Consumers` Handbook on Telecommunications

Transcription

Consumers` Handbook on Telecommunications
Hkkjrh; nwjlapkj fofu;ked izkfèkdj.k
xzkgdkaph nwjlapkjojhy
gLriqfLrdk
egkuxj nwjlapkj Hkou
tokgjyky usg# ekxZ
uoh fnYyh&110002
osclkbZV % www.trai.gov.in
izLrkouk
nwjlapkj lsosP;k miHkksäkaP;k fgrkaps j{k.k dj.ks gs ¼Vªk;½ ps ,d çkFkfed
è;s; vkgs- ;k fBdk.kh] Vªk; osGksosGh xzkgdkfHkeq[k çdj.kkaoj fu;keds] funsZ'k
vkf.k vkns'k tkjh djhr vkys vkgs- ijarq] ,dk miHkksäklkBh Vªk;}kjk çLrqr
dsY;k tk.kkj~;k mik;;kstukapk ykHk ?ks.;klkBh] v'kk miØekafo"k;h miHkksäk vkf.k
miHkksäk laLFkkauk tkx:d cufo.ks egÙokps vkgsA
lacafèkr ekfgrhpk miHkksäkalkBh çlkj dj.ks ,d dBh.k vkokD;kps dk;Z
vkgs- Vªk;us R;kP;k nwjoj iksgkspysY;k dk;ZØeka}kjk vkf.k çdk'kuka}kjk vkiyk
vkokdk ok<foyk vkgs- ;k gsrwusp ßnwjlapkjojhy miHkksäkaaph gLriqfLrdkß ;k
'kh"kZdkph gLriqfLrdk çdkf'kr dj.;kr vkyh vkgs- gh gLriqfLrdk let.;kl
lksis Ogkos Eg.kwu ,dk lksI;k xzkgd&vuqdwy v'kk Hkk"ksr fyfgyh vkgs- ;kr
dks.kR;kgh nwjlapkj lsok iqjfo.kkj~;kaP;k lsok çkIr dj.;k'kh lacafèkr loZ ckchapk
lekos'k dsyk vkgsA
gh fu;eiqfLrdk Vªk;}kjk vk;ksftr çknsf'kd miHkksäk f'k{k.k dk;Z'kkGsr
uksan.kh—r miHkksäk laLFkk vkf.k miHkksäkauk brj ekxkaZuh vkf.k brj nwjoj
iksgkspfo.kkj~;k ekè;ekaeèkwu eksQr okVi dj.;kP;k mís'kkus cufo.;kr vkyh vkgsA
eyk [kk=h vkgs dh gh fu;eiqfLrdk nwjlapkj miHkksäkaeè;s R;kaP;k
gDdkafo"k;h vkf.k fo'ks"kkfèkdkjkafo"k;h nwjlapkj xzkgdkaeè;s tkx:drk fuekZ.k
dj.;klkBh mi;qä fl) gksbZyA
rkjh[k% 16 QsC#okjh] 2015
¼jkgqy [kqYyj½
vè;{k
vk'k;kapk räk
çkLrkfod
çdj.k&1 vè;k;&2
1-
2-
3-
4-
5-
6-
7-
nwjlapkj lsospk miHkksäk Eg.kwu ukouksan.kh
,d eksckbZy tksM.kh ?ks.ks
1
vkjaHkhps lap
1
okmplZ 2
çhisM miHkksäkauk ,dk okmpjP;k dk;kZUo;uklanHkkZr ekfgrh 3
çhisM miHkksäkauk okijkP;k lanHkkZr ekfgrh
4
çhisM eksckbZy tksM.khaP;k lanHkkZr ekxhy okijkps ri'khy 5
miHkksäkaP;k [kkR;kfo"k;h ekfgrh
4
f'kdk;r fuokj.k
1- rØkj dsaækph LFkkiuk
2- rØkj dsaækr rØkjh gkrkG.ks 3- rØkjh gkrkG.;klkBh osGsph e;kZnk vkf.k lsosP;k fouarh
4- pkSd'kh dj.ks
5- dLVej dsvj uacjoj IVRS ph fØ;k
6- vihy çkfèkdj.kkdMs vihy
7- lYykxkj lferh
8- vfiykaph gkrkG.kh
9- vihy çkfèkdj.kk}kjk dkekpk mjd
10- oscoj vkèkkfjr rØkj fujh{k.k O;oLFkk
11- nwjlapkj xzkgdkaph lun
12- o`Ùki=s vkf.k osclkbZVoj ekfgrhps çdk'ku
7
7
8
8
8
9
9
10
10
11
11
12
çdj.k&3 çdj.k&4 lsosph xq.koÙkk vkf.k vpwd fcys
1- lsosph xq.koÙkk
2- lsosP;k xq.koÙksps fujh{k.k dj.ks 3- vpwd fcys
1-
2-
3-
4-
5-
6-
çdj.k&5 13
13
14
eksckbZy uacj iksVsZcfyVh (MNP)
iksfVaZx çfØ;k
iksfVaZxlkBh ik=rk
iksfVaZxph fouarh ukdkj.;klkBh vkèkkj
iksfVaZxph fouarh ekxs ?ks.ks iksfVaZxph osG
iksfVaZx dsysY;k uacjps dk;kZUo;u
16
17
18
18
19
19
vfu"V okf.kT; laidkaZoj çfrcaèk vk.k.ks
1- Vsfyd‚e def'kZ;y dE;qfuds'kUl çsQjUl
jsX;qys'kUlph eq[; oSf'k"Vîs
2- jftLVj dls djkos
3-jftLVªs'kuuarj UCC P;k çdj.kh rØkj çdj.k&6 1-
2-
3-
4-
5-
6-
20
23
25
nwjlapkj 'kqYd
'kqYdkP;k ok<hP;k fojksèkkr laj{k.k vkthou IykUlP;k lekos'kkcjkscj] nh?kZ lçek.krslg 'kqYd ;kstuk
jksfeax lsokalkBh 'kqYd
çhisM miHkksä~;kalkBh iwoZn{krk
iksLVisM xzkgdkalkBh iwoZn{krk tekur Bsohpk ijrkok
26
26
27
28
28
29
7- iksLVisM xzkgdkalkBh ØsfMV fyfeV 8- çhisM vkf.k iksLVisM xzkgdkalkBh lkekbZd iwoZn{krk 9- fn'kkHkwy dj.kkjh 'kh"kZds vlysY;k 'kqYd ;kstukaoj çfrcaèk vk.k.ks
10- 'kqYd ;kstuk@'kqYd tkfgjkrhaps çdk'ku 11- CyWd vkmV Mst
29
30
30
31
32
ewY;ofèkZr lsok ¼VAS½
1-
VAS lkBh dk;kZUo;u vkf.k njkP;k vkdkj.khojhy lwpuk 33
2- ewY;ofèkZr lsok can dj.ks
34
çdj.k&7 çdj.k&8 çdj.k&9 VsfyQksu Øekad lsOg dj.ks vkf.k Mk;y
dj.;klkBh lwpuk
1- eksckbZy g¡MlsVeè;s eksckbZy Øekad lsOg dj.ks
2- Mk;y djko;kP;k lwpuk
36
37
miHkksäk çf'k{k.k vkf.k vkWuykbu losZ{k.k lkèku
1- - v‚uykbu losZ{k.k lkèku
38
tksMi=k
AegÙokps QoS ekinaM39
¼eqyHkwr vkf.k lsY;qyj eksckbZy lsok½
AAegÙokps QoS ekinaM ¼cz‚McWaM½
40
TRAI lg uksan.khÑr da>;qej vWM~oksdlh xzqIlph ;knh 41
vk'k; vLohdj.k
48
ifjp;
Hkkjrh; nwjlapkj fu;ked çkfèkdj.kkph ¼TRAI½ LFkkiuk lalnsP;k ,dk dk;|k}kjs 1997
eè;s >kyh gksrh- Eg.kts] Vsfyd‚e jsX;qysVjh v‚FkksfjVh v‚Q bafM;k vWDV] 1997 ;k
çkfèkdj.kkps è;s; miHkksäkaP;k fgrkaP;k j{k.kkph lqfuf'prh dj.ks vkf.k R;kp osGh
nwjlapkjkph o`)hlkBh] çlkj.kklkBh vkf.k dscy lsokalkBh ifjfLFkrhps v'kk çdkjs vkf.k
v'kk xrhr laxksiu dj.ks] ts Hkkjrkl mn;ksUeq[k tkxfrd ekfgrh lektkr ,d vxzxkeh
Hkwfedk ikj ikM.;kl l{ke cuow 'kdsy- gh mfí"Vîs lkè; dj.;klkBh] çkfèkdj.k lsosP;k
rjrqnheè;s iknZf'kZdrsoj y{k dsafær djhr vkf.k miHkksäkauk iqjs'kh fuoM] ijoM.;ktksxs
'kqYd vkf.k lsosph xq.koÙkk miyCèk d:u ns.;klkBh osGksosGh fu;eus] funsZ'k] vkns'k]
f'kQkj'kh vkf.k ekxZn'kZd rÙos tkjh djhr vlrsus vyhdMs miHkksäkaps j{k.k] rØkj fuokj.k O;oLFkk] vuko';d okf.kT; laidZ
vkf.k eksckbZy iksVsZcfyVh ;kaP;k lanHkkZr fu;eus tkjh dsys vkgsr- TRAI us miHkksä~;kauk
lekèkkudkjd ifjfLFkrh fuekZ.k dj.;klkBh] lsok iqjoBknkjka}kjk iqjfoY;k tk.kkj~;k lsosP;k
xq.koÙksps çek.k Bjowu fnys vkgsrTRAI
tjh
dk;nk çkfèkdj.kkdMwu vkysY;k Lora«k rØkjhadMs y{k nsr ulys rjh ns[khy]
vkysY;k rØkjh R;k {ks=kP;k dkefxjhl eki.;kl vkf.k R;k çdj.kkaP;k
lacksèkuklkBh vk.k[kh fu;ked mik;;kstuk dj.;klkBh enr djrkr- okLrfod] TRAI
}kjk tkjh fu;eus] funsZ'k vkf.k vkns'k miHkksäkadMwu TRAI eè;s çkIr rØkjhaP;k eqGk'kh
ikBiqjkok d: 'kdrhyTRAI
TRAI eè;s
;k gLrif=dsr çkfèkdj.kk}kjk tkjh dsY;k xsysY;k loZ fu;ekapk] vkns'kkapk vkf.k funsZ'kkapk
miHkksäkP;k –"Vhdksukrwu visf{kr lkjka'k miyCèk vkgs- nwjlapkj lsospk ,d miHkksäk Eg.kwu
ukouksan.khiklwu] rØkj fuokj.k] 'kqYd] lsosph xq.koÙkk] eksckbZy uacj iksVsZcfyVh] ewY;ofèkZr
lsok] udks vlysys okf.kT; laidZ] g¡MlsVoj eksckbZy Øekad lsOg dj.ks] Mk;y djko;kP;k
fVIl vkf.k miHkksäk f'k{k.k ;k loZ lacafèkr xks"Vh osxosxG~;k çdj.kkaeè;s Li"V dsY;k
vkgsr- ;kps ri'khy TRAI ph osclkbZV www.trai.gov.in oj miyCèk vkgsr-
çdj.k 1
nwjlapkj lsospk miHkksäk Eg.kwu
ukouksan.kh
,d eksckbZy tksM.kh ?ks.ks
R;kP;k fuoMhP;k lsok iqjoBknkjkdMs
fdaok R;kP;k vfèk—r foØhP;k nqdkukr
tkos ykxrs vkf.k QksVksxzk¶l vkf.k iÙkk
vkf.k vksG[k n'kZfo.kkj~;k iqjkok ;kaP;klg
loZlkèkkj.ki.ks dLVej vWfDof>'ku Q‚eZ
¼CAF½ Eg.kwu vksG[kY;k tk.kkjk ,d vtZ
lknj djkok ykxrks- eksckbZy tksM.khP;k
lanHkkZr] ,[kknk xzkgd ,d iksLV&isM
fdaok çh&isM ¼Iyku½ pk i;kZ; Lohdk:
'kdrksA
,[kk|k lsosP;k {ks=kr] th lglk ,dk LVkVZ&vi dhV
jkT;kr dks&VfeZul vlrs] rsFks Hkkjrh;
ljdkj}kjk ¼nwjlapkj foHkkx½ ijokukçkIr
vls vusd nwjlapkj lsok iqjfo.kkjs
vlrkr- ijokU;kuqlkj rs eqyHkwr ¼y¡M
ykbZu½ fdaok eksckbZy VsfyQksu fdaok
baVjusV@cz‚McWaM lsok fdaok v'kk ,df=r
lsok miyCèk d:u nsrkr- ;kaP;kiSdh ,dk eksckbZy tksM.khlkBh ,dk
dks.kR;kgh lsosr #fp vlysY;k O;ähl ukouksan.khP;k osGh] xzkgdkyk R;k lsok
iqjoBknkjkdMwu fdaok R;kP;k vfèk—r
1
foØh nqdkukrwu ,d LVkVZ vi lap vkf.k ¼d½ Iyku okmpj ¼yky jax½ & ;kyk
;k vU; xks"Vh feGkO;kr%
,dk miHkksä~;kyk ,[kk|k 'kqYd
Iykueè;s ukouksan.kh dj.;klkBh
¼[k½ fle dkMZ(
okijrkr vkf.k ;keqGs gs dks.krsgh
¼[k½ ,d eksckbZy uacj] ¼eksckbZy uacj
vkfFkZd ewY; miyCèk d:u nsr
iksVsZcfyVhP;k çdj.kkO;frfjä½(
ukgh- gs okmpj oki:u xzkgd
¼x½ tksM.khP;k çdkjkfo"k;h ekfgrh&
R;kpk 'kqYd Iyku ns[khy cnyw
çhisM fdaok iksLVisM(
'kdrks¼?k½ da÷;qej dsvj uacj] tujy ¼[k½ VkWi vi okmpj ¼fgjok jax½ & gs
bUQksesZ'ku uacj vkf.k vihy
dsoG O;ä dsysY;k vkfFkZd eqY;kl
çkfèkdj.k(
O;ä djrs vkf.k R;kr R;kP;k
lçHkk.krk fdaok okijkoj dks.krkgh
¼³½ Vsfyd‚e da÷;qelZ pkVZjph laf{kIr
fucaZèk ulrks- gs dsoG ngk #i;kaP;k
vko`ÙkhiVhr miyCèk vlrs vkf.k vU;
LVkVZ vi lapkeè;s dks.kR;kgh fo'ks"k
dks.krsgh okmpj ngk #i;kaP;k
'kqYdkps okmpj vl.kkj ukgh- rFkkfi]
iVhr miyCèk ulrs,d 'kqYd Iyku fnyk tkbZy- LVkVZ vi
lapklkscr] xzkgdkyk dLVej vWfDof>'ku ¼x½ Lis'ky VWjhQ okmpj ¼STV½ ¼fioGk
jax½ & miHkksä~;kyk dsoG v'kk
Q‚eZph ,d çr fnyh tkbZy'kqYdkps Qk;ns miyCèk d:u
okmplZ ¼çh&isM eksckbZy xzkgdkalkBh½
ns.;kpk mís'k vlrks] T;kyk ,d
fdaok vfèkd 'kqYdkP;k ?kVdkapk
lsok çkIr dj.;klkBh] xzkgdkyk R;kP;k
ykHk ?ks.;kph bPNk vlrs- mnk- 40
xjtsuqlkj okmplZ osxG~;k [kjsnh
#i;kapk STV, STD lkBh 40 iSls
djkO;k ykxrhy- lsok iqjoBknkj dsoG
çfr fefuV] 30 fnolkalkBh oSèk]
pkj çdkjps okmplZ nsÅ 'kdrks- rs
30 #i;kapk STV 7 fnolkalkBh
[kkyhyçek.ks vkgsr%
2
500 SMS eksQr miyCèk d:u
nsrks- STV gk T;klkBh rks Iyku
miyCèk vlrks] fofHkUu xks"VhalkBh
'kqYd vkf.k rlsp oSèkrk n'kZforks]
th uOon fnolkagwu vfèkd ulrsSMS fdaok MsVk ;kaP;k'kh lacafèkr
STV] T;kph eqnr 7 fnolkagwu
vfèkd vlrs] R;kps miHkksä~;kdMwu
vuqerh feGkY;kuarj fofgr i)
rhus uqruhdj.k gksÅ 'kdrs & ,dk
SMS }kjk ßgks;ß vls ikBowu fdaok
bZ&esy}kjk fdaok i=k}kj fdaok
QWDl}kjk vkf.k oscoj vkèkkfjr
çksxzke vlY;kl Þgks;Þ ;k osxG~;k
cVuus vuqerh nsÅu dsys tkÅ
'kdrs¼?k½ d‚Ecks okmpj ¼fuGk jax½ & 'kqYd
Iykueè;s gs okmpj dkye;kZnk
uOon fnolkaph jk[krs] ,dk
dkykoèkhlkBh ,d fdaok vusd
xks"Vh cnyw 'kdrs vkf.k çhisM
[kkR;kr vkfFkZd ewY; ok<ow 'kdrs-
,dk okmpjP;k lfØ;.kkcíy
çh&isM miHkksä~;kauk ekfgrh
,dk okmpjP;k Rofjr dk;kZUo;kukoj]
lsok iqjoBknkjkus çhisM miHkksä~;kyk
[kkyhy ekfgrh SMS }kjk dGfo.ks
vko';d vkgs%
¼d½ Iyku okmpjP;k lfØ;.kkoj %
¼i½ Iykups 'kh"kZd (
¼ii½ Iykuph oSèkrk (
¼[k½ V‚i vi okmpjP;k lfØ;.kkoj%
¼i½ vkdkjysyh ,dw.k fdaer(
¼ii½ çdj.kkuqlkj çfØ;k 'kqYd
fdaok ç'kkldh; vkdkj(
¼iii½ dj dkiys tkrhy(
¼iv½ fuOoG vkfFkZd ewY; tksMys
tkbZy(
¼v½ ,dw.k miyCèk vkfFkZd ewY;(
¼x½ fo'ks"k 'kqYd okmpjP;k lfØ;.kkoj%
¼i½ vkdkjysyh ,dw.k fdaer(
¼ii½ okmpjph oSèkrk dkykoèkh(
3
¼iii½ R;k okmpjlkBh vlysys
fo'ks"k ykHk¼?k½ ,dk d‚Ecks okmpjP;k lfØ;.kkoj%
¼i½ vkdkjysyh ,dw.k fdaer(
¼ii½ R;k okmpjlkBh vlysys
fo'ks"k ykHk(
¼iii½ R;k fo'ks"k ykHkkalkBh
vlysyk oSèk dkykoèkh(
¼iv½ fuOoG vkfFkZd ewY; tksMys
tkbZy(
¼v½ vkfFkZd ewY;kP;k
dks.kR;kgh okijkoj fdaok
oSèkrk dkykoèkhoj çfrcaèk
vlY;kl-
}kjk R;kyk [kkyhy ekfgrh dGfoyh
ikfgts%
¼d½ çR;sd d‚yuarj%
¼i½ d‚ypk dkykoèkh(
¼ii½ d‚ylkBh dkiyk xsysyk
vkdkj(
¼iii½ [kkR;krhy ckdh jDde(
¼iv½ fo'ks"k 'kqYd okmpjP;k
lanHkkZr deh >kysys
okijysys fefuV~l vkf.k
okijk lBh miyCèk vlysys
ckdh fefuV~l(
¼[k½ eksckbZyoj MsVkP;k okijkP;k çR;sd
l=kuarj&
¼i½ MsVk okijkps çek.k(
okijklanHkkZr çhisM miHkksä~;kauk ¼ii½ dkiysyk vkdkj(
¼iii½ [kkR;krhy 'ks"k ckdh(
ekfgrh
¼x½ ewY;ofèkZr lsokaP;k lekos'kklg
dks.kR;kgh lsosP;k lfØ;.kkuarj
¼VAS½&
¼i½ dkiysyh jDde(
¼ii½ dkiY;k xsysY;k jdeslkBh
çhisM
miHkksäkP;k
[kkR;krwu
dkj.k(
dks.krhgh jDde dkiwu ?ksrY;kl] R;k lsok
¼iii½ [kkR;krhy ckdh(
iqjoBknkjkus Rofjr SMS fdaok USSD
4
¼iv½ ewY;ofèkZr lsops h oSèkrk
¼x½ miyCèk >kysyk VAS vkf.k
dkykoèkhA
vkdkjysyh jDde(
uksan djk% tj miHkksäk lsok {ks=kP;k ¼?k½ miyCèk >kysyh çhfe;e jsV lsok
ckgsj fQjr vlsy] rj R;kyk ;k rjrqnh
vkf.k vkdkjysyh jDde(
ykxw gksr ukghr¼³½ jksfeax vkdkj(
çhisM eksckbZy tksM.khP;k lanHkkZr v'kh fouarh çkIr >kY;kuarj lsok
iqjoBknkjkus rhl fnolkaP;k vkr ekfgrh
ekxhy okijkps ri'khy
iqjfoyh ikfgts- fouarhP;k rkj[ksP;k lgk
efgus vxksnji;aZrph ekfgrh miyCèk
d:u ns.ks lsok iqjoBknkjklkBh vfuok;Z
vkgs-
miHkksäkP;k [kkR;kfo"k;h ekfgrh
çhisM miHkksäkyk ekfld fcys feGr
ukghr- ijarq] R;kyk R;kP;k lsok
iqjoBknkjkdMwu rs çkIr dj.;kpk gDd
vkgs- miHkksäk ,dk jkLr vkf.k egÙke
50 #i;s fderhoj] [kkyhy ekfgrh çkIr
d: 'kdrks%
¼d½ loZ d‚YllkBh vk'k;kuqlkj
okijkph vkdkj.kh(
¼[k½ ikBfoysY;k SMS ph la[;k vkf.k
v'kk SMSs lkBh vkdkjysyh
jDde(
miHkksäk ,dk osxG~;k Vksy Ýh 'k‚VZ
dksMyk SMS ikBowu ns[khy [kkyhy
ekfgrh çkIr d: 'kdrks%
¼d½ R;kus fuoMysyk 'kqYd Iyku] T;kr
[kkyhy xks"Vh lekfo"V vkgsr]
¼i½ LFkkfud vkf.k nh?kZ iYY;kph
¼STD½ nj vkf.k v‚u&usV
vkf.k v‚Q&usV lkBh ykxw
5
vlY;kl dks.krhgh Hksnn'khZ
nj(
¼ii½ SMS lkBh nj(
¼iii½ MsVk lsoslkBh nj(
¼[k½ çhisM miHkksäkP;k [kkR;koj
vlysyh ckdh jDde vkf.k
¼x½ R;kP;k VsfyQksu uacjoj lfØ;.k
dsysyh ewY;ofèkZr lsok ¼155223½(
uksan djk% tks miHkksäk ns'kkckgsj
jksfeaxoj vlrks] R;kyk v'kh
ekfgrh miyCèk d:u ns.ks R;k lsok
iqjoBknkjklkBh caèkudkjd ukghokij ulY;kus ,[kk|k lsY;qyj eksckbZy
VsfyQksuph tksM.kh jí dj.ks
fdeku 90 fnolkaP;k ,dk
dkykoèkhlkBh okij u >kY;kcíy
çhisM tksM.kh dkiyh tkr ukgh okij ul.ks Eg.kts] dks.krkgh ckgsj
tk.kkjk fdaok ;s.kkjk d‚y fdaok
ckgsj tk.kkjk SMS fdaok ewY;ofèkZr
lsospk okij ul.ks fdaok HkkMs u
fnys tk.ks vlrs-
6
90 fnolkaP;k uarj] R;k çhisM
[kkR;kr miyCèk vlY;kl u
okijY;kP;k
dkykoèkhlkBh]
,dk osGh 30 fnolkapk vfrfjä
dkykoèkh çkIr d:u ns.;klkBh]
R;krwu 20 #i;kais{kk vfèkd jDde
dkiyh tkÅ u;siksLVisM eksckbZy VsfyQksu tksM.;kalkBh
lsQ dLVMh
iksLVisM eksckbZy miHkksäk R;kaP;k uacjyk
çR;sd rhu efgU;kalkBh 150 #i;kais{kk
vfèkd jDde u nsrk lsQ dLVMheè;s Bsow
'kdrkriqu% lØh; dj.;klkBh ok<ho
dkykoèkh% T;k miHkksäkph tksM.kh
fuf"Ø; dj.;kr vkyh vkgs] R;kauk 15
fnolkapk ok<ho dkykoèkh ns.;kr ;srks]
T;kr rs R;k uacjyk 20 #i;kagwu vfèkd
jDde u nsrk iqu% lØh; djow 'kdrkr-
çdj.k 2
rØkj fuokj.k
rØkjhP;k fuokj.kklkBh pkSdV
nwjlapkj miHkksäk rØkj fuokj.k fu;ked
miHkksäkaP;k rØkjh gkrkG.;klkBh] lsok
iqjoBknkjkadMwu lsosP;k fouarh vkf.k
miHkksäkalkBh ekfgrhph rjrwn ;kaP;klkBh
;k pkSdVhuqlkj dk;Zokgh djrs-
jkg.ks vko';d vkgs- tj R;kpk VsfyQksu@
eksckbZy fc?kMysyk vlsy] rj rks vU;
lsok iqjoBknkjkdMwu ,dk tksM.khpk okij
d: 'kdrks] T;kP;klkBh ,d osxGk uacj
vfèk—r dsysyk vkgs- miHkksäk fganh fdaok
baxzth fdaok R;k {ks=krhy LFkkfud Hkk"ksr
cksy.;kpk i;kZ; Lohdk: 'kdrks-
rØkj dsaæ gh lsok iqjoBknkjka}kjk
rØkj fuokj.kkpk ifgyk VIik vlrksrØkj dsaækr ßda÷;qej dsvj uacjÞ vlrks]
tks Vksy Ýh vlrks- rØkj dsaækr O;fäxr
:ikus ns[khy tkÅ 'kdrks vkf.k rlsp
bZesy vkf.k iksLVk}kjk ns[khy laidZ lkèkw rØkj dsaækr rØkjhaph gkrkG.kh
'kdrksuksanfoysY;k çR;sd rØkjhlkBh ,d
^fo'ks"k M‚dsV uacj^ fnys tkrs- rØkj
,[kk|k miHkksä~;kl rØkj vlsy] rj dsaæ rØkj uksanfo.;kph rkjh[k vkf.k osG
R;kus R;kP;k lsok iqjoBknkjkP;k rØkj vkf.k rØkjhP;k fuokj.kklkBh le;lhek
dsaæk'kh Vksy Ýh Þda÷;qej dsvj uacjß ;kaP;klg rks fo'ks"k M‚dsV uacj SMS
'kh laidZ lkèk.ks t#jh vlrs- rØkj }kjk dGfors- rlsp] ,[kk|k rØkjhojhy
dsaæ vkBoMîkP;k loZ fnuh ldkGh 8 dkjokbZP;k iwrZrsuarj] R;k miHkksäkyk
oktY;koklwu jk=h 12 oktsi;aZr pkyw
7
dsysY;k dkjokbZcíy vkf.k vihy
çkfèkdj.kkyk vihy dj.;kP;k fØ;sl
SMS fdaok bZesy fdaok iksLVk}kjk
dGfo.;kr ;srs- rØkjhps ri'khy çR;sd
fo'ks"k M‚dsV uacjP;k leksj fdeku rhu
efgus flLVheeè;s jk[kys tkrkrmiHkksäkyk fo'ks"k M‚dsV uacj vkf.k
dsysY;k dkjokbZcíy ekfgrh lap; d:u
Bso.;kpk lYyk fnyk tkrks- tj ,[kk|k
çdj.kh] miHkksäk fuokj.kkcíy lekèkkuh
ulsy] rj rks ,d vihy djrkuk gs
ri'khy oki: 'kdrks-
rØkjhaph gkrkG.kh vkf.k lsosP;k
fouarh gkrkG.;klkBh le;lhek
pkSd';k gkrkG.ks
tj
,[kk|k
miHkksäkyk
lsok
iqjoBknkjkdMwu dkgh fof'k"V ekfgrh
goh vlsy] rj rks R;k lsok iqjoBknkjkus
LFkkiysY;k ßtujy bUQksesZ'ku uacjÞ oj
Mk;y d: 'kdrks- tj R;kus da÷;qej
dsvj uacjdMs d‚y d:u ekfgrh
ekfxryh] rj R;kyk tujy bUQksesZ'ku
uacjoj d‚y dj.;kl lkafxrys tkÅ
'kdrs- lsok iqjoBknkj lkekU; ekfgrh
ns.kkj~;k ,taV'kh cksyY;kcíy miHkksäkyk
vkdkj ykow 'kdrkr- gk vkdkj rsOgkp
ykxw gksrks] tsOgk ,[kknk IVRS esuweè;s
da÷;qej dsvj ,taV'kh cksy.;klkBh cVu
nkcrks-
rØkjhaph gkrkG.kh vkf.k lsosP;k fouarh
gkrkG.;klkBh le;lhek tksMi=&1
vkf.k 2 eè;s fnysY;k lsok fu;eukP;k
xq.koÙksr uewn dsY;kuqlkj vlrkrtj ,[kk|k çdj.kh QoS fu;eukaeè;s
le;lhek mYysf[kr ulY;kl] rØkjh dLVej dsvj uacj
vkf.k lsosP;k fouarhl 3 fnolkaeè;s Þda÷;qej dsvj uacjß dMhy baVjvWfDVOg
lacksèkys xsys ikfgtso‚bl fjLi‚Ul flLVhe ¼IVRS½ [kkyhy
i)rhus dke djrks%
8
vihy çkfèkdj.kkdMs vihy
tj miHkksäk R;kP;k rØkjhP;k
fuokj.kkcíy lekèkkuh ulsy] fdaok
R;kP;k rØkjhps fuokj.k u dsys xsY;kl
fdaok fofufnZ"V dkykoèkhr fuokj.
kkph dks.krhgh lwpuk u feGkY;kl] rks
vihy çkfèkdj.kkdMs R;kP;k rØkjhP;k
fuokj.kklkBh tkÅ 'kdrks- vihy
çkfèkdj.kkP;k laidkZps ri'khy LVkVZ&vi
dhVeè;s] lsok iqjoBknkjkaP;k osclkbZVoj
vkf.k R;kaP;k foØhP;k nqdkukaeè;s miyCèk
vlrkr-
,d vihy nk[ky dj.;klkBh
dks.krsgh 'kqYd fdaok vkdkj ?ksryk tkr
ukgh- miHkksäk vkiys vihy rØkjhP;k
lacksèkuklkBh fofgr dkye;kZnsP;k
eqnrlekIrhuarj rhl fnolkaP;k vkr] bZesy
fdaok QWDl fdaok iksLV fdaok O;fäxr
:ikus fdaok R;k lsok iqjoBknkjkP;k
dLVej dsvj uacj}kjk ns[khy nk[ky
d: 'kdrks- vihy dj.kkj~;kph mifLFkrh
vko';d ukgh] ijarq tj R;kph bPNk
vlsy] rj rks O;fäxr :ikus vihy
çkfèkdj.kkle{k vkiY;k çdj.kh mifLFkr
jkgw 'kdrks-
lYykxkj lferh
çR;sd lsok {ks=kr lsok iqjoBknkjkP;k
vihy çkfèkdj.kklkBh ,d lYykxkj
lferh vlrs- R;kr nksu çfrfuèkh vlrkr
& ifgyk lsok iqjoBknkjkdMwu vlrks
vkf.k nqljk Vªk;lg uksan.kh dsysyk
da÷;qej vWM~oksdlh xzqi ¼CAG½ gk vlrkslYykxkj lferhyk R;kP;k fopkjkFkZ
vihy çkfèkdj.kkP;k çR;sd vihyoj
vkiyk lYyk |kok ykxrks-
9
vihYlph gkrkG.kh
vihy çkfèkdj.kkP;k lfpoky;kl%
rØkj çkIr gksrkp Rofjr ,d fo'ks"k
vihy Øekad nsr vihy uksanowu ?ks.ks vihy feGkY;kP;k rhu fnolkaP;k
vkr vihy çkIr >kY;kph iksp]
SMS fdaok bZesy}kjk fo'ks"k vihy
Øekad ikBfo.ks(
vihy feGkY;kP;k rkj[ksiklwu rhu
fnolkaP;k vkr] mÙkj ns.;klkBh
lsok iqjoBknkjkyk R;k vihykph
,d çr lkr fnolkaeè;s lacafèkr
ekfgrh] dkxni=s fdaok uksanh
;kaP;klkscr ikBowu ns.ks( vkf.k
lsok iqjoBknkjkdMwu mÙkj çkIr
>kY;kiklwu nksu fnolkaP;k vkr]
R;k lsok iqjoBknkjkP;k mÙkjkoj
fopkjklkBh lYykxkj lferhleksj
Bso.kslYykxkj lferhl R;kP;k le{k BsoY;k
xsysY;k çR;sd vfiykoj R;kpk lYyk
iaèkjk fnolkaeè;s |ko;kpk vlrkslfpoky;kl lYykxkj lferhpk lYyk]
10
R;k lferhdMwu feGkY;kiklwu nksu
fnolkaP;k vkr vihy çkfèkdj.kkleksj
Bsoko;kpk vlrks-
vihy çkfèkdj.kk}kjk fuiVkjk
tsOgk ,[kkns vihy] vihy çkfèkdj.kkle{k
Bsoys tkrs] rsOgk rs v'kk çdkjph pkSd'kh
djow 'kdrs] tsFks rs Bjko vkf.k lkscr
fu.kZ;klkBh eqís R;kr mYysf[kr djhr]
fyf[kr Lo:ikr dkj.kkalfgr vkns'k
eatwj d:u] ngk fnolkaeè;s R;k vihypk
fuiVkjk djko;kpk fopkj djrs- vihy
çkfèkdj.k lYykxkj lferh}kjk fnY;k
xsysY;k lYY;koj ;ksX; fopkj dj.;kph
vis{kk vlrs- ,[kk|k çdj.kh tj vihy
çkfèkdj.kkus lYykxkj lferhP;k fo#)
fu.kZ; |ko;kpk Bjfoyk] rj R;kyk
R;klkBh R;kp vkns'kkr dkj.ks |koh
ykxrhyvihy çkfèkdj.kkP;k lfpoky;kl R;k
vfiykoj vihy dj.kkj~;kl vkf.k lsok
iqjfo.kkj~;kl SMS fdaok bZesy fdaok
iksLVk}kjk fu.kZ; dGok;pk vlrks-
oscoj vkèkkfjr rØkj fujh{k.k
O;oLFkk
çR;sd lsok iqjoBknkjklkBh oscoj vkèkkfjr
rØkj fujh{k.k O;oLFkk LFkki.;kpk vkns'k
fnysys vkgsr] T;kP;k}kjk miHkksäk R;kaP;k
rØkjhapk ekx ?ksÅ 'kdrhy- rØkjhaps
fujh{k.k dj.;kph O;oLFkk ns[khy
o`Ùki=kaeè;s nj lgk efgU;kauh çdkf'kr
dsyh tkrs
nwjlapkj miHkksäk lun
loZ lsok iqjoBknkjkalkBh nwjlapkj
miHkksäk lun fganh] baxzth vkf.k R;k
lsok {ks=krhy LFkkfud Hkk"ksr çdkf'kr
dj.ks vko';d vlrs- R;k lunseè;s
brj xks"Vhalkscr [kkyhy ckch lekfo"V
vlrkr%
lsosP;k vVh vkf.k 'krhZ]
rØkjhP;k fuokj.k ra=kfo"k;h
ekfgrh]
rØkj fuokj.kkph çfØ;k]
QoS fu;kedkvarxZr
fofoèk
rØkjhalkBh çkfèkdj.kk}kjk funsZf'kr
osGsP;k fofoèk pkSdVh]
dU÷;qej dsvj uacj&Vksy Ýh]
tujy bUQkWesZ'ku uacj&Vksy Ýh
fdaok vkdkj.khoj vkèkkfjr]
eksckbZy uacj iksVsZcfyVh] lsok
iqjoBknkjk}kjk lsosps fu"dklu
fdaok tksM.kh rksM.ks ;kaP;k'kh
lacafèkr fofoèk fØ;k]a
çkfèkdj.kk}kjk tkjh fofHkUu fu;eus]
vkns'k ;kaP;k varxZr miHkksäkps
gDd]
çkfèkdj.k vkf.k vU;}kjk tkjh
fofHkUu fu;keds] vkns'k vkf.k funsZ'k
;kaP;k varxZr lsok iqjoBknkjkph
drZO;s vkf.k nkf;ÙoseksckbZy
xzkgdkyk
R;kP;k
ukouksan.khP;k osGh feG.kkj~;k LVkVZ vi
lapkeè;s nwjlapkj miHkksäk lunsph ,d
laf{kIr vko`Ùkh vlsy11
o`Ùki=s vkf.k osclkbZVeè;s
ekfgrhps çdk'ku
lsok iqjoBknkjkyk lgk efgU;krwu ,dnk
[kkyhy ekfgrh fganh vkf.k baxztheè;s
eq[; o`Ùki=kaeè;s çdkf'kr djkoh ykxsy
vkf.k rlsp fryk R;kaP;k oscoj çfl)
djkoh ykxsy%
12
dLVej dsvj uacj
tujy bUQesZ'ku uacj
vihy çkfèkdj.kkps laidZ ri'khy
oscoj vkèkkfjr rØkj fujh{k.k
ç.kkyhoj rØkjhP;k fujh{k.kklkBh
çfØ;k-
çdj.k 3
lsosph xq.koÙkk vkf.k vpwd fcys
Vªk; vfèkfu;e lwfpr djrs dh çkfèkdj.k lsosP;k xq.koÙksps çek.k LFkkfir
djsy vkf.k R;kauk lsok iqjoBknkjka}kjk fnyk ikfgts vkf.k v'kk lsokaps
vèkwueèkwu losZ{k.k djhr jkgkos] ts.ksd:u nwjlapkj lsosP;k miHkksäkaP;k
fgrkps laj{k.k gksÅ 'kdsy-
iwrZrk dj.kkjs lsok iqjfo.kkj~;kaps ekinaM
tksMi=&1 vkf.k 2 eè;s fnys vkgsr-
Vªk;eè;s
xq.koÙkkaps çek.k ¼QoS½
Vªk;us osGksosGh tkjh QoS }kjk fofoèk
lsokalkBh lsosP;k xq.koÙkkaps çek.k
çLFkkfir dsys vkgsr- Vªk;dMs ok;jykbZu
¼eqyHkwr½] lsY;qyj eksckbZy VsfyQksu lsok
¼2G vkf.k 3G½] cz‚McWaM lsok vkf.k vxnh
vyhdMs ok;jykbZu MsVk lsok ;kaP;klkBh
lsosP;k çek.kkauk lapkfyr dj.;klkBh
osxGs QoS miyCèk vkgsr- lsosP;k
xq.koÙksojhy egÙokps çekids vkf.k R;kaph
QoS
ps fujh{k.k dj.ks
lsosP;k xq.koÙksph lqfuf'prh dj.;klkBh
lsok iqjoBknkjkaP;k dkefxjhoj fujh{k.k
Bso.;klkBh] Vªk;us eq[;Ùokus rhu VII;kaph
,d uhrh voyafcyh vkgs%
1- lsok iqjoBknkjkadMwu frekgh
dkefxjhpk fujh{k.k vgoky]
2- =;LFk i{k ,tUlht}kjk QoS ps
ys[kk ifj{k.k]
3- =;LFk i{k ,tUlht}kjk xzkgdkaP;k
lekèkkukps losZ{k.k-
13
rlsp] Vªk; lsok iqjoBknkjkadMwu i‚baV
v‚Q baVjdusD'ku ¼POI½ vgoky ns[khy
nj efgU;kl çkIr djrkseksckbZy VsfyQksu lsosP;k QoS lkBh
usVodZps ys[kk ifj{k.k lè;k loZ lsok
{ks=kaeè;s frekgh rÙokoj dsys tkrs]
rj eqyHkwr vkf.k cz‚McWaM lsokaps ys[kk
ifj{k.k okf"kZd rÙokoj dsys tkrsxzkgdkaP;k larq"Vhpk Lrj rikl.;klkBh
xzkgdkaps losZ{k.k nj lgk efgU;kauh dsys
tkrs- ys[kk ifj{k.k vkf.k losZ{k.k Lora=
,tUlhtdMwu d:u ?ksrys tkrkr vkf.k
R;kaps ifj.kke miHkksäkaP;k ekfgrhlkBh
osclkbZVoj çfl) dsys tkrkr- tj
TSPs }kjk QoS P;k ekinaMkaps ikyu
u >kY;kl] fu;ked vkfFkZd naMkRed
dkjokbZ d: 'kdrs-
fcfyax vpwdrk
pqdhP;k
fcfyaxiklwu
vkf.k
vkdkj.khiklwu miHkksä~;kaP;k fgrkaps
j{k.k dj.;klkBh] çkfèkdj.kkus feVfjax
vkf.k fcfyaxP;k vpwdrslkBh ,d
;qfuQ‚eZ dksM v‚Q çWfDVl r;kj dsyk
vkgs- lsok iqjoBknkjkauk R;kaP;k feVfjax
vkf.k fcfyax flLVheps njo"khZ Vªk;}
14
kjk fuèkkZfjr ,dk ys[kk ifj{kdk}kjk
ys[kk ifj{k.k djowu ?;kos ykxsy vkf.k
çR;sd vkfFkZd o"kkZlkBh ,d ys[kk ifj{k.k
çek.ki= çkfèkdj.kkyk njo"khZ 31 tqySP;k
vkr lknj djkos ykxsy- rlsp] ys[kk
ifj{kdka}kjk R;k ys[kk ifj{k.k vgokykr
dkgh vi;kZIrrk vk<GY;k] rj lsok
iqjoBknkjkauk R;kaP;koj dkjokbZ dsY;kpk
vgoky fdaok vWD'ku Vsdu fjiksVZ Vªk;yk
njo"khZ 15 uksOgsacjP;k vkr lknj djkok
ykxrksys[kk ifj{k.kknjE;ku] [kkyhy 'kqYd
IykUllkBh ,dk efgU;kP;k d‚y MsVkP;k
uksanhaps ys[kk ifj{k.k nj frekghr gks.ks
t#jh vlrs %
¼d½ frekghP;k vkjaHkh xzkgdkaph egÙke
la[;k vlysY;k rhu çhisM vkf.k
nksu iksLVisM IykUl¼[k½ frekgh njE;ku nksu uos çhisM
vkf.k iksLV isM 'kqYd IykUl lq#
dsY;k(
¼x½ frekghP;k vkjaHkh xzkgdkaph egÙke
la[;k vlysY;k nksu fo'ks"k 'kqYd
okmplZ(
¼?k½ frekghP;k vkjaHkh xzkgdkaph egÙke
la[;k vlysY;k nksu çhisM MsVk
IykUl( vkf.k
Vªk;us ,d ys[kk ifj{k.k vkf.k ekxZn'kZd
rÙokalkBh feVfjax vkf.k fcfyaxP;k
fu;euklkBh ,d ri'khyokj ifj{k.k
lwph tkjh dsyh vkgs- ;k ys[kk
ifj{k.kkr çdkf'kr 'kqYd] ewY;ofèkZr
lsokalkBh vkdkj.kh] fcy fMfyOgjh
çfØ;sph iMrkG.kh] fcfyax rØkjhaps
fuokj.k vkf.k rØkj gkrkG.;kph çfØ;k]
fjpktsZllkBh lfØ;.k dkykoèkh b-P;k
rqyusr ?ksrysY;k vksOgjfcfyax] jksfeax
vkdkj.kh ;kaph rikl.kh lekfo"V vlrkr-
ys[kk
ifj{k.kknjE;ku
vk<GysY;k
O;oLFkkRed m.khok dkyc) çdkjs
lqèkkjY;k ikfgtsr- feVfjax vkf.k
fcfyax O;oLFksP;k ys[kk ifj{k.kkus
vusd O;oLFkkRed çdj.ks vksG[k.;kr
vkf.k rlsp] R;kus lsok iqjoBknkjkauk
fcfyaxeèkhy R;kaP;k O;oLFksP;k çfØ;sl
lqèkkj.;klkBh vkf.k R;k}kjs fcfyaxP;k
rØkjh ?kVfo.;klkBh enr dsyh vkgs-
15
çdj.k 4
eksckby uacj iksVZscfyVh
eksckbZy uacj iksVsZcfyVh Eg.kts ,d v'kh lqfoèkk] T;kr ,[kknk miHkksäk
R;kpk eksckbZy uacj dk;e jk[kr eksckbZy ra=kKku y{kkr u ?ksrk ,dk lsok
iqjoBknkjkdMwu nqlj~;k lsok iqjoBknkjkdMs tkÅ 'kdrks fdaok ,dk ijokukçkIr
lsok {ks=kP;k varxZr] ,dk lsY;qyj eksckbZy ra=kKkukdMwu nqlj~;k lkj[;kp
lsok iqjoBknkjkdMs tkÅ 'kdrks- iksVsZcfyVheè;s rhu i{k lkehy vlrkr] 1½
lsok iqjoBknkjkl cnyw bfPN.kkjk miHkksäk] 2½ Mksuj vkWijsVj fdaok vlk lsok
iqjoBknkj T;kyk miHkksäkcnyw bfPNr vlrks] 3½ fjfliaV vkWijsVj ¼uok lsok
iqjoBknkj½] T;kP;kdMs miHkksäk tkÅ bfPNr vlrks-
iksfVaZx i)rh
vkiY;k eksckbZy uacjP;k iksfVaZxlkBh
bPNqd miHkksä~;kyk%
v'kk fjfliaV v‚ijsVj'kh ¼RO½
laidZ lkèkkok ykxrks] T;kP;k'kh
R;kyk R;kpk eksckbZy uacj iksVZ
djko;kpk vlrks R.O. dMwu dLVej vWfDof>'ku
Q‚eZ ¼CAF½ vkf.k iksfVaZx Q‚eZ çkIr
djkok ykxrks iksfVaZx fouarhP;k udkjklkBh mfpr
vkèkkj vkf.k vU; vVh dkGthiwoZd
okpk16
tks uacj iksfVaZx djko;kpk vkgs
R;k uacjo:u SMS ikBowu Mksuj
v‚ijsVjdMwu ^;qfud iksfVaZx dksM^
çkIr djk- UPC çkIr dj.;klkBh]
^1900^ ;k uacjoj ^PORT^ v'kh
v{kjs fygwu R;kuarj iksfVaZx
djko;kP;k uacjps 10 vad fygwu
SMS ikBok- ;kph uksan Bsok dh
v'kk jhrhus çkIr dsysyk UPC, tEew
vkf.k dk'ehj] mÙkj iwohZ {ks=s vkf.k
vklke lsok {ks=kaO;frfjä loZ lsok
{ks=kalkBh 15 fnolkalkBh oSèk vlsy]
tsFks gh oSèkrk 30 fnolkaph vlsy-
uksan djk% çhisM SMS yk tEew vkf.k
dk'ehj ;sFks vuqerh ulY;keqGs] ,d
UPC feGfo.;klkBh miHkksä~;kyk 1900^
Mk;y djkok ykxsy- miHkksäk uacjph
iMrkG.kh d:u ^1900^ ojhy vkWijsVj
UPC miyCèk d:u nsbZy-
ik= BjY;kl] UPC pk mYys[k
djhr CAF vkf.k iksfVaZx Q‚eZ Hkjk dkxnksi=h iqjkO;kalg iw.kZi.ks
Hkjysyk iksfVaZx Q‚eZ vkf.k CAF,
fjfliaV v‚ijsVjdMs lknj djkok ,dk iksLV isM miHkksäkus iksfVaZx
Q‚eZ vkf.k CAF lg vafre fcyph
,d çr ns[khy tksMkoh fjfliaV v‚ijsVjdMwu uohu SIM
çkIr djkosdkiksZjsV xzkgd
dkiksZjsV eksckbZy uacjP;k iksfVaZxP;k
çdj.kh] Eg.ktsp ,[kk|k c‚Mh dkiksZjsV]
daiuh fdaok dks.krhgh laLFkk ;kaP;k ukos
fnyk xsysyk eksckbZy uacj] iksfVaZxP;k
fouarhlkscr fofgr #ikr v'kk iksfVaZxyk
vuqerh ns.kkjh miHkksä~;kph vfèk—r
Lok{kjh vlysyk ,d çkfèkdkj i= tksMkos
ykxsydkiksZjsV eksckbZy uacjP;k çdj.kh]
iksfVaZx fouarheè;s ,dkp osGh iUuklis{kk
vfèkd eksckbZy uaclZP;k iksfVaZxph fouarh
dsyh tkÅ 'kd.kkj ukgh vkf.k çR;sd
eksckbZylkBh iksfVaZxps vkdkj ykxw gksrhytj ,dkgwu vfèkd dkiksZjsV eksckbZy
uacjlkBh iksfVaZx fouarh dsY;kl] vls
uaclZ ,dkp Mksuj v‚ijsVjps vlrkr-A
iksfVaZxlkBh ik=rk
,d eksckbZy uacj vlysyk miHkksäk
,d iksfVaZx fouarh dsoG R;kP;k eksckbZy
tksM.khP;k lfØ;.kkP;k 90 fnolkuarj
dj.;kl ik= vlrks- tj ,[kknk eksckbZy
uacj vxksnjp ,dnk iksfVaZx dsysyk vlsy]
rj R;k uacjps iqUgk iksfVaZx vxksnjP;k
17
iksfVaZxP;k rkj[ksP;k 90 fnolkuarj gksÅ
'kdrsiksfVaZxP;k fouarhP;k osGh] iksLV isM
miHkksä~;kyk ,d nkf;Ùo lknj djkos
ykxrs dh vafre fcyuqlkj R;kus loZ
ckdh Mksuj v‚ijsVjyk pqdrh dsyh vkgs
vkf.k rks@rh R;k loZ ckdhl Mksuj
v‚ijsVjyk ns.;kl ckaèkhy vkgs] th
iksfVaZx çfØ;k iw.kZ gksbZi;aZr gksbZy vkf.k
Loh—rh nsrks dh v'kk dks.kR;kgh ckdhl
Mksuj v‚ijsVjyk nsbZi;aZr iksfVaZx dsysyk
eksckbZy uacj fjfliaV v‚ijsVj}kjk [kafMr
dsysyk jkghy,[kk|k çhisM xzkgdkP;k çdj.kkr] R;kyk
vls ,d nkf;Ùo |kos ykxsy dh R;kyk
ekfgr vkgs dh iksfVaZxP;k osGh f'kYyd
vlysyk VkWd VkbZe lekIr gksÅu tkbZy-
iksfVaZxph fouarh ukdkj.;klkBh
dkj.ks
¼[k½ ,dk uO;k tksM.khP;k lfØ;.kkP;k
uOon fnol vxksnj gh fouarh dsyh
vkgs¼x½ eksckbZy uacjP;k ekydheèkhy
cnykph çfØ;k lq# vlsy¼?k½ iksfVaZx djko;kpk eksckbZy uacj
dksVkZ}kjk çfrcafèkr vlsy¼³½miHkksä~;kus vkarj lsok {ks=kr
iksfVaZxlkBh vkosnu dsys vlsy¼p½ iksfVaZxP;k fouarheè;s mYys[kysyk
;qfud iksfVaZx dksM Mksuj v‚ijsVj
}kjk iksfVaZx djko;kP;k eksckbZy
uacjlkBh fnY;k xsysY;k ;qfud
iksfVaZx dksM'kh tqGr ulsy fdaok
UPC ph oSèkrk laiq"Vkr vkyh
vlsy¼N½ ;qfud iksfVaZx dksMpk oSèkrk
dkykoèkh R;k Mksuj v‚ijsVjyk
feG.;kiwohZ laiwu xsyk vlsy-
iksfVaZxph fouarh ukdkjyh tkÅ 'kdrs] ,[kk|k iksfVaZx fouarhl ekxs ?ks.ks
tj%
,[kknk miHkksäk R;kP;k iksfVaZx fouarhl
¼d½ ckdh ns.kh 10 #i;s fdaok vfèkd iksfVaZxlkBh ,d fouarh dsY;kiklwu 24
vkgsrklkr ekxs ?ksÅ 'kdrks] vkf.k R;klkBh
18
R;kyk fjflihaV v‚ijsVjyk fyf[kr iksfVaZx >kysY;k uacjps lfØ;.k
Lo:ikr dGokos ykxrs- ijarq] lsok
iqjoBknkjkl R;k iksfVaZxlkBh fnysyk fjfliaV v‚ijsVj miHkksä~;kyk
iksfVaZxph rkjh[k vkf.k osG dGosyvkdkj ijr dj.;kps nkf;Ùo jgkr ukgh lsosP;k [kaMkpk dkykoèkh iksfVaZxP;k
iksfVaZxph osG
rkj[ksl jk=hP;k osGh lqekjs 2
rklkapk vlsytEew vkf.k dk'ehj] vklke vkf.k mÙkj iwohZ
{ks=kP;k çdj.kkaO;frfjä] loZ ijokukçkIr funsZf'kr rkjh[k vkf.k osGsuarj
lsok {ks=kaeè;s iksfVaZxP;k çfØ;slkBh
fjflihaV v‚ijsVj}kjk çkIr uO;k
fu;eukP;k çfØ;suqlkj 7 fnolkapk egÙke
fle dkMZus tqU;k fle dkMZyk
dkykoèkh ykxw 'kdrks] vkf.k tEew vkf.k
cnyk- ¼uksan djk% çhisM tksM.
dk'ehj] vklke vkf.k mÙkj iwohZ {ks=kaeè;s
khP;k [kkR;krhy ckdh uO;k fle
vuqer egÙke dkykoèkh gk 15 dk;kZy;hu
dkMZeè;s LFkkukarjhr gks.kkj ukgh½
fnolkapk vkgs-
19
çdj.k 5
dfcaZx vuokaVsM def'kZ;y dE;qfuds'kUl
¼udks vlysY;k okf.kT; laidkaZoj çfrcaèk vk.k.ks½ ¼CUCC½
nwjlapkj miHkksäkalkBh O;R;; vkf.k vlqfoèksps ,d eq[; dkj.k vlysys
vul fyflVsM def'kZ;y dE;qfuds'kUl ¼UCC½ jks[k.;klkBh] Vªk;us 1
fMlsacj 2010 jksth ßn VsfydkWe def'kZ;y dE;qfuds'kUl dLVej çsQjUl
jsX;qys'kUl] 2010ß vfèklwfpr dsyk vkgs- ;kr ,d uW'kuy dLVej çsQjUl
jftLVj lkehy ?ksryk vkgs] T;kr xzkgd loZ okf.kT; laidZ jks[kw 'kdrks
fdaok fuoMdi.ks fofufnZ"V lkr xVkaeèkwu SMS CykWd d: 'kdrks] ts
vkgsr] 1½ c¡fdax@ba';qjUl@vkfFkZd mRiknus@ØsfMV dkMZ~l( 2½ fj;y
bLVsV( 3½ f'k{k.k( 4½ LokLF;( 5½ miHkksäk oLrw vkf.k vkWVkseksckbZYl(
6½ tulaidZ@çlkj.k@euksjatu@ekfgrh ra=Kku vkf.k 7½ i;ZVu vkf.k
vkjke fdaok rks loZ dkWYl@SMS feG.;kpk i;kZ; pkyw Bsow 'kdrks-
Vsfyd‚e def'kZ;y dE;qfuds'kUl
dLVej çsQjUl jsX;qys'kUlph
eq[; oSf'k"Vîs
Vªk; fujarji.ks ;k fu;eukaP;k
dk;kZUo;ukps fujh{k.k djhr vkgs vkf.k
;k fu;eukaP;k dk;kZUo;ukP;k njE;ku
vkysY;k vusd ckchauk fopkjkFkZ ?ksrys
20
vkgs- ;k O;oLFksP;k xSjokijkl tk.kwu
?ks.;klkBh vkf.k fu;ked pkSdVhl etcwr
dj.;klkBh] Vªk;us ;k fu;kedkalkBh vkf.k
funsZ'kkalkBh vusd lqèkkj.kk tjh dsY;k
vkgsr- Vsfyd‚e def'kZ;y dE;qfuds'kUl
dLVej çsQjUl jsX;qys'kUluqlkj] fofoèk
lqèkkj.kk vkf.k tkjh fofoèk funsZ'k ;kaP;klg
vul‚fyflVsM def'kZ;y dE;qfuds'kUloj
fu;a=.k vk.k.;klkBh ;k pkSdVhph BGd ¼v½ Mcy fQYVfjax çfØ;k] T;k}kjk
oSf'k"Vîs [kkyhyçek.ks vkgsr%
VsfyekdsZVlZ vkf.k ,Dlsl iqjfo.
kkjs nks?ksgh vokafNr okf.kT; d‚Yl
¼i½ VsfyekdsZVlZuk nwjlapkj lalkèkus
vkf.k SMS ;ksX; jhrhus fQYVj
?ks.;kiwohZ] uksan.kh 'kqYd Eg.kwu
gksrhy ;kph lqfuf'prh djrhy]
5000 #i;s Hk:u Vªk;'kh uksan.kh
ts.ksd:u R;kP;klkBh i;kZ;
djkoh ykxrs vkf.k R;k v‚ijsVjdMs
Lohdkj.;kO;frfjä] NCPR oj
vuker Bso Eg.kwu 50]000 #i;s
uksan.kh dsysY;k dks.kR;kgh xzkgdkyk
|kos ykxrkrd‚y fdaok SMS tk.kkj ukgh¼ii½ fu;eukP;k mYya?kukcíy dMd
miHkksäka}kjk lqyHkrsus vksG[k
naM gksÅ 'kdrks vkf.k R;klkBh ¼vi½ gks
.;kP;k lqfoèkslkBh nso?ksohP;k
VsfyekdsZVlZP;k vekur Bsoheèkwu
vkf.k
çpkjkRed lans'kkalkBh
naMkph jDde olwy d:u ?ks.;kph
os
x
os
x
Gh
'kh"kZ
dsrjrwn vkgs¼iii½ tj VsfyekdsVZ lZuh lgk osGk ¼vii½ lsok iqjoBknkj uO;k xzkgdkadMwu
vls vk'oklu ?ksrhy dh rs R;k
fu;eukaP;k rjrqnhaps mYya?ku dsy]s
tksM.khpk xSjokij dj.kkj ukghr
rj R;kaP;k loZ nwjlapkj lalkèkukauk
vkf.k xSjokij R;kaph tksM.kh
dkiys tkbZy vkf.k R;kauk dkG~;k
dki.;kl tckcnkj Bjsy;knhr Vkdys tkbZy] T;keqGs rs
tj ,[kk|k çdj.kh] ,[kk|k
iq<hy nksu o"kkalZ kBh dks.krhgh ¼viii½
miHkksäkus
çpkjkps
lans'k
nwjlapkj lalkèkus ?ksÅ 'kd.kkj ukghrikBfo.;klkBh
R;kph
Vs
f
yQks
u
¼iv½ VsfyekdsZVlZlkBh o‚bl d‚YllkBh
tks
M
.kh
okijyh]
rj
ifgY;k
^140^ iklwu pkyw gks.kkjh osxGh
rØkjhojp
R;kph
VsfyQksu
uacj fljht] th VsfyekdsZfVax o‚bl
tks
M
.kh
dkiyh
tkbZ
y
vkf.k
R;kps
d‚Yl lqyHkjhR;k vksG[k.;klkBh
uko
vkf.k
iÙkk
nks
u
o"kka
ZlkBh
cufoyh vkgs21
dkG~;k ;knhr Vkdys tkbZydkG~;k ;knhr VkdY;kus] R;kP;k
ukokojhy loZ lsok iqjoBknkjkP;k
loZ VsfyQksu tksM.;k rksMY;k
tkrhy vkf.k iq<hy nksu o"kkaZlkBh
R;kyk dks.krhgh uoh tksM.kh feGw
'kd.kkj ukgh- pqdhph tksM.kh
dkiY;kP;k fo#) dks.krhgh rØkj
dsY;kl R;k lsok iqjoBknkjkaph
pkSd'kh gksbZy¼ix½ tj okf.kT; nso?ksohpk i;kZ; gok
vlsy rj] ,[kk|k O;ähP;k orhus
R;kp eksckbZy uacjoj fdaok ,[kk|k
osxG~;k VsfyQksu uacjoj v'kk
O;ähP;k nwjlapkj lalkèkukaP;k
tksM.;k nqlj~;k uksVhluarj dkiY;k
tkrhy- mnk- tj uksan.kh—r u
dsysys VsfyekdsZVlZ R;kaP;k eksckbZy
tksM.kh oki:u ,[kk|kP;k orhus
okf.kT; laidkZlkBh bPNqd vlrhy]
letk LFkkoj lainsP;k daiuht]
ex R;k LFkkoj lainsP;k daiuhph
lalkèkus ns[khy mYya?kukP;k
nqlj~;k uksVhloj tksM.kh dki.;kl
tckcnkj vlrhy22
¼x½ lsok iqjoBknkjkauk ;kph lqfuf'prh
dj.ks vko';d vlrs dh SMS]
nso?ksohP;k lans'kkO;frfjä vU;
lans'k ;kaP;klfgr dks.krsgh okf.kT;
laidZ dsoG ldkGh 9 rs jk=h 9
oktsi;aZrp ikBfoys ikfgtsr¼xi½ çfr fle 100 SMS is{kk vfèkd
v'kk ikBfoysY;k çR;sd SMS lkBh]
xzkgdkyk çfr SMS fdeku 50 iSls
|kos ykxrhy- SMS iWdpk nj ,dk
fnolkr 100 SMS is{kk vfèkdlkBh
ykxw vl.kkj ukgh¼xii½ lsok iqjoBknkjkauh xzkgdkauk okjaokj
SMS }kjk] fdeku lgk efgU;krwu
,dnk] UCC u ikBfo.;kfo"k;h
vkf.k
R;kP;k
mYya?kukP;k
ifj.kkekafo"k;h ekfgrh iqjfoyh
ikfgts¼xiii½lsok iqjoBknkjkauh oscoj vkèkkfjr
UCC rØkj dj.;kph O;oLFkk
dk;kZfUor dsyh ikfgts vkf.k UCC
rØkjh dj.;kl miHkksäkauk ,d
lefiZr vlk bZesy vMªsl nsÅ
djkok-
¼xiv½ SMS }kjk ,d UCC rØkj nk[ky
dj.ks vkrk lqyHk dj.;kr vkys
vkgs- vkrk SMS }kjk rØkj
dsoG UCC SMS vls fygwu
R;kiq<s VsfyQksu uacj vkf.k SMS
feGkY;kph rkjh[k fygwu 1909 oj
ikBowu dsyh tkÅ 'kdrs-
vlsy] rj 7 xVkaeèkwu ilarhph
fuoM fdaok dks.kR;kgh fuoMhpk
cny- dLVej dsvj ,fD>D;qfVOg
iq"Vh djsy vkf.k R;k xzkgdkP;k
ilarhl jftLVj djrhy- dLVej
dsvj ,fD>D;qfVOg R;kaP;k}kjk
lØh; dsY;k xsysY;k ilarhfo"k;h
dGorhy vkf.k rlsp ;qfud
jftLVj dls djkos
jftLVªs'ku uacjfo"k;h ns[khy lwfpr
djrhy ,[kknk miHkksäk R;kP;k ilarhl
fdaok ilarhP;k cnykl ,d d‚y miHkksäk R;kP;k ilarhl fdaok
d:u fdaok Vksy Ýh uacj 1909
ilarhP;k cnykl 'k‚VZ dksM 1909
oj ,d d‚y d:u vkf.k dLVej
oj ,d d‚y d:u vkf.k IVRS
dsvj ,fD>D;qfVOgyk ilarhP;k
}kjk lwfpr ilarhps jftLVj
jftLVj dj.;kfo"k;h dGow
dj.;kps fdaok ilarhl cny.;kps
'kdrks- Eg.ktsp] ßiw.kZi.ks Cy‚DMß
fuoMw 'kdrhy- IVRS ilarhP;k
fdaok ßvkaf'kd :ikus Cy‚DMß] tj
lfØ;.kkph iq"Vh djrhy- xzkgdkyk
ilarh ßvkaf'kd :ikus Cy‚DMß lkBh
R;kP;k ilarhP;k jftLVªs'kufo"k;h
23
vkf.k ;qfud jftLVªs'ku uacjfo"k;h
ykxsy] mnk- fuoMysY;k c¡fdax
dGfoys tkbZyxVkeèkwu lans'k Fkkacfo.;klkBh
'STOP 1^ gk lans'k ikBokok ykxsy miHkksäk 1909 oj SMS ikBowu
ns[khy ilarhl jftLVj djow xzkgdkyk T;k uacjyk jftLVj fdaok
'kdrkr- mnk- tj xzkgdkyk laiw.
jí djko;kps vlys] R;k uacjo:up
kZi.ks Cy‚d dsysyk xV gok vlsy]
ilarhP;k jftLVªs'kulkBh fdaok
rj R;kyk v{kjs ßSTART<Lisl>0ß
ilarhP;k cnyklkBh fdaok jí
gk lans'k 1909 oj ikBokok ykxsydj.;klkBh d‚y djkok@SMS
R;kyk dsoG c¡fdax@ba';qjUllacaèkh
ikBokok ykxsyekfgrh çkIr dj.;klkBh] lans'k ,dnk miHkksä~;kus R;kph ilarh
v{kjs "START<Lisl>1" ikBokok
jftLVj dsyh dh ex] R;kyk
ykxsy- vkaf'kd :ikus Cy‚d
ilarhauqlkj jftLVªs'ku fdaok
dj.;kP;k i;kZ;klkBh vkf.k 7
ilarh cny.;kP;k rkj[ksiklwu 7
xVkaiSdh ,dkgwu vfèkd i;kZ;
fnolkaP;k uarj okf.kT; laidZ çkIr
fuoM.;klkBh
R;kyk
v{kjs
gks.ks can gksbZy"START<Lisl>1,
2]…"ikBokok
ykxsy 1909 oj o‚bl d‚Yl d:u fdaok
IVRS ¼1909½ oj d‚y d:u fdaok
1909 yk SMS ikBowu] miHkksäk
R;kP;k ilarhl Fkkacow@cnyw 'kdrksdks.kR;kgh vkaf'kd #ikr Cy‚d
dsysY;k@fuoMysY;k ilarhdMwu
lans'k Fkkacfo.;klkBh xzkgdkyk
STOP<i;kZ;> gk SMS ikBokok
24
jftLVªs'kuuarj ns[khy okf.kT;
laidZ dk;e jkfgyk rj dk;
djkos
}kjk rØkj jftLVj dj.;klkBh]
miHkksä~;kus [kkyhy çk#ikr 1909 oj
SMS dsyk ikfgts%
UCC, xxxxxxxxxx] ] rkjh[k@efguk@o"kZ]
tsFks xxxxxxxxxx VsfyQksu uacj fdaok
R;k UCC ps 'kh"kZd vlrs- rØkjhP;k
jftLVªs'kuuarj] ,d ;qfud dEIysaV uacj
R;k rØkjnkjkyk fnyk tkrks vkf.k R;k
rØkjhoj dsysyh dkjokbZ] R;k v‚ijsVj}
kjk 7 fnolkaeè;s dGfoyh tkrsSMS
tj jftLVªs'kuuarj ,[kk|k miHkksäkyk
vokafNr okf.kT; laidZ çkIr >kyk] rj
rks lsok iqjoBknkjkdMs o‚bl d‚y}kjk
fdaok SMS }kjk Vksy Ýh 'k‚VZ dksM 1909
oj vlk UCC feGkY;kP;k rhu fnolkaP;k
vkr ,d rØkj d: 'kdrks-
25
çdj.k 6
nwjlapkj 'kqYd
nwjlapkj 'kqYd gh miHkksäka'kh fuxMhr vlysyh lokZr egÙokph ckc vkgsR;keqGs] Hkkjrh; nwjlapkj fu;ked çkfèkdj.k dk;nk fo'ks"kÙokus lwfpr
djrks dh] çkfèkdj.k vfèkÑr jkti=kkr T;k njkaoj nwjlapkj lsok miyCèk
dsY;k tkrhy] rs nj vfèklwfpr d: 'kdrs- R;kuqlkj] çkfèkdkj.kkus
ifgyk loaZd"k 'kqYd vkns'k] 1999 eè;s ikfjr dsyk- R;kuarjP;k o"kkaZeè;s]
nwjlapkj 'kqYd vkns'k] 1999 eè;s uO;k ckchauk vkf.k ifjfLFkrhauk
gkrkG.;klkBh vusd cny vkf.k lqèkkj.kk ?kMY;k vkgsr-
'kqYd ok<hfo#) laj{k.k
vkf.k Rofjr fdaok iq<hy fcfyax
lk;dyiklwu ykxw dsY;k ikfgtsr-
¼i½ ,[kk|k lsok iqjoBknkjk}kjk ,[kk|k
miHkksä~;kyk ,dnk 'kqYd Iyku vkthou 'kqYd ;kstukalg çnh?kZ
nsÅ dsyk xsY;kl] rks R;kP;klkBh
oSèkrk vlysys 'kqYd Iyku
R;k 'kqYd IykuP;k ukouksan.khP;k
rkj[ksiklwu fdeku lgk efgU;kalkBh 1- i½dks.kR;kgh fofgr lgk
efgU;kagwu vfèkd dkykoèkhlkBh
miyCèk jkg.ks vko';d vkgsoSèk Eg.kwu çLrqr dsysys] foi.ku
¼ii½ miHkksäk R;k mYysf[kr lgk
dsysys fdaok nsÅ dsysys dks.krsgh
efgU;kaP;k dkykoèkhr ns[khy
'kqYd Iyku fdaok vkthou Eg.kwu
dks.krkgh 'kqYd Iyku fuoM.;kl
fdaok ,dosG jDde pqdfo.;kP;k
eqä vlsy- Iyku cnykP;k loZ
cnY;kr ve;kZfnr oSèkrk R;k
fouarh LohdkjY;k xsY;k ikfgtsr
miHkksä~;klkBh R;k dkykoèkhlkBh
26
miyCèkrk pkyw jkghy- vkthou
fdaok ve;kZn oSèkrk IykUlP;k
çdj.kkaeè;s] rks Iyku tksi;aZr
R;k lsok iqjoBknkjkyk R;kP;k
orZeku fdaok uwruhdj.k dsysY;k
ijokU;kvarxZr v'kh nwjlapkj
lsok iqjfo.;kl vuqerh fnysyh
vlrs- vkthou fdaok ve;kZn
oSèkrk IykUlP;k çdj.kkaeè;s] R;k
lsok iqjoBknkjkus R;kaP;k orZeku
ijokU;kP;k eqnr lekIrhpk efguk
vkf.k o"kZ R;k miHkksä~;kyk dGfoys
ikfgtsii½ dks.kR;kgh 'kqYd IykulkBh] lsok
iqjoBknkjkyk dks.kR;kgh osGh 'kqYd
?kVfo.;kl eksdGhd vlrs- ijarq]
R;k IykuP;k oSèkrs varxZr] rks lsok
iqjoBknkj ,[kk|k 'kqYd Iykueè;s
dks.krkgh 'kqYd vk;Ve ok<ow 'kdr
ukgh2- vU; 'kqYd IykUlP;k lanHkkZr]
R;k miHkksä~;kP;k ukouksan.khP;k
rkj[ksiklwu lgk efgU;kaP;k vkr(
jksfeax lsokalkBh 'kqYd
(i)
xzkgdkalkBh] çhisM vlks fdaok
iksLVisM vlks] R;kP;k lsok {ks=kP;k
ckgsj] jk"Vªh; jksfeaxoj vlrkuk
o‚bl d‚Yl vkf.k SMS lkBh
egÙke vuqer vkdkj] lekIr gks.kkjs
usVodZ vkf.k 'kqYd IykUl y{kkr u
?ksrk] [kkyhyçek.ks vkgsr%
27
ns'kkarxZr jksfeaxoj vlrkuk SMS
çhisM miHkksä~;klkBh budfeax
çkIr dj.ks eksQr vlrso‚bl d‚Yl@SMS lg T;k ßV‚d
VkbZe eqY;klß ckfèkr djhr ukghr
iii) xzkgdkyk jksfeaxnjE;ku fo'ks"k 'kqYd
v'kk loZ lsok miyCèk jkgrhyIykUluk miHkksä~;k}kjk Bjkfod
vkdkj nsÅu] vkaf'kd eksQr jksfeax ljG
'kqYd
?kV.;kP;k
fdaok iw.kZi.ks eksQr jksfeax miyCèk
çdj.kh]
miHkksä~;kyk
v'kk
gksÅ 'kdrsdikrhpk
ykHk
R;kP;k}kjk
dks.kR;kgh fo'ks"k dkjokbZfouk
çhisM lcLØk;clZlkBh lqj{kkdop
dks.kR;kgh iwoZvVhf'kok; vkiksvki
çkIr >kyk ikfgtseksckbZy lsokaps vfèkdka'k miHkksäk çhisM
lsok okij.kkjs vkgsr- R;kaP;k fgrkalkBh] orZeku
vkthou
oSèkrsP;k
dkgh fof'k"V vkns'k vkf.k funsZ'k
Iykueèkhy fdaok ve;kZfnr oSèkrk
[kkyhyçek.ks vkgsr%
IykUleèkhy miHkksäs FkksMîk ços'k
'kqYdklg vkf.k dks.krsgh vfrfjä
xgkG >kysY;k fdaok {kfrxzLr
ns; fdaok fjpktZfouk] uO;k
fledkMZP;k cnyhlkBh ;ksX;
vkthou IykUleè;s fdaok ve;kZn
jdeslg vlysY;k [kpkZoj vkèkkfjr
oSèkrk IykUleè;s tkÅ 'kdrkrvkdkj ykxw dsyk tkrksçR;sd lsok iqjoBknkjkus çhisM
oSèkrk dkykoèkhP;k v[ksjhl tj u miHkksä~;kaP;k [kkR;keè;s vkfFkZd
okijysyh dks.krhgh jDde ckdh
ewY; tksM.;klkBh 10 #i;kaps ,d
vlsy] rj ;ksX;] fof'k"V dkykoèkhr
V‚i vi okmpj miHkksäkauk nsÅ
uqruhdj.k dsY;kl uqruhdj.k
dsys ikfgts fdaok miyCèk d:u
dsysY;k dkMZoj] R;k jdesl iq<s
fnys ikfgtsLFkkukarjhr dsys tkbZyV‚i vi okmpjoj olwy dsys
V‚d VkbZe ewY; laiY;kuarj ns[khy] tk.kkjs çfØ;k 'kqYd] egÙke
laiw.kZ oSèkrsP;k dkykoèkh njE;ku
ii)
28
fdjdksG fderhP;k 3 #i;s fdaok
10 VDds ;kaP;kiSdh th deh vlsy
R;kis{kk vfèkd vlw u;s-
iksLVisM miHkksä~;kalkBh iwoZn{krk
iksLVisM miHkksä~;kauk fcykph iDdh çr
dks.kR;kgh [kpkZfouk eksQr ekx.;kpk gDd
vkgslsok iqjoBknkjka}kjk fuèkkZfjr fcYleè;s]
R;k xzkgdkyk vko';d v'kh iqjs'kh
ekfgrh vlkoh vkf.k ,[kk|k çdj.kh tj
xzkgdkus nh?kZ iYY;kP;k d‚YlP;k lanHkkZr
osxosxG~;k mYys[kklg ekfgrh ekfxryh]
rj rh ns[khy eksQr Lo:ikr miyCèk
d:u fnyh ikfgts-
çfrHkwrh Bsohpk ijrkok
lsosP;k xq.koÙksojhy fu;eukaeè;s tksM.
kh can dsY;koj 60 fnolkaP;k dkykoèkhr
vuker BsohaP;k ijrkO;koj ,d ekinaM
vkgs- tj vuker Bsohpk ijrkok
vuqc) dkykoèkhr dsyk ukgh] rj lsok
iqjoBknkjkyk R;k foyacklkBh okf"kZd 10
VDD;kaP;k O;ktkoj rs ns.ks Hkkx vlrs-
iksLVisM miHkksä~;kalkBh ØsfMV
fyfeV
i½
çR;sd iksLVisM miHkksä~;kalkBh
,d ØsfMV fyfeV fuèkkZfjr dsysyh
vkgs vkf.k R;k fyfeVyk R;kyk
osGsr lwfpr dj.ks vko';d vkgsvkjafHkd ØsfMV fyfeV R;k lsosP;k
lfØ;.kkP;k 7 fnolkaP;k vkr
dGfoys ikfgtsii½ ØsfMV fyfeV vksykaM.kkjs okijkps
ifj.kke vkf.k vU; mi;ksT; vkdkj
vkf.k rlsp T;k i)rhus ØsfMV
fyfeV ofèkZr dsys vkgs] rs ns[khy
miHkksä~;kauk vxksnjp dGfo.ks
vko';d vkgsiii½ tsOgk okij vkf.k vU; mi;ksT;
vkdkj ØsfMV fyfeVP;k 80
VDD;kai;aZr iksgksprkr] rsOgk R;k
miHkksä~;kyk R;k ckchfo"k;h ,d
lwpuk fnyh xsyh ikfgtsiv½ lwpuk feGrkp] R;k miHkksä~;kadMs
iw.kZi.ks vfxze ns.kh pqdfo.;kpk
fdaok Hkkxkr fdaok rs ØsfMV fyfeV
vksykaMyh tkÅ u;s ;klkBh R;kP;k
29
iq<hy okijkoj fu;a=.k vk.k.;kpk
miHkksä~;kyk LFkkfud vkf.k uW'kuy
i;kZ; vlrksy‚ax fMLVUl d‚Yllg] ,d
lsdankP;k Lian dkyklg] fdeku
v½ miHkksä~;kaP;k lsok rksi;aZr ckfèkr
,d çhisM vkf.k ,d iksLVisM 'kqYd
d: u;sr] tks i;aZr ,[kk|k
Iyku çLrqr dj.ks vko';d vkgsmiHkksä~;kph Bjfoysyh ØsfMV
fyfeV]
R;kP;kfo"k;h
iqjs'kk gh rjrwn ns'kkckgsj lekIr gks.kkj~;k
lwpukauarj ns[khy vksykaMyh tkrsd‚YllkBh ykxw ukgh vkgsvi½ ØsfMV fyfeVP;k Lrjkl è;kukr
fn'kkHkwy dj.kkj~;k 'kh"kZdkalg
u ?ksrk] ,[kk|k miHkksä~;kP;k lsok
rksi;aZr ckfèkr dsY;k tkÅ 'kd. 'kqYd IykUl çfrcafèkr vkgsr
kkj ukghr] tksi;aZr R;kP;k vuker i½ miHkksä~;kph fn'kkHkwy d: 'kdrhy
BsohP;k jdesis{kk deh ns; jDde
vlk dks.krkgh 'kqYd Iyku çLrqr
jkghydsyk tkÅ u;ss] foi.ku dsys tkÅ
u;s fdaok R;kph tkfgjkr dsyh
vii½ iksLVisM xzkgdklkBh LFkkfir ØsfMV
tkÅ u;s- mnk- ,[kk|k 'kqYd
fyfeVyk R;kP;k ekfld LVsVesaV@
Iykups 'kh"kZd] ts vls lqpfors
fcykeè;s lekfo"V dj.ks vko';d
dh HkkMs ?ksrys tk.kkj ukgh] ¼mnkvkgs^'kwU; HkkMs^½ Eg.ktsp Iykueè;s
çhisM vkf.k iksLVisM
,dk fdaok vU; Lo:ikr ekfld
vfuok;Z Bjkfod vkdkj vlsy] rj
lcLØk;clZlkBh lkekbZd
gs fn'kkHkwy dj.kkjs vlsyiwoZn{krk
ii½ loZ ekfld vkorhZ vkdkj] ts
,d lsdanP;k Lian dkyklg 'kqYd Iyku
miHkksä~;klkBh vfuok;Z vkgsr] rs
lsY;qyj
eksckbZy
lsok
,dk 'kh"kZdk[kkyh fnys ikfgtsriqjfo.kkj~;k çR;sd lsok iqjoBknkjkus
30
iii½
CLIP lqfoèkklkBh
vkdkj] dks.kR;kgh
'kqYd Iykueè;s miHkksä~;klkBh
,d vfuok;Z ckc cufoyh tkÅ
'kd.kkj ukgh- tsOgkgh] lsok
iqjoBknkjkauk CLIP vkdkj ykxw
djko;kpk vlrks] rsOgk rks
miHkksä~;kalkBh i;kZ;h vlkok-
'kqYd IykUlps çdk'ku
Vsfyd‚e miHkksä~;kauk R;kaP;k xjtk
Hkkxfo.kkj~;k 'kqYd IykUl fuoM.;klkBh
lqfoèkk Ogkoh ;klkBh] loZ lsok
iqjoBknkjkauk 'kqYd IykUl çdkf'kr
dj.;kps vkns'k fnysys vkgsri½loZ
'kqYd IykUl foØh@
fdjdksG nqdkukaeè;s vkf.k rlsp
lsok iqjoBknkjkaP;k osclkbZVoj
miHkksä~;kauk fofgr #ikr miyCèk
d:u fnys ikfgtsrii½ tsOgkgh 'kqYd IykUleè;s cny
gksrks] rsOgk lsok iqjoBknkjkus rs
fofgr :ikeè;s R;kaP;k osclkbZVoj
vkf.k R;kaP;k dLVej dsvj dsaækoj
v|;kor dsys ikfgts] vkf.k gs
v|;kor dsysys 'kqYd IykUl ;k
:ikaeè;s tkusokjh] ,fçy] tqyS vkf.k
v‚DVkscjP;k 7 rkj[ksi;aZr foØhph
LFkkus vkf.k fdjdksG nqdkukaeè;s
miyCèk d:u fnys ikfgtsiii½ lsok iqjoBknkjkauh loZ 'kqYd
IykUl fofgr :ikaeè;s fdeku ,dk
çknsf'kd Hkk"ksP;k vkf.k ,dk baxzth
o`Ùki=kr lgk efgU;krwu ,dnk
çdkf'kr dj.ks vfuok;Z vkgs-
'kqYdkP;k tkfgjkrh
nwjlapkj 'kqYdkP;k çLrkokaeè;s vfèkd
ikjnf'kZrk vk.k.;klkBh vkf.k nwjlapkj
miHkksä~;kauk R;kaP;k xjtkauqlkj 'kqYd
IykUl fuoM.;klkBh lqfoèkk dj.;klkBh]
^'kqYd tkfgjkrha^oj loZ lsok iqjoBknkjkauk
lwpuk tkjh dj.;kr vkY;k vkgsri½ lsok iqjoBknkjk}kjk çdkf'kr çR;sd
tkfgjkr ikjn'khZ vlkoh vkf.k
fn'kkHkwy dj.kkjh ulkoh vkf.k
rlsp tkfgjkrhph jpuk] jax] Q‚UV
çdkj vkf.k vkdkj] Vksu vkf.k ek=
lqLi"V] okpuh; vkf.k vlafnXèk
vlkoh(
ii½ loZ 'kqYd tkfgjkrhauh laiw.kZ
vk'k;kph ekfgrh m?kM djkoh] th
laHkor% miHkksä~;kP;k fu.kZ;koj
31
vlafnXèk Lo#ikr çHkko Vkdw
'kdsy(
iii½ loZ 'kqYd tkfgjkrhaeè;s nwjlapkj
lsok iqjfo.kkj~;kpk osclkbZV
vWMªsl vkf.k dLVej dsvj uacj
vlkok] ts.ksd:u xzkgd R;k 'kqYd
Iykuckcr dks.krhgh lacafèkr ekfgrh
çkIr d: 'kdsy-
CyWd vkmV Mst
fo'ks"k fnol T;k fno'kh lsok iqjoBknkj
eksQr@loyrhP;k njkps d‚Yl@MS uk
vuqerh nsr ukghr] v'kkauk ÞCyWd vkmV
MstÞ vls EgVys tkrs- miHkksäkaP;k
fgrklkBh Vªk;us [kkyhy fn'kkfunsZ'k tkjh
dsys vkgs%
i½ ,dk dWysaMj o"kkZr CyWd vkmV
Mstph la[;k ikp fnolkagwu vfèkd
ulkoh32
ii½
lsok iqjfo.kkjk CyWd vkmV Msteè;s]
fryk ,[kk|k miHkksäkus lcLØkbc
dsY;kuarj] funsZf'kr CyWd vkmV
MstP;k la[;sr dks.krhgh ok< fdaok
cny d: 'kd.kkj ukghriii½ v'kk CyWd vkmV Mstoj mi;ksT;
SMS@d‚y njkauk R;k miHkksäkyk
nsÅ djhr vlysY;k iWdsteè;s
n'kZfo.ks vko';d vlsyiv½ CyWd vkmV Mstoj d‚Yl fdaok
SMSs lkBh vkdkjys tk.kkjs nj]
R;k miHkksä~;kus ukouksan.kh dsysY;k
'kqYd Iykueèkhy njkis{kk vfèkd
vlw u;srv½ lsok iqjoBknkj R;k miHkksäkyk
CyWd vkmV MsP;k vkjaHkkP;k vxksnj]
rks çlax vkf.k CyWd vkmV Msph
rkjh[k vkf.k R;k CyWd vkmV Mst
jksth d‚Yl vkf.k SMSs lkBh ykxw
nj ;kaP;kfo"k;h 24 rs 72 rklkaP;k
njE;ku SMS }kjk dGosyvi½ lsok iqjfo.kkjk R;k dWysaMj o"kkZlkBh
ykxw vlysyh CyWd vkmV Mstph
;knh] R;kaP;k lacfèkr osclkbZVeè;s
o"kZ lq# gks.;kvxksnj çdkf'kr djsy-
çdj.k 7
ewY;ofèkZr lsok lq# dj.ks
Ýh½ gk lkekbZd 'k‚VZ dksM usewu
fnyk vkgs ;k Vksy Ýh 'k‚VZ dksM}kjk VAS
jí dj.;klkBh lsok iqjoBknkjkus
fofgr çfØ;sps ikyu dsys ikfgts miHkksäk}kjk 24 rklkaeè;s SMS
}kjk fdaok bZesy }kjk fdaok
QWDl}kjk fdaok fyf[kr Lo:ikr
iMrkG.kh;ksX; iq"Vh feGkY;kuarjp
VAS vkdkjyk tkÅ 'kdrks- ;kyk
i;kZ; Eg.kts] lsok iqjfo.kkjk ,d
nqgsjh iq"VhP;k çfØ;spk voyac
lsok iqjoBknkj miHkksäkP;k
d: 'kdrks] T;kr dk;kZUo;ukP;k
fo'ks"k eatqjhf'kok; dks.krhgh
fofHkUu ekxkaZuh R;k miHkksäk}
vkdkj.kh;ksX; ewY;ofèkZr lsok
kjk fo'ks"k laerh feG.;klkBh
iqjow 'kd.kkj ukgh- dks.krhgh
=;LFk i{kkP;k ekxkZl lkehy d:
ewY;ofèkZr lsok th vxksnj eksQr
'kdrkr] ts.ksd:u vuqerhfouk
fnysyh vlsy] fryk miHkksäkP;k
VAS ps dk;kZUo;u VkGys tkÅ
eatqjhf'kok; vkdkj.kh;ksX; cufork
'kdsy;sÅ 'kd.kkj ukgh ewY;ofèkZr lsok jí dj.;klkBh] tj xzkgdkus okn mHkk dsyk dh
R;kP;k vuqerhfouk 6 rklkaP;k vkr
nwjlapkj foHkkxkus ^155223^ ¼Vksy
ewY;ofèkZr lsokalkBh dk;kZUo;u
vkf.k vkdkj.khoj lwpuk
33
¼çfrfnu vkdkj.kh;ksX; VAS lkBh½
VAS lØh; dsyk xsyk vkf.k vU;
VAS lkBh 24 rklkr lØh; dsyk
xsyk] rj rh jDde R;k xzkgdkyk
ijr dsyh tkrs tj xzkgdkP;k [kkR;kr vi;kZIr
jDde vlsy] rj lcfLØI'kuP;k
uwruhdj.kklkBh SMS }kjk iq"Vh
çkIr dj.ks t#jh vlrs tj çhisM miHkksä~;kP;k [kkR;kr
vi;kZIr jDde vlsy] rj VAS
ps vkiksvki uwruhdkj.k gks.kkj
ukgh vkf.k R;k miHkksäkP;k fo'ks"k
vuqerhfouk iq<hy fjpktZoj iSls
dkiys tkrhy lsok iqjfo.kkj~;kyk uqruhdj.kkP;k
fu;r rkj[ksP;k fdeku 24 rkl
vxksnj miHkksä~;kyk lcLØkbc
dsysY;k ewY;ofèkZr lsosfo"k;h]
uqruhdj.kkP;k fu;r rkj[ksfo"k;h]
uqruhdj.kkP;k njkafo"k;h vkf.k v'kk
ewY;ofèkZr lsokauk vulcLØkbc
dj.;kP;k Vksy Ýh VsfyQksu
uacjfo"k;h dGfoys ikfgts34
ewY;ofèkZr lsok jí dj.ks
rqEgh rqeP;k VAS yk Mk;fyaxP;k lkè;k
çfØ;s}kjk fdaok 155223 ¼Vksy Ýh½ oj
SMS ikBowu vlfØ; d: 'kdrk fdaok
Fkkacow 'kdrkrqeph VAS uksan.kh jí djko;kph i)r
[kkyhyçek.ks vkgsSMS oki:u%
rqeP;k uacjo:u dhoMZ lans'k @
v{kjs ÞSTOPÞ 155223 oj ikBok rqeP;k Qksuoj lØh; >kysY;k
VAS mRiknukaph ,d ;knh 155223
dMwu ,d mÙkj çkIr djkmnk---------jí dj.;klkBh] lsok uacjlg mÙkj |k%
1- d‚yj VîqUl
2- fØdsV vyVZ~l
3- U;wt vyVZ~l
;k lans'kkyk rqEgkyk vlfØ;
djko;kP;k lsokaP;k la[;slg mÙkj
|kIVR oki:u%
155223 oj d‚y djk vkf.k rqeP;k
Qksuoj lè;k lØh; vlysY;k lsokafo"k;h
,sdk vkf.k rqEgkyk vlfØ; djko;kph
lsok fuoMkmnk--------d‚yj VîqUl Fkkacfo.;klkBh] 1 nkck
fØdsV vyVZ~l Fkkacfo.;klkBh] 2 nkck
U;wt vyVZ~l Fkkacfo.;klkBh] 3 nkck
rh lsok vlfØ; dj.;klkBh vpwd
cVu nkckrqeph vlfØ;.k fouarh çkIr >kY;kpk
rqEgkyk ¼IVRèSMS½ ;k nksUgh ekxsZ
,d SMS feGsy vkf.k R;kuarj lsosps
vlfØ;.k >kY;kpk SMS feGsyVªk;us vkrk fleeè;s LFkkfir vlysY;k
VAS lkBh ns[khy] lsok iqjfo.kkj~;ka}kjk
nqgsjh iq"Vh dj.;kps vkns'k fnys vkgsr-
35
çdj.k 8
eksckbZy gWaMlsVeè;s VsfyQksu uaclZ lsOg dj.ks
vkf.k d‚y@SMS lkBh Mk;y dj.;kph çfØ;k
Vªk;P;k vls è;kukr vkys vkgs dh v'kk vusd ?kVuk ?kMY;k vkgsr]
tsFks xzkgdka}kjk y¡MykbZu@eksckbZy uacjps pqdhps Mk;fyax >kys vkgs]
ifj.kkeh vkdkj.kh >kyh vkgs- Mk;y dj.;kph çfØ;k vkf.k eksckbZy
gWaMlsVeè;s VsfyQksu uaclZ lsOg dj.;klkBh i)rh ;kaph miHkksäkauh
Ñi;k uksan ?;koh-
rqeP;k gWaMlsVeè;s eksckbZy uaclZ lsOg dj.ks%
¼d½ eksckbZy QksUleè;s LFkkfud eksckbZy uaclZ lsOg dj.ks
¼mnk- 9812345678½ %
36
¼[k½ eksckbZy QksUleè;s y¡MykbZu
uaclZ lsOg dj.ks%
eksckbZy QksUleè;s y¡MykbZu uaclZ STD 4-
dksMlg lsOg djk] mnk- fnYyhP;k ,dk
uacjlkBh] STD dksM ^011^ ykowu uarj
uacj fygkok- R;kp uacjyk ^$9111^ gk
dksM ykowu ns[khy lsOg djrk ;srks5-
Mk;y djko;kP;k lwpuk
gs d: udk
1- 00 ;k dksMlg dks.kR;kgh LFkkfud
fdaok lsok {ks=kP;k ckgsjhy eksckbZy
uacjyk Mk;y d: udk fdaok SMS
d: udk] dkj.k d‚y fdaok SMS
lkBh vkarjjk"Vªh; nj vkdkjys
tkÅ 'kdrhy- mnk- 009812345678 6-
2- $ ;k dksMlg dks.kR;kgh LFkkfud
fdaok lsok {ks=kP;k ckgsjhy eksckbZy
uacjyk Mk;y d: udk fdaok SMS
d: udk] dkj.k d‚y fdaok SMS
lkBh vkarjjk"Vªh; nj vkdkjys
tkÅ 'kdrhy- mnk- 009812345678
7-
djkos
3- LFkkfud fdaok lsok {ks=kckgsjhy
dks.kR;kgh eksckbZy uacjyk] ^$91^
;k dksMlg ns'kkr dksBwugh ,dk
eksckbZy Qksuo:u Mk;y dsys tkÅ
'kdrs] mnk- $91&9922345678,[kk|k eksckbZy Qksuo:u nqlj~;k
LFkkfud eksckbZy uacjoj ,[kknk
d‚y fdaok SMS dj.;klkBh] rqEgh
dks.krkgh STD dksM u ykork Mk;y
d: 'kdrk,[kk|k eksckbZy Qksuo:u rqeP;k
lsok {ks=kckgsjhy nqlj~;k eksckbZy
uacjoj ,[kknk d‚y fdaok SMS
dj.;klkBh] rqEgkyk ^0^ fdaok
^$91^ gk dksM ykor Mk;y djkos
ykxsy- mnk- 09922345678 fdaok
$919922345678,[kk|k y¡MykbZu Qksuo:u ,dk
xSj&LFkkfud y¡MykbZu uacjoj
Mk;y djrkuk R;k uacjyk STD
dksM ykok] mnk- tj rqEgh rqeP;k
LFkkuko:u psUubZyk d‚y djhr
vlky] rj VsfyQksu uacjyk 044 gk
dksM ykokok ykxsyvkarjjk"Vªh; uaclZ dksM ^00^ fdaok
$ uarj R;k ns'kkpk dksM vkf.k rks
uacj ykowu Mk;y djk-
37
çdj.k 9
miHkksäk f'k{k.k vkf.k v‚uykbu losZ{k.k lkèku
nwjlapkj {ks=k gs ,d fujarj ok<r vlysys {ks=k vkgs- uO;k xzkgdkaph
eksBh la[;k 'kgjh vkf.k xzkeh.k Hkkxkrhy vkgs- nwjlapkj lacafèkr vusd
tkx:drk vkf.k çn'kZu vR;ar e;kZfnr vkgs- R;keqGs] Vªk;us ns'kkP;k
fofoèk Hkkxkr da>;qej vkmVjhp çksxzke}kjk miHkksäk f'k{k.kkl vkjaHk
dsys vkgs- Vªk; miHkksäk f'k{k.k vkf.k miHkksäk laLFkk vkf.k Vªk;'kh uksan.kh
dsysY;k NGO lkBh çknsf'kd dk;Z'kkGkaps vk;kstu djrs- miHkksäk f'k{k.k
dk;Z'kkGk da>;qej vWM~oksdlh xzqi ¼CAGs½ lkBh ,d vkèkkj iqjforkr
vkf.k lsok iqjfo.kkjs ,d=k ;srkr vkf.k miHkksäkacíyP;k R;kaP;k leL;kaoj
ppkZ djrkr vkf.k LFkkfud leL;k tk.kwu ?ksrkr-
v‚uykbu losZ{k.k lkèku
nwjlapkj
lsok
iqjoBknkjka}kjk
iqjfoY;k tk.kkj~;k lsokaP;k xzkgdkaP;k
–"Vhdksukl tk.kwu ?ks.;klkBh] Vªk;
fu;feri.ks Lora= ,tUlht}kjk xzkgd larq"Vh
losZ{k.kkps vk;kstu djrs vkf.k miHkksäkaP;k
fgrklkBh Vªk;}kjk tkjh vusd fu;eus]
funsZ'k vkf.k vkns'k ;kaP;k dk;kZUo;ukP;k
ifj.kkedkjdrsps eqY;kadu djrs- gh losZ{k.ks
leksjkleksj vkf.k VsfyQksfud eqyk[krha}kjk
dsyh tkrkr- baVjusV vkf.k LekVZ QksUlP;k
ok<R;k izHkkokl fopkjkr ?ksrk] Vªk;us
lsY;qyj lsosP;k xzkgdkaP;k –"Vhdksukps
ewY;ekiu dj.;klkBh oscoj vkèkkfjr
38
vWfIyds'kUl vkf.k v¡MªkWbMoj vkèkkfjr
vWiph lq#okr dsyh vkgs- oscoj vkèkkfjr
xzkgdkaps larq"Vh losZ{k.k Vªk; osclkbZV
www.trai.gov.in P;k ^da÷;qej bUQks^ eè;s
miyCèk vkgs- ;kp foHkkxkrwu v¡MªkWbM vWi
ns[khy MkÅuyksM dsys tkÅ 'kdrslosZ{k.k ç'ukoyh Vªk;}kjk fofgr lsosP;k
ekinaMkP;k xq.koÙks'kh lacafèkr lsosP;k
xzkgdkaP;k
–"Vhdksukps
ewY;ekiu
dj.;klkBh vkf.k rØkj fuokj.k ra=k'kh
lacafèkr fu;eukaph ifj.kkedkjdrk]
eksckbZy uacj iksVsZcfyVhps dk;kZUo;u vkf.k
UCC ;kaP;k ewY;kaduklkBh fuèkkZfjr dsysyh
vkgs-
tksMi=&1
egÙokph QoS çekids ¼eqyHkwr vkf.k lsY;qyj eksckbZy lsok½
39
tksMi=&2
egÙokph QoS çekids cz‚McWaM
40
lkscr jftLVj dsysyh miHkksäk vM~oksdlh xzqIlph ;knh
vØ-
miHkksäk laLFkkaph ukos vkf.k iÙks
laidZ O;äh
VsfyQksu @ eksckbZy ua- vkf.k
bZesy vk;Mht
1
bLykeiwj jke—".kiYyh #jy osYQsvj
lkslk;Vh] eq-iks- vkf.k iks-LVs- bLykeiwj]
ftYgk mÙkj fnuktiwj
¼if'pe caxky½
Jh- vCnqy vyhe ijos>] lfpo
03526&257723 ¼VsyhQWDl½
09434458614
miHkksäk ekxZn'kZu lferh Þmeklß
jktho xkaèkh miHkksäk Hkou] 12 vkf.k 10
lsDVj pksikluh gkmflax cksMZ toG]
tksèkiqj ¼jktLFkku½
Jh- fy;kdr vyh] lfpo
0291&2701515
0291&2701888 ¼QWDl½
ihiYl vWD'ku bu MsOgyiesaV ¼ih,vk;Mh½]
iksLV c‚Dl uacj 127] ,lOgh ;qfuOgflZVh
fr#irh ¼vkaèkzçns'k½
Jh- ih- xaxkèkje] vè;{k
09441557447,
2
3
irrwsngo@gmail.com
liyakat_ali9@yahoo.co.in
paidngo7@gmail.com
paid_ngo@yahoo.co.in
4
lkslk;Vh Q‚j ,T;qds'ku] jhlpZ ,UM fOgyst Jh- vkj-ds- lsUFkhydqekj] iwoZ lfpo
,aEikojesUV ¼,lbZvkjOghbZ½]
04143&248575] 09443828169
serve_2005@yahoo.co.in
fl#iDde&eq-iks- 606123] FkhRVdqMh
¼rkyqdk½ dìyksj ftYgk ¼rkfeGukMw½
5
da÷;qej dsvj lkslk;Vh
593] 24ok Ø‚l cu'kadjh
csaxGw: ¼dukZVd½
II
LVst]
Jh vkj-,u- xq:] lfpo
080&26713616 ¼VsyhQSDl½
09845683220
ccsbng@gmail.com
41
6
7
lefiZr] lsaVj v‚Q ikoVhZ ,yfOg,'ku vWUM
lks'ky fjlpZ] 37] xhrkatyh ,UDyso] fjax
jksM uacj 2] fcykliqj ¼NÙkhlx<½&495001
M‚- lanhi 'kekZ] vè;{k
07752&402731] 09893428881
samarpitch@gmail.com
OgksysaVjh v‚xZuk;>s'ku bu baVjsLV v‚Q
Jh- v'khe lU;ky] COO vkf.k lfpo
du÷;qej ,T;qds'ku ¼Oghvksvk;lhb½] O&45] 011&47331000] 47331025
rGetyk] yktir uxj&II,
011&29849081 (QSDl)
cvoice@vsnl.net
uoh fnYyh&110014
coo@consumer-voice.org
8
laj{k.k]
101] vkJ; egs'k vikVZesaV
cksfjax jksM iVuk ¼fcgkj½
Jh- ts-ds- Hkxr] O;oLFkkidh; fo'oLr
0612&2534134 ¼VsyhQWDl½
098431496489
9
Hkkjr T;ksfr
46] Mk;eaM Msjh] dchj ekxZ]
y[kukS ¼mÙkj çns'k½
Jh- fot; vkpk;Z] laLFkkid] vè;{k
0522&3254455] 0522&2237899
¼QWDl½ 09415028127
fgekpy miHkksäk laj{k.k ifj"kn
¼uksan.kh—r½] oekZ d‚EIysDl] ifgyk etyk]
,u,p&22 'kks?kh] f'keyk ¼fgekpy çns'k½
Jh f'ko nÙk Hkkj}kt] vè;{k
0177&2661284 ¼VsyhQWDl½
09418458760
uW'kuy lsaVj Q‚j áqeu lsVyesaVl v¡M
,UOgk;uZesaV ¼,ulh,p,lb½] bZ&5@,]
fxjh'k dqat] vjsjk d‚yuh] HkksikG
¼eè;çns'k½
Mk- , ds xqIrk] Mk;jsDVj tujy
07552465306@2463731@4277074
10
11
42
sanrakshan_goal@yahoo.co.in
bharat.jyoti@yahoo.co.in
hpuspsml@gmail.com
nchsebpl@gmail.com
12
miHkksäk laj{k.k ,UM dY;k.k lferh]
miHkksäk Hkou] 119@354 n'kZu iwokZ] xqerh
uacj 5] dkuiwj ¼mÙkj çns'k½
Jh ine eksgu feJk] lfpo
0512&2217840] 09450156430
lkslk;Vh Q‚j lks'ky VªkUlQkWesZ'ku
¼,l,lVh½] Mh-uacj 46@162] cqèkokjisB]
dquqZy ¼vkaèkzçns'k½
Jh- Ogh- vUtus;qyw] lapkyd
08518&255050] 08008663861
14
da÷;qej xk;MUl lkslk;Vh v‚Q bafM;k]
Cy‚d J] vk>kn eSnku] dkek bfLirG]
egkikfydk jksM] eqacbZ
Mk- ,e-,l- dkeFk] ekun lfpo
022&22621612] 022&22659715
¼QWDl½ cgsibom@gmail.com
15
QksMZ VªLV] djkbZdqMh ds;qMhvk;,y]
e:FkuxqMh] fljkok;ky iksLV] djkbZdqMh
¼rkfeGukMw½
Jh- lh- i‚y vYxk jlku]
çkstsDV Mk;jsDVj
04577&264334@264331 09788979901
16
jktdksV 'kgj ftYgk xzkgd lqj{kk eaMG]
329] iksiVHkkbZ lksjBh;k Hkou] lnj cktkj]
jktdksV ¼xqtjkr½
Jherh jekcsu eokuh] vè;{k
0281&2471122@3041329
09426201611
17
oweu vWD'ku xzqi ¼MCY;w,th½
xaxkoYyh ¼eq-iks-½] vÙkwj rkyqdk]
lkyse ftYgk fiu 636105 ¼rkfeGukMw½
Jherh th- eksguk] lfpo
04282&232852] 04282&232219
¼QWDl½ 09442770987
xzke fodkl ifj"kn] jaxkGw
eq-iks- tqekeqZj] Ogk;k&dkfB;kVksy]
ftYgk ukxko&782427 ¼vklke½
Jh fljktqíhu vgen] egklfpo]
0367&2231164 ¼VsyhQWDl½,
09435060538
13
18
consumertalk9@rediffmail.com
sstanjan@gmail.com
fordtrustindia@yahoo.co.in
mavaniramb@sancharnet.in
swagsk_sk@yahoo.co.in
sirajuddin60538@gmail.com
43
19
20
21
22
jk"Vªh; leqís'kh; fodkl laLFkku]
89&lh jkt Hkou] nf{k.k Hkksik jksM]
eq>¶Qjuxj ¼mÙkj çns'k½&251315
dqekjh iwue 'kekZ] vè;{k
09319758110
Jfed oxZ vkf.k fueZy oxZ fodkl laLFkku
fOgyst vkf.k eq-iks- iVokèkkdkSrqd
Cy‚d fcykfj;kxat rglhy lkxjh
vk>exM ¼mÙkj çns'k½
Jh bUnznso jk;] lfpo
09450823837
bafM;u baLVhVîqV v‚Q VsDuksy‚th ,UM
baVjçsusvj MsOgyiesaV ¼vk;vk;VhbZMh½]
vk;vk;lhvkj dWEil] eaxyk VªsMlZ toG]
'käh pkSd] fctuksj ¼mÙkj çns'k½
Mk- vkj-Mh- mLekuh] vè;{k@funs'kd
01342&265992] 09412118240
da÷;qej dksvkWMhZus'ku dkmafly ¼lhlhlh½
,&20&21 ¼,uvk;Vh,l fcfYMax½
baLVhVîq'kuy ,fj;k] lsDVj&62] uksbMk
Jh ,l-lh- 'kekZ] funs'kd
0120&4235448 120&2404273 ¼QWDl½
rsvsmngo@rediffmail.com
sramikvarg@yahoo.co.in
iited_mngo@rediffmail.com
ccc.secretriat@gmail.com
23
fe>ksje da÷;qelZ ;qfu;u gsMDokVZlZ ,s>oky] M‚- pkOuXlSyksok] egklfpo
yykV psacj] rqbdqvy ^,l* VsEiy Ldsvj] 0389&2311514] 09862419156
mizoconsumer@yahoo.com
,s>oky&796001
24
QsMjs'ku v‚Q da÷;qej vlksfl,'kUl] if'pe dqekjh ekyk cuthZ] vè;{k
caxky] 39] 'ksDlfivj ljkuh] 7 ok etyk] 033&22805927 ¼VsyhQWDl½
[kksyh uacj 701] dksydkrk ¼if'pe caxky½ fcawb@caI2.vsnl.net.in
25
lkslk;Vh Q‚j da÷;qelZ* v¡M bUOgsLVlZ*
çksVsD'ku ¼jftLVMZ½ 118] 2 jk etyk]
MhMh, lkbZV&1] U;q jkftanj uxj]
uoh fnYyh
44
Mk- th-,l- lwn] vè;{k
011&45082832] 011&28744789
¼QWDl½ 09911110385
scipindia@yahoo.com
26
vksfMlk da÷;qelZ vlksfl,'ku nscT;ksrh
Jh- v#.k dqekj lkgq] lgk¸;d lfpo
miHkksäk dY;k.k Hkou] fc'oukFk ysu dVd 0671&2368644
Knj1345@gmail.com
¼vksfMlk½&753002
27
flVh>u da÷;qej v¡M flfOgd vWD'ku xzqi]
9@5] II LVªhV] in~eukHk uxj]
psUubZ&600020
dqekjh ,l- ljkstk] leUo;d
044&24460387] 044&24914358
¼QWDl½ helpdesk@cag.org.in
28
da÷;qelZ ,lksfl,'ku
7] ,Q-,Q- d#.kk lnu] lsDVj 11&ch]
paMhxM
Jh vkj-ds- dIyk'k] vè;{k
0172&2245170] 09814173342
#jy v‚xZuk;>s'ku Q‚j lks'ky v¡M
,T;qds'ku VªLV ¼jkst VªLV½ 15&th]
2 jk etyk HkkLdju fcYMhax] Vh- iyq;s
jksM] t;kudksaMe&621802
vjh;ywj ftYgk ¼rkfeGukMw½
Jh- t‚u ds- fFk#ukoqDdkjklq]
O;oLFkkidh; lapkyd
04331&250251] 0948954536
ek#rh lsok lferh]
173@12] v'kksd uxj] ek;k feLVku HkaMkj
uthd] mn;iqj ¼jktLFkku½&313001
Jh ih-ds- >koj] vè;{k
0294&2419333] 09414168532
gfj;k.kk VsfDudy vlksfl,'ku]
jktekxZ 3542] vcZu bLVsV ftan
¼gfj;k.kk½&126102
Jh jkgqy iwfu;k] vè;{k]
08930432777] 09813363001
29
30
31
32
cfc_chd@yahoo.co.in
rosetrust2007@gmail.com
marutisewasamiti@yahoo.com
htaharyana@gmail.com
efgyk dY;k.k lferh èkksjh]
Mk- ';ke dqaoj Hkkjrh] egklfpo
LVkQ d‚yksuh] èkksjh nok[kkU;ktoG]
0654&9222117] 09955509286
eq-iks- èkksjh] ftYgk cksdkjks ¼>kj[kaM½&825102 mksdbharti@rediffmail.com
45
33
olqaèkjk lsokFkZ lkekftd la'kksèku vkf.k
fodkl lsok laLFkku
eq-iks- – ukuan] rkyqdk fuyaxk]
ftYgk ykrwj ¼egkjk"Vª½&413521
Jh fnyhi osadVjko ikfVy]
lfpo
09422179776
da÷;qej çksVsD'ku vlksfl,'ku]
fo'odekZ uxj] fgEeruxj]
ftYgk lkcjdkaBk&383001 ¼xqtjkr½
Mk- d';IkukFk] vè;{k]
02772&240636] 09413118426
da÷;qej ;qfuVh v¡M VªLV lkslk;Vh]
Mh&217] HkkLdj ekxZ] cuh ikdZ]
t;iwj&302016 ¼jktLFkku½
Jh tkWtZ psfj;u] lapkyd
0141&5133259] 2282823] 2282482
0141&4015395 ¼QWDl½
da÷;qelZ* vlksfl,'ku g‚Vsy
lw;Z flVh lqèksoku jksM] lqyrkuisV]
ikyDdM&678001 ¼dsjG½
Jh lqjsUnzu ih-,-] egklfpo
9446059952] 0491&2569952 ¼QWDl½
flVh>u vosjusl xzqi
uacj 2812@38&lh paMhxM
Jh lqfjUnj oekZ] vè;{k
0172&4007412] 09417008805
38
uothou lkslk;Vh
19] 'kekZ d‚yksuh] 22&xksMkÅu]
t;iwj&302019 ¼jktLFkku½
Jh jktsUnz 'kekZ] vè;{k]
0141&6450323] 0141&4061405 ¼QWDl½
09928689941
39
fniky;
556] M‚- ,- ds- i‚y jksM]
dksydkrk&700034 ¼if'pe caxky½
Jh iz.ko dqekj ?kks"k] lfpo]
09903278064] 09038467832
34
35
36
37
46
vasu_ausa@rediffmail.com
knath21@yahoo.co.in
cart@cuts.org
surendranpdca@gmail.com
citizenawareness@yahoo.com
info.navjeevan@gmail.com
deepalaya_wb_ngo@yahoo.co.in
40
41
42
ekuo dY;k.k lkslk;Vh
ch&24] ckjoku] ftYgk fctuksj
¼mÙkj çns'k½&246701
Jh 'kgtkn gqlSu] O;oLFkkid
09837061925] 08057559824
da÷;qelZ xk;MUl lkslk;Vh]
57&14&16] 2 jh ysu] U;q iksLVy d‚yksuh]
ppZ jksM] irkekrk fot;okMk&520010
¼vkaèkzçns'k½
Lkh,p fnokdj ckcw] lfpo
0866&2495324] 09440390370
da÷;qej fjlpZ] ,T;qds'ku] ,D'ku] Vªsfuax
,UM ,EikojesaV] 2@84] esykpk=e LVªhV]
ijekdqMh] jkeukFkiwje ftYgk] rkfeGukMw]
fiu&623707
izks- Mk- ih nqjbZflaxe] vè;{k
04369&220954 ¼VsyhQWDl½
09443381816
manavkalyansociety@gmail.com
consumerssociety@yahoo.com
createdurai@gmail.com
Vªk;lkscr jftLVj vlysY;k miHkksäk vWM~oksdlh xzqIluk gkrkG.;klkBh
eè;orhZ vfèkdkjh
eè;orhZ vfèkdkjh
VsfyQksu uacj vkf.k QWDl uavkf.k bZesy
l;qaä lYykxkj ¼lh,½
Vsfyd‚e jsX;qysVjh v‚FkksjhVh v‚Q bafM;k
egkuxj nwjlapkj Hkou ¼tquk feaVks jksM½
uoh fnYyh&110002
011&23664555
011&23213036 ¼QWDl½
jaca@trai.gov.in
47
miHkksäkph nwjlapkjojhy gLriqfLrdk
Vªk; osclkbZVoj [kkyhy Hkk"kkaeè;s ns[khy miyCèk vkgs%
www.trai.gov.inècontentèmpci.aspx
1-fganh
2-vklkeh
3-caxkyh
4-vksfj;k
5-iatkch
6-xqtjkrh
7-ejkBh
8-eY;kGh
9-dUuM
10-rkfeG
11-rsyqxw
vk'k; vLohdj.k
gh gLriqfLrdk miHkksäkaP;k lgk¸;klkBh] f'k{k.kklkBh vkf.k ekfgrhlkBh çdkf'kr dsyh
vkgs vkf.k ;kr vlysyh ekfgrh lkekU; Lo#ikph] ewG nwjlapkj 'kqYd vkns'k] funsZ'k
vkf.k fu;eus ;kaP;ko:u ladfyr dsysyh vkgs- ;k nwjlapkj 'kqYd vkns'k] funsZ'k vkf.k
fu;eukapk iw.kZ etdwj Vªk;ph osclkbZV www.trai.gov.in oj miyCèk vkgs- okijdrsZ
osGksosGh lqèkkj.kk dsY;kuqlkj Vªk; dk;nk] 1997 ¼1997 pk 24½ pk vkf.k HkkjrkP;k
jkti=kr@Vªk;P;k osclkbZVeè;s dks.krkgh dk;nkdh; voyac ?ks.;kiwohZ çdkf'kr
>kY;kuqlkj] nwjlapkj 'kqYd vkns'k] funsZ'k vkf.k fu;eus ;kapk lanHkZ ?ksÅ 'kdrkr;k gLriqfLrdsrhy dks.kR;kgh nks"k fdaok oxG.;keqGs] dks.kR;kgh e;kZnsfouk vkf.k
;kaP;klg ;k lkfgR;kP;k okijkiklwu >kysY;k dks.krsgh uqdlku] gkuh] nkf;Ùo fdaok
>kysyk [kpZ ;kaP;klkBh dsysY;k nkO;kcíy] dks.kR;kgh ifjfLFkrhr Hkkjrh; nwjlapkj
fu;ked çkfèkdj.k tckcnkj jkg.kkj ukgh-
48
49
50

Similar documents