projekt: 1 orë
Përsëritje
Projekt: Përgatitja e një
raporti mbi një problem
të caktuar mjedisor (p.sh.:
ndotja e ajrit në qytetin e
Tiranës, Elbasanit, ndotja
e ujit në liqenin e Ohrit,
etj.) me anë të analizës së
f torëve dhe pasojav
fak
a e të
ndotjes.
6.
Ndotja e ujit
5.
4.
Shkenca e tokës
21
Shkenca e tokës
IV. ÇËSHTJET RRETH TË CILAVE DO ZHVILLOHEN
ORËT E PËRSËRITJEVE
Përsëritja
Përsëritja sistematike dhe periodike është e domosdoshme për përvetësimin
e lëndës, pasi përmes tyre sistemohen njohuritë e marra gjatë kapitullit. Por
shpesh, tërësia e njohurive dhe e koncepteve të kapitullit, nuk arrin të përsëritet
brënda një ore mësimore. Kështu, për të realizuar sa më mirë objektivat e
vëna për kapitullin përkatës, mund të aplikojmë edhe një përsëritje në formë
konsultimi. Për këtë, mund ti orientojmë nxënësit që të përgatitisin që më parë
$%
1.
evidentimin e koncepteve dhe të njohurive më të rëndësishme;
2.
hartimin e strukturës së kapitullit (lidhjet ndërmjet koncepteve dhe
lidhjet shkak- pasojë);
3.
krijimin e lidhjeve midis njohurive të marra më parë me ato të kapitullit
që duhet të përsëritet.
Kjo punë e bërë nga nxënësit diskutohet në klasë, duke realizuar ndërkohë edhe
këmbim eksperiencash dhe idesh midis tyre.
Përsëritje 1
Tema: Ndërtimi i sistemit diellor dhe Toka si planet
Çështjet rreth të cilave do të zhvillohet përsëritja:
1. Cila është origjina e universit sipas teorisë “Big Beng”?
2. Ç’janë konstelacionet dhe kuarazarët?
3. Analizo veçoritë e tipave të ndryshëm të galaktikave dhe veço karakteristikat
e ”Kashtës së Kumtrit”.
4. Çfarë vendi zë Dielli në këtë galaktikën ”Kashta e Kumtrit”?
5. Si është formuar sistemi diellor?
6. Çfarë vendi ka Dielli në sistemin diellor?
7. Analizo përbërjen strukturore të Diellit.
8. Përcakto veçoritë e planetëve të sistemit diellor. Krahaso midis tyre planetët
e brendshëm e të jashtëm dhe përcakto ndryshimet midis tyre.
9. Përcakto formën dhe përmasat e Tokës.
10. Pse kanë rëndësi forma dhe të përmasat e Tokës?
11. Si bëhet rrotullimi i Tokës rreth boshtit të saj?
12. Çfarë pasojash rrjedhin nga rrotullimi i Tokës rreth boshtit të vet?
13. Evidento lëvizjen që bën Toka rreth Diellit.
22
Shkenca e tokës
14. Analizo pasojat që rrjedhin nga lëvizja e Tokës rreth Diellit gjatë dy solsticeve
dhe gjatë dy ekuinokseve.
15. Si është formuar Hëna?
16. Cili është ndërtimi strukturor i Hënës?
17. Pse ndodhin eklipset?
18. Pse ne në Tokë e shohim Hënën vazhdimisht të ndryshuar në formë?
19. Evidento karakteristikat e sipërfaqes së Hënës.
20. Evidento veçoritë e asteroidëve, kometave dhe meteorëve?
Përsëritje 2
Tema: Atmosfera
1. Ç’është atmosfera dhe pse është një mbështjellë e rëndësishme e planetit?
2. Cila është origjina e atmosferës?
3. Evidento përbërjen e atmosferës së Tokës.
4. Analizo ndërtimin strukturor të atmosferës së Tokës.
5. Pse troposfera është një shtresë e rëndësishme?
6. Cili është roli i O3 dhe CO2 për atmosferën e planetit tonë?
7. Ku qëndron rëndësia e rrezatimit diellor?
8. Në çfarë forme vjen rrezatimi diellor në Tokë?
9. Si transmetohet nxehtësia në atmosferë?
10. Ç’është temperatura e ajrit dhe si matet ajo?
11. Analizo faktorët që ndikojnë në ndryshimet e temperaturës së ajrit.
12. Si ndryshon temperatura e ajrit?
13. Pse ndodh inversioni i temperaturës së ajrit?
14. Krahaso lagështirën absolute të ajrit me atë relative dhe përcakto ndryshimet
midis tyre.
15. Pse lagështira absolute është më e lartë në verë dhe pranë sipërfaqes së
tokës?
16. Si formohet mjegulla, vesa dhe bryma?
17. Krahaso midis tyre tipat e reve dhe gjej dallimet midis tyre.
18. Si krijohen masat ajrore dhe frontet?
19. Si formohen reshjet?
20. Cilët janë faktorët që ndikojnë në sasinë dhe shpërndarjen e reshjeve?
21. Ç’është trysnia atmosferike dhe si ndryshon ajo në kohë dhe në hapësirë?
22. Çfarë lidhje ka midis temperaturës, trysnisë atmosferike dhe dendësisë së
ajrit?
23. Ç’është era dhe nga cilët faktorë varet ajo?
24. Analizo skemën e erërave të qarkullimit të përgjithshëm të atmosferës.
25. Evidento veçoritë e musoneve.
23
Shkenca e tokës
26. Cilat janë veçoritë e erërave lokale?
27. Analizo mënyrën e formimit të cikloneve dhe anticikloneve.
28. Krahasoni midis tyre ciklonet tropikale dhe jashtë tropikale dhe përcaktoni
ndryshimet midis tyre.
29. Ç’janë anticiklonet?
30. Përcakto kuptimin mbi motin dhe klimën.
31. Analizo faktorët që ndikojnë në formimin e klimës.
&'*+
#/
Përsëritje 3
Tema: Hidrosfera
1. Ç’është hidrosfera dhe si është formuar ajo?
2. Analizo ciklin e ujit në natyrë.
&*<
#"/
4. Ç’është vala dhe si formohet ajo?
5. Evidento elementet e një vale.
6. Ç’janë baticat dhe zbaticat dhe pse formohen ato?
7. Analizo formimin e baticave dhe të zbaticave.
8. Ç’janë rrymat oqeanike dhe pse shkaktohen ato?
9. Bazuar në hartën e rrymave oqeanike, analizo lëvizjen e rrymat oqeanike në glob.
10. Nga cilët faktorë përcaktohet sasia e reshjeve që hyn në rrjedhjen e një lumi?
11. Evidento pjesët përbërëse të një lumi.
12. Përcakto kuptimin mbi regjimin hidrologjik, prurjen, rrjedhjen dhe nivelin
e lumenjve.
13. Ç’janë liqenet?
14. Si ndahen liqenet sipas origjinës?
15. Ç’janë kënetat?
16. Në cilat kushte një liqen kthehet në një kënetë?
17. Ç’janë ujërat nëntokësore dhe sa lloje janë ato?
18. Analizo llojet e burimeve ujore dhe veçoritë e tyre.
19. Analizo faktorët që përcaktojnë rezervat ujore nëntokësore.
'=*>
dhe akullnajës.
21. Analizo akullnajat malore dhe ato kontinentale dhe përcakto dallimet midis tyre.
Përsëritje 4
Tema: Litosfera dhe historia e Tokës
24
Shkenca e tokës
1. Përcakto kuptimin e koncepteve: kristale, rrjetë kristaline, mineral.
'*@##*
&*L
/
4. Ç’është shkëmbi dhe si ndahet ai sipas përbërjes minerale?
5. Evidento shkëmbinjtë kryesorë nga të cilët përbëhet Toka.
6. Ç’është magma?
7. Cili është dallimi ndërmjet shkëmbinjve magmatikë intruzivë dhe shkëmbinjve
magmatikë efuzivë?
8. Analizo llojet e shkëmbinjve magmatikë mbi bazën e përmbajtjes së SiO2.
Q*L
/>/
R=*U
*
11. Analizo veçoritë e shtresave përbërëse të strukturës së Tokës.
12. Si ndahen prej njëra-tjetrës shtresat përbërëse të Tokës?
R&*@##W
*
14. Përcakto lidhjet ndërmjet thellësisë, trysnisë, dendësisë dhe temperaturës në
brendësi të strukturës së Tokës?
15. Përshkruaj etapat e fosilizimit të botës së gjallë.
16. Listo metodat e përcaktimit të moshës relative dhe absolute të shkëmbinjve.
17. Analizo metodat e përcaktimit të moshës gjeologjike të shtresave të
shkëmbinjve që ndërtojnë globin tokësor.
18. Çfarë shpreh shkalla kronologjike e kohëve gjeologjike?
RQ*@#
"
erërave dhe periudhave në historinë e formimit të Tokës.
Përsëritje 5
Tema: Ndryshimet e Tokës nën veprimin e forcave të brendshme
1. Ç’është pllaka tektonike?
2. Cila është përmbajtja e teorisë së pllakave tektonike?
3. Rendit argumentet që mbështesin teorinë e pllakave.
4. Ç’kuptojmë me lëvizje të kontinenteve? Cili mekanizëm i vë në lëvizje pllakat
tektonike të Tokës? Argumento përgjigjen.
Z*+/
6. Cilat janë pllakat kryesore tektonike të Tokës.
[*@#
%
a. divergjentë; b. konvergjentë; c. transformues.
8. Ç’janë lëvizjet luhatëse dhe si ndahen ato?
9. Ç është izostazia?
10. Cilët forca e modelojnë sipërfaqen e Tokës?
11. Pse shkaktohet izostazia? Jep argumenta.
25
Shkenca e tokës
12. Përcakto se ç’janë deformimet elastike, plastike dhe thyese të shkëmbinjve.
13. Ç’janë rrudhat dhe shkëputjet?
14. Çfarë dukurish krijohen gjatë sforcimeve në shtypje të shkëmbinjve? Po
gjatë sforcimeve në tension të shkëmbinjve?
15. Analizo format e relievit që krijohen nga rrudhat dhe shkëputjet.
16. Pse formohen tërmetet dhe cilat janë pjesët përbërëse të tyre?
17 Cilët janë tipat e tërmeteve dhe shkallët e matjes së tyre?
18. U
*
RQ*\*
20. A ka lidhje midis teorisë së pllakave tektonike dhe formimit e përhapjes
/@*
21. Ç’janë vullkanet dhe cila është origjina e vullkaneve?
22. Sa llojesh janë vullkanet?
23. Cilat janë pjesët përbërëse të një vullkani?
24. Evidento produktet vullkanike që dalin gjatë një shpërthimi vullkanik.
25. A ka lidhje ndërmjet teorisë së pllakave tektonike dhe formimit e përhapjes
/@*
Përsëritje 6
Tema: Ndryshimet e Tokës nën veprimin e forcave të jashtme
1. Cilat janë forcat e jashtme që modelojnë relievin e planetit tonë?
2. Ç’është procesi i tjetërsimit?
&*@# % * #] * ] * tokësore.
4. Evidento faktorët kryesorë që ndikojnë zhvillimin e procesit të tjetërsimit.
5. Ç’janë tokat dhe kur quhet e mirë një tokë bujqësore?
6. Cilët faktorë ndikojnë në toka?
7. Analizo përbërësit e tokave.
^*U
#"
vihen re midis tyre.
9. Analizo proceset që zhvillohen në toka, të cilat gjenden në kushte të ndryshme
klimatike.
10. Si ndikon graviteti në relievet me pjerrësi?
11. Analizo kushtet në të cilat ndodhin: a. rrëshqitjet; b. shembjet; c. rrëzimet,
dhe evidento ndryshimet ndërmjet tyre.
12. Cilët faktorë ndikojnë në formimin e rrëshqitjeve?
13. Çfarë është veprimtaria eolike?
14. Cilat janë format karakteristike të krijuara prej: a. veprimtarisë gërryese të erës;
26
Shkenca e tokës
b. veprimtarisë depozituese të erës. Si formohen?
15. Cilat janë veprimtaritë që ushtrojnë lumenjtë në reliev?
16. Analizo: a. veprimtarinë gërryese të lumenjve; b. veprimtarinë transportuese
dhe depozituese të lumenjve në reliev.
17. Çfarë formash krijohen nga veprimtaria lumore?
18. Ç’është karsti dhe cilët faktorë e favorizojnë dukurinë e karstit?
19. Çfarë formash krijohen nga veprimtaria karstike sipërfaqësore? Po nga
veprimtaria nëntokësore?
20. Ç’është veprimtaria akullnajore?
21. Analizo veprimtarinë: a. gërryese; b. transportuese; c. Depozituese, të
akullnajave dhe përcakto format e krijuara nga secila prej tyre.
22. Ç’është veprimtaria bregdetare?
23. Çfarë formash krijohen në zonat bregdetare nga abrazioni dhe depozitimi
detar?
24. Cilët janë tipat e bregdeteve?
25. Evidento veçoritë e një bregdeti: a. të ulët, b. të lartë. Sill shembuj për të
ilustruar secilin prej tyre.
Përsëritje 7
Tema: Mjedisi dhe shoqëria
1. Ç’kuptojmë me mjedis?
2. Si ka evoluuar ndërgjegjësimi i shoqërisë njerëzore për mbrojtjen e mjedisit?
3. Analizo raportin mjedis-shoqëri njerëzore.
4. Ç’do të thotë zhvillim i qëndrueshëm?
5. Cilat janë format kryesore të degradimit dhe ndotjes së tokave?
6. Analizo shkaqet kryesore të ndotjes së tokës.
7. Evidento pasojat e ndotjes së tokës.
8. Ç’është ndotja e ajrit?
9. Analizo ndotjen e ajrit, duke u bazuar në faktorët kryesorë që ndikojnë në të.
10. Evidento efektet negative të ndotjes së ajrit.
11. Çfarë është smogu dhe shiu acid?
12. Evidento disa rrugë për minimizimin e ndotjes së ajrit dhe përmirësimin e
cilësisë së tij.
13. Analizo faktorët kryesorë që ndikojnë në ndotjen e ujit.
14. Ç’kuptojmë me “stres të ujit”. Argumento përgjigjen.
27
Shkenca e tokës
V. PUNËT PRAKTIKE
Punët praktike
Janë pjesë e rëndësishme aplikative e së Shkencës së Tokës. Rëndësia e tyre
lidhet me mundësinë që u krijohet nxënësve për të bërë analiza shkencore dhe
për t’u aftësuar në zbatimin e njohurive të marra teorikisht. Në përputhje me
udhëzimet e programit mësimor, punët praktike përbëjnë rreth 10 % të orëve të
*
Punë praktike Nr. 1
kohës lokale dhe zonale të vendeve të ndryshme
Objektivat: Në përfundim të kësaj pune praktike, nxënësi/ja do të jetë i/e aftë:
x ]
x " #
kohës lokale të një vendi;
x # vendeve të ndryshme.
Koha e zhvillimit të punës praktike: 45’
Mjetet e nevojshme%w
$
*
Hapat që do të ndiqen:
>"%
- W#
*
- Piketohen disa vende në botë (mund të përcaktohen nga vetë nxënësi,
nga një nxënës tjetër ose nga mësuesja) dhe përcaktohet se në cilën
hemisferë, paralel dhe meridian ndodhen.
- Evidentohen disa vende në Hartën e Botës dhe përcaktohen koordinatat
meridianëve që vendosen në anë të hartës.
- U
%{"
!|
!
Mozambikut; Venezuela-Etiopia-Tajlanda; Itali-Shqipëri-Greqi dhe u
28
Shkenca e tokës
përgjigjen pyetjeve: a. Në cilën hemisferë ndodhen këto shtete?
*+/
>
#
ndiqen këta hapa:
!
}
*
Shembull 1
L
~
#R&&=
W
'=0 koha lokale është 12h 25’.
Zgjidhje
Hapi i parë
Përcaktojmë se si qëndrojnë kundrejt njëri-tjetrit të dy vendet. Shohim në
hartë se Jerusalemi ndodhet më në lindje të Tiranës, si dhe që ai paska gjatësi
{*
$
#
Gjejmë diferencën në kohë midis dy vendeve:
13h 30’- 12h 25’ = 1h 05’ është distanca në kohë midis dy vendeve
Hapi i tretë
Diferencën në kohë midis dy vendeve e kthejmë në diferencë në gradë, me
arsyetimin:
Gjatë 24 orëve Toka përshkon 3600
ose gjatë 1 ore (60’), Toka përshkon 150
Po gjatë 1h 05’ sa gradë përshkon?
1h 05’ ((ose 65’)) x 150 = 160 25’ është distanca në gradë midis dy vendeve
60’
Pra, Jerusalemi ndodhet në lindje të Tiranës, 160 25’ larg saj (më në lindje të saj).
Hapi i katërt
{
~
të Tiranës, distancën midis saj dhe Jerusalemit)
200 + 160 25’ = 360 'Z
~
Shembull 2
L
U
#
670 W
'=0, koha lokale është 08h 30’.
29
Shkenca e tokës
Hapi i parë
Përcaktojmë se si qëndrojnë kundrejt njëri-tjetrit të dy vendet. Shohim në hartë
se Karakasi ndodhet më në perëndim të Tiranës, si dhe që ai paska gjatësi
{*
$
#
Gjejmë diferencën në gradë midis dy vendeve:
670 + 200 = 870 është distanca në gradë midis dy vendeve.
Veprimi në këtë rast është shumë sepse Karakasi ndodhet 670 larg në perëndim
të Grinuiçit, ndërsa Tirana 200 larg Grinuiçit në lindje, pra 870 larg njëri-tjetrit.
Hapi i tretë
Diferencën në gradë midis dy vendeve e kthejmë në ndryshim në kohë midis
tyre, me arsyetimin:
Gjatë 24 orëve Toka përshkon 3600
ose gjatë 1 ore (60’), Toka përshkon 150
Po 870 për sa kohë i përshkon?
1h ((ose 60’)) x 870 = 5h 8’është ndryshimi në kohë midis dy vendeve
150
Pra, Karakasi ndodhet në perëndim të Tiranës, larg me të 5h 8’(mbrapa kohës
së Tiranës).
Hapi i katërt
Gjejmë kohën lokale të Karakasit (duke i zbritur kohës lokale të Tiranës,
ndryshimin në kohë midis saj dhe Karakasit)
8h 30’- 5h 8’ = 3h 22’(koha lokale në Karakas)
- Kalohet në zgjidhjen e modeleve të ngjashme të paraqitura më poshtë:
Ushtrime për të zgjidhur në klasë:
1. L
@
{"R^&=
W
'=0 koha lokale është 17h
20’.
2. L

!=
'=W
'=0 koha lokale është
03h 10’.
3. L
w
w
=Z0,
W
'=0, koha lokale është 14h.
4. L
U|
&=0 31’,
W
'=0, koha lokale është 09h 40’.
30
Shkenca e tokës
Objektivat: Në përfundim të kësaj pune praktike, nxënësi/ja do të jetë i/e aftë:
x ]
x ""]
x " " hartë (nëse qëndron mundësia edhe të hartës së vendit ku jeton);
Mjetet e nevojshme% $ $
#*
1. "#@w"
të mund të presë rrjetin e izohipseve në të;
2.
#$"
$
#@w*
3. L $ drejtëzës me izohipset.
4. Shihen në hartë vlerat e izohipseve kryesore (të indeksit) dhe llogaritet
vlera e izohipseve dytësorë midis tyre. P.sh. nëse njëri izohips kryesor
është ai që përfaqëson lartësinë 150 m dhe një tjetër kryesor pas tij është
100 m, atëherë midis tyre, katër izohipset dytësorë kanë respektivisht vlerat
140m, 130m, 120m dhe 110m. Përkrah pikave të prerjes të vendosura në
$
#
*
5. $
(me katrore), ndërtohet një bosht koordinativ.
6. Vendosen në boshtin horizontal të tij, të gjitha pikat e prerjes së izohipseve
#
$*
=0 dhe duke u
rritur në mënyrë të baraslarguar (me çdo 1 cm=10 m).
7. Bashkohet çdo pikë e boshtit horizontal (që ka një vlerë të caktuar dhe që
përfaqëson një lartësi në reliev) më vlerën respektive në boshtin vertikal.
Pika e prerjes midis tyre jep pikën e parë të pjerrësisë së relievit. E njëjta
procedurë bëhet me të gjitha pikat e drejtëzës AB dhe bashkimi i tyre na
jep të paraqitur formën e relievit, përgjatë prerjes së bërë nga drejtëza AB.
8. Sipas formës së relievit që u paraqit në përfundim, bëhet interpretimi i tij
$
*
31
Shkenca e tokës
Shënim: Kjo hartë mund të përdoret (pasi te printohet) për realizimin e punës
praktike për secilin nxënës.
A
B
Matja e temperaturës së ajrit dhe aparaturat
Në përfundim të kësaj pune praktike, nxënësi/ja do të jetë i/e aftë:
x të llogarisë temperaturën mesatare ditore, mujore e vjetore të ajrit;
x të gjejë amplitudat ditore dhe vjetore të temperaturës së ajrit;
x të dallojë llojet kryesore të aparaturave për matjen e temperaturës
përdorimet e tyre.
32
Shkenca e tokës
Koha e zhvillimit: 45’
Mjetet e nevojshme%w
$
*
Çfarë duhet të dimë për të realizuar punën praktike:
Temperaturat e ajrit maten me anë të termometrit maksimal, termometrit minimal
*W
janë me alkool dhe në ta ndryshimi i lartësisë së kolonës (me mërkur ose alkool)
bëhet në përputhje me ndryshimet e temperaturës së ajrit. Me anë të matjeve ne
arrijmë të llogarisim vlerat maksimale, minimale e mesatare të temperaturave,
si dhe amplitudat e temperaturave. Temperatura mesatare ditore (TMd), është e
mesmja aritmetike e temperaturës max dhe min të regjistruara gjatë 24 orëve në
një vend të caktuar, ose mesatarja e temperaturave të regjistruara në intervale të
rregullta kohore gjatë ditës. Pra, për llogaritjen e temperaturës mesatare do të
bëhet shuma e të gjitha matjeve gjatë ditës (matja e orës 7.00 në mëngjes, matja
e orës 14.00 dhe dy herë matja e orës 21.00) dhe ajo shumë do të pjesëtohet me
katër.
TMdd =T07 + T14 + 2 T21
4
Temperatura mesatare mujore (TMm), do të llogaritet me raportin midis shumës
së matjeve të temperaturave mesatare ditore të çdo dite të muajit me numrin e
ditëve të atij muaji.
TMm =T1 + T2 + …T31
31
Temperatura mesatare vjetore (TMv), do të llogaritet me raportin midis shumës
së matjeve të temperaturave mesatare të 12 muajve të vitit me numrin e muajve.
TMv =TJ + TSH + …TDH
12
Diferenca midis vlerës më të lartë e më të ulët të temperaturës quhet amplitudë.
Kur kjo diferencë bëhet për dy vlerat ekstreme të matura gjatë 24 orëve quhet
amplitudë ditore e temperaturës (Ad) dhe kur bëhet për dy vlerat ekstreme të
matura gjatë vitit quhet amplitudë vjetore e temperaturës (Av).
Ad = Tmax – Tmin
Av = Tmax – Tmin
33
Shkenca e tokës
Puna që do të kryhet:
Janar
Shkurt
Mars
Prill
Maj
Qershor
(0 C)
T max
T min
T max
T min
T max
T min
T max
T min
T max
T min
T max
T min
Kioto
8.9
1.1
9.3
1.1
13.1
3.7
19.7
8.9
24.4
13.7
27.4
18.6
Tel Aviv
24
2.0
27
2.0
31
3.0
36
6.0
38
9.0
36
13
Varshavë
4
-1
3
-1
7
3
8
10
17
15
26
17
Korrik
Gusht
Shtator
Tetor
Nentor
Dhjetor
(0 C)
T max
T min
T max
T min
T max
T min
T max
T min
T max
T
T max
min
T
min
31.4
22.9
32.9
23.9
28.3
19.8
22.6
13.2
16.9
7.6
11.5
2.9
Tel Aviv
34
16
33
17
34
15
33
11
31
6.0
26
3.0
Varshavë
28
18
30
19
27
17
17
8
7
2
6
-1
Kioto
Tabela Nr. 1
- Me anë të të dhënave të tabelës Nr. 2, llogarit: temperaturat mesatare ditore;
- Me anë të të dhënave të tabelës Nr. 1, llogarit: temperaturat mesatare ditore
dhe më pas temperaturën mesatare vjetore për secilin nga stacionet;
- Me anë të të dhënave të tabelës Nr. 3, llogarit: temperaturat mesatare mujore;
Stacioni Tiranë
Muaji Shkurt
Temperatura e
matur në orën
07.00 (0 C)
Temperatura e
matur në orën
14.00 (0 C)
Temperatura e
matur në orën
21.00 (0 C)
Temperatura e
matur në orën
21.00 (0 C)
Dita e dytë
4.9
14.2
7.6
7.6
Dita e tetë
-2.7
8.9
0.4
0.4
Dita e dhjetë
1.3
10.9
5.8
5.8
Tabela Nr. 2
Temperaturat mesatare ditore të muajit dhjetor ne Tiranë në 0 C (për 31 ditë)
13,3
7.2
8.2
5.4
2.7
2.1
2.3
2.3
7
9.1
10.7
10.6
7.6
9.3
7.7
5.6
7.6
11.4
7
7.2
6.2
12.3
10.2
7.2
5.3
3.8
2.3
2.1
2.3
2.0
2.0
Tabela Nr 3
34
116
25
45
144
62
27
132
India
Gjermani
Argjentina
Kanada
Groenlanda
Shqipëria
154
Republika
Kongos
Algjeri
132
Tanzania
e
Janar
Vendet/Muajt
120
23
58
89
40
22
76
140
129
Shkurt
100
17
67
105
33
17
57
162
166
Mars
87
25
69
92
42
7
65
201
134
Prill
99
30
70
95
49
8
36
174
27
Maj
60
49
78
78
65
65
14
77
2
Qershor
Sasia mesatare e reshjeve sipas muajve (në mm) për disa stacione
28
58
82
71
73
211
2
29
0
Korrik
39
70
83
84
69
173
4
129
1
Gusht
73
80
82
67
48
150
27
226
7
Shtator
157
75
67
104
49
31
84
253
17
Tetor
152
47
69
108
46
1
93
195
103
Nëntor
142
25
78
52
43
5
117
128
174
Dhjetor
Shkenca e tokës
35
Shkenca e tokës
Punë praktike Nr.
r 4
x
x
reshjeve;
x të evidentojë ndryshimet që vihen re në sasinë e reshjeve midis
vendeve të ndryshme;
x
kohore të reshjeve.
Mjetet e nevojshme
Sasia e rreshjeve ne Tanzani (ne m m )
Për realizimin e kësaj pune
praktike mbështetemi në të
200
dhënat e tabelës së mësipërme
150
duke ndjekur këto hapa:
100
Tanzania
50
boshtin horizontal vendosen 12
muajt e vitit, ndërsa në boshtin
vertikal vendosen me
ndarje të baraslarguara sasia
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11 12
Muajt e vitit
shembull
tjetrën me vija me ngjyra të ndryshme që të dallojnë secilin prej stacioneve) për
secilin nga stacionet, interpretohen
r
dhe analizohen faktet qe evidentohen. Për
këtë i përgjigjemi pyetjeve:
1. Në cilët muaj regjistrohet sasia mesatare më e madhe dhe më e vogël e
reshjeve, sipas stacioneve?
2.
3. Cilët faktorë përcaktojnë ndryshimet që vihen re në sasinë e reshjeve
midis stacioneve?
Punë praktike Nr.
r 5
Leximi dhe interpretimi i hartës sinoptike
x të lexojë harta të ndryshme sinoptike;
36
Shkenca e tokës
x të interpretojë përmbajtjen e hartave të ndryshme sinoptike;
x të parashikojë dinamikën e motit përmes hartës sinoptike.
Mjetet e nevojshme%
$
*
- Njihemi me legjendën e hartës (me kuptimin që kanë shenjat konvencionale)
- Lexojmë hartën sinoptike duke evidentuar:
1. Vlerat e temperaturave;
1. Trysninë atmosferike;
2. Drejtimin e lëvizjes së masave ajrore dhe llojet e tyre;
3. Qendrat më të mëdha barike;
4. Drejtimin e erës;
5. Llojet e reshjeve.
!""
nga harta.
- Bëjmë parashikimin e motit për ditët në vazhdim.
Punë Praktike Nr. 6
!
x të vëzhgojë në kampionë të ndryshëm mineralesh dhe shkëmbinjsh;
x të përcaktojë ndryshimet që vihen re nga vëzhgimi i kampionëve të
ndryshëm të mineraleve dhe të shkëmbinjve;
x të shkëmbinjve;
37
Shkenca e tokës
Koha e zhvillimit: 45’
Mjetet e nevojshme: materiale të grumbulluara nga interneti, revista shkencore,
mikroskop, teksti, kampionë të shkëmbinjve të siguruar në terren, një koleksion
mineralesh të shkallës së Mosit (10 minerale nga fortësia 1 deri në fortësinë 10),
një pllakë porcelani e palustruar, gjilpëra prej çeliku, acid kloridrik me hollim
5% dhe 10%.
Hapat që do të ndiqen gjatë realizimit të punës praktike:
- Grumbullohet informacioni i nevojshëm mbi shkëmbinjtë dhe mineralet
që ndodhen në Tokë. Krijohet një album i shoqëruar me informacionin që
prezanton veçoritë e tyre (mund të shfrytëzohet materiali i grumbulluar gjatë
temave mësimore të mëparshme kur janë trajtuar shkëmbinjtë, si dhe tabela ku
"#
*
! # #% ngjyra e vijës, fortësia, shkëlqimi dhe shpetëzimi. Për përcaktimin e ngjyrës së
vijës do të gërvishtet me mineralin mbi pllakën e porcelanit të palustruar. Për
përcaktimin e fortësisë do të procedohet duke gërvishtur mineralet me njëritjetrin mbi bazën e parimit: minerali më i fortë gërvisht mineralin më të dobët.
Mund të përdoren dhe mjete rrethanore, si: thua, gozhdë çeliku, tehu i një thike,
si dhe shkalla e Mosit. Thoi i njeriut ka një fortësi 2.5, ndërsa një gjilpërë çeliku
*
*
Z*W
%
të buta (i gërvisht thoi), në mesatare (nuk i gërvisht thoi, por i gërvisht gjilpëra)
dhe të forta (nuk i gërvisht as gjilpëra). Për përcaktimin e shpetëzimit, mineralet
goditen dhe çahen sipas planeve të rrafshëta. Në rastet kur petëzat mund të
evidentohen duke ngacmuar mineralin me thua (mikat), shpetëzimi quhet
shumë i përsosur. Kur shpetëzimi dallohet me sy, atëherë minerali konsiderohet
me shpetëzim të mirë, ndërsa kur ai nuk dallohet dhe sipërfaqja e thyerjes së
mineralit është guaskore thuhet se minerali nuk ka shpetëzim. Për përcaktimin
e shkëlqimit, mineralet mund të ndahen në minerale me shkëlqim metalik dhe
minerale me shkëlqim jometalik.
- Diferencohen kampionet e shkëmbinjve mbi bazën e tri grupeve të mëdha:
* >
të tyre dhe veçoritë tipike që i karakterizojnë, duke i shoqëruar me tipat më
karakteristikë që i përfaqësojnë ata.
- Nxirren konkluzionet e punës dhe diskutohen përfundimet e arritura.
- Bëhet vlerësimi i punës nga mësuesi/ja.
P.S. Puna mund të ndahet në grupe, ku secili grup të përgjigjet për secilën prej
hapave të mësipërm
38
Shkenca e tokës
Material shtesë
Një informacion më i zgjeruar për kristalet dhe mineralet
Ky material shërben:
1. Për të patur një informacion më të detajuar mbi kristalet dhe
mineralet;
2. dhe i shkëmbinjve
Tema: Kristalet dhe mineralet
Çfarë janë kristalet dhe mineralet?
Korja e Tokës përbëhet nga një sërë komponimesh kimike të ngurta, me struktura
të caktuara kristaline që quhen minerale. Pra, %&')*+
!
!
#
,
. Një mineral mund të jetë i dobishëm ose i padobishëm, madje edhe i
dëmshëm. Midis mineraleve dallojmë ato që ndërtohen nga struktura të rregullta
kristalin, siç janë kalciti apo gipsi dhe ato që formohen nga struktura të çrregullta
(mineralet amorfe), siç është xhami vullkanik. Mineralet me strukturë kristaline,
""
*>
/
Me termin KRISTAL do të kuptohet një ,
!
#*$
e shfaqjes së informacionit, përdoret edhe termi kristal i lëngshëm, por në këtë
rast kemi të bëjmë me lëngje ku molekulat, në një farë mënyre “ngurtësohen”
nën veprimin e rrymës.
Ndërtimi i rregullt i brendshëm i një trupi të ngurtë, nënkupton vendosjen e
rregullt të atomeve dhe joneve përbërëse. Ky rregull i brendshëm sjell edhe
# brendshme dhe të jashtme të tyre. Mund të ketë edhe trupa të ngurtë që nuk
ndërtohen nga një vendosje e rregullt atomesh dhe jonesh si për shembull qelqet.
Faqet
natyrale,
përbëjnë
karakteristikën e vetme që dallon
kristalet nga trupat kristalinë. Një
prej vetive më spektakolare të
lëndës kristaline është për t’u vetfaqosur. Në rast se
kjo tendencë realizohet dhe trupi
# " natyrale, atëherë ai quhet kristal.
Kristale diamanti (faqe natyrale).
39
Shkenca e tokës
SISTEMI
Triklin
Monoklin
Rombik
Tetragonal
Trigonal
Hegzagonal
Kubik
KLASAT E SIMETRISË
1; `1
2; m; 2/m
2 2 2; m m 2; 2/m 2/m 2/m
4; `4; 4/m; 4 2 2; 4 m m; `4 2 m; 4/m 2/m 2/m
3; `3; 3 2; 3 m; `3 2/m
6; `6; 6/m; 6 2 2; 6 m m; `6 2 m; 6/m 2/m 2/m
2 3; 2/m`3; 4 3 2; `4 3 m; 4/m`3 2/m
Tabelë. Klasat e simetrisë të grupuara në 7 sisteme kristaline. Shenja “/” tregon se
boshti i rrotullimit është pingul me planin e simetrisë
Forma e kristaleve. Sikurse u përmend më sipër, karakteristika e vetme që i
#
"*
Faqet e kristaleve janë plane të caktuara të strukturës kristaline me një dendësi
maksimale të atomeve ose joneve. Kjo bën që forma e kristaleve të mos
jetë e rastësishme por të shprehë ndërtimin e brendshëm të tyre. Me qenë se
struktura kristaline gëzon vetinë e simetrisë, atëherë edhe forma e jashtme e tyre
karakterizohet nga simetria.
Simetria e kristaleve është një simetri pikësore, d.m.th. një pikë e kristalit mbetet
gjithnjë e palëvizur gjatë veprimeve të simetrisë. Në kristale mund të aplikohen
gjithsej 10 elemente simetrie që janë 5 boshte të thjeshta
j
rrotullimi: boshtet 1,
2, 3, 4 dhe 6, që tregojnë se kristali përputhet respektivisht 1 herë, 2 herë, 3
herë, 4 herë apo 6 herë me vetveten gjatë një rrotullimi të plotë (360°); 3 boshte
të rrotullim-përmbysjes
p
y j : boshtet`3,`4, dhe`6 kur kristali përputhet respektivisht
3 herë, 4 herë apo 6 herë me vetveten me anë të rrotullim përmbysjes gjatë
një rrotullimi të plotë; pplani i ppasqyrimit
qy
m kur kristali mund të ndahet, me
anë të një plani, në dy pjesë të
k
barabarta dhe simetrike dhe
k
o
o o
o
së fundi qqendra e simetrisë (i
+ o o
= ko
k
ose`1). Këto elemente simetrie
kanë vetëm 32 mënyra të
K
Okta
Kubokt
mundshme të kombinimit të
tyre që përbëjnë edhe 32 klasat
e simetrisë së kristaleve dhe që
grupohen në 7 sisteme kristaline
(Tabela 1).
Figura 3. Kristale të piritit: kubik, oktaedrik
dhe të kombinuar (kuboktaedër).
40
Shkenca e tokës
Sistemet dallohen nga njëri-tjetri në bazë të numrit dhe simetrisë së drejtimeve
unike. Drejtimet unike janë drejtime të cilat nuk përsëriten me anë të elementeve
të simetrisë. Këto drejtime përputhen me drejtimin e zgjatur ose të shtypur të
kristaleve. Kristalet që nuk kanë drejtime unike bëjnë pjesë në sistemin kubik.
Kristalet që kanë më shumë se një drejtim unik bëjnë pjesë në sistemet triklin,
monoklin ose rombik. Kristalet që kanë vetëm një drejtim unik dhe sipas këtij
drejtimi kanë një bosht rrotullimi 4 ose`4 bëjnë pjesë në sistemin tetragonal, ato
që kanë një bosht 3 ose`3 sipas drejtimit unik bëjnë pjesë në sistemin trigonal,
ndërsa ato që kanë një bosht 6 ose`6 bëjnë pjesë në sistemin hegzagonal.
Duke u nisur nga përsëritja e një faqeje me anë të elementeve të simetrisë së
secilës prej këtyre 32 klasave, përftohen 47 format e thjeshta bazë (Tabela 2). Këto
forma janë të hapura (që nuk përmbyllin në vetvete një vëllim të caktuar) ose të
mbyllura (që përmbyllin në vetvete një vëllim të caktuar). Duhet pasur parasysh
se, në format e kombinuara, forma dhe madhësia e faqeve mund të ndryshojë
nga forma e thjeshtë (Figura 3), por këndi midis faqeve mbetet konstant. Ky
"
me emrin +
!. Aktualisht, ky ligj shprehet
kështu:
Të gjitha kristalet e të njëjtës specie, të formuara në kushte të njëjta
temperature dhe presioni, kanë vlera të njëjta të këndeve midis faqeve
homologe.
Binjakët. Në natyrë takohen edhe ngjitje ose ndërthurje të kristaleve me
përbërje të njëjtë, ku individët kanë orientime të ndryshme por rigorozisht të
*U"
përbëhen nga 2 ose më shumë individë.
a
b
c
Figura 4.
Skema të binjakëve dhe binjakë natyralë :
a) binjakë bisht dallëndyshe të gipsit,
b) binjakë në formë kryqi të stavrolitit,
c) binjakë polisintetik të albitit.
41
Shkenca e tokës
Kristalet e binjakëzuara, janë shumë karakteristikë për disa minerale si p.sh.
binjakët bisht dallëndyshe ose majë shigjete të gipsit (Figura 4/a), binjakët
“karlsband” të ortoklazit, binjakët polisintetikë të albitit (Figura 4/c) etj.. Madje
për ndonjë mineral janë aq karakteristikë sa i kanë dhënë atij edhe emrin. Kështu,
minerali stavrolitt e ka marrë emrin nga binjakët e tij në formë kryqi (Figura 4/b).
FORMA TË THJESHTA ME MË SHUMË SE NJË DREJTIM UNIK
prerja tërthore
prerja tërthore
Monoedr
i
prerja tërthore
Prizmi tetragonal
prerja tërthore
Pinakoida
Diedri
Prizmi rombik
prerja tërthore
Piramida rombike Bipiramida rombike
FORMA TE THJESHTA ME VETËM NJË DREJTIM UNIK
prerja tërthore
Prizmi ditetragonal
prerja tërthore
prerja tërthore
Prizmi trigonal
prerja tërthore
prerja tërthore
prerja tërthore
Prizmi ditrigonal
prerja tërthore
Prizmi hegzagonal Prizmi dihegzagonal
prerja tërthore
prerja tërthore
prerja tërthore
Piramida tetragonale Piramida ditetragonale Piramida hegzagonale Piramida dihegzagonale Piramida trigonale Piramida ditrigonale
prerja tërthore
prerja tërthore
prerja tërthore
prerja tërthore
prerja tërthore
prerja tërthore
Bipiramida tetragonale Bipiramida ditetragon. Bipiramida trigonale Bipiramida ditrigonale Bipiramida hegzagon. Bipiramida dihegzagon.
Pamje nga lart
Xhiroedri tetragonal
Pamje nga lart
Pamje nga lart
Xhiroedri trigonal
Pamje nga lart
Xhiroedri hegzagonal
Pamje nga lart
Tetraedri rombik
Pamje nga lart
Tetraedri tetragonal
Pamje nga lart
Romboedri
Pamje nga lart
Skalenoedri tetragonal Skalenoedri trigonal
FORMA TË THJESHTA PA DREJTIME UNIKE
Rombododekaedri
Hegzaedri (kubi)
Tetrahegzaedri
Pentagondodekaedri
Didodekaedri
Pentagon tri oktaedri
Hegzaoktaedri
Oktaedri
Trigon tri oktaedri
Tetragon tri oktaedri
Tetraedri kubik
Trigon tri tetraedri
Tetragon tri tetraedri
Pentagon tri tetraedri
Tabela 1. 47 format e thjeshta bazë. Kombinimi i tyre i jep formën të gjitha kristaleve
42
Hegzatetraedri
Shkenca e tokës
Ndërtimi i brendshëm i mineraleve kristalore. Struktura kristaline
Tabela 1. 7 Qelizat elementare që qëndrojnë në themel të 7 sistemeve kristaline
Forma e jashtme e kristaleve është e lidhur ngushtë me ndërtimin e brendshëm
të tyre. Kështu, një kristal i sistemit tetragonal ka një ndërtim të brendshëm
me simetri tetragonale. Për të shprehur rregullin e ndërtimit të brendshëm të
kristaleve ose të lëndës kristalore përdoret koncepti i rrjetës kristaline që
nuk është gjë tjetër veçse një vendosje e rregullt pikash imagjinare. Rrjeta
kristaline karakterizohet nga qeliza elementare (Tabela 3) që përfaqësohet nga
paralelepipedi më i vogël, i cili duke u zhvendosur paralel me vetveten, me një
hap të caktuar, sipas tri drejtimeve që priten, formon të gjithë rrjetën kristaline.
@
ndryshme që duke u përsëritur sipas tri drejtimeve formojnë të gjithë strukturën.
Struktura kristaline. Atomet dhe jonet kombinohen në struktura kristaline duke
ndjekur disa rregulla të caktuara.
Figura 3.
Tipat strukturorë të: a) diamantit (koordinatave),
b) grafitit (shtresore). poliedri koordinativ është tetraedër.
Faktorët kryesorë që ndikojnë në
Poliedri koordinativ trekëndësh.
organizimin e atomeve dhe joneve
Poliedri
janë vetitë e tyre kimike, përmasat
koordinativ
dhe valenca. Vetitë kimike të
elementeve ndikojnë në mënyrë të
veçantë në tipin e lidhjeve kimike që
formohen midis tyre. Kështu, metalet
3.41
si Au, Ag, Cu etj. formojnë struktura
të paketimit të ngjeshur të ndërtuara
1.42
a)
b)
1.54
nga lidhje metalike. Këto struktura
karakterizohen nga vendosja e
Na+
atomeve në mënyrën më të ngjeshur
Cl –
të mundshme. Atomet, në këto
struktura, mund të imagjinohen si
Figura 4. Struktura e halitit. Jonet e Na
sfera të zhytura në një re elektronesh
rrethohen nga 6 jone Cl pra ndodhen në një
poliedër koordinativ oktaedrik.
që vijnë nga mbështjellat e jashtme
+
–
43
Shkenca e tokës
të tyre. Nga ana tjetër, metaloidet (p.sh. C) lidhen me njëri-tjetrin kryesisht me
anë të lidhjeve kovalente, që janë lidhje të orientuara dhe nuk lejojnë ngjeshjen e
atomeve me njëri-tjetrin. I tillë është rasti i diamantit, ku çdo atom karboni formon
lidhje kryesisht kovalente me katër karbone fqinje (Figura 6/a), duke formuar kështu
strukturën më të fortë që njihet sot në botë.
Lidhjet kimike në strukturat kristaline mund të jenë të njëjta në të gjitha drejtimet.
Në këtë rast kemi të bëjmë me struktura izodesmike. Përveç diamantit, një shembull
tipik i strukturave izodesmike është struktura e halitit (NaCl), e cila karakterizohet
nga uniformiteti i lidhjeve kimike (kryesisht jonike) në të gjitha drejtimet. Megjithatë,
shumica e strukturave ndërtohet nga tipa të ndryshëm lidhjesh kimike në drejtime të
ndryshme. Këto struktura quhen heterodesmike. Si shembull këtu mund të marrim
}
"
duke formuar shtresa me simetri hegzagonale, ndërsa atomet nga shtresa në shtresë
lidhen me njëri-tjetrin me lidhje të Van-der-Valsit (lidhje të dobëta). Në strukturat
poliatomike, elementet kimike janë shpesh në formë të joneve. Në këtë rast, krahas
tipit të lidhjeve, faktorë të rëndësishëm janë edhe përmasa dhe valenca e joneve.
Duke i konsideruar jonet si sfera, kuptohet se jonet me përmasa më të vogla vendosen
në boshllëqet e formuara midis joneve me përmasa më të mëdha. Me qenë se anionet
kanë përmasa përgjithësisht më të mëdha se kationet, këto të fundit vendosen në
boshllëqet e formuara ndërmjet anioneve. Morfologjia dhe përmasat e boshllëqeve
varen kryesisht nga numri dhe përmasat e anioneve që i formojnë ato.
Kështu, katër anione formojnë një boshllëk tetraedrik dhe përmasat e kationit që
mund të futet në këtë boshllëk variojnë nga 0.2 në 0.4 të rrezes së anionit. Gjashtë
anione mund të formojnë një boshllëk oktaedrik dhe përmasat e kationit që mund të
hyjë në këtë boshllëk variojnë nga 0.4 në 0.7 të rrezes së anionit.
Valenca e joneve përcakton një raport të caktuar të elementeve kimike në strukturë.
Pra, duke ditur se numri i boshllëqeve në strukturat kristaline është disa herë më i madh
se numri i anioneve që i formojnë ato, jo të gjitha boshllëqet mbushen me katione.
Bashkimi i qendrave të anioneve që rrethojnë kationin e vendosur në boshllëkun e
formuar prej tyre, jep të ashtuquajturin poliedër (shumëfaqësh) koordinativ.
Duke u nisur nga mënyra se si
O2–
Valen
kombinohen me njëri-tjetrin,
4+
ca
të
Si
poliedrat koordinativë si edhe
nga shpërndarja e lidhjeve
a)
b)
kimike, strukturat mund të jenë
Figura 5. Tetraedri silico-oksigjenik.
koordinative, ishullore, vargore,
a) pozicionet e joneve në poliedrin koordinativ.
shtresore, dhe skeletore.
b) poliedri koordinativ i mbështetur në njërën faqe të tij. Me
shenjë (–) tregohen valencat e lira të SiO4–.
44
Më shumë se 70% të kores së
Shkenca e tokës
Tokës, përbëhen kryesisht nga kombinimi i Si4++ dhe O2–– me katione të ndryshme. Në
themel të strukturave silikate qëndron poliedri silico-oksigjenik SiO44, i cili ndërton
edhe skeletin e tyre. Ky poliedër ka formë tetraedri të formuar nga katër jone të
oksigjenit që pozicionohen në kulmet e tij dhe që rrethojnë një jon Si4+, i cili vendoset
në qendër të këtij tetraedri (Figura 8).
Katër valencat e lira negative shërbejnë për të lidhur tetraedrin me jonet e tjera
fqinje. Lidhjet Si – O brenda tetraedrit janë të tipit të përzier (60% kovalente dhe
40% jonike), shumë të forta dhe të orientuara.
Në bazë të mënyrës së grupimit të tetraedrave në strukturat silikate dallojmë
strukturat ishullore, vargore, shtresore dhe skeletore. Edhe brenda këtyre grupimeve
mund të veçohen nëngrupime. P.sh. në strukturat ishullore mund të dallojmë
ato me tetraedra të veçuar ,
Q} *
* olivina), me grupe
prej dy tetraedrash sorosilikatet
Q}*
* ) dhe
(O
ato me grupe në formë unazash
[SiO
ciklosilikatett Q} *
*
[Si O
(O
a)
b)
berili). Ndërsa në strukturat
[Si O
c)
vargore, dallojmë ato me vargje
(O
[Si O
[Si O ]
d)
e)
Q} *
*
(O
(O
piroksenet
[Si O ]
9/e) (p.sh. ).
(O
(O
[SiO
f)
g)
(O
Q} Q}
madje edhe në atë unazore,
formohen kavitete të mëdha në
Figura 6. Lidhjet e tetraedrave silico-oksigjenik në silikatet
ishullore (a, b dhe c),
të cilat shpesh vendosen anione
vargore (d dhe e),
shtresore (f) dhe skeletore (g).
të mëdha (Cl–, F–) apo grup
hidroksil (OH)–.
4
4
6
2
12
6
18
6–
4
2
4
11
2–
2
5
0
2
Lidhja e tetraedrave me njëri-tjetrin në strukturat skeletore nuk lë asnjë valencë
të lirë për të krijuar kompozime të tjera përveç SiO2. Por, në këtë lloj strukturash
ka zëvendësime të një pjese të Si4+ me Al3+. Kjo çliron një pjesë të valencave
të oksigjenit të cilat lidhen me katione të tjerë si Ca2+ apo Na+ duke formuar
larminë e madhe të mineraleve (p.sh. plagjioklazet).
Përbërja kimike e mineraleve dhe struktura e tyre
"
#"
tyre. Midis vetive më karakteristike të mineraleve mund të përmendim: ngjyrën,
ngjyrën e vijës, shkëlqimin, fortësinë, shpetëzimin apo thyerjen, dendësinë,
45
Shkenca e tokës
vetinë magnetike etj.
Ngjyra e mineraleve është vetia më e dukshme e tyre. Megjithatë, ajo mund
të shpjerë në konkluzione të gabuara në përcaktimin e mineraleve kur nuk
kombinohet edhe me veti të tjera. Në fakt, një mineral mund të ketë ngjyra të
R=}
R=}*
Ngjyra e vijës (pluhurit) së mineraleve është një veti më karakterizuese se vetë
ngjyra e mineraleve. Për të vërejtur ngjyrën e vijës, shtypet një kokrrizë minerali
ose gërvishtet me mineral një pllakë porcelani me sipërfaqe të ashpër. Meqenëse
kjo është një veti që përcaktohet lehtësisht, ajo përdoret mjaft për përcaktimin
e mineraleve. Për shembull, në qoftë se shtypim një kokrrizë piriti (ngjyra e
verdhë) ngjyra e pluhurit të tij është e zezë, ndërsa po të shtypim një kokrrizë ari
(ngjyra e verdhë) ajo do të petëzohet ose edhe po të krijohet pak pluhur ai është
i verdhë. Po ashtu, në se shtypim një kokrrizë hematiti që mund të jetë i kuq ose
i zi, ngjyra e pluhurit të tij është gjithnjë e kuqe.
Emri i
mineralit
Talku
Gipsi
p
Kalciti
Fluorit
Apatiti
p
Ortoklazi
Kuarci
Topazi
p
Korundi
Diamanti
Tabela 3.
Formula
Mgg3[Si
[ 4O10)(OH)
)( )2
Ca[SO
[ 4]·2H
] 2O
Ca[CO
[ 3]
CaF2
Ca5[PO
[ 4]3(OH)
( )
K[AlSi
[
O
]
3 8
SiO2
Al2[SiO
[
]( )2
](OH)
4
Al2O3
C
Fortësia
1 (më i buti)
2
3
4
5
6
7
8
9
10 ((më i forti))
Shkalla e fortësisë së mineraleve
Shkëlqimii $ " * bazë të shkëlqimit, mineralet ndahen në minerale me shkëlqim metalik (galeniti,
piriti etj.) dhe mineralet me shkëlqim jo metalik (kuarci, olivina etj.)
Fortësia me fortësi do të kuptojmë rezistencën e mineraleve ndaj gërvishtjes.
> klasik që njihet me emrin W*
R=
minerale me fortësi të ndryshme, rreshtohen nga më i dobëti (fortësia 1) tek më
i forti (fortësia 10). Minerali më i fortë gërvisht mineralin më të dobët. Thoi i
njeriut ka një fortësi 2.5, ndërsa një gjilpërë çeliku (p.sh. gjilpëra me kokë) e ka
46
Shkenca e tokës
Z*>"
butë (i gërvisht thoi), mesatar (nuk i gërvisht thoi por i gërvisht gjilpëra) dhe të
fortë (nuk i gërvisht as gjilpëra).
Shpetëzimi është vetia e disa mineraleve që të ndahen në plane paralele nën
veprimin e tensioneve mekanike. Këto minerale në qoftë se goditen çahen sipas
planeve të rrafshëta. Në rastet kur petëzat mund të evidentohen duke ngacmuar
mineralin me thua (mikat), shpetëzimi quhet shumë i përsosur. Kur shpetëzimi
dallohet me sy atëherë minerali konsiderohet me shpetëzim të mirë (piroksenet),
ndërsa kur ai nuk dallohet dhe sipërfaqja e thyerjes së mineralit është guaskore
thuhet se minerali nuk ka shpetëzim (kuarci).
Dendësia e mineraleve varet si nga masa atomike e atomeve përbërëse, ashtu
edhe nga struktura e tyre. Anhidriti CaSO4 dhe bariti BaSO4 kanë struktura të
ngjashme. Për rrjedhim, ndryshimi midis dendësisë së anhidritit dhe baritit
përcaktohet nga masa atomike e Ba dhe Ca (respektivisht 137.4 dhe 40.1). Ndër
mineralet me përbërje të njëjtë dhe strukturë të ndryshme mund të marrim si
*
më të ngjeshur.
Mineralet kanë edhe mjaft veti të tjera siç janë, vetia magnetike, vetitë elektrike
e piezoelektrike, përkulshmëria etj. Të gjitha këto veti shfrytëzohen për
përcaktimin e mineraleve ose përdorimin e tyre.
Deri në ditët e sotme janë përcaktuar mbi 10 mijë
*U
#"
#
kimizmit të mineraleve që quhet edhe Sistematika e Mineraleve*U
i grupon mineralet në Klasa, Nënklasa, Grupe, minerale dhe varietete.
Klasat, që përbëjnë edhe grupimet më të mëdha të elementeve veçohen në bazë
të natyrës kimike të përbërjes së tyre. Klasat kryesore janë: 1. Elementet native,
2. Sulfuret, 3. Oksidet dhe Hidroksidet, 4. Silikatet, 5. Kripërat oksigjenore, 6.
Halogjenurët.
Brenda këtyre klasave ndahen nënklasat përkatëse në bazë të tipit të strukturës
(koordinatave, ishullore, vargore, shtresore dhe skeletore). Më tej, nënklasat
ndahen në grupe, në bazë të karakteristikave kimike dhe strukturore (kristalokimike) të mineraleve. Mineralet në vetvete paraqesin edhe variacione të
përbërjes kimike, ngjyrave, shkallës së kristalizimit etj. të cilat përbëjnë bazën
për veçimin e varieteteve të mineraleve.
Më poshtë po rendisim disa nga mineralet më kryesore të takuara në koren e
Tokës.
Në '
përfshihen mineralet që përbëhen kryesisht nga atome
të një elementi të vetëm. Minerale të tillë janë: ari nativ Au, bakri nativ Cu,
47
Shkenca e tokës
C, Platini Pt, C, squfuri nativ S etj.
Në Sulfurett përfshihen mineralet që përbëhen nga lidhjet e kationeve të ndryshme
të metaleve me anionet e squfurit ose të elementeve të ngjashme me të si, As,
Te etj. Minerale të tilla janë: Galeniti PbS, sfaleriti ZnS, piriti FeS2, kalkopiriti
CuFeS2 etj.
Në -
$
përfshihen mineralet që përbëhen nga lidhjet e
kationeve të ndryshme të metaleve me oksigjenin ose jonet hidroksile. Minerale
të tilla janë: akulli H2O, Fe2O3, FeFe2O4, FeCr2O4 etj.
Në Silikatet përfshihen mineralet që kanë në themel të strukturës së tyre grupin
(SiO4)4–. Në këtë grup bëjnë pjesë jo vetëm mineralet kryesore shkëmbformuese
*
por edhe minerale me origjinë sedimentare, si: argjilat, kaoliniti etj. kuarci që
është një mineral poligjenetik, si edhe minerale të rralla me vlera të veçanta në
bizhuteri, si #berlili (zmerald), zirkoni etj.
Në Kripërat oksigjenore përfshihen minerale që kimikisht janë kripëra
karbonate, sulfate, fosfate etj. Të tillë janë kalciti CaCO3, gipsi CaSO4.2H2O,
apatiti Ca5(PO4)3(OH,F) etj.
"$
etj. Të tillë janë haliti NaCl, silvina KCl, . CaF2 etj.
Fjalor
Binjakët: Rritje e orientuar e individëve kristalorë sipas rregullave të caktuara.
Poliedri (shumëfaqëshi) koordinativ: shumëfaqëshi që formohet duke bashkuar
qendrat e atomeve që rrethojnë një atom të dhënë.
48
SHKËLQIM JO METALIK
SHKËLQIM
METALIK
Fortësi
>5
Fortësi
3–5
Fortësi
<3
Fortësi
>5
Fortësi
3–5
Fortësii
<3
Gri
Zezë
Zezë
Kuqërremtë
q
Kafe errët
Zezë
Zezë
Pa ngjyrë
Pa ngjyrë
gjj
gjy
Pa ngjyrë
gj
gjy
Pa ngjyrë
gjy
Bardhe-kaf
Pa ngjyrë
gjj
gjy
Pa ngjyrë
gjj
gjy
Pa ngjyrë
ggjy
jy
BardhGjelb.
j
Pa ngjyrë
gjy
j
Kafe
Pa ngjyrë
gjj
gjy
Pa ngjyrë
gjj
gjy
Pa ngjyrë
gjy
gjy
BardhGjelb.
j
Bardhdh
Gjelb.
j
Bardhdh
Gjelb.
j
Pa ngjyrë
2.5
3.5
4
5.5
6.5
6.5
7
1
2
2
2.5
2.5
2.5
3
3.5
4
3.5
3.5
5
6
6.5
6.5
7
7
6.5
Ngjyra
j
e
v jës
vijës
j
Zezë
Fort.
1
Skema e përcaktimit të mineraleve
2.6
3.3
3.1
3.2
2.5
2.7
3.3
4.0
2.7
2.1
2.3
2.2
3.0
2.9
2.7
2.8
4.0
3.1
5.0
7.6
4.2
4.6
5.1
4.6
5.2
Densiteti
2.3
Bardhë etj.
Jeshil
Jeshil
Gjelbër
j lb etj.
j
Rozë
Bardhë-gri
dh g i
Jeshil
Kafe-zezë
Gri-zezë
Verdhë
dh
Verdhë
dh
tunxhi
Kuq-zezë
q
Zezë
Zezë
Verdhë
dh
kashte
Bardhdh
jjeshil
Verdhë
h
Grii
Bardhe-gri
dh g i
Zezë
Pa ngjyrë
gjy
gjy
j
Bardhë etj.
j
Bardhë-gri
g
Gjelbër
Jeshil
hil etj.
j
Ngjyra
Gri-zezë
i
Krist.
i me mbyllje
b llj piramidale,
i
id l pa
shpetëzim
p
Ngjyra,
j
pa shpetëzim
h
i
Shpet
h sh.
h mirë,
i krist.
k i të zgjatur
j
Kristale
i l kkubike
bik
Kristale
i l tetraedrike
d ik me shpet.
h
(i zii
shkëlqim metalik)
Kristale
i l pprizmtik
i ik hhegzagonalë
g g l
Ngjyra,
gjy
jy , binjakët
j
Ngjyra,
gjy , fortësia
Ngjyra, shpetëzimi
i i sh.
h mirë
i
Era kkur di
digjet
ggjj
Fortësia,
i , forma e kristaleve
ki l
Shija,
hijj , tretet në ujë
j
Shpet.
p perfekt,
p
, petëza
p
të zeza
Shpet.
p perfekt,
p
, petëza
p
pa
p ngjyrë
gjy
Forma kristaleve,, vlon në HCl
Forma kkristaleve,
i l , tretet në HCll
Ngjyra
j
e gjelbër
j lb
Ngjyra
gjy
j
e vijës
ijj
Ngjyra,
gjyy , ngjyra
gjy e vijës
ijj
Veti të forta magnetike
k ((tërheq
h
gjilpërën
gj
p
e busullës))
Kristale
i l kkub/pentagondodekaedër,
b/
d d k d
ngjyra
gjyy e vijës
j
Prekja e yndyrshme
h
Ngjyra, shpet. perfekt me kkënd
d 90°
Vishet
i h me cipa
ip të kkuqe
q – vjollcë
j ll
Ngjyra,
j
llëviz
i gjilpërën
jil
e bbusullës
ll
Veti të tjera karakteristike
Ngjyra,
gjy
j , shkruan
hk
në lletër
Kuarc
Olivinë
@
Apatit
p i
Ortoklaz
l
Plagjeoklaz
l gjj kl
Piroksen
Sfalerit
Talk
Squfur
q
Gips
p
Halit
li
Biotit
i i
Muskovit
k i
Kalcit
l i
Dolomit
l i
Mallahit
Fluorit
l i
Pirit
Galenit
Kalkopirit
lk pi i
Pirotinë
Hematit
i
Kromit
i
Magnetit
Emrii i
mineralit
ea
{
SiO2
Ca5[[PO4]3((OH))
K[AlSi
[
O]
3 8
Na [AlSi
[ l i3O8]
(Mg,Fe)2[Si2O6]
(
(Mg,Fe)
)7[Sii4O11]
( )2
(OH)
(Mg,Fe)2[SiO4]
ZnS
Mg3[Si4O10](OH)2
S
CaSO4·2H2O
NaCll
KFe3AlSi
l i3O10((OH))2
KAll2AlSi
l i3O10(OH)
( )2
CaCO3
CaMg(CO
g(( 3)2
Cu2(CO3)(OH)2
CaF2
FeS2
PbS
CuFeS2
Fe1-xS
Fe2O3
FeCr2O4
FeFe2O4
Formula
C
Shkenca e tokës
49
Shkenca e tokës
Foto mineralesh të ndryshme
Ar në bashkëshoqërim me kuarc
a)
Kristale squfuri
Kalkopirit në bashkëshoqërim me
kuarc. Ngjyra e tij e verdhë
maskohet nga cipa me ngjyrë të
kuqe deri vjollcë.
b)
Kristale a) kubikë dhe b) pentagondodekaedrikë të piritit
Kristal apatiti
a)
b)
Kristale kalciti a) i bardhë dhe b) pa ngjyrë
Kristal fluoriti
50
Mallahit me forma veshkëlore
Kristal gjigant ortoklazi
Shkenca e tokës
VI. ORËT E PROJEKTEVE
Projekt 1
Tema: Ndërtimi i sistemit diellor
Objektivat pedagogjikë: Në përfundim të këtij projekti nxënësi/ja do të jetë
i/e aftë:
x të përcaktojë ndërtimin e sistemit diellor dhe përpjekjet e bëra nga
njerëzimi për ta njohur atë (sidomos të rejat e shkencës mbi sistemin
diellor);
x të evidentojë hipotezat ose teoritë mbi formimin e sistemit diellor;
x të analizojë veçoritë e Diellit, të planetëve dhe të trupave të tjerë të
sistemit diellor.
Periudha kohore: 45’ për prezantimin e punës.
Materialet burimore: të dhëna të siguruara përmes literaturës së rekomanduar
nga mësuesi/ja, internetit, enciklopedi etj.
Metodologjia që do të përdoret:
Punë me grupe, analizë, prezantim, ndërtim maketi.
>"
në mënyrë që nxënësit të punojnë hap pas hapi. Disa grupe mund të përgatisin
mund të përgatisin makete (me mjete si plastelinë, karton, dru etj) në të cilat
prezantohet një sistem diellor në miniaturë.
Materiali që do të përgatitet dhe do të prezantohet nga nxënësit do të realizojë
hap pas hapi:
- grumbullimin, përzgjedhjen dhe përpunimin e të dhënave të grumbulluara nga
burimet e ndryshme të informacionit;
- përshkrimin e përmbajtjes së hipotezave ose teorive mbi formimin e sistemit
diellor;
- evidentimin e përpjekjeve të bëra nga njerëzimi për të njohur sistemin diellor
dhe të rejat që ka zbuluar shkenca vitet të fundit mbi sistemin diellor, përmes satelitëve
e sondave hapësinore.
- analizën e veçorive të Diellit, të planetëve dhe të trupave të tjerë të sistemit diellor.
51
Shkenca e tokës
Grupet e tjera, paraqesin maketet e përgatitura dhe gjatë prezantimit evidentojnë
e argumentojnë se pse dhe si e kanë ndërtuar si të tillë secilin prej trupave
qiellorë.
Bëhet vlerësimi i punës së grupeve.
Projekt 2
Tema: Ndryshimet klimatike, shkaqet, pasojat dhe politikat
menaxhuese të tyre nga shoqëria
i/e aftë:
x të evidentojë ndryshimet klimatike që vihen re në nivel lokal dhe global;
x të analizojë shkaqet dhe pasojat me të cilat shoqërohen këto ndryshime
klimatike;
x të përcaktojë dhe vlerësojë politikat mirëmenaxhuese dhe kontributet e
shoqërisë për mbrojtjen e mjedisit.
Materialet burimore: Të dhëna të siguruara përmes literaturës së rekomanduar
nga mësuesi/ja, vëzhgimeve, internetit, informacioneve nga institucione ose
organizata mjedisore, nga pushteti lokal, media, Konventa Kuadër e Kombeve
të Bashkuara mbi ndryshimet klimatike, Protokolli i Kiotos etj.
Punë me grupe, analizë, prezantim, .
> " grupeve, në mënyrë që nxënësit të punojnë hap pas hapi.
Materiali që do të përgatitet dhe do të prezantohet nga nxënësit do të realizojë
hap pas hapi:
- grumbullimin, përzgjedhjen dhe përpunimin e të dhënave të grumbulluara nga
burimet e ndryshme të informacionit;
- përcaktimin e ndryshimeve klimatike që vihen re sot në aspektin global e
rajonal;
- analizën e faktorëve që kanë sjellë këto ndryshime klimatike;
- analizën përmes fakteve e argumenteve, të pasojave që kanë sjellë këto
ndryshime klimatike në kuadër rajonal e global;
52
Shkenca e tokës
- evidentimin e hapave, rrugëve dhe masave që janë marrë nga shoqëria njerëzore
për minimizimin e ndotjes dhe mbrojtjen e mjedisit;
- evidentimin e kontributit të shtetit dhe të shoqërisë shqiptare në mbrojtjen e
mjedisit, si shtet palë që ka nënshkruar Protokollin e Kiotos.
Bëhet prezantimi i punës së grupeve dhe vlerësimi i tyre.
Shënim%>
#
$
#
*>
$
mund të shpërndahen për sensibilizim edhe të bashkëmoshatarëve të tyre në
shkollë por edhe në komunitetin që rrethon shkollën.
Projekt 3
"
##
i/e aftë:
x të evidentojë pasurinë ujore (det, lumë, liqen, ujëra nëntokësorë, burime
etj.) që ka rajoni ku ai/ajo banon;
x të analizojë mënyrën dhe shkallën e shfrytëzimit si edhe atë të mbrojtjes
]
x të vlerësojë perspektivën që mund t’i ofrojë mirëmenaxhimi i pasurive
ujore zhvillimit të rajonit.
Materialet burimore: Të dhëna të siguruara përmes: hulumtimit të gjendjes
nga vetë nxënësi apo grup nxënësish, bisedave me më të rriturit e familjes,
materialeve të marra pranë pushtetit lokal, literaturës së rekomanduar nga
mësuesi/ja, enciklopedive, internetit, shtypit etj.
Punë me grupe; hulumtim; prezantim, .
Secili grup hulumton dhe më pas përgatit materialin i cili:
- do të evidentojë pasurinë ujore të rajonit të tij dhe rëndësinë që ka kjo pasuri
ujore në aspektin natyror e ekonomik.
53
Shkenca e tokës
- do të analizojë faktorët që kanë përcaktuar pasurinë ujore të rajonit;
- do të analizojë mënyrën dhe shkallën e mbrojtjes së pasurisë ujore nga
komuniteti i rajonit të tij, si dhe nga legjislacioni shtetëror.
- do të përcaktojë rrugët e duhura për mirëmenaxhimin e këtyre pasurive (të
dalë qëndrim individual i nxënësit si qytetar);
- do të vlerësojë perspektivën që i ofron rajonit kjo pasuri ujore që ka dhe do të
mirëmenaxhohet nga brezat.
Bëhet prezantimi i punës së grupit dhe më pas vlerësimi i punës nga mësuesi/ja.
Projekt 4
Tema: Biodiversiteti në zonën apo rajonin rreth meje
Objektivat pedagogjikë: Në përfundim të këtij projekti, nxënësi/ja do të jetë
i/e aftë:
x të sjellë shembuj të pasurisë së botës së gjallë që karakterizon mjedisin
ku ai jeton;
x të kryejë vëzhgime në zonën ku jeton mbi bimët apo kafshët e kërcënuara
nga ndryshimet klimatike;
x të mbajë qëndrim dhe të përcaktojë kontributin e tij në zbutjen e pasojave
negative që vihen re.
Materialet burimore: Të dhëna të siguruara përmes: literaturës (rekomandime
nga mësuesi), vëzhgimeve, internetit, informacioneve nga institucione apo
organizata mjedisore, nga pushteti vendor (bashki, komunë)
Punë me grupe, analizë, .
Grumbullimi i të dhënave të ndryshme (mbështetur në materialet burimore), për
pasurinë e biodiversitetit të zonës ose rajonit ku jeton.
Bëhen vëzhgime mbi bimët dhe kafshët e kërcënuara nga ndryshimet klimatike,
në zonën ku nxënësi/ja jeton;
Përcaktohen rrugët dhe faktorët (humanë e shtetërorë) kontribues për
minimizimin e problemit.
Hartohet materiali përmbledhës, teorik dhe vizual që do të diskutohet në klasë.
Materiali mund të jetë: raportim me shkrim, prezantim me videoprojektor,
54
Shkenca e tokës
$
*
sensibilizuese për bashkëmoshatarët e tyre, përmes të cilave mund të nxitet
mbjellja e pemëve, ndalimi i prerjeve dhe gjuetisë pa kriter, ulja e ndotjes,
ndalimi i ndërtimeve pa kriter, ndalimi i betonizimit të sipërfaqeve të gjelbra etj.
Bëhet prezantimi i punës në klasë dhe diskutimi i argumenteve dhe pamjeve që
i shoqërojnë ato.
Projekt 5
Tema: Përgatitja e një raporti mbi një problem të caktuar
mjedisor (p.sh.: ndotja e ajrit në qytetin e Tiranës, Elbasanit,
ndotja e ujit në liqenin e Ohrit etj.) me anë të analizës së faktorëve
dhe pasojave të ndotjes
i/e aftë:
x të grumbullojë të dhëna të ndryshme mbi nivelin e ndotjes së ajrit në
rajonin, qarkun, qytetin apo komunën ku jeton;
x të përgatisë një raport mbi gjendjen, faktorët që kanë ndikuar, pasojat
e ndotjes dhe rrugët e mundshme për minimizimin ose zgjidhjen e
problemit;
x $
#
mbi gjendjen dhe perspektivën e cilësisë së ajrit në komunitetin e
tij, mbështetur në kontributin që mund të japë i gjithë komuniteti për
përmirësimin e tij.
Materialet burimore: Të dhëna të siguruara përmes: hulumtimit të gjendjes
nga vetë nxënësi apo grup nxënësish, bisedave me më të rriturit e familjes,
materialeve të marra pranë pushtetit lokal ose organizatave mjedisore, literaturës
së rekomanduar nga mësuesi/ja, enciklopedive, internetit, shtypit, etj.
Punë me grupe; hulumtim; biseda në terren, anketë, prezantim, .
55
Shkenca e tokës
Secili grup hulumton dhe më pas përgatit materialin i cili:
- do të evidentojë cilësinë e ajrit dhe shkallën e ndotjes së ajrit në rajonin, qarkun,
qytetin apo komunën ku jeton.
- do të analizojë faktorët që kanë ndikuar në shkallën e ndotjes së ajrit;
- do të evidentojë faktorët që kanë ndikuar në shkallën e ndotjes së ajrit;
- do të përcaktojë rrugët e duhura për përmirësimin e cilësisë së ajrit dhe të
shkallës së ndotjes së ajrit në rajonin, qarkun, qytetin ose komunën ku jeton (të
dalë një qëndrim individual i nxënësit si anëtar i komunitetit);
- do të vlerësojë rezultatet pozitive që mund të sjellë përmirësimi i cilësisë së
ajrit në shëndetin e banorëve të komunitetit ku jeton;
! $
#
gjendjen dhe perspektivën e cilësisë së ajrit në komunitetin e tij, mbështetur në
kontributin që mund të japë i gjithë komuniteti për përmirësimin e tij. Posterat
$
përreth saj.
Bëhet prezantimi i punës së grupit dhe më pas vlerësimi i punës nga mësuesi/ja.
Shënim: Tema e projektit mund të pësojë ndryshime në fokusin e saj, nëse në
rajonin tuaj, si problem i mprehtë mund të jetë ndotja e ujërave ose e tokave. Në
një rast të tillë, ruhet struktura e projektit (objektivat dhe hapat që do të ndiqen)
dhe ndryshohet vetëm lloji i ndotjes që do të analizohet.
56
Shkenca e tokës
VII. Disa modele pyetjesh që mund të përdoren në
miniteste ose testime
Testim 1
Kreu: Sistemi diellor dhe Toka si planet
1. Përcakto origjinën e universit sipas teorisë “Big Beng”. ____________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
2. Konstelacione quajmë: __________________________________________
_______________________________________________________________
Kuarazarë quajmë: _______________________________________________
_______________________________________________________________
3. a. Sa lloje galaktikash ka? _______________________________________
b. Tipizo secilën prej tyre _________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
4. Në Diell është përqendruar:
1. 89.86 % e masës së gjithë sistemit diellor;
2. 99.86 % e masës së gjithë sistemit diellor;
3. 99.86 % e materies së përftuar nga Big Bengu;
4. 89.86 % e materies së ngurtë të mbetur pas riciklimit të sistemit diellor.
5. Energjia që çlirohet nga Dielli prodhohet nga:
1. fotosfera;
2. bërthama;
3. zona radioaktive;
4. zona konvektive.
57
Shkenca e tokës
6. Rrezatimi i dukshëm i Diellit, pra drita që ne shohim vjen nga:
1. fotosfera;
2. stratosfera;
3. bërthama;
4. shtresa radioaktive.
7. Shtresa e trashë që rrethon bërthamën diellore quhet:
1. fotosferë;
2. protuberancë;
3. zona konvektive;
4. zona radioaktive.
8. Cili prej planetëve të mëposhtëm, nuk
k është planet shkëmbor:
1. Saturni;
2. Afërdita;
3. Mërkuri;
4. Marsi.
9. Kashta e Kumtrit është galaktikë:
1. me formë të çrregullt;
2. me formë të veçantë;
3. në formë eliptike;
4. në formë spirale.
10. a. Si është formuar sistemi diellor? _______________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. Çfarë vendi zë Dielli në të? _______________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
11.Analizopërbërjen strukturore të Diellit_______________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
12. Krahaso ndërmjet tyre planetët e brendshëm e të jashtëm dhe përcakto
ndryshimet midis tyre_____________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
58
Shkenca e tokës
13. a. Cila është forma e Tokës?_______________________________________
_______________________________________________________________
b. Pse ka rëndësi ajo? _____________________________________________
_______________________________________________________________
14. Vendos konceptin që mungon,
*
15. a. Cilat janë përmasat e
Tokës?_________________ ____
____________________________
____________________________
____________________________
relievi
4
1
3
2
oqean
oqean
1.__________________; 2. ____________________, 3. _____________
b. Ku qëndron rëndësia e tyre? ______________________________________
_______________________________________________________________
17. Forma sferike e Tokës përcakton formimin e:
1. ditë-natës në çdo vend të rruzullit tokësor;
2. zonalitetit të ngrohtësisë e të ndriçimit;
3. ndryshimit të stinëve në rruzullin tokësor;
4. forcës së gravitetit që ka rruzulli tokësor.
18. Analizo kushtet në të cilat bëhet rrotullimi i Tokës rreth boshtit të saj. ______
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
19. Listo pasojat që rrjedhin nga rrotullimi i Tokës rreth boshtit të vet _______
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
20. Lëvizja rrotulluese e Tokës rreth boshtit të vet imagjinar shkakton:
1. ndryshimin e kohëzgjatjes së ditës dhe natës;
2. formimin e fushës magnetike të Tokës;
3. ndryshimin e kohëzgjatjes së stinëve;
4. formimin e ditës dhe të natës.
59
Shkenca e tokës
21. Si bëhet lëvizja eTokës rreth Diellit?__________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_________________________________________
________________________________________
_________________________________________
22. w#
%
1. Në cilën datë Toka ndodhet kundrejt Diellit?
2. Çfarë stine ka në të dyja Hemisferat?
3. Si është kohëzgjatja e ditë-natës në të dyja Hemisferat? Pse?
4. Ku lind dhe ku perëndon Dielli?
5. Si paraqitet rrezatimi diellor përtej rrathëve polarë? (6 pikë)
23. a. Si është formuar Hëna? ______________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. Çfarë karakteristikash ka sipërfaqja e Hënës ?________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
24. Cili është ndërtimi strukturor i Hënës? _____________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
25. Pse ndodhin eklipset? __________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
26. Analizo ndryshimin periodik të formës së Hënës në raport me ne që
ndodhemi në Tokë. _______________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
60
Shkenca e tokës
27. Fazat e Hënës varen nga:
1. përmasat e graviteti i Hënës;
2. pozicioni i Hënës në lidhje me Diellin;
3. rrotullimi i ngadaltë i Hënës rreth boshtit të saj;
4. ekstremitetet e temperaturave në Hënë.
28. Përcakto dallimet midis asteroidëve, kometave dhe meteorëve: ________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Testim 2
Tema: Atmosfera
1. Atmosfera është një mbështjellë e rëndësishme e planetit sepse:
1. ___________________________________________
2. ___________________________________________
3. ___________________________________________
4. ___________________________________________
2. Përcakto origjinën e atmosferës: __________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
3. Cilat janë elementet që përbëjnë atmosferën e Tokës?_____________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
4. Analizo veçoritë e shtresave që përbëjnë atmosferën e Tokës: ______________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
61
Shkenca e tokës
5. Evidentorëndësinë e troposferës:____________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
6. Argumento se ku qëndron rëndësia e O3 dhe CO2 për atmosferën e planetit
tonë:
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
7. Prania e oksigjenit në atmosferën e Tokës lidhet me:
1. origjinën e formimit të atmosferës;
2. procesin e fotosintezës;
3. shpërbërjen e gazit O3;
4. proceset e oksidimit.
9. Shtresa e ozonosferës gjendet në:
1. troposferë;
2. stratosferë;
3. mezosferë;
4. termosferë.
10. |
%
1. procesin e kondensimit të masave ajrore polare e subpolare;
2. ndryshimin e distancës Tokë-Diell në ahel e perihel;
3. zvogëlimin e rrezatimit tokësor me rritjen në lartësi;
4. zvogëlimin e rrezatimit diellor me rritjen në lartësi.
11. Nga se nga përcaktohen veçoritë e masave ajrore: ________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
12. Veçoritë e një mase ajri varen nga:
1. vendi në të cilin ajo formohet;
2. shpejtësia e lëvizjes së frontit atmosferik;
3. përmasat e frontit atmosferik në të cilin ndodhet;
4. ndryshimi i temperaturës në përbërjen shtresore të atmosferës.
62
Shkenca e tokës
13. Atmosfera që na rrethon luan për Tokën funksion:
1. termorregullues;
2. stabilizues të ajrit;
3. burim termorrezatues;
4. rregullator hidrostatik.
14. Dukuria e shpërhapjes së dritës realizohet prej:
1. agimeve polare;
2. rrotullimit të tokës;
3. pranisë së atmosferës;
4. afërsisë së Tokës me Diellin.
15. Zbutja e diferencave të mëdha midis temperaturave të ditës dhe të natës
bëhet prej:
1. qarkullimit të ajrit në troposferë;
2. procesit të kondensimit në atmosferë;
3. procesit të avullimit dhe të sublimimit;
4. qarkullimit të oksigjenit të ajrit në atmosferë.
16. Sasia maksimale e avullit që përmban ajri varet nga:
1. trysnia;
2. lagështia;
3. temperatura;
4. bërthamat e kondensimit.
17. Stratosfera është shtresa që:
1. ka përqendrimin më të madh të O2;
2. ka përqendrimin më të madh të O3;
3. ndodhin proceset meteorologjike;
4. formohen retë natëndriçuese.
18. Në Jonosferë:
1. rritet temperatura nga përqendrimi i O3;
2. formohet zona konvektive e temperaturës;
3. $
]
4. rritet dendësia e ajrit.
63
Shkenca e tokës
19. Retë shtresore janë:
1. re të formuara nga kristale akulli të vendosura në shtresa;
2. janë retë më të ulëta, karakteristike për stinën e dimrit;
3. re të larta që sjellin shira të dobëta të përhershme;
4. re të larta në të cilat formohet breshëri.
20. Inversioni termik ndodh kur:
1. temperaturat e ajrit janë më të larta pranë sipërfaqes së tokës;
2. temperaturat e ajrit janë më të ulëta pranë sipërfaqes së tokës;
3. temperatura e ajrit ndryshon nga përplasja e dy masave ajrore;
4. në ajrin pranë Tokës përqindja e ndotjes është shumë e lartë.
21. Sasia më e vogël e reshjeve në tropik lidhet me:
1. zvogëlimin e avullimit krahasuar me ekuatorin;
2. uljen e temperaturës krahasuar me ekuatorin;
3. karakterin ngjitës të masave ajrore;
4. karakterin zbritës të masave ajrore.
22. Në një zonë anciklonike:
1. masat e ajrit kanë karakter zbritës;
2. masat e ajrit kanë karakter frontal;
3. trysnia atmosferike është më e ulët në qendër;
4. trysnia atmosferike është më e lartë në periferi.
23. U
W#
në:
1. llojet e rrymave oqeanike që kalojnë pranë brigjeve;
2. ndryshimet që shkaktohen nga ngrohja globale;
3. temperaturën dhe reshjet mesatare vjetore;
4. sasinë e rrezatimit efektiv në atmosferë.
24. Pse ka rëndësi rrezatimi diellor? __________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
25. Në çfarë forme vjen rrezatimi diellor në Tokë? __________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
64
Shkenca e tokës
26. Analizo se si transmetohet nxehtësia në atmosferën që na rrethon: ________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
27. Analizo faktorët që ndikojnë në ndryshimet e temperaturës së ajrit: ________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
28. Si ndryshon temperatura e ajrit?_____________________________________
Argumento përgjigjen: ____________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
29. Pse ndodh inversioni i temperaturës së ajrit?________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
30. Krahaso lagështirën absolute dhe atë relative të ajrit dhe përcakto ndryshimet
midis tyre: ______________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
31. Përcakto se përse lagështira absolute është më e lartë në verë dhe pranë
sipërfaqes së tokës: _______________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
65
Shkenca e tokës
32. Evidento mënyrën e formimit të mjegullës, vesës dhe brymës: ____________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
33. Grupo tipat e reve, mbështetur në formën dhe lartësinë e tyre:
1. _____________________________________________________________
2. _____________________________________________________________
3. _____________________________________________________________
4. _____________________________________________________________
34. Si formohen: a. një masë ajrore? _________________________________
b. një front? _____________________________________________________
c. reshjet? ______________________________________________________
35. Analizo faktorët që ndikojnë në sasinë dhe shpërndarjen e reshjeve: _______
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
36. Analizo si ndryshon trysnia atmosferike:
a. në kohë______________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. në hapësirë ___________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
37. Përcakto lidhjen midis temperaturës, trysnisë atmosferike dhe dendësisë
së ajrit__________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
________________________________________________________
66
Shkenca e tokës
38. Nga cilët faktorë varen elementet e erës? __________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
____________________________________
____________________________________
_____________________________________
39. a. Në "
vendos:
1. drejtimin e erërave të qarkullimit të
përgjithshëm; 2. trysninë atmosferike (L ose
| formohen ato.
b. Analizo mënyrën e formimit të erërave të
qarkullimit të përgjithshëm të atmosferës: ___
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
40. Evidento: a. veçoritë dhe mënyrën e formimit të musoneve _____________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. veçoritë dhe mënyrën e formimit të erërave lokale _______________________
______________________________________________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
41. Mbështetur në skemën e
paraqitur përbri:
a. emërto |*
b. Analizo: mënyrën e formimit të cikloneve: __________________________
67
Shkenca e tokës
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
c. mënyrën e formimit të anticikloneve: _______________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
42. Krahaso midis tyre ciklonet tropikale dhe jashtë tropikale dhe përcakto
ndryshimet midis tyre: ____________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
43. Mot quajmë: _________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Klimë quajmë: ___________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
44. Analizo faktorët që ndikojnë në formimin e klimës: ___________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
45. Evidento %
_______________________________________________________________
______________________________________________________
____________________________________________________
68
Shkenca e tokës
Testim 3
Tema: Ndryshimet e Tokës nën veprimin e forcave të brendshme
1. Pllakë tektonike quhet: __________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
2. Cila është përmbajtja e teorisë së pllakave tektonike?__________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
3. Evidento provat që mbështesin teorinë e pllakave: ____________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
4. Analizo si lëvizin pllakat tektonike të Tokës: ________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
5. Përcakto, a. %
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. pllakat kryesore tektonike të Tokës: ________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
69
Shkenca e tokës
6. Analizo % a. divergjentë _____________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. konvergjentë __________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
c. transformues __________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
7. a. Përcakto kuptimin mbi lëvizjet luhatëse: _________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. Në sa tipa ndahen ato? __________________________________________
_______________________________________________________________
8. a. Izostazi quajmë: _____________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. Pse shkaktohet ajo? ____________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
9. Çfarë ndodh në rastin kur sforcimet i kalojnë forcat e rezistencës së
shkëmbinjve? ___ ________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
70
Shkenca e tokës
10. Listo tipat kryesorë të deformimeve që prekin shkëmbinjtë e kores tokësore:
1. _____________________________
2. _____________________________
3. _____________________________
11. Rrudhat janë: _________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Me shkëputje kuptojmë: ___________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
12. Listo faktorët që ndikojnë në deformimet që ndodhin në shkëmbinjtë e kores
së Tokës:
1. _____________________________
2. _____________________________
3. _____________________________
13. Çfarë dukurish krijohen gjatë
a. sforcimeve në shtypje të shkëmbinjve?___________ ___________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. sforcimeve në tension të shkëmbinjve? _____________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
14. Evidento format e relievit që krijohen:
a. nga rrudhat __________________________
_______________________________________________________________
b. nga shkëputjet _________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
71
Shkenca e tokës
15. Analizo kushtet në të cilat ndodhin tërmetet: ________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
16. Ndërto një skemë të thjeshtë ku të paraqitësh
a. pjesët përbërëse të një tërmeti;
b. mënyrën e përhapjes së valëve në një tërmet.
17. Cilat janë shkallët e matjes së tërmeteve? __________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
$%& '
tërmetet sipas thellësisë, duke përcaktuar gjithashtu edhe se në
çfarë zonash formohet secili prej tyre:
1. _____________________________
2. _____________________________
3. _____________________________
19. plotëso:
a. kriteret mbi të cilët mbështetet ndarja në zona sizmike dhe pensizmike në
botë;
b. brezat e shtrirjes së tërmeteve:
20. Plotëso në varësi _____________dhe _____________________ së
tërmeteve, në Tokë dallohen: territoret sizmike dhe pensizmike (që dallohen për
tërmete me forcë më të vogël).
21. Territorett sizmike grupohen në:
1. _____________________________________________________________
2. _____________________________________________________________
Territoret pensizmike grupohen në:
1. _____________________________________________________________
2. _____________________________________________________________
3. _____________________________________________________________
72
Shkenca e tokës
/@*
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
23. Përcakto: a. ç’janë vullkanet, ___________________________________
_______________________________________________________________
b. cila është origjina e vullkaneve, ___________________________________
_______________________________________________________________
c. Sa llojesh janë vullkanet _________________________________________
_______________________________________________________________
24. plotëso:
a. fjalët që duhen vënë në vend të numrave;
b. vendosi ato në grupimin përkatës, pra nëse numri përfaqëson një produkt
vullkanik, vendose atë te grupimi i tij, ndërsa nëse numri përfaqëson një pjesë
të vullkanit, vendose tek ky grupim.
Pjesë
j
e aparatit
i
vullkanik
Produkt
vullkanik
/@*
_______________________________________________________________
73
Shkenca e tokës
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Testim 4
Tema: Ndryshimet e Tokës nën veprimin e forcave të jashtme
1. Listo forcat e jashtme që modelojnë relievin e planetit tonë: ______________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
2. Përcakto kuptimin mbi tjetërsimin: ________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
3. Analizo se si modelohet relievi prej tjetërsimit: a.#
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. biologjik _____________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
c. kimik ________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
4. Përcakto,
a. çfarë është toka ________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
74
Shkenca e tokës
_______________________________________________________________
b. kur quhet e mirë një tokë bujqësore ________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
5. Analizo,
a. faktorët që ndikojnë në toka ______________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. përbërësit e tokave _____________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
6.a.
përcakto horizontet e tokave;
b.U
#
veçoritë e tyre.
Horizontet
i
tokave
Veçoritë
i
dalluese të
horizonteve
75
Shkenca e tokës
7. Analizo proceset që zhvillohen në toka të cilat
gjenden në kushte të ndryshme klimatike.______________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
8. Si ndikon graviteti në relievet me pjerrësi? __________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
9. Çfarë ndodh gjatë një:
a. rrëshqitjeje ____________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. shembjeje ____________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
c. rrëzimi _______________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
d. Ku qëndron ndryshimi ndërmjet tyre? __
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
76
Shkenca e tokës
10. Nën veprimin e cilës veprimtari është
modeluar kjo kërpudhë shkëmbore? ____
__________________________________
__________________________________
__________________________________
_________________________________
b. Shpjego se në ç’mënyrë vepron kjo
veprimtari në reliev:
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
11. Nën veprimin e cilës veprimtari janë modeluar këto duna ranore? _______
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
12. Shpjego se në ç’mënyrë
vepron kjo veprimtari në
reliev: __________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
13. a. vendos me anë të shigjetave ose numrave, se në cilën prej pjesëve të lumit që
është paraqitur, mbizotëron erozioni, transporti, depozitimi.
b. Evidento format që janë krijuar në reliev.
14. Analizo format e krijuara nga:
a. veprimtaria gërryese lumore: _____________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
77
Shkenca e tokës
b. veprimtaria transportuese dhe depozituese e lumenjve__________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
15. Analizo kushtet në të cilat zhvillohet procesi i karstit: _________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
16. Evidento,
a. format që krijohen nga veprimtaria karstike sipërfaqësore: ______________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. format që krijohen nga veprimtaria karstike nëntokësore: _______________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
17. Si e modelon relievin akullnaja përmes gërryerjes? ___________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
18. Çfarë formash krijohen në reliev
a. prej transportit _________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. depozitimit akullnajor?__________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
19. a. Si e modelon bregun abrazioni detar? ___________________________
_______________________________________________________________
78
Shkenca e tokës
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. Argumento se në çfarë kushtesh bëhet më i fuqishëm abrazioni
detar?__________________________________________________________
_______________________________________________________________
20. Çfarë formash krijohen në zonat bregdetare nga depozitimi detar? ______
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
21. Analizo veçoritë e një bregdeti:
a. të ulët ________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. të lartë _______________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
79
Shkenca e tokës
Material shtesë
Nje informacion më i zgjeruar për lëvizjet luhatëse
Ky material shërben për të patur një informacion më të detajuar mbi lëvizjet
luhatëse
Tema: Lëvizjet malformuese e shkëputëse
Deformimi,
rrudhosjet
dhe
këputjet e shkëmbinjve
Kur shkëmbinjtë përbërës të
kores tokësore i janë nënshtruar
presioneve (sforcimeve), ata
deformohen,
rrudhosen
dhe
këputen. Sforcimet mund të
#
një force që vepron për njësi të
caktuar të volumit të një shkëmbi,
por të gjithë trupat e ngurtë kanë
një forcë që mund t’i rezistojë
deformimeve deri në një shkallë të caktuar.
Në rastin kur sforcimet i kalojnë forcat e
rezistencës së shkëmbinjve, shkëmbinjtë
deformohen dhe në ecuri pësojnë ndryshime
në formë ose në volum. Njihen tre tipa
kryesorë deformimesh që prekin shkëmbinjtë
e koren tokësore: deformime elastike,
deformime plastike dhe deformime
thyerëse. Në skemën e paraqitur tregohet
lidhja e përgjithshme ndërmjet sforcimit
dhe deformimit të një trupi të ngurtë. Kur
kemi veprim të sforcimeve mbi një shkëmb,
në këtë rast kur veprimi i sforcimit ndalon
veprimin, shkëmbi rimerr formën dhe
e tërheqim). Në këtë rast relacioni sforcim80
Shkenca e tokës
deformim është linear deri një pikë të caktuar nga ku relacioni bëhet jolinear dhe
shkëmbi ka arritur #. Në qoftë se sforcimi e tejkalon
kemi një deformim plastik
k ose një deformim thyerës (p.sh. thyerja e një gote
qelqi). Në rastin e deformimit plastik, e gjithë energjia është përdorur për të
deformuar shkëmbin, por një rritje e mëtejshme e masës së sforcimit, shkëmbi
do të arrijë një prag të dytë, në pikën e tij të këputjes dhe ai do të thyhet; ky
është deformimi thyerës.
Tre parametra të rëndësishëm duhet të merren në konsideratë kur trajtohen
konceptet e sforcim-deformimit në shkëmbinjtë e kores së tokës: temperatura,
presioni dhe koha.
Temperatura dhe presioni rriten me rritjen e thellësisë në koren tokësore dhe
*
relacionin e mposhtëm: Linja e kuqe ndan dy fusha: fushën e deformimit thyerës
dhe atë të deformimit plastik. Linja me shigjetë blu tregon një rritje progresive
të kushteve të temperaturës dhe të presionit të matur, duke u futur në brendësi
në koren tokësore. Koha e veprimit të sforcimeve është gjithashtu një faktor
shumë i rëndësishëm kur diskutohet për deformimin.
Sforcimet përgjegjëse të deformimit të shkëmbinjve të kores tokësore kanë
* # " formën e shkëmbinjve, volumin e tyre dhe në disa raste, përbërjen e tyre kimike
dhe mineralogjike.
Ka dy tipa kryesorë të sforcimeve që deformojnë shkëmbinjtë:
x Sforcimet e shtypjes (konvergjente)
x Sforcimet e tensionit (divergjente)
Sforcimet në shtypje mund të jenë ko-aksiale ose jo. Deformimi i shkëmbinjve
nën sforcimet e shtypjes ilustrohen në skemat e mëposhtme. Në rastin e një
sforcimi shtypjeje ko-aksiale, shtresat e shkëmbinjve do të harkohen, ashtu
siç ilustrohen më poshtë. Në qoftë se sforcimet nuk janë ko-aksiale, atëherë
do të zhvillohet fenomeni i sforcimeve të stilit gërshërë dhe atëherë shtresat
e shkëmbinjve do të deformohen si rezultat i rrëshqitjes së shtresave njëra
kundrejt tjetrës.
81
Shkenca e tokës
Sforcimet në tension kanë si efekt
tërheqjen e shtresave të shkëmbinjve.
Skemat më poshtë ilustrojnë
deformimin e shkëmbinjve nën
regjime sforcimesh në shtypje
dhe në tension, duke marrë si
caktuar shtresash shkëmbore jo të
deformuara në kushte horizontale.
Rrudhat përbëjnë manifestimin
e një sjelljeje plastike (duktile)
të shkëmbinjve nën efektin e
sforcimeve të shtypjes. Për të
karakterizuar rrudhat përdoren
termat e antiklinalit kur rrudha
mbyllet drejt pjesës së sipërme të saj
dhe sinklinalit kur ajo mbyllet drejt
pjesës së poshtme të saj. Rrudhat
quhen të drejta kur plani aksial
është vertikal. Në ekstremin tjetër
ka rrudha të shtrira, kur plani aksial
është horizontal. Ndërmjet të dyjave
ka rrudha të hedhura dhe rrudha
të përmbysura.
Rrudhat e drejta formohen nga
sforcimet e shtypjes ko-aksiale,
rrudhat e hedhura dhe të përmbysura të sforcimeve që nuk janë ko-aksiale.
82
Shkenca e tokës
Deformimi thyerës shprehet me anën e
planeve të thyerjeve, që janë shkëputjet. Me marrëveshje, do të quhet tavan
shtresa shkëmbore që vendoset mbi planin e shkëputjes, dhe dysheme atë që
vendoset poshtë saj. Shkëputjet në varësi të hedhjeve dhe planit të shkëputjes
janë të disa llojeve: normale, inverse, e djathtë, e majtë etj (shih skemat). Hedhja
është zhvendosja e pastër e të dyja
shtresave. Sforcimet e shtypjes
prodhojnë shkëputje inverse (kur
plani i shkëputjes është i hedhur)
ose të mbihipjes (plani i shkëputjes
është afërsisht horizontal). Në të
dyja rastet, tavani ngjitet në raport
me dyshemenë.
Format e relievit që krijohen si
pasojë e lëvizjeve rrudhosëse e
shkëputëse.
Nëpërmjet teorisë së tektonikës së
pllakave është propozuar një model
që merr parasysh shtypjet anësore
(laterale) dhe ngritjen vertikale të
një mase të madhe shkëmbore. Ky
përgjegjës të forcave të nevojshme
në formimin e brezave malorë të
deformuar. Skemat 1,2,3,4,5,6
ilustrojnë etapat e mëdha të
formimit të një brezi malor.
83
Shkenca e tokës
1
Materiali shtesë
qëë krijohet
k ij h
2
3
4
5
6
84
Futja progresive e pllakës oqeanike nën pllakën kontinetale
përqendron materialin që gjendet
mbi fundet oqeanike dhe formon
një material shtesë (prizëmakricioni) që rritet.
Ecuria në vazhdimësi e zgjerimit
të pllakës oqeanike drejt pllakës
kontinentale, krijon një mbihipje
të materialit të akrecionit (materialit shtesë) mbi buzinën kontinental. Ky material i ngurtë, i
cili vazhdon të jetë nën veprimin
e këtyre pllakave, rrudhoset, pra,
formon një brez të deformuar që
quhet brez malor i papjekur, i përkohshëm. Pra, në këtë brez malor,
dinamika ende nuk ka përfunduar.

Majlinda Ziu - Botime Pegi

Transcription

Similar documents

Raport - Gjendja e Ujërave në Kosovë

Aug - Worldwide TV-FM DX Association