Suplement 2 - Polskie Towarzystwo Entomologiczne

Transcription

POLSKIE
TOWARZYSTWO
POLISH
ENTOMOLOGICZNE
ENTOMOLOGICAL
SOCIETY
ISSN 0138-0737
WIADOMOŚCI
ENTOMOLOGICZNE
(ENTOMOLOGICAL NEWS)
XXIII, Suplement 2
OCHRONA OWADÓW
„Parki narodowe i rezerwaty przyrody w Polsce
jako naturalne ostoje europejskiej fauny owadów”
POZNAŃ
2004
Konferencja Naukowa nt.:
„Ochrona owadów – Parki narodowe i rezerwaty przyrody w Polsce
Białowieża, 17–19 września 2004
pod honorowym patronatem:
J. M. Prof. dr hab. ERWINA WĄSOWICZA
– Rektora Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu
zorganizowana przez:
POLSKIE TOWARZYSTWO ENTOMOLOGICZNE
BIAŁOWIESKI PARK NARODOWY
KATEDRĘ ENTOMOLOGII AR W POZNANIU
przy udziale sponsorów:
REGIONALNEJ DYREKCJI LASÓW P AŃSTWOWYCH W POZNANIU
NADLEŚNICTWA HAJNÓWKA
POLSKIE
TOWARZYSTWO
POLISH
ENTOMOLOGICZNE
ENTOMOLOGICAL
SOCIETY
WIADOMOŚCI
ENTOMOLOGICZNE
(ENTOMOLOGICAL NEWS)
XXIII, Suplement 2
OCHRONA OWADÓW
POZNAŃ
2004
Redakcja
Lech B UCHHOLZ – redaktor naczelny, Jaroslaw BUSZKO , Janusz NOWACKI,
Małgorzata OSSOWSKA, Paweł SIENKIEWICZ – sekretarz,
Andrzej SZEPTYCKI, Bogdan WIŚNIOWSKI – zastępca redaktora naczelnego
Tłumaczenia, oraz weryfikacja tekstów w języku angielskim:
Bogdan WIŚNIOWSKI
Projekt graficzny znaczka PTEnt. wykonał Tomasz MAJEWSKI
Copyright © by Polskie Towarzystwo Entomologiczne and PRODRUK
Poznań 2004
ISSN 0138-0737
ISBN 83-88518-89-5
Wydano z pomocą finansową Komitetu Badań Naukowych
Adres redakcji
ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, tel. (61) 848 79 19
Wydanie I. Nakład 300 + 25 egz. Ark. druk. 14,5. Ark. wyd. 16.
Druk ukończono we wrześniu 2004 r.
Skład i druk: PRODRUK, ul. Błażeja 3, 61-611 Poznań, tel.: (61) 822 90 46.
WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE T. 23, Suplement 2
OCHRONA OWADÓW
Poznań 2004
TREŚĆ
Józef B ANASZAK i inni – Przegląd badań inwentaryzacyjnych nad owadami w parkach
narodowych Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
Stanisław C ZACHOROWSKI i inni – Europejskie ostoje entomofauny – chruściki
(Trichoptera) obszarów chronionych Europy Środkowej i Wschodniej . . . . . . . . .
57
Jerzy M. GUTOWSKI, Bogdan JAROSZEWICZ – Puszcza Białowieska jako ostoja europejskiej fauny owadów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
67
Jerzy J. LIPA – Obce gatunki inwazyjne zagrożeniem dla entomofauny Europy
i Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
89
Sebastian PILARCZYK, Daniel GAJ, Jacek SZWEDO – Piewiki (Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha) parków narodowych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
99
Komunikaty naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
111
Lista uczestników Konferencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
221
CONTENTS
Józef BANASZAK et al. – A review of inventory research on insects in the national
parks of Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
Stanisław CZACHOROWSKI et al. – European refuges of entomofauna – caddisflies
(Trichoptera) in protected areas in Central and Eastern Europe . . . . . . . . . . . .
57
Jerzy M. GUTOWSKI , Bogdan JAROSZEWICZ – Białowieża Primeval Forest as a refuge
of the European entomofauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
67
Jerzy J. LIPA – Alien invasive species – a threat for entomofauna of Europe and
Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
89
Sebastian PILARCZYK, Daniel GAJ, Jacek SZWEDO – Planthoppers and leafhoppers
(Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha) of the national parks in Poland . . . . . .
99
Communications . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
111
List of the Conference members . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
221
Wiad. entomol.
23 Supl. 2: 5-56
Poznań 2004
Przegląd badań inwentaryzacyjnych nad owadami w parkach
narodowych Polski
A review of inventory research on insects in the national parks of Poland
JÓZEF B ANASZAK 1, JAROSŁAW BUSZKO 2 , STANISŁAW CZACHOROWSKI 3 ,
WIESŁAWA CZECHOWSKA 4, GRZEGORZ HEBDA 5, ANNA L IANA 4,
JERZY PAWŁOWSKI 6, ANDRZEJ SZEPTYCKI 6, PRZEMYSŁAW TROJAN 4,
PIOTR WĘGIEREK 7
1
Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska,
ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz
2
3
Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska,
ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska,
ul. Żołnierska 14, 10-561 Olsztyn
4
5
6
Muzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa
Uniwersytet Opolski, Zakład Zoologii, ul. Oleska 22, 45-052 Opole
Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków
7
Uniwersytet Śląski, Katedra Zoologii, ul. Bankowa 9, 40-161 Katowice
ABSTRACT: The paper contains a short overview of research in the Polish national parks.
National parks are the most vauable areas of natural resources and faunistic surveys were
conducted in the most of them. However, the state of knowledge of entomofauna in particular parks is very different. Some parks with long tradition, like Białowieża National Park
and Tatra National Park, are far better investigated than recently created parks. Comparative presentation of results is shown in table (Tab. III). Genral conclusions and recommendation for further research are also included.
KEY WORDS: Insecta, inventory research, national parks, Poland.
6
J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni
Najskuteczniejszą formą ochrony fauny owadów jest zachowanie ich środowiska naturalnego. Parki narodowe, obok rezerwatów przyrody, najlepiej
spełniają tę rolę. Ponieważ parki narodowe zwykle są obszarami atrakcyjnymi przyrodniczo, od dawna były miejscem eksploracji faunistycznych. Opracowanie to jest pierwszą próbą kompleksowej oceny stanu rozpoznania faunistycznego naszych parków narodowych. Zakres tematu wymagał opinii
wielu specjalistów, do których inicjatorzy tego opracowania zwrócili się
z prośbą o przygotowanie krótkiej oceny. Wykonanie tego ambitnego zadania było niezmiernie trudne, biorąc pod uwagę bardzo zróżnicowany stopień
rozpoznania faunistycznego poszczególnych rzędów. Stąd też wynika różna
objętość i forma zawartch tu opracowań. Nie wszystkie rzędy owadów udało
się ująć w niniejszym opracowaniu (Plecoptera, Psocoptera, Mallophaga, Siphunculata, Strepsiptera, Mecoptera). Przyczyną był głównie brak badań nad
tymi grupami w parkach narodowych lub brak specjalistów zajmujących sie
nimi obecnie. Proponowane opracowanie z pewnością jest dalekie od zamierzonego celu, jednakże daje, jak sadzimy, przynajmniej ogólny obraz stanu
zbadania fauny owadów najbardziej wartościowych przyrodniczo obszarów
w kraju (Tab. III). Może też stanowić punkt wyjścia do opracowania strategii
badań nad różnorodnością gatunkową fauny krajowej oraz być pomocne w
opracowywaniu planów ochrony parków narodowych.
Autorzy składają gorące podziękowania osobom, które dostarczyły dodatkowych informacji, a w szczególności prof. dr hab. K. BARTKOWSKIEJ
(Poznań), prof. dr hab. W. CZECHOWSKIEMU (Warszawa), dr B. WIŚNIOWSKIEMU (Ojców), dr J. P AKULNICKIEJ i J. Kaźmierskiemu (Olsztyn), dr
M. K ŁONOWSKIEJ-O LEJNIK (Kraków) i dr P. BUCZYŃSKIEMU (Lublin). Serdeczne podziekowania należą się również mgr Annie L EWANDOWSKIEJ
(Bydgoszcz) za scalenie tekstu oraz jego wstępne opracowanie redakcyjne.
Owady bezskrzydłe Apterygota (A. SZEPTYCKI)
Zarówno liczebność, jak i stan zbadania poszczególnych grup, zaliczanych (dawniej!) do Apterygota, jest bardzo zróżnicowany. Będzie wiec omówiony dla każdej grupy osobno.
T h y s a n u r a dzielone są obecnie na dwa rzędy: Microcoryphia i Zygentoma (przerzutki i rybiki). Oba są w Polsce bardzo nielicznie reprezentowane,
odpowiednio przez 5 i 3 gatunki. Nigdy nie były systematycznie badane, pojedyncze dane dotyczące przerzutek są przeważnie stare (sprzed kilkudziesięciu lat) i powinny być sprawdzone. Rybiki reprezentowane są u nas wyłącznie przez gatunki synantropijne lub zawleczone – pojedyncze dane
z Parków Narodowych dotyczą wyłącznie pospolitego w całym kraju Lepisma
saccharina L.
PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI
7
D i p l u r a , mimo, że występują pospolicie w rozmaitego typu glebach,
również nie były nigdy szczegółowo badane. W Polsce można spodziewać się
około 10 gatunków. Stosunkowo dobrze poznana jest fauna Ojcowskiego
Parku Narodowego (6 gatunków), z innych Parków istnieją tylko pojedyncze
dane (starsze z nich powinny być sprawdzone!).
Liczniejsze (i stosunkowo intensywniej badane) są dwie pozostałe grupy
Apterygota, a mianowicie P r o t u r a i C o l l e m b o l a . W obu tych grupach
w ostatnich latach nastąpił jednak ogromny postęp w taksonomii – stąd liczne dane (nawet sprzed lat 80. XX wieku) są już przestarzałe. Badania
z ostatnich lata prowadzone są przeważnie metodami ilościowymi (lub półilościowymi). Daje to wprawdzie materiały cenne (bo porównywalne i możliwe do wyzyskania przy badaniach nad zmianami fauny) lecz bardzo wyrywkowe. Oceniam, że badania ilościowe pozwalają wykazać zaledwie 30 – 50%
występujących na danym terenie gatunków.
Owady wodne (S. CZACHOROWSKI)
Stan poznania owadów wodnych parków narodowych jest bardzo nierównomierny. Brakuje jeszcze porównań i syntetycznych opracowań. Relatywnie
słaby stan poznania wynika m.in. ze słabego poznania tych grup w Polsce
(CZACHOROWSKI, B UCZYŃSKI 2000). Wydaje się, ze najlepiej poznane są
ważki (Odonata). Informacji o tych owadach brakuje zaledwie z dwóch parków narodowych: Narwiańskiego PN i Magurskiego PN (BUCZYŃSKI, T OŃCZYK [w druku]). Stosunkowo dobrze poznane są ważki 6 parków narodowych, dobrze – 10, a słabo 5 (Tab. III). Do najlepiej poznanych pod względem odonatofauny należą: Drawieński PN, Poleski PN, Świętokrzyski PN,
Tatrzański PN i Woliński PN. W parkach narodowych wykazano obecność 70
gatunków ważek, co stanowi 97% odonatofauny Polski, w tym wszystkie gatunki wymieniane na Czerwonej liście (16 gatunków), wszystkie objęte
ochroną (11 gatunków) oraz inne gatunki „specjalnej troski” (Konwencja
Berneńska, Dyrektywa Habitatowa – 7 gat.) (BUCZYŃSKI , TOŃCZYK [w druku]).
Na tle przedstawionych danych można stwierdzić, że parki narodowe
w odniesieniu do ważek wystarczająco dobrze spełniają swoją rolę ochrony
siedlisk (i bioróżnorodności). Jednakże tylko część parków ma aktualne badania. Konieczne są więc nie tylko uzupełniające badania słabiej poznanych
parków narodowych, ale także monitorowanie odonatofauny we wszystkich
parkach narodowych.
Pozostałe grupy owadów wodnych (Plecoptera, Ephemeroptera, Megaloptera, Plannipennia, wodne Coleoptera, Heteroptera, Diptera, Lepidoptera) są
dużo słabiej poznane.
8
Grupy ortopteroidalne Orthopteroidea (A. LIANA )
Ortopteroidalne grupy owadów należą do najbardziej przydatnych w faunistycznej waloryzacji obszarów chronionych, mimo, że ich reprezentacja
w faunie krajowej jest stosunkowo uboga. Np. rząd modliszek Mantodea
w naszej faunie reprezentuje tylko Mantis religiosa (L.), bardzo rzadka w całej środkowej Europie, znana wyłącznie z regionów i środowisk ciepłych i suchych. Jej obecność jest z reguły dodatnio skorelowana z ogólnie wysoką
różnorodnością fauny i występowaniem ciepłolubnych, rzadkich gatunków
z innych grup.
Prostoskrzydłe (Orthoptera) są w Polsce reprezentowane przez 82 gatunki
(niespełna 0,4% ortopterofauny światowej). Ponad połowę (44 gatunki)
można określić jako rzadkie, występujące na granicy zasięgu, o wyspowym
zasięgu, na nielicznych stanowiskach lub w specyficznych środowiskach. Ze
względu na rzadkość występowania, małą liczebność i spadkowe tendencje
populacji oraz kurczenie się powierzchni zasiedlanych środowisk, wiele
z nich wpisano na krajową „Czerwoną Listę” lub nawet zgłoszono do „Polskiej Czerwonej Księgi” jako spełniające kryteria taksonów zagrożonych wyginięciem. Wybitnie termofilne ksero- i heliofilne prostoskrzydłe w naszych
parkach narodowych, w ogromnej większości leśnych, zasiedlają środowiska
uważane za marginalne: polany, przydroża, skraje lasu, łąki.
Stan zbadania fauny prostoskrzydłych i innych grup ortopteroidalnych
w polskich parkach narodowych jest bardzo zróżnicowany, od bardzo dobrego do zerowego. Do najlepiej zbadanych należą parki: Kampinoski (LIANA
1962, 1966), Roztoczański (TENENBAUM , MIERZEJEWSKI 1914; BAZYLUK
1947; LIANA 1978, 1994), Świętokrzyski (LIANA 1990), Ojcowski (BAZYLUK
1970; WARCHAŁOWSKA-ŚLIWA i in. 1992), Pieniński (BAZYLUK 1978; LIANA
2000a), Bieszczadzki (BAZYLUK 1971; L IANA 2000b) Wielkopolski (SZULCZEWSKI 1926; SOKOŁOWSKI 1928; KACZMAREK, K NAPIK 1974; WOŁYŃSKA
1975). Dość dużo informacji, wymagających jednak uzupełnienia i uaktualnienia pochodzi z Białowieskiego PN (K OŹMIŃSKI 1925; L IANA 2001), bardziej aktualne lecz skąpe pochodzą z Wigierskiego PN (LIANA 1981). Dane
wyrywkowe lub nieaktualne o ortopterofaunie mają parki: Woliński, Poleski,
Karkonoski, Gór Stołowych, Babiogórski, Tatrzański oraz Magurski. Wreszcie pięć parków nie ma praktycznie żadnych danych o prostoskrzydłych: Słowiński, Biebrzański, Narwiański, Drawieński oraz „Ujście Warty”.
Stopień poznania fauny pozostałych grup ortopteroidalnych jest na ogół
słabszy, wyjątek stanowi Woliński PN, gdzie Blattodea i Dermaptera opracował GROBELNY, natomiast dla prostoskrzydłych są tylko wyrywkowe dane.
Pełne informacje o wszystkich grupach posiada tylko Pieniński PN dzięki
pracom BAZYLUKA.
9
Jedyny przedstawiciel rzędu Mantodea – modliszka zwyczajna występuje
współcześnie tylko w południowo-wschodniej części kraju i była podana
z obszaru trzech obecnych parków narodowych. Z Pienińskiego PN pojedyncza informacja pochodzi z lat 60. i wymaga potwierdzenia (W ITKOWSKI
1990). Z Magurskiego PN podano modliszkę w ubiegłym roku (2003), ale
podobno była obserwowana już wcześniej. Wreszcie z otuliny Bieszczadzkiego PN pochodzą niepublikowane i wymagające sprawdzenia ustne informacje z roku 2003.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że w przypadku dobrze zbadanych parków, poznana została również fauna „tła” dzięki badaniom przeprowadzonym w całym otaczającym regionie. Tak jest w przypadku Kampinoskiego
PN (opracowana fauna Mazowsza – LIANA 1966), Ojcowskiego PN (zbadana fauna Jury Krakowsko-Częstochowskiej – prace LIANY 1975; WARCHAŁOWSKIEJ-ŚLIWY i in. 1992), Świętokrzyskiego PN (LIANA 1990 opracowała
faunę Gór Świętokrzyskich), Roztoczańskiego PN – prace TENENBAUMA
i MIERZEJEWSKIEGO 1914 oraz B AZYLUKA 1947 obejmowały znaczną część
tzw. Zamojszczyzny a prace LIANY (1978, 1992) obejmowały całe Roztocze;
Pienińskiego PN (praca B AZYLUKA 1978 dotyczyła całych Pienin i części
Gorców), Bieszczadzkiego PN (BAZYLUK 1971 podał informacje o prostoskrzydłych całych Bieszczadów oraz części Pogórza Przemyskiego). Opracowania ortopterofauny Wielkopolskiego PN także mogły być porównywane
z wcześniejszymi danymi z całej Wielkopolski.
Tereny niektórych parków były kilkakrotnie objęte badaniami ortopterofauny, dzięki czmu można było zaobserwować zmiany zachodzące w ciągu
kilkudziesięciu lat, czasem zresztą wskutek objęcia danego terenu ochroną.
W przypadku prostoskrzydłych są to z reguły zmiany negatywne, przejawiające się ubożeniem fauny, zwłaszcza w gatunki kserotermofilne i heliofilne.
Takie trendy stwierdzono w parkach Ojcowskim, Rozroczańskim i Świętokrzyskim, są także sygnały świadczące o podobnym rozwoju sytuacji w Kampinoskim PN
Białe plamy pod względem poznania ortopterofauny stanowią najczęściej
nowo powołane parki, wyjątkiem jest Słowiński PN. W przypadku trzech
(Drawieński, „Ujście Warty” oraz Narwiański) ortopterofauna prawdopodobnie jest dość uboga (w środowisku podmokłych, kwaśnych łąk w całej
prawie Polsce ma skład zbliżony). W znacznej mierze z podobnych środowisk składa się Biebrzański PN, jednak na ciepłych, obrzeżających dolinę
Biebrzy wyniesieniach (zw. grondami) można spodziewać się występowania
niektórych rzadkich gatunków kserotermofilnych. Do wartych zbadania pilnego pod względem ortopterofauny należy Słowiński PN, między innymi ze
względu na ogólnie słaby stopień poznania fauny Pobrzeża Bałtyku.
10
Wśród parków o bardzo fragmentarycznie i słabo poznanej faunie do najbardziej interesujących i godnych eksploracji należy w pierwszym rzędzie
Karkonoski PN. Nieliczne informacje zostały tam zebrane kilkadziesiąt lat
temu przez badaczy niemieckich, podobnie zresztą jak niemal w całych naszych Sudetach i pilnie wymagają aktualizacji. Fauna części parków karpackich jest dość dobrze poznana i ze względu na reprezentację gatunków górskich bardzo interesująca. Aktualizacji wymagają dane dotyczące fauny Babiej Góry. Ponadto dokonanie charakterystyki ortopterofauny naszych Karpat uniemożliwia bardzo słaby stopień zbadania Tatrzańskiego PN. Prowadzenie badań na terenie tego parku było przez pewien czas było bardzo
utrudnione.
Pluskwiaki równoskrzydłe Homoptera (P. WĘGIEREK)
Oceniając w oparciu o liczbę wykazanych gatunków w Palearktyce stopień poznania pluskwiaków równoskrzydłych w Polsce można stwierdzić, że
jest on stosunkowo dobry, bowiem notowana w naszym kraju liczba gatunków – piewiki (Auchenorrhyncha) 515 (około 30% gatunków znanych w Europie), mączliki (Aleyrodoidea) 15 (43%), koliszki (Psylloidea) 110 (44%),
mszyce (Aphidodea) 685 (65%) i czerwce (Coccoidea) 140 (60%) stanowi,
przy uwzględnieniu położenia geograficznego, wysoki procent fauny europejskiej.
Pomimo niezłego stanu wiedzy w dalszym ciągu możliwe jest odnalezienie u nas gatunków nowych dla kraju, a nawet nauki. Analizując stan poznania fauny poszczególnych krain fizjograficznych i znajdujących się w ich obrębie parków narodowych można zauważyć, że obszar Polski jest zbadany
bardzo nierównomiernie. Wśród parków narodowych najlepiej poznane są
Ojcowski i Bieszczadzki. W żadnym z istniejących parków pluskwiaki równoskrzydłe nie zostały zbadane kompleksowo. Jedynie w obrębie czerwców wykazy z Roztocza i Gór Świętokrzyskich obejmują większość gatunków (60%)
wchodzących w skład naszej fauny. W pozostałych grupach, nawet w najbardziej poznanych parkach, liczba gatunków z poszczególnych taksonów waha
się od 20 do 50%.
Dane o występowaniu pluskwiaków z obszarów większości parków narodowych pochodzą z prac o charakterze ogólnym (CZYLOK i in. 1988; GŁOWACKA 1989). Prowadzono również badaniami, nad wybranymi grupami,
w ramach realizowanych dawniej projektów badawczych, które koordynował
Instytut Zoologii PAN w Warszawie (KOTEJA, ŻAK-OGAZA 1989; Ł AGOWSKA, K OTEJA 1996). Czasami są to doniesienia związane z pracami na stopnie naukowe (SZWEDO 1992), tylko w wyjątkowych sytuacjach spotykamy
publikacje o charakterze monograficznym (G ŁOWACKA, MIGULA 1996).
11
Przypadkowe, w większości, gromadzenie danych o pluskwiakach, powielanie dawno uzyskanych informacji znajduje odzwierciedlenie w wykazach gatunków (K OTEJA 2000; ŁAGOWSKA 2001; WEGIEREK , WOJCIECHOWSKI
2001; CELARY 2003). Dominują tu gatunki pospolite, kosmopolityczne; bardzo rzadko spotykamy gatunki charakterystyczne i rzadkie.
Zainicjowanie badań faunistycznych byłoby bardzo pożądane nie tylko ze
względu na poznanie fauny określonych parków ale również jako materiał
źródłowy dla badań zoogeograficznych.
Pluskwiaki różnoskrzydłe Heteroptera (G. HEBDA)
Fauna pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera) polskich parków narodowych jest poznana bardzo wybiórczo i nierównomiernie w stosunku do obszaru Polski. Zdecydowanie większą uwagę badaczy przyciągały parki narodowe obejmujące pasma górskie Karpat (Babiogórski PN, Tatrzański PN,
Bieszczadzki PN), parki narodowe polskiego wybrzeża (Słowiński PN, Woliński PN) oraz wschodnich rubieży kraju (Białowieski PN, Roztoczański
PN, Biebrzański PN). Powołanie parków narodowych generalnie niewiele
przyczyniło się do zwiększonego zainteresowania tymi obszarami przez badaczy Heteroptera. Z wielu parków zebrano więcej publikacji o tej grupie
owadów przed ich powołaniem, niż po dacie utworzenia.
Obszary, na których obecnie rozciągają się parki narodowe, były przedmiotem zainteresowania już pod koniec XIX i na początku XX wieku. Wtedy to eksplorowane były między innymi tereny obecnego Tatrzańskiego PN,
Babiogórskiego PN, Wolińskiego PN, Poleskiego PN i Białowieskiego PN
(np. N OWICKI 1867; SCHMIDT 1928; S CHUMACHER 1919; S MRECZYŃSKI
1954; STOBIECKI 1883; STRAWIŃSKI 1936). Od momentu powołania polskich
parków narodowych, obserwacje nad fauną Heteroptera prowadzono jedynie
w kilku z nich. Jednym z intensywniej badanych wśród nich obszarów jest
Puszcza Białowieska (STRAWIŃSKI 1956; HAŁKA-WOJCIECHOWICZ 1997;
GORCZYCA 1999). Stosunkowo kompletne i aktualne dane zebrano także ze
Słowińskiego PN (KORCZ 2003; LIS B., LIS J. A. 2002), Babiogórskiego PN
(LIS B. i in. 2002), Biebrzańskiego PN (LIS J. A. i in. 1995), Wolińskiego PN
(LIS J. A. 1992; LIS, GORCZYCA 1991) i Roztoczańskiego PN (CMOLUCHOWA, LECHOWSKI 1994; K OCOREK 1998). Prócz tego badania o mniejszym
stopniu intensywności prowadzono w takich parkach jak: Poleski PN, Kampinoski PN, Wielkopolski PN i Świętokrzyski PN (C MOLUCHOWA 1977,
1981; KASPROWICZ 1963; STRAWIŃSKI 1962, 1965). Z obszarów pozostałych
parków istnieją zaledwie notki i doniesienia o przyczynkowej roli w poznaniu fauny tej grupy owadów polskich parków narodowych (np. CMOLUCHOWA 1974; CMOLUCHOWA, L ECHOWSKI 1977; HEBDA 1999; K OCOREK 1998;
LIS B. 2001; LIS J. A. 1990; SKÓRKA 1995).
12
Pomimo nagromadzenia pozornie dużej ilości danych faktograficznych
o pluskwiakach różnoskrzydłych z obszarów parków narodowych, jakość
tego materiału jest bardzo zróżnicowana i najczęściej niewystarczająca do
charakterystyki fauny Heteroptera danego parku. Wiązało się to z preferencją badaczy do zawężania obserwacji do wybranych taksonów (np. rodzin),
środowisk (np. tylko zbiorowiska leśne, torfowiska), obszarów (np. główny
masyw górski, tylko rezerwaty) oraz z różnego okresu pochodzenia tych danych. Najczęściej także badania pomijały aspekt ekologiczny, porzucając badania ugrupowań na rzecz prezentowania list faunistycznych. Niemniej jednak obecnie wyróżnić możemy kilka parków, które są co najmniej nieźle poznane pod kątem fauny Heteroptera. Parki te posiadają dość aktualne dane,
zebrane z większego obszaru chronionego, uwzględniając całą badaną grupę
tych owadów. Na czoło wysuwają się tutaj takie parki jak: Białowieski PN
(ŚLIPIŃSKA 2001; GORCZYCA 2001), Słowiński PN (KORCZ 2003; L IS B.,
LIS J. A. 2002), Biebrzański PN (LIS J. A. i in. 1995; HERCZEK 1982; K OCOREK 1998), Roztoczański PN (np. CMOLUCHOWA, LECHOWSKI 1994; STRAWIŃSKI 1964, 1966), Woliński PN (np. L IS J. A. 1992; LIS J. A., G ORCZYCA
1991; WRÓBLEWSKI 1966; SCHMIDT 1928), Babiogórski PN (np. LIS B. i in.
2002; SMRECZYŃSKI 1954) i Poleski PN (CMOLUCHOWA 1981; STRAWIŃSKI
1965). W kontraście do stopnia zbadania fauny pluskwiaków różnoskrzydłych tych parków, bardzo skąpą ilość informacji zebrano z obszarów: PN
„Bory Tucholskie”, PN Gór Stołowych, Wigierskiego PN, Gorczańskiego
PN, Pienińskiego PN, Ojcowskiego PN, Magurskiego PN, Kampinoskiego
PN, Wielkopolskiego PN. Brak lub informacje o pojedynczych gatunkach
zebrano z terytoriów PN „Ujście Warty”, Drawieńskiego PN i Narwiańskiego PN.
Chrząszcze Coleoptera (J. PAWŁOWSKI)
Spośród 23 polskich parków narodowych jedynie w kilku prowadzone
były planowe akcje inwentaryzacyjne i waloryzacyjne nad całym rzędem Coleoptera, w wyniku których można określić z dość dużą dokładnością zróżnicowanie systematyczne i zoogeograficzne tej grupy, jak również sporządzić
niemal pełną listę gatunków unikatowych (w skali kraju i kontynentu) oraz
zagrożonych w różnym stopniu. Do tych najlepiej zinwentaryzowanych należą: Babiogórski PN, Białowieski PN, Bieszczadzki PN, Ojcowski PN, Pieniński PN i Tatrzański PN, w których stwierdzono przynajmniej 25% całej koleopterofauny krajowej (skrótowo: wskaźnik %fP). Potencjalnie do tej grupy
pretendują także: Karkonoski PN, Roztoczański PN i Wielkopolski PN, których obszary badane były pod względem koleopterologicznym co najmniej
przez wiele dziesięcioleci, jednakże badania te nie doczekały się sfinalizowa-
13
nia w postaci analitycznej monografii, a rozproszone w literaturze informacje zostały wykorzystane w sposób wybiórczy lub syntetyczny jedynie w 23.
części „Katalogu Fauny Polski” [dalej: KFP].
Do drugiej grupy pod tym względem należą te parki narodowe, w których
prowadzono szczegółowe badania inwentaryzacyjne nad nielicznymi rodzinami chrząszczy, natomiast przedstawiciele pozostałych znani są tylko ze
sporadycznych wzmianek w literaturze. Zaliczyć można tu: np. Gorczański
PN i Świętokrzyski PN, których wskaźnik %fP mieści się między 10 a 20.
Znajomość koleopterofauny pozostałych polskich parków narodowych nie
osiąga wskaźnika 10%fP, lecz i w tej grupie można wyróżnić np. Biebrzański
PN, Poleski PN i PN „Bory Tucholskie”, w których wykonano już pierwsze
badania inwentaryzacyjne kilku rodzin chrząszczy.
Zestawienie stanu poznania koleopterofauny najlepiej zbadanych PN zamieszczono w tabeli (Tab. I). Liczby dotyczące poszczególnych rodzin pochodzą bądź z najbardziej aktualnych monograficznych opracowań, bądź
z katalogów – głównie z 23. części KFP, lub list lokalnych. KFP może być pomocny w określaniu wskaźnika %fP tylko dla BPN, BdPN, KkPN, PPN,
RPN, ŚwPN, TPN, jednakże należy pamiętać, iż:
1 – w KFP kolumny 11a, 13 w tabelach rozmieszczenia odnoszą się do terenów większych niż odnośne parki narodowe, tj. Świętokrzyski i Roztoczański, natomiast kolumna 15 obejmuje dane dotyczące zarówno Karkonoskiego PN, jak i PN Gór Stołowych; jedynie w przypadku kolumn 7a, 1920,
21 są one niemal równoznaczne z terenami PN: Białowieskiego, Bieszczadzkiego, Pienińskiego i Tatrzańskiego, zwłaszcza przy uwzględnieniu
otulin.
2 – Część 23. KFP była wydawana na przestrzeni ćwierćwiecza (1973–1997),
a później wydany suplement nie uwzględniał uzupełnień faunistycznych,
wobec czego najbardziej aktualne są informacje w tomach zrealizowanych
w ostatniej dekadzie XX wieku – wcześniejsze wymagają zwykle znacznych
korekt.
3 – Informacje w KFP podawane sa w sposób selekcyjny – tylko w nielicznych przypadkach zamieszczane są konkretne stanowiska (miejscowości),
a w większości są to zaliczenia (nie zawsze prawidłowe) do tzw. „krain”
(katalogowych), które wyznaczono „tymczasowo do celów roboczych”;
oczywiście do informacji szczegółowych można dotrzeć, gdyż znajdują się
odnośniki do odnośnych publikacji.
Przy tych wszystkich zastrzeżeniach KFP jest jednak jednym z najbardziej
pełnych źródeł informacji o całej koleopterofaunie i ustępuje on pod tym
względem jedynie monograficznym opracowaniom, zwłaszcza dotyczącym
BPN, BdPN, BgPN i OPN.
14
Z tabeli (Tab. I) wynika, iż Białowieski PN ma największą różnorodność
gatunkową koleopterofauny, ale następne miejsca zajmują już górskie i wyżynne obszary chronione. Trzeba więc przypomnieć, że fauna naszego kraju
ma przede wszystkim charakter niżowy, gdyż dominująca część powierzchni
Polski (80%) nie wznosi się powyżej poziomicy 250 m. W tej części Europy
dominuje młoda, napływowa fauna euro-syberyjska, a jedynie w nielicznych
zachowanych obiektach chronionych konkuruje z nią stara, autochtoniczna,
niżowa fauna europejska. Ale jedna i druga to zarówno elementy ekologiczne leśne („puszczańskie”), wodne, bagienne i torfowiskowe, jak i pochodzenia laso-stepowego lub stepowego elementy kserotermiczne (właściwiej:
ksero-termofilne), psammofilne, halofilne itp. Zarówno te bogate w gatunki
biotopy, jak i niektóre ekstremalne, występują w Puszczy Białowieskiej, która w dodatku usytuowana jest na styku leśnych formacji subborealnych
i środkowoeuropejskich, co znakomicie zwiększa liczbę mikrobiotopów leśnych. Bogato także reprezentowane są biotopy wodne i nadwodne, bagienne, torfowiskowe itp. I w tym należy dopatrywać się przyczyny największej
różnorodności koleopterofauny BPN, gdyż chrząszcze to jedyny właściwie
ubikwistyczny rząd owadów, a ekstremalnie suche lub ciepłe biotopy (słonawiska, kserotermy, wydmy) reprezentowane są w naszej części kontynentu
przez raczej mało liczebne zgrupowania gatunkowe i w dodatkowo najbardziej interesujące z nich usytuowane są poza granicami parków narodowych.
Oczywiście również koleopterofauna górska ma swoje atuty i gromadzi najwięcej walorów najwyższej próby: reliktów i endemitów, ale ogólna ich liczba
nie jest zbyt wysoka i nie może przeważyć bogactwa niżowych stenobiontów
puszczańskich, bagiennych, wodnych i nadwodnych. A więc największą –
teoretycznie – różnorodnością powinny się wykazywać obszary wyżynne
(ÿ Roztocze; Tab. I), gdyż oprócz dość bogatego zestawu niżowych gatunków leśnych mają największy udział gatunków terenów otwartych (stepowych, laso-stepowych itp.), a także pewien odsetek elementów górskich i borealno-górskich.
Podsumowując powyższe rozważania – różnorodność faunistyczna powinna być porównywana oddzielnie w trzech różnych grupach obiektów chronionych: niżowych, wyżynnych i górskich. Do pierwszej z nich zaliczamy
oprócz Białowieskiego PN także: Biebrzański, „Bory Tucholskie”, Drawieński, Kampinoski, Narwiański, Poleski, Słowiński, „Ujście Warty”, Wielkopolski, Wigierski i Woliński. Drugą grupę tworzą PN: Ojcowski, Roztoczański
i Świętokrzyski, a trzecią PN: Babiogórski, Bieszczadzki, Gorczański, Gór
Stołowych, Karkonoski, Magurski, Pieniński i Tatrzański.
15
Tab. I. Stan znajomości koleopterofauny najlepiej zbadanych polskich parków narodowych
i ich sąsiedztwa
State of knowledge of coleopterofauna in best investigated Polish national parks and
their neighbourhood
Rodziny lub
nadrodziny
Liczba stwierdzonych gatunków w PN z otuliną (lub w „krainie KFP”)
Number of species recorded in national parks with surroundings
(or in Polish faunistic regions)
BPN
OPN (Rozt.) (G.Św.) BdPN BgPN
PPN
(Sudety
TPN
zach.)
Carabidae
196
174
228
208
215
169
188
297
217
Hydradephaga
et Hydrophiloidea
161
74
153
10
92
71
85
187
72
Histeridae et
Staphylinoidea (pars)
183
117
161
15
92
78
89
252
46
Staphylinidae
494
204
318
90
480
393
179
760
218
Scarabaeoidea
80
49
93
17
48
36
59
52
39
Dascilloidea,
Byrrhoidea
et Parnoidea
34
33
40
11
34
36
16
88
26
Buprestoidea
et Elateroidea
133
67
101
51
83
66
72
125
58
Cantharoidea
57
39
37
32
38
45
50
68
51
Dermestoidea,
Bostrichoidea,
Cleroidea
et Lymexylidae
97
60
85
31
41
28
48
98
34
Cucujoidea et
Tenebrionoidea
495
233
348
61
201
255
138
421
102
Cerambycidae
118
64
103
83
92
59
80
98
64
Bruchidae et
Chrysomelidae
189
194
279
214
178
126
79
224
121
Curculionoidea
513
392
607
416
403
193
428
506
263
Razem – Total
2750
1712
2553
1232
2001
1555
1507
3176
1311
(=%fP)
(47)
(29)
(43)
(21)
(34)
(26)
(26)
(54)
(22)
16
Brak było dotychczas możliwości porównania bogactwa koleopterofauny
poszczególnych PN. Jak wynika z poniższego przeglądu – stan zbadania pod
tym względem jest bardzo różny i jedynie niektóre rodziny chrząszczy są porównywalne. Do grup najczęściej badanych należą Carabidae, Elateroidea
oraz Cerambycidae i te właśnie rodziny stały się przedmiotem zestawień porównawczych. Pierwszej próby dokonał J. GUTOWSKI (1988) zestawiając
stan zbadania kózek z poszczególnych PN (wówczas 16) i rezerwatów. Podobnego porównania sprężykowatych dokonał L. BUCHHOLZ (2001) dla 20
PN. Ostatnio takiego zestawienia w stosunku do biegaczowatych dokonała
M. SZPIEGA (2002) w pracy magisterskiej kierowanej przez prof. A. LEŚNIAKA, przy czym posługiwała się zarówno literaturą, jak i materiałami zebranymi wcześniej przez promotora w dziewięciu PN. Podobnego porównania
można by jeszcze dokonać tylko w zakresie ryjkowców, ale nikt dotychczas
nie podjął takiego zadania. Pozostaje nam więc omówić ogólny stopień zbadania całej koleopterofauny.
Parki niżowe
B i a ł o w i e s k i P N . Najstarsze informacje o chrząszczach Puszczy Białowieskiej pochodzą z pierwszej połowy XIX w., natomiast pierwszego profesjonalnego rekonesansu dokonał J. ROUBAL (1910). Regularną inwentaryzację koleopterologiczną BPN rozpoczął J. J. KARPIŃSKI, publikując kolejno
wyniki badań nad Scolytidae (1933 i inne), Cerambycidae (1949b), Curculionoidea (1958) i – wspólnie z J. MAKÓLSKIM – Carabidae (1954). W KFP
(BURAKOWSKI i in. 1973–1997) podano łącznie ponad 1600 gatunków
chrząszczy z PB, natomiast w ostatnich latach doczekaliśmy się skrupulatnego podsumowania całej fauny Puszczy przez opublikowanie bezprecedensowego „Katalogu” pod redakcją J. M. GUTOWSKIEGO i B. JAROSZEWICZA
(2001), przy czym zespół autorski części koleopterologicznej liczył 19 specjalistów. Z polskiej części PB odnotowano w nim 2691 gatunków chrząszczy,
przy czym duża część informacji była zaktualizowana w wyniku badań monitoringowych prowadzonych w latach 1987–1991 w zakresie Staphylinidae
(MELKE, GUTOWSKI 1995), Scarabaeoidea (SZWAŁKO 1995), Curculionoidea
(STACHOWIAK P. 1995; MOKRZYCKI 1995) i kilkunastu innych rodzin (KUBISZ 1995). Kolejną aktualizacją (1999–2000) były intensywne badania ekofaunistyczne prowadzone przez zespół autorów (w tym 9 koleopterologów)
z SGGW, a ich wyniki – opublikowane w tym samym roku pod redakcją
A. SZUJECKIEGO (2001) – wzbogaciły listę gatunkową o kilkadziesiąt dalszych pozycji. Najświeższym uzupełnieniem wykazu jest praca M. WANATA
(2003) o ryjkowcach, obejmująca m.in. 22 gatunki nowe dla PB. Aktualna
powierzchnia BPN jest niemal sześciokrotnie mniejsza od areału polskiej
części PB, jednakże w zakresie faunistycznym (jakościowym) różnice są ra-
17
czej niewielkie, przy czym (w założeniu) najcenniejsze elementy fauny puszczańskiej w większości powinny zamieszkiwać właśnie obszar chroniony.
Opisywane przykłady z ostatniej dekady są bardzo pouczające: każde kolejne badania specjalistyczne uzupełniają listę o następne rzadkie formy i nie
będzie wielką niespodzianką, gdy – np. za 10 lat – inwentarz znanych z BPN
gatunków chrząszczy osiągnie liczbę 4 tysięcy, tj. wskaźnik 66%fP. Lista walorów jest długa, m.in. stwierdzono tu 19 zagrożonych gatunków chronionych, w tym tzw. „puszczańskie”.
Wi e l k o p o l s k i P N . Za inicjatora inwentaryzacji koleopterologicznej
WpPN należy uznać E. SCHUMANNA , który sto lat temu prowadził regularne
odłowy w okolicach Poznania. Kolekcja SCHUMANNA została zakupiona
w 1922 r. przez Muzeum Wielkopolskie. Do terenu obecnego WpPN odnoszą się stanowiska Mosina i Puszczykowo w tej kolekcji, cytowane w publikacji syntetycznej SZULCZEWSKIEGO (1923). Z tych konkretnych stanowisk wymienia on tylko kilkadziesiąt bardziej interesujących gatunków z różnych rodzin, inne potraktowane są generalnie bez szczegółowej lokalizacji. Dość silna po II wojnie światowej grupa koleopterologów poznańskich w niewielkim
tylko stopniu interesowała się Wielkopolskim PN, prowadząc badania w innych regionach kraju. Wyjątkiem była publikacja P. STACHOWIAKA i E. BARANIAKA (1980) o Curculionoidea WpPN. Podsumowano również stan badań nad entomofauną (BAŁAZY 1981). Ze wszystkich „starych” Parków Narodowych nasza wiedza o koleopterofaunie właśnie tego obiektu jest najmniej konkretna i najmniej aktualizowana, mimo istnienia jeszcze w ubiegłych kilku dekadach sporych materiałów dowodowych z wszystkich rodzin
(m.in. kolekcja SZULCZEWSKIEGO).
K a m p i n o s k i P N . Jeden z najstarszych PN w Polsce, mieszczący przez
wiele dekad Instytut Ekologii PAN – a więc posiadający wszelkie warunki
dla badań stacjonarnych. W zakresie inwentaryzacji koleopterologicznej warunki te wykorzystano tylko w niewielkim stopniu. Inicjalne rozpoznanie
prowadził jeszcze w latach międzywojennych Sz. TENENBAUM (1931). Po II
wojnie wykonywano tu sporo prac ekologicznych nad chrząszczami (głównie
nad Carabidae, np. GRÜM 1959, 1967 i dalsze), a tylko niewiele opracowań
faunistycznych; z tych ostatnich warto wymienić opracowanie walorów faunistycznych (w tym 36 gatunków chrząszczy: PLEWKA 1981) oraz inwentaryzację dwóch rezerwatów (KUBISZ i in. 2000), w których stwierdzono łącznie
130 gatunków z 39 rodzin. Cz. OKOŁÓW (1981) wymienia również – bez podania autora – pracę dyplomową o Chrysomelidae KpPN, wykonaną na Wydziale Leśnym SGGW. Wzmianki o innych chrząszczach rozproszone są
w publikacjach o zakresie ogólnokrajowym, których dotychczas nikt nie podsumował, chociaż w latach 80. organizowano w Oddziale Warszawskim PTE
akcję badania entomofauny KpPN (BOJASIŃSKI, P LEWKA 1981). Do najważ-
18
niejszych walorów należą chronione gatunki: Carabus clatratus, C. nitens
oraz inne zagrożone: Trechus austriacus [CR]: Blethisa multipunctata [NT],
Patrobus septentrionis [CR], Sphenoptera substriata [EN], Lixus cylindrus
[VU].
Wo l i ń s k i P N . Inicjalne informacje o chrząszczach wyspy Wolin publikowane były już w połowie XIX w. (HABELMANN 1854 – 158 gatunków),
a następnie w okresie międzywojennym (LENGERKEN 1929), ale dopiero po
II wojnie światowej opracowano charakterystykę przyrodniczą projektowanego PN (CZUBIŃSKI, URBAŃSKI 1951), zawierająca także wzmianki o bardziej interesujących chrząszczach. Opracowana została także bibliografia
WoPN (J AKUCZUN 1989). Obecnie grupą najlepiej poznaną w WoPN są
chrząszcze wodne (PODGÓRNIAK 1960; KORNOBIS 1975, 1979). Do walorów
zaliczamy kilka gatunków chronionych, a także m.in. Miscodera arctica
[DD]. Nadal brak szczegółowych badań nad najważniejszymi rodzinami.
S ł o w i ń s k i P N . Z kilku naszych Rezerwatów Biosfery ten właśnie jest
najsłabiej poznany pod względem współczesnych Coleoptera. Rekonesans
koleopterologiczny przeprowadził J. PAWŁOWSKI w 1970 r. W ostatnich dekadach badano faunę gniazd ptasich (w tym 22 gatunki chrząszczy z 7 rodzin: K ACZMAREK 1981) oraz faunę wydm. Wykonana została także praca
doktorska o Carabidae SPN (P AJKERT 1988). Do walorów – poza chronionymi – zaliczyć trzeba Blethisa multipunctata [VU] i Miscodera arctica [DD].
Jako jedyny z naszych parków, SPN posiada wstępne rozpoznanie chrząszczy
dominujących w poszczególnych fazach holocenu, w wyniku opracowania
odkrywki na torfowisku w Klukach (PAWŁOWSKI i in. 1987). Stwierdzono
tam co najmniej 50 gatunków chrząszczy z kilkunastu rodzin, a najcenniejszą
informacją jest obecność borealnego Epaphius rivularis (obecnie zagrożony:
CR) w warstwach pochodzących sprzed ok. 6000 i ok. 2000 lat. Dla dopełnienia znajomości sukcesji faunistycznej należałoby na tym samym stanowisku
przeprowadzić skrupulatne badania koleopterofauny współczesnej.
Po l e s k i P N . Jeden z najpóźniej utworzonych obszarów chronionych tej
rangi, bez wcześniejszych tradycji badawczych. We wstępnym podsumowaniu informacji o faunie (P IOTROWSKI 1994) odnotowano zaledwie159 gatunków chrząszczy (w tym 142 ryjkowce: CMOLUCH 1989). W ostatnich latach
inwentaryzowano Silphidae (P IOTROWSKI 1996), Coccinellidae (P IETRYKOWSKA, STĄCZEK 2001) oraz chrząszcze wodne (BUCZYŃSKI, PIOTROWSKI
2002), są także wstępne informacje o Carabidae (SZPIEGA 2002). Łącznie
znamy stąd na podstawie publikacji nieco ponad 300 gatunków Coleoptera,
jednak – poza ryjkowcami – brak szczegółowych opracowań większych rodzin.
19
Wi g i e r s k i P N . Posiada już stuletnie tradycje badań nad fauną (w niewielkim stopniu także w zakresie chrząszczy), gdyż wyniki rekonesansowych
wycieczek na ten teren opublikowali K. KULWIEĆ (1902) i K. DEMEL (1924).
Istniejąca do 1939 r. Stacja Hydrobiologiczna Instytutu Nenckiego na półwyspie Wigry była bazą dla inwentaryzacji wielu wodnych i nadwodnych grup
roślin i zwierząt, z czego jednak nie skorzystał chyba żaden koleopterolog
okresu międzywojennego. Po wojnie prowadzone były badania nad kornikami (PRZEKOP 1955). Sporadycznych odłowów dokonywali chrząszczarze także w ostatnich dekadach XX w. (odkryto m.in. zagrożony borealny gatunek
Epaphius rivularis [CR]: WOJAS 1991), w dobrej kondycji jest również zanikająca w kraju ripikolna Nebria livida [CR]. Godnym odnotowania jest monitoring chrząszczy prowadzony w latach 1987–1991 w zakresie: Staphylinidae (MELKE, GUTOWSKI 1995) i Curculionoidea (STACHOWIAK P. 1995; MO KRZYCKI 1995). Akcja ta zapowiada – być może – zainicjowanie regularnych
prac inwentaryzacyjnych nad chrząszczami WgPN.
P N „B o r y Tu c h o l s k i e”. Jeden z najmłodszych niżowych parków
w Polsce, którego utworzenie było poprzedzone różnymi badaniami przygotowawczymi. Niestety w granicach tego PN znalazły się tylko niektóre tereny
postulowane przez przyrodników. Wyniki „wstępnej inwentaryzacji”
chrząszczy zostały opublikowane niedawno (STACHOWIAK M. 1998)
w pierwszej monografii tego obiektu; jedynymi dostatecznie zbadanymi rodzinami są Carabidae (142 gatunki) i Gyrynidae (7 gatunków: CHRZANOW SKI 1984). Łącznie stwierdzono 324 gatunki. Z chronionych warto wymienić
borowego Carabus marginalis, a z innych zagrożonych: borealnego psammofila Miscodera arctica [DD] i ripikola Nebria livida [CR].
B i e b r z a ń s k i P N , D r a w i e ń s k i P N , N a r w i a ń s k i P N i P N „U j ś c ie Wa r t y ”. Najmłodsze z polskich PN, utworzone przede wszystkim dla
zachowania bogatej ornitofauny wodnej i moczarowej. Jedynie w przypadku
BbPN można mówić o rozpoczęciu inwentaryzacji koleopterofauny. Rekonesans południowej części tego obszaru przeprowadził J. PAWŁOWSKI jeszcze w 1969 r. Ostatnio OLEJNICZAK (1998) opublikowała wyniki badań nad
Carabidae, prowadzonych na kilku powierzchniach usytuowanych w różnych
częściach kotliny Biebrzy; najczęściej dominuje tam chroniony i zagrożony
w Polsce Carabus clatratus i obecnie są to jego najbardziej zasobne stanowiska w kraju. Z pozostałych trzech parków tej grupy nie posiadamy żadnych
informacji o jakichkolwiek badaniach chrząszczy na ich terenie. W serii
opracowań przygotowawczych do utworzenia Drawieńskiego PN (AGAPOW,
JASNOWSKI (red.) 1986), nie znalazła się ani jedna wzmianka o Coleoptera.
20
Należy wyrazić nadzieję, iż przyszła inwentaryzacja ujawni w tych PN istnienie interesujących zgrupowań koleopterofauny wodnej, nadwodnej i moczarowo-bagiennej.
Parki wyżynne
Ś w i ę t o k r z y s k i P N . Chociaż pierwsze publikowane dane o chrząszczach Gór Świętokrzyskich zalicza się do najstarszych w kraju (S TRONCZYŃSKI 1835) – jednak następne informacje o koleopterofaunie miały charakter
nielicznych wzmianek, rozproszonych w wielu publikacjach. Dopiero półtora
wieku później, głównie z inicjatywy Muzeum i Instytutu Zoologii PAN
w Warszawie przeprowadzono prace inwentaryzacyjne w zakresie kilku rodzin: Chrysomelidae (B ARTKOWSKA 1989), Curculionoidea (K UŚKA 1989a),
Cantharidae (K UŚKA 1989b), Scolytidae (M ICHALSKI, RATAJCZAK 1989),
Cerambycidae (ŚLIWIŃSKI , NOWAKOWSKI 1990) i Carabidae (LEŚNIAK 1990;
HURUK 1993, 1999 oraz inf. ustna). Nieliczne dane o pozostałych chrząszczach zostały zestawiono w odnośnych zeszytach 23. części KFP. Jak wynika
z tabeli (Tab. I) – ten fragment przyrody naszych wyżyn jest najuboższym lub
tylko najsłabiej poznanym pod względem koleopterologicznym, zwłaszcza w
zakresie chrząszczy wodnych i kusaków. Za walory tego PN uważa się z jednej strony reliktowe gatunki górskie w pobliżu północnej granicy zasięgu
(np. biegacz Carabus linnaei i stonka Chrysolina marcasitica) oraz relikty borealno-górskie (np. biegacz Amara erratica [NT] i ryjkowiec Otiorhynchus salicis), a z drugiej strony gatunki południowe (np.stonka Cryptocephalus janthinus i ryjkowiec Ceutorhynchus magnini). W pierwszych dekadach
XX w. występowała tu także nadobnica alpejska – Rosalia alpina.
O j c o w s k i P N . Należy do obszarów najwcześniej inwentaryzowanych
pod względem przyrodniczym. Pierwsze dane o koleopterofaunie pochodzą
z 1854 r. (słynna wyprawa naturalistów warszawskich: STRONCZYŃSKI, TACZANOWSKI, WAGA 1855, 1857). Do końca pierwszej wojny światowej odnotowano niespełna 500 gatunków, a po drugiej wojnie, w przededniu utworzenia OPN znano ich już ok. 700. Intensywne badania w latach 60. pozwoliły
znacznie przekroczyć wskaźnik 20%fP (ponad 1300 gatunków), a dalsze
kwerendy dawnych zbiorów i kolejne badania kontrolne doprowadziły do
obecnego wskaźnika bliskiego już 30%fP (Tab. I). Inwentaryzację ułatwiały
okresowo działające stacje naukowe w dolinie Prądnika, zakładane tuż przed
wybuchem obu wojen światowych (I i II), ale dopiero stała Stacja Biologiczna PAN, istniejąca od 1964 r., umożliwiła duże przyśpieszenie badań (PAWŁOWSKI i in. 1994; K UBISZ, P AWŁOWSKI 1998). Spośród kilkudziesięciu
chrząszczy zaliczanych do wielkich walorów faunistycznych trzeba wymienić
unikatowe, m.in.: Meligethes buyssoni [EN], Orestia carpathica [CR], Helian-
21
themapion velatum [CR]. Z prawnie chronionych występują aktualnie: Carabus convexus, C. intricatus, C. irregularis, Osmoderma eremita. Natomiast Carabus problematicus, Lucanus cervus, i Purpuricenus kaehleri – notowane były
tu głównie w XIX wieku.
Ro z t o c z a ń s k i P N . Za początek inwentaryzacji chrząszczy należy uważać badania Sz. TENENBAUMA (1913, 1918) w tym rejonie. Głównie z jego
danych korzystali w zakresie koleopterofauny W. SKURATOWICZ i J. URBAŃSKI (1953) charakteryzując faunę rezerwatu na Bukowej Górze. W dwóch
ostatnich dekadach XX w. prowadzone były w RPN badania inwentaryzacyjne nad Curculionoidea (CMOLUCH , Ł ĘTOWSKI 1987; MICHALSKI , RATAJCZAK 1990) i Cerambycidae (GUTOWSKI 1992). Obok kilku zagrożonych gatunków prawnie chronionych, do walorów zalicza się m.in. borealno-górskiego sprężyka Lacon fasciatus [EN] i stepową kózkę Dorcadion holosericeum
[NT], jednakże wszystkie te taksony notowane były na Roztoczu w pierwszych dekadach XX wieku i należałoby przeprowadzić serię badań aktualizacyjnych nad najważniejszymi rodzinami.
Parki górskie
Ta t r z a ń s k i P N . Rekonesans koleopterologiczny z końcem lat 50.
XIX w. przeprowadził L. MILLER (1859), co zaowocowało opisami nowych
dla wiedzy endemicznych gatunków zachodniokarpackich: Nebria tatrica
[LC] i Deltomerus tatricus [LC], które obecnie należą do najważniejszych
z licznych walorów TPN – obok opisanych stąd w połowie XX w.: Pterostichus tatricus [EN] (KULT 1947) i Carpathobyrrhulus tatricus [VU] (M ROCZKOWSKI 1957). Za pierwszą próbę inwentaryzacji trzeba uznać wykaz rozmieszczenia pionowego chrząszczy w Tatrach (ŁOMNICKI 1868), zawierający
620 gatunków. W KFP (1973–1997) zestawiono łącznie 1311 chrząszczy
z Tatr. Obecnie w bazie danych Muzeum Tatrzańskiego odnotowanych jest
już nieco więcej gatunków chrząszczy. Oprócz wymienionych wyżej endemitów, do zagrożonych walorów TPN zaliczamy m.in. także: Carabus fabricii,
C. transylvanicus, Pseudogaurotina excellens i in.
Pi e n i ń s k i P N . Chrząszcze Pienin poznawane były już w ostatnich dekadach XIX w. (M. N OWICKI, W. JABŁOŃSKI , A. WAGA, M. Ł OMNICKI, S. S TOBIECKI ), ale regularne prace inwentaryzacyjne zawdzięczamy dopiero
Sz. TENENBAUMOWI (seria przyczynków z licznymi wzmiankami o najważniejszych gatunkach w latach 1923–1938) i R. KUNTZEMU (1934a, 1934b: interpretacja zoogeograficzna), którzy działali w w okresie międzywojennym.
Zebrane przez nich materiały uległy zniszczeniu w Warszawie w czasie II
wojny światowej, zaginął również rękopis wspólnie przygotowywanego opra-
22
cowania. Drugi etap inwentaryzacji nastąpił po wojnie i miał charakter specjalizacyjny w zakresie: Scolytidae (K ARPIŃSKI 1948), Cerambycidae (STROJNY 1968), Scarabaeidae (S TEBNICKA 1976), Curculionoidea (P ETRYSZAK
1976, 1980, 1983), Elateridae (BURAKOWSKI 1979), a także chrząszczy nekrofagicznych (M ROCZKOWSKI 1978) i wodnych (GALEWSKI 1979). Trzecim
etapem były opracowania inicjalne, uzupełniające i kontrolne niektórych rodzin wykonane w ostatniej dekadzie XX w. (ARGASIŃSKA 1995; AGASIŃSKI
1995; GĄSIOREK 1996; K OZIK 1998; R OSSA , SOCHA 1998; CZERWIŃSKI
1999), a dotychczasowe etapy podsumował J. PAWŁOWSKI (2000a). Do ważniejszych walorów należą zagrożone gatunki chronione (Tab. II), a także
Phyllotreta christinae [DD], Otiorhynchus austriacus i inne.
B a b i o g ó r s k i P N . Pierwszą informację (o Carabus linnaei) zawdzięczamy jeszcze K. STRONCZYŃSKIEMU (1835), ale udokumentowany rekonesans
koleopterologiczny dopiero pół wieku później przeprowadzali (niezależnie
od siebie) wybitni koleopterolodzy: M. NOWICKI, B. K OTULA, H. V. KIESENWETTER, A. V. ROTTENBERG i A. WAGA. Pierwszej planowej inwentaryzacji
chrząszczy (724 gatunki) dokonał w latach 1879–1880 S. A. S TOBIECKI
(1883) – wspomagany dotacją Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności. Drugi etap inwentaryzacji w latach 1959–1964 wykazał ponad 1300 gatunków (P AWŁOWSKI 1967), a w trzecim etapie (1996–2000) odnotowano już
1555 gatunków (KUBISZ, SZAFRANIEC 2003). Do najcenniejszych walorów
zaliczają się wysokogórskie gatunki, m.in.: Carabus fabricii oraz Leistus montanus pawlowskii ([CR], locus typicus!), Pterostichus morio carpaticus [VU],
Alpinia carpathica [VU], Gabrius tirolensis [CR], Chrysolina schneideri [CR].
B i e s z c z a d z k i P N . Pierwsze rozpoznanie koleopterofauny zawdzięczamy M. NOWICKIEMU (1858), który w połowie lat 50. XIX wieku badał masyw Tarnicy i sąsiednich dolin. Ćwierć wieku później zbierał chrząszcze
w tym samym rejonie B. KOTULA. Regularną inwentaryzację rozpoczęto
w latach 60. ub. wieku (głównie z inicjatywy IZ PAN), w wyniku czego powstały specjalistyczne opracowania Dytiscidae (GALEWSKI 1971), Silphidae,
Byrrhidae i Dermestidae (MROCZKOWSKI 1971), Elateridae (B URAKOWSKI
1971), Coccinellidae (BIELAWSKI 1971), a ponadto także Scolytidae (BAŁAZY, MICHALSKI 1964) i Staphylinidae (SZUJECKI 1969, 1970, 1996). Drugi
etap inwentaryzacji nastąpił już po utworzeniu BdPN, w wyniku czego zinwentaryzowano Curculionoidea (P ETRYSZAK 1977, 1998a, 1998b; PETRYSZAK, SKALSKI 1998a, 1998b; STACHOWIAK P. 1994) i Chrysomelidae (BOROWIEC 1984). Trzeci etap zrealizowano w ostatniej dekadzie XX w. w ramach
przygotowania 20-letniego planu ochrony BdPN; chrząszcze zostały opracowane monograficznie przez zespół autorów (PAWŁOWSKI i in. 2000) i po niewielkich uzupełnieniach (H OLLY 2002) na obszarze BdPN z otuliną (sąsied-
23
nie Parki Krajobrazowe) notujemy aktualnie nieco ponad dwa tysiące gatunków tego rzędu, co stawia ten obszar chroniony na drugim miejscu w Polsce
pod względem różnorodności. Najważniejszymi w skali krajowej (i Unii Europejskiej) walorami są wschodnie elementy górskie (w tym endemity
wschodniokarpackie i wschodnio-południowo-karpackie), a zwłaszcza gatunki zagrożone: Carabus zawadzkii [DD], Deltomerus carpathicus [LC], Pterostichus jurine [LC], Othius transsylvanicus [LC], Ocypus ormayi [VU], Sclerophaedon carpathicus [LC], Psylliodes frivalszkyi [DD], Asiorestia transsilvanica [LC], Aphthona stussineri [DD], Leiosoma bosnicum [LC].
G o r c z a ń s k i P N . Pasmo Gorców badane było już w okresie międzywojennym, jednakże informacje o chrząszczach rozproszone są w różnych publikacjach. Stan badań podsumowany z początkiem ubiegłej dekady (PETRYSZAK 1992) informował o 353 gatunkach chrząszczy (w tym 252 Curculionoidea). W wyniku sześcioletnich (1990–95) badań Carabidae przeprowadzonych przez T. WOJASA (1997) do tej liczby należy dodać jeszcze ponad dwieście taksonów (w samym GPN ok. 80), co daje łącznie 572 gatunki. Do najcenniejszych walorów należą wschodnio-karpackie gatunki biegaczowatych
i ryjkowców, osiągające tu zachodnią granicę areału (np. Duvalius subterraneus [NT] i Omiamima hanaki) oraz formy reliktowe: sudecko-karpacki tyrfobiont Trechus montanellus [CR] i borealno-górska omarlica ripikolna Pteroloma forsstroeemii.
K a r k o n o s k i P N . Najwcześniej badany obszar wśród obecnych parków
narodowych w naszym kraju; inicjalne rekonesanse koleopterologiczne przeprowadzali w latach 40. XIX wieku K. L ETZNER oraz H. V. K IESENWETTER
i F. MÄRKEL, i z zebranych wówczas materiałów opisane były stąd pierwsze
endemiczne – karpacko-sudeckie gatunki nowe dla wiedzy. Rozwinięciem
badań chrząszczy karkonoskich były dwie wyprawy O. PFEILA w 1865 r.
(P FEIL 1866), oraz J. GERHARDTA w 1868 i 1870, a następne lata przynosiły
permanentnie kolejne informacje i opisy nowych taksonów, co potem znalazło odbicie w kolejnych wykazach chrząszczy śląskich z lat 1871–1891,
a zwłaszcza ostatniego z nich (GERHARDT 1910) i mogło posłużyć w syntezie
fauny Śląska (PAX 1921), a po utworzeniu Parku Narodowego – jego charakterystyce (NOSKIEWICZ, SEMBRAT, SZARSKI 1961). Aktualizację informacji
o niektórych rodzinach chrząszczy w Karkonoszach przyniosły późniejsze badania Hydradephaga torfowisk opublikowane przez E. B IESIADKĘ (1973),
o epigeicznych Carabidae A. LEŚNIAKA (1984) i R. LUTERKA (1989), a ostatnio o Curculionoidea P. STACHOWIAKA (1988, 1993) i o Staphylinidae płatów
śnieżnych A. MAZURA (1995). Jednym z najważniejszych walorów KkPN
jest częste występowanie Carabus sylvestris. Karkonosze były niegdyś najle-
24
piej zbadanym masywem górskim w tej części Europy, brak jednak monograficznego opracowania chrząszczy KkPN, z podsumowaniem informacji
zebranych w ciągu 160 lat.
P N G ó r S t o ł o w y c h . Chrząszcze zbierano sporadycznie od XIX wieku,
natomiast w KFP informacje o konkretnych gatunkach i stanowiskach ukryte są w kolumnie „Sudety Zachodnie”, w której jednak dominują dane odnoszące się do Karkonoszy i Gór Izerskich. Po ostatniej wojnie inwentaryzację
zainicjowała praca J. MICHEJDY (1954) o gatunkach zamieszkujących źródła
i potoki. Natomiast w ostatniej dekadzie ub. wieku J. MICHALSKI (1996)
opublikował pracę o Scolytidae PNGS, a S. K NUTELSKI i Sz. BILIŃSKI (2000)
wstępne dane o Curculionoidea. Ostatnio ukazała się także praca o Elateridae tego parku (JANOSZEK, TARNAWSKI 2001).
M a g u r s k i P N . Wraz z poprzednim należy do najmłodszych górskich
PN w kraju, ale – w przeciwieństwie do PNGS – w zakresie Coleoptera teren
ten poznawany był stosunkowo późno, a wzmianki o poszczególnych gatunkach rozproszone są w różnych opracowaniach. Jedynie w przypadku Curculionoidea można mówić o planowej akcji inwentaryzacyjnej – odnotowano tu
287 gatunków ryjkowców [s.l.] ze znaczącym udziałem wschodnich elementów górskich (PETRYSZAK 2003). Z chronionych gatunków w dobrej jeszcze
kondycji jest tu kózka Rosalia alpina (KOSIOR i in. 1999).
W podsumowaniu można stwierdzić, że:
1. Tylko w nielicznych PN przeprowadzono pełną (lub niemal pełną) inwentaryzację chrząszczy (Białowieski, Babiogórski, Bieszczadzki, Ojcowski,
Pieniński, Roztoczański, Świętokrzyski, Tatrzański). Zwykle w tychże jednostkach prowadzi się bazę danych o stwierdzonych gatunkach, w formie
elektronicznej i (lub) kartotekowej (w przypadku Tatr bazą taką dysponuje Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem). Parki te posiadają również opublikowane bibliografie specjalistyczne (lub ogólne z kluczem do łatwego
odszukania pozycji dotyczących poszczególnych grup zwierząt).
2. Szczegółową inwentaryzację rodzin przeprowadzano najczęściej w zakresie Carabidae i Cerambycidae [w 14 PN], Curculionoidea (w tym korniki)
[w 11 PN], Hydradephaga [w 9 PN], a rzadziej: Scarabaeoidea, Elateridae
lub Coccinellidae. Poza najlepiej zbadanymi jednostkami działania takie
prowadzono także w PN: Biebrzańskim, „Bory Tucholskie”, Gorczańskim,
Gór Stołowych, Kampinoskim, Magurskim, Poleskim, Wielkopolskim,
Wolińskim.
3. W pozostałych PN (Drawieński, Narwiański, „Ujście Warty”, Wigierski)
nie odnotowano regularnych badań koleopterologicznych o charakterze
25
inwentaryzacji, a istniejące informacje o chrząszczach mają formę sporadycznych, krótkich doniesień.
4. W dobrze zbadanych PN każdy następny etap inwentaryzacji przynosi informacje o kolejnych gatunkach wcześniej nie stwierdzanych, co wynika
zarówno z udoskonalenia metod odłowu, jak i ciągłych zmian sukcesyjnych przyrody parkowej.
5. Podobnie – każde zwiększenie obszaru badań (np. przy rozszerzaniu granic parku lub przez włączenie otuliny) wzbogaca koleopterofaunę o następne gatunki, których wcześniej nie udało się stwierdzić.
6. W wieloletnich planach ochrony PN powinny się znajdować zapisy o konieczności permanentnej inwentaryzacji fauny (w tym najbardziej ubikwistycznej grupy, jaką są chrząszcze). Jeśli takich zapisów nie zamieszczono
– winny się one znaleźć w aneksach do planu, np. po upływie pentady lub
dekady realizowanego planu.
7. Wstępem do inwentaryzacji faunistycznej w najpóźniej utworzonych PN
powinno być opracowanie specjalistycznej bądź ogólnej bibliografii PN,
obejmującej m.in. wszystkie opracowania przyrodnicze. Następnym krokiem jest skrupulatna kwerenda tych pozycji i założenie kartoteki faunistycznej – permanentnie prowadzonej przez kompetentnych pracowników. Dużą pomocą w tym zakresie mogą być kolejne tomy roczne „Kroniki PN”, o ile są wyczerpująco opracowywane.
8. Dobrym wskaźnikiem różnorodności gatunkowej jest %fP, który w najlepiej zbadanych PN osiąga wartość 25–30; koreluje z tym liczba stwierdzonych gatunków chronionych uważanych za zagrożone walory faunistyczne,
która w tych samych PN wynosi od 10 do 19.
9. Ponieważ parki narodowe są zabezpieczeniem najbardziej charakterystycznych i cennych przyrodniczo fragmentów kraju, należałoby dążyć do
skupienia w nich podstawowych prac inwentaryzacyjnych nad wszystkimi
przedstawicielami fauny i flory. W dużym stopniu zależy to od ośrodków
naukowych, zwłaszcza uczelni z katedrami o profilu przyrodniczym, które
w większym – niż dotychczas – stopniu powinny wykorzystywać te obiekty
do wykonywania w nich prac dyplomowych różnej rangi (od licencjackich
i magisterskich – po habilitacyjne).
Chrząszcze wodne (J. PAKULNICKA, J. K AŹMIERSKI)
Mimo bogatego piśmiennictwa dotyczącego fauny chrząszczy wodnych,
niewiele jest prac poświęconych tej grupie owadów w obszarach chronionych
na terenie kraju. Wiele z nich ma charakter wstępnych doniesień.
26
Do tej pory na obszarach chronionych udokumentowano występowanie
261 gatunków chrząszczy wodnych, co stanowi 72% całej koleopterofauny
stwierdzonej w Polsce (RAZOWSKI 1991). Spośród nich – 21 gatunków, to
chrząszcze uwzględnione w „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących” w kraju o różnym statusie zagrożenia (2 – to gatunki krytycznie zagrożone [CR], 6 – zagrożone [EN], 3 – bliskie zagrożenia [NT], 7 – narażone
[VU] oraz 3 najmniejszej troski [LC] (PAWŁOWSKI i in. 2002). Stanowią one
około 47% wszystkich gatunków chrząszczy wodnych uwzględnionych
w „Czerwonej liście”.
Liczba gatunków o różnym statusie zagrożenia jest różna dla badanych
obszarów, co ma związek nie tylko z ich powierzchnią i stopniem zróżnicowania w nich sieci hydrograficznej, ale przede wszystkim odzwierciedla intensywność i dokładność prowadzonych tu badań. Z analizy materiału wynika, że najdokładniej rozpoznana została koleopterofauna Puszczy Białowieskiej. Krzywa reprezentatywności dla wszystkich obszarów chronionych łącznie wykazuje bardzo nieznaczną tendencje wzrostową, co wskazuje, że dalsze badania nad fauną chrząszczy wodnych na obszarach chronionych tylko
w niewielkim stopniu podniosą listę gatunków w nich stwierdzanych. Nie
mniej jednak ponad połowa gatunków posiadających status gatunków zagrożonych, nie została wykazana w analizowanych obszarach, co wskazuje na
potrzebę objęcia badaniami pozostałych obszarów chronionych na terenie
całego kraju. Dopiero pełne rozpoznanie pozwoli na określenie, czy bierna
ochrona gatunków poprzez tworzenie obszarów chronionych spełnia zamierzoną funkcję i zabezpiecza występowanie a nawet istnienie populacji wielu
gatunków rzadkich w Polsce.
Wielkoskrzydłe Megaloptera (W. CZECHOWSKA)
Grupa owadów związanych ze środowiskiem wodnym (jeziora, stawy, rzeki, potoki). W Polsce 1 rodzina (Sialidae) reprezentowana do niedawna
przez 2, a obecnie przez 4 gatunki.
Rozmieszczenie w kraju poznane bardzo słabo. Planowych badań nad tą
grupą owadów w Parkach Narodowych nigdy nie prowadzono. Dysponuję
danymi o ich występowaniu na terenie 6 Parków – w 4 wykazano po 1 gatunku, w dwu po 2 gatunki.
Dane szczegółowe: PN „Bory Tucholskie” – 1; Wielkopolski PN – 1; Ojcowski PN – 2, Babiogórski PN – 1; Pieniński PN – 1; Tatrzański PN – 2.
Sieciarki Neuroptera (W. CZECHOWSKA)
Owady związane przede wszystkim z lasami i różnego typu zadrzewieniami, nieliczne gatunki żyją na roślinach zielnych w środowiskach otwartch,
kilka gatunków związanych ze środowiskiem wodnym. W Polsce 86 gatun-
27
ków z kilku rodzin ich rozmieszczenie na terenie kraju zbadane nierównomiernie. Również w przypadku tej grupy, w żadnym z parków nie prowadzono nigdy dokładnych badań, obejmujących pełne spektrum zróżnicowania
siedliskowego. Dla niektórych parków, jak np. Tatrzańskiego, czy Ojcowskiego dane pochodzą z końca XIX i początków XX w. W niektórych parkach stan poznania fauny wypada gorzej niż stan poznania danego regionu,
np. w całej Puszczy Białowieskiej wykazano 41 gatunków Neuroptera w Białowieskim PN tylko 9, z Bieszczad wykazano 28 gatunków, a z Bieszczadziego PN brak danych.
Dysponujemy danymi w odniesieniu do 11 parków. W poszczególnych
obiektach wykazano od 9 do 38 gatunków: Białowieski PN – 9 gatunków; PN
„Bory Tucholskie” – 25; Wielkopolski PN – 28; Kampinoski PN – 38; Roztoczański PN – 17; Świętokrzyski PN – 36; Ojcowski PN – 10; Karkonoski PN
– 21; Babiogórski PN – 37; Pieniński PN – 14; Tatrzański PN – 15.
Wielbłądki Raphidioptera (W. CZECHOWSKA)
Grupa owadów leśnych. W Polsce 9 gatunków z 2 rodzin. Występują
głównie w ciepłych lasach iglastych lub mieszanych (bory sosnowe, bory jodłowe, dąbrowy świetliste). Rozmieszczenie poszczególnych gatunków na terenie kraju zbadane dalece niedostatecznie. Posiadamy dane o ich występowaniu na terenie 10 Parków. W poszczególnych obiektach wykazano od 2 do
6 gatunków: Białowieski PN – 2; PN „Bory Tucholskie” – 5; Wielkopolski
PN – 3; Kampinoski PN – 4; Poleski PN – 3; Roztoczański PN – 4; Świętokrzyski PN – 6; Babiogórski PN – 4; Pieniński PN – 2; Tatrzański PN – 4.
Błonkówki Hymenoptera (J. BANASZAK)
Opublikowana w 5 tomie „Wykazu zwierząt Polski” lista Hymenoptera
obejmuje 4086 gatunków błonkoskrzydłych, aczkolwiek nie zawiera ona
wszystkich grup tych owadów. Z 68 rodzin występujących w Polsce, w „Wykazie” opracowano 64, brak zaś jest czterech: Ichneumonidae (przypuszczalnie ok. 3000 gatunków), Dryinidae (ok. 40 gatunków), Bethylidae (ok. 10 gatunków) i Mymaridae (ok. 120 gatunków). Wiele też do życzenia pozostawia
stan poznania większości grup Hymenoptera. Ocenia się, że liczba krajowych
gatunków błonkówek przekracza 8000 (GARBARCZYK 1997). Dane dotyczące wielu grup, zwłaszcza pasożytniczych, mają charakter szacunkowy, a wiele
gatunków czeka na ich odkrycie na obszarze kraju. Dotyczy to zwłaszcza:
Ichneumonidea, Cynipoidea, Proctotrupoidea, Platygastroidea, Ceraphronoidea i Chalcididoidea. Łączna liczba gatunków, jakie najpewniej zostaną
w przyszłości odnalezione, oceniana jest na 1600. Co do liczb gatunków dotąd wykazanych i szczegółowej oceny poznania poszczególnych taksonów
28
Hymenoptera, odsyłam Czytelników do wymienionego wyżej już wykazu pod
redakcją J. RAZOWSKIEGO (1997) oraz opracowania J. BANASZAKA i współautorów (2000).
Należy podkreślić, że stan poznania Hymenoptera poszczególnych obszarów kraju jest bardzo niejednolity i ta ogólna uwaga w całej rozciągłości odnosi się również do parków narodowych i innych terenów chronionych. Nigdy nie było planowanych badań w skali kraju. Nasza znajomość poszczególnych regionów kraju i parków narodowych wynikała z czystego przypadku,
zależała tylko od zainteresowania nimi poszczególnych specjalistów i raczej
od miejsca ich zamieszkania i pracy. Mimo statutowych wymagań prowadzenia badań w parkach, nigdy nie było środków na ten cel, nawet w momencie
sporządzania planów ich zagospodarowania.
Oceniając stopień poznania poszczególnych taksonów błonkoskrzydłych
należy stwierdzić, że tylko nieliczne z nich są rozpoznane w sposób zadowalający, przy czym nie może być mowy o rozciągnięciu znajomości na wszystkie parki. Część parków pozostaje wręcz białymi plamami pod względem
znajomości Hymenoptera w całości (najnowsze) lub w części. Prawie nic nie
wiemy o błonkówkach pasożytniczych w parkach, może za wyjątkiem Ichneumonidea. Należy podkreślić, że takie kompleksowe badania nad błonkówkami prowadził J. W. S ZULCZEWSKI w Wielkopolskim Parku Narodowym, który poświęcił tej grupie 4 opracowania: Cz. I. Liściarki (Tenthredinoidea) (SZULCZEWSKI 1939), Cz. II. Gąsieniczniki (Ichneumonidae) (SZULCZEWSKI 1939), Cz. III. Pszczołowate (Apoidae) i Cz. IV. Żądłówki (Aculeata). Pomimo błędów, których nie udało się temu znakomitemu znawcy flory
i fauny WPN uniknąć, prace te mają ciągle podstawowe znaczenie. Podobnej
kompleksowej oceny fauny błonkówek doczekał się w czasach dzisiejszych
Białowieski PN w wykonaniu zespołu autorów pod red. J. M. GUTOWSKIEGO i B. JAROSZEWICZA (2001). Obszernej monografii dotyczącej żądłówek
doczekał się również Ojcowski PN, autorstwa DYLEWSKIEJ i WIŚNIOWSKIEGO (2003). Świętokrzyski PN badał m. in. J. K. K OWALCZYK (1988, 1990)
wymieniając ogółem 141 gatunków spośród rodzin: Chrysididae, Tiphiidae,
Sapygidae, Myrmosidae, Vespidae i Eumenidae.
Tylko w niektórych parkach systemowo badano wybrane duże główne
grupy żądłówek jak: Apoidea, Formicoidea, Sphecoidea.
A p o i d e a . Największą liczbę polskich parków przebadano pod względem
fauny pszczół Apoidea, i to w okresie powojennym. Wcześniej rozpoznanie
tej grupy dotyczyło tylko Puszczy Białowieskiej (BISCHOFF 1925) i Tatr (NOSKIEWICZ 1920).
29
Do tej pory w stopniu dobrym lub zadowalającym poznano Apoidea w 12
parkach narodowych (Tab. II). Pozostałe pozostają pod tym względem prawie zupełnie niezbadane. Dotychczasową znajomość fauny pszczół parków
wyżynnych i górskich zawdzięczamy aktywności M. DYLEWSKIEJ, szczególnie w poznaniu parków: Babiogórskiego (DYLEWSKA 1966), Ojcowskiego
(D YLEWSKA, WIŚNIOWSKI 2003), Tatrzańskiego (D YLEWSKA 1958, 1991),
Pienińskiego (DYLEWSKA 1962, 1963). Parki nizinne badał głównie J. BANASZAK i współpracownicy: Wielkopolski (BANASZAK 1987), Woliński (BANASZAK 1973), Kampinoski (B ANASZAK , PLEWKA 1981), Wigierski (B ANA SZAK, KRZYSZTOFIAK 1996), „Bory Tucholskie” (B ANASZAK, WENDZONKA
2002), Bieszczadzki (BANASZAK 1969; WIŚNIOWSKI 2000) i Narwiański (BANASZAK, w przyg.). Ostatnio zauważalna jest też aktywność badaczy młodszego pokolenia. Wnikliwe badania w Wigierskim PN przeprowadziła
A. K RZYSZTOFIAK (2001), Bieszczadzkim i Ojcowskim – B. W IŚNIOWSKI
(WIŚNIOWSKI 2000; DYLEWSKA, WIŚNIOWSKI 2003), a w Wielkopolskim PN
– T. CIERZNIAK (2003).
Badania pszczół Zamojszczyzny, przeprowadzone w latach 90. przez
A. KOSIORA i J. FIJAŁA (1992) odnoszą się w jakimś stopniu do Roztoczańskiego Parku Narodowego, aczkolwiek trudno jest podać faktyczną liczbę
tych owadów żyjących na obszarze Parku. Z całego obszaru dawnego województwa zamojskiego wykazano znaczną liczbę 269 gatunków i z pewnością
nie odnosi się ta liczba w całości do pszczół parku.
Wyłącznie trzmiele były przedmiotem badań w kilku parkach: Świetokrzyskim (ĆMAK, SZCZYPCIAK 1987; Dylewska i in. 1998) oraz Magurskim
(K OSIOR i in. 2001) i Gorczańskim (DYLEWSKA i in. 1998). Warto podkreślić, że trzmiele najlepiej rozpoznano do tej pory w trzech parkach: Bieszczadzkim, Ojcowskim i Tatrzańskim dzięki wieloletnim badaniom A. K OSIORA (K OSIOR 1980, 1987, 1990, 2002; KOSIOR i in. 1999, 2001)
W tym miejscu należy się odnieść do publikacji M. DYLEWSKIEJ z ostatnich kilku lat na temat „sensacyjnych” doniesień o gwałtownych spadkach liczebności trzmieli w parkach narodowych. Niewłaściwa metodyka i nieznajomość podstawowych zasad statystyki doprowadziły autorkę do wniosku, że
w wielu parkach narodowych pozostał zaledwie 1% trzmieli w stosunku do
lat 60. XX wieku (DYLEWSKA 1990, 1997). Dodatkowo autorka nagłaśnia te
informacje, np. przez broszurę „Trzmiele i trzmielce Parków Narodowych
Tatrzańskiego i Babiogórskiego oraz czynna ochrona tych owadów” (DYLEWSKA 1998), wydaną w nakładzie 1000 egzemplarzy przez Tatrzański Park
Narodowy. Nasuwa się pytanie, dlaczego Rada Naukowa TPN zezwoliła na
tę publikację bez recenzji wydawniczej, wykonanej przez kompetentnego
znawcę zagadnienia?
30
W tabeli (Tab. II) zestawiono liczbę gatunków z zaznaczeniem powierzchni Parku. Nie jest to właściwy, chociaż najłatwiejszy do uzyskania
wskaźnik badanego terenu. Okazuje się, że największą liczbę gatunków wykazano w parku najmniejszym. Dowodzi to, że liczba żyjących w nich gatunków zależy przede wszystkim od zróżnicowania obszaru, jego topografii i flory. Wydaje się, że liczby 232 i 226 uzyskane w parkach Ojcowskim i Wielkopolskim są zbliżone do rzeczywistych liczb gatunków tam występujących.
Oba te parki cechuje zarówno duże zróżnicowanie biotopów i dobry stopień
ich eksploracji, mimo różnych areałów. Z pewnością też nie można stosować
Tab. II. Zestawienie znanej liczby gatunków pszczół Apoidea w parkach narodowych.
Comparison of number of species of Apoidea recorded in the national parks.
Park
1. Babiogórski PN
Powierzchnia
ha
3 392
Liczba
gatunków
110
Autor
DYLEWSKA 1966
2. Białowieski PN
10 502
98
BISCHOFF 1925
3. Bieszczadzki PN
29 200
90
BANASZAK 1969;
KOSIOR 1980, 2002;
WIŚNIOWSKI 2000
4 789
101
BANASZAK ,
WENDZONKA 2002
5. Kampinoski PN
38 544
180
BANASZAK ,
PLEWKA 1981
6. Narwiański PN
7 350
136
BANASZAK ,
dane niepubl.
7. Ojcowski PN
2 146
232
DYLEWSKA,
WIŚNIOWSKI 2003;
WIŚNIOWSKI,
inf. ustna
8. Pieniński PN
2 346
171
DYLEWSKA 1962;
DYLEWSKA,
NOSKIEWICZ 1963
9. Tatrzański PN
21 164
165
DYLEWSKA 1958, 1991;
NOSKIEWICZ
7 620
226
BANASZAK 1987;
CIERZNIAK 2003
11. Wigierski PN
15 085
191
BANASZAK ,
KRZYSZTOFIAK 1996
12. Woliński PN
10 937
75
4. PN „Bory Tucholskie”
10. Wielkopolski PN
BANASZAK 1973
31
tych samych kryteriów przy porównywaniu parków nizinnych, podgórskich
i górskich. Prezentowane różne liczby gatunków świadczą także o stopniu
poznania obszaru, zaledwie wstępne informacje mamy na przykład z Wolińskiego PN, które przez ostatnie dwa lata były uzupełniane i dane te są
w opracowaniu. Współczesnych badań wymaga także Białowieski PN.
Po m p i l i d ae są w Polsce słabo zbadane. Dotychczas z kraju wykazano 84
gatunki. Kilka parków można uznać za nieźle rozpoznane pod względem
tych owadów: Ojcowski – 30 gatunków (WIŚNIOWSKI 2003), Wielkopolski –
32 gatunki (SZULCZEWSKI 1950), Białowieski – 31 (SKIBIŃSKA 2001) i Kampinoski – 23 gatunki (WIŚNIOWSKI , SZCZEPKO, inf. ustna). Pozostałe parki
pozostają zupełnie nieznane lub posiadamy informacje o pojedynczych gatunkach.
S p h e c i d a e , których w kraju wykazano 209 gatunków, stosunkowo dobrze rozpoznano w parkach: Białowieskim – 103 gatunki (SKIBIŃSKA 2001),
Kampinoskim – 128 (WIŚNIOWSKI, inf. ustna), Ojcowskim – 117 (WIŚNIOW SKI 2003), Świętokrzyskim – 96 (K OWALCZYK 1990), Wielkopolskim – 96
(S ZULCZEWSKI 1950), i Wigierskim – 54 (WIŚNIOWSKI , inf. ustna). Pewne
informacje o faunie tej grupy posiadamy jeszcze z parków Bieszczadzkiego –
38 gatunków, Pienińskiego – 44 gatunki i Babiogórskiego – 30 gatunków
(WIŚNIOWSKI, inf. ustna).
Ve s p i d ae . Te popularne owady są w Polsce bodaj najmniej badane. Jedynie w Ojcowskim PN zostały zbadane, gdzie potwierdzono występowanie
wszystkich 14 krajowych os społecznych oraz 29 gatunków kopułkowatych
Eumenidae na 49 krajowych (WIŚNIOWSKI 2003). Większość społecznych os
stwierdzono także w Białowieskim PN – 10 gatunków i 14 gatunków Eumenidae (SKIBIŃSKA 2001).
W podobnym stopniu dotyczy to też Świętokrzyskiego PN, z którego
J. K. KOWALCZYK (1990) wymienia 12 gatunków Vespoidea i 18 gatunków Eumenidae. Można tu wymienić dwa przyczynkowe doniesienia o osach społecznych polskich Tatr i wschodnich Karkonoszy PAWLIKOWSKIEGO (1993, 1997).
Cytowany wyżej J. W. S ZULCZEWSKI (1950) z Wielkopolskiego PN wymienia 5 gatunków os i 17 gatunków kopułkowatych.
Fo r m i c o i d e a . Metodyczne badania inwentaryzacyjne przeprowadzono
w 10 parkach, w których wykazano dość znaczną liczbę gatunków, przekraczającą 30% fauny krajowej. Do takich parków należą: Białowieski, Bieszczadzki (W. CZECHOWSKI, inf. ustna), „Bory Tucholskie”, Kampinoski, Karkonoski, Pieniński, Świętokrzyski, Tatrzański, Wielkopolski i Wigierski
(L. KRZYSZTOFIAK , inf. ustna). O pozostałych istnieją pojedyncze doniesienia faunistyczne lub nie wiemy zgoła nic, jak np. w przypadku parków: Drawieńkiego, Magurskiego, Narwiańskiego, Poleskiego i „Ujście Warty”.
32
Warto wymienić tu Gorczański PN, na którego obszarze wykonywane
były taksonomiczno-socjologiczne prace związane z teorią sztucznej kolonizacji rudych mrówek leśnych, towarzyszące praktycznej akcji kolonizacyjnej
(CZECHOWSKI 1992; P ISARSKI, CZECHOWSKI 1990 i inne prace).
Te n t h r e d i n i d a e. Błonkówki minujące z tej rodziny badała M. BEIGER
(1955, 1958, 1960, 1981) wykazując po kilka gatunków w trzech parkach:
Wielkopolskim, Ojcowskim i Tatrzańskim.
Chruściki Trichoptera (S. CZACHOROWSKI)
Dość dobrze – choć słabiej niż ważki – poznane są chruściki (Trichoptera)
parków narodowych. W publikacjach do roku 2002 dane o chruścikach posiadało zaledwie 17 parków narodowych (CZACHOROWSKI, MAJEWSKI
2003). Po uwzględnieniu najnowszych danych informacje o chruścikach odnoszą się do 19 parków narodowych (Tab. III). Należy jednak podkreślić, że
część danych jest bardzo wyrywkowa oraz pochodzi sprzed wielu lat (CZACHOROWSKI, MOROZ, w druku). Za dobrze zbadane można uznać chruściki
9 parków narodowych (głównie górskich), za dobrze poznane – 4, słabo – 6.
Brak jakichkolwiek informacji z Wolińskiego PN, PN „Ujście Warty”, Wielkopolskiego PN i Kampinowskiego PN. Spośród blisko 280 gatunków Trichoptera występujących w Polsce, w parkach narodowych nie stwierdzono
obecności 36 gatunków, w tym 27 umieszczonych na czerwonej liście
(SZCZĘSNY 2002). Dane te, jak i wcześniejsze analizy (CZACHOROWSKI ,
MAJEWSKI 2003) wskazują, że dla pełnej ochrony zasobów gatunkowych Trichoptera Polski parki narodowe nie są wystarczające. Należy jednak podkreślić słabe zbadanie wielu obszarów. Konieczne są więc dalsze badania inwentaryzacyjne, wskazane są także badania monitoringowe.
Motyle Lepidoptera (J. B USZKO)
Motyle należą do często badanych taksonów owadów. Wiąże się to głównie z ich atrakcyjnym wyglądem przyciągającym uwagę oraz istnieniem dużej
grupy entomologów-amatorów pozyskujących znaczną liczbę danych faunistycznych. Zasób zebranej informacji faunistycznej jest ogromny, niemniej
zwykle dotyczy on tylko niektórych rodzin Lepidoptera, głównie reprezentowanych przez tzw. „motyle większe”. Tendencja preferowania Marcolepidoptera trwa od samego początku badań nad motylami.
Obszary, ktore obecnie są chronione jako parki narodowe niejednokrotnie badane były już w XIX wieku, m.in. dane dotyczące Lepidoptera Tatr były
publikowane przez NOWICKIEGO (1868), motyle z wyspy Wolin wymieniane
33
były przez H ERINGa (1880, 1881) i BÜTTNERa (1880), a motyle z Karkonoszy przez WOCKEgo (1872, 1874). Istnieje także wiele drobnych doniesień
faunistycznych z tamtych rejonów rozproszonych w wielu różnych źródłach.
Parki narodowe są zwykle bardzo atrakcyjnymi terenami dla eksploracji
faunistycznej. Dlatego podejmowane były rozmaite programy badawcze mające na celu inwentaryzację fauny Lepidoptera w wielu z nich. Prowadzono
także wiele indywidualnych badań nad rozmaitymi grupami motyli. Obecnie
niektóre parki mają niemal kompletne listy faunistyczne motyli. Inne,
zwłaszcza niedawno utworzone, są dopiero badane i mają jeszcze wciąż bardzo niekompletne zestawy danych.
Spośród polskich parków narodowych jedynie Białowieski PN, Pieniński
PN, Ojcowski PN, Świętokrzyski PN i Tatrzański PN mają listy obejmujące
całość fauny Lepidoptera. Najpełniejsze zestawy danych dotyczą Białowieskiego PN – 1593 gatunki (BUSZKO 2001), Pienińskiego PN – ponad 1560
gatunków (BŁESZYŃSKI i in. 1965), Ojcowskiego PN – 1075 gatunków (RAZOWSKI 1995) oraz Tatrzańskiego PN – 870 gatunków (BUSZKO i in. 2000).
Dwa dalsze mają wykazy obejmujące znaczną część fauny Świętokrzyskiego
PN (ŚLIWIŃSKI i in. 1991) i Bieszczadzkiego PN (PRZYBYŁOWICZ 2000).
W większości przypadków dokładniejsza inwentaryzacja obejmowała jedynie wybrane grupy gatunków, zwłaszcza motyle dzienne i motyle minujące, a także rodzinę sówkowatych lub w ogóle Macrolepidoptera, np. Świętokrzyski Park Narodowy. Motyle dzienne były przedmiotem odrębnych opracowań dla Białowieskiego PN (KRZYWICKI 1967), Tatrzańskiego PN (KRZYWICKI 1962) Roztoczańskiego PN (NOWACKI 1992a) oraz Biebrzańskiego
PN (FRĄCKIEL 1999) oraz Drawieńskiego PN (BARANIAK i in. 2001). Pozostałe parki narodowe mają zarówno starsze wykazy gatunków (zwykle jako
część tzw. Macrolepidoptera) jak i nowe dane zawarte w komputerowej bazie
„Motyle Dzienne Polski” oraz opublikowanym na jej podstawie atlasie rozmieszczenie motyli dziennych w Polsce (B USZKO 1997).
Obok motyli dziennych, najlepiej poznaną rodziną z grupy Macrolepidoptera są sówkowate (Noctuidae). Badania nad tą rodziną prowadzone są
w planowy sposób już od przeszło 20 lat, a ich efektem jest seria opracowań
poświęconych parkom narodowym oraz innym cennym przyrodniczo obszarom Polski. Oprócz uprzednio wymienionych parków, gdzie opracowana zostala całość fauny, w miarę dokładnie zinwentaryzowane pod względem fauny Noctuidae należy uznać nastepujące parki narodowe: Woliński PN (NO WACKI 1994), Słowiński PN (NOWACKI 1994), Karkonoski PN (NOWACKI
1998) i Roztoczański PN (NOWACKI 1992b). Dobrą inwentaryzację mają też
obszary sąsiadujące z parkami narodowymi, np. Puszcza Augustowska (NO WACKI, RUDNY 1992) oraz Polesie (NOWACKI, HOŁOWIŃSKI 1999).
34
Motyle minujace reprezentują kilkanaście rodzin drobnych motyli charakteryzujących się endofagicznym trybem życia gąsienic. Ze względu na
prostą metodykę pozyskiwania informacji można zebrać dużą ilość danych
w krótkim czasie. W miarę wyczerpujące spisy gatunków opublikowano dla
Wolińskiego PN (NOWAKOWSKI 1954), Białowieskiego PN (ADAMCZEWSKI
1950; MICHALSKA 1976) Drawieńskiego PN (BARANIAK, WALCZAK 2001),
Wielkopolskiego PN (BEIGER 1955; MICHALSKA 1994; BARANIAK 1998; BARANIAK, WALCZAK 1999, 2000), Świętokrzyskiego PN (MICHALSKA 1988),
Ojcowskiego PN (BEIGER 1960; BUSZKO 1993), Roztoczańskiego PN (MICHALSKA 199? ), Karkonoskiego PN (BORKOWSKI 1969) i Tatrzańskiego PN
(BEIGER 1981). Ponadto wiele informacji na temat motyli minujących wystepujących w parkach narodowych zawartych jest w publikacjach poświeconych rzadkim lub nowym dla fauny Polski gatunkom.
Ujednolicenie stanu poznania fauny Lepidoptera w parkach narodowych
wymaga wdrożenia programow badawczych promujących badania zespołowe, gdzie opracowywana byłaby całość fauny. Trzyletnie badania prowadzone przez cały sezon i wykorzystujące wszelkie dostępne metody jakościowe
pozwoliłyby zinwentaryzować przeszło 90% wystepujących na danym terenie
motyli. Należy przypuszczać, że nawet w najmniej zróżnicowanych parkach
narodowych liczba ta znacznie przekroczy 1000 gatunków. Na przeszkodzie
może stanąc jedynie brak funduszy i brak kompetentnych specjalistów.
Muchówki Diptera (P. TROJAN)
W badaniach nad fauną ziem Polski można wyróżnić pięć okresów charakteryzujących się odmiennymi celami i sposobem dokumentacji naukowej
(TROJAN 1998). Pierwszy z nich, obejmujący czasy od kronikarzy do Komisji
Edukacji Narodowej (1773) nie przynosi danych o muchówkach naszego
kraju.
Początki badań nad dwuskrzydłymi (Diptera) Polski związane są z okresem drugim, jaki nastąpił po rozbiorach i sięga do pierwszej połowy XIX w.
Dipterolodzy, związani z ówczesnymi ośrodkami uniwersyteckimi, często nauczyciele gimnazjalni, eksplorowali przede wszystkim obszary najcenniejsze
przyrodniczo znajdujące się w ich regionie, te zaś w perspektywie czasu
otrzymywały niekiedy status parków narodowych lub rezerwatów. Informacje o faunie miały służyć przede wszystkim zbudowaniu wiedzy o zasobach
przyrodniczych kraju i stanowić podstawę dla nowych podręczników do nauki o przyrodzie, postulowanych przez Komisję Edukacji Narodowej, opartych między innymi na znajomości flory i fauny krajowej. Powstawały liczne
gabinety zoologiczne, w których gromadzono zbiory fauny miejscowej i obszarów egzotycznych, których okazy o niespotykanych w naszej faunie kształ-
35
tach stanowiły ciekawostki przyrodnicze. W oparciu o tak zgromadzone materiały powstał znany podręcznik J. K. KLUKA (1779–1780) i F. P. JAROCKIEGO (1838), szczególnie ten ostatni podaje ogromny zasób wiedzy o muchówkach. Wykorzystanie wyników badań tego okresu dla oceny stanu fauny jest
dziś jednak utrudnione ze względu na brak danych dotyczących miejsca
i czasu, w których został zebrany materiał.
Ściślejsze informacje o występowaniu muchówek Polski związane są
z okresem trzecim (1855–1918), w którym badania faunistyczne zostały powiązane z fizjografią historycznych ziem polskich. Dwa ośrodki: krakowski
i warszawski rozwinęły wtedy badania dipterologiczne na szerszą skalę. Jednak tylko badania M. SIŁY-NOWICKIEGO i jego współpracowników objęły
Tatry, przyszły park narodowy. Natomiast J. SZNABL i J. DZIEDZICKI nie
prowadzili badań w Puszczy Kampinoskiej. Wykaz muchówek opublikowany
przez G. CZWALINĘ (1893) obejmuje cały obszar Pojezierza Mazurskiego
i Sambii, nie może być jednak odniesiony do obecnych parków narodowych
ani rezerwatów. W końcu tego okresu rozpoczął badania dipterologiczne na
Pomorzu Zachodnim G. SCHROEDER (1909–1924), który opublikował szereg przyczynków dotyczących muchówek rejonu Szczecina, głównie Puszczy
Bukowej znajdującej się na południowym brzegu miasta. Liczne dane odnoszą się jednak do Wolińskiego Parku Narodowego, w którym znajduje się jedyne w Polsce stanowisko związanej z atlantyckim typem klimatu jusznicy
Haematopota bigoti VILLENEUVE, 1921. Odnotować tu należy również badania G. ENDERLEIN a (1907) nad muchówkami obszaru wydm i bagien nadmorskich.
W okresie czwartym (1918–1945) przyjęto i opracowano nowe podstawy
metodyczne dla regionalnych badań faunistycznych (D AHL 1909; P OLIŃSKI
1921–1929). Studia dipterologiczne w tym okresie prowadzone były niezależnie przez badaczy polskich, głównie w Warszawie i Lwowie oraz niemieckich w Szczecinie, Słupsku i Wrocławiu. Z tego okresu pochodzi pierwsze,
podstawowe opracowanie muchówek Puszczy Białowieskiej (SACK 1925),
zbiory stanowiące jego podstawę zostały podczas II Wojny Światowej wywiezione z Muzeum Senckenberga we Frankfurcie nad Menem i niestety uległy
zniszczeniu. Badania nad komarami Puszczy Kampinoskiej (TARWID 1938)
przyniosły opisanie nowych gatunków, jak dotąd stwierdzonych tylko na obszarze Kampinoskiego PN. W latach trzydziestych XX w. badania na Pomorzu Zachodnim kontynuował O. K ARL (1935), który działał w głównie w rejonie Słupska, lecz badaniami objął całe Pomorze Zachodnie i Środkowe,
włączając w to Słowiński Park Narodowy. Na ten okres przypada też działalność F. PAXa (1921), który podsumował wyniki badań nad fauną Dolnego
36
Śląska. Opracowanie to objęło również tereny górskie, wykorzystano w nim
również dane o muchówkach wykazanych z terenów obecnych dwóch parków narodowych: Karkonoskiego i Gór Stołowych.
W okresie piątym (1945–1990) faunistyczne badania regionalne są prowadzone w oparciu o krajowe programy naukowe i obejmowały zwykle jedną krainę geograficzną, której centralnym punktem był park narodowy. Poprzedzało je dokładne rozpoznanie terenu badań od strony zróżnicowania
siedliskowego i szaty roślinnej. Programem zbierania danych objęte były
wszystkie typy siedlisk oraz uroczyska o szczególnych warunkach środowiskowych dla fauny. Badania były prowadzone zespołowo, szczególnie w zakresie zbierania materiału, jego opracowaniem zajmowali się poszczególni
specjaliści z różnych ośrodków akademickich kraju. Środki na te badania
przyznawane były centralnie na okresy pięcioletnie W tym okresie ma też
miejsce wprowadzanie ilościowych metod do faunistycznych badań terenowych i określanie zgrupowań fauny charakterystycznych dla określonych środowisk i uroczysk. Do badań wprowadzone są komputerowe metody gromadzenia i opracowywania danych oraz metody matematyczne analizy danych
faunistycznych. Taki system badawczy był szczególnie przydatny do opracowań fauny parków narodowych, pozwalał bowiem na odpowiedzi oparte na
dużej liczbie grup fauny i obszernym materiale zebranym metodami ilościowymi. Badaniami objęto wtedy Bieszczadzki PN, Pieniński PN, Świętokrzyski PN i Białowieski PN. W badaniach dipterologicznych dominującą rolę
odegrał zespół naukowy Pracowni Dipterologicznej Instytutu Zoologii PAN,
zaś wyniki badań były publikowane głównie w czasopiśmie „Fragmenta Faunistica”. W okresie późniejszym badania takie rozwinęły się również
w ośrodkach akademickich Krakowa, Łodzi, Poznania, Gdańska i Lublina.
W okresie transformacji badania faunistyczne, odcięte od centralnych
źródeł finansowania, straciły na sile i oparte na skąpych dotacjach (grantach)
Komitetu Badań Naukowych uzależnione zostały głównie od indywidualnego zapału poszczególnych badaczy, niekiedy wspieranego przez dyrekcje
parków narodowych.
Stopień rozpoznania składu gatunkowego muchówek w parkach narodowych Polski jest związany z wielkością kadry dipterologów prowadzących badania, atrakcyjnością obszaru i jego odległością od środków akademickich
oraz warunków finansowych prowadzenia badań. Każdy park narodowy łączy w sobie cechy reprezentatywności siedliskowej dla danej krainy geograficznej oraz ostoi florystycznej i faunistycznej. Tu więc, w jego faunie występuje najbardziej typowy i charakterystyczny dla danej krainy zestaw gatunków a jednocześnie największa ich różnorodność.
37
Najlepiej zbadanym pod względem dipterologicznym jest Białowieski
PN. Według ostatniego opracowania (GUTOWSKI , JAROSZEWICZ (red.)
2001) po polskiej stronie puszczy stwierdzono występowanie 1697 gatunków
muchówek należących do 65 rodzin, stanowi to około 25% gatunków wykazanych z Polski. Dla Bieszczadzkiego PN liczba ta wynosi niecałe 17%.
W pozostałych parkach procent wykazanych gatunków jest jeszcze niższy.
Porównania te odnoszą się jedynie do gatunków z naszego kraju już wykazanych, przy zastosowaniu danych szacunkowych, wg których liczba gatunków
muchówek Polski wynosi około 9000, wartości procentowe należy odpowiednio zmniejszyć. Analiza stanu zbadania poszczególnych rodzin wskazuje na
to, że w przypadku grup wymagających zastosowania specjalnych metod
zbierania materiału, wiedza o ich występowaniu na danym obszarze jest znikoma lub żadna. Pierwszą przyczyną takiego stanu rzeczy jest brak w kadrze
dipterologów znawców licznych rodzin, szczególnie tych bogatych w gatunki
i o skomplikowanej taksonomii, takich jak Tipulidae, Sciaridae, Scathopsidae
oraz wielu rodzin Acalyptrata.
Pchły Siphonaptera (K. B ARTKOWSKA, inf. ustna)
W Polsce wykazano dotychczas 34 gatunki pcheł. Pasożyty te zbierano
z drobnych ssaków, nietoperzy i gniazd ptaków. Najlepiej rozpoznaną faunę
pcheł ma Tatrzański PN. Natomiast dobrze rozpoznane są parki: Białowieski, Wielkopolski, Roztoczański, Świętokrzyski, Karkonoski, Babiogórski,
Gorczański, Pieniński i Bieszczadzki. Wiedzę tę zawdzięczamy aktywności
dwóch badaczy: K. BARTKOWSKIEJ (1973) i R. H AITLINGEROWI (1970,
1971).
Uwagi ogólne i wnioski
1. Stopień poznania fauny owadów w polskich parkach narodowych jest bardzo nierównomierny. Tylko kilka z nich zbadano w stopniu zadowalającym – Białowieski, Ojcowski i Wielkopolski. Wiele parków, zwłaszcza nowoutworzonych, pozostaje prawie zupełnie nierozpoznanych, inne z kolei
wymagają ponownych badań, dla aktualizacji danych i oceny zmian fauny.
Stan rozpoznania poszczególnych grup prezentuje syntetyczna tabela
(Tab. III).
2. Zachodzi pilna potrzeba stworzenia narodowego programu badań obszarów przyrodniczo cennych i ustawowo przeznaczonych dla zachowania bogactwa lokalnej fauny, do których należą przede wszystkim parki narodowe.
38
Tab. III. Stan zinwentaryzowania poszczególnych rzędów owadów w polskich parkach narodowych.
State of inventory of insect orders in the Polish national parks.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
Thysanura
+
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
Diplura
-
-
-
-
-
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+++
-
-
+
-
+
+
-
-
Protura
+
-
-
-
+
-
+
+
-
+
+
-
+
+
+++
-
+
+
-
++
++
-
+
Collembola
+
-
-
+
+
-
+
-
-
-
+
-
-
-
++
+++
+
+
-
+++
++
-
+
Ephemeroptera
-
+
+
-
++
+
+
-
-
++
-
-
+++
-
-
++
++
+++
+++
+
+++
+++
+
++
+
++
++
++
+++
-
+++
++
+++
++
+++
++
++
+
+
++
+
+++
-
++
Mantodea
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
+
-
+
+
Blattodea
+++
-
-
-
++
-
-
-
-
++
++
-
+
+
+
+
+
+
+
+++
+
+
+
Orthoptera
+
-
+
-
++
-
+
-
-
+++
+++
+
+++
+
+
+
+
+++
+
+
+
Dermaptera
+++
-
-
-
++
-
-
-
-
++
++
-
+
+
+
-
-
+
+
+++
+
-
+
Homoptera
+
+
+
+
+
-
+
-
-
+
+
+
+
+
++
+
-
+
+
+
+
-
++
Heteroptera
++
+++
+
+++
++
-
+
-
-
+
+
++
+++
++
+
+
+
+++
+
+
+
+
++
Coleoptera
+
+
+
+
+++
-
+
-
-
+
+
+
+
++
+++
++
+
+++
++
++
++
+
+++
Megaloptera
-
-
-
-
-
-
+
-
-
+
-
-
-
-
++
-
-
+
-
+
++
-
-
Neuroptera
-
-
-
-
+
-
++
-
-
+
++
-
+
++
+
+
-
++
-
+
+
-
-
Odonata
+++ +++
+++ +++
Rząd/Ordo
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
Rhaphidioptera
-
-
-
-
+
-
+++
-
-
+
++
+
++
+++
-
-
-
++
-
+
++
-
-
Hymenoptera
+
-
+
-
+++
+
+
-
-
++
++
-
+
++
++
+
-
+
-
++
+
-
+
Trichoptera
-
+
+++ +++ +++
+
+
++
-
-
-
++
+++
++
++
+
+
+
+++
Lepidoptera
++
++
+
++
+++
+
+
++
-
++
+
+
++
++
+++
++
-
+
+
+
++
Diptera
+
++
-
-
+++
-
+
-
-
+
++
++
++
++
++
+
-
-
+
++
++
-
++
Siphonaptera
+
+
-
+
++
-
-
-
-
++
?
-
++
++
+
++
+
++
++
++
+++
+
++
+++ +++ +++ +++
+++ +++
Parki narodowe – national parks: 1 – Woliński PN, 2 – Słowiński PN, 3 – Wigierski PN, 4 – Biebrzański PN, 5 – Białowieski PN,
6 – Narwiański PN, 7 – PN „Bory Tucholskie”, 8 – Drawieński PN, 9 – PN „Ujście Warty”, 10 – Wielkopolski PN, 11 – Kampinoski PN,
12 – Poleski PN, 13 – Roztoczański PN, 14 – Świętokrzyski PN, 15 – Ojcowski PN, 16 – Karkonoski PN, 17 – PN Gór Stołowych,
18 – Babiogórski PN, 19 – Gorczański PN, 20 – Pieniński PN, 21 – Tatrzański PN, 22 – Magurski PN, 23 – Bieszczadzki PN.
+++
++
+
– dobrze zbadany (dane do całości rzędu) – fairly well investigated (data refer to the whole order).
– nieźle zbadany (niektóre rodziny lub grupy gatunków dobrze opracowane) – rather well investigated (some families and groups of
species well elaborated).
– słabo zbadany (fragmentaryczne dane) – poorly investigated (scarce data).
- – brak badań – no research conducted.
Rząd/Ordo
39
40
Na prawidłową inwentaryzację faunistyczną składają się następujące etapy:
1. Zestawienie danych ze źródeł publikowanych i rękopiśmiennych (archiwalnych).
2. Zestawienie danych z istniejących kolekcji.
3. Planowe badania inicjalne grup niedostatecznie poznanych i badania uzupełniające (lub kontrolne) grup wcześniej zinwentaryzowanych. Stosowanie w badaniach wszystkich metod jakościowych pozwalających objąć całość grupy systematycznej (np. oprócz pułapek czy czerpaka należy stosować uzupełniająco także przesiewanie sitem, odłowy nocne do światła
itp.). Zabezpieczanie zbiorów dowodowych w placówkach PN lub w instytucjach naukowych.
4. Opublikowanie analityczno-syntetycznej monografii, zawierającej wykaz
wszystkich gatunków i ich stanowisk. Okresowe (np. dekadowe) publikowanie suplementów, zawierających nowe informacje oraz dane pominięte
w podstawowym wykazie.
5. Założenie bazy danych o wszystkich gatunkach, zarówno w formie elektronicznej (umożliwiającej natychmiastowy dostep do danych) jak i w formie kartoteki. Baza wirtualna musi być obowiązkowo zdublowana przez
tradycyjną kartotekę zawierającą bieżące wydruki, niezależnie od kopii
elektronicznych przechowywanych na dyskietkach czy CDR-omach.
Istotnym dla inwentaryzacji faunistycznej w PN jest sposób przeprowadzania badań terenowych i wykorzystania ich potencjału. Dotyczy to przede
wszystkim badań zamawianych, ale także innych badań, prowadzonych z inicjatywy placówek naukowych, które wszakże muszą być akceptowane przez
Zarząd PN po pozytywnym zaopiniowaniu przez Radę Parku. Jednym
z istotnych warunków akceptacji powinno być zabezpieczanie (np. przez
przekazanie do placówki parkowej) prowizorycznie zakonserwowanego materiału pozyskiwanego przy okazji badań, a nie wykorzystywanego bezpośrednio przez badacza. Dotyczy to przede wszystkim materiałów gromadzonych w tzw. pułapkach Barbera i pułapkach feromonowych, ale także innych,
pochodzących z czerpakowania, przesiewania, lepowania, strząsania, odłowów na przynętę oraz do światła UV, itp. Umieszczone np. w szczelnych słoikach wypełnionych denaturatem i zaopatrzonych w etykietę zawierająca
podstawowe dane o stanowisku – mogą być wykorzystane w przyszłości do
inwentaryzacji także innych grup bezkręgowców. Tu wypada przypomnieć, iż
niektórzy entomolodzy ignorują niepotrzebny im materiał, wyrzucając np.
z czerpaka wszystko poza przedstawicielami „swojej grupy”. Przewodnią zasadą etyczną entomologa-faunisty pracującego w terenie powinno być zabezpieczanie wszystkich materiałów uzyskanych stosowaną metodą, a niezależnie od wymogów etyki naukowej powinny się tego domagać „instytucje
sprawcze”, a w każdym razie Zarząd PN udzielający zezwolenia na prowa-
41
dzenie badań. Trzeba bowiem pamiętać, iż parki narodowe powołano w tym
właśnie celu, aby zabezpieczyć dla potomności (m.in. dla badań poznawczych) najbardziej cenne i charakterystyczne fragmenty przyrody każdego
kontynentu. Żaden materiał pozyskany w trakcie badań nie może być zmarnowany! Jeśli w PN stosuje się wykładanie pułapek feromonowych, obsługiwanych przez personel parkowy – pozyskany materiał musi być w całości zabezpieczony do dalszych badań, a nie tylko do doraźnego przeliczenia
schwytanych osobników tzw. „szkodnika”; to samo dotyczy materiałów pochodzących z lepowania.
Porównanie wyników badań współczesnych z przeprowadzonymi kilkadziesiąt lat wcześniej, przed utworzeniem parku, w przypadku prostoskrzydłych, ale także innych grup jak np. motyle dzienne, błonkówki, wskazuje na
trendy regresywne. W niektórych parkach (np. w Ojcowskim, Pienińskim)
podjęto działania mające przeciwdziałać temu trendowi. Nasuwają się jednak pewne wątpliwości co do sensu takich działań. Chociaż odniosą z nich –
być może – korzyści niektóre grupy zwierząt (m.in. prostoskrzydłe) to trudno je pogodzić z zasadą minimum interwencji leżącą u podstaw idei powoływania parków narodowych. Nie jest też pewne czy samo hamowanie sukcesji
lasu będzie wystarczające. Jedynie bardzo radykalne działania – intensywny
wypas, karczowanie, wypalanie mogłyby prawdopodobnie wstrzymać eutrofizację siedlisk i przywrócić im charakter sprzed lat kilkudziesięciu czy ponad stu. Nie będzie to jednak powrót do pierwotnego charakteru, a jedynie
próba odtworzenia fragmentów krajobrazu kulturowego czy nawet zdewastowanego.
Doświadczenia w organizowaniu regionalnych badań faunistycznych,
w których centrum zainteresowania stanowiły parki narodowe (Świętokrzyski PN, Roztoczański PN, częściowo Pieniński PN) wskazują, iż jedynie badania zespołowe skoncentrowane na tym samym obszarze mogą przynieść
szybką poprawę stanu zbadania zarówno faun regionalnych, jak fauny parków narodowych. Nie uporają się z tym zadaniem pracownie czy działy naukowe samych parków, a nieskoordynowane działania pojedynczych osób
z różnych ośrodków są w sumie bardziej kosztowne niż badania zespołowe.
PIŚMIENNICTWO
ABRASZEWSKA-KOWALCZYK A., KOWALCZYK J. K., HEJDUK J., PRZYBYLSKI M., TUSZEWICKI W. 2002: Świat zwierząt Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego. Mantis, Olsztyn.
101 ss.
ADAMCZEWSKI S. F. 1950: Motyle minujące na tle naturalnych środowisk Białowieskiego
Parku Narodowego. Ann. UMCS, Sectio C, 5: 135-195.
42
AGAPOW L., JASNOWSKI M. (red.) 1986: Przyroda projektowanego Drawieńskiego Parku
Narodowego. Materiały z konferencji naukowej (30–31 maja 1985 r.). Gorzowskie Tow.
Nauk., Gorzów Wlkp. 154 ss.
ARGASIŃSKA I. 1995 [in lit.]: Biegaczowate (Carabidae) Hali Majerz w Pienińskim Parku
Narodowym. [praca magisterska; msk.], Kat. Ent. Leśnej AR Poznań. 29 ss.
ARGASIŃSKI M. 1995 [in lit.]: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) koryt potoków zachodniej części Pienińskiego Parku Narodowego. [praca magisterska; msk.], Kat. Ent. Leśnej
AR Poznań. 34 ss.
BAŁAZY S. 1981: Badania entomologiczne w Wielkopolskim oraz w nadmorskich parkach
narodowych. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWN, WarszawaWrocław: 51-57.
BAŁAZY S., MICHALSKI J. 1964: Zespoły korników na tle typów drzewostanów Bieszczad.
Pol. Pismo ent., B, 33-34: 101-104.
BANASZAK J. 1969: Przyczynek do znajomości fauny trzmieli (Bombus LATR.) Bieszczadów.
Przegl. Zool., 13 (2): 187.
BANASZAK J. 1973: Pszczołowate (Apoidea) Wolińskiego Parku Narodowego. Bad. Fizjograf. Pol. Zach., B, 26: 79-88.
BANASZAK J. 1975: Materiały do znajomości fauny pszczół (Apoidea, Hymenoptera) siedlisk
kserotermicznych nad dolną Wisłą. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., C, 28: 109-122.
BANASZAK J. 1987: Pszczoły (Hymenoptera, Apoidea) wybranych zespołów roślinnych Wielkopolskiego Parku Narodowego. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 35: 5-23.
BANASZAK J., CZECHOWSKA W., CZECHOWSKI W., GARBARCZYK H., SAWONIEWICZ B. W IŚNIOWSKI B. 2000: Zagrożenia i perspektywy ochrony owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera). Wiad. entomol., 18, Supl. 2: 177-211.
BANASZAK J., K RZYSZTOFIAK A. 1996: The Natural Wild Bee Resources (Apoidea, Hymenoptera) of the Wigry National Park. Pol. Pismo ent., 65: 33-51.
BANASZAK J., P LEWKA T. 1981: Apoidea (Hymenoptera) Kampinoskiego Parku Narodowego. Fragm. faun., 25 (24): 435-452, 2 tab.
BANASZAK J., W ENDZONKA J. 2002: Bees (Hymenoptera: Apoidea) of the Bory Tucholskie
National Park (NW Poland). Pol. Pismo ent., 71: 327-350.
BARANIAK E. 1998: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego. Część I. Eriocraniidae, Opostegidae, Nepticulidae, Heliozelidae, Incurvariidae, Tischeriidae. Roczn. nauk.
Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 2: 119-133.
BARANIAK E., GAWROŃSKI A., GAWROŃSKA K. 2001: Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) Drawieńskeigo Parku Narodowego. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 48:
45-53.
BARANIAK E., WALCZAK U. 1999: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego.
Część II. Bucculatricidae, Gracillariidae, Lyonetiidae. Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr.
„Salamandra”, 3: 87-98.
BARANIAK E., WALCZAK U. 2000: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego.
Część III. Roeslerstammiidae, Yponomeutidae, Plutellidae, Acrolepidae, Elachistidae, Batrachedridae, Momphidae, Cosmopterigidae. Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 4: 87-98.
43
BARANIAK E., WALCZAK U. 2001: Motyle minujące Drawieńskiego Parku Narodowego.
Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 5: 61-77.
B ARTKOWSKA J. 1989: Stonkowate (Coleoptera: Chrysomelidae) Gór Świętokrzyskich.
Fragm. faun., 32: 259-277.
BARTKOWSKA K. 1973: Siphonaptera Tatr Polskich. Fragm. faun., 19 (10): 227-280.
B EIGER M. 1955: Owady minujące runa leśnego Wielkopolskiego Parku Narodowego
w Osowej Górze. PTPN, Prace monogr. Przyr. WPN, Poznań, 2 (9): 1-39.
BEIGER M. 1960: Owady minujące Ojcowskiego Parku Narodowego. PTPN, Pr. Kom. Biol.,
23 (2): 1-154.
BEIGER M. 1981: Studia nad owadami minującymi Tatrzańskiego Parku Narodowego. 12.
Część faunistyczno-ekologiczna. PTPN, Prace Kom. Biol., 57: 3-68.
BIELAWSKI R. 1971: Biedronki (Coleoptera: Coccinellidae) Bieszczadów. Fragm. faun., 17:
273-296.
BIELEWICZ M. 1973: Motyle Bieszczadów Zachodnich i Pogórza Przemyskiego, cz. I. tzw.
Macrolepidoptera. Roczn. Muz. Górnośl., Przyroda, Bytom, 7: 1-170.
BIESIADKA E. 1973: Chrząszcze wodne (Coleoptera) torfowisk wysokich Karkonoszy i Gór
Izerskich. Przegl. zool., 17: 441-445.
BIESIADKA E. 1991: Środowiskowe rozmieszczenie chrzaszczy (Coleoptera) wodnych w Karkonoszach. [W:] Geologiczne Problemy Karkonoszy. Materiały z sesji naukowej w Karpaczu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław: 263-273.
BIESIADKA E., PAKULNICKA J. 2004: Water beetles (Coleoptera) in Łomżyński Landscape
Park of Valley of Narew River. Parki nar. Rez. przyr., Białowieża [w przygot.].
BISCHOFF H. 1925: Hymenoptera (Aculeata, Ichneuminidae, Chalostogastra). [W:] Beitrage
zur Natur-und Kulturgeschichte Lithauens und angrenzender Gebiete. Abt. Bayer
Akad. Wiss., München, Suppl., 6-9: 278-334.
BŁESZYŃSKI S., R AZOWSKI J., ŻUKOWSKI R. 1965: Fauna motyli Pienin. Acta zool. cracov.,
10: 375–493.
BOJASIŃSKI T., PLEWKA T. 1981: Akcja badania entomofauny Kampinoskiego Parku Narodowego prowadzona w Oddziale Warszawskim Polskiego Towarzystwa Entomologicznego. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWN Warszawa-Wrocław:
83-85.
BORKOWSKI A. 1969: Studien an Stigmelliden (Lepidoptera). Teil I. Zur Verbreitung, Biologie und Ökologie der Stigmelliden in den polnischen Sudeten. Pol. Pismo ent., 39:
95-122.
BOROWIEC L. 1984: Stonkowate (Coleoptera, Chrysomelidae) Bieszczadów. Fragm. faun.,
28: 185-219.
BUCHHOLZ L. 2001 [in lit.]: Chrząszcze z nadrodziny sprężyków (Coleoptera: Elateroidea)
jako wskaźniki wartości przyrodniczej ekosystemów i stan zbadania tej grupy w polskich
parkach narodowych. [praca dyplomowa; msk], Studium Podyplomowe „Ochrona parków narodowych” przy Wydziale Leśnym SGGW w Warszawie. Ojców. 36 ss.
44
BUCZYŃSKI P., CZACHOROWSKI S., MOROZ M., STRYJECKI R. 2003: Odonata, Trichoptera,
Coleoptera and Hydrachnidia of springs in Kazimierski Landskape Park (Eastern Poland) and factors affecting the characters if these ecosystems. 2003. Supplementa ad
Acta hydrobiol., 5: 13-29.
BUCZYŃSKI P., CZACHROWSKI S., LECHOWSKI L. 2001: Some groups of water insects (Odonata, Heteroptera, Coleoptera, Trichoptera) of the projected reserve „Hanging peat bogs
by Jaczno Lake” and its surroundings: results of preliminary studies. Rocz. Nauk. Pol.
Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 5: 27-42.
BUCZYŃSKI P., PIOTROWSKI W. 2002: Materiały do poznania chrząszczy wodnych (Coleoptera) Poleskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr., 21 (2): 185-194.
B UCZYŃSKI P., P RZEWOŹNY M. 2002: Water beetles (Coleoptera) of the Krzczonowski
Landskape. Parki Nar. Rez. Przyr., 21: 283-297.
BUCZYŃSKI P., S ERAFIN E. 2004: Pierwsze dane o chrząszczach (Coleoptera) i chruścikach
(Trichoptera) zbiorników antropogenicznych w parkach krajobrazowych Łuku Mużakowa (Polska, Niemcy). Parki Nar. Rez. Przyr., (w druku).
BUCZYŃSKI P., SERAFIN E., LECHOWSKI L. 2004: Selected aquatic insects (Odonata, Heteroptera, Coleoptera, Trichoptera) of Narwiański National Park – results of preliminary
studies. Parki Nar. Rez. Przyr., (w druku).
BUCZYŃŚKI P., G. TOŃCZYK: Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Polsce. Parki Nar. Rez. Przyr., (w druku).
B URAKOWSKI B. 1971: Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Bieszczadów. Fragm. faun., 17:
221-272.
BURAKOWSKI B. 1979: Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Pienin. Fragm. faun., 24: 185-226.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., S TEFAŃSKA J. 1973–1997: Chrząszcze Coleoptera. Kat.
Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 2–21.
BUSZKO J. 1993: Badania nad motylami minujacymi Polski. XIV. Motyle minujące (Lepidoptera) Ojcowskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol., 12: 201-214.
BUSZKO J. 1997: Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce 1986–1995. Turpress, Toruń. 170 ss.
BUSZKO J. 2001: Lepidoptera – motyle (łuskoskrzydłe). [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 248-268.
BUSZKO J., MIKKOLA K., N OWACKI J. 2000: Motyle (Lepidoptera) Tatr Polskich. Część I.
Wstęp, przegląd gatunków, geneza fauny. Wiad. entomol., 19, Suppl.: 1-43.
BÜTTNER F. O. 1880: Die Pommerschen insbesondere die Stettiner Microlepidopteren. Ent.
Ztg., Stettin, 41: 383–473.
CELARY W. 2003: Fauna zwierząt bezkręgowych (Invertebrata) masywu Babiej Góry nie objętych szczegółowymi opracowaniami. [W:] WOŁOSZYN B.W., WOŁOSZYN D. CELARY W. (red.): Monografia fauny Babiej Góry. Publikacje Komitetu Ochrony Przyrody
PAN, Kraków: 373-396.
CHRZANOWSKI T. 1984: Gyrynidae (Coleoptera) jezior Laska, Zmarłe i Czarne w Borach Tucholskich. Dynamika sezonowa oraz uwagi o fenologii. Acta UNC, Biol., 26 (58): 20-35.
CIERZNIAK T. 2003: Changes in the bee fauna (Apoidea) of the Wielkopolski National Park
over the last half century. Fragm. faun., 46: 151-170.
45
ĆMAK J., SZCZYPCIAK J. 1987: Trzmiele Bombus Świętokrzyskiego Parku Narodowego.
Chrońmy Przyr. Ojcz., 43 (5–6): 60-64.
CMOLUCH Z. 1989: Rüsselkäfer (Coleoptera, Curculionidae) von Polesie Lubelskie. Ann.
UMCS, C, 44 (1):1-64.
CMOLUCH Z., Ł ĘTOWSKI J. 1987: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Roztoczańskiego
Parku Narodowego. Ochr. Przyr., 45: 179-197.
CMOLUCHOWA A. 1974: Materiały do znajomości lądowych pluskwiaków różnoskrzydłych
(Heteroptera) Polski. I. Pol. Pismo ent., 44: 753-757.
CMOLUCHOWA A. 1977: Materiały do znajomości lądowych pluskwiaków różnoskrzydłych
(Heteroptera) Polski. II. Pol. Pismo ent., 47: 23-26.
CMOLUCHOWA A. 1981: Gatunki z rodzaju Agramma STEPH. (Heteroptera, Tingidae) w torfowiskowych rezerwatach Polesia Lubelskiego. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PTEnt., PWN, Warszawa: 125-127.
CMOLUCHOWA A., L ECHOWSKI L. 1977: Uzupełnienie do poznania pluskwiaków różnoskrzydłych (Hemiptera – Heteroptera) Beskidu Wschodniego i Bieszczadów. Ann.
UMCS, 32: 265-269.
CMOLUCHOWA A., LECHOWSKI L. 1994: Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera)
Roztocza. Fragm. faun., 37 (7): 181-200.
CZACHOROWSKI S., MOROZ M.: Chruściki (Trichoptera) obszarów chronionych Polski i Białorusi. Parki. nar. Rez. Przyr., (w druku).
CZACHOROWSKI S., BUCZYŃSKI P. 2000: Zagrożenia i ochrona owadów wodnych w Polsce.
Wiad. entomol., 18, Supl. 2: 95-120.
CZACHOROWSKI S., MAJEWSKI T. 2003: Stan poznania chruścików (Trichoptera) obszarów
chronionych Polski. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 7:167-181.
CZECHOWSKI W. 1992: Eksperymentalna kolonizacja mrówek w reglu górnym Masywu Jaworzyny w Gorczańskim Parku Narodowym. Parki Nar. Rez. Przyr., 11: 51-71.
CZERWIŃSKI Sz. 1999 [in lit.]: Badania nad rodziną Scydamaenidae (Coleoptera) na terenie
Pienińskiego Parku Narodowego. [praca magisterska; msk.] Kat. Ent. Leśnej AR Poznań. 62 ss.
CZUBIŃSKI Z., U RBAŃSKI J. 1951: Park Narodowy na wyspie Wolinie. Chr. Przyr. ojcz.,
7 (7–8): 3-56.
CZWALINA G. 1893: Neues Verzeichniss der Fliegen Ost- und Westpreussens. Ost. progr.
Alstaeddt., Koenigsberg, 9 (2): 1-3.
CZYLOK A., HAŁAJ R., WOŹNICA A. 1988: Mszyce (Homoptera, Aphidomorpha) zbiorowisk
roślinnych Bieszczadów Zachodnich. Acta Biol. Sil., 10: 93-109.
DAHL F. 1909: Die Alte und neue faunistische Forschung. Zool. Anz., 35 (415): 97-101.
DEMEL K. 1924: Nad Wigrami. Szkice naturalisty. Przyrodnik, Cieszyn, 1: 22-38, 66-75,
97-108.
DYLEWSKA M. 1958: Fauna trzmieli (Bombus LATR.) i trzmielców (Psithyrus LEP.) Tatr Polskich. Acta zool. cracov., 3 (5): 137-197.
DYLEWSKA M. 1962: The Apoidea of the Pieniny National Park. Part I. Megachilidae and
Apidae (partine). Acta zool. cracov., 7 (14): 423-481 + 4 figs.
46
DYLEWSKA M. 1966: The Apoidea of the Babia óra Mountain. Acta zool. cracov., 11 (5):
111-175 + 4 Fig.
DYLEWSKA M. 1990: Badania nad zmianami fauny pszczół Apoidea w Ojcowski Parku Narodowym po roku 1976. Prądnik. Prace Muz. Szefera, 2: 107-110.
DYLEWSKA M. 1991: Apoidea of the Tatra Mountain and the adjacent area. Part I. Colletidae, Andrenidae, Halictidae, Melittidae, Megachilidae and Anthophoridae. Acta zool. cracov., 34 (1): 189-265.
DYLEWSKA M. 1997: Trzmiele (Bombus LATR.) i trzmielce (Psithyrus LEP.) Parków Narodowych Ojcowskiego i Świętokrzyskiego. APW, Karniowice.
DYLEWSKA M. 1998: Trzmiele (Bombus LATR.) i trzmielce (Psithyrus LEP.) Parków Narodowych Tatrzańskiego i Babiogórskiego oraz czynna ochrona tych owadów. Tatrzański Park
Narodowy, Zakopane. 20 ss.
DYLEWSKA M., GĄSIENICA-CHMIEL M., KOSIOR A., SUMERA B., S ZAFRANIEC S., WERSTAL
K., WIŚNIOWSKI B. 1998: Skład gatunkowy i liczebność trzmieli i trzmielców (Bombinae,
Apoidea, Hymenoptera) na łąkach w wybranych parkach narodowych oraz kwiecistość łąk
w tych parkach w 1998 roku. Prądnik. Prace Muz. Szefera, 11-12: 279-292.
DYLEWSKA M., NOSKIEWICZ J. 1963: Apoidea of the Pieniny National Park. Part II. Colletidae, Andrenidae, Halictidae, Melttidae, Apoidae (Nomada SCOP.). Acta zool. cracov.,
8 (13): 477-532.
DYLEWSKA M., WIŚNIOWSKI B. 2003: Żądłówki (Hymenoptera, Aculeata) Ojcowskiego Parku Narodowego. OPN, Muzeum im. Prof. Władysława Szafera, Ojców. 306 ss.
ENDERLEIN G. 1907: Biologisch-Faunistische Moor- und Duenen-Studien. Berichte Westpr.
Bot.-Zool. Ver., Danzig, 30: 5-238.
FRĄCKIEL K. 1999: Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) Biebrzańskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol., 18: 85-98.
GALEWSKI K. 1971: Pływakowate (Coleoptera, Dytiscidae) Bieszczadów. Fragm. faun., 17:
179-211.
GALEWSKI K. 1979: Chrząszcze wodne (Haliplidae, Dytiscidae, Gyrinidae i Hydrophilidae)
Pienin. Fragm. faun., 24: 227-281.
GARBARCZYK H. 1997: Uwagi do Hymenoptera. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt
Polski, 5: 159.
GĄSIOREK G. 1996 [in lit.]: Korniki (Scolytidae, Coleoptera) wraz z fauną towarzyszącą w rezerwacie ścisłym „Poręba” w Pienińskim Parku Narodowym. [praca magisterska; msk.]
Kat. Ent. Leśnej AR Poznań. 83 ss.
GERHARDT J. 1868: Sammelbericht vom Riesengebirge. Ende Juli. Berliner ent. Z., 12: 367.
GERHARDT J. 1870: Die Wasserkäferfauna der weissen Wiese im Riesengebirge. Berliner
ent. Z., 13: 259-261.
GERHARDT J. 1910: Verzeichnis der Käfer Schlesiens preussischen und österreichischen
Anteils, geordnet nach dem Catalogus coleopterorum Europae vom Jahre 1906. Dritte,
neubearb. Aufl. Berlin. XVI + 431 ss.
GŁOWACKA E. 1989: Koliszki (Psylloidea) Sudetów. Acta Biol. Sil., 13: 21-30.
47
GŁOWACKA E., MIGULA P. 1996: Koliszki Psylloidea Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 15 (3):
59-71.
GORCZYCA J. 1999: Pluskwiaki różnoskrzydłe z rodziny tasznikowatych (Heteroptera, Miridae) w Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 18, 1(supl.): 93-101.
GORCZYCA J. 2001: Miridae – tasznikowate. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.):
Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 101-103.
GRÜM L. 1959: Sezonowe zmiany aktywności biegaczowatych (Carabidae). Ekol. pol., A, 7:
255-268.
GRÜM L. 1967: Remarks on fluctuations in density of Carabidae populations. Ekol. pol., A,
15: 335-346.
GUTOWSKI J. M. 1988: Ocena stanu poznania kózkowatych (Coleoptera, Cerambycidae) Parków Narodowych i rezerwatów przyrody w Polsce. Ochr. Przyr., 46: 281-307.
GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.) 2001: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL,
Warszawa. 403 ss.
HABELMANN P. 1854: Eine neue Art der Käfergattung Teredus DEJ. Stett. ent. Ztg., 15:
27-29.
HAITLINGER R. 1970: Die Flöhe (Siphonaptera) der Kleinsäuger aus den West- und Mittelsudeten. Pol. Pismo ent., 40:749-762, 4 tab.
HAITLINGER R. 1971: Die Flöhe (Siphonaptera) der Kleinsäuger des Gebietes Beskid Żywiecki. Pol. Pismo ent., 41: 327-344, 5 tab.
HAŁKA-WOJCIECHOWICZ E. 1997: Communities of Heteroptera in flood-plain forests of selected sites in Puszcza Białowieska and the Mazowsze Lowland. Fragm. faun., 40 (3):
27-45.
HEBDA G. 1999: Nowe stanowiska rzadkich na terenie Polski pluskwiaków różnoskrzydłych
(Insecta: Heteroptera). Acta ent. Siles., 5-6: 11-13.
HERCZEK A. 1982: Miridae (Heteroptera) zespołów roślinnych okolic Dolistowa. Acta biol.,
7: 22-29.
HERING [E.] 1880: Die Geometriden Pommerns. Ent. Ztg., 41: 309-326.
HERING [E.] 1881: Die Pommerschen Rhopaloceren, Sphingiden, Bombyciden und Noctuiden. Ent. Ztg., 42: 133-140, 147-154, 338-341, 348-367.
HOLLY M. 2002: Nowe dla fauny BdPN i rzadko spotykane gatunki chrząszczy. Roczn.
bieszcz., 10: 333-342.
HURUK S. 1993: Studia nad zgrupowaniami biegaczowatych (Carabidae, Coleoptera) uroczysk Chełmowa Góra i Serwis w Świętokrzyskim Parku Narodowym. Fragm. faun., 36:
339-371.
HURUK S. 1999: Current knowledge about the carabid beetles (Carabidae, Col.) of the Świętokrzyski National Park. Fragm. faun., 42: 95-102.
JAKUCZUN B. 1989: Bibliografia Wolińskiego Parku Narodowego. Międzyzdroje. 258 ss.
JANOSZEK M., TARNAWSKI D. 2001: Sprężykowate (Coleoptera: Elateridae) Parku Narodowego Gór Stołowych i jego otuliny. Szczeliniec, 5: 115-147.
JAROCKI F. P. 1838: Zoologija czyli zwierzętopismo ogólne. IV. Owadów część pierwsza.
Warszawa. 699 ss.
48
KACZMAREK S. 1981: Stawonogi znalezione w gniazdach ptaków na terenie Słowińskiego
Parku Narodowego. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWN
Warszawa – Wrocław: 111-118.
KARL O. 1935: Die Fliegenfauna Pommerns. Diptera Brachycera. Ent. Zeit., Stettin, 96 (1):
106-130.
KARPIŃSKI J. J. 1933: Fauna korników Puszczy Białowieskiej na tle występujących w puszczy
typów drzewostanów. Rozpr. Spraw. Zakł. Dośw. L. P., Warszawa, 1: 1-68.
KARPIŃSKI J. J. 1948: Przyczynek do znajomości fauny korników Parku Narodowego w Pieninach. Fragm. faun., 5 (14): 225-232.
K ARPIŃSKI J. J. 1949: Kózki (Cerambycidae) Puszczy Białowieskiej. Rozpr. Spraw. IBL,
Warszawa, 55: 1-33.
KARPIŃSKI J. J. 1958: Ryjkowce (Curculionidae) w biocenozie Białowieskiego Parku Narodowego. Roczn. Nauk leśn., 21: 29-47.
KARPIŃSKI J. J., MAKÓLSKI J. 1954: Biegaczowate (Carabidae, Coleoptera) w biocenozie
Białowieskiego Parku Narodowego. Roczn. Nauk leśn., 5: 105-136.
K ASPROWICZ A. 1963: Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) okolic Poznania.
Bad. Fizj. Pol. Zach., 12: 39-63.
KLUK J. K. 1779–1780: Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historii naturalnej początki i gospodarstwo.
KNUTELSKI S., BILIŃSKI Sz. 2000: Wstępne wyniki badań faunistycznych ryjkowców (Coleoptera: Rhinomaceridae, Brentidae, Curculionidae) Parku Narodowego Gór Stołowych.
Chrońmy Przyr. ojcz., 56 (3): 57-70.
K OCOREK A. 1998: Nowe stanowiska rzadkich ziemikowatych (Heteroptera: Cydnidae)
w Polsce. Acta ent. sil., 4 (1-2): 26-27.
K ORCZ A. 2003: Pluskwiaki (Heteroptera) w zróżnicowanych środowiskach Słowińskiego
Parku Narodowego oraz Góry Rowokół. Rozpr. Nauk. IOŚ, 13: 1-226.
KORNOBIS S. 1975: Materiały do znajomości chrząszczy wodnych (Hydrocoleoptera) Wolina.
Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 28: 167-170.
K ORNOBIS S. 1979: Chrząszcze (Coleoptera) zbiorników wodnych Wolina i południowowschodniej części Uznamu. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 32: 19-44.
KOSIOR A. 1980: Rola trzmieli (Bombus LATR.) w biocenozach Bieszczadów Zachodnich.
Ochr. Przyr., 43: 189-222.
KOSIOR A. 1990: Trzmiele Bombus LATR. Wybranych polan reglowych Tatrzańskiego Parku
Narodowego. Studia Nat.-Ser. A, 34: 113-123.
KOSIOR A. 2002: Trzmielowate Bombini, Apoidae, motyle dzienne Rhopalocera i kraśniki
Zygaenidae Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczn. Bieszcz., 10: 401-410.
KOSIOR A., FIJAŁ J. 1992: Analiza faunistyczno-ekologiczna owadów pszczołowatych Apoidea województwa zamojskiego. Studia Ośr. Dok. Fizjograf., Kraków, 20: 13-53.
KOSIOR A., KRÓL W., P ŁONKA P. 2001: Trzmielowate (Bombini, Apoidea) Magurskiego Parku Narodowego i jego otuliny. Parki Nar. Rez. Przyr., 20 (1): 39-54.
49
KOSIOR A., KRÓL W., PŁONKA P. 2001: Changes in bumble-bees and cuckoo-bees (Bombini,
Apoidea) in the Pieniny National Park and its buffor zone (Southern Poland). Nat. Conserv., 58: 95-107.
KOSIOR A., MICHALIK S., WITKOWSKI Z. 1999: Nadobnica alpejska – Rosalia apina (Cerambycidae, Coleoptera) w Magurskim Parku Narodowym na tle jej rozmieszczenia w Polsce.
Chr. Przyr. ojcz., 55 (1): 79-83.
KOSIOR A., PŁONKA P., WITKOWSKI Z. 1999: Zgrupowania trzmielowatych (Bombini, Apoidae) w wybranych zbiorowiskach roślinnych Pienin. Ochr. Przyr., 56: 91-107.
KOTEJA J. 2000: Czerwce (Sternorrhyncha: Coccodea) Bieszczadów. [W:] PAWŁOWSKI J.
(red.): Bezkręgowce Bieszczadów Zachodnich ze szczególnym uwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Część I. Ustrzyki Dolne: 241-243.
KOTEJA J., Ż AK-O GAZA B. 1989: Czerwce (Homoptera: Coccinea) Gór Świętokrzyskich.
Fragm. faun., 32: 243-258.
KOWALCZYK J. K. 1988: Uwagi o entomofaunie lądowej Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr., 8 (2): 33-39.
KOWALCZYK J. K. 1990: Wybrane rodziny żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Fragm. faun., 33 (17): 285-306.
KOZIK J. 1998 [in lit.]: Ryjkowce (Coleoptera: Curculionidae) doliny Dunajca. [praca magisterska; msk.] Zakł. Zool. Syst. i Zoogeogr. UJ. 49 ss.
KRZYSZTOFIAK A. 2001: Struktura zgrupowań pszczół (Apoidea, Hymenoptera) w różnowiekowych drzewostanach świerkowo-sosnowych Wigierskiego Parku Narodowego. Zesz.
Nauk. AB., Studia Przyr., Bydgoszcz, 15: 113-115.
KRZYWICKI M. 1967: Fauna Papilionoidea i Hesperioidea (Lepidoptera) Puszczy Białowieskiej. Ann. zool., 25: 1-213.
KRZYWICKI M. 1962: Przyczynek do znajomości fauny Rhopalocera Tatr Polskich. Ann.
zool., 21: 151-222.
KUBISZ D. 1995: Chrząszcze (Coleoptera) z wybranych rodzin jako element monitoringu
ekologicznego w Puszczy Białowieskiej. Pr. IBL, A, 797: 161-176.
KUBISZ D., H ILSZCZAŃSKI J. GARBELIŃSKI P. 2000: Chrząszcze (Coleoptera) rezerwatów
Czerwińskie Góry I i II i ich otuliny w Puszczy Kampinoskiej. Parki Nar. Rez. Przyr.:
19 (4): 83-89.
KUBISZ D., P AWŁOWSKI J. 1998: Suplement do znajomości chrząszczy (Coleoptera) Ojcowskiego Parku Narodowego i jego otuliny (w 145 rocznicę rozpoczęcia inwentaryzacji faunistycznej w Ojcowie). Prądnik. Prace Muz. Szafera, 11-12: 293-323.
KUBISZ D., SZAFRANIEC S. 2003: Chrząszcze (Coleoptera) masywu Babiej Góry. [W:] WOŁOSZYN B. W., WOŁOSZYN D., CELARY W. (red.): Monografia fauny Babiej Góry. Publ.
KOP PAN: 163-221.
KULWIEĆ K. 1902: Notatki z wycieczki do Wigier. Wszechświat, 21: 321-325.
KUNTZE R. 1934: Problemy zoogeograficzne Pienin. Kosmos, B, 59: 217-242.
KUNTZE R. 1936: Zapiski entomologiczne z wycieczek w Pieninach. Pol. Pismo ent., 13:
190-193.
50
KUŚKA A. 1989a: Ryjkowce (Coleoptera: Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Gór Świętokrzyskich. Fragm. faun., 32: 319-355.
KUŚKA A. 1989b: Omomiłki (Coleoptera: Cantharidae) Gór Świętokrzyskich. Fragm. faun.,
32: 357-368.
LENGERKEN H. 1929: Die Salzkäfer der Nord- und Ostseeküste mit Berücksichtigung der
angrenzenden Meere sowie der Mittelmeeres, des Schwarzen und des Kaspischen Meeres. Eine ökologisch-biologisch-geographische Studie. Z. wiss. Zool., 135: 1-162.
LEŚNIAK A. 1984: Carabidae lasów Karkonoskiego Parku Narodowego. Zesz. Kark. Tow.
Nauk., 1984: 37-70.
LEŚNIAK A. 1990: Biegaczowate (Coleoptera: Carabidae) głównych typów siedliskowych lasu
w Świętokrzyskim Parku Narodowym. Fragm. faun., 33: 247-259.
LIS B. 2001: Nowe stanowiska rzadkich w faunie Polski gatunków pluskwiaków różnoskrzydłych (Hemiptera: Heteroptera). Przegl. zool., 45 (1-2): 89-93.
LIS B., LIS J. A. 2002: Emblethis duplicatus SEIDENSTÜCKER, 1963 (Hemiptera: Heteroptera:
Rhyparochromidae) – a ponto-mediterranean species new to the Polish fauna. Pol. Pismo
ent., 71 (4): 317-321.
LIS B., M ĄSIOR J., LIS J. A. 2002: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Hemiptera: Heteroptera) Babiej
Góry (Beskid Zachodni). Wiad. entomol., 20 (3-4): 103-111.
LIS J. A., G ORCZYCA J. 1991: Terrestrial bugs (Insecta: Heteroptera) new to the Wolin Island.
Ann. Upper Siles. Mus., Ent., 2: 93-102.
LIS J. A., LIS. B., GORCZYCA J. 1995: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) środkowego
basenu Doliny Biebrzy. Wiad. entomol., 14 (2): 85-93.
LIS J. A. 1990: Aradus aterrimus FIEBER , 1864 – nowy dla fauny Polski gatunek pluskwiaka
oraz trzecie stanowisko dla A. truncatus FIEBER , 1861 (Heteroptera, Aradidae). Przegl.
zool., 34 (2–3): 269-270.
LIS J. A. 1992: New records of terrestrial bugs (Heteroptera) from the Wolin Island. Ann.
Upper Siles. Mus., Ent., 3: 67-70.
LUTEREK R. 1989: Przyczynek do znajomości fauny Carabidae (Coleoptera) Karkonoskiego
Parku Narodowego. Roczn. AR w Poznaniu CXCIII, Leśnictwo, 24: 55-60.
LUTEREK R., STACHOWIAK P., S ZLACHTA J. 1995: Chrząszcze (Coleoptera) dębów w Wielkopolskim i Białowieskim Parku Narodowym. Parki nar. Rez. Przyr., 13 (1):65-71.
ŁAGOWSKA B. 2001: Coccinea – czerwce. [W:] G UTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.):
Katalog fauny Puszczy Białopwieskiej. IBL, Warszawa: 107-108.
ŁAGOWSKA B., KOTEJA J. 1996: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Roztocza. Fragm. faun.,
39: 29-42.
ŁOMNICKI M. 1868: Wykaz chrząszczów tatrzańskich według rozsiedlenia pionowego. Spr.
Kom. Fizjogr., 9: 152.
MALCHER M. 2001: Apoidea – pszczoły. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 221-223.
MAZUR A. 1995. Zgrupowanie kusakowatych Col., Staphylinidae płatów śnieżnych w Karkonoskim Parku Narodowym. Parki nar. Rez. Przyr., 13 (1): 43-46.
51
MELKE A., GUTOWSKI J. M. 1995: Zmiany fauny kusakowatych (Coleoptera: Staphylinidae)
środowiska leśnego jako element monitoringu ekologicznego w północno-wschodniej
Polsce. Prace IBL, A, 793: 87-105.
MICHALSKA Z. 1976: Owady minujące Białowieskiego Parku Narodowego. Prace Komisji
Biologicznej PTPN, 44: 1-81.
MICHALSKA Z. 1988. Badania nad owadami minującymi Gór Świętokrzyskich. Wyd. Nauk.
UAM, Poznań. 231 ss.
MICHALSKA Z. 1994: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego. II. Eriocraniidae, Nepticulidae, Tischeriidae, Bucculatricidae, Yponomeutidae, Lyonetiidae. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 42: 57-67.
MICHALSKA Z. 1995: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego. I. Gracillariidae Bad. fizjogr. Pol. zach., Seria C, Zoologia 41: 17-24.
MICHALSKI J. 1996: Korniki (Coleoptera: Scolytidae) na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych. Szczeliniec, 1: 189-195.
MICHALSKI J., R ATAJCZAK E. 1989: Korniki (Coleoptera: Scolytidae) wraz z towarzyszącą im
fauną w Górach Świętokrzyskich. Fragm. faun., 32: 279-318.
MICHALSKI J., R ATAJCZAK E. 1990: Korniki (Coleoptera: Scolytidae) wraz z towarzyszącą im
fauną w Roztoczańskim Parku Narodowym. [W:] Fauna Roztocza – zasoby, przemiany,
ochrona. Materiały na sympozjum. Warszawa: 48-49.
MICHEJDA J. 1954: Analiza stosunków ekologicznych źródeł i potoków gór Stołowych. Pr.
Kom. biol. Wydz. Mat.-Przyr. PTPN, 14 (6): 1-110.
MILLER L. 1859: Eine Excursion in das Tatra-Gebirge. Wien. ent. Monatschr., 3: 300-311,
353-366.
MOKRZYCKI M. 1995: Zmiany fauny korników (Coleoptera: Scolytidae) jako element monitoringu ekologicznego na terenie północno-wschodniej Polski. Prace IBL, A, 796:
148-160.
MROCZKOWSKI M. 1957: Carpathobyrrhulus tatricus sp. n. from the Tatry (Coleoptera, Byrrhidae). Ann. zool., 16: 215-221.
MROCZKOWSKI M., 1971: Silphidae, Byrrhidae i Dermestidae Bieszczadów. Fragm. faun., 17:
213-220.
MROCZKOWSKI M. 1978: Staphylinoidea nekrofagiczne Pienin (Coleoptera). Fragm. faun.,
22: 235-245.
NOSKIEWICZ J. 1920: Przyczynek do znajomości fauny żądłówek Tatr Polskich. Kosmos,
Lwów, 45: 145-155.
NOSKIEWICZ J., SEMBRAT K., SZARSKI K. 1961. Osobliwości faunistyczne Karkonoskiego
Parku Narodowego. Ochr. Przyr., 27: 27-40.
NOWACKI J. 1992a: Motyle dzienne Roztoczańskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol.,
11: 221-228.
NOWACKI J. 1992b: Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) Roztocza. Fragm. faun., 35:
397-414.
NOWACKI J. 1994: Struktura zasięgów sówkowatych (Lepidoptera, Noctuidae) w pasie wydm
nadmorskich polskiego wybrzeża Bałtyku. Wiad. entomol., 12, Suppl.: 1-127.
52
NOWACKI J. 1998: Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) Karkonoszy Polskich. Wiad. entomol., 16: 177-188.
NOWACKI J., H OŁOWIŃSKI M. 1999: Sówkowate (Lepidoptera: Noctuidae) Lasów Sobiborskich na obszarze Polskiego Polesia. Wiad. entomol., 18, Supl. 1: 1-60.
NOWACKI J., RUDNY J. 1992: Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) Puszczy Augustowskiej.
Wiad. entomol., 11: 37-57.
NOWAKOWSKI J. T. 1954: Owady minujące wyspy Wolina i półwyspu Dziwnowskiego. Pr.
Kom. biol. PTPN, 15: 1-15.
NOWICKI M. 1858: Coleopterologisches über Ostgalizien, Jahres-Bericht d. k.k. OberGymn. zu Sambor f. d. Schuljahr 1858, Wien: 1-24.
NOWICKI M. 1867: Zapiski z fauny tatrzańskiej. Spraw. Kom. Fizyogr. PAU, 1: 179-206.
NOWICKI M. 1868: Wykaz motylów tatrzanskich według pionowego rozsiedlenia. Spr. Kom.
fizjogr. PAU, 2: 121-127.
OKOŁÓW Cz. 1981: Badania entomologiczne w Białowieskim i Kampinoskim Parku Narodowym (Stan, potrzeby). [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt,
PWN, Warszawa – Wrocław: 19-36.
OLEJNICZAK I. 1998: The carabid communities of natural and drained peatlands in the Biebrza valley, NE Poland. Pol. J. ecol., 46 (3): 243-260.
PAJKERT W. 1988 [in lit.]: Carabidae, Col. Słowińskiego Parku Narodowego. [rozprawa doktorska; msk.]. ATR w Bydgoszczy. 91 ss.
PAWLIKOWSKI T. 1993: Materiały do studiów nad strukturą zespołów żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Polski. 2. Osy społeczne (Vespinae) wschodnich Karkonoszy. Wiad. entomol., 12 (1): 41-44.
PAWLIKOWSKI T. 1997: Materiały do studiów nad strukturą zespołów żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Polski. 2. Osy społeczne (Vespinae) polskich Tatr. Wiad. entomol., 16 (1):
29-34.
PAWŁOWSKI J. 1967: Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta zool. cracov., 12: 419-665.
PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze [W:] GŁOWACIŃSKI Z.
(red.): Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków:
88-110.
PAWŁOWSKI J., KUŚKA A., WARCHAŁOWSKI A. 1987: Ecological interpretation of the beetle
assemblages (Coleoptera faunal units) from the „Kluki 74” holocene profile. Preliminary
results. Acta palaeobot., 27: 223-226.
PAWŁOWSKI J., M AZUR M., MŁYNARSKI J.K., S TEBNICKA Z., SZEPTYCKI A., SZYMCZAKOWSKI W. 1994: Chrząszcze (Coleoptera) Ojcowskiego Parku Narodowego i terenów ościennych. OPN. Prace i Mat. Muz. Szafera, Ojców. 247 ss. + mp. nlb.
PAWŁOWSKI J., P ETRYSZAK B., KUBISZ D., SZWAŁKO P. 2000: Chrząszcze (Coleoptera)
Bieszczadów Zachodnich. Monogr. bieszcz., 8: 9-143.
PAX F. 1921: Die Tierwelt Schlesiens. Jena. VIII+342 ss.
PETRYSZAK B. 1976: Materiały do znajomości Nemonychidae (=Rhinomaceridae) i Attelabidae Pienin. Zesz. nauk. UJ 433, Pr. zool., 22: 87-94.
53
PETRYSZAK B. 1977: Materiały do znajomości ryjkowców (Curculionidae, Coleoptera) Bieszczad i Pogórza Dynowsko-Przemyskiego. Zesz. nauk. UJ 461, Pr. zool., 23: 127-164.
PETRYSZAK B. 1980: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Pienin. Zesz. nauk. UJ 572, Pr.
zool., 26: 109-173.
PETRYSZAK B. 1983: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Małych Pienin. Zesz. nauk. UJ
1044, Pr. zool., 38: 7-27.
PETRYSZAK B. 1992: Stan badań nad fauną Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 11 (4): 5-24.
PETRYSZAK B. 1998a: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Bieszczad Wysokich. St. Ośr.
Dok. Fizj., 25: 89-135.
PETRYSZAK B. 1998b: Pędrusie (Coleoptera, Apionidae) Bieszczad Wysokich. St. Ośr. Dok.
Fizj., 25: 149-157.
PETRYSZAK B. 2003: Ryjkowce (Apionidae, Curculionidae). [W:] A.GÓRECKI (red.): Przyroda Magurskiego Parku Narodowego.
PETRYSZAK B., SKALSKI T. 1998a: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) jako podstawa waloryzacji faunistycznej Bieszczadzkiego Parku Narodowego. St. Ośr. Dok. Fizj., 25:
137-148.
PETRYSZAK B., SKALSKI T. 1998b: Pędrusie (Coleoptera, Apionidae) jako podstawa waloryzacji faunistycznej Bieszczadzkiego Parku Narodowego. St. Ośr. Dok. Fizj., 25: 159-176.
PFEIL O. 1866: Zwei entomologische Riesengebirgs-Excursionen. Berliner ent. Z., 9:
219-233.
PIETRYKOWSKA E., STĄCZEK Z. 2001: Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Poleskiego Parku Narodowego i okolic. Cz. I. Parki nar. Rez. Przyr., 20 (1): 55-62.
PIOTROWSKI W. 1994: Wykaz fauny Poleskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr.,
13 (1): 47-61.
PIOTROWSKI W. 1996: Omarlicowate (Coleoptera, Silphidae) Poleskiego Parku Narodowwego. Parki nar. Rez. Przyr., 15 (1): 77-86.
PISARSKI B., C ZECHOWSKI W. 1990: The course of artificial colonization of red wood ants in
the Gorce National Park. Memorab. zool., 44: 37-46.
PLEWKA T. 1981: Niektóre interesujące gatunki owadów fauny Kampinoskiego Parku Narodowego. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWN, Warszawa
– Wrocław: 91-93.
PODGÓRNIAK R. 1960: Chrząszcze wodne wyspy Wolina. Część I. Hydradephaga wód słonawych. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 6: 51-67.
POLIŃSKI W. (red.) 1921–1929: Podręcznik do zbierania i konserwowania zwierząt należących do fauny polskiej. Warszawa. I–IV: 1-72, 1-155, 1-50, 1-160, 1-127, 1-99.
PRZYBYŁOWICZ Ł. 2000: Motyle (Lepidoptera) Bieszczadów Zachodnich. Monogr. bieszcz.,
8: 251-303.
RAZOWSKI J. 1995: Motyle Ojcowskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace Muz. Szafera,
9: 179-215.
RAZOWSKI J. (red.) 1991: Wykaz zwierząt Polski. Tom II. Ossolineum, Kraków. 342 ss.
54
RAZOWSKI J. (red.) 1997: Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków. 260 ss.
ROSSA R., SOCHA G. 1998: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) Pienińskiego Parku Narodowego. Pieniny Przyr. Człow., 6: 71-81.
ROUBAL J. 1910: K faunie żestkokryłych Litvy. Russ. ent. Obozr., 10: 195-204.
SACK P. 1925: Die Zweifluegler des Urwaldes Bialowies. Abh. mat.-naturw. Abt. Bayer.
Akad. Wiss., Muenchen, 5 (Suppl.): 259-277.
SCHMIDT E. 1928: Verzeichnis der pommerschen Wanzen nach dem Material des Pommerschen Museums für Naturkunde. Abh. Ber. Pomm. Natf. Ges., 9: 188-196.
SCHROEDER G. 1909–1924: Beitraege zur Dipterenfauna Pommerns. Ent. Zeit., Stettin,
70: 353-367; 71: 383-396; 72: 343-689; 73: 179-205; 74: 156-173; 83: 173-176; 84: 187-189.
SCHUMACHER F. 1919: Mezira tremulae (GERMAR ), ein Naturdenkmal aus dem Urwalde
von Bialowies in Polen. Dtsch. Ent. Zeit., ?: 285-288.
SCHUMANN E. 1904–1908: Coleopteren der Provinz Posen. Zeitschr. naturw. Abt. in Posen,
11: 15-21; 12: 33-40; 13: 55-61; 14: 36-41; 15: 40-50.
SKIBIŃSKA E. 2001a: Chrysidoidea – Pompiloidea. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B.
(red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 215-217.
SKIBIŃSKA E. 2001b: Sphecoidea. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog
fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 219-220.
SKÓRKA S. 1995: Nowe stanowiska Lygaeus simulans DECKERT, 1985 i L. equestris (LINNAEUS, 1758) (Heteroptera: Lygaeidae) w Polsce. Acta ent. siles., 3 (1-2): 35.
SKURATOWICZ W., URBAŃSKI J. 1953: Rezerwat leśny na Bukowej Górze koło Zwierzyńca
w województwie Lubelskim i jego fauna. Ochr. Przyr., 21: 193-216.
SMRECZYŃSKI S. 1954: Materiały do fauny pluskwiaków (Hemiptera) Polski. Fragm. faun., 7:
1-146.
STACHOWIAK M. 1998: Wstępna inwentaryzacja chrząszczy Parku Narodowego Bory Tucholskie. [W:] B ANASZAK J., TOBOLSKI K. (red.): Park Narodowy Bory Tucholskie:
371-438.
STACHOWIAK P. 1988: Ryjkowce Attelabidae, Apionidae, Curculionidae – Coleoptera Karkonoskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr., 8 (2): 41-55.
STACHOWIAK P. 1993: Uwagi o stanie poznania ryjkowców (Anthribidae, Nemonychidae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae – Coleoptera) Karkonoszy. [W:] Geologiczne problemy Karpat. Wrocław: 241-244.
STACHOWIAK P. 1994: Ryjkowce Anthribidae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae – Coleoptera Bieszczadów. Parki nar. Rez. Przyr., 13 (1): 5-24.
STACHOWIAK P. 1995: Występowanie ryjkowców (Coleoptera: Anthribidae, Rhinomaceridae,
Apionidae, Curculionidae) w różnych środowiskach leśnych jako element monitoringu
ekologicznego w północno-wschodniej Polsce. Pr. IBL, A, 795:129-148.
STACHOWIAK P., BARANIAK E. 1980: Ryjkowce Curculionoidea Wielkopolskiego Parku Narodowego. Cz. I. Parki nar. Rez. Przyr., 1, 1: 17-23.
55
STEBNICKA Z. 1976: Żukowate (Coleoptera, Scarabaeidae) Pienin. Fragm. faun., 21:
331-351.
STOBIECKI S. 1883: Do fauny Babiej Góry. Spraw. Kom. Fizyogr. PAU, 17: 1-85.
STRAWIŃSKI K. 1936: Badania nad fauną drzew i krzewów w Polsce. Rozpr., Spraw. IBL, 17:
1-216.
STRAWIŃSKI K. 1956: Owady z rzędu Heteroptera w biocenozie Puszczy Białowieskiej.
Roczn. Nauk Leśn., 14: 1-123.
STRAWIŃSKI K. 1962: Hemiptera – Heteroptera Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Ann.
UMCS, C, 17: 165-193.
STRAWIŃSKI K. 1964: Hemiptera – Heteroptera stwierdzone w rezerwacie leśnym Bukowa
Góra pod Zwierzyńcem (pow. Zamość). Ann. UMCS, C, 19 (3): 37-48.
STRAWIŃSKI K. 1965: Interesujące i rzadsze gatunki Hemiptera – Heteroptera charakterystyczne dla torfowisk z okolic Sosnowicy (pow. Parczew, woj. lubelskie) Fragm. faun., 11:
399-402.
STRAWIŃSKI K. 1966: Hemiptera – Heteroptera na nieużytkach śródpolnych w okolicach
Zwierzyńca (powiat Zamojski). Pol. Pismo ent., 43-44: 315-334.
STROJNY W. 1968: Kózki (Cerambycidae) Pienińskiego Parku Narodowego. Przegl. zool.,
12 (1): 55-70.
STRONCZYŃSKI K. 1835: Rozrywki Entomologiczne dla Młodzieży. Pisemko zawierające
w sobie opisy pospolitszych owadów krajowych. I-IV. Warszawa.
[STRONCZYŃSKI K., T ACZANOWSKI W., WAGA A.] 1855, 1857: Sprawozdanie z podróży naturalistów odbytéj w r. 1854 do Ojcowa. Bibl. Warsz., 58: 1855: 142-172, 1857: 161-227.
SZCZĘSNY B. 2002: Chruściki (Trichoptera). [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista
zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków: 76-79.
SZPIEGA M. 2002 [in lit.]: Analiza zoogeograficzna biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae)
wybranych Parków Narodowych Polski. [praca magisterska; msk.]. Zakł. Zoologii Akademii Świetokrzyskiej, Kielce. 116 ss.
SZUJECKI A. (red.) 2001: Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. Kat. Ochr. Lasu i Ekol. SGGW, Warszawa. 411 ss. + 7 tt. nlb.
SZUJECKI A. 1969: Bemerkungen über Xantholinus azuganus REITTER, 1908 (Col., Staphylinidae) samt Beschreibung von Xantholinus azuganus trellai ssp. nov. Bull. Ac. Pol. Sci.,
cl. V., S. sci. biol., 17: 481-485.
SZUJECKI A. 1970: Edaficzne Staphylinidae (Coleoptera) Bieszczadów Zachodnich. Pol. Pismo ent., 40: 591-599.
SZUJECKI A. 1970: Kusakowate (Coleoptera, Staphylinidae) Bieszczadów Zachodnich. Fundacja “Rozwój SGGW”, Warszawa. 224 ss.
SZULCZEWSKI J. W. 1939: Błonkówki (Hymenoptera) Cz. I. Liściarki (Tenthredinoidea).
PTPN, Poznań. 30 ss.
SZULCZEWSKI J. W. 1939: Błonkówki (Hymenoptera) Cz. II. Gąsieniczniki (Ichneumonidae).
PTPN, Poznań. 28 ss.
56
SZULCZEWSKI J. W. 1948: Błonkówki (Hymenoptera) Cz. III. Pszczołowate (Apoidae).
PTPN, Prace Monogr. Przyr. WPN, 2 (3): 72-90.
SZULCZEWSKI J. W. 1950: Błonkówki (Hymenoptera). Cz. IV. Żądłówki (Aculeata). PTPN,
Prace Monogr. Przyr. WPN, 2 (4): 1-20.
SZULCZEWSKI J.W. 1923: Chrząszcze Wielkopolski. Pr. Kom. Mat.-Przyr. PTPN, B, 1 (3-4):
183-243.
SZWAŁKO P. 1995: Chrząszcze żukowate (Coleoptera: Scarabaeoidea) Puszczy Białowieskiej
w aspekcie dotychczasowych wyników badań monitoringowych na terenie północnowschodniej Polski. Pr. IBL, A, 794: 107-128.
SZWEDO J. 1992: Piewiki (Homoptera, Auchenorrhyncha) wybranych zbiorowisk roślinnych
Ojcowskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace i Mat. Muz. W. Szafera, 5: 223-233.
ŚLIPIŃSKA E. 2001: Saldidae – Pentatomidae. [W:] GUTOWSKI J. M., J AROSZEWICZ B. (red.):
Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 98-101.
ŚLIWIŃSKI Z., NOWAKOWSKI E. 1990: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) Gór Świętokrzyskich. Fragm. faun., 33: 261-284.
ŚLIWIŃSKI Z., WIĄCKOWSKI S., MARCINIAK B., 1991: Motyle (Lepidoptera) Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Fragm. faun., 35: 123-145.
TENENBAUM Sz. 1913: Chrząszcze (Coleoptera) zebrane w Ordynacyi Zamojskiej w gub. Lubelskiej. Pam. fizyogr., 21 (III): 1-72.
TENENBAUM Sz. 1918: Dodatek do spisu chrząszczy z Ordynacyi Zamojskiej. Pam. fizyogr.,
25: 1-35.
TROJAN P. 1998: Faunistic studies in Poland – historiography and stages of development.
Fragm. faun., 41 (10): 139-150.
WANAT M. 2003: Uzupełnienia i poprawki do wykazu ryjkowców (Coleoptera: Curculionoidea) Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 22 (2): 267-278.
WĘGIEREK P., WOJCIECHOWSKI W. 1999: Stan poznania mszyc (Homoptera: Aphidinea)
Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 18.1 (suplement): 103-107.
WIŚNIOWSKI B. 2000: Błonkówki (Hymenoptera) polskich Bieszczadów ze szczególnym
uwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monogr. Bieszcz., 8: 145-187.
WIŚNIOWSKI B. 2003: Przegląd systematyczny żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Ojcowskiego Parku Narodowego. [W:] D YLEWSKA M., WIŚNIOWSKI B.: Żądłówki (Hymenoptera, Aculeata) Ojcowskiego Parku Narodowego. OPN, Muzeum im. Prof. Władysława
Szafera, Ojców: 21-28.
WOCKE M. F. 1872: Verzeichnis der Falter Schlesiens. Z. Ent., 3: 1-86.
WOCKE M. F. 1874: Verzeichnis der Falter Schlesiens. II Microlepidoptera, Z. Ent., 4: 1-106.
WOJAS T. 1991: Nowe stanowiska rzadkich gatunków chrząszczy z rodziny biegaczowatych
(Coleoptera, Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol., 10 (1): 15-16.
WOJAS T. 1996 [in lit.]: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) Gorców. [rozprawa doktorska; msk.] IsiEZ PAN, Kraków. 200 ss.
WRÓBLEWSKI A. 1966: Shorebugs (Heteroptera, Saldidae) of Poland. Pol. Pismo ent., 36:
219-302.
Wiad. entomol.
23 Supl. 2: 57-65
Poznań 2004
Europejskie ostoje entomofauny – chruściki (Trichoptera)
obszarów chronionych Europy Środkowej i Wschodniej
European refuges of entomofauna – caddisflies (Trichoptera)
in protected areas in Central and Eastern Europe
STANISŁAW CZACHOROWSKI 1, GIEDRE VISINSKIENE 2, A KOS UHERKOVICH 3 ,
PAVEL CHOJKA 4, MARTINS K ALNINS 5, MIKHAIL MOROZ 6, PETER NEU 7,
THOMAS PITSCH 8, VLADIMIR D. IVANOV 9, ROMAN GODUŃKO 10,
LUJZA UJVAROSI 11
1
Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10-719 Olsztyn, Poland
2
Institute of Ecology, Vilnius University, Vilnius, Lithuania
3
Pécs, Hungary
4
Department of Entomology, National Museum, Praha, Czech Republic
5
Environmental State Inspectorate, Nature Protection Control Division, Riga, Latvia
6
Institute of Zoology, Belarussian Academy of Science, Minsk, Belarus
7
Bitburg, Germany
8
9
University of Rostock, Rostock, Germany
Department of Entomology, Faculty of Biology. St. Petersburg State University,
St. Petersburg, Russia
10
State Museum of Natural History, National Academy of Sciences of Ukraine,
Lviv, Ukraine
11
Department of Zoology, Babes-Bolyai University, Cluj-Napoca, Romania
ABSTRACT: Caddisfly faunas of the protected areas in Latvia, Lithuania, Poland, Belarus,
Germany, Ukraine, Russia, Czech Republic, Hungary and Romania are analyzed. Available
Local Red Lists for some European countries including the ones listed above, as well as
France, Spain, Italy, Denmark, Norway, Sweden, and Slovakia are analyzed and compared
to estimate the diversity of the protected caddisflies. Endangered or extinct Trichoptera species are yet abundant in some protected areas, especially in Poland, Belarus, Lithuania. The
most countries have no lists of caddisflies occuring in the protected areas. International cooperation of research on caddisfly fauna in the East European countries is strongly recommended. Many sanctuaries, national parks, landscape parks, biosphere reserves and other
protected areas can play an important role of European refuges for caddisflies as well as for
other aquatic insects.
KEY WORDS: Trichoptera, protected areas, threatened species, red lists, protection of
nature.
58
S. CZACHOROWSKI, G. VISINSKIENE, A. UHERKOVICH, P. CHOJKA i inni
W Europie występuje ponad 900 gatunków chruścików (BOTOSANEANU,
MALICKY 1978). Raczej nie opisuje się już nowych gatunków dla nauki, częściej natomiast dokonuje się rewizji powołując lub likwidując podgatunki.
Główny nurt zainteresowań ostatnich lat dotyczy opracowywania krajowych
list gatunków (np. CHVOJKA, NOVÁK 2001; CZACHOROWSKI 1997; CZACHOROWSKI, PRISHCHEPCHIK 1998; KLIMA i in. 1994; ROBERT w przyg.; SZCZĘSNY 1991). W ostatnim czasie spisy gatunków dla poszczególnych krajów publikowane są w Internecie. Wyraźne białe plamy pojawiają się we wschodniej
części kontynentu. Przykładowo pierwszy spis gatunków dla Ukrainy jest dopiero w opracowaniu (CZACHOROWSKIM, G ODUŃKO w przyg.). W miarę
rozwoju badań i gromadzenia danych, zaczęły pojawiać się regionalne wykazy gatunków, czasami z bardzo dokładnymi atlasami rozmieszczenia (np.
CZACHOROWSKI, PIETRZAK 20002; CZACHOROWSKI i in. 2002; R OBERT,
WICHARD 1994). Takich danych jest jednak stanowczo za mało.
Pod koniec ubiegłego wieku, wraz z zainteresowaniem się zachodzącymi
zmianami w środowisku oraz rosnącym zagrożeniem dla dziko żyjących gatunków, powstawać zaczęły krajowe i regionalne „czerwone listy”, (np., CZACHOROWSKI, PIETRZAK 2002; K LIMA i in. 1994; NÓGRADI, U HERKOVICH
1999; MALICKY 1994; S ZCZĘSNY 1992, 2002; TOBIAS, TOBIAS 1984; WICHARD, ROBERT 1999; W IDDIG 1998). Znacznie więcej opracowań tego
typu opublikowano w Internecie. Wieloletnie badania wykazały, że niektóre
gatunki wymarły lokalnie lub są silnie zagrożone wymarciem w poszczególnych krajach lub regionach. Dokładniejsze analizy zmian w europejskiej faunie chruścików nie są jednak możliwe, ze względu na brak wystarczającej ilości danych. Niezbędne są więc dalsze, faunistyczne badania inwentaryzacyjne i monitoringowe w wielu częściach Europy.
Główną przyczyną wymierania chruścików są zmiany w środowisku: zanieczyszczenie i eutrofizacja wód, melioracyjne przekształcanie dolin rzecznych, eksploatacja i osuszanie torfowisk. W niektórych krajach część gatunków uznano za wymarłe (np. Hydropsyche tobiasi MAL., Apatania intermedia
NIELS., A. nielseni S CHM.) inne za silnie zagrożone wyginięciem. Jednocześnie w ostatnich latach zauważyć można procesy oczyszczania wód powierzchniowych i poprawy ich stanu, a także aktywne działania renaturalizacyjne w skali krajobrazu. Istniałaby więc szansa na rekolonizacje i odbudowę
zagrożonych populacji. Pod jednym jednakże warunkiem: muszą zachować
się ostoje tych gatunków w Europie. Wydaje się, że parki narodowe, krajobrazowe oraz rezerwaty biosfery mogą pełnić taką funkcję, nie tylko w odniesieniu do pojedynczych krajów, lecz także w odniesieniu dla Europy. Do
tej pory takiej oceny trichopterofauny dokonano jedynie dla obszarów chronionych Polski (CZACHOROWSKI , MAJEWSKI 2003).
EUROPEJSKIE OSTOJE ENTOMOFAUNY – CHRUŚCIKI OBSZARÓW CHRONIONYCH [...]
59
Już dość dawno zauważono, że skuteczna ochrona bioróżnorodności
możliwa jest tylko przy współpracy międzynarodowej i łączeniu wspólnych
wysiłków. Dotyczy to nie tylko ptaków, podejmujących dalekie wędrówki.
Znaczenia ma to także dla wodnych bezkręgowców. Konstatacje te znalazły
swoje odbicie w ogólnoeuropejskich projektach ekologicznych sieci obszarów chronionych, np. Natura 2000 (MAKOMASKA-J UCHIEWICZ , TWOREK
2003; Ś WIERKOSZ 2003). Także w odniesieniu do Trichoptera współpraca
międzynarodowa ułatwić może ochronę różnorodności biologicznej tych
owadów.
W odróżnieniu od silniej uprzemysłowionej Europy Zachodniej, kraje
Europy Wschodniej i niektóre kraje Europy Środkowej wydają się mieć lepiej zachowaną przyrodę. Obszary chronione tej części kontynentu mogłyby
stanowić refugia i ostoje dla zagrożonych gatunków entomofauny wodnej,
w tym Trichoptera. W największym stopniu dotyczy to torfowisk, puszczańskich zbiorników wodnych i dużych rzek nizinnych.
Celem prezentowanych badań jest zebranie informacji o stanie trichopterofauny kilku krajów środkowej i wschodniej Europy, ze szczególnym
uwzględnieniem obecności gatunków uznanych za zagrożone, jak również
poszukiwanie odpowiedzi na pytanie czy i gdzie zlokalizowane mogą być europejskie ostoje zagrożonych wyginięciem gatunków chruścików.
Analizowane były listy gatunków i obszary chronione z następujących
krajów: Łotwa, Litwa, Polska, europejska część Rosji, Białoruś, Niemcy,
Czechy, Słowacja, Węgry, Ukraina, Rumunia. Analizowano także „czerwone
listy”, uwzględniając także inne kraje europejskie. Próbowano – w miarę posiadanych danych – odpowiedzieć na następujące pytania:
• Ile i jakie gatunki chruścików są zagrożone w poszczególnych krajach?
• Czy w Europie występują naturalne ostoje zagrożonych gatunków?
• Jeśli tak to gdzie te obszary się znajdują?
• Czy obszarowa ochrona przyrody w Europie zabezpiecza bezpieczną egzystencję chruścików?
Ochroną obszarową w Polsce objęte jest ponad 9% terenu kraju. Składają się na to 23 parki narodowe, 119 parków krajobrazowych i ponad 1300
małych rezerwatów. Spośród 23 parków narodowych dla 19 posiadamy mniej
lub bardziej dokładne dane o faunie chruścików. Spośród parków krajobrazowych jedynie 21 zostało zbadanych pod kątem Trichoptera, z tym, że tylko
niektóre dokładniej. Dotychczasowe badania wykazały, że spośród blisko
280 gatunków do tej pory nie wykazano w obszarach chronionych 31 gatunków, w tym 22 umieszczonych na czerwonej liście. Do przygotowywanej
60
czerwonej księgi zaproponowano trzy gatunki: Allogamus starmachi SZCZĘSNY, Hagenella clathrata (K OL.) i Limnephilus elegans CURT. Natomiast Crunoecia irrorata (CURT.) zaproponowana została do ochrony gatunkowej.
Na Białorusi trichopterofauna zbadana została jedynie na 13 obszarach
chronionych. Spośród 130 gatunków wykazanych do tej pory z Białorusi,
w obszarach chronionych występuje 112 gatunków. Ochroną obszarową objęto ponad 8% terenu republiki, ustanawiając 4 parki narodowe, 90 parków
krajobrazowych i ponad 700 innych obszarów o niewielkiej powierzchni. Na
Białorusi nie opracowano jeszcze czerwonej listy chruścików, lecz zaproponowano trzy gatunki do czerwonej księgi (te same co w Polsce). W licznych
obszarach wodno-błotnych Białorusi odnotowano obecność niektórych gatunków, które w krajach Europy Środkowej i Zachodniej uznane są za wymarłe lub silnie zagrożone. Przykładowo w rezerwacie Dzikoje (na skraju
białoruskiej części Puszczy Białowieskiej) Limnephilus dispar MCL. jest bardzo liczny i występuje w klasie dominantów.
Na Litwie do tej pory zbadano pod kątem trichopterofauny trzy rezerwaty ścisłe, jeden rezerwat biosfery oraz 5 parków narodowych. Na opracowanie pod kątem trichopterofauny czeka 30 parków regionalnych oraz 357 rezerwatów. Łącznie obszary chronione zajmują ponad 12% powierzchni kraju. Na terenie Litwy występuje 171 gatunków chruścików, spośród nich 134
(78% krajowej trcihopterofauny) wykazano z obszarów chronionych. Trzy
gatunki rzadkie: Philopotamus montanus (DON.), Semblis phalaenoides (L.)
i Apatania zonella ZETT. zostały umieszczone w litewskiej czerwonej księdze. Do tej pory nie opracowano czerwonej listy gatunków zagrożonych.
W rezerwacie ścisłym „Kamanos” stwierdzono w występowanie 21 gatunków
Trichoptera. Znacznie więcej gatunków wykazano w rezerwacie „Cepkeliai”
– 45 i w rezerwacie „Viesvile” – 84. W Rezerwacie Biosfery Zuvintas obecnych jest 40 gatunków, w Parku Narodowym Aukstaitija – 86 gatunków,
w Parku Narodowym Zemaitija – 83, w Parku Narodowym Dzukija – 19
(w tym Semblis phalaenoides), w Historycznym Parku Narodowym Trakai –
66 gatunków i Parku Narodowym Mierzei Kurońskiej – 48 gatunków.
Na Łotwie stwierdzono obecność 196 gatunków. Nie opracowano do tej
pory czerwonej listy, natomiast dwa gatunki zostały umieszczone w łotewskiej czerwonej księdze: Semblis phalaenoides i Arctopsyche ladogensis
(KOL.). Ochroną obszarową objęte jest blisko 9% powierzchni republiki,
w tym 4 ścisłe rezerwaty przyrody, 3 parki narodowe, 1 rezerwat biosfery, 25
regionalnych parków, 6 parków krajobrazowych oraz około 500 małych rezerwatów.
61
Na Węgrzech utworzono 10 parków narodowych, 29 parków krajobrazowych oraz wiele innych obszarów o różnorodnym statusie. Łącznie obejmują
one ponad 8 tys. km2 i stanowią 8,5% powierzchni kraju. Na Węgrzech wykazano obecność 210 gatunków. Ochroną gatunkową objętych jest 11 gatunków: Rhyacophila hirticornis MCL., Plectrocnemia minima KLAP., Oligotricha
striata L., Apatania muliebris MCL., Limnephilus elegans CURT., Drusus trifidus MCL., Melampophyalx nepos MCL., Chaetopteryx rugulosa KOL., Ceraclea nigronervosa RETZ ., w tym dwa ochroną ścisłą: Platyphylax frauenfeldi
BRAU., Chaetopteryx schmidi mecsekensis N ÓGRÁDI. Na czerwonej liście
znalazło się 6 gatunków wymarłych lub prawdopodobnie wymarłych, 67 – silnie zagrożonych i 48 zagrożonych. Wśród gatunków wymarłych na Węgrzech
znalazł się także Limnephilus nigriceps (ZETT.) – gatunek stosunkowo często
i licznie spotykany w obszarach chronionych Polski i Białorusi.
Na Węgrzech, spośród 10 parków narodowy osiem jest dobrze poznanych
pod kątem Trichoptera, w tym dwa bardzo dobrze. Natomiast zaledwie 7 parków krajobrazowych posiada informacje o chruścikach. Pozostałe obszary
chronione nie były badane. Pomimo to, wszystkie gatunki uznane za zagrożone na Węgrzech obecne są w zbadanych obszarach chronionych. Można
więc uznać, że Trichoptera są dobrze i skutecznie chronione w tym kraju.
W Republice Czeskiej utworzono do tej pory 4 parki narodowe, 24 obszarów chronionego krajobrazu oraz ponad 2 tys. małych rezerwatów i innych
obszarów chronionych różnego statusu. Pod względem fauny chruścików
zbadanych jest 13 parków narodowych i krajobrazowych, kolejnych 13 posiada jedynie bardzo fragmentaryczne dane. Spośród 247 gatunków chruścików
wykazanych dla Czech na czerwonej liście znalazło się 10 gatunków uznanych za wymarłe, 18 – krytycznie zagrożone, 25 – zagrożone i 29 – narażone.
W Niemczech wykazano obecność 314 gatunków chruścików. Za wymarłe uznano 11 gatunków: Agrypnia picta K OL., Ceraclea albimacula (RAMB .),
Ceraclea aurea (P ICT.), Ceraclea riparia (ALB.), Hydropsyche tobiasi MAL.,
Limnephilus externus H AG. Molanna nigra (ZETT.), Rhyacophila pascoei
MCL., Stactobia maclachlani KIM., Stactobiella risi (FELB.), Ylodes conspersus (RAMB.). Duża część z nich występuje w Polsce, Białorusi, Litwie, Łotwie, Rosji, czasami dość licznie. Przykładowo liczna populacja Limnephilus
externus występuje w Obwodzie Kaliningradzkim na torfowisku Celau (Zehlau). Za zagrożone wymarciem w Niemczech uznano 24 gatunki, za zagrożone – 41, zaś 56 za słabiej zagrożonych. Wiele z gatunków uznanych za silnie zagrożonych wymarciem została wykazana z terenów Polski, Białorusi
czy Łotwy.
62
Spośród analizowanych krajów, w Rumunii, Ukrainie i europejskiej części Rosji wiedza o występowaniu i rozmieszczeniu chruścików jest dużo
mniejsza. Brakuje zwłaszcza danych o obecności w obszarach chronionych.
W Europejskiej części Rosji chruściki pojawiły się jedynie w czerwonej księdze Karelii (IVANOV 2000). Opracowywana została także czerwona lista obwodu St. Petersburga, do której wytypowano 45 gatunków Trichoptera, natomiast 11 gatunków (Philopotamus montanus, Wormaldia subnigra, Plectrocnemia conjuncta, Agapetus ochripes, Glossososma boltoni, Semblis phalaenoides, Chilostigma sieboldi, Apatania vepsica, Micrasema setiferum, Lasiocephala basalis, and Erotesis baltica) zostało umieszczonych w czerwonej księdze i objętych ochroną gatunkową (NOSKOV 2002).
Wnioski
Stan badań nad poznaniem zagrożenia chruścików oraz rozmieszczenia
w obszarach chronionych w wielu krajach jest niewystarczający. Wobec braku wystarczającej liczby specjalistów, niezbędna jest współpraca międzynarodowa. Za pilne należy uznać zbadanie chruścików obszarach chronionych
Ukrainy. Kontynuacji wymagają także badania w obszarach chronionych
Polski, Białorusi, republik bałtyckich, Rumunii oraz europejskiej części Rosji. W niektórych krajach opracować należy czerwone listy Trichoptera,
a w dalszej kolejności przydatna byłaby europejska czerwona lista.
Wiele silnie zagrożonych gatunków oraz uznanych za wymarłe w niektórych krajach ma swoje silne populacje w niektórych obszarach chronionych
Europy Centralnej i Europy Wschodniej. Tak więc obszary chronione mogą
pełnić rolę europejskich ostoi dla Trichoptera. Konieczne jest jednak lepsze
rozeznanie obecnego stanu trichopterofauny oraz niezbędne będą skoordynowane, międzynarodowe działania.
SUMMARY
Caddisfly fauna from protected areas in Latvia, Lithuania, Poland, Belarus, Germany,
Ukraine, Russia, Czech Republic, Hungary and Romania was analyzed. The red lists of
caddisflies from the countries were analyzed and compared (including other European
countries: France, Spain, Italy, Denmark, Norway, Sweden, Slovakia etc.).
There are 282 species of caddislies in Poland. 31 of them (including 22 species from the
Polish red list) do not occur in protected areas. 19 national parks and only 21 landscape
parks have data about caddisflies. Three species (Allogamus starmachi, Hagenella clathrata
and Limnephilus elegans) were proposed to Polish Red Book. In the Polish red list, two species have been listed as extinct, 12 as probably extinct, 1 – vulnerable, 15 – near threatened,
48 – least concern and 15 as data deficient. The list will be revised and corrected.
63
Among 130 species of caddisflies occurring in Belarus, 112 are recorded from protected
areas. Many protected areas need investigations. There are not Belarussian red list of
caddisflies. There are 196 species of caddisflies in Latvia. There is no Latvian red list, but
two species: Semblis phalaenoides and Arctopsyche ladogensis are included into the red book.
In Lithuania, all the material describes Trichoptera from 3 strict nature reserves,
1 biosphere reserve, and 5 national parks. The most exhaustive investigations were in
Vieðvilë reserve, and some national parks, where automatic light traps were used. Many
protected areas still need to be investigated. There are 171 caddisflies species in Lithuania,
134 species were found in protected areas (77,9% species recorded in Lithuania) till 2003.
3 rare species (Philopotamus montanus, Semblis phalaenoides, and Apatania zonella) are
included in Lithuanian Red Data Book.
10 national parks, 29 landscape protection areas and many natural protection areas of
various rank occur in Hungary. There are 210 species in Hungary, among them nine
protected and two strictly protected caddisflies are occurring: Rhyacophila hirticornis,
Plectrocnemia minima, Oligotricha striata, Apatani muliebris, Limnephilus elegans, Drusus
trifidus, Melampophyalx nepos, Chaetopteryx rugulosa, Ceraclea nigronervosa, Platyphylax
frauenfeldi, Chaetopteryx schmidi mecsekensis. Nine species are unknown or insufficiently
known, 6 species are extinct or vanished, 67 – endangered , 48 – vulnerable, 43 – presumed
vulnerable and 36 species are not threatened. All threatened species occur in the protected
areas.
In Czech Republic 13 national and landscapes parks have more or less complete data
about caddisflies and 13 ones have none or very fragmentary data. The knowledge of
Trichoptera fauna of some other is very low. Only small percentage of reserves was
investigated, but on the other hand many reserves are only terrestrial biotopes without any
wetlands. There are several threatened species which are known only from localities outside
of protected areas. However, caddisfly fauna of many protected areas is completely
unknown and so it is difficult resolve this question. There are 247 species in Czech Republic
and 218 species in Slovakia. Red list for Czech Republic are preparing (10 species EX,
18 – CR, 25 – EN, 29 – VU).
There are two regional red books in Russia: for Karelia and for the Leningrad District
and for St.Petersburg City Area.11 species (Philopotamus montanus, Wormaldia subnigra,
Plectrocnemia conjuncta, Agapetus ochripes, Glossososma boltoni, Semblis phalaenoides,
Chilostigma sieboldi, Apatania vepsica, Micrasema setiferum, Lasiocephala basalis, and
Erotesis baltica) are actually protected.
314 species of caddisflies occur in Germany. Eleven species have been listed as extinct,
24 as critically endangered, 41 – endangered and 56 – vulnerable.
Many endangered or extinct in one country species are occurring in some protected areas
in other countries. Not all countries have a good recognition for caddisflies distribution in
protected areas. International cooperation is strong needed for researches on caddisfly fauna
in eastern-European countries. Work on the European Red List of Trichoptera was proposed.
PISMIENNICTWO
BOTOSANEANU L., MALICKY H. 1978: Trichoptera. [W:] ILLIES , J. (red.): Limnofauna Europaea. 2. Aufl. Stuttgart: 333-359.
CHVOJKA P., NOVÁK K. 2001: Additions and corrections to the checklist of Trichoptera (Insecta) from the Czech and Slovak Republik. Acta Mus. Nat. Pragae, Ser B, Hist. nat., 56
[2000] (3-4): 103-120.
64
CZACHOROWSKI S. 1997: The first checklist of Belarusian Trichoptera. Braueria, 24: 11-12.
CZACHOROWSKI S., MAJEWSKI T. 2003: Stan poznania chruścików (Trichoptera) obszarów
chronionych Polski. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 7: 167-181.
CZACHOROWSKI S., PIETRZAK L. 2002: Chruściki (Trichoptera) Pomorza – stan poznania
rozmieszczenia regionalnego. Przegl. przyr., 13: 75-90.
CZACHOROWSKI S., SERAFIN E., BUCZYŃSKI P. 2002: Chruściki (Insecta: Trichoptera) województwa lubelskiego – stan poznania. Przegl. przyr., 13: 91-102.
CZACHOROWSKI S., PRISHCHEPCHIK O. 1998: Further data on Belarussian Trichoptera.
Braueria, 25: 11.
IVANOV V. D. 2000: Izmenenija fauny i problemy okhrany ruchejnikov. [W:] Fauna, problemy ekologii, etologii i fiziologii amfibioticheskikh i vodnykh nasekomyh Rossii. Voronezh: 19-23.
KLIMA F. 1998: Rote Liste der Köcherfliegen (Trichoptera). [W:] BINOT M., BLESS R., BOYE
P., GRUTTKE H., PRETSCHER P. (red.): Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands.
Schriftenreihe für Landschaftspflege und Naturschutz, 55: 112-118.
K LIMA, F., BELLSTEDT R., B OHLE H.-W., BRETTFELD R., CHRISTIAN A., E CKSTEIN R.,
K OHL R., M ALICKY H., M EY W., P ITSCH T., REUSCH H., ROBERT B., S CHMIDT C.,
SCHÖLL F., TOBIAS W., VERMEHREN H.-J., W AGNER R., WEINZIERL A., WICHARD W.
1994: Die aktuelle Gefährdungssituation der Köcherfliegen Deutschlands (Insecta, Trichoptera). Natur und Landschaft, 69 (11): 511-518.
MAKOMASKA -J UCHIEWICZ M., TWOREK S. (red.) 2003: Ekologiczna sieć Natura 2000
– problem czy szansa. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 237 ss.
MALICKY H. 1994: Rote Liste gefährdeten Köcherfliegen (Trichoptera) Österreichs. [W:]
GEPP J. (red.): Rote Liste gefährdeter Tiere Österreichs. Grüne Reihe d. Bundesministeriums f. Umwelt, Jugend und Familie, Bd. 2: 207-214.
NÓGRÁDI S., U HERKOVICH A. 1999: Protected and threatened caddisflies (Trichoptera) of
Hungary. Proceedings of the 9th International Symposium on Trichoptera 1998. Chiang
Mai 1999: 291-297.
NOSKOV G.A. (red.) 2002: Red Data Book of Nature of the Leningrad Region. Vol. 3.
– Animals. St. Petersburg, World and Family Publ.Co. 480 ss.
ROBERT B., W ICHARD W. 1994: Kartierung der Köcherfliegen (Trichoptera) in NordrheinWestfalen. Entom. Mitt. Löbbecke Museum + Aquazoo Beiheft, 2: 1-227.
ROBERT B. [w przyg.]: Systematisches Verzeichnis der Köcherfliegen (Trcihoptera) Deutschlands (Fortschreibung 02/2004). Entomologie heute, Düsseldorf, 1.
SZCZĘSNY B. 1991: Trichoptera. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski, 2. Ossolineum, Wrocław: 7-14.
zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. ZOP i ZN PAN, Kraków: 59-64.
zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków:
76-79.
65
ŚWIERKOSZ K. 2003: Wyznaczanie ostoi Natura 2000. WWF Polska Światowy Fundusz na
Rzecz Przyrody, Warszawa. 64 ss.
TOBIAS D., TOBIAS W. 1984: Rote Liste der Köcherfliegen (Trichoptera). [W:] BLAB J., NOWAK E., T RAUTMANN W., SUKOPP H. (red.): Rote Liste der gefährdeten Tiere und
Pflanzen in der Bundesrepublik Deutschland. 4: 67-69.
WICHARD W., ROBERT B. 1999: Rote Liste der gefährdeten Köcherfliegen (Trcihoptera) in
Nordrhein-Westfalen. [W:] Landesanstalt für Ökologie, Bodenordnung und Forsten/
Landesamt Agrarordnung NRW (Hrsg.): 627-641.
WIDDIG T. 1998: Rote Liste der Köcherfliegen (Trichoptera) Hessens. Natur in Hessen,
Hessisches Ministerium des Innern und für Landwirtschaft, Forsten und Naturschutz.
38 ss.
Wiad. entomol.
23 Supl. 2: 67-87
Poznań 2004
Puszcza Białowieska jako ostoja europejskiej fauny owadów
Białowieża Primeval Forest as a refuge of the European entomofauna
JERZY M. GUTOWSKI 1, BOGDAN JAROSZEWICZ 2
1
Zakład Lasów Naturalnych IBL, 17-230 Białowieża
2
Białowieski Park Narodowy, 17-230 Białowieża
ABSTRACT: Białowieża Primeval Forest is well known as model of European natural forest. Up to now over 12 thousands species of animals have been recorded from its territory,
including over 9600 species of insects. Large number of species are relics of primeval forests
– they are known recently only from a few localities in Europe. Conservation of this unique
fauna will be possible only by increase of protection regimes of old tree stands including
leaving in the forest large amounts of dead wood.
KEY WORDS: Białowieża Primeval Forest, insects, Coleoptera, Lepidoptera, biodiversity,
natural forest.
Wstęp
Różnorodność biologiczna, wg Konwencji z Rio de Janeiro (1992 r.)
oznacza zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na
Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią; dotyczy to różnorodności w obrębie
gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów (WEIGLE,
ANDRZEJEWSKI 2003). Owady, które tutaj rozpatrujemy na poziomie gatunkowym, są najbardziej różnorodną, najbogatszą grupą organizmów na
świecie. Dotychczas opisano około 1 mln gatunków, a przypuszcza się, że
rzeczywista ich liczba może sięgać nawet kilku (kilkunastu) milionów.
W Polsce stwierdzono nieco ponad 26 tys. gatunków owadów (C HUDZICKA,
SKIBIŃSKA 2003).
68
J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ
Puszcza Białowieska jest unikatowym kompleksem leśnym powszechnie
uważanym za wyjątkowy w skali Europy, nie tylko ze względu na wielką różnorodność form życia, zwłaszcza grzybów i zwierząt, ale także z uwagi na naturalny (zbliżony do pierwotnego) charakter zbiorowisk roślinnych oraz żyjących w nich zespołów zwierząt. Właśnie tutaj można poznawać funkcjonowanie ekosystemów oraz strukturę populacji różnych gatunków – mieszkańców dawnych puszcz, rozciągających się niegdyś na znacznej części Europy.
Największą wartość przyrodniczą PB są składniki i cechy stanowiące relikty
lasu pierwotnego, zachowane głównie dzięki konsekwentnej, kilkusetletniej
ochronie tego obszaru.
Puszcza Białowieska to wielki zwarty kompleks leśny, leżący na granicy
Polski i Białorusi, obejmujący teren około 1500 km 2. W granicach naszego
kraju znajduje się 632 km2, reszta położona jest na terytorium Białorusi
(Ryc.). Cała białoruska część Puszczy, razem z przedpolem, objęta jest
Polska
11
22
£osinka
34
56
26
28
BIA£ORU
9
Skupow o
61
76
128
181
222
255
274
Park
313
Budy
367
205
292
519
517
Vjaliki Krasnik
406
429
456
474
Hvojnik
478
Gród ek
493
208
348
446
Czerlo nka
465
204
196
216
268
370
Bia³o wie¿a
Le
na
183
191
231
228
398
410
463
Borki
319
Pogo rzelce
436
179
144
340
390 391
156
172
167
Narodowy
281
Terem iski
306
332
No vy D wor
138
149
195
217
Na vasjolki
102
122
90
134
243
96
110
111
Bia³owieski
157
303
Ru dnja
Tushem lja
Masiewo
106
119
Hajnów ka
92
71
147
No wy
Kornin
Cihavolja
51
Gruszki
78
63
82
Brousk
20
30
37
95
No wosady
57
11
27
Mik³aszewo
52
67
16
Na rew ka
Borysów ka
506
523
Ro ubick
Rezerwaty cis³e
531
538
596
22
45
Siemianów ka
a
wk
re
Na
775
Witowo
248
41
Lew ko wo
567
255
18
246
Do bravolja
POLSKA
254
241
13
31
753
£ozice
230
237
234
Eliaszuki
Orzeszkow o
Bia³oru
Kaèki
Na rew
560
577
Topi³o
582
604
608
627
oe
dsk
L ja
639
666
673
694
706
709
731
Bjela ja
Perero v
613
621
Biely L esok
656
Viskuli
679
Ljadskie
713
Kamjanjuki
951
Ha muciny
Granica pañstwa
Jasen
868
886
Agorodniki
896
Hidry
898
na ja
Les
Dimitravièy
856
908
972
986
852
862
Pashuki
968
978
Miasta i wsie
835
849
Lavy
966
815
830
845
Ra kouka
Lasy rekreacyjne
789
825
828
943
982
Krynica
777
810
822
Las gospodarczy
719
748
794
Amjalja nec Du brau cy
Rezerwaty czêciowe
590
917
920
Ryc. Mapa sytuacyjna Puszczy Białowieskiej.
Fig. Map of the Białowieża Primeval Forest.
0 2
4 6
8 10 km
PUSZCZA BIAŁOWIESKA JAKO OSTOJA EUROPEJSKIEJ FAUNY OWADÓW
69
ochroną w formie parku narodowego (łącznie około 1650 km2). Po polskiej
stronie park narodowy zajmuje zaledwie 16,6% (około 105 km2) jej terenu.
Ochroną ścisłą objęte jest po polskiej stronie około 48 km2, po białoruskiej –
około 157 km2. W PB (po obu stronach granicy) występuje około 1070 gatunków roślin naczyniowych (SOKOŁOWSKI 1995; S OKOŁOWSKI, WOŁKO WYCKI 2000), w tym 24 gatunki drzew i 55 gatunków krzewów. Wyróżniono
na tym terenie 143 zbiorowiska roślinne w randze zespołu, w tym 27 leśnych
i 3 zaroślowe.
Uzupełniające dane dotyczące charakterystyki przyrodniczej PB znaleźć
można m.in. w opracowaniach TOMIAŁOJCIA (1991), FALIŃSKIEGO (1994),
KWIATKOWSKIEGO (1994), SOKOŁOWSKIEGO (1998) i BOBCA (2002).
Na unikatowość PB składają się m.in. następujące czynniki:
• Znaczna wielkość i duża zwartość masywu leśnego;
• Wielkie bogactwo gatunków wynikające m.in. z:
a) położenia w strefie przejściowej między Europą Środkową i Wschodnią, a zarazem dość daleko na północy, co umożliwia bytowanie zarówno elementów zoogeograficznych północnych i wschodnich, jak i południowych oraz zachodnich (FALIŃSKI 1994),
b) zróżnicowanej strukturalnie, bogatej i dobrze zachowanej szaty roślinnej, z dużym udziałem drzewostanów starszych klas wieku;
• Największe w Europie bogactwo leśnych gatunków ptaków (118, w tym
9 gatunków dzięciołów) oraz pierwotne proporcje zbiorowisk ptasich
(bardzo duża różnorodność gatunkowa przy stosunkowo niewielkiej liczebności poszczególnych populacji) (TOMIAŁOJĆ 2001);
• Niezwykle bogata fauna owadów (dotychczas stwierdzono występowanie
ponad 9600 gatunków);
• Wielkie bogactwo gatunkowe grzybów (dotychczas stwierdzono ok. 2 tys.
gatunków (FALIŃSKI, MUŁENKO 1996), można przypuszczać, że jest ich
3–4 tys.);
• Obecność prawie wszystkich europejskich nizinnych dużych ssaków, z żubrem na czele;
• Występowanie licznych reliktów puszczańskich, gatunków unikatowych,
niewystępujących gdzie indziej, lub ograniczonych do nielicznych, rozproszonych stanowisk;
• Niezakłócony na znacznym obszarze przebieg naturalnych procesów przyrodniczych od czasów przedhistorycznych;
• Wiodąca rola naturalnych zaburzeń (szczególnie wiatrowałów, śniegołomów, gradacji kornika drukarza) w kształtowaniu dynamiki i struktury
zbiorowisk leśnych;
70
• Stała obecność martwych drzew stojących i leżącego drewna, stanowią-
cych razem około jednej czwartej całej naziemnej biomasy ekosystemów
(ponad 100 m3/ha) (GUTOWSKI i in. 2004);
• Wielka obfitość drzew dziuplastych;
• Wybitna rola zoofagów (drapieżców, parazytoidów, pasożytów) na każdym poziomie piramidy pokarmowej, w tym dużych drapieżników: wilka
i rysia;
• Pierwotny behawior lęgowy ptaków (np. jerzyki – ptaki niemal wyłącznie
znane dziś ze środowisk miejskich, gnieżdżą się w Puszczy dziuplach wysokich drzew);
• Przewaga środowiska wnętrza lasu nad środowiskami otwartymi i ekotonowymi;
• Stosunkowo mały udział krajobrazu antropogenicznego oraz niskie skażenie środowiska;
• Niewielki stopień „zaśmiecenia” puszczańskiej flory, fungii i fauny przez
obce gatunki zawleczone;
• Możliwość badania pierwotnej struktury populacji wielu gatunków leśnych i wzajemnych powiązań między zespołami zwierząt i środowiskiem
oraz bezpośredniego obserwowania wpływu gospodarki człowieka na las
naturalny;
• Stosunkowo dobry stopień poznania przyrody Puszczy, co daje szansę
szerszej i głębszej analizy badanych zjawisk niż byłoby to możliwe w innych tego rodzaju obiektach Europy.
Charakterystyka owadów Puszczy Białowieskiej
Stan poznania owadów PB trudno jest ocenić jednoznacznie. Z jednej
strony stwierdzono tu ogromne bogactwo owadów (przeszło 9,6 tys. gatunków), co jest liczbą niespotykaną w porównywalnej wielkości obiektach przyrodniczych tej strefy klimatycznej Europy. Z drugiej strony z całą pewnością
występuje ich tutaj znacznie więcej, być może nawet dwa razy tyle. Ponadto
poznanie to jest wielce zróżnicowane. Jedne grupy prawie w ogóle nie były
badane (np. gryzki Psocoptera), wśród innych trudno się spodziewać znalezienia nawet pojedynczych nowych gatunków (np. rybiki Zygentoma, skorki
Dermaptera). Do najlepiej poznanych w Puszczy należą: Zygentoma (1 gatunek, ale trudno spodziewać się znalezienia kolejnych z tej nielicznej w Polsce, wybitnie ciepłolubnej grupy), Odonata (69% fauny Polski), Orthoptera
(48%), Dermaptera (83%), Dictyoptera (71%), Raphidioptera (56%) i Sipho-
71
naptera (57%). Dość dobrze poznana jest bardzo bogata gatunkowo grupa
chrząszczy (Coleoptera), licząca tutaj aż 3138 gatunków i motyli (Lepidoptera), licząca 1609 gatunków (w obu przypadkach około 51% fauny Polski)
(Tab. I).
Tab. I. Owady Puszczy Białowieskiej na tle entomofauny Polski.
Insects of the Białowieża Primeval Forest on the background of Polish entomofauna.
GROMADA / CLASS
Rząd / Order
INSECTA – OWADY
Liczba gatunków / Number of species
Puszcza Białowieska % fauny krajowej
Białowieża Forest
% of Polish fauna
Polska
Poland
9623
37
26041
Zygentoma – rybiki
1
33
3
Microcoryphia – przerzutki
-
0
5
Ephemeroptera – jętki
26
22
119
Odonata – ważki
50
69
72
Plecoptera – widelnice
2
2
113
Orthoptera – prostoskrzydłe
39
48
82
Dermaptera – skorki
5
83
6
Dictyoptera – karaczany i modliszki
5
71
7
Psocoptera – gryzki
1
1
73
Phthiraptera – wszoły i wszy
39
10
391
Thysanoptera – wciornastki
50
24
207
Hemiptera – pluskwiaki
652
29
2281
Megaloptera – wielkoskrzydłe
1
25
4
Raphidioptera – wielbłądki
5
56
9
Neuroptera – sieciarki
41
48
86
3199
51
6197
-
0
2
2005
33
6000
80
29
274
Lepidoptera – motyle
1609
51
3156
Mecoptera – wojsiłki
6
67
9
Diptera – muchówki
1772
26
6875
Siphonaptera – pchły
40
57
70
Coleoptera – chrząszcze
Strepsiptera – wachlarzoskrzydle
Hymenoptera – błonkówki
Trichoptera – chruściki
72
Bardzo słabym stopniem poznania faunistycznego w PB charakteryzują
się jętki (Ephemeroptera), widelnice (Plecoptera); gryzki (Psocoptera); wciornastki (Thysanoptera); pluskwiaki (Hemiptera), a wśród nich zwłaszcza mszyce (Aphidinea), czerwce (Coccinea) i koliszki (Psylloidea); wszoły i wszy
(Phthiraptera); błonkówki (Hymenoptera), a wśród nich zwłaszcza owadziarki (Terebrantia); oraz muchówki (Diptera) (Tab. I).
Coleoptera i Lepidoptera – dwa rzędy bardzo liczne pod względem gatunkowym, a jednocześnie bardzo dobrze rozpoznane pod względem faunistycznym (Tab. IIa, IIb) zostaną szerzej omówione w dalszej części pracy. Spośród Coleoptera najlepiej poznane w PB rodziny (50–100% fauny Polski) to:
Microsporidae, Haliplidae, Noteridae, Dytiscidae, Rhysodidae, Hydrochidae,
Hydrophilidae, Sphaeritidae, Silphidae, Staphylinidae, Lucanidae, Trogidae,
Geotrupidae, Eucinetidae, Scirtidae, Dascillidae, Buprestidae, Eucnemidae,
Throscidae, Elateridae, Drilidae, Lycidae, Lampyridae, Cantharidae, Nosodendridae, Dermestidae, Anobiidae, Lymexylidae, Trogossitidae, Sphindidae,
Kateretidae, Nitidulidae, Monotomidae, Silvanidae, Cucujidae, Phalacridae,
Cryptophagidae, Erotylidae, Byturidae, Biphyllidae, Cerylidae, Endomychidae,
Coccinellidae, Corylophidae, Latridiidae, Mycetophagidae, Ciidae, Tetratomidae, Melandryidae, Colydiidae, Tenebrionidae, Prostomidae, Boridae, Pythidae, Pyrochroidae, Salpingidae, Aderidae, Scraptiidae, Cerambycidae, Nemonychidae, Apionidae, Scolytidae i Platypodidae. Do dobrze poznanych
w Puszczy zaliczyć też można Carabidae, Scraptiidae, Anthribidae i Curculionidae, mimo że ich udział w PB nie sięga 50% fauny naszego kraju. Jednak
w grupach tych nie można już spodziewać się znalezienia wielu gatunków.
Spośród Lepidoptera, rodziny, w których liczba gatunków stwierdzonych
w Puszczy Białowieskiej przekracza 50% fauny naszego kraju to: Eriocraniidae, Hepialidae, Opostegidae, Roeslerstammiidae, Chimbachidae, Batrachedridae, Amphibastidae, Limacodidae, Zygaenidae, Cossidae, Pterophoridae,
Lasiocampidae, Endromididae, Saturniidae, Sphingidae, Hesperiidae, Papilionidae, Pieridae, Lycaenidae, Nymphalidae, Drepanidae, Geometridae, Notodontidae, Noctuidae, Pantheidae, Lymantriidae, Nolidae, Arctiidae. W przypadku wszystkich rodzin należących do grupy Macrolepidoptera ich poznanie
faunistyczne w Puszczy Białowieskiej jest bardzo dobre.
Najniższy stopień rozpoznania składu gatunkowego (poniżej 40% fauny
krajowej) dotyczy następujących rodzin: Hydraenidae, Leiodidae, Clambidae,
Byrrhidae, Elmidae, Heteroceridae, Ptinidae, Cleridae, Malachiidae i Laemophloeidae wśród Coleoptera oraz Micropterigidae, Heliozelidae, Adelidae, Prodoxidae, Tischeriidae, Tineidae, Psychidae, Douglasidae, Bucculatricidae,
Yponomeutidae, Acrolepiidae, Lyonetiidae, Ethmiidae, Elachistidae, Scythrididae, Oecophoridae, Coleophoridae, Momphidae, Blastobasidae, Cosmopte-
73
Tab. II a. Chrząszcze (Coleoptera) Puszczy Białowieskiej.
Beetles (Coleoptera) of the Białowieża Primeval Forest.
Liczba
gatunków
% fauny
Polski
Liczba
gatunków
% fauny
Polski
Family
Number
of species
% of Polish
fauna
Family
Number
of species
% of Polish
fauna
1
2
3
1
2
3
Microsporidae
1
100
Elmidae
2
11
Gyrinidae
7
44
Dryopidae
5
42
Haliplidae
12
75
Heteroceridae
4
36
Noteridae
2
100
Eucnemidae
17
85
Dytiscidae
84
60
Throscidae
4
57
Rhysodidae
1
100
Elateridae
70
53
Carabidae
239
46
Drilidae
1
50
Hydrochidae
4
57
Lycidae
8
89
Hydrophilidae
57
58
Lampyridae
3
100
Sphaeritidae
2
100
Cantharidae
45
53
Histeridae
36
45
Nosodendridae
1
100
Hydraenidae
10
24
Dermestidae
19
53
Ptiliidae
30
48
Anobiidae
34
52
Leiodidae
57
38
Ptinidae
10
38
Scydmaenidae
18
46
Lymexylidae
3
100
Silphidae
18
69
Trogossitidae
7
70
Staphylinidae
684
51
Cleridae
6
26
Lucanidae
7
100
Melyridae
9
40
Trogidae
4
80
Malachiidae
12
32
Geotrupidae
5
56
Sphindidae
2
50
Scarabaeidae
68
46
Kateretidae
9
82
Eucinetidae
1
50
Nitidulidae
86
67
Clambidae
3
38
Monotomidae
17
74
Scirtidae
14
70
Silvanidae
9
75
Dascillidae
1
100
Cucujidae
4
100
Buprestidae
45
52
Laemophloeidae
5
29
Byrrhidae
6
24
Phalacridae
13
57
Rodzina
Rodzina
74
1
2
3
1
2
3
Cryptophagidae
68
58
Meloidae
4
25
Erotylidae
11
79
Boridae
1
100
Byturidae
2
100
Pythidae
3
100
Biphyllidae
2
100
Pyrochroidae
2
67
Bothrideridae
2
40
Salpingidae
9
64
Cerylidae
6
86
Anthicidae
9
41
Endomychidae
6
60
Aderidae
4
80
Coccinellidae
45
61
Scraptiidae
12
57
Corylophidae
10
67
Cerambycidae
119
63
Latridiidae
51
75
Megalopodidae
2
40
Mycetophagidae
12
86
Chrysomelidae
201
42
Ciidae
39
93
Nemonychidae
2
67
Tetratomidae
1
50
Anthribidae
8
35
Melandryidae
24
75
Attelabidae
14
48
Mordellidae
21
41
Apionidae
81
63
Colydiidae
9
53
Curculionidae
399
40
Tenebrionidae
48
57
Scolytidae
74
69
Prostomidae
1
100
Platypodidae
1
100
Oedemeridae
12
48
3138
51
RAZEM
TOTAL
rigidae, Gelechiidae, Tortricidae, Choreutidae, Epermeniidae wśród Lepidoptera. Z występujących w Polsce rodzin z rzędu Lepidoptera: Lypusidae, Heliodinidae, Bedelliidae, Agonoxenidae, Deuterogoniidae, Urodidae, Schrenkensteiniidae, Alucitidae, Thyrididae nie wykazano z Puszczy Białowieskiej dotychczas ani jednego gatunku.
Rozpatrując grupy ekologiczne zauważamy, że najlepiej reprezentowane
są owady typowo leśne (W ANAT 1994; GUTOWSKI , JAROSZEWICZ 2001). Bogactwo gatunkowe owadów związanych z tą formacją, a zwłaszcza uzależnionych od martwego drewna jest ogromne. Przykładowo spośród samych
chrząszczy odnotowano tu ponad 1000 gatunków saproksylicznych. Puszcza
odgrywa również istotną rolę jako ostoja gatunków ekotonowych i typowych
dla naturalnych lukowatych drzewostanów i siedlisk podmokłych. Dla innych
grup ekologicznych PB ma nieco mniejsze znaczenie jako ostoja europejskiej fauny, gdyż udział powierzchniowy takich środowisk jest w Puszczy
75
Tab. II b. Motyle (Lepidoptera) Puszczy Białowieskiej.
Lepidoptera of the Białowieża Primeval Forest.
Liczba
gatunków
% fauny
Polski
Liczba
gatunków
% fauny
Polski
Family
Number
of species
% of Polish
fauna
Family
Number
of species
% of Polish
fauna
1
2
3
1
2
3
Micropterigidae
2
29
Oecophoridae
8
22
Eriocraniidae
4
57
Batrachedridae
2
100
Hepialidae
5
83
Coleophoridae
47
32
Nepticulidae
44
44
Momphidae
2
13
Opostegidae
2
67
Blastobasidae
1
25
Heliozelidae
1
14
Autostichidae
1
50
Adelidae
10
36
Amphibastidae
3
75
Prodoxidae
3
27
Cosmopterigidae
4
24
Incurvariidae
4
50
Gelechiidae
52
26
Tischeriidae
3
38
Limacodidae
2
100
Tineidae
19
38
Zygaenidae
16
89
Psychidae
13
34
Sesiidae
14
48
Roeslerstammiidae
2
100
Cossidae
4
100
Douglasidae
1
20
Tortricidae
166
38
Bucculatricidae
7
39
Choreutidae
2
33
Gracillariidae
50
45
Epermeniidae
1
8
Yponomeutidae
20
33
Pterophoridae
27
51
Ypsolophidae
8
42
Pyralidae
110
45
Plutellidae
3
43
Lasiocampidae
16
84
Acrolepiidae
2
25
Endromididae
1
100
Glyphipterygidae
3
50
Saturniidae
2
66
Lyonetiidae
4
31
Lemoniidae
1
50
Ethmiidae
1
17
Sphingidae
16
80
Depresariidae
25
40
Hesperiidae
12
71
Elachistidae
7
12
Papilionidae
3
60
Scythrididae
1
4
Pieridae
13
76
Chimbachidae
2
66
Lycaenidae
33
67
Rodzina
Rodzina
76
1
2
3
Nymphalidae
55
73
Drepanidae
13
Geometridae
1
2
3
Pantheidae
2
66
81
Lymantriidae
14
88
287
69
Nolidae
14
88
Notodontidae
33
92
Arctiidae
32
71
Noctuidae
353
74
RAZEM
TOTAL
1609
51
zdecydowanie mniejszy. Tym niemniej, niektóre z tych środowisk mogą być
na tyle atrakcyjne i znaczące dla pewnych grup owadów, że odnotowujemy
tu występowanie wielu gatunków, w tym unikatowych. Przykładem takiej
grupy są zarówno higrofilne gatunki ryjkowców, a więc typowo wodne, jak i
związane z roślinnością szuwarową, porastającą brzegi zbiorników i cieków
wodnych, torfowiska, turzycowiska i podmokłe łąki (WANAT 1994, 1999). Co
zaskakujące, w Puszczy występują też owady kserotermofilne, mimo że
udział odpowiednich środowisk (murawy psammofilne, zarośla kserotermiczne, wydmy) jest znikomy. Jednak ich udział w faunie, mimo obecności
niektórych interesujących gatunków, np. Agrilus antiquus sperkii SOL. (Buprestidae), Deilus fugax (OLIV.) (Cerambycidae), jest bardzo mały (GUTOWSKI i in. 1994; GUTOWSKI, ŁUGOWOJ 2000; WANAT 1994, 1999). Nie znajdziemy tu owadów związanych ze słonawiskami, bardzo mało jest też gatunków synantropijnych.
W Puszczy Białowieskiej stwierdzono obecność wielu gatunków unikatowych, zwłaszcza spośród typowo leśnych. Występują m.in. gatunki tajgowe
(borealne i syberyjskie), mające tu jedne z nielicznych, a nawet jedyne stanowiska w Europie Środkowej (m.in. Carphoborus cholodkovskyi S PESS., Polygraphus punctifrons THOMS ., Pityogenes saalasi EGG ., Orthotomicus starki
SPESS., Cryphalus saltuarius WEISE, Pityophthorus morosovi SPESS. – Scolytidae; Acmaeops angusticollis (GEBL.), Evodinus borealis (GYLL.), Stictoleptura variicornis (D ALM.), Leptura thoracica CREUTZ ., Xylotrechus ibex
(GEBL.), Mesosa myops (DALM.) – Cerambycidae. Puszcza jest także ostoją
borealnych motyli związanych z torfowiskami. W przeszłości występowały tu:
Coenonympha oedippus (FABR .), Boloria aquilonaris STICH . i B. titania
(ESP.), wciąż występują tu liczne populacje Colias palaeno (L.), Vacciniina
optilete (KNOCH), Boloria eunomia (ESP .), Euphydrias maturna (L.) i E. aurinia (ROTT.). Stwierdzono też gatunki należące do innych elementów zoogeograficznych: Buprestis splendens (FABR.), Eurythyrea quercus (H ERBST),
Agrilus pseudocyaneus K IESENW . – Buprestidae; Isorhipis marmottani
(BONV .) – Eucnemidae; Alosterna ingrica (BAECKM.) – Cerambycidae; Pachytychius sparsutus (OLIV.) – Curculionidae.
77
Na uwagę zasługuje obecność w PB gatunków reliktowych (puszczańskich) – typowych dla lasów naturalnych. Są to najczęściej gatunki saproksyliczne. Grupa owadów związanych z martwym drewnem to jedna z najcenniejszych części fauny PB, świadcząca o puszczańskości tego obiektu i tym
samym o unikatowych jego walorach na niżu europejskim. Z uwagi na dobry
stan zachowania lasów, stosunkowo duży obszar oraz ich ciągłość historyczną od kilku tysięcy lat, w Puszczy żyje wiele gatunków, które w innych rejonach Europy dawno już wyginęły. Ostały się tutaj gatunki niemające szans
bytowania w monokulturach leśnych pokrywających większość naszego kontynentu, chociaż ze starych publikacji, bądź ze zbiorów muzealnych wynika,
że kiedyś występowały one znacznie szerzej. Przykładami takich gatunków
reliktowych są: Rhysodes sulcatus (FABR.) (Rhysodidae), Otho sphondyloides
(GERM.) (Eucnemidae), Lacon lepidopterus (P ANZ.) (Elateridae), Lopheros
lineatus (GORHAM) (Lycidae), Bothrideres bipunctatus (GMEL.) (Bothrideridae), Mycetoma suturale (PANZ.) (Melandryidae), Boros schneideri (PANZ.)
(Boridae), Pytho kolwensis SAHLB . (Pythidae), Tragosoma depsarium (L.), Nivellia sanguinosa (GYLL.) (Cerambycidae).
Niektóre z występujących w PB owadów można by zaliczyć do tzw. gatunków sztandarowych (flagship species), powszechnie znanych i postrzeganych
przez społeczeństwo jako charyzmatyczne. Spośród kręgowców niewątpliwie
należy do nich żubr. Wśród owadów kryterium temu prawdopodobnie odpowiada jelonek rogacz – Lucanus cervus (L.), bogatek wspaniały – Buprestis
splendens, kozioróg dębosz – Cerambyx cerdo L. i paź królowej – Papilio machaon (L.).
Warto zwrócić uwagę na tzw. gatunki kluczowe (keystone species), od
których zależy prawidłowy przebieg procesów przyrodniczych. Jednym z nich
jest kornik drukarz – Ips typographus (L.), którego stała obecność w PB warunkuje m.in. występowanie co najmniej setki innych gatunków chrząszczy
(GUTOWSKI 2004a; G UTOWSKI i in. 2004).
Szereg gatunków owadów występujących w PB umieszczonych jest w załącznikach tzw. dyrektywy habitatowej UE. Należą do nich: Boros schneideri,
Buprestis splendens, Cerambyx cerdo, Coenonympha oedippus (FABR.), Colias
myrmidone (ESPER ), Cucujus cinnaberinus (SCOP.), Dytiscus latissimus L.,
Euphydryas aurinia, E. maturna, Graphoderus bilineatus (DE GEER), Leucorrhinia pectoralis (CHARP .), Lucanus cervus, Lycaena dispar (HAWORTH),
L. helle (DENIS et S CHIFF.), Maculinea arion (L.), Mesosa myops (DALM.),
Ophiogomphus cecilia (FOURC.), Osmoderma eremita (S COP.), Oxyporus
mannerheimi GYLL ., Parnassius mnemosynae (L.), Phryganophilus ruficollis
(FABR.), Proserpinus proserpina (P ALL.), Pytho kolwensis, Rhysodes sulcatus.
Niektóre znalazły się w załącznikach do Konwencji Berneńskiej: Aeshna
viridis EVERS., Leucorrhinia albifrons (BURM.), L. pectoralis, Ophiogomphus
78
cecilia, Buprestis splendens, Cerambyx cerdo, Cucujus cinnaberinus, Dytiscus
latissimus, Graphoderus bilineatus, Osmoderma eremita, Coenonympha hero
(L.), C. oedippus, Euphydryas aurinia, E. maturna, Lopinga achine (SCOP.),
Lycaena dispar, Maculinea arion, Parnassius mnemosynae, Proserpinus proserpina.
Na czerwonej liście IUCN znalazły się następujące gatunki owadów występujące w Puszczy Białowieskiej: Buprestis splendens, Carabus intricatus L.,
Cerambyx cerdo, Cucujus cinnaberinus, Dytiscus latissimus, Graphoderus bilineatus, Osmoderma eremita spośród Coleoptera oraz Lycaena dispar, Maculinea arion, Euphydrias maturna, Coenonympha oedippus i Phyllodesma ilicifolia (L.) spośród Lepidoptera.
Jest też w PB wiele gatunków ginących i zagrożonych w całym swoim zasięgu, a nieumieszczonych na powyższych listach.
W PB niektóre zagrożone rzadkie zwierzęta posiadają znaczące (liczne)
populacje – istotne dla zachowania gatunku. Tak jest, oczywiście, w przypadku Bison bonasus (L.), ale i wśród owadów można znaleźć podobne przykłady. Jednym z nich jest bogatek Agrilus pseudocyaneus, który w Polsce znany
jest tylko z Bieszczad (1 okaz sprzed 50 lat), a za granicą z kilku zaledwie
stanowisk, mających w większości znaczenie tylko historyczne (najmłodsze
pochodzą sprzed 60 lat) (GUTOWSKI, Ł UGOWOJ 2000). Jedynie w PB
chrząszcz ten występuje regularnie, wykazuje stabilność i ma stosunkowo
wysoką liczebność. Drugim przykładem może być Aulonothroscus laticollis
(RYBIŃSKI ) (Throscidae), gatunek znany, poza Polską, tylko z pojedynczych
stanowisk w Chorwacji i wschodniej Finlandii (BURAKOWSKI 2000). W Puszczy Białowieskiej, która obecnie jest jedynym miejscem jego występowania
w Polsce (w P. Niepołomickiej wyginął), jego populacja jest bardzo liczna
i stabilna.
Przyglądając się udziałowi w PB różnych elementów zoogeograficznych
(np. GUTOWSKI 1995; GUTOWSKI , ŁUGOWOJ 2000; BUSZKO 2001) konstatujemy, że z uwagi na swoje położenie geograficzne i brak barier ograniczających migracje występują tu owady różnego pochodzenia, zarówno kontynentalne, jak i atlantyckie, a także borealne i południowe. Elementy północne są
w większości na granicy swojego zasięgu, stąd też ich potencjalne migracje
na południe i zachód są ograniczone klimatycznie. Nawet w przypadku odbudowania korytarzy ekologicznych zasięg ich występowania nie rozszerzy
się w tym kierunku. Bardziej prawdopodobne może być raczej wycofywanie
się niektórych z powodu obserwowanego ocieplania klimatu. W odniesieniu
do elementów południowych i atlantyckich, które znalazły tu swoje ostatnie
ostoje, sytuacja ma się inaczej. Zniknęły one z większości terytorium Europy
z powodu zniszczenia ich siedlisk, a więc po ewentualnym odtworzeniu środowisk ich życia będą mogły powrócić do dawniej zajmowanych areałów.
79
Reasumując: PB ma duże znaczenie jako ostoja fauny owadów saproksylicznych – najwięcej unikatowych gatunków zachowało się właśnie z tej grupy, niektóre nawet w stosunkowo liczebnych populacjach. Nieco mniejszą
rolę może ona odgrywać jako refugium fauny owadów higrofilnych, a zupełnie marginalną (z nielicznymi wyjątkami) dla owadów kserofilnych i in. Najbardziej predestynowane do ponownego zasiedlenia Europy z PB są związane z drewnem owady pochodzenia południowego i atlantyckiego.
Porównanie fauny Puszczy z fauną Polski i Europy
Trudno jest dokonać całościowego porównania fauny owadów PB z podobnym obiektem przyrodniczym, gdyż brakuje syntetycznych opracowań,
porównywalnych z „Katalogiem fauny Puszczy Białowieskiej” dla takich
obiektów. Z konieczności więc dyskusja zostanie ograniczona do kilku przykładów dotyczących węższych jednostek systematycznych.
Interesujące może być porównanie wybranych grup bezkręgowców żyjących w Puszczy Białowieskiej, w Polsce i w Szwecji (Tab. III). Można zauważyć, że grupy lepiej w PB poznane (Coleoptera, Lepidoptera) mają bogactwo
gatunkowe wyższe niż fauna owadów leśnych należących do tych rzędów
w całej Szwecji.
W słynnym masywie leśnym Fontainebleau we Francji występuje około
3200 gatunków Coleoptera (DAJOZ 2000), a więc jest to liczba porównywalna
Tab. III. Wybrane grupy bezkręgowców w Puszczy Białowieskiej, w Polsce i w Szwecji.
Selected group of invertebrates in the Białowieża Primeval Forest, in Poland and in Sweden.
Grupa zwierząt
Puszcza Białowieska
Polska**
Szwecja
(w nawiasie liczba
gatunków leśnych)*
Animal group
Białowieża Primeval
Forest
Poland**
Sweden
(In brackets number
of forest species)*
INVERTEBRATA
ok. (about) 11350
35368
34500 (17000)
Hymenoptera
2003
6000
9100 (4300)
Diptera
1768
6875
7020 (3200)
Coleoptera
3199
ok. (about) 6500
4360 (2384)
Lepidoptera
1593
3156
2671 (1421)
Hemiptera
654
2281
1691 (750)
* wg (after) NILSSON i in. (2001); ** wg (after) CHUDZICKIA, SKIBIŃSKA (2003)
80
do tej stwierdzonej w PB. Trzeba jednak pamiętać, że ten francuski las położony jest w znacznie korzystniejszych warunkach klimatycznych i należałoby
się spodziewać tam jeszcze więcej gatunków. Uwzględniając wszystkie owady, znaleziono tam tylko 6000 gatunków – znacznie mniej niż w PB. W okręgu Altenburg (Niemcy) stwierdzono około 1800 gatunków chrząszczy (NEUMANN 1993), a w Parku Narodowym Oulanka w Finlandii 820 gatunków.
W tym ostatnim badania nie zostały jeszcze zakończone i można się spodziewać większej liczby gatunków (DAJOZ 2000).
Porównując PB z Ojcowskim Parkiem Narodowym i jego otuliną – jedynym w Polsce obiektem przyrodniczym podobnej rangi, w którym zbadano
skład gatunkowy Coleoptera (PAWŁOWSKI i in. 1994; KUBISZ , PAWŁOWSKI
1998) zauważamy, że w Puszczy liczba stwierdzonych gatunków jest znacznie
większa (w OPN 1712 gatunków). Przede wszystkim w PB więcej jest gatunków saproksylicznych, brak jest natomiast niektórych chrząszczy bardzo ciepłolubnych oraz o górskim i podgórskim typie rozmieszczenia.
Liczba gatunków motyli występujących w Puszczy Białowieskiej przewyższa liczby podawane z południowych, a więc hipotetycznie bogatszych w gatunki regionów naszego kraju: Krakowa, Pienin, Bieszczad Zachodnich
(BUSZKO i in. 1996).
Jedna z dobrze poznanych w PB rodzin chrząszczy – Cerambycidae – liczy
tu 119 gatunków, a więc bogactwo niespotykane w żadnym innym porównywalnym obiekcie przyrodniczym na niżu Europy. W Polsce występuje 190 gatunków z tej rodziny, a w całej Europie około 600 (GUTOWSKI 2004b).
Kolejny przykład – Buprestidae. Zwarty kompleks leśny, o stosunkowo
niewielkim procencie terenów otwartych, a więc generalnie środowisko raczej zacienione, wilgotne, nie sprzyja szerokiemu występowaniu tej grupy.
Gatunki bogatkowatych preferują bowiem bardzo ciepłe, silnie nasłonecznione stanowiska – są w większości kserotermofilne. Mimo to różnorodność
tej ciepłolubnej rodziny chrząszczy jest w Puszczy bardzo duża – 45 gatunków (w Polsce 86, w całej Europie ok. 200).
W Polsce, z porównywalnych obiektów przyrodniczych, zostało opracowane Roztocze, skąd wykazano 38 gatunków. Trzeba jednak zauważyć, że teren Roztocza jest kilkakrotnie większy i położony bardziej na południu,
z uwagi na swoje wywyższenie umożliwia bytowanie również gatunków górskich, a ponadto leży na szlakach migracyjnych tej grupy owadów, prowadzących z Podola na północny zachód. Istnieje też sporo informacji o bogatkowatych Wielkopolskiego Parku Narodowego, skąd znanych jest 29 gatunków, Puszczy Knyszyńskiej – 25 gatunków, okolic Puław – 20 gatunków,
P. Augustowskiej – 20 gatunków i Biebrzańskiego PN – 17 gatunków (GUTOWSKI, ŁUGOWOJ 2000).
81
W innych krajach na Niżu Europy, najbliższe dość dobrze poznane miejsca to okolice miasta Belgorod (w pobliżu granicy Rosji i Ukrainy, szerokość
geograficzna porównywalna z południem Polski) oraz okolice miasta Mainz
w Niemczech (położone nieco na południe od 50. równoleżnika). Z uwagi na
położenie geograficzne w miejscach tych należałoby się spodziewać większej
niż w PB liczby gatunków. Wykazano jednak: z okolic Belgorodu 40 gatunków (VOLKOVICH 1977), a z okolic Mainz – 27 gatunków (NIEHUIS 1987).
To dodatkowo potwierdza wartość PB jako ostoi rzadkich i zagrożonych gatunków bogatkowatych (GUTOWSKI, ŁUGOWOJ 2000).
Puszcza Białowieska charakteryzuje się, w porównaniu z innymi obiektami przyrodniczymi w Polsce i na niżu Europy, dużym bogactwem gatunkowym owadów, zwłaszcza saproksylicznych, przy stosunkowo niewielkiej liczbie gatunków powiązanych ze środowiskami antropogenicznymi. W przypadku wielu gatunków synantropijnych proces kolonizacji terenów otwartych, związanych z człowiekiem (pola uprawne, łąki, sady itp.) i zabudowań,
dopiero następuje (znajdują się np. na obrzeżach Puszczy, a nie ma ich jeszcze wewnątrz głównego kompleksu leśnego). Szeregu gatunków synantropijnych, pospolitych w innych, bardziej odkształconych rejonach Europy, tutaj
jeszcze w ogóle nie stwierdzono (GUTOWSKI, JAROSZEWICZ 2001).
Prawdopodobne zmiany w faunie owadów PB w najbliższej przyszłości
Prognozy, zwłaszcza w dłuższej perspektywie, są zazwyczaj trudne. Biorąc
pod uwagę obserwowaną w PB eutrofizację siedlisk (wynikającą m.in. z kumulowania się zanieczyszczeń w środowisku (MALZAHN 2004)), sukcesję roślinności i ocieplanie klimatu, prawdopodobne jest wycofywanie się gatunków borealnych, a zwiększanie udziału i/lub liczebności gatunków południowych i atlantyckich. Najczulszymi wskaźnikami zachodzenia takich zmian są
owady o dużej mobilności, np. motyle. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat
z Puszczy zniknęły niektóre spośród torfowiskowych borealnych gatunków
motyli Boloria aquilonaris i B. titania, obserwowane jest także wycofywanie
się gatunków o charakterze wschodnim, np. Nymphalis xanthomelas (DEN.
et SCHIFF.) oraz brak ponownych przypadków migracji Nymphalis vaualbum
(DEN. et SCHIFF.). Z drugiej strony pojawiły się w Puszczy nowe gatunki motyli, uznawane za element atlantycki, np. Proserpina proserpinus (Sphingidae).
Gospodarka leśna i rolna w Puszczy, sieć dróg oraz obserwowany rozwój
turystyki sprzyjają kolonizacji i występowaniu w PB gatunków ciepłolubnych. Porzucanie uprawy pól i wykaszania łąk przez rolników w rejonie PB,
mające duży rozmiar, powoduje zarastanie terenów otwartych roślinnością
drzewiastą, co zagraża bytowi wielu gatunków związanych z takimi środowi-
82
skami, w tym rzadkości faunistycznych na skalę krajową i europejską (WANAT 1999). Aby spowolnić ten proces, choćby tylko w minimalnym stopniu,
podejmuje się aktywną ochronę niektórych terenów otwartych w Białowieskim Parku Narodowym. Mamy też nadzieję, że w przyszłości ochrona zagrożonych elementów przyrody PB (gatunków, środowisk) będzie adekwatna do potrzeb i skuteczna.
Jednym ze szczegółowych zagadnień związanych z tym problemem jest
kwestia występowania gatunków uzależnionych od obecności na terenie PB
świerka pospolitego. Gatunek ten poddany presji różnych czynników,
zwłaszcza klimatycznych, od kilkudziesięciu już lat zmniejsza swój udział
w drzewostanach puszczańskich, zwłaszcza na żyźniejszych siedliskach. Jednak, jak wskazują badania i analizy (m.in. G UTOWSKI i in. 2003), nie ma
obaw, by w najbliższych kilkudziesięciu latach świerk ustąpił całkowicie
z tego rejonu, chociaż jego udział będzie zapewne malał. Może się to wiązać
z obniżeniem liczebności owadów biologicznie uzależnionych od tego drzewa, zwłaszcza kornika drukarza, ale nie powinno raczej przynieść wyginięcia
żadnego gatunku na tym terenie.
Reasumując uważamy, że jest szansa na przetrwanie całego bogactwa
owadów PB przez następne kilkadziesiąt lat, pod warunkiem, że nastąpi zachowanie obecnego stanu ekosystemów leśnych i otwartych przestrzeni śródleśnych. Jeśli zmiany zachodzące w środowisku Puszczy Białowieskiej będą
następowały w tempie obserwowanym przez ostatnie dwadzieścia lat, może
to zagrozić trwaniu wielu gatunków, zwłaszcza związanych ze środowiskami
otwartymi, okrajkowymi i ekotonowymi.
Prawdopodobne drogi migracji unikatowej fauny owadów z PB do odbudowanych przez człowieka ich potencjalnych siedlisk (środowisk) w Europie
Zakładając, że w lasach Europy odbudowane zostaną starodrzewy z dużym udziałem martwego drewna należałoby się przyjrzeć potencjalnym drogom migracji owadów z białowieskiej ostoi. Należałoby też wskazać najważniejsze korytarze ekologiczne i ewentualne bariery. Przyjrzenie się sieciom
ECONET (EURONET), CORINE, sieci ostoi ptasich (GROMADZKI i in.
1994) oraz sieci NATURA 2000 nie napawa optymizmem. W przypadku tej
ostatniej trudno wręcz mówić o sieci, gdyż jest to zbiór tzw. ostoi, pozbawiony jakichkolwiek spajających je korytarzy ekologicznych. Pozostałe posiadają wiele luk i barier – często są niedostosowane do migracji specyficznej fauny, w tym przypadku zwłaszcza owadów saproksylicznych. Trzeba bowiem
wziąć pod uwagę fakt, że nie wystarczy, by takie korytarze tworzyły jakiekolwiek lasy. Musi to być las starszych klas wieku, zróżnicowany gatunkowo
– i najważniejsze, z dużym udziałem martwego drewna (zarówno leżącego
83
jak i stojącego). Najbardziej unikatowe gatunki owadów, które zachowały
się w PB to przede wszystkim te powiązane z grubymi martwymi drzewami
oraz z drzewami dziuplastymi. By zbudować takie korytarze, bądź zmodyfikować istniejące, potrzeba co najmniej kilkudziesięciu lat. Odrębną sprawą
pozostaje tempo migracji. Większość owadów saproksylicznych to gatunki
mało mobilne. Stąd też zasiedlenie z powrotem lasów Europy mogłoby potrwać setki lat.
Problem ten wymaga odrębnych studiów, które pozwoliłyby stwierdzić
rzeczywiste sposoby i tempo migracji tych organizmów. Już u samego źródła,
w pobliżu granic PB, korytarze migracyjne są nieciągłe. Dwie potencjalne
drogi migracji leśnych owadów na południe i zachód: doliną Narwi oraz poprzez kompleks lasów wzdłuż granicy polsko-białoruskiej do doliny Bugu są
na pewnych odcinkach odlesione lub pokryte drzewostanami młodszych klas
wieku.
Uwagi na temat sposobów ochrony owadów Puszczy Białowieskiej oraz
działań zmierzających do odtworzenia wymarłej fauny w różnych regionach
Europy
1. Aby zachować najcenniejsze elementy fauny owadów PB należałoby objąć całość tego obszaru rzeczywistą ochroną, zapewniającą powstrzymanie utraty naturalnych starodrzewów i ich bogactwa przyrodniczego.
2. Należy objąć ochroną bierną wszelkie pozostałości lasów naturalnych.
3. Ochrona zabezpieczająca ciągłość naturalnych procesów, w tym wpływ
czynników uznawanych w leśnictwie za niepożądane (np. wiatrowały, kornik drukarz), stanowi niezbędny warunek trwania białowieskiej ostoi
owadów leśnych.
4. Ochrona owadów saproksylicznych jest bardzo tania – wymaga tylko zaniechania działań.
5. Najcenniejsze dla PB są gatunki owadów związane z lasem – relikty puszczańskie, ale ochrona niektórych najbardziej wartościowych stanowisk
otwartych, mimo ich po części antropogenicznego pochodzenia, jest również konieczna. Są to stanowiska cenne dla ochrony różnorodności biologicznej w skali całej Polski czy Europy Środkowej, a ponadto krajobraz
kulturowy w PB, mimo że zajmuje stosunkowo niedużą jej część ma już
wielowiekową tradycję.
6. W przypadku najcenniejszych dla entomofauny terenów otwartych, częściowo zalesionych przez człowieka, lub spontanicznie, oprócz odlesienia
trzeba by proponować częściowe użytkowanie. Może to być pobieranie
84
piasku, żwiru, koszenie, wypasanie, a nawet częściowe wypalanie, w zależności od potrzeb danej grupy gatunków, które mają być na danym stanowisku traktowane w sposób priorytetowy. Powinno się zezwolić na dalsze
kształtowanie środowiska tym czynnikom, które sprawiły, że dany obiekt
(stanowisko) istnieje i charakteryzuje się bogatą różnorodnością biologiczną. Bardzo ekstensywne tradycyjne użytkowanie zapewnia istnienie
wszystkich faz procesu sukcesyjnego niezbędnych do utrzymania bogactwa gatunkowego fauny: od świeżego wyrobiska żwirowni poprzez trawy
i zarośla po las.
W wielu krajach europejskich ochrona przyrody, w tym owadów, nabiera
coraz większej rangi. Zaczyna się też dostrzegać konieczność ochrony siedlisk owadów, a nie samych gatunków w oderwaniu od ich środowiska życia.
Coraz większą uwagę zwraca się także na znaczenie martwego drewna dla
prawidłowego funkcjonowania ekosystemów leśnych. Są przesłanki, że procesy te będą się pogłębiać (GUTOWSKI i in. 2004).
W związku z powyższym wskazane byłoby, aby wszelkie pozostałości lasów zbliżonych do naturalnych w Europie zostały objęte ochroną bierną. Ponadto celowe byłyby reintrodukcje wybranych gatunków do najlepiej przygotowanych, odtworzonych środowisk leśnych, m.in. z ostoi białowieskiej, przy
zachowaniu wszelkich prawnych procedur wymaganych w takich przypadkach. Naturalna migracja wielu gatunków trwałaby bowiem bardzo długo.
Podsumowanie
Fauna owadów PB jest bardzo bogata (ponad 9,6 tys. gatunków) i reprezentatywna dla niżu Europy. Dzięki znacznej wielkości, zwartości kompleksu i dobremu stanowi zachowania lasów PB, dotrwały do naszych czasów gatunki, które w innych regionach Polski czy Europy już wyginęły, bądź posiadają tylko nieliczne, rozproszone stanowiska. W PB występuje wiele rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków, zwłaszcza związanych z martwym
drewnem (saproksylicznych).
W związku z dobrym stanem zachowania lasów (ciągłość procesów ekologicznych nie została tutaj nigdy przerwana od czasów przedhistorycznych)
Puszcza może służyć, i służy, jako model (wzorzec) lasu naturalnego na niżu
Europy we wszelkich badaniach i odniesieniach dotyczących różnych problemów przyrodniczych zachodzących w lasach. Trzeba podkreślić, że bez martwego drewna i ciągłości jego występowania od czasów przedhistorycznych
PB nie byłaby takim wzorcem.
Fauna Puszczy jest w bardzo małym stopniu „zaśmiecona” gatunkami obcymi.
85
Puszcza Białowieska stanowi najważniejsze refugium i miejsce ochrony
„in situ” fauny puszczańskiej na niżu Europy, z którego możliwy będzie w
przyszłości (po utworzeniu odpowiednich korytarzy ekologicznych) powrót
pewnych gatunków na dawniej zajmowane tereny.
SUMMARY
Fauna of insects of the Białowieża Primeval Forest is very rich (over 9.6 thousands species have been recorded) and representative for European Lowlands. Large territory of the
Forest, its compactness and well preserved tree stands allowed to survive for species, which
already had extinct in other localities or are known only from single spots across of the Europe. There are a lot of threatened and rare species of invertebrates present there, including species dependent on dead wood.
Owing to well preserved forests (the course of forest ecological processes was not broken
since thousands of years) Białowieża Primeval Forest is used as reference natural forest in
researches and comparisons. It is worth to stress, that without abundance of dead wood
which was always present there Białowieża Forest would not play so important role.
Fauna of the Białowieża Primeval Forest include small share of the not native and non
forest species.
Białowieża Primeval Forest plays role of the most important refuge and place of „in situ”
conservation for European natural forest’s fauna. If ecological corridors will be developed
in the future, relic species from Białowieża Refuge will be able to recolonise their previous
ranges in Europe.
PIŚMIENNICTWO
ANDRZEJEWSKI R., W EIGLE A. (red.) 2003: Różnorodność biologiczna Polski. Narodowa
Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa. 284 ss.
BOBIEC A. 2002: Białowieża Primeval Forest. The largest area of natural deciduous lowland
forest in Europe. International J. Wilderness, 8, 3: 33-37.
BURAKOWSKI B. 2000: Redescription of Aulonothroscus laticollis (RYBIŃSKI , 1897) (Coleoptera: Throscidae). Ann. zool., 50, 1: 27-34.
BUSZKO J., KOKOT A., PALIK E., ŚLIWIŃSKI Z. 1996: Motyle większe (Macrolepidoptera)
Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 15, 4: 3-46.
BUSZKO J. 2001: Lepidoptera – motyle [=łuskoskrzydłe]. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Wyd. Inst. Bad. Leśn., Warszawa:
248-268.
CHUDZICKA E., SKIBIŃSKA E. 2003: Różnorodność gatunkowa – zwierzęta. [W:] A NDRZEJEWSKI R., WEIGLE A. (red.): Różnorodność biologiczna Polski. Narodowa Fundacja
Ochrony Środowiska, Warszawa: 93-138.
86
DAJOZ R. 2000: Insects and forests. The role and diversity of insects in the forest environment. Londres – Paris – New York. 668 ss.
FALIŃSKI J. B. 1994: Concise geobotanical atlas of Białowieża Forest. Phytocoenosis, (N. S.)
Suppl. Cartogr. Geobot., 6: 3-34.
FALIŃSKI J. B., M UŁENKO W. (red.) 1996: Cryptogamous plants in the forest communities
of Białowieża National Park. Phytocoenosis Vol. 8 (N.S.) Arch. geobot., 6: 1-224.
GROMADZKI M., D YRCZ A., G ŁOWACIŃSKI Z., WIELOCH M. 1994: Ostoje ptaków w Polsce.
Biblioteka Monitoringu Środowiska. Gdańsk. Wydaw. OTOP. 403 ss.
GUTOWSKI J. M. 1995: Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) wschodniej części Polski.
Prace Inst. Bad. Leśn., A, 811: 1-189 + 1 tab.
GUTOWSKI J. M. 2001: Coleoptera Puszczy Białowieskiej – podsumowanie. [W:] GUTOWSKI
J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Wyd. Inst. Bad.
Leśn., Warszawa: 205-207.
GUTOWSKI J. M. 2004a: Kornik drukarz – gatunek kluczowy. Parki Narodowe, 1: 13-15.
GUTOWSKI J. M. 2004b: Buprestidae, Cerambycidae. [W:] B OGDANOWICZ W., CHUDZICKA
E., PILIPIUK I., S KIBIŃSKA E. (red.): Fauna Polski: charakterystyka i wykaz gatunkow.
Tom I: Annelida, Insecta (Coleoptera, Hemiptera, Hymenoptera, Lepidoptera). Muzeum i
Instytut Zoologii PAN, Warszawa. [w druku]
GUTOWSKI J. M. (red.), BOBIEC A., PAWLACZYK P., ZUB K. 2004: Drugie życie drzewa.
WWF Polska, Warszawa – Hajnówka. 245 ss.
GUTOWSKI J. M., GRODZKI W., PALUCH R., KECZYŃSKI A. 2003 [in lit.]: Określenie wpływu kornika drukarza na drzewostany z udziałem świerka w obszarze ochrony ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego w kontekście przebiegu tych samych zjawisk w lasach
gospodarczych i rezerwatach przyrody Puszczy Białowieskiej. Opracowanie dla Woj.
Konserw. Przyr. w Białymstoku. [mscr.]
GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.) 2001: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Wyd.
Inst. Bad. Leśn., Warszawa. 403 ss.
GUTOWSKI J. M., ŁUGOWOJ J. 2000: Buprestidae (Coleoptera) of the Białowieża Primeval
Forest. Pol. Pismo ent., 69, 3: 279-318.
GUTOWSKI J. M., SZYPUŁA J., WANAT M. 1994: Deilus fugax (OLIVIER, 1790) (Coleoptera,
Cerambycidae) w Polsce. Wiad. entomol., 13, 1: 21-28.
KWIATKOWSKI W. 1994: Krajobrazy roślinne Puszczy Białowieskiej (mapa w skali 1 : 50 000
z tekstem objaśniającym). Phytocoenosis, N. S. Suppl. Cartogr. Geobot., 6: 35-87 +
1 mapa i 1 ryc.
MALZAHN E. 2004: Kierunek zmian poziomu zanieczyszczeń powietrza i czynników klimatycznych w Puszczy Białowieskiej. Leśne Prace Bad., 1: 55-85.
NEUMANN E. 1993: Fauna Coleoptera des Kraises Altenburg. Zweite Ergänzung. Mauritiana, 14, 3: 243-254.
NIEHUIS M. 1987: Die Käferfauna (Insecta: Coleoptera) der Flugsandgebiete bei Mainz
(NSG Mainzer Sand und Gonsenheimer Wald). Mainzer naturw. Arch., 25: 409-524.
87
NILSSON S. G., HEDIN J., NIKLASSON M. 2001: Biodiversity and its assessment in boreal and
nemoral forests. Scand. J. For. Res. Suppl., 3: 10-26.
SOKOŁOWSKI A. W. 1995: Flora roślin naczyniowych Puszczy Białowieskiej. Wyd. Białowieski Park Narodowy, Białowieża. 273 ss.
SOKOŁOWSKI A. W. 1998: Naukowe walory Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 17,
3 (supl.): 5-15.
SOKOŁOWSKI A. W., WOŁKOWYCKI M. 2000: Uzupełnienie do flory roślin naczyniowych
Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 19, 4: 71-75.
TOMIAŁOJĆ L. 1991: Characteristics of old growth in the Bialowieza Forest, Poland. Natural
Areas J., 11, 1: 7-18.
TOMIAŁOJĆ L. 2001: Aves – ptaki. [W:] GUTOWSKI J. M., J AROSZEWICZ B. (red.): Katalog
fauny Puszczy Białowieskiej. Wyd. Inst. Bad. Leśn., Warszawa: 315-325.
VOLKOVICH M. G. 1977: Zlatki (Coleoptera, Buprestidae) leskhoza „Les na Vorskle”. [W:]
Novye i maloizvestnye vidy nasekomykh evropejjskoj chasti SSSR. Leningrad: 23-27.
WANAT M. 1994: Ryjkowce (Coleoptera: Curculionoidea: Anthribidae, Rhinomaceridae,
Rhynchitidae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Puszczy Białowieskiej. Pol. Pismo
ent., 63: 37-112.
WANAT M. 1999: Ryjkowce (Coleoptera: Curculionoidea bez Scolytidae i Platypodidae) Puszczy Białowieskiej – charakterystyka fauny. Parki nar. Rez. Przyr., 18, 3: 25-47.
WEIGLE A., ANDRZEJEWSKI R. 2003: Wstęp. [W:] ANDRZEJEWSKI R, WEIGLE A. (red.):
Różnorodność biologiczna Polski. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa:
9-12.
Wiad. entomol.
23 Supl. 2: 89-98
Poznań 2004
Obce gatunki inwazyjne zagrożeniem dla entomofauny
Europy i Polski
Alien invasive species – a threat for entomofauna of Europe and Poland
JERZY J. LIPA
Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań
ABSTRACT: The role of the International Convention on Plant Protection (IPPC) that
aims to limit the pests spread and avoidance of economic losses in agriculture and forestry
is discussed. With the acceptance of the Convention on Biological Diversity (CBD) and
later of the Bernen Convention new categories of harmful organisms such as alien species
and invasive alien species were established. These species are a serious threat for agriculture, forestry and the environmental integrity. General and specific problems are discussed
concerning insects as invasive alien species.
KEY WORDS: plant quarantine, biological diversity, quarantine pests, alien organisms, invasive alien species, invasive species, convention on plant protection, convention of biological diversity, plant pests.
Wstęp
Był czas konfliktu między ochroną roślin uprawnych a ochroną przyrody,
następstwem czego była racjonalizacja chemicznej ochrony roślin i szerokie
wdrożenie metod biologicznych oraz rezygnacja ze stosowania trwałych pestycydów (LIPA 1970, 1976). Zaowocowało to opracowaniem naukowych
koncepcji oraz praktycznych technologii integrowania metod ochrony roślin
zgodnych z zasadami ochrony środowiska (LIPA 1984).
Dzisiaj można stwierdzić, że ochrona roślin, a zwłaszcza jej dział – kwarantanna roślin – wspiera ochronę przyrody przez stawianie barier zawlekaniu agrofagów o charakterze inwazyjnym, które stanowią nie tylko zagrożenie dla sektorów rolnictwa i leśnictwa, ale także dla różnorodności biologicznej (BRITTON 2004; DGEBAUDZE i in. 2002; LIPA 2000).
90
J. J. LIPA
Międzynarodowa Konwencja Ochrony Roślin (IPPC)
Kwarantanna roślin odgrywa bardzo pozytywną rolę w ochronie gospodarki rolnej i leśnej. Jest to skutek Międzynarodowej Konwencji Ochrony
Roślin (IPPC), Międzynarodowej Konwencję Harmonizacji Granicznej
Kontroli Towarów (ICHFCG), Porozumienia o Środkach Sanitarnych i Fitosanitarnych Światowej Organizacji Handlu, a także wielu Dyrektyw Unii Europejskiej. Następstwem konwencji i porozumień jest działanie kilku regionalnych organizacji ochrony roślin m.in. Europejskiej Organizacji Ochrony
Roślin (EPPO) – do której należy 45 krajów – w tym także Polska (L IPA
1998).
W Polsce zagadnienia ochrony i kwarantanny roślin są w zakresie działania Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN), a ochrona i monitoring środowiska należy do zadań Inspekcji Ochrony Środowiska (P IOŚ
1995).
Międzynarodowa Konwencja o Ochronie Biologicznej Różnorodności (CBD)
Ponieważ jednak konwencje i porozumienia działające w obrębie ochrony
roślin uprawnych, nie zapobiegały rozprzestrzenianiu się organizmów szkodliwych dla środowisk naturalnych, Światowa Unia Ochrony Przyrody
(IUCN) doprowadziła w 1992 r. do „Szczytu Ziemi” w Rio de Janeiro, na
którym przyjęto „Konwencję o Ochronie Biologicznej Różnorodności” (Convention of Biological Diversity = CBD) (INTERNET – a).
W wyniku Konwencji uściślono dawne oraz wprowadzono wiele nowych
definicji i terminów naukowych, m.in. określono, że:
a) introdukcja – to zamierzone wprowadzenie pożytecznego gatunku, niezależnie od jego dalszego losu/użytkowania;
b) zawleczenie – to przypadkowe lub zamierzone przewiezienie gatunku
poza areał jego naturalnego występowania;
c) inwazja – to przeniknięcie, zasiedlenie i rozprzestrzenianie się obcego
gatunku poza obszar jego naturalnego występowania, następstwem czego są niepożądane gospodarczo, ekologicznie i/lub społecznie zmiany na
nowym obszarze występowania.
Wprowadzony przez konwencję CBD termin „obcy gatunek inwazyjny”
(alien invasive species), bardzo szeroko się upowszechnił. Co więcej art. 8h
określa, że celem Konwencji jest „...zapobiegać zawlekaniu, kontrolować lub
niszczyć te obce gatunki, które zagrażają ekosystemom lub miejscowym gatunkom”.
OBCE GATUNKI INWAZYJNE ZAGROŻENIEM DLA ENTOMOFAUNY EUROPY [...]
91
Rada Europy (Council of Europe) przyjęła w 1997 r. Konwencję Berneńską, która w art. 26 par. 2b stwierdza, że „...wszystkie kraje członkowskie
Konwencji winny zapewnić ścisłą kontrolę nad obcymi gatunkami inwazyjnymi”.
Zbliżonych zagadnień dotyczy także Rozporządzenie Rady Europy
79/409/EEC o zachowaniu i ochronie naturalnych miejsc dzikiej fauny i flory
oraz jej ochrony przed obcymi gatunkami inwazyjnymi.
Definicje: „gatunek kwarantannowy” i „obcy gatunek inwazyjny”
W literaturze ochrony roślin zostały dobrze spopularyzowane wprowadzone przez Międzynarodową Konwencję Ochrony Roślin (IPPC) takie terminy jak: (1) agrofag podlegający przepisom; (2) agrofag kwarantannowy;
(3) agrofag niekwarantannowy podlegający przepisom, których definicje
i zakres stosowania wyjaśnia „Słownik Terminów Fitosanitarnych FAO”
(ŻANDARSKI i in. 2002). Porównania cech kategorii agrofagów z cechami gatunku inwazyjnego przedstawia tabela (Tab.).
Tab. Porównanie cech agrofaga kwarantannowego, agrofaga niekwarantnnowego podlegającego przepisom oraz obcego gatunku inwazyjnego (L IPA 2004b).
Comparison of features of quarantine pest with non-quarantine regulated pests and
with invasive alien species (LIPA 2004b).
Kryteria
Agrofag
kwarantannowy
Agrofag
niekwarantannowy
Gatunek
inwazyjny
Status agrofaga
Nie notowany lub
notowany lokalnie
Występuje, nawet
powszechnie
Nie notowany lub
występuje
Droga
przenikania
Środki fitosanitarne stosowane przy
każdej drodze
przenikania
Środki fitosanitarne
stosowane tylko przy
przenikaniu z roślinami do siewu/sadzenia
Środki fitosanitarne
stosowane tylko wtedy gdy jest uznany
także jako agrofag
kwarannowy
Skutki
gospodarcze
Skutki są
przewidywalne
Skutki są znane
Skutki są znane
Urzędowe
zwalczanie
Gdy wykryty zwalczany urzędowo
celem eradykacji
lub powstrzymania
Zwalczany urzędowo
tylko na roślinach
przeznaczonych do
sadzenia/siewu celem stłumienia/obniżenia liczebności
Zwalczany urzędowo
tylko wtedy gdy jest
dodatkowo uznany
za agrofaga kwarantannowego
92
J. J. LIPA
A g r o f a g k w a r a n t a n n o w y (quarantine pest), to agrofag o potencjalnym znaczeniu gospodarczym dla obszaru zagrożonego, na którym dotąd nie
występuje albo występuje, lecz nie jest szeroko rozprzestrzeniony i podlega
urzędowemu zwalczaniu.
Natomiast Konwencja o Ochronie Biologicznej Różnorodności (CBD),
a także Konwencja Berneńska w opracowanej w 2003 r. „Europejskiej Strategii Dotyczącej Inwazyjnych Gatunków Obcych” przyjęła następujące definicje:
G a t u n e k o b c y (alien species): gatunek, podgatunek lub niższy takson
introdukowany (przeniesiony) poza zasięg, w którym występuje on (lub występował w przeszłości) w sposób naturalny, włącznie z częściami, gametami,
nasionami, jajami lub propagulami tego gatunku, dzięki którym może on
przeżywać i rozmnażać się.
I n w a z y j n y g a t u n e k o b c y (invasive alien species, IAS): gatunek obcy,
którego introdukcja i/lub rozprzestrzenianie się zagraża różnorodności biologicznej.
Należy podkreślić, że gatunki kwarantanowe podlegają urzędowemu, czyli obowiązkowemu zwalczaniu, a decyzję administracyjną podejmuje inspektor PIORiN. Takie postępowanie nie dotyczy jednak gatunku inwazyjnego,
który nie ma statusu „gatunku kwarantannowego”. W rezultacie oczywisty
gatunek inwazyjny jakim jest szrotówek kasztanowcowiaczek (Cameraria
ohridella DESCHKA et DIMIC) nie podlega obowiązkowi zwalczania i gwałtownie rozprzestrzenia się w Europie i w Polsce (ŁABANOWSKI 2004). Natomiast zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa (Diabrotica virgifera virgifera LE CONTE ), która jest gatunkiem inwazyjnym oraz gatunkiem kwarantannowym, podlega obowiązkowi zwalczania w Polsce i całej Europie (L IPA
2004a).
Globalny program dotyczący gatunków inwazyjnych (GISP)
Jest oczywiste, że grupa „obcych gatunków inwazyjnych” jest bardzo szeroka i obejmuje znacznie więcej gatunków niż grupa „szkodników kwarantannowych”. Na przykład, liczbę obcych inwazyjnych gatunków roślin i zwierząt zawleczonych do Ameryki Północnej ocenia się na 30 000, gdzie wyrządzają one gospodarcze straty ocenianie na 123 miliardy dolarów rocznie,
z czego 20 mld dolarów przypada na szkodliwe owady.
Z powyższych względów Organizacja Narodów Zjednoczonych oraz rząd
Norwegii zorganizowały w Trondheim (1–5 lipca 1996) konferencję, która
ustaliła, że „Obce Gatunki Inwazyjne” (Alien Invasive Species) stanowią
jedno z najważniejszych zagrożeń dla bioróżnorodności na Ziemi. Wynikiem
konferencji było uruchomienie w 1997 r. „Globalnego Programu nad Gatun-
93
kami Inwazyjnymi” (Global Invasive Species Programme = GISP) (I NTERNET – b, c, d). Celem programu jest chronić bioróżnorodność i zachować
środowisko życia ludzi minimalizując rozprzestrzenianie się i szkodliwość
obcych gatunków inwazyjnych.
I Faza GISP (1997–2000) – administrowana przez Naukowy Komitet Problemów Środowiska (SCOPE), Światową Unię Ochrony Przyrody (IUCN
WCU) oraz przez Centrum Rolnictwa i Biologicznych Nauk (CAB International), została zrealizowana z udziałem ponad 50 państw.
II Faza GISP (2000–2005) – ma na celu wypracowanie najskuteczniejszych sposobów informowania państw i ich społeczeństw w zakresie zapobiegania rozprzestrzeniania się gatunków inwazyjnych. Faza ta zapoczątkowana
Konferencją w Cape Town (15–16 września 2000) w Południowej Afryce jest
realizowana z udziałem 42 państw.
Bardzo istotną rolę w realizacji programu GISP odgrywa „Grupa Specjalistów ds. Gatunków Inwazyjnych” (Invasive Species Specialist Group =
ISSG), która działa w ramach „Komisji ds. Zachowania Gatunków” (Species
Survival Commission = SSC) „Światowej Unii Ochrony Przyrody” (IUCN)
(INTERNET – c, d; IUCN 2000). Celem ISSG jest wyeliminowanie lub zmniejszenie zagrożeń dla naturalnych ekosystemów i związanych z nimi gatunkami przez nagłaśnianie informacji o inwazjach obcych organizmów oraz sposobach ich zapobiegania, kontrolowania i wyniszczania.
Grupa ISSG wydaje biuletyn „Aliens” ukazujący się dwa razy w roku oraz
utrzymuje „Aliens-l” serwer dotyczący gatunków inwazyjnych.
Udział problematyki entomologicznej w GISP
Program GISP jest bardzo szeroki i obejmuje wszystkie organizmy, w tym
także gatunki owadów, które wykazują inwazyjność w stosunku do zajmowanych ekosystemów, do których zostały introdukowane celowo przez człowieka albo przeniknęły tam przypadkowo.
W oparciu o analizę światowej bazy danych o inwazyjnych organizmach
sporządzono wykaz „100 Światowych Najbardziej Inwazyjnych Gatunków”
(„100 of the World’s Worst Invasive Alien Species”). Wykaz ten został opublikowany w formie broszury oraz jest dostępny na stronie internetowej
www.issg.org/database (INTERNET – b).
Wiele gatunków owadów jest uznawanych za ważne gatunki inwazyjne
o dużym znaczeniu rolniczym, leśnym, medyczno-weterynaryjnym i środowiskowym. Są one ujęte w bazach danych GISP, w książkowym opracowaniu W ITTENBERGA i COCKA (2001) oraz na stronie internetowej
www.cabi-bioscience.ch/wwwgisp/gt1cslist.htm.
94
J. J. LIPA
Oto wybrane przykłady gatunków owadów uznanych za obce gatunki inwazyjne: 3.2. Afrykańska pszczoła; 3.5. Anoplophora glabripennis; 3.22. Owady leśne z Syberii; 4.2. Pseudotsuga spp.; 4.8. Coccidae na Hibiscus spp.;
4.9. Aphididae – wektory wirusowych chorób drzew cytrusowych; 4.11. Mszyca cyprysowa; 5.9. Muchy – pasożyty zwierząt, 5.10. Mrówki Solenopsis spp.,
5.24 Biologiczne zwalczanie owadów na Wyspie Św. Heleny; 5.25. Bacillus
thuringiensis jako biopestycyd; 5.29. Cameraria ohridella.
Inwazyjne gatunki obce a parki narodowe
We wrześniu 2003 r. w Durban (Południowa Afryka) miał miejsce
V Światowy Kongres Parków Narodowych pod hasłem „Korzyści Poza Granicami”. Jedno z sympozjów zorganizowane 12–13 września 2003 r. miało temat: „Utrzymanie obszarów chronionych obecnie i w przyszłości: Skuteczność wysiłków”. Było ono poświęcone obcym gatunkom inwazyjnym w odniesieniu do parków narodowych, wysp i innych ekosystemów pozarolniczych. Przedstawione informacje oraz dyskusja wskazują, że tereny parków
narodowych są łatwo opanowywane przez gatunki inwazyjne, a zjawisko to
będzie się nasilać. Dlatego tez zagadnienie ochrony parków przed obcymi
gatunkami inwazyjnymi wymaga dużego zainteresowania ze strony środowiska naukowego i administracji państwowej.
To, że obecny XLV Zjazd PTE oraz III Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Ochrona Owadów” nt.: „Parki narodowe i rezerwaty przyrody
w Polsce jako naturalne ostoje europejskiej fauny owadów” ma swoją wymowę. Jestem przekonany, że konferencja przyczyni się do wypracowania określonego programu badań, a także inicjatyw naukowych, programowych i legislacyjnych mających na celu ustrzeżenie obszaru Polski przed „inwazyjnymi gatunkami obcymi” jakie zostały w ostatnich latach zanotowane na obszarze Europy. Rosyjskie środowisko entomologiczne dokonało szczegółowej oceny zagrożeń ze strony inwazyjnych gatunków owadów dla lasów i powołało Rosyjskie Centrum Biologicznych Inwazji (DGEBAUDZE i in. 2002;
INTERNET – d).
Obce gatunki inwazyjne – wyzwaniem dla polskiego środowiska entomologicznego
Znajomość gatunków owadów mających znaczenie kwarantannowe w odniesieniu dla upraw rolniczych i leśnych jest w Polsce bardzo dobre dzięki
nowelizacjom „Ustawy o ochronie roślin uprawnych”, a jej ostatniej aktualizacji dokonał Sejm w dniu 18 grudnia 2003 r. Zgodnie z art. 6 i 13 ustawy,
Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w porozumieniu z innymi Ministrami,
95
wydaje lub aktualizuje „Rozporządzenie w sprawie zwalczania organizmów
szkodliwych” (Dz. U. z 14.II.1996 r., Nr 15, rozp. 86), które zawiera sześć następujących załączników.
Zał. nr 1: „Wykaz organizmów szkodliwych podlegających obowiązkowi
zwalczania oraz których przywóz jest zabroniony”. Wykaz ten
składa się z: listy A: „Organizmy szkodliwe dla roślin i produktów
roślinnych”; i listy B: „Organizmy szkodliwe dla określonych roślin i produktów roślinnych”. Obydwie listy obejmują 221 gatunków wiroidów, wirusów, bakterii, grzybów, roztoczy, owadów, nicieni, roślin pasożytniczych i chwastów.
Zał. nr 2: „Wykaz roślin, produktów roślinnych i przedmiotów, których
przywóz jest zabroniony”.
Zał. nr 3: Wzory „Świadectwa fitosanitarnego” i „Świadectwa fitosanitarnego dla reeksportu”.
Zał. nr 4: „Wykaz roślin, produktów roślinnych i przedmiotów, które mogą
być przewożone bez świadectw fitosanitarnych i które nie podlegają granicznej kontroli fitosanitarnej”.
Zał. nr 5: to obszerne „Wymagania fitosanitarne dla przywożonych roślin,
produktów roślinnych i przedmiotów” zestawione dla trzech grup
towarowych. I. Rośliny. Grupa II. Produkty roślinne m.in. . drewno oraz drewno pakunkowe. Grupa III. Inne. Należy podkreślić,
że w ramach wymagań specjalnych rośliny iglaste (Coniferales)
sprowadzane z Rosji muszą pochodzić ze szkółek wolnych od barczatki syberyjskiej (Dendrolimus sibiricus TSCHETW.).
Zał. nr 6: „Wykaz miejsc odpraw celnych, w których przeprowadza się graniczną kontrolę fitosanitarną” tj. wykaz 38 placówek w 34 miejscowościach.
Brak jest analogii w polskim ustawodawstwie w odniesieniu do kategorii
„inwazyjnych gatunków obcych”. Tylko w przypadku, gdy gatunek kwarantannowy jest jednocześnie uznany jako „gatunek inwazyjny”, wtedy przepisy
chronią terytorium Polski przed jego wwiezieniem. Odnosi się to m.in. do
zachodniej kukurydzianej stonki korzeniowej (Diabrotica virgifera virgifera
LECONTE) lub Anoplophora glabripennis MOTCHULSKY) – potencjalnie bardzo niebezpiecznego szkodnika drzew liściastych w drzewostanach leśnych
i miejskich. Obydwa te gatunki zostały już wykazane w krajach Europy Środkowej m.in. w Austrii i Słowacji.
Środowisko entomologów Polski winno mocno wspierać monitoring
określonych gatunków inwazyjnych i kwarantannowych prowadzony urzędowo przez Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz Inspekcję Ochrony
Środowiska. O tym, że międzynarodowe środowiska ochrony roślin bardzo
96
J. J. LIPA
żywo interesują się kategorią gatunków inwazyjnych świadczy zorganizowanie międzynarodowej konferencji pt. „Inwazyjne gatunki obce a Międzynarodowa Konwencja Ochrony Roślin” zorganizowanej w dniach 22–26 września 2003 roku w Brunszwiku w Niemczech. Program konferencji i streszczenia wystąpień uczestników są dostępne na stronie internetowej Europejskiej
i Środziemnomorskiej Organizacji Ochrony Roślin (EPPO), która na 52. Sesji Rady w 2002 r. uruchomiła program działań związany z inwazyjnymi gatunkami obcymi oraz powołała „Panel Ekspertów ds. Inwazyjnych Gatunków Obcych”.
Wnioski końcowe
Skala zainteresowań kategorią „obcych gatunków inwazyjnych” w poszczególnych krajach jest różna i zależy od ich znaczenia dla gospodarki narodowej. W Stanach Zjednoczonych zagadnienie to uzyskało znaczenie najwyższe z możliwych, gdyż Kongres ustawą nr 206 z dnia 8 stycznia 2003 r. powołał „Narodową Radę ds. Gatunków Inwazyjnych” („The National Invasive Species Council”) w następującym składzie: Minister Spraw Wewnętrznych, Minister Rolnictwa, Minister Handlu, Minister Spraw Zagranicznych,
Minister Skarbu, Minister Obrony, Minister Transportu, Minister Zdrowia
i Spraw Ludzkich, Dyrektor Agencji Ochrony Środowiska, Dyrektor Agencji
Międzynarodowego Rozwoju.
Rada zbiera się co najmniej dwa razy w roku i na podstawie zaleceń Doradczego Komitetu dokonuje oceny działań w zakresie: zapobiegania, wyniszczania, kontroli, monitoringu, badań i upowszechniania informacji o inwazyjnych gatunkach obcych, z których bardzo duża grupa to agrofagi kwarantannowe.
Zgodnie z art. 6 Konwencji o Ochronie Różnorodności Biologicznej Polska przygotowała „Krajową Strategię Ochrony i Zrównoważonego Użytkowania Różnorodności Biologicznej”, w której ujęto także zagadnienie gatunków obcych. Krajowa strategia oraz opracowanie pt. „Uwagi dotyczące problemu gatunków obcych w Krajowej Strategii Ochrony i Zrównoważonego
Użytkowania Różnorodności Biologicznej” zgłoszone przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie znajdują się na stronie internetowej (INTERNET – e).
Nie sposób nie podkreślić ukazania się bardzo cennej i wiążącej się z poruszanym zagadnieniem książki pt. „Różnorodność Biologiczna Polski”, która pod redakcją profesorów Romana ANDRZEJEWSKIEGO i Andrzeja WE IGLE ukazała się w 2003 r. nakładem Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska. Jest to drugi o bioróżnorodności w Polsce raport, gdyż pierwszy pt. „Polskie Studium Różnorodności Biologicznej” był wydany przed laty (ANDRZEJEWSKI, WEIGLE 1992).
97
Gromada „Owady (Insecta)” w liczbie 26 041 gatunków została ujęta
w rozdz. 9 „Różnorodność gatunkowa – zwierzęta” (s. 93–138) autorstwa
Elżbiety CHUDZICKIEJ i Ewy SKIBIŃSKIEJ z Muzeum i Instytutu Zoologii
PAN. Celowa byłaby analiza tego wykazu pod kątem liczby gatunków owadów wykazanych w Polsce należących do kategorii „gatunków kwarantannowych” oraz „gatunków obcych”. Albowiem wykaz „Gatunki obce w Polsce”
znajdujący się na stronie internetowej Instytutu Ochrony Przyrody PAN jest
daleko niepełny.
SUMMARY
For decades only plant quarantine pests were the objects of international regulations due
to acceptance in 1881 the International „Convention against grapewine pest Phylloxera
vastatrix”. This convention has been replaced in 1929 by the „International Plant Protection
Convention” (IPPC) being revised in 1951, 1979 and in 1997. The Convention aimed to
limit the plant pests spread in order to avoid economic losses in agriculture and forestry
through activities of the Regional (RPPO) and National (NPPO) Plant Protection Organizations.
With the acceptance of the Convention on Biological Diversity (CBD) in 1992 and later
of the Bernen Convention new categories of harmful organisms such as „alien species” and
„invasive alien species” were recognized as they create a threat for the biological diversity
within environment.
General and specific problems are discussed concerning insects as invasive alien species
and phytosanitary and sanitary pests.
PIŚMIENNICTWO
ANDRZEJEWSKI R., WEIGLE A. (red.) 1992: Polskie studium różnorodności biologicznej.
NFOŚ, Warszawa. 198 ss.
ANDRZEJEWSKI R., WEIGLE A. (red.) 2003: Różnorodność biologiczna Polski. NFOŚ, Warszawa. 264 ss.
BRITTON K. O. (red.) 2004: Biological pollution – an emerging global menace. APS Press,
St. Paul. 113 ss.
DGEBAUDZE Yu. Yu., IZHEVSKY S. S., K REVER O. N. 2002: Environmental Safety and Invasions of Alien Species. IUCN CIS & A. N. Severtsov Institute of Ecology and Evolution
RAS, Moscow. 116 ss.
INTERNET – a: http://www.biodiv.org.
INTERNET – b: http://www.isgg.org/database/ISSG Global Invasive Database, 2001.
INTERNET – c: http://www.issg/org/Invasive Species Specialists Group of the IUCN Species
Survival Commission, 2001.
98
J. J. LIPA
INTERNET – d: http://www.zin.ru/Regional Biological Invasions Centre.
INTERNET – e: http://www.salamandra.org.pl/news/2002/dokumenty/strategia_opinia_pan.
html.
IUCN 2000: The IUCN Guidelines for the Prevention of Biodiversity Loss Caused by Alien
Species.
LIPA J. J. 1970: Bezdroża chemizacji: ochrona roślin na nowych torach. [W:] „Ochrona środowiska Człowieka” – Materiały Sesji Pop.-Naukowej LOP: 80-90.
LIPA J. J. 1976: Biologiczne zwalczanie szkodników roślin. [W:] Entomologia a Ochrona
Środowiska (Wisła - Uzdrowisko 10–12.X.1974.). Pol. Tow. Ent., Warszawa: 221-225.
LIPA J. J. 1984: Integrowanie metod zwalczania i sterowanie populacjami agrofagów w nowoczesnych programach ochrony roślin. Mat. XXIV Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin,
Poznań: 31-48.
LIPA J. J. 1998: Rola EPPO i innych regionalnych organizacji w świetle Międzynarodowej
Konwencji Ochrony Roślin. Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roslin, 38
(1): 310-315.
LIPA J. J. 2000: Konferencja NATO „Wdrożenie ekologicznej integralności: odtworzenie regionalnego i globalnego zdrowia ludzi i zdrowego środowiska”. Nauka, 4: 239-243.
LIPA J. J. 2004a: Zachodnia stonka kukurydziana (Diabrotica virgifera subsps. virgifera
LECONTE) u granic Polski. Ochr. Rośl., nr 1: 10-11.
LIPA J. J. 2004b: Niekwarantannowe agrofagi podlegające przepisom – nowa kategoria
szkodników roślin uznana przez Międzynarodową Konwencję Ochrony Roślin (IPPC)
i Regionalne Organizacje. Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin,
[w druku].
ŁABANOWSKI G. 2004: I Międzynarodowe sympozjum Cameraria. Ochr. Rośl., nr 1: 38-40.
PIOŚ 1995: Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska 1995. Państwowy Monitoring Środowiska – zadania struktura i zasady funkcjonowania. Warszawa. 46 ss.
WITTENBERG R., COCK M. J. W. (red.) 2001: Invasive Alien Species: a toolkit of best prevention and management practices. CAB International, Wallingford. 228 ss.
ŻANDARSKI J., KONEFAŁ T., LIPA J. J. 2002: Słownik terminów fitosanitarnych FAO 2002.
Ochr. Rośl., nr 10/11: 2-17.
Wiad. entomol.
23 Supl. 2: 99-109
Poznań 2004
Piewiki (Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha)
parków narodowych w Polsce
Planthoppers and leafhoppers (Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha)
of the national parks in Poland
SEBASTIAN PILARCZYK 1, DANIEL GAJ 1, JACEK SZWEDO 2
1
2
Uniwersytet Śląski, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Katedra Zoologii,
ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice; e-mail: spilarcz@us.edu.pl; dgaj@us.edu.pl
Polska Akademia Nauk, Muzeum i Instytut Zoologii, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa;
e-mail: szwedo@miiz.waw.pl
ABSTRACT: The paper presents state of knowledge on planthoppers and leafhoppers occurring in the national parks in Poland. Faunistic composition and percentage contribution
in the Polish fauna of these insects in particular parks, as well as some data about rare species are given.
KEY WORDS: Insecta, Hemiptera, Fulgoromorpha, Cicadomorpha, planthoppers, leafhoppers, national parks, Poland.
Piewiki (Fulgoromorpha et Cicadomorpha) to grupy pluskwiaków współcześnie pospolicie występujące niemal we wszystkich siedliskach na całym
świecie. Wcześniej obydwie te jednostki były uznawane za wspólną grupę
zwaną „Auchenorrhyncha”. Są one ważnym składnikiem ekosystemów lądowych, w których tworzą charakterystyczne gatunkowo zgrupowania. Obie
grupy są bardzo zróżnicowane pod względem morfologii, zaś wewnętrzna
klasyfikacja wciąż jest niepełna i wymaga dalszych badań. Jednakże ostatnie
badania, zarówno morfologiczne jak i molekularne wskazują, że Fulgoromorpha i Cicadomorpha należą do dwóch różnych podrzędów w obrębie rzędu Hemiptera (B OURGOIN, CAMPBELL 2002; SZWEDO, BOURGOIN, L EFEBVRE 2004).
100
S. PILARCZYK, D. GAJ, J. SZWEDO
Przedstawiciele obu podrzędów to fitofagi. Większość z tych owadów wykazuje powinowactwo do określonych typów zbiorowisk oraz określonych
gatunków roślin. Często spotykamy wśród nich gatunki monofagiczne, większość z nich to oligofagi żyjące zazwyczaj na kilku rodzajach roślin żywicielskich. Gatunki polifagiczne spotykane są rzadziej. Największa liczba roślin
żywicielskich została odnotowana u gatunku Philaenus spumarius (L.), z rodziny Aphrophoridae (Cicadomorpha: Cercopoidea).
Do tej pory opisano ponad 50 tysięcy gatunków Fulgoromorpha i Cicadomorpha (OMAN, SAILER 1986; O’BRIEN 2002; DIETRICH 2002), zaś ich rzeczywistą liczbę szacuje się na co najmniej cztery razy większą. Oba podrzędy
najliczniejszą gatunkowo reprezentację mają w strefach tropikalnej i subtropikalnej, z terenu Europy znanych jest ponad 1700 gatunków (NAST 1987),
co stanowi 4% światowej cykadofauny. Z terenu Polski znanych jest 515 gatunków (ŚWIERCZEWSKI , GĘBICKI 2003a, 2003b), co stanowi około 30% europejskiej fauny tych pluskwiaków. W Polsce zarówno Fulgoromorpha jak
i Cicadomorpha reprezentowane są przez 6 rodzin. W obrębie najliczniejszej
gatunkowo rodziny Cicadellidae najbogatsze pod względem ilości gatunków
wykazanych z terenu Polski są podrodziny Typhlocybinae oraz Deltocephalinae.
Pierwsze wzmianki o występowaniu tych owadów na obszarach dzisiejszych Parków Narodowych podał Antoni WAGA. Dotyczą one występowania
w Dolinie Prądnika dwóch bardzo rzadko w Polsce zbieranych gatunków Ledra aurita (L.) z podrzędu Cicadomorpha: (WAGA 1854a, 1854b, 1857, 1860)
i Tettigometra obliqua (PANZ.) z podrzędu Fulgoromorpha (WAGA 1857). Kolejne wzmianki o tych owadach podaje N OWICKI (1868). Na 80 wykazanych
przez niego gatunków piewików, 38 pochodziło z obecnego obszaru Polski,
w tym głównie z terenu Tatr. W pracy STOBIECKIEGO (1915) można odnaleźć informację o kilku gatunkach piewików występujących na Babiej Górze.
Dane o występowaniu Fulgoromorpha i Cicadomorpha na terenach dzisiejszych Parków Narodowych rozproszone są w licznych publikacjach faunistycznych, faunologicznych i taksonomicznych (BOKŁAK i in. 2003; DWORAKOWSKA 1968, 1970, 1972, 1973a, 1973b, 1976; GAJEWSKI 1961; GĘBICKI ,
SZWEDO 1991; GĘBICKI i in. 1982; GOTKIEWICZ , SZAFER 1950; K ARPIŃSKI
1949, 1951; NAST 1936, 1938a, 1938b, 1955, 1958, 1966, 1973, 1976a, 1979,
1981, 1986; SMRECZYŃSKI 1910a, 1910b, 1954, 1955; S ZWEDO i in. 1998;
WINCEK 1989). Wykazy i publikacje stricte dotyczące piewików niektórych
parków narodowych w Polsce to prace: CELAREGO (2003), CHUDZICKIEJ
i STROIŃSKIEGO (2000), KARPIŃSKIEGO (1958), NASTA (1976b), PAWŁOWSKIEGO i SZEPTYCKIEGO (1977), SZWEDO (1992, 1999, 2001a, 2001b).
PIEWIKI PARKÓW NARODOWYCH W POLSCE
101
Większość danych dotyczących występowania Fulgoromorpha i Cicadomorpha na obszarach parków narodowych Polski jest bardzo fragmentaryczna (m.in. Woliński Park Narodowy, Słowiński Park Narodowy, Park Narodowy Bory Tucholskie, Park Narodowy Gór Stołowych). W wielu wypadkach
dane są nieprecyzyjne i nie zawsze pochodzą dokładnie z obszarów objętych
ochroną (np. Gorczański Park Narodowy). Niektóre zaś dane pochodzą
z obszarów przylegających do Parków, wchodzących najczęściej w skład ich
otuliny.
Tylko niektóre z parków narodowych Polski południowej i wschodniej doczekały się szerszych opracowań faunistycznych. Mimo to większość danych
opartych jest na danych katalogowych (NAST 1976a), uzupełnionych informacjami z rozmaitych prac faunistycznych, systematycznych i innych. W kilku zaledwie Parkach Narodowych prowadzono ostatnio bądź prowadzi się
obecnie badania nad składem i strukturą faunistyczną Fulgoromorpha i Cicadomorpha. Pod względem ilości gatunków (Tab.) wykazanych z obszarów poszczególnych Parków najlepiej poznanymi są: Pieniński Park Narodowy
– 209 gatunków, Białowieski Park Narodowy (dane z terenu całej Puszczy
Białowieskiej) – 200 gatunków, Ojcowski Park Narodowy – 162 gatunki, Tatrzański Park Narodowy (dane z terenu całych Tatr) – 151 gatunków, Biebrzański Park Narodowy – 131 gatunków oraz Bieszczadzki Park Narodowy
– 123 gatunki. Bardzo fragmentaryczne dane pochodzą z obszarów parków
zlokalizowanych w północnej i zachodniej części Polski (Tab.; Ryc. 1, 2).
Brak opracowań zarówno faunistycznych jak i faunologicznych mogących
scharakteryzować faunę pozostałych Parków Narodowych jest ogromnym
mankamentem stanu wiedzy o bioróżnorodności Polski, zwłaszcza obszarów
będących pod szczególna formą ochrony, jaką są parki narodowe. Jest to
szczególnie istotne, bowiem fauna Fulgoromorpha i Cicadomorpha jest bardzo istotnym komponentem biocenoz oraz czułym wskaźnikiem zmian
w środowiskach. Dlatego w jak najkrótszym czasie powinny być podjęte badania faunistyczne i faunologiczne nad piewikami tych parków narodowych,
które się jeszcze tego rodzaju opracowań nie doczekały. Dotyczy to także
tych parków narodowych, gdzie listy gatunkowe są mniej lub bardziej kompletne.
Niektóre rzadkie gatunki piewików występujące w Parkach Narodowych
1. Lyristes plebejus S COPOLI, 1763 (Cicadomorpha: Cicadidae) – gatunek
unikatowy w Polsce, jedyne odnotowane stanowisko tej cykady w Polsce
znajduje się w Pieninach. Informacja ta wymaga potwierdzenia, gdyż występowanie tego gatunku stwierdzono wyłącznie na podstawie wylinki
(SMRECZYŃSKI 1954). Gatunek ten rozwija się cztery lata, dorosłe osobni-
102
BsPN
PNBT
DPN
GPN
KPN
KsPN
MPN
NPN
OPN
PPN
PoPN
RPN
SPN
PNGS
ŚPN
TPN
PNUW
WPN
WgPN
WoPN
0
BiPN
Systematic group
BPN
Grupa systematyczna
BGPN
Tab. Liczba gatunków piewików (Fulgoromorpha et Cicadomorpha) w faunie Parków Narodowych.
Number of planthopper and leafhopper species recorded in particular national parks in Poland.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
Dictyopharidae
Cixiidae
Caliscelidae
Issidae
CICADOMORPHA
Cicadidae
Cercopidae
Aphrophoridae
Membracidae
Ulopidae
Cicadellidae
Ledrinae
Megophthalminae
Macropsinae
Agallinae
Idiocerinae
2
2
43
15
1
22
5
1
1
1
1
3
1
1
1
11
1
1
1
2
1
11
10
2
1
1
2
5
1
1
1
1
1
16
11
1
1
8
1
3
8
2
5
1
7
3
16
7
32
3
26
3
3
7
1
1
1
1
1
5
2
2
7
1
1
1
1
1
1
8
1
1
6
1
12
1
9
6
1
8
2
9
4
1
2
1
2
1
1
3
1
1
1
3
25
2
4
7
1
1
1
2
2
5
1
1
2
6
1
1
1
1
2
7
3
FULGOROMORPHA
Tettigometridae
Delphacidae
0
1
2
3
4
1
1
1
1
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
1
1
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
Dorycephalinae
Iassinae
Penthiminae
Aphrodinae
2
5
5
5
4
1
5
8
Evacantinae
Errhomeninae
Cicadellinae
1
1
1
2
2
1
1
2
1
1
1
1
2
1
1
1
1
1
1
2
1
1
1
Typhlocybinae
Deltocephalinae
3
37
59
26
49
17
41
1
1
35
17
5
4
8
15
57
46
51
61
6
1
1
2
28
54
13
3
3
2
3
17 200 131 123
4
91
16
32
162 209
40
15 151
24
6
8
1
1
2
3
5
Legenda (Explanations):
1 – BGPN: Babiogórski Park Narodowy; 2 – BPN: (Puszcza Białowieska) Białowieski Park Narodowy; 3 – BiPN: Biebrzański Park Narodowy; 4 – BsPN: Bieszczadzki Park Narodowy; 5 – PNBT: Park Narodowy „Bory Tucholskie”; 6 – DPN: Drawieński Park Narodowy;
7 – GPN: (Gorce) Gorczański Park Narodowy; 8 – KPN: Kampinoski Park Narodowy; 9 – KsPN: Karkonoski Park Narodowy;
10 – MPN: Magurski Park Narodowy; 11 – NPN: Narwiański Park Narodowy; 12 – OPN: Ojcowski Park Narodowy; 13 – PPN: Pieniński
Park Narodowy; 14 – PoPN: Poleski Park Narodowy; 15 – RPN: Roztoczański Park Narodowy; 16 – SPN: Sowiński Park Narodowy;
17 – PNGS: Park Narodowy Gór Stołowych; 18 – ŚPN: Świętokrzyski Park Narodowy; 19 – TPN: Tatrzański Park Narodowy;
20 – PNUW: Park Narodowy „Ujście Warty”; 21 – WPN: Wielkopolski Park Narodowy; 22 – WgPN: Wigierski Park Narodowy;
23 – WoPN: Woliński Park Narodowy.
liczba gatunków
(number of species)
1
103
104
ki żerują na różnych drzewach (HOLZINGER i in. 2003). Występuje w południowych obszarach środkowej i wschodniej Europy, w regionie śródziemnomorskim oraz w Azji Mniejszej (NAST 1976; HOLZINGER i in.
2003). SMRECZYŃSKI (1954) pisze, iż odnalazł wylinkę blisko szczytu
Trzech Koron (982 m n.p.m.), podczas gdy zgodnie z danymi podawanymi
przez HOLZINGERA i współautorów (2003) gatunek ten występuje do 500
m n.p.m.
2. Aphrophora major UHLER, 1896 (Cicadomorpha: Aphrophoridae) – największy spośród europejskich przedstawicieli tego rodzaju, żyje w różnego
rodzaju zbiorowiskach trawiastych, najczęściej podmokłych łąkach, bagnach i torfowiskach. Uniwoltynny, stadium zimującym jest jajo (N ICKEL
2003). Prawdopodobnie jest to gatunek eurosyberyjski, w Polsce rzadko
zbierany, prawdopodobnie jest reliktem postglacjalnym (SZWEDO 1999).
Występuje w borealnej strefie Palearktyki, z wyłączeniem Fennoskandii,
w Europie występuje na nielicznych i rozproszonych stanowiskach (HOLZINGER i in. 2003; NAST 1987; NICKEL 2003).
3. Aphrophora similis L ETHIERRY, 1888 (Cicadomorpha: Aphrophoridae)
– jedyne stanowiska tego gatunku w Europie to Puszcza Białowieska, Bagna Kuwaskie i okolice Dolistowa w Kotlinie Biebrzy (GĘBICKI i in. 1982;
60
45,13
iloæ gatunków
50
41,59
40
29,2
28,31
24,77
30
20,35
15,04
20
14,15
7,07
10
3,53
2 ,6 5
0
BGP N
0,88
BP N
BiPN
0,88
0,88
7,07
2,65
PNB T
KP N
OPN
RPN
P N
W PN
Bs PN
GPN
Ks PN
PP N
SP N
TPN
Wo PN
Ryc. 1. Ilość gatunków Fulgoromorpha w poszczególnych Parkach Narodowych i ich procentowy udział na tle fauny Polski (skróty nazw Parków jak w tabeli).
Fig. 1. Number of planthopper species in particular national parks and its percentage in
fauna of Poland (abrevation an in table).
105
180
40,29
160
37,06
34,57
140
iloæ gatunków
29,35
28,35
120
23,63
100
18,65
80
60
7,7 1
40
20
0
3,4 8
0,7 4
2,9 8
1,9 9
0,2 4 0,7 4
1,7 4
3,9 8
1,4 9 1,2 4
B GP N
B iPN
P NBT
K PN
OPN
RP N
P NGS
TPN
W gPN
B PN
B sPN
GPN
K sPN
P PN
S PN
PN
W PN
W oPN
Ryc. 2. Ilość gatunków Cicadomorpha w poszczególnych Parkach Narodowych i ich procentowy udział na tle fauny Polski (skróty nazw Parków jak w tabeli).
Fig. 2. Number of leafhopper species in particular national parks and its percentage in fauna of Poland (abrevation an in table).
NAST 1976; SZWEDO 1999). Miejscem występowania tego gatunku są tereny podmokłe, natomiast rośliną żywicielską Betula pubescens E HRH. Piewik ten jest prawdopodobnie azjatycko-syberyjskim reliktem postglacjalnym (SZWEDO 1999).
4. Leopallia carpathica (MELICHAR , 1898) (Cicadomorpha: Cicadellidae) –
gatunek typowo górski, należący do podrodziny Agallinae. Jedyne stanowisko tego gatunku w Polsce znajduje się w Bieszczdach (NAST 1973),
znany także z Rumunii, Słowacji i Ukrainy (NAST 1987). Bionomia tego
gatunku jest nieznana.
5. Erythria manderstjernii (K IRSCHBAUM , 1868) (Cicadomorpha: Cicadellidae) – przedstawiciel licznej podrodziny Typhlocybinae; górski gatunek
polifagiczny, żerujący na zielnych roślinach dwuliściennych oraz na karłowatych krzewach, heliofilny, uniwoltynny, stadium zimującym jest imago.
Spotykany głównie w lasach iglastych i mieszanych, górskich zaroślach.
W Polsce notowany ze stanowisk w Karpatach i Sudetach (NAST 1976).
Występuje w Alpach, pasmach górskich południowych Niemiec i Francji,
notowany od 600 m n.p.m, aż do wysokości 2400 m n.p.m. (NICKEL 2003).
6. Speudotettix montanus GĘBICKI et SZWEDO, 1991 – typowo górski gatunek znany z Bieszczad (Tarnica), mezofilny. NICKEL (2003) uważa, że ga-
106
tunek ten wymaga rewizji, sugerując, iż jest to forma mieszcząca się w zakresie zmienności pokrewnego Speudotettix subfusculus (FALL .), który wykazuje dużą zmienność w obrębie populacji wyższych regionów górskich
i subalpejskich w Alpach. Status tego gatunku wymaga więc dalszych badań.
SUMMARY
Planthoppers and leafhoppers (Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha) are phytophagous insects very common in almost all land habitats in Poland. Representatives of both suborders are strictly connected with particular host plants and habitats, so these insects could
be a marker of environment conditions. Some of the taxa recorded in Poland are very rare,
interesting in terms of systematics and chorology, unique, relic or endemic. Some of them
are known exclusively from national parks. Unfortunately, only a few of parks in Poland
have lists of Fulgoromorpha and Cicadomorpha. These lists are based on old data, in the
most cases, and further research is necessary to know the distribution and biodiversity of
these highly differentiated and important groups of insects.
PIŚMIENNICTWO
BOKŁAK E., GĘBICKI C., SZWEDO J. 2003: Zbiór piewików (Hemiptera: Fulgoromorpha et
Cicadomorpha) Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu z dawnych i obecnych terenów Polski. Acta ent. siles., 9-10: 5-21.
BOURGOIN Th., C AMPBELL B. C. 2002: Inferring a Phylogeny for Hemiptera: Falling into the
‘Autapomorphic Trap’. [W:] HOLZINGER W. (red.): Zikaden – Leafhoppers, Planthoppers and Cicadas (Insecta: Hemiptera: Auchenorrhyncha), Denisia, 4, zugleich Kataloge
des OÖ. Landesmuseums, Neue Folge Nr. 176: 67-82.
CELARY W. 2003: Fauna zwierząt bezkręgowych (Invertebrata) masywu Babiej Góry nie objętych szczegółowymi opracowaniami. [W:] WOŁOSZYN B. W., WOŁOSZYN D., CELARY W. (red.): Monografie fauny Babiej Góry: 373-396.
CHUDZICKA E., STROIŃSKI A. 2000: Piewiki (Hemiptera: Auchenorrhyncha). Flora i Fauna
Pienin – Monografie Pienińskie, 1: 163-168.
DIETRICH C. H. 2002: Evolution of Cicadomorpha (Insecta, Hemiptera). [W:] HOLZINGER W. (red.): Zikaden – Leafhoppers, Planthoppers and Cicadas (Insecta: Hemiptera:
Auchenorrhyncha), Denisia, 4: zugleich Kataloge des OÖ. Landesmuseums, Neue Folge
Nr. 176: 155-170.
DWORAKOWSKA I. 1968: Materiały do znajomości krajowych gatunków z rodzaju Doratura
J. S HLB. (Homoptera, Cicadellidae). Ann. zool., 25: 381-401.
DWORAKOWSKA I. 1970: On the genus Zygina FIEB. and Hypericiella sgen. n. (Auchenorrhyncha, Cicadellidae, Typhlocybinae). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 18: 559-567.
107
DWORAKOWSKA I. 1972: On some species of the genus Eupteryx CURT. (Auchenorrhyncha,
Cicadellidae, Typhlocybinae). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 20: 727-734.
DWORAKOWSKA I. 1973a: Baguioidea rufa (MEL.) and some other Empoascini (Auchenorrhyncha, Cicadellidae). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 21: 49-58.
DWORAKOWSKA I. 1973b: On Some Palaearctic Species of the Genus Kybos FIEB. (Auchenorrhyncha, Cicadellidae, Typhlocybinae). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 21:
235-244.
DWORAKOWSKA I. 1976: Kybos F IEB., Subgenus of Empoasca WALSH. (Auchenorrhyncha,
Cicadellidae, Typhlocybinae) in Palaearctic. Acta zool. cracov., 21 (13): 387-463.
GAJEWSKI A. 1961: Krajowe gatunki z rodzaju Macrosteles FIEB . (Homoptera, Jassidae).
Fragm. faun., 9: 87-106.
GĘBICKI C., BARTNICKA J., BOKŁAK E., M AŁKOWSKI E. 1982: Piewiki (Homoptera, Auchenorrhyncha) Kotliny Biebrzy. Acta biol., Katow., 10: 13-21.
GĘBICKI C., SZWEDO J. 1991: Speudotettix montanus sp. nov. (Homoptera, Cicadellidae)
from Bieszczady. Acta biol. siles., Katow., 18 (35): 17-21.
GOTKIEWICZ M., SZAFER W. 1950: Ojców jako teren wycieczek szkolnych i wczasów.
Chrońmy Przyr., 6 (7/8): 3-59.
HOLZINGER W. E., KAMMERLANDER I., NICKEL H. 2003: The Auchenorrhyncha of Central
Europe. Vol. 1: Fulgoromorpha, Cicadomorpha excl. Cicadellidae. Brill, Leiden – Boston.
XV + 672 ss.
KARPIŃSKI J. J. 1949: Materiały do bioekologii Puszczy Białowieskiej. Rozpr. Spraw. Inst.
Bad. Leśn., A, 56: 1-212.
KARPIŃSKI J. J. 1951: Centrobia annae sp. n. (Hymenoptera, Trichogrammatidae) pasożyt jaj
szkodnika leśnego Cicadetta montana S COP. (piewik górski) z Puszczy Białowieskiej.
Roczn. nauk. leśn., 4: 61-68.
KARPIŃSKI J. J. 1958: Materiały do poznania pluskwiaków równoskrzydłych podrzędu Homoptera Cicadina biocenozy lasu Białowieskiego Parku Narodowego. Rocz. Nauk Leśn.,
Warszawa, 31: 49-60.
NAST J. 1936: Nowe dla Polski lub mniej znane gatunki Homoptera. Fragm. faun. Mus. zool.
pol., Warszawa, 2: 323-326.
NAST J. 1938a: Przyczynki do znajomości fauny Homoptera Polski. II. Homoptera okolic
Kielc. Fragm. faun. Mus. zool. pol., Warszawa, 3: 225-234.
NAST J. 1938b: Nowe dla Polski lub mniej znane gatunki Homoptera. II. Fragm. faun. Mus.
zool. pol., Warszawa, 3: 431– 434.
NAST J. 1955: Nowe dla Polski lub mniej znane gatunki Homoptera. III. Fragm. faun. Mus.
zool. pol., Warszawa, 7: 213–231.
NAST J. 1958: Homopterological Notes XXII. Acta zool. cracov., 2: 887–899.
NAST J. 1966: Two new Palaearctic Delphacidae (Homoptera). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II,
Varsovie, 13: 643-646.
NAST J. 1973: Uzupełnienia i sprostowania do fauny Auchenorrhyncha (Homoptera) Polski.
Fragm. faun., 19: 39–53.
108
NAST J. 1976a: Piewiki – Auchenorrhyncha (Cicadodea). Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXI,
(1), 25: 1-256.
NAST J. 1976b: Piewiki (Homoptera, Auchenorrhyncha) Pienin. Fragm. faun., 21: 140-176.
NAST J. 1979: Auchenorrhyncha (Homoptera) Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Część I – Fulgoroidea. Fragm. faun., 25 (1): 1-13.
NAST J. 1981: Homopterological Notes XIII–XX. Ann. zool., 34 (2): 27–37.
NAST J. 1986: Notes on some Auchenorrhyncha (Homoptera). 6–10. Ann. zool., 40 (3):
297-307.
NAST J. 1987: The Auchenorrhyncha (Homoptera) of Europe. Ann. zool., 40 (15): 535-661.
NICKEL H. 2003: The Leafhoppers and Planthoppers of Germany (HEMIPTERA, Auchenorrhyncha): Patterns and strategies in a highly diverse group of phytophagous insects. Series Faunistica, 28. Pensoft Publishers, Sofia–Moscow, Goecke & Evers, Keltern. i–x +
1-460.
NOWICKI M. 1868: Wykaz pluskwówek galicyjskich (Rhynchota, Hemiptera). Spraw. Kom.
Fiz., Kraków, 2: 91-107.
O’BRIEN L.B. 2002: The Wild Wonderful World of Fulgoromorpha. [W:] H OLZINGER W.
(red.): Zikaden – Leafhoppers, Planthoppers and Cicadas (Insecta: Hemiptera: Auchenorrhyncha), Denisia, 4: zugleich Kataloge des OÖ. Landesmuseums, Neue Folge Nr.
176: 83-102.
OMAN P., SAILER R. J. 1986: The role of Cataloging in the Advancement of Systematics and
Biogeography. Tymbal. Auchenorrhyncha Newsletter. London, 7: 16-21.
PAWŁOWSKI J., S ZEPTYCKI A. 1977: Inne bezkręgowce lądowe. [W:] Przyroda Ojcowskiego
Parku Narodowego. Studia Nat., B, 28: 343-369.
SMRECZYŃSKI S. 1906: Wykaz pluskwiaków nowych dla fauny galicyjskiej. Spraw. Kom. Fiz.,
Kraków, 40: 72-79.
SMRECZYŃSKI S. 1910a: Spis pluskwiaków zebranych w Gorcach w r. 1909. Spraw. Kom.
Fiz., Kraków, 44: 109-122.
SMRECZYŃSKI S. 1910b: Pluskwiaki nowe dla fauny galicyjskiej. Wykaz II. Spraw. Kom. Fiz.,
Kraków, 44: 123-125.
SMRECZYŃSKI S. 1954: Materiały do fauny pluskwiaków (Hemiptera) Polski. Fragm. faun., 7:
1-146.
SMRECZYŃSKI S. 1955: Uzupełnienie do „Materiałów do fauny pluskwiaków (Hemiptera)
Polski”. Fragm. faun., 7: 209-211.
STOBIECKI S. 1915: Wykaz pluskwiaków (Rhynchota) zebranych w Galicyi zachodniej i środkowej. Spraw. Kom. Fiz., Kraków, 49: 126-219.
SZWEDO J. 1992: Piewiki (Homoptera, Auchenorrhyncha) wybranych zbiorowisk roślinnych
Ojcowskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace Muz. Szafera, 5: 223-233.
SZWEDO J. 1999: Piewiki Puszczy Białowieskiej (Homoptera: Auchenorrhyncha). Parki nar.
Rez. Przyr., 18.1 (supl.): 109-124.
109
SZWEDO J. 2001a: Subordo (podrząd) Auchenorrhyncha – piewiki. [W:] GUTOWSKI J. M.,
JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Białowieski Park Narodowy. IBL Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa: 109-112.
SZWEDO J. 2001b: 16. Pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera). 16.1. Piewiki (Fulgoromorpha
et Cicadomorpha) Bieszczadów. Monogr. bieszcz., 7, (2000): 205-215.
SZWEDO J., B OURGOIN Th., L EFEBVRE F. 2004: Fossil Planthoppers (Hemiptera: Fulgoromorpha) of the World. An annotated catalogue with notes on Hemiptera classification.
Studio 1, Warszawa. 1-208.
SZWEDO J., GĘBICKI C., WEGIEREK P. 1998: Leafhopper communities (Homoptera, Auchenorrhyncha) of selected peat-bogs in Poland. Ann. Upper Sil. Mus., Natural History, 15:
154-176.
ŚWIERCZEWSKI D., GĘBICKI C. 2003a: Różnorodność gatunkowa piewików w Polsce i jej
ochrona (Hemiptera, Auchenorrhyncha). Acta ent. siles., 9-10: 77-84.
ŚWIERCZEWSKI D., GĘBICKI C. 2003b (2004): Nowe i rzadkie gatunki piewików w faunie
Polski (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha). Acta ent. siles., 11: 63-73.
WAGA A. 1854a: Ledra aurita to jest skoczek uszaty. Dziennik Warsz., Warszawa 1854,
(281): 3-4, (282): 3-4, (283): 3-4.
WAGA A. 1854b: Ledra aurita to jest skoczek uszaty. [W:] J. UNGRA : Kalendarz, Warszawa,
10 (1855): 63-69.
WAGA A. 1857: Zwierzęta niższych gromad. [W:] WAGA A., STRONCZYŃSKI K., TACZANOWSKI W.: Sprawozdanie z podrózy naturalistów odbytéj w r. 1854 do Ojcowa. Bibliot.
Warsz., Warszawa, 1857, (2): 161-227.
WAGA A. 1860: Ledra aurita tojest [sic!] skoczek uszaty. [W:] Przewodnik po Ojcowskiej
Dolinie, Warszawa: 55-68.
WINCEK M. 1989 [in lit.]: Piewiki (Homoptera: Auchenorrhyncha) wybranych zbiorowisk roślinnych Sudetów Zachodnich. Praca magisterska wykonana w Katedrze Zoologii
WBiOŚ U.Ś. w Katowicach, [msc.]. 1-35.
Wiad. entomol.
23 Supl. 2: 111-219
Poznań 2004
KOMUNIKATY NAUKOWE
COMMUNICATIONS
Chrząszcze z rodzaju Donacia (Coleoptera, Chrysomelidae) rzeki
Krutyni na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego
Leaf Beetle of the Genus Donacia (Coleoptera, Chrysomelidae) of Krutynia
River in the Mazurian Landscape Park
OLEG ALEKSANDROWICZ, DAWID MARCZAK
Katedra Zoologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie,
ul. Oczapowskiego 5, 10-957 Olsztyn
ABSTRACT: In north-eastern Poland (EE25, EE34, EE35) the Donacia fauna was investigated using netting and by hand at 11 sampling sites in Krutynia river (Mazurian Landscape
Park). The research resulted in collecting 241 specimens of Donacia belonging to 12 species
(about 63% of Poland’s fauna). They include some rare species: D. malinovskyj AHRENS ,
1810 and D. sparganii AHRENS, 1810. Six species are listed in region for first time.
KEY WORDS: Donacia, Chrysomelidae, Mazurian Landscape Park, Krutynia River.
Wstęp
Entomofauna Mazurskiego Parku Krajobrazowego nie była systematycznie badana. Ten obszerny teren jest bardzo różnorodny, z bogatą siecią hydrograficzną. Unikatową pod względem przyrodniczym jest rzeka Krutynia.
Na podstawie badań Inspektoratu Ochrony Środowiska (2002) rzeka ta na
prawie całej swej długości – 99,9 km należy do II klasy czystości. Jako typowa
rzeka nizinna o charakterze leśnym, tworzy ona wiele rozlewisk porośniętych
szuwarami. Chrząszcze amfibiotyczne, do których należą przedstawiciele rodzaju Donacia nie były wcześniej badane w Polsce wschodniej. Jednym z nielicznych opracowań w kraju jest notatka PIETRYKOWSKA, S TANIEC (1997)
dla Poleskiego Parku Narodowego.
112
KOMUNIKATY NAUKOWE
Materiał i metody
Badania były prowadzone w czerwcu i lipcu w latach 1999–2001. Chrząszcze były zbierane na upatrzonego z liści roślin pływających oraz czerpakowaniem z roślin szuwarowych. Próby były pobierane na 11 stanowiskach:
w okolicy wsi Krutyni (EE25), Rosochy , Ukty (EE34), Nowego Mostu,
Iznoty (EE35), dwa punkty zlokalizowane w okolicy wsi Wojnowo (EE34)
oraz na terenie rozlewiska (EE34, EE35) rzeki pomiędzy miejscowościami
Ukta i Nowy Most, przebadano także dwa z jezior: Gardyńskie i Malinowe
(EE35). Odłowiono 241 osobników należących do 12 gatunków.
Wyniki
Stwierdzono występowanie następujących gatunków: Donacia bicolora
ZSCHACH, 1788, Donacia cinerea HERBST, 1784, Donacia clavipes FABRICIUS , 1792, Donacia crassipes FABRICIUS, 1775, Donacia dentata HOPPE ,
1795, Donacia impressa PAYKULL, 1799, Donacia malinovskyj AHRENS ,
1810, Donacia semicuprea PANZER, 1796, Donacia simplex FABRICIUS, 1775,
Donacia sparganii AHRENS, 1810, Donacia versicolorea (BRAHM, 1790) i Donacia vulgaris ZSCHACH, 1788.
Pod względem zoogeograficznym dominowały element eurosyberyjski –
72%, pozostałe gatunki reprezentowały element europejski (13%) oraz palearktyczny (15%).
Masowymi gatunkami okazały się: D. dentata i D. crassipes. Często występowały: D. semicuprea, D. spargani, D. vulgaris oraz D. clavipes. Najmniej
odłowiono D. versicolorea i D. simplex.
Siedliskami najbogatszymi w gatunki okazały się rozlewiska Krutyni
w okolicy Ukty oraz na pasie między Uktą a Nowym Mostem. Odnotowano
tam wszystkie 12 gatunków oraz odłowiono najwięcej osobników. Najuboższe w gatunki są odcinki rzeki z szybkim nurtem i brakiem rozlewisk, z ubogą bazą pokarmową. Najuboższym siedliskiem był odcinek rzeki w okolicy
wsi Iznoty, mającej typowo leśny charakter z zacienionymi brzegami, gdzie
odłowiono tylko dwa gatunki: D. dentata i D. vulgaris.
Stwierdzono 6 gatunków nowych dla Krainy Pojezierze Mazurskie (Burakowski et al., 1990): D. dentata, D. impressa, D. malinovskyj, D. simplex, D.
sparganii i D. versicolorea.
Dyskusja
Na uwagę zasługuje fakt stwierdzenia na tak ograniczonym terenie 12 gatunków z rodzaju Donacia z pośród 19 gatunków występujących w Polsce
(BURAKOWSKI i in. 1990), co stanowi 63 % fauny krajowej. Taka znaczna
WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004
113
różnorodność gatunkowa może świadczyć o bardzo dużych walorach przyrodniczych rzeki Krutyni. Monitoring różnorodności w obrębie rozlewisk
może stać się elementem planów ochronnych badanego terenu.
PIŚMIENNICTWO
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1990: Kat. Fauny Pol., Warszawa, 23,
16: 1-279.
PIETRYKOWSKA E., STANIEC B. 1997: Donaciinae (Coleoptera, Chrysomelidae) zebrane w Poleskim Parku Narodowym. Wiad. entomol., 16, 2: 117-118.
Raport o stanie środowiska Województwa Warmińsko-Mazurskiego w latach 1999–2000
– Część II – rok 2000. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn 2002. 244 ss.
Stan poznania entomofauny Gorczańskiego Parku Narodowego
State of knowledge of the entomofauna of the Gorczański National Park
P AWEŁ ARMATYS
Gorczański Park Narodowy, Poręba Wielka 590, 34-735 Niedźwiedź
ABSTRACT: Entomofauna of the Gorce National Park as well as whole Gorce Mountains
is poorly known. About 850 species have been recorded in the protected area and above
1850 species in the Gorce Mts. We have more information only about Plecoptera,
Ephemeroptera, Trichoptera, Odonata and some families of Coleoptera.
KEY WORDS: entomofauna, Gorce National Park, Carpathians.
Entomofauna Gorczańskiego Parku Narodowego, jak również całych
Gorców jest ciągle bardzo słabo zbadana. Mimo że jest to pasmo łatwo dostępne i usytuowane w niedalekiej odległości od dużego ośrodka naukowego, jakim jest Kraków nie cieszyło się zbytnią popularnością wśród badaczy.
Było raczej „przysłonięte” pobliskimi Pieninami i Tatrami, które uważa się
za ciekawsze pod względem faunistycznym. Pierwsze prace z Gorców i terenów przyległych pochodzą z początku XX w. i dotyczą praktycznie tylko pluskwiaków. Nieco większe zainteresowanie fauną owadów rozpoczęło się dopiero w drugiej połowie XX w., a szczególnie po powstaniu w 1981 r. Parku
Narodowego.
114
KOMUNIKATY NAUKOWE
Entomofauna Gorców liczy obecnie ponad 1850 gat., w tym w GPN
stwierdzono ok. 850 gat. Część gatunków wykazywanych z pasma Gorców
podczas pionierskich badań mogło mieć stanowiska na terenie obecnego
Parku, ale nie ma odpowiednich danych, aby to dokładnie stwierdzić.
J ę t k i ( E p h e m e r o p t e r a) . Z Gorców znanych jest 43 gat., natomiast
z Parku i jego otuliny 40 gat. (33% fauny Polski). Wśród nich znajduje się 4
endemity karpackie, 9 gat. górskich i wysokogórskich oraz 3 gat. z „Czerwonej Listy Zwierząt Ginących i Zagrożonych” (SZCZĘSNY 1998).
Wa ż k i ( O d o n a t a) . Spośród 33 gat. stwierdzonych w Gorcach 25 gat.
(35% fauny Polski) występuje na terenie GPN. 2 gat. objęte są ochroną gatunkową (ŁABĘDZKI 1995).
Wi d e l n i c e (P l e c o p t e r a ) . Na terenie GPN i otuliny (2 gat.) stwierdzono 67 gat. (59% fauny Polski). Wśród nich 6 endemitów karpackich bądź sudecko-karpackich, 6 gat. wpisanych na „Czerwoną Listę” oraz 18 gat. górskich i wysokogórskich (SZCZĘSNY 1998).
C h r u ś c i k i ( Tr i c h o p t e r a) . Dotychczas w Parku i w otulinie (14 gat.)
stwierdzono 87 gat., co stanowi 33% fauny krajowej. Na uwagę zasługuje 6
endemitów karpackich, 9 gat. znajduje się na „Czerwonej Liście”. Licznie
występują przedstawiciele fauny górskiej i wysokogórskich.
M o t y l e ( L e p i d o p t e r a). W latach 1944–48 ŻUKOWSKI (dane nipubl.)
prowadził odłowy motyli w Ochotnicy Dolnej. Spisał 536 gat. Było to jak dotąd największe opracowanie motyli dla Gorców, ale odłowy prowadzono
poza obecnym terenem Parku. Później dopiero w latach 90-tych podjęto
pewne kroki w kierunku wstępnej inwentaryzacji motyli dziennych na terenie Parku należących do rodzin: Papilionoidea i Hesperioidea. Stwierdzono
52 gat., co stanowi poniżej 2% fauny Polski (P RZYBYŁOWICZ 1998).
M u c h ó w k i (D i p t e r a ) . Lista muchówek GPN liczy obecnie 161 gat.
głównie z rodzin: Limonidae, Pediciidae i Empididae. Dalsze ponad 30 gat.
wykazała w pracy doktorskiej CHANIECKA (dane niepubl.). Stanowi to tylko
około 3% fauny Polski. Opisano tutaj nowy gatunek dla nauki Chelifera polonica WAGNER et NIESIOŁOWSKI oraz dokonano pierwszych stwierdzeń w
Polsce dla kilkunastu gatunków (WIEDEŃSKA 1998).
B ł o n k ó w k i (Hym en o pt era ) . W Gorcach potwierdzono występowanie
zaledwie 75 gat., natomiast z terenu Parku wykazano 44 gat., z czego: Bombinae 14 gat. (DYLEWSKA i in. 1998), Tenthredinidae 18 gat. (SOŁTYK dane
niepubl.), Formicidea 8 gat. (CZECHOWSKI 1998).
P l u s k w i a k i r ó w n o s k r z y d ł e ( H o m o p t e r a) . Do lat 70-tych z Gorców
znanych było 144 gat., przy czym nie wiadomo, które z nich mogły być stwierdzone w obecnych granicach Parku. Później dopiero w latach 90-tych GŁO-
115
WACKA i MIGUŁA (1996) podają listę koliszków występujących w Gorcach
(59 gat.) oraz na terenie GPN (39 gat.).
P l u s k w i a k i r ó ż n o s k r z y d ł e ( H e t e r o p t e r a) . Dane z początku XX w.
wskazują na 24 gat. z terenu Gorców. W latach 90-tych podczas inwentaryzacji fauny wodnej do „Planu Ochrony”, SZCZĘSNY (1998) stwierdził 17 gat.,
głównie z rodzin: Corixidae, Gerridae i Notonectidae.
C h r z ą s z c z e (C o l e o p t e r a ) . W Gorcach stwierdzono do tej pory ok.
620 gat., natomiast lista dla Parku zawiera 325 gat. (ok. 5% fauny Polski).
Tylko trzy rodziny zostały opracowane w szerszym zakresie: Carabidae – 79
gat. (WOJAS 1995), Curculionidae – 102 gat. (PETRYSZAK, KNUTELSKI 1987)
oraz Cerambycidae – 52 gat. (STARZYK i in. 1991). Wśród nich jest 7 endemitów karpackich bądź sudecko-karpackich, ponad 40 gat. górskich i wysokogórskich.
Stosunkowo dobrze, choć jeszcze niewystarczająco, poznana jest entomofauna wodna: widelnice, ważki, jętki i chruściki. W przypadku pozostałych
rzędów potrzebne są kompleksowe badania, szczególnie tych grup bogatych
w gatunki jak: chrząszcze, muchówki, błonkówki czy motyle. W 2003 r. autor
rozpoczął badania nad rzędem prostoskrzydłych. Nowe gatunki dla wiedzy,
duża liczba endemitów oraz szereg gatunków górskich i wysokogórskich znanych tylko z najwyższych pasm Karpat, świadczą o nieprzeciętnym charakterze gorczańskiej entomofauny. Na znaczne bogactwo gatunkowe mogą
wskazywać choćby dobrze opracowane w Gorcach rodziny chrząszczy: biegacze – 214 gat. (dla porównania w innych parkach z otulinami ich liczba
przedstawia się następująco: Pieniński PN – 188 gat., Babiogórski PN – 190,
Bieszczadzki PN – 208, Ojcowski PN – 176), ryjkowce – 252 gat. (PPN – 374,
BgPN – 201, BdPN – 348, OPN 392), kózkowate – 52 (PPN - 80, BgPN – 59,
BdPN – 92). Można przypuszczać, że równie bogata jest fauna innych grup
owadów. Chciałbym więc zachęcić specjalistów zajmujących się innymi grupami systematycznymi do pracy na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego.
PIŚMIENNICTWO
CZECHOWSKI 1998 [in lit.]: Opracowanie do Planu Ochrony GPN. Operat ochrony i gospodarki fauną. Ochrona bezkręgowców lądowych (Formicidae).
CHANIECKA K. 2003 [in lit.]: Bezkręgowce obszarów źródliskowych GPN. Kat. Zool. Bezkr.
i Hydrobiol. UŁ. Rozprawa doktorska [mscr.].
DYLEWSKA M. i inni 1998: Skład gatunkowy i liczebność trzmieli i trzmielców na łąkach
w wybranych parkach narodowych oraz kwiecistość łąk w tych parkach w 1998 roku.
Prądnik, Prace Muz. Szafera, 11–12: 279-292.
GŁOWACKA E., MIGUŁA P. 1996: Koliszki Psylloidea Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 15, 3:
59-79.
116
KOMUNIKATY NAUKOWE
ŁABĘDZKI A. 1995: Ważki (Odonata) Gorczańskiego Parku Narodowego – stan poznania
i przewidywane kierunki zmian. Parki nar. Rez. Przyr., 14, 3: 97-102.
PETRYSZAK B., KNUTELSKI S. 1987: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Gorców. Zesz.
Nauk. UJ, Prace Zool., 33, 43-83.
PETRYSZAK B. 1992: Stan badań nad fauną Gorców. Parki Nar. Rez. przyr., 11, 4: 5-24.
PRZYBYŁOWICZ Ł. 1998 [in lit.]: Opracowanie do Planu Ochrony GPN. Operat ochrony
i gospodarki fauną. Ochrona bezkręgowców lądowych (Lepidoptera).
STARZYK J. R., B RAWER M., DAJEK S. 1991: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) Gorczańskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr., 10, 1–2, 61-70.
SZCZĘSNY B. 1998 [in lit.]: Opracowanie do Planu Ochrony GPN. Operat ochrony i gospodarki fauną. Ochrona fauny wodnej (bezkręgowce).
WIEDEŃSKA J. 1998 [in lit.]: Opracowanie do Planu Ochrony GPN. Operat ochrony i gospodarki fauną. Ochrona bezkręgowców lądowych (Diptera ).
WOJAS T. 1995 [in lit.]: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) Gorców. Kat. Roln. i Leśn.
Tropikal. i Subtropikal. AR w Krakowie. Rozprawa doktorska, mscr. 200 ss.
ŻUKOWSKI S [in lit.]: Fauna motyli większych Gorców. Maszynopis w bibliotece Parku. 91 ss.
Zgrupowania trzmieli (Bombus LATR.) i trzmielców (Psithyrus LEP.)
(Hymenoptera: Apoidea: Apidae) w Świętokrzyskim Parku
Narodowym i wybranych Parkach Krajobrazowych województwa
świętokrzyskiego
Assemblages of bumble-bees (Bombus LATR .) and cuckoo-bees (Psithyrus
LEP.) (Hymenoptera: Apoidea: Apidae) in the Świętokrzyski National Park
and chosen landscape parks in the świętokrzyskie Province
JOLANTA BĄK
Zakład Zoologii Instytutu Biologii AŚ, 25-406 Kielce, ul. Świętokrzyska 15,
e-mail: jbak@pu.kielce.pl
ABSTRACT: In the years 2001–2002 assemblages of bumble-bees (Bombus LATR.) and
cockoo-bees (Psithyrus LEP.) were investigated in the Świętokrzyski National Park and chosen landscape parks in the Świętokrzyskie Province. During the research 17 species of bumblebees and 7 species of their parasites – cuckoo-bees were found in the 51 research plots.
The highest number of species and individuals were caught in the Chęcińsko-Kielecki Landscape Park (19 species, 450 individuals) and Nadnidziański Landscape Park
(17 species, 672 individuals). The dominant and constant species were Bombus pascuorum
117
(SCOP.), Bombus lapidarius (L.), Bombus terrestris (L.) and Bombus ruderarius (MÜLL.).
They occurred within whole research area. Mean density of insects in the landscape parks
varied form 2.5 to 200 individuals/200 sq m. The highest species diversity was found in the
Chęcińsko-Kielecki Landscape Park and Nadnidziański Landscape Park. The Pielou index
(J') reached the highest value of 0.78 in the Chęcińsko-Kielecki Landscape Park. Bumblebees and cuckoo-bees visited 65 plants from 17 families.
KEY WORDS: bumble-bees and cuckoo-bees, landscape parks, Świętokrzyskie Province,
assemblage structure.
W latach 2001 – 2002 prowadzono badania nad zgrupowaniami trzmieli
(Bombus LATR.) i trzmielców (Psithyrus LEP.) w Świętokrzyskim Parku Narodowym i w wybranych Parkach Krajobrazowych województwa świętokrzyskiego: Chęcińsko-Kieleckim, Cisowsko-Orłowińskim oraz Nadnidziańskim.
W każdym z parków wyznaczono stanowiska badawcze, reprezentujące różne zbiorowiska roślinne: olsy, łęgi, bory jodłowe, świeże i mieszane bory sosnowe, zespoły chwastów polnych, zbiorowiska ruderalne, murawy kserotermiczne, zbiorowiska zaroślowe, torfowiska oraz strefy styku (ekotony).
Celem badań było poznanie aktualnego składu gatunkowego i liczebności
trzmielowatych oraz opracowanie struktury ich zgrupowań w wymienionych
wyżej parkach.
Na 51 powierzchniach badawczych pobierano próby ilościowe metodą
transektów (BANASZAK 1983; PAWLIKOWSKI 1985). Liczba osobników zaobserwowanych i odławianych na powierzchniach badawczych stanowiła jedną
próbę. Całość prób posłużyła do analizy struktury zgrupowań trzmieli
i trzmielców. W strukturze każdego zgrupowania określano: liczbę gatunków (S), dominację (D), stałość występowania (C), średnie zagęszczenie
(A), czyli liczbę osobników złowionych w ciągu 30 minut na 200 m2, różnorodność gatunkową (H'), wyrażoną współczynnikiem Shannona-Weavera
(1963), równomierność (równocenność – J'), wyrażoną wskaźnikiem Pielou
(1966).
Na wszystkich powierzchniach badawczych wykonano spis flory i zbiorowisk roślinnych. Systematykę zbiorowisk roślinnych podano za MATUSZKIEWICZEM (2001), natomiast obowiązującą taksonomię rodzin i gatunków roślin za GREUTER i in. (2000) i MIRKIEM i in. (1995).
Łącznie na badanych stanowiskach stwierdzono występowanie 17 gatunków trzmieli (Bombus LATR.) oraz 7 gat. trzmielców (Psithyrus L EP.), co stanowi odpowiednio 56,7 % i 87,5 % gatunków znanych obszaru Polski (BANASZAK 1993).
Spośród 24 gatunków trzmielowatych, 12 taksonów obserwowano we
wszystkich parkach, natomiast 7 gatunków występowało tylko na pojedynczych stanowiskach. Najwięcej gatunków i osobników tych owadów stwierdzono w Chęcińsko-Kieleckim Parku Krajobrazowym (19 gat., 450 osobni-
118
KOMUNIKATY NAUKOWE
ków), Nadnidziańskim PK (17 gat., 672 os.). Mniej licznie trzmiele i ich pasożyty występowały w ŚPN (16 gat., 352 os.) i Cisowsko-Orłowińskim PK
(15 gat., 404 os.).
Oceniając zgrupowania trzmielowatych w oparciu o w/w parametry
stwierdzono, że gatunkami dominującymi i jednocześnie stanowiącymi stały
składnik zgrupowań w zbiorowiskach na całym badanym obszarze były Bombus pascuorum (SCOP.), B. terrestris (L.) i B. lapidarius (L.). Ponadto w Nadnidziańskim i Cisowsko-Orłowińskim PK do dominantów zaliczono również
trzmiela rudonogiego – B. ruderarius (MÜLL.).
W wymienionych parkach średnie zagęszczenie owadów wahało się od 2,5
os. (Cisowsko-Orłowiński PK, zespoły chwastów polnych), do 22,7 os. na
200 m2 (Nadnidziański PK, czyżnie). Największą różnorodność gatunkową
wyrażoną współczynnikiem Shannona-Weavera, wykazały zgrupowania
trzmieli i trzmielców w Chęcińsko-Kieleckim i Nadnidziańskim PK (odpowiednio 3,36 i 2,8). Wskaźnik równocenności Pielou (J') osiągnął w Chęcińsko-Kieleckim PK jedną z najwyższych wartości – 0,78, natomiast w zbiorowiskach roślinnych Cisowsko-Orłowińskiego PK i ŚPN wykazywał wahania
od 0,31 do 0,42.
Stwierdzono, iż trzmielowate na terenie badań odwiedzały 65 gatunków
roślin z 17 rodzin. Najczęściej oblatywane były rośliny z rodzin Fabaceae, Lamiaceae i Asteraceae.
PIŚMIENNICTWO
BANASZAK J. 1983: Ecology of bees (Apoidea) of agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 9:
421-505.
BANASZAK J. 1993: Ekologia pszczół. PWN, Warszawa-Poznań.
GREUTER W., MC NEILL J., BARRIE F. R., BURDET H.-M., D EMOULIN V., FILGUEIRAS T. S.,
NICOLSON D. H., S ILVA P. C., SKOG J. E., TREHANE N. J., T URLAND N. J., HAWK SKWORTH D. L. 2000: Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Botanicznej. Königstein.
MATUSZKIEWICZ W. 2001: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślin Polski. PWN, Warszawa.
MIREK Z., PIĘKOŚ-MIRKOWA H., ZAJĄC A., ZAJĄC M. 1995: Vascular Plants of Poland. A
checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Pol. Bot. Stud. Guidebook, 15:
1-308.
PAWLIKOWSKI T. 1985: Zgrupowania dzikich pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) na
kserotermicznych siedliskach wydmowych Kotliny Toruńskiej. Stud. Soc. Sci. Tor., 10:
257-311.
PIELOU E. C. 1966: Shannon’s formula as a measure of specific diversity: its use and misuse.
Amer. Natural., 100: 463-465.
SHANNON C.E., WEAVER W., 1963: The mathematical theory of communication. Urbana,
University of Illinois Press.
119
Bzygowate Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego
i Nadwiślańskiego
The hoverflies in Complex Landscape Parks Chełmiński and Nadwiślański
JANINA BENNEWICZ
Akademia Teczniczno-Rolnicza w Bydgoszczy, 85-225 Bydgoszcz, ul. ks. A.Kordeckiego 20,
e-mail: jbennewicz@.atr.bydgoszcz.pl
Abstract: The investigations of the midfield thickets carried out in 2000–2001, in Complex
Landscape Parks Chełmiński and Nadwiślański. The subjects of the study were hoverflies
(Diptera: Syrphidae). The collected material was characterized in faunistic and ecological
terms. The occurrence of all hoverflies were dominated by aphidophagous species. The
dominated of predatory syrphids was observed in bushes. The most frequent species which
occurred in the midfield thickets investigated were represented by Episyrphus balteatus,
Melanostoma mellinum and Sphaerosphoria scripta. In agrocenoses larvae of these species
most often attack many pest aphids.
KEY WORDS: Diptera, Syrphidae, midfield thickets, landscape parks.
Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego został
utworzy w 1993 roku na obszarze ponad 33 tys. ha. O walorach przyrodniczych
i krajobrazowych tego terenu świadczy, to iż zaliczony został on do dziesięciu
najcenniejszych obiektów w kategorii ekosystemów cieków wodnych. W jego
obrębie znajduje się 8 rezerwatów przyrody i kolejne są tworzone. Niezwykle
duże zróżnicowanie geomorfologiczne tego trenu, ma swoje odbicie w mozaikowatości krajobrazu, w którym występują również pola uprawne o małej powierzchni, poprzecinane licznymi miedzami, zadrzewieniami i zakrzewieniami. Podnosi to walory tych parków również w kontekście rozwoju tzw. rolnictwa ekologicznego. I stało się także przesłanką do podjęcia badań w celu poznania składu gatunkowego i liczebności fauny pożytecznej występującej
w siedliskach, takich jak miedze czy zakrzewienia śródpolne w celu określenia
ich roli jaką mogą odgrywać w takich agrocenozach. Przedstawione poniżej
badania są jedynie wycinkiem prac dotyczącym występowania owadów w różnych rodzajach miedz, zadrzewień i zakrzewień na terenie Zespołu Parków
Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego.
W latach 2000–2001 prowadzono badania nad muchówkami z rodziny
Syrphidae. Odłowy muchówek prowadzono w odstępach dziesięciodniowych
w ciągu okresu wegetacyjnego, przy pomocy siatki entomologicznej, na
dwóch miedzach i dwóch zakrzewieniach śródpolnych. W tych latach badań
odłowiono trzy gatunki z podrodziny Cheilosinae, których larwy są fitofagami, sześć gatunków Eristalinae, zaliczane do saprofagów, osiemnaście z pod-
120
KOMUNIKATY NAUKOWE
rodziny Syrphinae i jeden z podrodziny Pipizinae, których larwy są zaliczane
do drapieżców mszyc oraz po jednym gatunku z podrodziny Brachyopinae
i Milesiinae, larwy ich są koprofagami. W roku 2000 ze wszystkich odłowionych muchówek z rodziny bzygowatych od 80% w „zakrzewieniu I” do 100%
na „miedzy I” stanowiły gatunki afidofagiczne. W 2001 roku na „miedzy I”
odnotowano również 100% mszycożernych gatunków, a w pozostałych siedliska odłowiono ich ponad 91%. Wśród odłowionych muchówek z rodziny
Syrphidae dominowały gatunki afidofagiczne, mające duże znaczenie
w ograniczaniu populacji mszyc (BENNEWICZ 2002). Spośród badanych siedlisk najliczniej odławiano bzygowate na „miedzy II”. A w 2001 roku na tej
miedzy odłowiono dwukrotnie więcej gatunków afidofagicznych niż w pozostałych badanych zaroślach śródpolnych. W badanych miedzach i zakrzewieniach dominowały wśród gatunków mszycożernych: Episyrphus balteatus,
Melanostoma mellinum i Sphaerosphoria scripta. W koloniach mszyc larwy
tych gatunków są pospolicie notowane (W NUK 1972; MALINOWSKA 1997;
BENNEWICZ 2001). Ocenę zależności między badanymi siedliskami oparto o
kryteria jakościowo-ilościowe (wskaźnik Shannona-Weavera). W 2001 roku
obliczony wskaźnik różnorodności gatunkowej wykazał, że badane siedliska
różniły się między sobą istotnie. Pomimo, że liczebność muchówek była największa ma miedzach, to jednak największą różnorodność gatunkową zgrupowań bzygowatych obserwowano w siedlisku „zakrzewionym II”. Świadczy
to, że zakrzewienia stanowią lepsze warunki dla rozwoju tych muchówek
(BARCZAK i in. 2000; BENNEWICZ 2002).
Podsumowując należy stwierdzić, że w rolnictwie ekologicznym, preferowanym na tym terenie, licznie występujące mszycożerne muchówki z rodziny
Syrphidae, mają szczególne znaczenie, jako naturalni wrogowie mszyc. A zakrzewienia śródpolene wydają się być szczególnie cennymi siedliskami dla
tych owadów.
PIŚMIENNICTWO
BARCZAK T., KACZOROWSKI G., B ENNEWICZ J., KRASICKA -KORCZYŃSKA E. 2000: Znaczenie zarosli sródpolnych jako rezerwuarów naturalnych wrogów mszyc. Wyd. Uczeln.
ATR, Bydgoszcz. 47 ss.
BENNEWICZ J. 2001: Zgrupowania mszyc i ich naturalnych wrogów, muchówek z rodziny
bzygowatych w zaroślach śródpolnych. Progress Plant Protect., 41 (2): 670-674.
BENNEWICZ J. 2002: Znaczenie różnego typu zarośli śródpolnych dla mszycożernych bzygowatych (Syrphidae). Zesz. nauk. AR im. Kołłątaja w Krakowie, 82: 377-382
MALINOWSKA D. 1973: Larwy bzygowatych (Diptera) w koloniach mszyc na niektórych roslinach uprawnych. Pol. Pismo ent., 43: 607-619.
WNUK A. 1972: Badania nad skladem gatunkowym drapieżnych bzygowatych (Syrphidae,
Diptera) wystepujących w koloniach mszyc na drzewach i krzewach owocowych. Pol. Pismo ent., 42: 235-247.
121
Rozmieszczenie Diptera rzeki Pasłęki w strefie oddziaływania
elektrowni wodnej „Kasztanowo” *
Diptera distribution of the River Pasłęka in the influence zone of the water
power station „Kasztanowo”
ALINA BONAR, URSZULA S ZYMAŃSKA, MAJA ADAMCZUK
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Zakład Prawa Ochrony Środowiska
ABSTRACT: Study relatived the quality and quantity composition and the biodiversity indicators befor and below the water power station. The biodiversity indicators of the Diptera
communities had the highest values in the water stagnation zone. However the higest of
Diptera taxons below the water power station was observed.
KEY WORDS: Diptera, river, water power station, conservation area.
Badania składu ilościowego i jakościowego muchówek (Diptera) prowadzono na rzece Pasłęce (objęta ochroną rezerwatową od 1970r.) w rejonie
oddziaływania elektrowni wodnej „Kasztanowo”. Powyżej elektrowni znajduje się zastoisko z nagromadzoną wodą o głębokości do ok. 2m, gdzie prędkość przepływu wody jest spowolniona. Sprzyja to osadzaniu materii organicznej i nieorganicznej. W strefie brzegowej dominują siedliska z roślinnością wynurzoną i zanurzoną oraz muliste. Natomiast poniżej elektrowni rzeka jest dość płytka, a szybki nurt wynosi materię organiczną, odsłaniając kamieniste i kamienisto-żwirowe dno porośnięte miejscami oczeretem i roślinnością zanurzoną. Materiały zbierano w latach 2001–2003 raz w miesiącu od
kwietnia do listopada uwzględniając siedliska ze zróżnicowanymi podłożami
(podłoże z przewagą roślinności wodnej wynurzonej i zanurzonej, kamieniste, piaszczyste oraz muliste), rozmieszczone do około 1 km powyżej i poniżej elektrowni. Próby pobierano czerpakiem hydrobiologicznym zgodnie z
przyjętą w tego typu badaniach metodą (STAŃCZYKOWSKA 1986), przy czym
z każdego typu podłoża zbierano po pięć podprób ilościowych. W oznaczaniu przynależności systematycznej wykorzystano klucze CZERNOWSKIEGO
(1949), ROMANISZYNA (1958), EDMONDSON a (1971) i R OZKOSZNEGO
(1980).
Stwierdzono różnice w liczbie taksonów na podłożach roślinnych, kamienistych, piaszczystych i mulistych. Na wszystkich objętych badaniami stanowiskach, niezależnie od podłoża licznie występowały larwy Chironomidae.
* badania realizowano w ramach grantu KBN nr 6PO4G06620 pt. „Ekologiczne skutki zabudowy rzeki Pasłęki do celów małej retencji i energetyki wodnej”
122
KOMUNIKATY NAUKOWE
Zabudowa Pasłęki (elektrownia) utworzyła dwa odcinki rzeki, różniące
się pod względem prędkości przepływów wody, czego skutkiem były zmiany
w liczbie taksonów, a także w składzie jakościowym Diptera. Powyżej elektrowni na stanowiskach roślinnych stwierdzono 13 taksonów, na kamienistych 7 i na piaszczystych 9. Na stanowiskach poniżej elektrowni liczba taksonów była znacznie większa i wynosiła odpowiednio 17, 14 i 15.
Pod względem jakościowym różnice w rozmieszczeniu Diptera były następujące. Przed elektrownią (wody o spowolnionej prędkości przepływu) na
stanowiskach roślinnych występowały licznie poczwarki Ceratopogonidae, na
stanowiskach kamienistych – larwy Tanytarsus ex grege exiguus, na piaszczystych larwy i poczwarki Ceratopogonidae, a na mulistych larwy Psychoda sp.,
Tipula sp., Eulalia sp. i Atrichops crassipes.
Stanowiska roślinne zlokalizowane poniżej elektrowni (silny nurt) obfitowały w larwy Simlium sp., poczwarki Ceratopogonidae i larwy Tanytarsus ex
grege exiguus, zaś na podłożach kamienistych larwy Tanytarsus ex grege exiguus były dominantem. Na stanowiskach piaszczystych licznie występowały
larwy Ceratopogonidae. Na stanowiskach mulistych stwierdzono tylko larwy
Chironomidae, Simulium sp. i Tabanus sp.
Czynnikiem, który mógł pośrednio wpłynąć na rozmieszczenie Diptera
była ilość wody dopływającej do rzeki Pasłęki ze zlewni. Zmiany te odzwierciedlają współczynniki bioróżnorodności obliczone wg. Margalef’a (KREBS
1996). W latach 2001 i 2002, przy dużej ilości wody płynącej rzeką współczynniki bioróżnorodności były wyższe poniżej elektrowni, podczas gdy
w 2003 roku współczynnik bioróżnorodności Diptera osiągnął wyższą wartość
powyżej elektrowni („mała woda”). Średnie miesięczne opady od III do XI
wynosiły w 2001 – 55mm, 2002 – 69mm, 2003 – 12mm.
PIŚMIENNICTWO
CZERNOWSKIJ A. A. 1949: Opreidielitiel liczinok komarow siemiejstwa Tendipedidae. Akad.
Nauk SSSR, Moskwa-Leningrad.
EDMONDSON W. J.1971: Fresh-Water Biology. Universyty of Washington, Seatle. 1120 ss.
KREBS C. J. 1996: Ekologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
ROMANISZYN W. 1958: Muchówki – Diptera. Klucze Oznacz. Owadów Pol., Warszawa, 28.
ROZKOSZNY R. 1980: Klicz vodnych larev hmyzu. Czechoslovenska Akademie Ved, Praga.
STAŃCZYKOWSKA A. 1986: Zwierzęta bezkręgowe naszych wód. WSiP Warszawa.
123
Nowe dane o wodnych chrząszczach (Coleoptera) obszarów
chronionych Lubelszczyzny
New data about the aquatic beetles (Coleoptera) of protected areas
in the Lublin region
PAWEŁ BUCZYŃSKI 1, WITOLD KOWALIK 2
1
2
Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-570 Lublin
Katedra Zoologii, Akademia Rolnicza, ul. Akademicka 13, 20-570 Lublin
ABSTRACT: Authors present materials collected in the years 1967–93 in 2 national parks
and 7 nature reserves in SE Poland. 52 species were recorded in total of which 1 is protected
and 4 are redlisted in Poland. The great values of the beetle assemblages of running waters
in the Roztocze Upland and lakes and peat bogs in the Western Polesie are emphasised.
The presented material can facilitate the analyses of the changes of regional fauna which
are difficult in the Lublin region due to the lack of historical data.
KEY WORDS: Coleoptera, aquatic beetles, Poland, national park, nature reserve, records.
Wodne chrząszcze Lubelszczyzny były do niedawna słabo zbadane. Poza
Roztoczem (TENENBAUM 1913) i jeziorami sosnowickimi (KOWALIK 1968),
do lat 90-tych XX w. prace nad nimi ograniczały się niemal wyłącznie do wyrywkowych badań faunistycznych. Utrudnia to analizy zmian fauny, ważne
zwłaszcza przy badaniach obszarów chronionych. Niniejsze opracowanie jest
prezentacją materiału zebranego w latach 1967–93, na różnej rangi obszarach chronionych Lubelszczyzny. Zbiór te, choć stosunkowo nieduży (338
okazów, 52 gatunki), jest ważny jako punkt odniesienia dla obecnie prowadzonych badań.
W poszczególnych obiektach badawczych złowiono: rezerwat „Czartowe
Pole” (UTM FA48; lata 1973–75), źródła i rzeka Sopot – 11 gatunków; rezerwat „Szum” (FA49; 1973–74), źródła i rzeka Szum – 9 gatunków; rezerwat „Nad Tanwią” (FA58; 1973–74), rzeki Jeleń i Tanew oraz źródła przy
Tanwi – 10 gatunków; Roztoczański Park Narodowy (FB40; 1973–75), rzeki,
strumienie i stawy – 15 gatunków; planowany rezerwat „Jezioro Łukietek”
(FB39; 1980), Jez. Łukietek – 3 gatunki; rezerwat „Jezioro Brzeziczno”
(FB49; 1967–71), Jez. Brzeziczno – 16 gatunków; planowany rezerwat „Uroczysko Uściwierskie” (FB49; 1991), Jez. Uściwierz – 2 gatunki; Poleski Park
Narodowy (FB49, FB59, FC40, FC50; 1966–68, 1991–93), jeziora oraz wody
torfowisk niskich i sfagnowych – 18 gatunków; rezerwat „Trzy jeziora”
(FB89; 1968), Jez. Brudzieniec – 2 gatunki.
124
KOMUNIKATY NAUKOWE
Wykazano cztery gatunki z Czerwonej listy Polski (PAWŁOWSKI i in. 2002)
i jeden gatunek chroniony (ROZPORZĄDZENIE ... 2001):
– Brychius elevatus (PANZ.) [kategoria LC] – rez. „Czartowe Pole” (Sopot,
28 VIII 1972, 1 ex.); rez. „Nad Tanwią” (Tanew, 14 VI 1973, 2 exx.,
19 VII 1973, 5 exx.; źródła przy Tanwi, 14 VII 1972, 2 exx.).
– Haliplus variegatus S TURM [NT] – rez. „Jezioro Brzeziczno” (Jez. Brzeziczno, 13 IV 1967, 1 ex.).
– Haliplus varius (NIC.) [EN] – Poleski PN (Jez. Moszne, 11 X 1991, 1 ex.).
– Graphoderus bilineatus (DE G.) [chroniony] – Poleski PN (torfiarka na Bagnie Bubnów k. Sękowa, 6 IX 1993, 1 ex.).
– Spercheus emarginatus (SCHALL.) [CR] – rez. „Jezioro Brzeziczno” (Jez.
Brzeziczno, 13 IV 1967, 1 ex.).
Zebrane dane świadczą o ważności wielu środowisk wodnych regionu lubelskiego dla ochrony chrząszczy. Dotyczy to zwłaszcza rzek Roztocza oraz
jezior i torfowisk Polesia Zachodniego. W rzekach Roztocza, obok licznego
występowania Brychius elevatus, interesująca jest wysoka liczebność stenotermicznej Elmis aenea (Ph. MÜLL.) oraz jej wyraźna przewaga nad eurytermicznymi Limnius volcmari (P ANZ.) i Oulimnius tuberculatus (Ph. MÜLL .).
Świadczy to o podobieństwie tych rzek do wód bieżących obszarów górskich
i podgórskich. Natomiast wody poleskie są ważną ostoją fauny tyrfofilnej
i tyrfobiontycznej.
Analizowane materiały mają w dużej mierze charakter historyczny.
Ostatnie badania Polesia Zachodniego wskazują, że pozostaje ono nadal obszarem o bogatej, dobrze zachowanej faunie wodnych chrząszczy (BUCZYŃSKI, P IOTROWSKI 2002). Obecnie trwają intensywne badania Roztocza.
PIŚMIENNICTWO
BUCZYŃSKI P., PIOTROWSKI W. 2002: Materiały do poznania chrząszczy wodnych (Coleoptera) Poleskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr., 21 (2): 185-194.
KOWALIK W. 1969: Chrząszcze wodne (Coleoptera aquatica) jezior sosnowickich na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim. Annals Univ. M. Curie-Skłodowska, sec. C, 23: 283-300.
PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. [W:] G ŁOWACIŃSKI Z.
(red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo Instytutu
Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 88-110.
TENENBAUM S. 1913: Chrząszcze (Coleoptera) zebrane w Ordynacyi Zamojskiej. Pam. Fizyogr., 21, III: 1-72.
125
O zasadności włączenia „Krowiego Bagna” do Poleskiego Parku
Narodowego – na podstawie Odonata, wodnych Coleoptera
i Trichoptera
Is the incorporation of the „Krowie Bagno” Marsh into the Poleski
National Park well-founded? – on the basis of Odonata, aquatic Coleoptera
and Trichoptera
PAWEŁ BUCZYŃSKI 1, EDYTA SERAFIN 2
1
2
Zakład Zoologii UMCS, ul.Akademicka 19, 20-570 Lublin
ABSTRACT: The „Krowie Bagno” Marsh situated near the Poleski National Park was meliorated in 60s of 20th century. Because the north-central area of the marsh has remained of
high natural values the whole area is proposed to become a part of the national park. The
evaluation basing on Odonata, aquatic Coleoptera and Trichoptera was conducted in 2003 in
order to support this idea. The obtained results showed that fauna was rich in species
(Odonata: 36, Coleoptera: 74, Trichoptera: 21) and its assemblages were natural. 6 species
under protecion and 9 from red lists were aslo found. Faunas associated with lakes and peat
bogs were the most interesting aspect of research, in contrary to anthropogenic waters. Nevertheless, the most valid factor for maintaining such abundant fauna is the stabilization of
water conditions.
KEY WORDS: nature protection, national park, Odonata, Coleoptera, Trichoptera, Poland.
„Krowie Bagno” to kompleks wodno-torfowiskowy o powierzchni 40 km2,
wbrew protestom przyrodników zmeliorowany w latach 60-tych XX w. Jest
użytkowane jako mało wydajne łąki, miejscami wydobywa się torf. Ponieważ
leży blisko Poleskiego Parku Narodowego (PPN), planuje się jego renaturyzację. W planie ochrony PPN z 1999 roku uznano też za wskazane włączenie
go do parku. By ocenić zasadność tych planów, w roku 2003 badaliśmy zgrupowania ważek, wodnych chrząszczy i chruścików najlepiej zachowanej części „Krowiego Bagna”. Prace objęły jeziora Lubowierz i Lubowierzek (tzw.
„Bycze Jaja”) wraz z otaczającymi je torfowiskami oraz leżące na południe
od nich: kanał Więzienny Rów i rowy melioracyjne.
Wodna entomofauna badanego obszaru jest bogata taksonomicznie:
stwierdziliśmy 36 gatunków Odonata, 74 Coleoptera i 21 Trichoptera, w tym
6 gatunków chronionych [*] i 9 z krajowych Czerwonych list [#]: Sympecma
paedisca*, Nehalennia speciosa*#, Aeshna juncea#, Aeshna viridis*#, Leucorrhinia albifrons*#, L. caudalis*#, L. pectoralis*, Hydrophilus aterrimus#, Ma-
126
KOMUNIKATY NAUKOWE
cronychus quadrituberculatus#, Hydropsyche ornatula# i Oecetis tripunctata#
[oznaczenie niepewne] (BERNARD i in. 2002; PAWŁOWSKI i in. 2002; ROZPORZĄDZENIE 2001; SZCZĘSNY 2002). Interesujące jest złowienie do światła
nowego dla fauny Polski chruścika Orthotrichia tragetti. Zgrupowania badanych owadów w jeziorach były specyficzne siedliskowo, bogate w gatunki
związane z torfowiskami i mało żyznymi jeziorami. Zebrane dane wskazują
na ich wysokie walory przyrodnicze, porównywalne z najcenniejszymi jeziorami PPN: Jez. Moszne i Jez. Długim. Pod każdym względem mało wartościowe okazały się natomiast siedliska antropogeniczne – rowy i kanały.
Badana część Krowiego Bagna okazała się ważna dla zachowania naturalnej fauny jezior i torfowisk Polesia. Postulat jej włączenia do PPN jest więc
w pełni uzasadniony. Jednak niezależnie od tego, czy zostanie on spełniony,
niezbędna jest poprawa stosunków wodnych na tym obszarze. Niski poziom
wód gruntowych powoduje miejscami okresowe przesuszanie wierzchnich
warstw torfu i wahania lustra wody w jeziorach (np. w 2003 r. niemal całkowicie wyschło Jez. Lubowierz). Niekorzystnym zjawiskiem jest też wyraźna
eutrofizacja badanych wód i ekspansja Betula verrucosa. Zagraża to kondycji
jezior i torfowisk oraz zasiedlającej je, specyficznej i cennej entomofaunie.
PIŚMIENNICTWO
BERNARD R., BUCZYŃSKI P., ŁABĘDZKI A, TOŃCZYK G. 2002: Odonata Ważki. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 125-127.
PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. [W:] G ŁOWACIŃSKI Z.
(red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo Instytutu
Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 88-110.
ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dz. U.
130 poz. 1456.
SZCZĘSNY B. 2002: Trichoptera Chruściki. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista
zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody
PAN, Kraków: 76-79.
127
Owady wybranych obszarów źródliskowych Gorczańskiego Parku
Narodowego
Insects of some spring areas of the Gorce National Park
K AROLINA CHANIECKA
Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź,
e-mail: sulik@biol.uni.lodz.pl
ABSTRACT: The paper informs of the most common, dominant and interesting species of
Insects inhabiting varies types of spring habitats: springs, spring brooks and bog-springs in
Gorce National Park.
KEY WORDS: Insects, spring areas, Gorce National Park, the Western Beskidy Mts.
Gorczański Park Narodowy (Beskidy Zachodnie) stanowi teren szczególnie odpowiedni do badań nad fauną obszarów źródliskowych – wyróżnia się
na tle pozostałych parków najwyższą gęstością sieci rzecznej (2,3 km/km 2),
a średnia gęstość stałych wypływów wody, wynosząca 20-25 na km2, lokalnie
może być nawet kilkakrotnie większa (K OSTERKIEWICZ 1988; L ANGER
1985). Źródłowe partie dolin zachowały naturalny charakter, a dolina rzeki
Kamienicy, w której usytuowane są badane źródliska, została uznana za
ostoję przyrody o znaczeniu europejskim, ze względu m.in. na obecność zanikających i zagrożonych siedlisk, w tym niektórych o unikatowej wartości
(DYDUCH-FALNIOWSKA i in. 1999).
Ekosystemy źródliskowe, obejmujące źródła, ich bezpośrednie odpływy
oraz sąsiadujące mokradła, charakteryzują się zróżnicowaną i niejednokrotnie unikatową fauną i florą. Źródła są strefą graniczną siedlisk naziemnych
i podziemnych, wodnych i lądowych. Warunkuje to współwystępowanie fauny wód powierzchniowych z gatunkami stygobiontycznymi, elementów typowo wodnych, ziemnowodnych i lądowych. Specyfika termiczna źródeł sprawia, że stanowią one refugia dla zimnolubnych gatunków stenotermicznych
i gatunków reliktowych; ze względu na izolację i wyspowy charakter rozmieszczenia mogą być też miejscem powstawania endemitów. Odpływy źródłowe, niekiedy zanikające i poddawane ekstremalnym warunkom termicznym bywają natomiast zasiedlane w sposób ubogi, przypadkowy. Z kolei wypływy bagienne (np. młaki) stanowią środowiska wyróżniające się dużą różnorodnością gatunkową (K USLER i in. 1994). Poprzez powiązanie siedlisk
płytkowodnych i nasączonych wodą gleb łączą cechy ekosystemów wodnych
i lądowych. Wykazując znaczną zmienność w czasie i przestrzeni sprzyjają
tworzeniu się rozmaitych mikrosiedlisk, oferując dogodne warunki egzystencji organizmom o przeróżnych wymaganiach.
128
KOMUNIKATY NAUKOWE
Badaniami objęto 27 obszarów źródliskowych zlokalizowanych na terenie
Gorczańskiego PN (830–1230 m n.p.m.), w tym 27 źródeł, 23 przyźródłowe
odcinki potoków oraz 15 młak. Materiał zbierano w latach 1995–1996, w odstępach 6-tygodniowych.
Z 630 prób ilościowych wysegregowano blisko 40 000 osobników Invertebrata. Owady (8 rzędów) stanowiły ponad połowę makrofauny, we wszystkich typach siedlisk będąc najliczniejszą z grup (61% fauny źródeł, 55%
w odpływach, 44% w młakach). W źródłach i odcinkach przyźródłowych
zdecydowanie dominowały trzy rzędy: Diptera, Trichoptera i Plecoptera;
w odpływach dodatkowo zaznaczył się udział Coleoptera. Z kolei w młakach
obok wyraźnie przeważających Diptera znaczący udział miały Collembola
i Plecoptera.
W źródliskach stwierdzono występowanie 206 taksonów makrobezkręgowców, w tym 161 taksonów Insecta. Wśród owadów zidentyfikowanych do
gatunku (82) najbardziej pospolite były: w źródłach – muchówka Heterotrissocladius marcidus (Chironomidae) oraz chruścik Parachiona picicornis,
w odpływach – muchówki Brillia modesta, H. marcidus (Chironomidae),
chruściki Sericostoma personatum i Chaetopteryx polonica, w młakach – muchówki Neolimnomyia nemoralis (Limoniidae) i Pedicia rivosa (Pediciidae).
Owadami zdecydowanie najliczniejszymi były: w źródłach – ochotkowate
Prodiamesa olivacea (10,9% makrofauny), H. marcidus (10,7%) i chruścik
Drusus carpathicus (2,7%), w odpływach – chruściki S. personatum (2,7%),
D. carpathicus (2,2%), Lithax niger (1,4%), ochotkowate H. marcidus
(2,3%), Pseudodiamesa branickii (1,4%) oraz chrząszcz Elmis latreillei
(1,5%), w młakach – chruścik Beraea pullata i muchówka Neolimnomyia nemoralis (Limoniidae) (po ponad 1% fauny młak).
W źródliskach stwierdzono obecność 7 gatunków z „Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych Polski” (G ŁOWACIŃSKI 2003): jednego o statusie gatunku zagrożonego [EN] – Crenitis punctatostriata (Coleoptera), pięciu
z kategorii gatunków najmniejszej troski [LC] – Hydroporus kraatzi (Coleoptera), Beraea maurus, Potamophylax carpathicus, Plectrocnemia brevis, Synagapetus armatus (Trichoptera) oraz jednego gatunku o słabo rozpoznanym
statusie [DD] – Beraea pullata (Trichoptera).
Wśród wykazanych gatunków owadów znalazło się 6 endemitów: ogólnokarpackie – Morulina verrucosa (Collembola), Apatania carpathica, Chaetopteryx polonica (Trichoptera), północno- wschodniokarpackie – Drusus carpathicus, Potamophylax carpathicus (Trichoptera) i endemit południowowschodniokarpacki wnikający w Karpaty Zachodnie, o zasięgu kończącym
się na Gorcach – Drusus brunneus (Trichoptera).
Dla muchówek Tipula simulans (Tipulidae) oraz Parasmittia carinata
(Chironomidae), stanowiska w Gorcach są drugim znanym w Polsce miejscem występowania, zaś rodzaj Parachaetocladius (Chironomidae), występu-
129
jący w badanym terenie powszechnie i licznie, w Polsce znany jest dotychczas tylko ze źródlisk gorczańskich (C HANIECKA 2001a, 2001b).
PIŚMIENNICTWO
CHANIECKA K. 2001a: Tipula (Savtshenkia) simulans SAV. (Nematocera, Tipulidae) – drugie
stanowisko w Polsce rzadkiego gatunku muchówki. Parki nar. Rez. przyr., 20, 2: 13-17.
CHANIECKA K. 2001b [in lit.]: Muchówki w faunie bezkręgowej obszarów źródliskowych
Gorczańskiego Parku Narodowego. XX Zjazd Sekcji Dipterologicznej, Ojców 25–27 V 2001.
Dipteron, Gdańsk – Łódź, 17: 4-9.
DYDUCH -FALNIOWSKA A., KAŹMIERCZAKOWA R., MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA-SUCHARSKA J., ZAJĄC K. 1999: Ostoje przyrody w Polsce. IOP PAN, Kraków.
244 ss.
GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2002: Czerwona lista zwierzat ginących i zagrożonych w Polsce. IOP
PAN, Kraków. 155 ss.
KOSTERKIEWICZ R. 1988 [in lit.]: Wody. Hydrografia. [W:] Gorczański Park Narodowy,
Kronika, T. 1, Opis ogólny, Rzeki: 39-44. [mscr.]
KUSLER J. A., MITSCH W. J., LARSON J. S. 1994: Ekosystemy podmokłe. Świat Nauki, Warszawa, 3 (31): 18–25.
LANGER M. 1985: Hydrografia górnej części doliny Poniczanki. [W:] B ANDOŁA-C IOŁCZYK E.: Badania fizjograficzne i ekologiczne na obszarze zlewni Poniczanki w Gorcach, Studia Naturae, Ser. A, 29: 85-97.
Trzmiele, Bombus LATR. (Hymenoptera: Apidae: Bombinae) jako
element i symbol ochrony krajobrazu przyrodniczego,
w filatelistyce światowej
Bumble bees, Bombus LATR . (Hymenoptera: Apidae: Bombinae) as an
element and symbol of conservation of nature landscape,
in the world philately
WIT CHMIELEWSKI
Oddział Pszczelnictwa, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy
e-mail: wit.chmielewski@man.pulawy.pl
ABSRTRACT: Bumble bees (Bombus LATR.), belong to very effective plant pollinating insects of economic and ecological importance. They were placed in so called „red book” and
belong to the species of entomofauna protected by law as animals menaced by human activity and environment pollution. As elements of natural biocenoses and symbols of natural
130
KOMUNIKATY NAUKOWE
landscape they are also presented in postage stamps and other philatelic issues. Since now
„bumble-bee stamps” were issued in 30 countries and they amount over 50 items. Of them
the oldest are the stamps showing buff and white tailed bumble bees, Bombus terrestris L.
and Bombus lucorum (L.) issued in Switzerland, Finland (1954), Poland and former Czechoslovakia (1961). Total number of these issues include pictures of 13 identified species and
some undetermined Bombus specimens. Majority of them show bumble bees as pollinators
visiting agricultural cultivars (e.g. clovers, sunflower), various ornamental plants, weeds, orchard-, park- and forest-trees and bushes. Pollination of cultivated and wild living plant species, especially so called „difficult flowers” plants, (e.g. red clover, alfalfa) by them is
necessery condition of optimal fruit and seed crops and ecological balance in nature. Presentation of these useful insects by means of philately is worthy of recommendation as an attractive and effective method of popularization of their biocenotical and
economic importance and idea of nature conservation.
KEY WORDS: Bombus, bumble bees, environment protection, nature conservation, philately.
MOTTO: “... les Bourdons hirsutes et trapus, parfois minuscules, presque
toujours énormes et couverts, comme les hommes primitifs, d’un informe
sayon que cerclent des anneaux de cuivre ou de cinabre. Ils sont encore ŕ
demi barbares, violentent les calices, les déchirent s’ils résistent, et pénčtrent
sous les voiles satinés des corolles comme l’ours des cavernes entrerait sous
la tente, toute de soie et de perles, d’une princesse byzantine. ...”
[“... Trzmiel gruby i kosmaty, w niektórych odmianach maleńki, prawie zawsze ogromny i pokryty kudłatym włosem, niby człowiek jaskiniowy, o przepaskach barwy miedzi lub cynobru. Jest to barbarzyńca na poły, gwałci kielichy kwiatów, rozdziera je, jeśli się opierają, i pakuje się do przecudnego okola płatków, niby niedźwiedź z epoki lodowej do namiotu z jedwabnej, haftowanej perłami tkaniny, gdzie śni królewna z Bizancjum. ...”]
(MAETERLINCK M. 1901: La vie des abeilles.[Życie pszczół]. Paris).
Trzmiele należą do najbardziej efektywnych zapylaczy roślin uprawnych
polowych, szklarniowych i dziko-rosnących w przyrodzie. Zanieczyszczenie
środowiska sprawia, że od wielu już lat ich liczebność w przyrodzie ma tendencję malejącą. Niektóre gatunki są zagrożone wyginięciem i w związku
z tym umieszczone zostały w tzw. „czerwonej księdze”, na liście gatunków
entomofauny prawnie chronionej. W niektórych krajach prowadzi się zakrojoną na szeroką skalę edukację ekologiczną społeczeństwa, a zwłaszcza z myślą o młodzieży, mającą na celu upowszechnienie wiedzy o tych pożytecznych owadach i idei ich ochrony. Celowi temu służą m.in. edycje znaczków
pocztowych i innych walorów filatelistycznych, jako jedna z najbardziej skutecznych form tej działalności.
Pierwsze europejskie znaczki pocztowe związane tematycznie z trzmielami (Bombus L ATR.), ukazały się już przed ponad 50 laty w Szwajcarii i Finlandii (1954), a nieco póżniej w Polsce i (byłej) Czechosłowacji (1961). Polski znaczek z trzmielem, B. lucorum (L.) (w serii: owady chronione) jest jak
131
dotychczas jedyną pozycją z tym motywem, wydaną w naszym kraju. Później
ukazały się edycje w wielu innych krajach na całym świecie. Wydawano je
przy różnych okazjach, jak np. „Evropsky Rok Ochrany Přirody” (Czechy –
1995), „Krasnaja Kniga” (Rosja – 1994), „Pro Juventute” (Szwajcaria –
1954), „Fur die Jugend” (Niemcy – 1984), „I Exposicion Nacional de Orquideas” (Kolumbia – 1967), „Maurice Maeterlinck Prix Nobel De Litterature
1911” (Niger – 1977) etc. W sumie jest ich obecnie na świecie ponad 50,
a łącznie z kartami pocztowymi i stemplami okolicznościowymi o tej tematyce znacznie więcej. Pokazano na nich 13 określonych i ponad 14 niezidentyfikowanych gatunków.
W literaturze filatelistyczno-entomologicznej trzmiele traktowane są zazwyczaj łącznie z pszczołą miodną i innymi błonkówkami pszczołowatymi.
Celem obecnego opracowania jest oddzielne potraktowanie tematu, gdyż
dotychczas brak było publikacji naukowej z tego zakresu, poza skromnymi
wzmiankami o charakterze popularno-naukowym (CHMIELEWSKI 1977).
Prezentację oparto na zbiorach własnych (znaczki, karty pocztowe) gromadzonych od wielu lat, przy czym korzystano z katalogów filatelistyki światowej, takich jak Michel i Scott oraz Yvert & Tellier. Zebrane dane skonfrontowano z podobnymi informacjami w dostępnej literaturze (DEVOS 1968;
FISK i in. 1962; MOULTON 1971; PRUESS 1973; SHAW, STUART CHING 1994;
WRIGHT 1967).
A oto gatunki trzmieli (Bombus LATR.) na wydanych dotychczas znaczkach pocztowych (kraj, rok edycji serii):
B. americanorum F. (Vietnam – 1986); B. bimaculatus CRESSON (Bułgaria – 2002[?]); B. hortorum (L.) (Węgry – 1980); B. lucorum (L.)
(Finlandia – 1954, Polska – 1961, W. Man – 2001); B. modestus EVER SMANN (Rosja – 2000); B. muscorum (L.) (Rosja – 2000); B. pascuorum (S COP.) [= B. agrorum (F.)] (Angola – 2000, Rosja – 2000);
B. pomorum (P ANZ.) (Litwa – 1999); B. proteus GERSTAECKER (Rosja
– 2000); B. (Megabombus) ruderatus (F.) (Gwinea Równikowa – 1974,
Portugalia - Azory – 1984, Rosja – 2000); B. sporadicus N YLANDER
(Rosja – 2000); B. subterraneus (L.) (Angola – 2000, Rosja – 2000);
B. terrestris (L.) (Belgia – 1996, Jugosławia – 1978, Mongolia – 1979,
Niemcy - Berlin – 1982, Niger – 1977, Norwegia – 1997, Sharjah –
1972, Wielka Brytania – 1985); Bombus sp. (Brazylia – 1979, Finlandia
– 1993, Gwinea-Bissau – 2001, Monako – 1988, 1989, Kolumbia –
1967, Mozambik – 1989, Nikaragua – 1979, Niemcy - Berlin – 1985,
(była) NRD – 1980, 1982; Paragwaj – [?], Rosja – 1994, St Vincent –
1976, Umm-Al.-Qiwain – 1973).
132
KOMUNIKATY NAUKOWE
Spośród roślin odwiedzanych przez trzmiele na znaczkach tych pokazano
m.in. Carduus sp., Dianthus sp., Catasetum macrocarpum RICH. ex CUNTH.,
Centurea sp., Doronicum sp., Echium vulgare L., Fragaria sp., Gaillardia aristata PURSH ., Gentiana sp., Geranium sanguineum L., Helianthus annuus L.,
Hypericum perforatum L., Iris sp., Lilium sp., Monochaetum sp., Myosotis sp.,
Pulsatilla sp., Rosa sp., Salix sp., Trifolium pratense L., Trifolium repens L., Veronica sp.
Prezentacja trzmieli jako elementu krajobrazu przyrodniczego poprzez
filatelistykę jest efektywną, efektowną i godną rekomendacji formą popularyzacji wiedzy o tych pożytecznych owadach, idei ochrony przyrody i środowiska życia człowieka. Znaczki o tej tematyce poza walorami edukacyjnymi
mają też dużą wartość naukową i są miniaturowymi dziełami sztuki.
PIŚMIENNICTWO
CHMIELEWSKI W. 1977: Trzmiele na znaczkach pocztowych różnych krajów. Pszczelarstwo
2: 19.
DEVOS R. 1968: Postzegels en bijen. Maandbl. Vlaam. Imkersb., 54 (3): 79-81.
FISK F., MONTGOMERY B. E., P RUESS K. P., RIEGEL G. T., RINGS R. W. 1962: A checklist of
„entomological” stamps. Proc. N. Centr. Br. Ent. Soc. Amer., 17: 160-169.
MAETERLINCK M. 1901: La vie des abeilles. Paris [Życie pszczół. Wydawnictwo Polskie
w Poznaniu (Firma R. Wegner), przekład F. MIRANDOLI . Książnica Śląska, Mikołów
(1947)].
MOULTON M. A. 1971: A „beeline”approach to stamp collecting. Glean. Bee Cult., 99 (8):
290-291.
PRUESS K. P. 1973: Postage stamps showing bees and hives. Bee World, 54 (2): 53-56.
SHAW E., STUART CHING J. 1994: Bee and bee interest postage stamps of the world: supplement 1. Bee World, 75 (4): 181-193.
WRIGHT D. R. Jr. 1967: A checklist of insects on stamps. Part. III. Orders Diptera and Hymenoptera. Bio-Philately, 17 (2): 74-81.
133
Wstępne badania nad zespołami larw Diptera w glebie dolnego
regla w Gorczańskim Parku Narodowym
Preliminary research on Diptera larvae communities in the soil of the lower
subalpine forests in the Gorce National Park
ANNA CHRZAN , MARIA MARKO -WORŁOWSKA
Instytut Biologii Akademii Pedagogicznej, Zakład Ekologii, Badań Łowieckich i Ekoturystyki,
ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków
ABSTRACT: The research was carried out to prove the relation between the structures of
Diptera larvae communities in the pedofauna bearing in mind their role and preferential
habitat. Two monitored areas situated both at 1020 and 750 metres above sea level made the
research localities. The research localities differ in content of humus, nickel, chromium as
well as lead with the higher situated locality having more of these elements. The results of
the study show that the concentration and variety of Diptera larvae communities in the soil
of Carpathian beech depends mainly on humus content in the soil. On the other hand, almost identical indexes of Chironomidae saprophagic larvae more than 70% in both explored
localities with significant concentration discrepancy prove that the factors which influence
the quantity structure of Diptera larvae communities in forest soils are mainly kinds of soil
and forest stand.
KEY WORDS: soil mesofauna, larvae of Diptera, trophic structure, Gorce National Park.
Larwy Diptera stanowią znaczący komponent mezofauny glebowej pod
względem liczebności, biomasy i wielorakich związków troficznych. Zróżnicowanie ich zespołów jest z reguły wyższe w glebach leśnych niż łąkowych,
zaś struktura zespołów wykazuje ścisły związek zarówno z rodzajem gleby,
jak i charakterem drzewostanu (BOROWSKI 1995).
Celem badań było wykazanie zależności pomiędzy strukturą zespołów
larw Diptera a siedliskowymi uwarunkowaniami na różnej wysokości w reglu
dolnym Gorczańskiego Parku Narodowego.
Badania prowadzono w siedliskach glebowych buczyny karpackiej przez
okres dwóch lat. Stanowiska badawcze usytuowane były na dwóch wybranych, stałych powierzchniach monitoringowych. Stanowisko I (s.21) zlokalizowane było na wysokości 750 m n.p.m. a stanowisko II (s.46) na wysokości
1020 m n.p.m. Charakterystykę badanych siedlisk przeprowadzono w oparciu o ogólne dane monitoringowe (LOCH i in. 1994) i uzupełniono szczegółową analizą chemiczną gleby obejmującą takie parametry, jak: pH, zawartość
próchnicy, zawartość w glebie metali ciężkich Cd, Cr, Ni, Pb.
Okresem najbardziej reprezentatywnym dla ustalenia różnorodności larw
Diptera jest jesień, ze względu na zimowanie większości form w glebie (CIESIELSKA i in. 1991), dlatego szczegółową analizę porównawczą struktury ich
134
KOMUNIKATY NAUKOWE
zespołów odniesiono do danych z tego okresu.
Uzyskane wyniki wskazują, iż zagęszczenie, biomasa i różnorodność zespołów larw Diptera w glebie buczyny karpackiej są zależne głównie od zawartości próchnicy w glebie. Na stanowisku II, w którym zawartość próchnicy jest prawie dwukrotnie wyższa, w jesieni wykazano wyższe wartości zagęszczenia i biomasy larw Diptera.
Uzupełniających danych dostarcza porównanie średniego ciężaru osobniczego, który jest wyższy w glebie stanowiska I, co może mieć związek ze
zwolnionym przebiegiem rozwoju, a tym samym mniejszym przyrostem masy
ciała larw występujących w glebie siedlisk wyżej usytuowanych. Wskazuje
również na przewagę udziału drobnych glebowych saprofagów w badanych
wyższych partiach leśnych Gorczańskiego Parku Narodowego.
Znaczące różnice w glebie obydwu stanowisk wykazuje zróżnicowanie zespołów oraz ich struktura troficzna. Na stanowisku II stwierdzono występowanie 7 rodzin larw Diptera należących do trzech grup troficznych – saprofagów, fitosaprofagów i drapieżców. Natomiast na I stanowisku występowały
tylko 4 rodziny z grupy saprofagów i drapieżców, nie odnotowano fitosaprofagów. Dalsze różnice w strukturze troficznej dotyczą udziału drapieżnych
larw Dolichopodidae i Rhagionidae. Ich zagęszczenie w ciągu całego sezonu
wegetacyjnego na stanowisku I jest wielokrotnie wyższe. Potwierdza to niemal ośmiokrotnie wyższa wartość wskaźnika struktury troficznej zespołu, wyrażona relacją saprofagów i fitosaprofagów do drapieżców na stanowisku II.
Analiza zawartości metali ciężkich w glebie badanych siedlisk wykazała,
iż mieszczą się one w przedziale średnich zawartości charakterystycznych dla
gleb leśnych Polski, przy czym zawartość ołowiu wykazuje nieznaczną tendencję do jej przekroczenia. Odniesienie uzyskanych wyników badań do
stwierdzonego stanu zawartości metali ciężkich w glebach badanych siedlisk
nie wykazało ich wpływu na kształtowanie się struktury zespołów larw Diptera. Natomiast zbliżone wartości wskaźników dominacji saprofagicznych larw
Chironomidae, przekraczające 70% na obydwu badanych stanowiskach, przy
znacznych różnicach ich zagęszczenia pozwalają stwierdzić, że czynnikami
warunkującymi strukturę ilościową zespołów larw Diptera w glebach leśnych
jest przede wszystkim rodzaj gleby i charakter drzewostanu.
PIŚMIENNICTWO
BOROWSKI J. 1995: Antropogeniczne przeobrażenia zgrupowań larw Diptera borów sosnowych Polski. [W:] A. SZUJECKI (red.): Antropogeniczne przeobrażenia epigeicznej i glebowej entomofauny borów sosnowych. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 335-354.
135
CIESIELSKA A., KACZMAREK M., MAKULEC G., PĘTAL J., WASILEWSKA L.1991: Zespoły
bezkręgowców glebowych – ich funkcje i przemiany w glebach torfowych. Wiad. Instyt.
Melior. i Użyt. Ziel., 16, 3: 195-209.
LOCH J. i inni 1994: Przewodnik po stałych powierzchniach monitoringowych GPN. Poznań.
Dynamika zmian fauny pszczół wywołana ochroną ścisłą murawy
kserotermicznej w Wielkopolskim Parku Narodowym
Dynamics of changes in bee fauna caused by strict protection of
xerothermic sward in Wielkopolska National Park
TOMASZ CIERZNIAK
Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska
ABSTRACT: Influence of strict protection on dynamics of second succession and disappearance of xerothermic sward was analyzed. 1.5 ha of swards was replaced by forest during
44 years. It has caused decrease of bee species richness about 78% and bee density about
82%.
KEY WORDS: Apoidea, xerothermic sward, strict protection, changes in fauna.
Mała powierzchnia biotopów kserotermicznych stwarza niebezpieczeństwo łatwego ich zniszczenia, wraz z specyficzną florą i fauną. Paradoksalnie
zagrożenie stwarzają także źle zastosowane działania ochronne, które umożliwiając sukcesję wtórną prowadzą często do zaniku chronionych obiektów.
W pracy przedstawiono ocenę tempa zmian sukcesyjnych zachodzących
w biocenozie kserotermicznej wskutek zaniechania działalności gospodarczej i objęcia obiektu ścisłą ochroną rezerwatową, ze szczególnym uwzględnieniem owadów zapylających z nadrodziny Apoidea.
W prezentowanej analizie wykorzystano dane z prac SZULCZEWSKIEGO
(1948), BANASZAKA (1983, 1995) i B ANASZAKA i in. 2003. Badania przeprowadzono na obszarze ochrony ścisłej „Jezioro Budzyńskie” w Wielkopolskim Parku Narodowym (WPN). W granicach rezerwatu znajduje się piaszczysty wał ozowy. Działalność rolnicza prowadzona przed powołaniem parku
narodowego i warunki mikroklimatyczne doprowadziły do ukształtowania
się w południowo-wschodniej części ozu, na tzw. „Górach Szwedzkich”, mu-
136
KOMUNIKATY NAUKOWE
raw kserotermicznych należących do zespołu Festuco-Silenetum otitis (CE LIŃSKI, BALCERKIEWICZ 1973). Obszar ozu został wyłączony spod działalności rolniczej w 1957 roku, w momencie utworzenia WPN.
Istnienie zdjęć lotniczych z lat 1952, 1960, 1976, 1981 i 1996 umożliwiło
przestrzenną i czasową analizę tempa zanikania muraw kserotermicznych
w wyniku sukcesji wtórnej.
Na tle zmian sukcesyjnych roślinności określono kierunek i zakres zmian
w zgrupowaniu pszczół występujących na ozie.
Badania nad pszczołowatymi prowadzono systematycznie od 1977 roku.
Co dziesięć lat wyznaczano okres 3–4 letni, w którym pobierano próby ilościowe metodą transektów (B ANASZAK 1980). Badania wykonano w latach
1977–1980, 1988–1990 i 1998–2000. Próby pobierano zawsze na tej samej
powierzchni zbocza i szczytu ozu od kwietnia do sierpnia w odstępach średnio 3-tygodniowych.
Końcowy fragment ozu nad Jez. Budzyńskim o powierzchni 1,72 ha pokrywała na początku lat 50-tych roślinność murawowa. Objęcie ozu ochroną
rezerwatową i zaprzestanie działań rolniczych, pozwoliły na rozwój krzewów
oraz drzew i stopniowe zarastanie murawy. 1,5 ha muraw zanikło prawie całkowicie w ciągu 44 lat. Średnie tempo wkraczania zbiorowisk leśnych wynosiło 343 m2/rok.
Na Ozie Budzyńskim stwierdzono występowanie 112 gatunków pszczół,
co stanowi 50% fauny pszczół WPN (CIERZNIAK 2003). Napiaskowe murawy kserotermiczne warunkowały występowanie lokalnych populacji gatunków południowych oraz gatunków o szerszym zasięgu występowania, preferujących jednak środowiska niezadrzewione, głównie suche murawy. W wyniku zarastania muraw kserotermicznych stwierdzono, proporcjonalne do
zmniejszającej się powierzchni murawy, zanikanie gatunków pszczół. Liczba
gatunków pszczół zmniejszyła się w stosunku do stanu z końca lat 70. ponad
trzykrotnie (48 gatunków) (Ryc.). Pięć gatunków pszczół, które zanikły na
Ozie Budzyńskim posiadały tam jedyne znane stanowisko w WPN, tym samym, według obecnej wiedzy, ustąpiły również z terenu parku.
Gatunki pszczół, które nadal utrzymują się w badanym środowisku
zmniejszyły swoją liczebność. Średnie zagęszczenie pszczół występujących na
ozie zmniejszyło się około 7-krotnie, z ponad 1000 osobników/ha w latach
70. do około 150 osobników/ha obecnie (Ryc.)
Przedstawiony dane pokazują, że obszary kserotermiczne przeznaczone
do ochrony nie mogą mieć statusu rezerwatu ścisłego. Tylko ochrona częściowa i zaplanowane adekwatnie do rodzaju roślinności kserotermicznej,
gleby i mikroklimatu zabiegi pielęgnacyjne mogą stworzyć odpowiednie warunki dla zachowania flory i fauny cennych przyrodniczo środowisk kserotermicznych
137
1200
Gatunki Species
Zagêszczenie Density
70
60
800
50
40
600
30
400
20
200
10
0
1000
1977-1980
1988-1990
1998-2000
Zagêszczenie (osobn./ha)
Density (indiv./ha)
Liczba gatunków (S)
Number of species (S)
80
0
Period of investigation
Okres badañ
Ryc. Zmiany bogactwa gatunkowego i liczebności pszczół (Apoidea) na Ozie Budzyńskim w
latach 1977–2000.
PIŚMIENNICTWO
BANASZAK J. 1980: Studies on methods of censusing the numbers of bees(Hymenoptera,
Apoidea). Pol. ecol. Stud., 6, 2: 355-366.
BANASZAK J. 1983: Ecology of bees (Apoidea) of agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 9:
421-505.
BANASZAK J. 1997: Local changes in the population of wild bees. I. Changes in the fauna
ten years later. Ochr. Przyr., 54: 119-130.
BANASZAK J. 2002. Apoidea Pszczoły. [W:] Z. G ŁOWACIŃSKI (red.): Czerwona lista zwierząt
ginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 69-74.
BANASZAK J., C IERZNIAK T., RATYŃSKA H. 2003: Local changes in populations of wild bees
(Hymenoptera: Apoidea): 20 years later. Polskie Pismo ent., 72: 261-282.
CELIŃSKI F., BALCERKIEWICZ S. 1973: Zespoły muraw psammofilnych w Wielkopolskim
Parku Narodowym pod Poznaniem. Pozn. Tow. Przyj. Nauk., Prace Monogr. Przyr.
Wlkp. Parku Narod., Poznań, 5, 4: 1-30.
CIERZNIAK T. 2003. Changes in the bee fauna (Apoidea) of the Wielkopolska National Park
over the last half century. Fragm. faun., 46: 151-170.
SZULCZEWSKI J. W. 1948: Błonkówki (Hymenoptera) Wielkopolskiego Parku Narodowego.
Cz. III: Pszczołowate (Apidae). Pozn. Tow. Przyj. Nauk., Prace Monogr. Przyr. Wlkp.
Parku Narod., Poznań, 2, 3: 1-19.
138
KOMUNIKATY NAUKOWE
Stan poznania kuczmanów (Diptera: Ceratopogonidae)
w polskich parkach narodowych
Distribution of biting midges (Diptera: Ceratopogonidae)
in the Polish national parks
P ATRYCJA DOMINIAK, RYSZARD S ZADZIEWSKI
Uniwersytet Gdański, Katedra Zoologii Bezkręgowców, Piłsudskiego 46, 81-378 Gdynia
ABSTRACT: Up to now 190 species of biting midges are known to occur in Poland. Only 70
species, i.e. 37% have been reported from national parks (NP). The highest number of species are noted in the Bieszczadzki NP and the Ojcowski NP. Most of rare species are recorded outside of protected areas because entomologists have no troubles to collect insects
here.
KEY WORDS: Diptera, Ceratopogonidae, distribution, national parks, Poland.
W Polsce istnieją obecnie 23 parki narodowe. Badania nad kuczmanami
prowadzone były w 9 spośród nich: Babiogórskim PN, Białowieskim PN,
Bieszczadzkim PN, Kampinowskim PN, Ojcowskim PN, Pienińskim PN,
Roztoczańskim PN, Świętokrzyskim PN, Tatrzańskim PN. Łącznie w granicach parków narodowych stwierdzono występowanie 70 gatunków tych muchówek. Stanowi to ponad 37% fauny krajowej, gdyż do tej pory z Polski wykazano 190 gatunków Ceratopogonidae (SZADZIEWSKI, BORKENT 2003).
Najlepiej poznane są kuczmany z Bieszczadzkiego PN – 44 gatunki (KLASA i in. 2000; SZADZIEWSKI 1985, 1986, 1991b; SZADZIEWSKI , B ORKENT
2003), Ojcowskiego PN – 22 gatunki (SZADZIEWSKI 1991a, 2001a, 2001c)
oraz Świętokrzyskiego PN i Tatrzańskiego PN – po 19 gatunków (BILIŃSKI
1968, 1984; SZADZIEWSKI 1985, 1991b, 2001a; SZADZIEWSKI i in. 1994).
Na uwage zasługuje fakt notowania wielu rzadkich gatunków Ceratopogonidae na terenach graniczących z parkami narodowymi. Tak jest chociażby
w przypadku Białowieskiego PN (SZADZIEWSKI 2001b), Babiogórskiego PN
(S ZADZIEWSKI 2001a, 2001c; SZADZIEWSKI i in. 1994) czy Biebrzańskiego
PN (KRZYWIŃSKI 1987; SZADZIEWSKI 2001a, 2001c; SZADZIEWSKI, KRZYWIŃSKI 1988; SZADZIEWSKI i in. 1994). Stwierdzanie interesujących gatunków kuczmanów poza terenami prawnie chronionymi wynikać może z braku
przeszkód formalnych w pozyskiwaniu stąd materiału. Wydaje się, że przy
obecnych wymogach stawianych przez dyrekcje parków narodowych związanych z uzyskaniem pozwoleń na zbieranie materiałów entomologicznych
stan poznania kuczmanów i innych owadów względem terenów nie chronionych będzie coraz słabszy.
139
PIŚMIENNICTWO
BILIŃSKI Z. 1968: Uzupełnienia do znajomości kuczmanów Polski. Annals. Univ. Mariae
Curie-Skłodowska, Sectio E, 23: 319-325.
BILIŃSKI Z. 1984: Nowe dla Polski kuczmany z rodzaju Culicoides LATR. (Diptera, Ceratopogonidae). Pol. Pismo ent., 54: 227-228.
K LASA A., P ALACZYK A., SOSZYŃSKI B., 2000: Muchówki (Diptera) Bieszczadów. [W:]
PAWŁOWSKI J. (red.): Monografie Bieszczadzkie VIII. Bezkręgowce Bieszczadów Zachodnich ze szczególnym uwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego II. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, Ustrzyki Dolne: 305-369.
KRZYWIŃSKI J. 1987: Nowe dla Polski gatunki kuczmanów (Diptera, Ceratopogonidae). Pol.
Pismo ent., 57: 791-796.
SZADZIEWSKI R. 1985: Przegląd faunistyczny krajowych kuczmanów z rodzaju Culicoides
(Diptera, Ceratopogonidae). Pol. Pismo ent., 55: 283-341.
SZADZIEWSKI R. 1986: Pasożyt płazów – Forcipomyia velox (Diptera, Ceratopogonidae)
w Polsce. Wiad. parazyt., 32: 389-391.
SZADZIEWSKI R. 1991a: Hematofagiczne kuczmany z rodzaju Culicoides (Diptera, Ceratopogonidae) z Polski. Wiad. parazyt., 37: 53-56.
SZADZIEWSKI R. 1991b: Ceratopogonidae (Diptera). [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski 2. ISEZ PAN Kraków/Ossolineum: 103-109.
SZADZIEWSKI R. 2001a: European Atrichopogon of the pavidus group (Diptera: Ceratopogonidae). Pol. Pismo ent., 70: 347-358.
SZADZIEWSKI R. 2001b: Diptera: Ceratopogonidae. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B.
(red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 272-273.
SZADZIEWSKI R. 2001c: European Atrichopogon of the subgenus Psilokempia (Diptera: Ceratopogonidae). Pol. Pismo ent., 70: 359-374.
SZADZIEWSKI R., BORKENT A. 2003: New synonyms, combinations and records of biting
midges (Diptera: Ceratopogonidae). Pol. Pismo ent., 72: 249-260.
SZADZIEWSKI R., K ACZOROWSKA E., KRZYWIŃSKI J. 1994: The predaceous midges of the
subgenus Isohelea of Brachypogon in Poland (Diptera, Ceratopogonidae). Acta zool. cacov., 37: 1-32.
SZADZIEWSKI R., KRZYWIŃSKI J. 1988: Biting midges of the genus Culicoides (Ceratopogonidae) visiting umbelliferous flowers in Poland. [W]: OLEJNIČEK J. (red.): Medical and
Veterinary Dipterology. Česke Budejovice: 155-158.
140
KOMUNIKATY NAUKOWE
Możliwości dyspersyjne niepylaka mnemozyny – Parnassius
mnemosyne (L.) w warunkach Bagien Biebrzańskich i perspektywy ochrony w Biebrzańskim Parku Narodowym
Dispersion abilities of Clouded Apollo butterfly Parnassius mnemosyne (L.)
in the conditions of the Biebrza Marshes and it’s protection prospects
in the Biebrza National Park
K RZYSZTOF FRĄCKIEL 1, MACIEJ KONOPIŃSKI 2
1
Biebrzański Park Narodowy
2 Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków
ABSTRACT: The results of the spatial organization of the population of Clouded Apollo
butterfly in the Biebrza Marshes are presented in the poster. Gene flow was studied between three sites in this area. Genetic variation and degree of isolation of current
populations of clouded Apollo butterfly were estimated by analysis of polymorphism of
three microsatellite loci. The results indicate that there is isolation of populations and that
the species is not capable of colonizing and exploiting suitable habitats within the Biebrza
valley. The cause of this may be an increasing number of birches and osiers-bed on the open
marsh territory within the last few decades. Consequently, in the Biebrza National Park for
the protection of Clouded Apollo, not only is the conservation of the local habitat essential
but also a landscape scale conservation strategy is recommended.
KEY WORDS: Clouded Apollo, Parnassius mnemosyne, genetic, Biebrza National Park,
protection.
Przedstawiono założenia i wstępne wyniki badań nad organizacją przestrzenną populacji niepylaka mnemozyny na Bagnach Biebrzańskich. Wyniki badań potwierdzają wcześniejsze przypuszczenie, że występujące na obszarze Biebrzańskiego Parku Narodowego trzy lokalne populacje niepylaka
mnemozyny są izolowane. Uzyskane z analizy trzech loci mikrosatelinarnego
DNA parametry „genetyczno-populacyjne” (różnorodność i bogactwo alleli,
dystanse genetyczne: Neiego, Cavalli-Svorzy i Edwardsa, Wrighta) wskazują
na postępujące pod wpływem dryfu genetycznego różnicowanie się pul genetycznych analizowanych populacji. Obecne dość wysokie zróżnicowanie genetyczne populacji biebrzańskiej wskazuje, że przepływ genów pomiędzy stanowiskami jest bardzo mały. Obliczona teoretyczna liczba migrantów jest
niewielka i wynosi 1,5 – 2 osobników na pokolenie. W stosunku do pozostałych (Pogorzały, Kapice) najbardziej izolowaną jest populacja na Grzędach.
Rzadkość migracji potwierdzają również obserwacje behawioralne prowa-
141
dzone metodą bezpośrednich obserwacji znakowanych motyli w terenie.
Uzyskane informacje wskazują na negatywną rolę rozległych zwartych zakrzaczeń brzozy i wierzby, które dla osobników podejmujących próby migracyjne stanowią barierę ekologiczną. Zmiany siedliskowe związane z postępującą sukcesją drzew lekkonasiennych na otwarte obszary bagienne nasiliły
się w dolinie Biebrzy w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Ustalenie wpływu
tego zjawiska na lokalne populacje niepylaka mmnemozyny występujące na
Bagnach Biebrzańskich ma decydujące znaczenie dla przyjęcia strategii
ochrony tego motyla w Parku. Występujące zjawisko izolacji populacji biebrzańskich sugeruje, iż dla skutecznej ochrony tego gatunku w dłuższej perspektywie czasowej zastosowanie tylko biernej metody ochrony środowiska
może być niewystarczające.
Realizacja tematu finansowana jest prze Komitet Badań Naukowych.
PIŚMIENNICTWO
DĄDROWSKI J. S., K RZYWICKI M. 1982: Ginące i zagrożone gatunki motyli (Lepidoptera )
w faunie Polski. Cz. I. Studia Naturae, B, 31: 1-171.
MEGLÉCZ E., NČVE G., PECSENYE K., VARGA Z. 1999: Genetic variations in space and
time in Parnassius mnemosyne (L.) (Lepidoptera) populations in north-east Hungary: implications for conservation. Biol. Conserv., 89, 3: 251-259.
WITKOWSKI Z., BUDZIK J., K OSIOR A. 1992: Restytucja niepylaka apollo w Pienińskim Parku Narodowym II. Ocena stanu populacji i jej zagrożeń. Chrońmy Przyr. ojcz., 48, 4:
31-40
Czerwce (Hemiptera: Coccinea) na obszarach prawnie
chronionych w Polsce
The scale insects (Hemiptera: Coccinea) in protected areas in Poland
KATARZYNA GOLAN 1 , BOŻENA ŁAGOWSKA 2 , KRZYSZTOF STEPANIUK 2
1
2
Katedra Entomologii, Akademia Rolnicza, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin
Politechnika Białostocka, Katedra Rozwoju Rolnictwa i Agrobiznesu, ul. S. Tarasiuka 2,
16-001 Kleosin, e-mail: LagowskaB@poczta.onet.pl
ABSTRACT: Data on the occurrence of scale insects in legally protected areas in Poland
are presented. Attention being paid to protection of valuable and rare species. 27 species
142
KOMUNIKATY NAUKOWE
were noted exclusively in national parks, landscapes and nature reserves, about 60% of
them are considered as the rare species.
KEY WORDS: scale insects, protected areas, rare species, Poland.
W Polsce lista czerwców rodzimych liczy 141 gatunków. Jest ona wynikiem planowych, systematycznych badań faunistyczno-inwentaryzacyjnych
prowadzonych w kilku krainach geograficznych (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Góry Świętokrzyskie, Roztocze, Wyżyna Lubelska). W krainach
tych poszukiwania czerwców prowadzono głównie w środowiskach naturalnych i seminaturalnych pomijając środowiska antropogeniczne. W wielu wypadkach były to tereny prawnie chronione objęte systemem ochrony obszarowej (parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe). W sumie
badania prowadzono w 6 parkach narodowych, 14 rezerwatach przyrody i w
12 parkach krajobrazowych (Tab.).
Analiza danych literaturowych (K AWECKI 1985; K OTEJA, Ż AK-O GAZA
1983, 1989) i wyników własnych badań faunistycznych (ŁAGOWSKA, KOTEJA
1996; Ł AGOWSKA, G OLAN 2002) wykazała, że 25 gatunków czerwców
(18,4% fauny krajowej) stwierdzono wyłącznie na obszarach prawnie chronionych. W tej grupie przeważają gatunki uznane w Polsce za rzadkie (37%
ogółu gatunków rzadkich).
Wśród czerwców stwierdzonych wyłącznie na obszarach chronionych są
gatunki związane z trawami i turzycami (np. Anophococcus agropyri
(BORCHSENIUS ), Luzulaspis dactylis GREEN, Heliococcus sulci GOUX ,), ziołami (Cerococcus cycliger GOUX, Planchonia arabidis SIGNORET , Rhizaspidiotus canariensis (L INDINGER)) i roślinnością drzewiastą (Eulecanium sericeum (L INDINGER), Nemolecanium graniforme (WÜNN)).
Z przeprowadzonej analizy wynika, że obszary chronione są miejscem bytowania wielu cennych gatunków. Takim obszarem jest Świętokrzyski Park
Narodowy, gdzie tylko tutaj, na jodłach znanych jest kilka stanowisk misecznika jodłowego Eulecanium sericeum (LINDINGER), natomiast wyłącznie na
obszarze rezerwatu „Zelejowa Góra” występują takie gatunki jak: Cerococcus cycliger (GOUX) i Kaweckia laeticoris (TEREZNIKOVA) (KOTEJA, ŻAKOGAZA 1989). Kolejnym przykładem jest Roztoczański Park Narodowy,
gdzie stwierdzono 4 gatunki czerwców nowe dla fauny Polski i jeden nowy
dla wiedzy (Ł AGOWSKA, K OTEJA 1996) – jak dotąd są to jedyne znane stanowiska tych gatunków .
Czerwce są bardzo ściśle związane z rośliną żywicielską, są mało ruchliwe
lub też prowadzą osiadły tryb życia. Obecność wielu gatunków, szczególnie
mono- i oligofagicznych jest ściśle uzależniona od obecności żywiciela. Stąd
143
Tab. Liczba gatunków czerwców (Hemiptera: Coccinea) na obszarach chronionych.
Liczba gatunków
Kraina
geograficzna
Góry
Świętokrzyskie
Dolina Nidy
(woj. świętokrzyskie)
Wyżyna
KrakowskoCzęstochowska
Obszar chroniony
Ogółem
Na obszarze chronionym
87
32
Rezerwaty: „Grabowiec”, „Chotel Czerwony”, „Owczary”, „Skowronno”, „Skotniki
Górne”, „Skorocice”, „Krzyżanowice”
13
13
Parki krajobrazowe: Bielańsko-Tyniecki,
Dolinek Krakowskich, Dłubniański,
Orlich Gniazd, Rudniański, Tenczyński,
96
68
Świętokrzyski Park Narodowy
Rezerwat: „Zelejowa Góra”
Ojcowski Park Narodowy
Wyżyna Lubelska
Roztocze
Kazimierski Park Krajobrazowy
67
63
88
82
21
17
Rezerwaty: „Wysokie Skałki”, „Zaskalskie”,
„Bodnarówka”, „Wąwóz Homole”,
„Bystrzyk”, „Zielone Skałki”, „Biała Woda”
54
47
Kampinoski Park Narodowy
14
14
pas wydm nadmorskich
45
45
Roztoczański Park Narodowy,
Parki krajobrazowe: Krasnobrodzki,
Puszczy Solskiej, Szczebrzeszyński
Bieszczady
Bieszczadzki Park Narodowy,
Parki krajobrazowe: Ciśniańsko-Wetliński,
Gór Słonnych
Pieniny
Puszcza
Kampinoska
Wybrzeże Bałtyku
53
Pieniński Park Narodowy,
też obszary chronione, ze względu na cenne rośliny są zarazem miejscem
ochrony czerwców.
PIŚMIENNICTWO
KAWECKI Z. 1985: Czerwce, Coccoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, 21, 5: 1-107.
KOTEJA J., Ż AK-O GAZA B. 1989: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Gór Świętokrzyskich.
Fragm. faun., 32: 19-34.
144
KOMUNIKATY NAUKOWE
KOTEJA J., ŻAK-OGAZA B. 1983: Fauna czerwców (Homoptera, Coccinea) Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Acta zool. cracov., 26: 465-490.
ŁAGOWSKA B., G OLAN K. 2002: Materiały do poznania czerwców (Hemiptera: Coccinea)
Wyżyny Lubelskiej. Wiad. entomol., 21 (2): 69-85.
ŁAGOWSKA B., KOTEJA J. 1996: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Roztocza. Fragm. faun., 39
(4): 29-42.
Rezerwat „Ligota Dolna” i „Gipsowa Góra” na Opolszczyźnie
jako ostoje ciepłolubnej fauny Heteroptera
Nature Reserves „Ligota Dolna” and „Gipsowa Góra” as a refuge of
xerothermofilous fauna of Heteroptera
GRZEGORZ HEBDA
Uniwersytet Opolski, Katedra Biosystematyki, Oleska 22, 45-052 Opole,
e-mail: grzesio@uni.opole.pl
ABSTRACT: Author discuss importance of the Nature Reserve „Ligota Dolna” and
„Gipsowa Góra” for the xerothermofilous fauna of Heteroptera. A share of
xerothermofilous bugs in total species composition and quantitative analysis are also presented.
KEY WORDS: Heteroptera, Nature Reserve „Ligota Dolna”, Nature Reserve „Gipsowa
Góra”, xerothermophilous species.
Rezerwaty „Ligota Dolna” i „Gipsowa Góra” położone u wylotu Bramy
Morawskiej na Opolszczyźnie, są jedynymi rezerwatami powołanymi w celu
ochrony roślinności kserotermicznej w południowo-zachodniej Polsce. Wraz
z murawami kserotermicznymi ochronie podlega tam ciepłolubna fauna
owadów, rzadko spotykana w tej części Polski. Do bardzo nielicznych zbadanych tu grup owadów (chrząszczy, motyli, prostoskrzydłych), dołączyły także
ostatnio pluskwiaki różnoskrzydłe – Heteroptera. O ile fauna pluskwiaków
rezerwatu „Ligota Dolna” jest przedmiotem obserwacji już od początków
XX wieku, to badania na obszarze rezerwatu „Gipsowa Góra” mają młodą
historię. W wyniku cenzusów przeprowadzonych w obu rezerwatach w ostatnim ćwierćwieczu stwierdzono, że fauna Heteroptera zawiera dość liczną grupę gatunków, które można określić jako kserotermofilne. Fauna pluskwiaków, tak pod względem jakościowym jak i ilościowych różni się jednak na
obu stanowiskach. Na terenie rezerwatu „Ligota Dolna” w ostatnim ćwierć-
145
wieczu stwierdzono 78 gatunków Heteroptera, a w rezerwacie „Gipsowa
Góra” 46 gatunków. Gatunki kserotermofilne stanowiły w nich odpowiednio
od 11% (5 gatunków – rez. „Gipsowa Góra”) do 14% (11 gatunków – rez.
„Ligota Dolna”) składu gatunkowego fauny. Łącznie w obu rezerwatach występuje aż 14 kserotermofilnych gatunków pluskwiaków różnoskrzydłych.
Różnice w znaczeniu obu rezerwatów dla kserotermofili wyrażają się także
w stosunkach ilościowych zgrupowań pluskwiaków. Znamienne jest, że o ile
na murawach rezerwatu „Ligota Dolna” do eudominantów i dominantów
zaliczały się aż trzy kserotermofile, to w rezerwacie „Gipsowa Góra” wszystkie kserotermofile zaliczają się do najniższych klas liczebności.
PIŚMIENNICTWO
GORCZYCA J. 1991: Phylinae (Heteroptera, Miridae) of Poland. Ann. Upper Siles. Mus., Ent.,
2:17-81.
HEBDA G. 2002: Terrestrial bugs Heteroptera (Insecta: Hemiptera) of the „Gipsowa Góra”
Nature Reserve in Poland. Čas. Slez. Muz. Opava, (A), 51: 91-95.
LIS B. 1994: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) Kamiennej Góry w Ligocie Dolnej
(Górny Śląsk). Acta entom. siles., 2 (2): 25-30.
LIS J. A. 1989: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Insecta: Heteroptera) Wyżyny Śląskiej. Ann. Upper
Siles. Mus., Nat. Hist., 12: 5-60.
POLENTZ G. 1943: Beiträge zur Kenntnis der schlesischen Wanzen. Ztschr. Ent., 19: 9-14.
Dynamika i kierunek zmian w zgrupowaniach biegaczowatych
(Coleoptera: Carabidae) w rezerwacie „Chełmowa Góra”
Świętokrzyskiego Parku Narodowego
Dynamics and direction of trends in carabid beetle communities
(Coleoptera: Carabidae) in the „Chełmowa Góra” reserve,
Świętokrzyski National Park
STANISŁAW H URUK, ALICJA HURUK
Akademia Świętokrzyska, Instytut Biologii, Zakład Zoologii, ul. Świętokrzyska 15,
25-406 Kielce; e-mail: shuruk@pu.kielce.pl
ABSTRACT: Studies of the species composition and structure of carabid communities in
three forest habitats: subcontinental linden-oak-hornbeam forest, mixed coniferous forest
and acidic lowland beech forest were carried out using barber’s pitfall traps in 1982-83 and
146
KOMUNIKATY NAUKOWE
1994–95. The repeat investigation revealed the following major changes in the communities:
Community abundance had decreased by 46.02% on average, with the number of species in
the linden-oak-hornbeam forests and mixed coniferous stands decreasing by 33.65% on average, but rising by 10% in the beech stands. Carabid community biomass had increased by
53.16% on average in the linden-oak-hornbeam and mixed coniferous stands and decreased
by 46.83% in the beech stands. In terms of trophic structure, small zoophages had lost their
dominant position to large zoophages in the linden-oak-hornbeam and mixed coniferous
stands, while in the beech stands there was sustained dominance of small zoophages. Species appearing in spring were dominant in the first study period in the linden-oak-hornbeam
stands and mixed coniferous stands but had been replaced by „autumn” species by the second study period, „autumn” species being dominant in both study periods in the beech
stands; Palaearctic forms maintained their dominance in both study periods in the lindenoak-hornbeam stands, but they had been replaced by representatives of the European Forest Province in the mixed coniferous stands and by montane species in the beech stands.
The period of peak activity of the communities in the linden-oak-hornbeam stands and
mixed coniferous stands had shifted from may to July, and in the beech stands it had
changed from July to June. The index of diversity had increased for the communities in the
linden-oak-hornbeam stands and mixed coniferous stands, and decreased for the community in the beech stands. These changes could be due to environmental change or to natural
variation in the abundance of individual species.
Key words:
Coleoptera, Carabidae, subcontinental linden-oak-hornbeam forest (TilioCarpinetum), mixed coniferous forest (Pino-Quercetum), acidic lowland
beech forest (Dentario glandulosae-Fagetum).
Badania prowadzono w latach 1982–1983 (pierwszy okres) i 1994–1995
(drugi okres) w uroczysku „Chełmowa Góra” Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Materiał zbierano w grądzie subkontynentalnym Tilio-Carpinetum
TRACZ. 1962, borze mieszanym Pino-Quercetum KOZŁ . 1925 em. MAT. 1964,
oraz kwaśnej buczynie niżowej Dentario glandulosae-Fagetum K LIKA 1927
em. MAT. 1964. W każdym z typów siedliskowych lasu założono cztery stałe
powierzchnie badawcze. W obydwu okresach badawczych Carabidae zbierano na tych samych stałych powierzchniach.
Biegaczowate odławiano przy pomocy pułapek Barbera, w cyklach miesięcznych, od maja do września. Na każdej powierzchni zakopywano w ziemi
liniowo po 10 pułapek Barbera, rozstawionych w 3 m odstępach, napełnionych glikolem do 1/3 wysokości.
Celem badań było poznanie i porównanie składu jakościowego i ilościowego oraz biomasy zgrupowań biegaczowatych, dominacji, charakteru ekologicznego zgrupowań, ich składu zoogeograficznego, sezonowej dynamiki
oraz różnorodności w wybranych wariantach badawczych, w dwu okresach
badawczych.
147
Zgrupowania scharakteryzowano na podstawie prac: LARSSON (1939);
MARGALEF (1958); SZYSZKO (1983); L EŚNIAK (1987); KOCH (1989).
W obydwu okresach badawczych odłowiono w sumie 15900 osobników
i 49 gatunków o łącznej wadze 3211,92 g, w tym, w pierwszym okresie 11051
i 45 gatunków o wadze 1460,86 g, w drugim zaś 4849 osobników i 27 gatunków o wadze 1751,06 g.
W drugim okresie badań znacznie zmniejszyła się liczebność zgrupowań,
średnio o 46,02%. Najbardziej (o 77,27%) zmniejszyła się liczebność zgrupowania z buczyn. Liczba odłowionych gatunków w drugim okresie wzrosła
w borach z 20 do 22; zmniejszyła się w grądach z 30 do 22, a w buczynach
z 32 do 19.
W pierwszym okresie badawczym dominował we wszystkich zgrupowaniach Pterostichus oblongopunctatus. W drugim okresie gatunek ten zajmował pierwsze miejsce w strukturze dominacji tylko w buczynach, natomiast
w grądach i borach mieszanych dominował Carabus hortensis.
W grądach i borach mieszanych zwiększyła się biomasa zgrupowania
– średnio o 53,16%, w buczynach natomiast uległa zmniejszeniu o 46,83%.
Charakterystyka ekologiczna zgrupowań pozwoliła na stwierdzenie największych zmiany w kategorii trofizmu oraz typu rozwojowego. W kategorii
trofizmu dominowały w pierwszym okresie w grądach i borach mieszanych
zoofagi małe, w drugim zoofagi duże. W buczynach dominowały w obydwu
okresach zoofagi małe. W kategorii typu rozwojowego dominowały w grądach i borach mieszanych w pierwszym okresie osobniki gatunków wiosennych, w drugim jesiennych. W buczynach, w obydwu okresach dominowały
osobniki gatunków jesiennych. W ujęciu zoogeograficznym dominowały
w zgrupowaniach elementy palearktyczne. W drugim okresie dominowały
one nadal w grądach. Natomiast borach mieszanych dominowały elementy
europejskiej prowincji leśnej, a w buczynach elementy górskie.
W grądach i borach mieszanych szczyt aktywności zgrupowań wystąpił
w pierwszym okresie w maju, w drugim w sierpniu. W buczynach natomiast
szczyt aktywności wystąpił w pierwszym okresie w lipcu, w drugim w czerwcu.
W grądach i borach mieszanych wskaźnik różnorodności w drugim okresie zwiększył się, w buczynach zmniejszył.
Opisane zmiany wynikały ze znacznych zmian liczebności populacji kilku
gatunków Carabidae. Ich przyczyną mogły być zmiany stanu środowiska
w drugim okresie badawczym (istnieją ku temu przesłanki) lub mogły one
wynikać z naturalnych zmian liczebności populacji gatunków.
148
KOMUNIKATY NAUKOWE
PIŚMIENNICTWO
KOCH K. 1989: Die Käfer Mitteleuropas. Ökologie. Bd. 1. Goecke & Evers Verlag, Krefeld.
440 ss.
LARSSON S. G. 1939: Entwicklungstypen und Entwicklungszeiten der dänischen Carabiden.
Entomol. Medd., 20: 277-560.
LEŚNIAK A. 1987: Zoogeographical analysis of the Carabidae (Coleoptera) of Poland.
Fragm. faun., 30 (17): 297-312.
MARGALEF R. 1958: Information theory in ecology. G. Syst., 3: 36-71.
SZYSZKO J. 1983: State of Carabidae (Col.) fauna in fresh pine forest and tentative valorisation of this environment. Warsaw Agricultural University Press, Warszawa. 80 ss.
Stan zbadania muchówek (Diptera) Wolińskiego Parku
Narodowego
State of knowledge of the flies (Diptera) of Wolin National Park
E LŻBIETA KACZOROWSKA
Katedra Zoologii Bezkręgowców, Uniwersytet Gdański, 81-378 Gdynia,
e-mail: saline@sat.ocean.univ.gda.pl
ABSTRACT: The results of a study on flies (Diptera) of Wolin National Park are reported.
In August 2003, in localities representing beaches adjacent to the cliff, 1633 specimens of
flies belonging to thirty-three families were collected. In the material, the flies of the
Chironomidae, Anthomyiidae and Luxanidae were the most numerous. The synanthropic
flies of Calliphoridae and Sarcophagidae as well as hematophagous Culicidae were also large
in number. Their abundance is connected with an increase of anthropogenisation of this
habitat.
KEY WORDS: Diptera, faunistics, Wolin National Park.
Badania nad Diptera Wolińskiego Parku Narodowego prowadzone były
w sierpniu 2003 roku. Materiał poławiano na stanowiskach położonych
wzdłuż plaży klifowej, rozciągniętej w okolicach miejscowości Międzyzdroje.
Klif ten należy do żywych, czyli podlega procesom naturalnej sukcesji
i utrzymywania, tj. abrazji. Jego zbocze porośnięte jest gęstymi zaroślami ro-
149
kitnika zwyczajnego, a wierzchołek pokryty jest lasami bukowo-sosnowo-dębowymi. Górna partia klifu w celu ochrony przed nadmiernym osypywaniem
obsadzona jest częściowo krzewami róży pomarszczonej.
Muchówki pozyskiwano dwa razy dziennie, przez tydzień, metodą koszenia siatką entomologiczną. Owady zbierane były z powierzchni wody, materii organicznej wyrzuconej na brzeg i zalegającej w strefie oprysku oraz roślinności klifowej. Niewielkie Diptera umieszczane były we fiolkach z
70–75% alkoholem etylowym, a duże zabijano w zatruwaczkach, w których
substancją trującą był octan etylu. Wszystkie muchówki są zaetykietowane.
Na etykietach wypisano datę i miejsce zbioru oraz warunki pogodowe.
W trakcie badań pozyskano 1633 okazy Diptera, reprezentujące 33 rodziny. Najbardziej liczebne w zbiorze były Chironomidae, stanowiące 44,64%
zbioru, Anthomyiidae (12,61%) i Lauxanidae (6,55% zebranego materiału).
Najmniej, bo jedynie po jednym okazie pozyskano przedstawicieli rodzin
Mycetophilidae, Tabanidae, Rhagionidae, Pipunculidae, Platystomatidae,
Opomyzidae, Anthomyzidae i Asteiidae.
Otrzymane wyniki jakościowe, mimo stosunkowo krótkiego okresu badań, pozwalają stwierdzić, iż plaże Wolińskiego Parku Narodowego są dogodnym miejscem bytowania i rozwoju Diptera. Jak dotąd, w ciągu pięcioletnich badań nad muchówkami morskich i przymorskich siedlisk zasolonych
pozyskano przedstawicieli 53 rodzin (KACZOROWSKA, w druku). Muchówki
z 33 rodzin zanotowane w Międzyzdrojach stanowią więc 60% składu Diptera tych środowisk. Po raz pierwszy na Wolinie udało złapać okaz należący do
Platystomatidae, rodziny reprezentowanej w Polsce przez niewiele gatunków. Należy także podkreślić, iż na plażach okolic Międzyzdrojów stosunkowo licznie pozyskano muchówki z rodziny Heleomyzidae, poławianej sporadycznie na trzynastu stanowiskach rozciągniętych wzdłuż polskiego wybrzeża w latach 1999–2003. W czasie badań stwierdzono także, iż wysoki udział
procentowy w zbiorze mają muchówki synantropijne z rodzin Calliphoridae
(3,55%) i Sarcophagidae (1,47%) oraz hematofagiczne Culicidae, które stanowią 1,78% zebranych owadów. Ich występowanie związane jest ze wzrostem znaczenia turystycznego badanych terenów, a co za tym idzie ich antropogenizacją.
PIŚMIENNICTWO
KACZOROWSKA E. [w druku]: Hover flies (Diptera: Syrphidae) of the coastal and marine habitats of Poland. Pol. Pismo ent.
SZADZIEWSKI R. 1983: Flies (Diptera) of the saline habitats of Poland. Pol. Pismo ent., 53:
31-76.
150
KOMUNIKATY NAUKOWE
Badania entomofauny rezerwatów przyrody Śląska Opolskiego
Entomological studies in the nature reserves of the Opole Silesia
ANNA KOCOREK, JOANNA CZAJA
Uniwersytet Opolski, Zakład Zoologii Bezkręgowców, Oleska 22, 45-720 Opole,
e-mail: kocanka@uni.opole.pl, heyna@uni.opole.pl
ABSTRACT: There have been created 34 nature reserves in the Opole Silesia. Entomological studies have been caried out only in area of six of them. The subject of the researches
have been mentioned such groups of insects as: Heteroptera, Coleoptera (Curculionidae,
Apionodae, Scolytidae), Lepidoptera, Odonata, Orthoptera.
KEY WORDS: entomofauna, Heteroptera, Lepidoptera, Coleoptera, Odonata, Orthoptera,
Opole Silesia, nature reserves.
Na Opolszczyźnie istnieje obecnie 34 rezerwatów przyrody. Obok zdecydowanej większości rezerwatów leśnych, na Śląsku Opolskim znajdują się
również rezerwaty stepowe, torfowiskowe i wodne.
Badania entomofauny prowadzono jedynie w 6 rezerwatach: „Ligota
Dolna”, „Gipsowa Góra” (roślinność stepowa), „Bażany”, „Nad Bystrym”,
„Boże Oko” (rezerwaty leśne), „Staw Nowokuźnicki” (rezerwat wodny).
Dotyczyły one następujących grup owadów: Heteroptera, Coleoptera (Curculionidae, Apionidae, Scolytidae), Lepidoptera, Odonata, Orthoptera.
Badania heteropterofauny prowadzono głównie w rezerwatach z roślinnością kserotermiczną. Stwierdzono wiele nowych stanowisk rzadko spotykanych gatunków Heteroptera na Śląsku i w Polsce (m.in. HEBDA 2002;
LIS B. 1994; L IS B.; DANIELCZOK-D EMSKA 2001).
Od lat 70. poddano wnikliwej analizie także ryjkowce (Curculionidae,
Apionidae) w trzech rezerwatach Opolszczyzny – dwa z roślinnością kserotermiczną, jeden leśny (m.in. K UŚKA 1977, 1995, 1999). Pojedyncze informacje o innej grupie chrząszczy (Scolytidae) przynosi także praca S ZCZEPAŃSKIEGO (1999) z rezerwatu „Bażany”.
Największym poligonem badawczym jest jednak „Ligota Dolna”. Obok
chrząszczy i pluskwiaków badano tu intensywnie motyle i prostoskrzydłe.
W obrębie tych grup znaleziono ciekawe gatunki kserotermofilne (B IELEWICZ 1966; B LAIK, HEBLA 1999; BLAIK, MAJER 2000; LIANA 1976).
151
Wśród rezerwatów Opolszczyzny przeważają rezerwaty leśne. Większość
badań prowadzono jednak w rezerwatach z przewagą roślinności kserotermicznej. Dlatego też wyniki powyższych badań są odwzorowaniem entomofauny głównie tych siedlisk.
PIŚMIENNICTWO
BLAIK T., HEBLA G. 1999: Wpływ ścisłej ochrony muraw kserotermicznych na ich entomofaunę na przykładzie rezerwatu „Ligota Dolna” na Opolszczyźnie. Przeg. Przyr., 10 (3–4):
183-188.
BLAIK T., MAJER D. 2000: Nowe dla Śląska i rzadko spotykane gatunki motyli (Lepidoptera)
stwierdzone na Opolszczyźnie. Przeg. Przyr., 11 (4): 89-93.
HEBDA G. 1999: Nowe stanowiska rzadkich na terenie Polski pluskwiaków różnoskrzydłych
(Insecta: Heteroptera). Acta ent. siles., 5–6: 11-13
HEBDA G. 2002: Terrestrial bugs Heteroptera (Insecta: Hemiptera) of the „Gipsowa Góra”
Nature Reserve in Poland. Cas. Slez. Muz. Opava, (A), 51: 91-95
KUŚKA A. 1977: Materiały do znajomości ryjkowców (Coleoptera: Curculionidae) wylotu
Bramy Morawskiej w Polsce. Pol. Pismo ent., 47: 3-16.
KUŚKA A. 1995 [in lit.]: Inwentaryzacja wybranych rodzin chrząszczy (Coleoptera) Parku
Krajobrazowego „Góry Opawskie”. Zarząd Opolskich parków krajobrazowych. Pokrzywna. [mscr.]
KUŚKA A. 1999: Ryjkowce (Coleoptera: Apionidae, Curculionidae) nowe i rzadkie dla fauny
Górnego Śląska i terenów przyległych. Acta ent. siles., 5–6: 25-30.
LIANA A. 1976: Prostoskrzydłe (Orthoptera) siedlisk kserotermicznych na Wyżynie Małopolskiej. Fragm. Faun., 20 (25): 469-556.
LIS B. 1994: Pluskwiaki różnoskrzydłe Kamiennej Góry w Ligocie Dolnej (Górny Śląsk).
Acta. ent. siles., 2 (2): 25-30
LIS B., DANIELCZOK-DEMSKA K. 2001: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Insecta: Heteroptera) Parku Krajobrazowego „Góra Św. Anny” (Górny Śląsk). Natura Silesiae Superioris, 5: 53-59.
SZCZEPAŃSKI W. 1999: Nowe stanowiska kornikowatych (Coleoptera: Scolytidae) w południowo-zachodniej Polsce. Acta ent. siles., 5–6: 41-47.
152
KOMUNIKATY NAUKOWE
Stan poznania chrząszczy (Coleoptera) Obszaru Chronionego
Krajobrazu „Biedrusko” koło Poznania
The state of knowledge of beetles (Coleoptera) of the „Biedrusko”
Landscape Protected Area
SZYMON KONWERSKI 1, PAWEŁ S IENKIEWICZ 2
1
Akademia Rolnicza w Szczecinie, Katedra Zoologii, ul. Doktora Judyma 20, 71-466 Szczecin,
e-mail: s.konwerski@biot.ar.szczecin.pl
2
Akademia Rolnicza w Poznaniu, Katedra Entomologii, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań,
e-mail: carabus@au.poznan.pl
ABSTRACT: The complete list of the literature data on Coleoptera of the „Biedrusko”
Landscape Protected Area is presented. Families and species of beetles known from this
area are also added.
KEY WORDS: Coleoptera, Landscape Protected Area „Biedrusko”, military range, Western Poland.
Od 1998 roku trwają intensywne badania koleopterologiczne Obszaru
Chronionego Krajobrazu „Biedrusko” obejmującego większą cześć poligonu wojskowego na północ od Poznania. Dane dotyczące szeregu gatunków
zostały już opublikowane w licznych pracach. Ze względu na przygotowywane podsumowanie dotyczące wybranych rodzin Coleoptera poligonu Biedrusko, uznaliśmy za stosowne zebranie wszystkich publikacji w których znajdują się dane dotyczące koleopterofauny tego terenu.
Pierwsze informacje dotyczące chrząszczy poligonu pochodzą z pracy
DORNA (1919). Kolejne gatunki z miejscowości Biedrusko wykazuje MYRDZIK (1933). Autor ten podaje jeszcze 9 gatunków Coleoptera z Radojewa
i Złotnik, jednak nie wiadomo czy stanowiska te znajdowały się na terenie
poligonu.
Na podstawie aktualnych danych literaturowych (1999–2004) podajemy
wykaz rodzin Coleoptera wraz z liczbą gatunków wykazanych z Obszaru
Chronionego Krajobrazu „Biedrusko”. Nazewnictwo szczebla rodzinowego
przyjęto za L AWRENCEM i NEWTONEM (1995).
Carabidae – 131 gatunków (SIENKIEWICZ 2001; S IENKIEWICZ, ADAMEK
2001; PAWŁOWSKI, w druku); Histeridae – 7 gatunków (RUTA i in. 2004a,
2004b); Leiodidae – 34 gatunki (JAŁOSZYŃSKI, KONWERSKI 2002b; KON WERSKI, SIENKIEWICZ, w druku); Scydmaenidae – 6 gatunków (JAŁOSZYŃSKI 2003); Staphylinidae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999; KONWERSKI, STANIEC 2000); Eucinetidae – 1 gatunek (RUTA i in. 2003); Clambidae – 1 gatu-
153
nek (RUTA i in. 2003); Scirtidae – 8 gatunków (RUTA i in. 2003); Elmidae – 2
gatunki (KONWERSKI 2004); Cleridae – 1 gatunek (K ONWERSKI, w druku);
Monotomidae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999); Endomychidae – 1 gatunek
(K ONWERSKI 1999); Mycetophagidae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999); Melandryidae – 1 gatunek (K ONWERSKI 1999); Mordellidae – 3 gatunki (K UBISZ
i in. 2003); Colydiidae – 2 gatunki (KONWERSKI, SIENKIEWICZ 2003); Tenebrionidae – 2 gatunki (K ONWERSKI 1999); Oedemeridae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999); Chrysomelidae – 4 gatunki (KONWERSKI 1999; JAŁOSZYŃSKI,
KONWERSKI 2001, 2002a; PRZEWOŹNY 2003); Nemonychidae – 2 gatunki
(K ONWERSKI 2002); Anthribidae – 3 gatunki (KONWERSKI 2002); Attelabidae
– 13 gatunków (K ONWERSKI 2002); Brentidae – 49 gatunków (KONWERSKI
2002); Curculionidae – 190 gatunków (KONWERSKI 2002).
Opublikowane dane dotyczą przeważnie gatunków rzadko spotykanych
w Polsce i potwierdzają wysokie walory przyrodnicze Obszaru Chronionego
Krajobrazu „Biedrusko” oraz jego duże znaczenie w zachowaniu różnorodności gatunkowej Coleoptera.
PIŚMIENNICTWO
DORN K. 1919: Sammelbericht aus dem Warthelager bei Posen. Ent. Jb., Leipzig, 28:
124-133.
JAŁOSZYŃSKI P. 2003: Materiały do poznania Scydmaenidae (Coleoptera: Staphylinoidea) Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Wiad. entomol., 22 (1): 13-24.
JAŁOSZYŃSKI P., K ONWERSKI Sz. 2001: Nowe dane o występowaniu Galeruca (Haptoscelis)
melanocephala (PONZA , 1805) (Coleoptera: Chrysomelidae) w Polsce. Wiad. entomol.,
20 (1–2): 93.
JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2002a: Cassida ferruginea GOEZÉ, 1777 i Cassida pannonica SUFFRIAN, 1844 (Coleoptera: Chrysomelidae) na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej.
Wiad. entomol., 21 (1): 56.
JAŁOSZYŃSKI P., K ONWERSKI Sz. 2002b: Nowe dane o występowaniu chrząszczy z plemienia
Agathidiini (Coleoptera: Leiodidae: Leiodinae) na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej.
Wiad. entomol., 21 (1): 11-17.
KONWERSKI Sz. 1999: Znaczenie poligonu wojskowego w Biedrusku dla koleopterofauny.
[W:] Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. „Ochrona owadów w Polsce u progu integracji z Unią Europejską”, Kraków 23–24 IX 1999: 29.
KONWERSKI Sz. 2002 [in lit.]: Ryjkowcowate (Coleoptera: Curculionoidea: Anthribidae, Rhinomaceridae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Obszaru Chronionego Krajobrazu
„Biedrusko” koło Poznania. Praca doktorska wykonana w Zakładzie Zoologii Systematycznej UAM w Poznaniu. 156 ss. [mscr.]
KONWERSKI Sz. 2004: Elmidae (Coleoptera) Potoku Glinnowieckiego na terenie poligonu
w Biedrusku koło Poznania. [W:] NAMIOTKO T., SYWULA T. (red.): Bioróżnorodność
środowisk dna zbiorników wodnych. BEL Studio, Gdańsk-Warszawa: 62-63.
154
KOMUNIKATY NAUKOWE
KONWERSKI Sz. [w druku]: Opilo pallidus (OLIVIER, 1795). [W:] Czerwona księga zwierząt
Polski, tom 2 – bezkręgowce.
KONWERSKI Sz., SIENKIEWICZ P. 2003: Nowe stanowiska Orthocerus clavicornis (LINNAEUS ,
1758) i O. crassicornis (ERICHSON , 1845) (Coleoptera: Colydiidae) w Polsce. Wiad. entomol., 21 (4): 246.
KONWERSKI Sz., SIENKIEWICZ P. [w druku]: Leiodidae (Coleoptera) of the Biedrusko range
in Western Poland. Streszczenia Fifth Symposium of Baltic Coleopterologists – Szklana
Huta, Poland: 8-11 IX 2004.
KONWERSKI Sz., S TANIEC B. 2000: Nowe stanowiska Encephalus complicans STEPH. i Thoraxophorus corticinus MOTSCH. (Coleoptera: Staphylinidae) w Polsce. Pierwsze Sympozjum
Staphylinidae, Rogów 10–12 XI 1999: 47-48.
KUBISZ D., J AŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2003: Nowe dane o rozsiedleniu Mordellidae
(Coleoptera: Tenebrionoidea) w Polsce. Acta ent. silesiana, 9–10: 73-76.
LAWRENCE J. F., NEWTON A. 1995: Families and subfamilies of Coleoptera (with selected
genera, notes, references and data family-group names). [W: ] PAKALUK J. & ŚLIPIŃSKI
S. A. (eds.): Biology, phylogeny and classification of Coleoptera: papers celebrating the
80th birthday of Roy A. CROWSON. Muz. Inst. Zool. PAN, Warszawa: 779-1006.
MYRDZIK K. 1933: Materiały do fauny chrząszczy lądowych województwa poznańskiego. Pr.
Kom. Mat.-Przyr. PTPN, B, Poznań, 6: 173-194.
PAWŁOWSKI J. [w druku]: Carabus clatratus (Carabidae). [W:] Czerwona księga zwierząt Polski, tom 2 – bezkręgowce.
PRZEWOŹNY M. 2003: Nowe stanowisko Cassida (Cassida) bergeali B ORDY, 1995 (Coleoptera: Chrysomelidae: Cassidinae) w Polsce. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 7: 209-210.
RUTA R., J AŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2003: Nowe dane o rozmieszczeniu chrząszczy
z nadrodziny Scirtoidea F LEMING, 1821 (Coleoptera) w Polsce. Wiad. entomol., 22 (1):
33-46.
RUTA R., J AŁOSZYŃSKI P., K ONWERSKI Sz. 2004a: Nowe stanowiska gnilików (Coleoptera:
Histeridae) w Polsce. Część 1. Onthophilinae – Dendrophilinae. Wiad. entomol., 23 (1):
13-20.
RUTA R., J AŁOSZYŃSKI P., K ONWERSKI Sz. 2004b: Nowe stanowiska gnilików (Coleoptera:
Histeridae) w Polsce – część 2. Abraeinae i Saprininae. Wiad. entomol., 23 (2): 81-88.
SIENKIEWICZ P. 2001: The importance of the „Biedrusko” range for Carabidae on „Wielkopolsko-Kujawska” Lowlands. Streszczenia X European Carabidologist Meeting „How to
protect or what we know about Carabid Beetles”, Tuczno, Poland, 24–27 IX 2001: 77-78.
SIENKIEWICZ P., ADAMEK H. 2001: Abax carinatus (DUFTSCHMID, 1812) i Leistus rufescens
(FABRICIUS , 1775) – nowe dla Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej gatunki biegaczowatych
(Coleoptera: Carabidae). Wiad. entomol., 20 (1–2): 93-94.
155
Chronione, zagrożone i rzadkie gatunki błonkówek (Hymenoptera)
i muchówek (Diptera) zachodniej części Kampinoskiego Parku
Narodowego i potrzeba zachowania ich siedlisk
Protected, threatened and rare species of Hymenoptera and Diptera of the
western part of the Kampinos National Park and the need of preservation
of their habitats
JAN KRZYSZTOF KOWALCZYK 1 , KATARZYNA SZCZEPKO 2
1
2
Muzeum Przyrodnicze UŁ, ul. Kilińskiego 101, 90-011 Łódź
Zakład Dydaktyki Biologii i Badania Różnorodności Biologicznej UŁ, ul. Banacha 1/3,
90-237 Łódź
ABSTRACT: The paper gives the list of 77 protected, threatened and rare species of Hymenoptera and Diptera of the western part of Kampinos National Park. Most of these species were collected in two types of habitats: wooden buildings and sandy grassland.
KEY WORDS: Hymenoptera, Diptera, Kampinos National Park, threats.
W wyniku prowadzonych badań stwierdzono występowanie 12 gatunków
chronionych błonkówek oraz 35 gatunków zagrożonych błonkówek i 7 gatunków zagrożonych muchówek oraz 15 rzadkich błonkówek i 8 rzadkich
muchówek (KOWALCZYK, SZCZEPKO 2001a, 2001b; KOWALCZYK, W ATAŁA
1989; KOWALCZYK i in. 2002; SZCZEPKO, KOWALCZYK 2001, 2002; SZCZEPKO i in. 2002; WIŚNIOWSKI, K OWALCZYK 1998a, 1998b, 2002). Wśród badanych siedlisk (Tab.) najbogatsze w omawiane gatunki były drewniane budynki i murawy napiaskowe. Niezbędna jest czynna ochrona tych siedlisk – budynków przed rozbiórką a muraw przed zarastaniem.
Niżej podano listę błonkówek (Hymenoptera) i muchówek (Diptera) chronionych, zagrożonych i rzadkich, z terenów porolnych w fazie renaturalizacji, zlokalizowanych w zachodniej części KPN. Zastosowano nazewnictwo
gatunkowe zgodne z „Wykazem zwierząt Polski” pod red. J. RAZOWSKIEGO .
W przypadku, gdy gatunek nie znajduje się w w.wym. wykazie lub jego nazwa uległa zmianie, podano przy jego nazwie nazwisko autora. W pracy użyto następujących skrótów: inicjały autorów przy danych niepublikowanych
– (JKK) Jan Krzysztof K OWALCZYK, (KS) – Katarzyna S ZCZEPKO; (1 …)
– dane z literatury, H – Hymenoptera, D – Diptera, w – wydma, mp – murawa
napiaskowa, ł – łąka, gp – zarastające grunty porolne, wb – wierzby, s – sad,
z – zabudowania drewniane, bm – bór mieszany, ol – ols.
156
KOMUNIKATY NAUKOWE
I. Gatunki chronione [CHR]
H: Bombus cryptarum (KS) – gp; Bombus hortorum (7) – gp; Bombus
hypnorum (7) – z; Bombus lapidarius (7) – mp; Bombus lucorum (7) –
gp; Bombus muscorum (KS) – gp; Bombus pascuorum (7) – ł; Bombus
pratorum (7) – mp; Bombus ruderarius (7) – gp; Bombus soroensis (KS)
– ł; Bombus sylvarum (7) – mp; Bombus terrestris (7) – gp.
II. Gatunki z „Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce”
(pod red. Z. GŁOWACIŃSKIEGO).
K r y t y c z n i e z a g r o ż o n e [CR] – H: Polistes gallicus (KS) – z.
Z a g r o ż o n e [EN] – H: Hedychridium integrum (2) – mp.
N a r a ż o n e [VU] – H: Allodynerus delphinalis (1) – z; Symmorphus murarius (1) – z; Oxybelus argentatus (3) – w; Lestica alata (3) – mp; Bembecinus tridens (3) – mp; Bembix rostrata (3) – mp; Andrena alfkenella
(7) – mp; Andrena fulvida (7) – z; D: Stratiomys singularior (JKK) – ł.
B l i s k i e z a g r o ż e n i a [NT] – H: Ammophila pubescens (3) – mp; Tachysphex psammobius (3) – mp; Crossocerus congener (5) – z; Nysson niger (5) – z; Harpactus elegans (3) – w; Gorytes fallax (3) – ł; D: Callicera
aenea (JKK) – bm; Spilomyia diophthalma (JKK) – ol.
N a j m n i e j s z e j t r o s k i [LC] – H: Pseudogonalos hahnii (4) – gp; Hedychridium zelleri (2) – mp; Pseudomalus pusillus (2) – mp; Chrysura radians (2) – z; Chrisis bicolor (2) – mp; Nomada moeschleri (7) – mp.
O n i e p e ł n y c h d a n y c h [DD] – H: Homonotus sanguinolentus (9) –
mp; Stenodynerus xanthomelas (1) – z; Symmorphus crassicornis (1) – z;
Polemistus abnormis (8) – z; Miscophus ater (3) – w; Hylaeus styriacus
(7) – z; Hylaeus gredleri (7) – z; Colletes inexpectatus (7) – z; Coelioxys
afra (JKK) – mp; Coelioxys alata (7) – z; Epeoloides coecutiens (7) – z;
Psithyrus norvegicus (7) – gp; Polyergus rufescens (JKK) – mp; D:Temnostoma vespiforme (JKK) – ol; Orthonevra geniculata (JKK) – ol; Brachyopa dorsata (JKK) – bm; Sericomyia silentis (JKK) – bm.
III. Gatunki rzadkie [R]
H: Priocnemis cordivalvata (10) – mp, Chrysis fasciata (2) – wb; Chrysis
longula (2) – z; Discoelius dufourii (1) – z; Pseudomicrodynerus parvulus
(1) – z; Ancistrocerus antilope (1) – z; Ancistrocerus parietum (1) – mp;
Symmorphus gracilis (1) – z; Eumenes coarctatus (1) – mp; Eumenes coronatus (1) – mp; Dolichovespula media (1) – ł; Solierella compedita (3)
– mp; Nitela fallax (Kohl) (6) – z; Crossocerus assimilis (3) – wb; Harpactus lunatus (3) – ł;
157
D: Pandivirilia eximia (JKK) – bm; Ferdinandea ruficornis (JKK) – s;
Dasysyrphus nigricornis (JKK) – bm; Epistrophe flava Doczkal et.
Schmid (JKK) – bm; Chalcosyrphus valgus (Gmelin) (JKK) – ol; Chrysotoxum verralli (JKK) – bm; Cheilosia gigantea (JKK) – ol; Helophilus
affinis (JKK) – ł.
Tab. Udział gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich w badanych siedliskach.
H/D – Hymenoptera/Diptera, w – wydma (sand dune), mp – murawa napiaskowa (sandy
grassland), ł – łąka (meadow), gp – zarastające grunty porolne (overgrown agriculture
area), wb – wierzby (willows), s – sad (orchard), z – zabudowania drewniane (wooden
buildings), bm – bór mieszany (mixed forest), ol – ols (alder forest).
Siedlisko
CHR
CR
EN
VU
NT
LC
DD
R
razem
H/D
H/D
H/D
H/D
H/D
H/D
H/D
H/D
H/D
1/
1/
4/
2/
/1
1/
w
mp
3/
ł
2/
gp
6/
1/
1/
4/
1/
3/
3/
5/
22/
2/1
6/1
1/
8/
wb
2/
2/
s
/1
/1
8/
6/
22/
z
1/
1/
3/
2/
1/
bm
/1
/2
/4
/7
ol
/1
/2
/2
/5
PIŚMIENNICTWO
1. KOWALCZYK J. K., SZCZEPKO K. 2001a: Osy (Hymenoptera, Vespoidea) terenów porolnych zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego. Kulon, 6 (1–2): 71-76.
2. KOWALCZYK J. K., SZCZEPKO K. 2001b: Złotolitki (Hymenoptera, Chrysididae) terenów
porolnych zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego. Kulon, 6 (1–2): 77-83.
3. KOWALCZYK J. K., SZCZEPKO K., ŚWIĄTCZAK M. 2002: Grzebaczowate (Hymenoptera,
Sphecidae) okolicy Stacji Terenowej Uniwersytetu Łódzkiego w Kampinoskim Parku Narodowym. Wiad. entomol., 20 (3–4): 147-156.
4. KOWALCZYK J. K., W ATAŁA C. 1989: Nieco danych i nowe stanowiska Trigonalis hahni
SPINOLA, 1840 (Hymenoptera, Trigonalyide) w Polsce. Przegl. zool., 33 (2): 271-273.
5. SZCZEPKO K., KOWALCZYK K. 2001: Sphecid wasps (Hymenoptera: Sphecidae) in habitats
of abandoned village in forest territory of Kampinoski National Park. Pol. Pismo ent.,
70: 185-193.
158
KOMUNIKATY NAUKOWE
6. SZCZEPKO K., KOWALCZYK K. 2002: Nitela fallax K OHL, 1883 (Hymenoptera: Sphecoidea)
w Polsce. Wiad. entomol., 20 (3–4): 143-146.
7. SZCZEPKO K., PAWLIKOWSKI T., KOWALCZYK J. K. 2002: Apoidea (Hymenoptera) in habitats of former agricultural area in a renaturization stage of Kampinos National Park
(Poland). Fragm. faun., 45: 115-122.
8. WIŚNIOWSKI B., KOWALCZYK J. K. 1998a: Nowe dla Polski gatunki grzebaczy (Hymenoptera: Aculeata: Sphecidae). Prądnik. Prace Muz. Szafera, 11–12: 219-222.
9. WIŚNIOWSKI B., KOWALCZYK J. K. 1998b: Materiały do poznania nastecznikowatych Polski (Hymenoptera: Aculeata: Pompilidae). Prądnik. Prace Muz. Szafera, 11–12: 251-260.
10. WIŚNIOWSKI B., KOWALCZYK J. K. 2002: Materiały do poznania nastecznikowatych Polski (Hymenoptera: Aculeata: Pompilidae). Cz. II. Rodzaje: Priocnemis, Arachnospila
i Evagetes z kolekcji Jana K. K OWALCZYKA. Parki nar. Rez. przyr., 21 (1): 39-49.
Pszczoły (Hymenoptera: Apoidea) zespołów roślinności
kserotermicznej zachodniej części Parku Krajobrazowego
Doliny Dolnej Wisły
Bees (Hymenoptera: Apoidea) of xerothermic habitats in the western part of
the Lower Vistula Valley Landscape Park
RAFAŁ K RIGER
Zakład Ekologii
ABSTRACT: A list of bees (Apoidea) from the western part of the Lower Vistula Valley
Landscape Park is presented. 164 bee species belonging to 7 families and 34 genera were
collected. New records of 8 rare bee species are given.
KEY WORDS: Hymenoptera, Apoidea, Lower Vistula Valley, faunistic, species diversity,
xerothermic habitats.
W celu zapewnienia pszczołom skutecznej ochrony przed niekorzystnymi
zmianami cywilizacyjnymi, niezbędne jest rozpoznanie ilościowe i jakościowe zasobów pszczół na terenie całego kraju w różnych środowiskach. Pomimo ponad 200 letniej tradycji badań faunistyczno-ekologicznych w kraju,
z wielu obszarów posiadamy tylko wyrywkowe informację lub nie mamy ich
wcale. Ze szczególną uwagą należy się przyjrzeć środowiskom, które są osto-
159
ją dla tej grupy owadów. Obszary z roślinnością kserotermiczną są takimi
środowiskami i od dawna budziły zainteresowanie entomologów. W Polsce
prace w tych biotopach prowadziła m.in. DYLEWSKA (1962), DYLEWSKA
i NOSKIEWICZ (1963) w Pieninach, BANASZAK i P LEWKA (1981) w Puszczy
Kampinoskiej czy BANASZAK i K SZYSZTOFIAK (1996) na terenie Wigierskiego PN.
Największe skupiska roślinności kserotermicznej w Polsce zlokalizowane
są na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły (PKDDW). Ciągnie się on nieprzerwanie po obu stronach rzeki od Bydgoszczy do Nowego
m. Wisłą. Pierwsze doniesienia o pszczołach PKDDW występujących w środowiskach kserotermicznych pochodzą z pracy ALFKEN a (1909, 1912) i dotyczą parowów okolic Kałdusa. W latach 70., 80. i 90. prace na tych terenach
prowadził BANASZAK (1980); BANASZAK i CIERZNIAK (1994), P AWLIKOWSKI (1992) oraz P AWLIKOWSKI i KOWALEWSKA (1998). Jednak wszystkie badania, poza nielicznymi informacjami z okolic Gruczna, dotyczą obszarów
prawobrzeżnej części parku krajobrazowego. Uzupełnienie tego braku było
celem badań terenowych prowadzonych w latach 1999–2001 na zboczach doliny Wisły w okolicach Bydgoszczy i Świecia oraz w projektowanym rezerwacie „Kozielec”.
W trakcie badań stwierdzono występowanie 164 gatunków pszczół, należących do 34 rodzajów z 7 rodzin. Najwięcej gatunków wykazano z okolic
Bydgoszcy – 109 gat., następnie z rezerwatu „Kozielec” – 90 gat. i ze Świecia
– 89 gat. Stanowi to 35% apidofauny stwierdzonej do tej pory na terenie kraju. Najbogatszą w gatunki i najliczniejszą była rodzina Halictidae, co potwierdza związek tej rodziny pszczół z kserotermicznymi łąkami, wykazywany także przez innych badaczy. Licznym udziałem w zgrupowaniu charakteryzowała się również rodzina Andrenidae. We wszystkich trzech sezonach badawczych gatunkami dominującymi były: Evylaeus morio (FABRICIUS )
– 14%, Andrena flavipes PANZER – 10% i Apis mellifera L. – 9%.
Badane stanowiska okazały się miejscem życia wielu rzadkich i bardzo
rzadkich gatunków pszczół. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują: Hylaeus cornutus CURTIS , Hylaeus styriacus F ÖRSTER, Andrena curvungula
Thomson, Halictus compressus (WALCKENAER ), Halictus simplex
BLÜTHGEN, Evylaeus convexiusculus (SCHENCK), Sphecodes niger HAGENS .
Potwierdzono również, po kilkudziesięciu latach, występowanie Rophites algirus P ÉREZ w Polsce. Jest to grupa gatunków wykazywana do tej pory głównie ze stanowisk z roślinnością kserotermiczną lub ciepłolubną. Występujące
na zboczach dolin oberwania ziemi tworzą dogodne dla pszczół miejsca do
gniazdowania, dodatkowo, poza roślinnością pokarmową, zwiększające
atrakcyjność tych stanowisk.
160
KOMUNIKATY NAUKOWE
Stanowiska badawcze z roślinnością kserotermiczną zachodniej części
PKDDW okazały się miejscem życia bardzo interesującej apidofauny. Jednak należy mieć na uwadze, że są to tereny bardzo niestabilne w naszych warunkach klimatycznych, o pochodzeniu antropogenicznym i mogą zanikać
w następstwie sukcesji. Szansą ochrony tych stanowisk jest utworzenie na ich
terenie rezerwatów częściowych, na których systematycznie usuwać będzie
się młode drzewa i krzewy. Postulat ten jest już realizowany w przypadku
stanowiska w Kozielcu, gdzie planuje się utworzenie rezerwatu. Pozostałe
stanowiska należy w najbliższym czasie objąć taką samą formą ochrony, by
nie dopuścić do zniszczenia tak cennych dla antofilnych owadów stanowisk.
PIŚMIENNICTWO
ALFKEN J. D. 1909: Beitrag zur Kenntnis der Apidenfauna von Westpreussen (Sammelbericht). Ber. westpr. bot. –zool. Ver., Danzing, 31: 101-123.
ALFKEN J. D. 1912: Die Bienenfauna von Westpreussen. Ber. westpr. bot. –zool. Ver., Danzing, 34: 1-96.
BANASZAK J. 1980a: Pszczoły (Apoidea, Hymenoptera) siedlisk kserotermicznych rejonu dolnej Wisły. Fragm. faun., 25: 335-360.
BANASZAK J., CIERZNIAK T. 1994: Estimate of density and diversity of Apoidea (Hymenoptera) in steppe reserve „Zbocza Płutowskie” on the lower Vistula river. Pol. Pismo ent.,
63: 319-337.
BANASZAK J., KRZYSZTOFIAK A. 1996: The natural wild bee resources (Hymenoptera: Apoidea) of the Wigry National Park. Pol. Pismo ent., 65: 33-50.
BANASZAK J., P LEWKA T. 1981: Apoidea (Hymenoptera) Kampinoskiego Parku Narodowego. Fragm. faun., 25: 438-452.
DYLEWSKA M. 1962: The Apoidea of the Pieniny National Park. Part I. Megachilidea and
Apidae (partim). Acta zool. cracov., 7: 423-481.
DYLEWSKA M., NOSKIEWICZ J. 1963: Apoidea of the Pieniny National Park. Part II. Colletidea, Andrenidea, Halictidea, Melittidea, Apidae (Nomada SCOP .). Acta zool. cracov., 8:
477-532.
PAWLIKOWSKI T. 1992: Struktura zespołów pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) na obszarach leśnych Kotliny Toruńskiej . Rozpr. UMK, Toruń. 115 ss.
PAWLIKOWSKI T., KOWALEWSKA B. (1997)1998: Atrakcyjność środowisk krawędziowych dla
pszczół (Hymenoptera, Apoidea) na Zboczach Płutowskich koło Chełmna. Wiad. entomol., 16 (3–4): 165-176.
161
Wodne wujkowate (Diptera: Empididae) Pienin
Aquatic Dance Flies (Diptera: Empididae) from the Pieniny Mountains
IWONA KRYSIAK
Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, 90-237 Łódź, Banacha 12/16,
e-mail: krysiak@biol.uni.lodz.pl
ABSTRACT: .42 species of aquatic Empididae were recorded from the streams of the
Pieniny Mts. (17 of the subfamily Hemerodromiinae, 25 of the subfamily Clinocerinae). Two
of them are new for science and three are new for Polish fauna (description in press). Two
species were not recorded in Poland for more than one hundred years.
KEY WORDS: Diptera, Empididae, Hemerodromiinae, Clinocerinae, faunistic, Pieniny Mts.
Empididae (wujkowate) są jedną z najliczniejszych rodzin muchówek,
szeroko rozprzestrzenioną na świecie. Według podziału zaproponowanego
przez CHVALĘ (1983) obejmuje ona sześć podrodzin: Oreogetoninae, Empidinae, Hemerodromiinae, Clinocerinae, Brachystomatinae, Ceratomerinae, ale
tylko dwie spośród nich: Hemerodromiinae i Clinocerinae zaliczane są do
fauny wodnej. Jak do tej pory z Palearktyki opisano ponad 50 gatunków
z podrodziny Hemerodromiinae oraz ponad 150 – z podrodziny Clinocerinae,
pochodzących z regionu Zachodniej Palearktyki (C HVÁLA, WAGNER 1989;
WAGNER 1997) i związanych głównie z rejonami górskimi Centralnej i Południowej Europy (Bałkany, Pireneje i Alpy).
Brak opracowania dotyczącego wodnych Empididae w Pieninach, skłoniło autorkę do podjęcia badań w tym paśmie górskim.
Badania nad fauną Hemerodromiinae i Clinocerinae prowadzono w latach
1998–2003 na 42 stałych i 4 dodatkowych stanowiskach, rozmieszczonych
wzdłuż potoków: Ociemnego, Łonnego, Białego, Kirowego, Macelowego,
Sobczańskiego, Kotłowego, Hulińskiego, Krośnicy i Grajcarka, które poza
czterema znajdowały się na terenie Pienińskiego Parku Narodowego i otuliny. Zebrano prawie 43 000 okazów, z czego około 25 000 pochodzi ze stanowisk usytuowanych wzdłuż Dunajca.
Wykazano 42 gatunki wodnych Empididae (17 z podrodziny Hemerodromiinae, 25 z podrodziny Clinocerinae) (KRYSIAK 2003), w tym dwa nowe dla
wiedzy, trzy nowe dla fauny Polski i dwa nie notowane z terenu naszego kraju od przeszło stu lat. Stanowi to 70% fauny krajowej – 60 gatunków podaje
z Polski NIESIOLOWSKI (1992). Jest to najwyższa liczba gatunków jaką kiedykolwiek odnotowano z polskich gór. Dla porównania: z Tatr wykazano 23 gatunki, z Gorców – 22, z Bieszczadów, Sudetów i Gór Świętokrzyskich tylko
po 18 gatunków.
162
KOMUNIKATY NAUKOWE
Dominującym rodzajem z podrodziny Clinocerinae był niewątpliwie Wiedemannia (17 gatunków), natomiast z podrodziny Hemerodromiinae – Chelifera (11 gatunków). Najbardziej liczebny gatunek w zbiorze to Wiedemannia
bistigma (udział procentowy – 22,6%), dominujący prawie wyłącznie na stanowiskach wzdłuż Dunajca. Z pozostałych gatunków na uwagę zasługują:
Wiedemannia braueri (6,9%), Wiedemannia fallaciosa (4%), Wiedemannia
tricuspidata (3,9%), Clinocera plectrum (3,3%) z podrodziny Clinocerinae,
natomiast z podrodziny Hemerodromiinae: Chelifera concinnicauda (0,49%),
Chelifera stigmatica (0,47%) i Chelifera trapezina (0,41%). Wziąwszy pod
uwagę fakt, że podrodzina Hemerodromiinae nie występuje masowo, udział
procentowy trzech ostatnich gatunków w kolekcji jest stosunkowo wysoki.
Największą różnorodnością charakteryzowały się potoki: Biały (25 gatunków) i Sobczański (25 gat.), Ociemny (24 gat.) i Łonny (22gat.), a najmniejszą potok Kotłowy (7 gatunków). Potoki położone na północnych, zimniejszych zboczach były uboższe o 3 gatunki w stosunku do cieków leżących na
nasłonecznionych, południowych stokach Pienin. Brak na południowych
zboczach Trichopeza longicornis można tłumaczyć tym, że gatunek ten unika
miejsc nasłonecznionych.
Na tak bogatym pod względem faunistycznym terenie można było oczekiwać gatunków rzadko spotykanych. Do takich należą m.in.: Chelifera subangusta, Chelifera pectinicauda, Hemerodromia oratoria czy Dolichocephala
guttata. Ich liczebności nie przekraczają 10 osobników w całej kolekcji. Warto byłoby, dla zachowania unikalnej fauny wodnych Empididae, wyeliminować najistotniejsze zagrożenie, jakim jest dla wszystkich organizmów związanych z potokami, zrywka drewna korytami potoków. Prowadzony od lat proceder rujnuje rumosz skalny, niszczy i wypłukuje większość organizmów.
PIŚMIENNICTWO
CHVALA M. 1983: The Empidoidea (Diptera) of Fennoscandia and Denmark, II. General
Part. The Families Hybotidae, Atelestidae and Microphoridae. Fauna ent. scand., 12:
1-279.
CHVALA M., WAGNER R. 1989: Family Empididae. [W:] Soós A., Papp L. (red.): Catalogue
of Palearctic Diptera 6. Akadémiai Kiadó Budapest & Amsterdam: 228-336
KRYSIAK I. 2003: Phenology of aquatic Dance Flies (Diptera, Empididae) of the Pieniny Mts.
(N. Carpathians). [W:] STLOUKAL E., KALÚZ S. (red.). Book of abstracts. Fauna Carpathica Meeting 2004. Smolenice, Slovakia: 26.
NIESIOLOWSKI S. 1992: Empididae aquatica. Wodne wujkowate (Insecta: Diptera). Fauna
Pol., 14: 1-128.
WAGNER R. 1997: Diptera Empididae, Dance Flies. [W:] Aquatic Insects of North Europe –
A Taxonomic Handbook. 2: 333-344.
163
Wciornastki (Thysanoptera) parków narodowych Polski
Thrips (Thysanoptera) of national parks in Poland
HALINA KUCHARCZYK
Zakład Zoologii Instytutu Biologii UMCS, ul Akademicka 19, 20-033 Lublin;
e-mail: hkucharc@biotop.umcs.lublin.pl
ABSTRACT: Thrips (Thysanoptera) of national parks in Poland are known very poorly. The
systematic researches on thrips were carried out only in 5 of the 23 national parks existed in
Poland. 122 species (about 50% of polish thrips fauna) were noted from their areas up to
now. Among them 18 species have been rarely noted in Poland and some of them are rare
for Europe.
KEY WORDS: Thysanoptera, rare species, national parks.
Wciornastki (Thysanoptera) stanowią zróżnicowaną pod względem preferencji siedliskowych i pokarmowych grupę owadów. Najwięcej jest wśród
nich roślinożerców, mniejszy procent stanowią gatunki mikofagiczne, najmniej zaś jest drapieżców.
Dotychczasowe badania nad wciornastkami Polski koncentrowały się
bądź na obszarach antropogenicznych obejmując głównie szkodniki roślin
uprawnych, bądź na terenach o najmniejszym stopniu przekształcenia (rezerwaty, parki narodowe, parki krajobrazowe). Znacznie lepiej poznana jest
fauna wciornastków wschodniej i centralnej Polski niż obszarów południowych, zachodnich i północnych kraju.
Obecnie na obszarze Polski funkcjonują 23 parki narodowe, tylko w pięciu z nich (Babiogórskim, Kampinoskim, Poleskim, Roztoczańskim i Słowińskim) prowadzono kilkuletnie systematyczne badania nad fauną wciornastków, co nie znaczy, że została ona tam dokładnie poznana. Z dalszych 7 parków pochodzą pojedyncze dane zgromadzone przy okazji prowadzenia innych badań (Białowieski PN), uzyskania jednokrotnej zgody na zbieranie
materiałów lub zebrane w otulinie parków (K UCHARCZYK 1991, 1994, 1996,
1999, 2001, oraz dane niepublikowane; ZAWIRSKA 1988, oraz dane niepublikowane).
Liczba wykazanych z Polski gatunków wciornastków wynosi 223, w parkach narodowych stwierdzono dotychczas występowanie 122 gatunków
(54% fauny). Najwięcej wykazano ich z obszaru Poleskiego PN (93 gat.),
Słowińskiego PN (ok. 90 gat. – informacja ustna I. ZAWIRSKA), Roztoczańskiego PN (77 gat.), Kampinoskiego PN (73 gat.), Babiogórskiego PN i Białowieskiego PN (po ok. 50 gat.). Pojedyncze dane (od 6 do 26 gatunków) po-
164
KOMUNIKATY NAUKOWE
chodzą z następujących Parków: Bieszczadzkiego, Borów Tucholskich, Karkonoskiego, Pienińskiego, Tatrzańskiego i Wigierskiego. Z pozostałych parków brak jakichkolwiek danych o występowaniu Thysanoptera.
Wśród stwierdzonych gatunków 18 należy do bardzo rzadkich na obszarze naszego kraju, są to gatunki o wąskiej tolerancji siedliskowej oraz ścisłych preferencjach pokarmowych. Należą do nich m.in.: związane ze starodrzewiem liściastym, często mikofagiczne – Haplothrips crassicornis, Phlaeothrips annulipes, Liophloeothrips hungaricus, Hoplandrothrips williamsianus, Poecilothrips albopictus; preferujące siedliska wilgotne np. torfowiska
i łąki turzycowe – Anaphothrips badius, Drepanothrips reuteri, Pelikanothrips
kratochvili, Haplothrips utae, Megathrips lativentris, Meglothrips bonanni, Treherniela inferna oraz rzadko spotykane gatunki mono- lub oligofagiczne:
Mycterothrips albidicornis, Thrips fulvipes, Thrips incognitus, Thrips inopinatus, Thrips juniperinus, Thrips menyanthidis.
Oceniając powyższe dane można stwierdzić, że stopień poznania fauny
Thysanoptera na najcenniejszych przyrodniczo obszarach Polski jest bardzo
słaby. Jednocześnie, z prowadzonych dotychczas badań wynika, że unikalne
siedliska zachowane w parkach narodowych stanowią ostoję wielu rzadkich,
nie tylko w kraju lecz i w Europie, gatunków wciornastków.
PIŚMIENNICTWO
KUCHARCZYK H. 1991: Materiały do poznania wciornastków (Thysanoptera) Roztoczańskiego Parku Narodowego i jego otuliny. I. Zbiorowiska turzycowe i torfowiskowe. Annales UMCS, sec. C, 46: 175-183.
KUCHARCZYK H. 1994: Przylżeńce (Thysanoptera) Roztocza. Fragm. faun., 37: 167-180.
KUCHARCZYK H. 1996: Thysanoptera (Insecta) collected in peat-bog communities in Poleski
National Park (East Poland). Folia ent. hung., 57 (suppl.): 61-66.
KUCHARCZYK H. 1999: Materiały do poznania wciornastków (Thysanoptera) Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 18, 1 (suppl.): 87-92.
KUCHARCZYK H. 2001: Ordo (rząd): Thysanoptera – wciornastki. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 95, 96.
ZAWIRSKA I. 1988: Thysanoptera collected in Poland. Fragm. faun., 31 (13): 361-410.
165
Pluskwiaki wodne (Heteroptera) rezerwatu krajobrazowego
„Źródła rzeki Łyny”
Water bugs (Heteroptera) of the Scenic Reserve
„Sources of the Łyna River”
ALICJA K URZĄTKOWSKA
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Plac Łódzki 3,
10-727 Olsztyn, e-mail: akurz@moskit.uwm.edu.pl
ABSTRACT: The objective of the present study was to determine the value of the
heteropterofauna of the Reserve after 20 years from the moment when the presence of such
valuable water bugs as water boatmen Glaenocorisa propinqua (F IEB.) and Hesperocorixa
castanea (THOMS.), and a representative of the family Gerridae – Gerris lateralis SCHUM. was
recorded there. The results presented in the paper are preliminary. The material collected
includes 112 specimens belonging to 14 species. The relatively rare Gerris lateralis. was quite
abundant in the Reserve examined. However, the faunal material gathered does not provide
a sufficient basis for making definite conclusions concerning the heteropterofauna of the
Reserve. Rare water boatman species, noted previously, appear in summer, but their
number is too small to confirm their occurrence.
KEY WORDS: water bugs, Heteroptera, Glaenocorisa propinqua, Hesperocorixa castanea,
Gerris lateralis, sources.
Rezerwat krajobrazowy „Źródła rzeki Łyny” leży na terenie województwa
warmińsko-mazurskiego, 15 km na północ od Nidzicy. Utworzony został
w roku 1950 z inicjatywy prof. Romana KOBENDZY w celu objęcia ochroną
rzadkich procesów wstecznej erozji źródliskowej.
Rezerwat (121 ha) jest rozległą doliną z wieloma bocznymi wąwozami.
Na jego terenie znajdują się liczne systemy źródłowe. Na skutek erozji
wstecznej w zboczach doliny wytworzyły się liczne półkoliste nisze zwane cyrkami dolinnymi, które uformowały zbocze doliny w prawie pionowe ściany
dochodzące miejscami do 20m wysokości. Na dnie cyrkowych zagłębień
zbiera się woda, która następnie licznymi strumykami spływa w dół tworząc
często kaskady. Małe strumyki łączą się w coraz większe strumienie dając
w ten sposób początek największej rzece regionu – Łynie.
Walory krajobrazowe rezerwatu podnosi porastający go las. Dolinę eluwialną oraz dno cyrków erozyjnych porasta łęg jesionowo-olszowy z okazałą,
wspartą na szczudłowatych korzeniach olszą czarną Alnus glutinosa. Wyższe
partie rezerwatu porasta dorodny las mieszany z sosną, świerkiem, osiką,
brzozą, dębem i grabem. W centralnej części rezerwatu znajduje się niestety
środowisko synantropijne utworzone przez kilka zabudowań, łąkę oraz pole
uprawne. W tej części występuje także niewielkie turzycowisko (0,5 ha).
166
KOMUNIKATY NAUKOWE
Sieć hydrograficzna rezerwatu jest bardzo bogata. Tworzą ją: źródła (heloreokreny i limnokreny), strumienie, rzeka, staw młyński powstały po wybudowaniu tamy oraz występujące na turzycowisku drobne zbiorniki dystroficzne.
Specyfika warunków hydrograficznych a także mikroklimatycznych tego
terenu (niska temperatura wód przez cały rok) była powodem podjęcia w latach 1983–1984 badań w celu oceny wartości faunistycznej rezerwatu (BIESIADKA, LEWANDOWSKI 1986). Badaniami objęto niektóre grupy hydrobiontów jak: owady z rzędu Ephemeroptera, Plecoptera, Coleoptera, Heteroptera,
Trichoptera, roztocze wodne Hydracarina oraz kręgowce: ptaki i ssaki. Obecność na terenie rezerwatu gatunków zimnostenotermicznych oraz rzadkich
dla fauny Polski potwierdziły konieczność ochrony tego unikalnego obszaru.
Aktualnie prowadzone badania mają na celu ocenę wartości faunistycznej heteropterofauny rezerwatu po upływie 20 lat. Przedstawione wyniki
mają charakter wstępny, gdyż badania będą prowadzone do końca 2004
roku.
Materiał zbierano od połowy kwietnia do początku maja b.r. podczas
trzech wyjazdów terenowych. Penetrowano siedliska szczególnie preferowane przez faunę pluskwiaków, a więc staw, dolne odcinki większych potoków,
obrzeża źródliskowe oraz zbiorniki o charakterze dystroficznym.
Zebrany materiał obejmuje 112 osobników 14 gatunków Heteroptera.
Najbogatszy materiał (10 gatunków) pochodzi ze stawu, gdzie najliczniej poławiano Gerris lacustris. Tylko tam odnotowano obecność wioślaków (wszystkie gatunki eurytopowe). Stosunkowo licznie występuje tam rzadki gatunek
Gerris lateralis. W dolnych odcinkach strumieni odnotowano 8 gatunków
z charakterystyczną dla tego typu środowisk Velia caprai i Velia saulii jak
również Gerris lateralis. Pojedyncze osobniki z rodzaju Velia spotykano także
w rejonach przyźródliskowych. Jak dotąd najuboższy materiał zebrano
w zbiornikach na turzycowisku (2 gatunki) co było prawdopodobnie związane z jeszcze zbyt wczesną porą roku.
Zgromadzony materiał faunistyczny jest jeszcze zbyt mały by wyciągać
daleko idące wnioski dotyczące stanu heteropterofauny rezerwatu. Stwierdzone wcześniej na terenie rezerwatu cenne dla fauny Polski wioślaki Glaenocorisa propinqua i Corixa castanea poławiają się w okresie letnim i to tylko w postaci pojedynczych okazów. Aby więc potwierdzić ich występowanie,
materiał musi być odpowiednio duży i pobierany przez dłuższy okres czasu.
PIŚMIENNICTWO
BIESIADKA E., LEWANDOWSKI K. 1986: Wartości przyrodnicze rezerwatu krajobrazowego
„Źródła rzeki Łyny” w świetle badań faunistycznych. Chrońmy Przyr. ojcz., 42 (6): 16-27.
167
Kierunki zmian w faunie chrząszczy (Coleoptera) Ojcowskiego PN
w wyniku sukcesji ekologicznej
Directions of changes in the beetle fauna (Coleoptera) of the Ojców
National Park as the result of ecological succession
ANTONI KUŚKA
Zakład Biologii i Ekologii AWF, ul. Raciborska 1, Katowice
ABSTRACT: Changes in the composition of the beetle fauna in Ojców National Park as the
result of succession of ecological system to the forest.
KEY WORDS: Coleoptera, succession of ecological system, Ojców National Park.
Ojcowski Park Narodowy utworzony został 14 kwietnia 1956 r. W wyniku
wieloletniej ochrony konserwatorskiej terenów otwartych i prawie całkowitego zaprzestania gospodarki rolnej na terenie Parku i w dużej mierze w jego
otulinie, obserwuje się zarastanie lasem dawnych pól, łąk, a także wapiennych form skalnych z roślinnością naskalną i ciepłolubną, np. wisienką stepową. Zmniejszyła się bioróżnorodność gatunkowa i ekosystemowa Parku.
W związku z powyższym, w kilku miejscach celowo usunięto zadrzewienia na
zboczach doliny Prądnika w celu uratowania roślinności ciepłolubnej i żyjących w tym środowisku zwierząt.
Ojcowski PN ma bardzo dobrze opracowaną koleopterofaunę (PAWŁOW SKI i in. 1994; K UBISZ, PAWŁOWSKI 1998) dzięki czemu jest możliwe śledzenie procesów ustępowania i sukcesji wybranych grup chrząszczy. Procesy
sukcesji roślinnej, obserwowane zarastanie stanowisk wisienki stepowej
przedstawił BĄBA (2001) i ogólnie – zarastanie Ojcowa zbiorowiskami leśnymi – BUCHHOLZ (2001).
Rozpoczęte w 2003 r. badania polegają na odławianiu chrząszczy z rodzin: Elateridae, Cantharidae, Curculionidae na wybranych powierzchniach.
Kserotermiczne powierzchnie: „Grodzisko”, „Krzyżowa Góra”, „Psie Klatki”; leśne: „Złota Góra”, „Chełmowa Góra”, wschodnie zbocza doliny Prądnika od „Zamkowej Drogi” po „Górę Koronną”. Na wierzchowinie, na
wschód od „Góry Koronnej”, na dawnych polach, a obecnie ugorach rosną
zagajniki grabowo-brzozowe z domieszką wierzby, w wilgotnych miejscach
z pojedynczymi olchami i jesionami; występują też większe powierzchnie porośnięte klonem jaworem z domieszką graba, buka i innych gatunków drzew.
168
KOMUNIKATY NAUKOWE
Niektóre osiągają wiek około 10–15 lat. Dno doliny Prądnika, podobnie jak
i innych dolin biegnących wzdłuż potoków spływających do Rudawy, zarasta
olchami, pokrzywami, lepiężnikami i innymi roślinami wilgociolubnymi.
Wraz ze zmianami florystycznymi zmienia się skład entomofauny.
Nie stwierdzono w lasach Ojcowa reprezentatywnej grupy gatunków
chrząszczy z badanych rodzin charakterystycznych dla starych lasów i borów.
Interesujące chrząszcze Ojcowa, stosunkowo rzadkie w Polsce, reprezentują
faunę świetlistych dąbrów i ciepłych lasów jodłowo-bukowych. Są to z ryjkowców: Otiorhynchus rugifrons (GYLL .), Phyllobius pilicornis D ESBR .
a z omomiłków: Metacantharis clypeata (ILL.) i ostatnio stwierdzony (KUŚKA
i in. 2004) Malchinus turcicus PIC – wszystkie występują także w Pieninach.
Wyginęły prawdopodobnie niektóre gatunki kserotermiczne: Stenopterapion intermedium (EP.) na „Grodzisku” i na podszczytowej polance na wzgórzu „Psie Klatki” (w pobliżu zachodniej granicy Parku, naprzeciw wylotu
Wąwozu Jamki). Tylko na wisience stepowej na „Psich Klatkach” występuje
liczna populacja Coenorhinus pauxillus (GERM .), na pozostałych stanowiskach kserotermicznych: „Grodzisku”, „Krzyżowej Górze” i innych, albo go
brak lub też występuje pojedynczo. Odsłonięcie dotychczas zarośniętych
zboczy daje szansę na zwiększenie liczebności ginących populacji Perapion
sedi (GERM.), Ceutorhynchus unguicularis THOMS ., C. larvatus SCHULZE
i z pewnością także innych gatunków kserotermicznych, stwierdzonych ostatnio na „Grodzisku”.
Zarośnięte ugory cechuje zupełnie przypadkowa entomofauna, z polifagami: Strophosomus capitatus (DEG.) i S. melanogrammum (FORST.) na czele, pojedynczo odłowiono Anthonomus pomorum (L.), z pewnością przypadkowy, z pobliskich starych sadów, i kilka innych pospolitych gatunków z rodzajów Phyllobius GERM. i Polydrusus GERM.
Dno dolin porośnięte pokrzywami to miejsce dominacji ryjkowca Nedyus
quadrimaculatus (L.), a na lepiężnikach od wiosny do późnego lata można
spotkać rozpucze Liparus glabrirostris K ÜST.
Zgodnie z dyrektywą siedliskową, która w ostatnio uchwalonej Ustawie o
ochronie przyrody z dnia 26 IV 2004 r. staje się podstawą innych, tradycyjnych form ochrony przyrody, za najbardziej cenne w Ojcowie zostaną chyba
uznane ekosystemy naskalne: murawy i ciepłolubne zbiorowiska leśne oraz
ich fauna. Ten fakt w pełni potwierdza słuszność odlesiania wybranych zboczy. Dalsze badania entomofauny wybranych siedlisk pozwolą uściślić zakres
zabiegów zwiększających bioróżnorodność ekosystemową w Ojcowskim Parku Narodowym.
169
PIŚMIENNICTWO
BĄBA W. 2001: Zmiany w populacji wisienki stepowej Cerasus fruticosa PALL. w Ojcowskim
Parku Narodowym. [W:] PARTYKA J. (red.): Badania naukowe w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Ojców: 151-155.
BUCHHOLZ L. 2001: Ochrona ścisła i częściowa ekosystemów leśnych i jej efekty w wybranych miejscach w Ojcowskim Parku Narodowym. [W:] P ARTYKA J. (red.): Badania naukowe w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Ojców: 496-500.
KUŚKA A., WERSTAK K., CHOBOTOW J. 2004: Trzy gatunki Malthininae (Coleoptera: Cantharidae) – nowe dla fauny Polski. Wiad. entomol., 23 (1): 29-34.
KUBISZ D. P AWŁOWSKI J. 1998: Suplement do znajomości chrząszczy (Coleoptera) Ojcowskiego Parku Narodowego i jego otuliny (w 145 rocznicę rozpoczęcia inwentaryzacji faunistycznych w Ojcowie), Prądnik. Prace Muz. Szafera, 11–12: 293-323.
PAWŁOWSKI J., M AZUR M., MŁYNARSKI J.K., S TEBNICKA Z., SZEPTYCKI A., SZYMCZAKOWSKI W. 1994: Chrząszcze (Coleoptera) Ojcowskiego Parku Narodowego i terenów ościennych. Ojcowski Park Narodowy, Muz. prof. W. Szafera.
Sezonowe fluktuacje liczebności chrząszczy Ciidae (Coleoptera)
w rezerwatach: „Cisy Staropolskie” i „Brzęki”
Seasonal dynamics of Ciidae (Coleoptera) in nature reserves:
„Cisy Staropolskie” and „Brzęki”
MONIKA LIK, T ADEUSZ BARCZAK
Akademia Techniczno-Rolnicza, Katedra Zoologii, ul. Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz,
molik@atr.bydgoszcz.pl
ABSTACT: This paper aims to broaden the knowledge of the influence of the different
kinds of habitats for dead wood fungi invertebrates by studying Ciidae beetles living in dead
and alive basidiocarps of Fomes fomentarius. Collections of sporophores were made in the
following sites: „Cisy Staropolskie and „Brzęki”. The total collected Ciidae beetles include
12 976 individuals. The number of insects differed significantly among basidiocarps collected in the different habitats and in the different seasons of the year. The number of individuals increased in the autumn and in the winter and it was the lowest in the summer. The
most numerous samples were extracted from F. fomentarius sporophores collected in „Cisy
Staropolskie” site.
KEY WORDS: Coleoptera, Ciidae, saproxylic insects, Fomes fomentarius.
170
KOMUNIKATY NAUKOWE
Obowiązujące w leśnictwie zasady hodowli ograniczają istnienie optymalnej liczby siedlisk, niezbędnych do bytowania wielu gatunków owadów związanych z rozkładającym się drewnem (ROZWAŁKA 2003), dlatego też organizmy saproksyliczne można obecnie traktować jako jeden z wyznaczników
stopnia naturalności ekosystemów leśnych. Niewątpliwie chrząszcze z rodziny Ciidae, wykazywane przez wielu autorów jako wybitnie mikofagiczne
i bardzo liczne w owocnikach różnych gatunków grzybów porastających substrat drzewny, należą do wyżej wymienionej grupy organizmów (O STROWSKI
1965; OKLAND 1995; LIK 2001).
Ciidae, których sezonowa dynamika liczebności była przedmiotem niniejszych badań, pozyskiwano z owocników hubiaka pospolitego – Fomes fomentarius (L.ex FR.) KICK , zbieranych z rezerwatów położonych na terenie Borów Tucholskich: „Cisy Staropolskie” (Tilio cordate-Carpinetum betuli),
„Brzęki” (Stellario holosteae-Carpinetum betuli). Materiał pobierano z obu
siedlisk jesienią i zimą 1996 r. oraz wiosną i latem 1997 r., przy czym z rezerwatu „Cisy Staropolskie” zgromadzono 154 owocniki, a z rez. „Brzęki” – 144
grzyby. Zebrane owocniki podzielono na dwie grupy – owocniki żywe i martwe, umieszczono w słojach Weck’a, zabezpieczono gazą i odstawiono w ciepłe miejsce, w celu hodowli owadów. Opuszczające owocniki chrząszcze
konserwowano w 70% roztworze alkoholu etylowego. Uzyskane wyniki
przeliczono na 100 gramów owocnika hubiaka pospolitego (tzw. zasiedlenie).
Owocniki F. fomentarius pochodzące z rezerwatu „Cisy Staropolskie”
charakteryzowała większa liczebność i wielkość zasiedlenia przez chrząszcze
z omawianej rodziny, niż grzyby z rez. „Brzęki” (Tab.). Preferowanie przez
Ciidae hub zebranych w siedlisku Tilio cordate-Carpinetum betuli, mogło być
związane z wyższym stopniem heterogeniczności zbiorowisk grądowych niż
Tab. Zależność liczebności (L) i stopnia zasiedlenia (Z – liczba okazów przypadających na
100 g owocnika Fomes fomentarius) chrząszczy z rodziny Ciidae od pory roku.
„Cisy Staropolskie” – siedlisko gr¹ du
„Brzê ki siedlisko nizinnego lasu dê bowo-
subkontynentalnego (Tilio cordate-Carpinetum betuli)
grabowego (Stellario holosteae-Carpinetum betuli)
owocniki martwe
wiosna
owocniki ¿ ywe
owocniki martwe owocniki ¿ ywe
razem
razem
L
Z
L
Z
L
Z
L
Z
L
Z
L
Z
1662
157,85
811
54,83
2473
97,67
961
52,26
26
3,07
987
36,77
lato
230
55,56
165
8,95
395
17,49
215
21,45
3
0,29
218
10,67
jesieñ
1780
173,59
465
42,22
2245
105,55
1036
114,82
63
6,82
1099
60,21
zima
81
57,61
3246
109,51 3327
107,16
1573
153,36
659
65,01
2232
109,44
razem
3753
142,54
4678
63,43
84,22
3785
100,41
751
19,65
4536
52,80
8440
171
leśnych. Wpływ zróżnicowania biologicznego i żyzności siedliska na wielkość
zasiedlenia owocników grzybów przez Ciidae potwierdziły badania THUNESA (1994) oraz THUNESA i WILLASENA (1997).
W obu siedliskach odnotowano tendencję do liczniejszego zasiedlania
martwych okazów hubiaka pospolitego, z wyjątkiem owocników zbieranych
zimą w grądzie sukontynentalnym (Tab.). Według THUNESA i WILLASENA
(1997) Ciidae zasiedlają już owocniki żywe, ale intensywnie w nich żerując
i rozmnażając się, doprowadzają do śmierci zajętego grzyba, stąd też znaczne nagromadzenie okazów w hubach martwych.
Niezależnie od siedliska zbioru owocników hubiaka pospolitego i stopnia
rozkładu hub, zaobserwowano wzrost zasiedlenia i liczebności Ciidae w próbach jesiennych i zimowych (Tab.). Możliwe, że przyczyną tego zjawiska było
pojawienie się w wyżej wymienionych próbach nowej generacji chrząszczy.
Ciidae często wykorzystują ten sam grzyb przez kilka pokoleń, zaś głównym
bodźcem do ich dyspersji staje się brak substancji pokarmowych w wybranym owocniku (JONSSON 2002).
Konkludując należy stwierdzić, że na liczebność i wielkość zasiedlenia
owocników hubiaka pospolitego przez chrząszcze z rodziny Ciidae wpływają
zarówno warunki środowiska – siedlisko i pora roku, jak i cechy mikorośrodowiska – owocnika.
PIŚMIENNICTWO
JONSSON M. 2002: Dispersal ecology of insects inhabiting wood-decaying fungi. Doctorat
thesis. Swedish University of Agriculture Science, Uppsala.
LIK M. 2001: Entomofauna owocników hubiaka pospolitego (Fomes fomentarius) w strefie
podmiejskiej Bydgoszczy. [W:] INDYKIEWICZ P. i in. (red.): Bioróżnorodność i ekologia
populacji zwierzęcych w środowiskach zurbanizowanych. Wyd. Nice, Bydgoszcz: 62-68.
OKLAND B. 1995: Insect fauna compared between six polypore species in southern Norvegian spruce forest. Fauna norv., B, 42: 21-26.
OSTROWSKI F. 1965: Owady stwierdzone w hubach, Annales UMCS, Lublin, 20, 8:121-131.
ROZWAŁKA Z. 2003: Zasady hodowli lasu. Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych w Bedoniu. 159 ss.
THUNES K. H. 1994. The coleopteran fauna of Piptoporus betulinus and Fomes fomentarius
in western Norway. Ent. fennica, 5:157-168.
THUNES K. H., WILLASSEN E. 1997: Species composition of beetles (Col.) in the bracket
fungi Piptoporus betulinus and Fomes fomentarius: an explorative approach with canonical correspondence analysis. J. nat. Hist., 31: 471-486.
172
KOMUNIKATY NAUKOWE
Różnorodność gatunkowa czerwców (Hemiptera: Coccinea)
w Polsce – problemy jej ochrony
Species diversity of scale insects (Hemiptera: Coccinea) in Poland
– problems of its protection
BOŻENA ŁAGOWSKA 1 , KATARZYNA GOLAN 2, KRZYSZTOF STEPANIUK 1
1
Katedra Rozwoju Rolnictwa i Agrobiznesu, Politechnika Białostocka, ul. S. Tarasiuka 2,
16-001 Kleosin, e-mail: LagowskaB@poczta.onet.pl
2
Katedra Entomologii, Akademia Rolnicza, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin
ABSTRACT: The scale insects fauna of Poland and the main threats to species diversity of
Coccinea are discussed. The application of the new IUCN/WCU classification of threats to
scale insect are also considered. The scale insects protection should concentrate on preserving the distribution areas and habitats. Species protection should be limited to
Porphyrophora polonica (L.) and this postulate is based on historical and ecological arguments.
KEY WORDS: scale insects, Poland, species diversity, protection.
Czerwce są jedną z najmniej licznych grup owadów; fauna światowa liczy
około 7,4 tys. gatunków, w Polsce stwierdzono dotychczas 185 gatunków należących do 9 rodzin i 94 rodzajów. Wśród nich 141 gatunków tworzy grupę
czerwców rodzimych, pozostałe gatunki (44) żyją wyłącznie w szklarniach.
Należy zaznaczyć, że jest to lista otwarta, bowiem wśród rodzimych gatunków wciąż brakuje przedstawicieli wielu rodzin i rodzajów (np. Aclerdidae,
Scythia, Exaeretopus, Rhizopulvinaria, Rhodococcus) występujących u naszych sąsiadów.
Ze względu na ograniczony zakres badań faunistyczno-inwentaryzacyjnych, liczba gatunków wykazanych w poszczególnych krainach geograficznych Polski jest bardzo zróżnicowana. Tylko 3 krainy posiadają zadawalający
stan poznania fauny czerwców (ponad 60% liczby krajowych gatunków). Natomiast aż w 10 krainach liczba wykazanych gatunków stanowi poniżej 20%
fauny krajowej.
W faunie krajowej 43 gatunki (30,5% krajowej fauny) można uznać za
czerwce rzadkie. Dotychczas zanotowano ich obecność tylko w 1–2 krainach
na pojedynczych stanowiskach. W tej grupie, aż 32 gatunki związane są z trawami, turzycami lub wieloletnimi ziołami, w tym kilkanaście z nich (np. Cerococcus cycliger (GOUX), Chaetococcus sulci (GREEN) notowano wyłącznie
na murawach i zaroślach kserotermicznych.
Przy obecnym , dosyć niskim, poziomie wiedzy ekologicznej o czerwcach
krajowych oraz wobec niedostatku i niedoskonałości badań ilościowych,
ustalenie gatunków zagrożonych w grupie czerwców rzadkich według wska-
173
zówek podanych przez T ROJANA (2000) praktycznie jest niemożliwe. Stosując najnowsze kategorie zagrożeń IUCN/WCU grupę czerwców rzadkich należałoby zaliczyć do gatunków niedostatecznie zbadanych.
W obecnej sytuacji, zakładając, że gatunki zagrożone to te o niskiej liczebności, zwykle występujące lokalnie i w izolowanych populacjach, wszystkie czerwce rzadkie można uznać za zagrożone. Również stosując dotychczasowe kategorie zagrożeń zalecane przez IUCN, oparte w znacznej mierze
na ocenie intuicyjnej, czerwce rzadkie można zaliczyć do kategorii gatunków
zagrożonych z powodu rzadkości.
W literaturze polskiej i krajowej trudno się doszukać prac poruszających
problematykę ochrony czerwców. Jedną z przyczyn jest zapewne brak dobrego rozeznania odnośnie ich biologii, upodobań środowiskowych i znaczne
„luki” inwentaryzacyjne. Małe rozmiary ciała czerwców (w faunie krajowej
przeważają samice o wymiarach od 1 do 5 mm), ich ścisły związek z rośliną
żywicielską, ukryty tryb życia przemawiają za przyjęciem strategii ochrony
skierowanej na ochronę obszarową i siedliskową (głównie użytków ekologicznych). Czerwce zdecydowanie preferują środowiska oligotroficzne, praktycznie tereny piaszczyste, wrzosowiska, często występują wśród skałek. Siedliska te są ostoją nie tylko gatunków stenotopowych, ale także tych o szerszej plastyczności środowiskowej, które zostały wyparte z innych środowisk
działalnością człowieka. Stąd też postępująca eutrofizacja środowisk jest poważnych zagrożeniem dla różnorodności gatunkowej tej grupy owadów,
w tym dla gatunków rzadkich. Zagrożeniem dla czerwców jest również wiosenne wypalanie traw.
Prowadzone w kilku krainach systematyczne badania faunistyczne wykazały, że murawy i zarośla kserotermiczne są szczególnie chętnie zasiedlane
przez czerwce. Znajdowano tam od 28 do 42 gatunków (KOTEJA, ŻAK-OGAZA 1989; ŁAGOWSKA, KOTEJA 1996; ŁAGOWSKA, GOLAN 2002). Wśród nich
liczną grupę stanowią gatunki rzadkie w większości związane z trawami
i wieloletnimi ziołami. Stąd też objęcie ochroną prawną użytków ekologicznych w tym kserotermicznych muraw i zarośli zwiększa szansę ochrony różnorodności gatunkowej czerwców. W tych siedliskach, szczególne znaczenie
będą miały zabiegi ochronne zabezpieczające murawy przed ekspansją
drzew i krzewów.
Z ochrony gatunkowej powinien korzystać jeden gatunek, a mianowicie
czerwiec polski – Porphyrophora polonica (L.). Za jego ochroną przemawiają
argumenty historyczne i ekologiczne. Czerwiec ten początkowo powszechnie
występował w Polsce, która jest uważana za centrum jego rozsiedlenia. Jeszcze w latach 60. jego obecność stwierdzono na 38 stanowiskach (WERNE RÓWNA 1971). Prowadzone w późniejszym okresie prace faunistyczne nie
potwierdziły występowania czerwca polskiego nawet w tych krainach geograficznych Polski, które zostały uznane za tereny o dobrym stanie inwenta-
174
KOMUNIKATY NAUKOWE
ryzacji czerwców. Zmniejszająca się przestrzeń życiowa tego gatunku (nieużytki, pastwiska i odłogi), a także w przeszłości intensywna eksploatacja w
celu pozyskania karminowego barwnika, uznane zostały za przyczyny stopniowego zanikania tego historycznego czerwca w Polsce i w całej Europie.
Dopiero w ostatnich kilku latach udało się stwierdzić jego obecność w kilku
nowych miejscach, co wskazuje na potrzebę wznowienia intensywnych poszukiwań tego gatunku w celu ustalenia stanowisk, które powinny zostać objęte ochroną prawną.
PIŚMIENNICTWO
K OTEJA J., Ż AK-O GAZA B. 1989: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Gór Świętokrzyskich.
Fragm. faun., 32:19-34.
ŁAGOWSKA B., KOTEJA J. 1996: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Roztocza. Fragm. faun., 39
(4): 29-42.
ŁAGOWSKA B., G OLAN K. 2002: Materiały do poznania czerwców (Hemiptera: Coccinea)
Wyżyny Lubelskiej. Wiad. entomol., 21 (2): 69-85.
TROJAN P. 2000: Wyznaczanie gatunków owadów zagrożonych wyginięciem. Wiad. entomol.,
18, Supl. 2: 221-232.
WERNERÓWNA H. 1971: Rozmieszczenie czerwca polskiego Porphyrophora polonica (L.)
(Homoptera, Coccoidea) w Polsce i krajach ościennych. Przegl. zool., 15 (3): 287-291.
Motyle (Lepidoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza
Iławskiego
Butterflies (Lepidoptera) of the Iława Lakeland Landscape Park
ANDRZEJ OLEKSA 1, ARTUR BARANOWSKI 2, ANNA OLEKSA 3
1
2
Zakład Ekologii, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz, e-mail: olek@ab-byd.edu.pl
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska UMK, Zakład Ekologii, ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń
3
ul. J. Porazińskiej 6/20, 85-792 Bydgoszcz
ABSTRACT: Preliminary studies on Lepidoptera of the Iława Lakeland Landscape Park
(NE Poland) were done in 1999–2003. We recorded ca. 500 species of Lepidoptera, in that
number 71 species of butterflies (Hesperioidea, Papilionoidea). A great value of the studied
area for Lepidoptera results from habitat diversity and low level of human impact. The most
175
interesting species are: Brenthis daphne, Argyronome laodice, Coenonympha tullia, Lycaena
dispar, Monochroa palustrella, Anarta cordigera, Carsia sororiata, regarded as endangered or
vulnerable in Poland. During the present study we do not confirmed the presence of
Gastropacha ilicifolia and Boloria aquilonaris which were recorded in the end of XIX century and now are probably extinct in the area under study.
KEY WORDS: Lepidoptera, Iława Lakeland, NE Poland, Anarta cordigera, Argyronome
laodice, Boloria aquilonaris, Brenthis daphne, Coenonympha tullia, Carsia
sororiata, Gastropacha ilicifolia, Lycaena dispar, Monochroa palustrella.
Obszar Pojezierza Iławskiego, podobnie jak inne tereny Polski północnowschodniej, nie doczekał się dotychczas kompleksowego opracowania fauny
motyli. Nieliczne informacje na temat tego terenu podaje SPEISER (1903),
który odławiał motyle w okolicach Susza i Zalewa. Bardziej aktualne informacje o występowaniu motyli minujących części Pojezierza Iławskiego podaje BUSZKO (1992). Do stosunkowo najlepiej poznanych należą motyle dzienne, o których informacje znalazły się w „Atlasie rozmieszczenia motyli
dziennych Polski” (BUSZKO 1997). Stanowiska interesujących gatunków motyli z Pojezierza Iławskiego podaje OLEKSA (2001) oraz OLEKSA i BARAN
(2002).
Wstępne badania nad motylami Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego (PKPI) były prowadzone w okresie od 1999 do 2003 roku z największym nasileniem prac przypadającym na lipiec. Miały one charakter nieregularnych penetracji całego obszaru PKPI wraz z otuliną. Najlepiej zbadane
zostały okolice Jerzwałdu (DE06) oraz rez. „Jezioro Gaudy” (CE95 i CE96).
Główną metodą badań były dzienne obserwacje prowadzone w różnych środowiskach, przeważnie na łąkach, torfowiskach, wzdłuż dróg i linii oddziałowych w lasach oraz na polanach, a także odłowy do światła, prowadzone na
terenie wsi Jerzwałd, a także w środowiskach leśnych przy użyciu agregatu
prądotwórczego. Część materiału zgromadzono przy pomocy samołówki
świetlnej, działającej od kwietnia do końca lipca 2000 w Jerzwałdzie.
Na terenie PKPI wraz z otuliną stwierdzono występowanie 71 gatunków
motyli dziennych (Hesperioidea, Papilionoidea). Spośród ciekawszych gatunków wymienić można pospolicie występującą na zrębach i środowiskach
okrajkowych dostojkę Brenthis daphne (DEN. et S CHIFF.) oraz kilka gatunków związanych z terenami podmokłymi: Heteropterus morpheus (P ALL.),
Lycaena dispar (HAW.), Argyronome laodice (PALLAS) i Coenonympha tullia
(MÜLL .). Lista gatunków motyli dziennych jest najprawdopodobniej kompletna, zaś teren PKPI można określić jako istotną ostoję bioróżnorodności
grupy.
176
KOMUNIKATY NAUKOWE
Znacznie gorzej prezentuje się stan poznania pozostałych Lepidoptera.
Godny odnotowania jest fakt występowania stenotopowych gatunków związanych z torfowiskami wysokimi i przejściowymi – Anarta cordigera
(THNBG.) (Noctuidae) i Carsia sororiata (HBN.) (Geometridae) oraz torfowisk niskich – Monochroa palustrella (DOUGL .) (Gelechiidae).
W trakcie badań, mimo intensywnych poszukiwań, nie udało nam się potwierdzić obecności dwóch rzadkich obecnie, figurujących na „Czerwonej liście” (BUSZKO , NOWACKI 2002) gatunków podawanych przez S PEISERA
(1903): Boloria aquilonaris (STICH .) i Gastropacha ilicifolia (L.).
Duża wartość PKPI jako ostoi motyli wynika z niewielkiego stopnia przekształceń antropogenicznych. Już pobieżne rozpoznanie fauny motyli wskazuje, że do najcenniejszych środowisk PKPI należą torfowiska.
PIŚMIENNICTWO
BUSZKO J. 1997: Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce 1986–1995. Turpress, Toruń. 170 ss.
BUSZKO J. 1992: Struktura i dynamika zasięgów motyli minujących (Lepidoptera) na obszarze Doliny Dolnej Wisły. Wyd. UMK, Toruń.
BUSZKO J., NOWACKI J. 2002: Rząd Motyle Lepidoptera. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN,
Kraków. 155 ss. + suppl. 74 ss.
OLEKSA A. 2001: Uwagi na temat występowania Buckleria paludum (ZELLER , 1841) (Lepidoptera: Pterophoridae) i Carsia sororiata (HÜBNER, 1813) (Lepidoptera: Geometridae)
na torfowiskach Pojezierza Iławskiego. Wiad. entomol., 20 (1-2).
OLEKSA A., B ARAN T. 2002: Nowe stanowiska interesujących Elachistidae i Gelechiidae (Lepidoptera) z północnej Polski. Wiad. entomol., 21 (3): 185-186.
SPEISER P. 1903: Die Schmetterlingsfauna der Provinzen Ost- und Westpreussen. Naturk.
Preuss. Königsberg., 9: 1-149.
177
Aleje śródpolne Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego
jako ostoja owadów saproksylicznych
Alleys of Iława Landscape Park as a refuge of saproxylic insects
ANDRZEJ OLEKSA 1, ROBERT GAWROŃSKI 2
1
2
ul. Ostródzka 4/5, 14-330 Małdyty, e-mail: moschata@poczta.onet.pl
ABSTRACT: Roadside alleys of trees in open, agricultural landscape are recognized as the
most important refugia of the hermit beetle and other saproxylics in northern Poland.
Osmoderma eremita presence pattern of alleys is affected by tree species composition (preference for Tilia cordata) and trunk girth (thicker trees are occupied more often than thinner). Occupation is correlated with the number of trees per alley.
KEY WORDS: saproxylic insects, Osmoderma eremita, Iława Lakeland Landscape Park,
monument trees, alleys.
Martwe drewno stanowi bardzo zróżnicowane mikrośrodowisko, a jego
obecność jest warunkiem zachowania dużej części bioróżnorodności. Jest
ono ważnym elementem dojrzałych drzewostanów, jego zasoby w lasach zagospodarowanych są jednak znacznie zubożone. W tej sytuacji wzrasta rola
okazałych drzew w krajobrazie nieleśnym jako ostoi gatunków saproksylicznych. Paradoksalnie tzw. „gatunki puszczańskie” (np. PAWŁOWSKI 1961;
GUTOWSKI 1995) częściej występują obecnie w krajobrazie rolniczym niż
w użytkowanych gospodarczo lasach (np. OLEKSA i in. 2003).
Celem prezentowanej pracy jest określenie zasobów naturalnych organizmów saproksylicznych występujących w alejach i zadrzewieniach śródpolnych Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego (PKPI) wraz z otuliną ze
szczególnym nastawieniem na skartowanie stanowisk pachnicy Osmoderma
eremita (SCOP.) – gatunku chronionego m.in. na mocy Konwencji Berneńskiej i Dyrektywy Habitatowej oraz rozpoznanie zasiedlenia dziupli przez
roje pszczoły miodnej Apis mellifera. Większość badań terenowych przeprowadziliśmy w lipcu 2003. Podstawą determinacji gatunków były imagines.
Dla dwóch gatunków: O. eremita (SCOP.) i Protaetia lugubris (HERBST), także stadia przedimaginalne i wygląd ekskrementów pędraków (PAWŁOWSKI
1961).
W trakcie prac stwierdziliśmy 73 gatunki chrząszczy, uważanych za gatunki saproksyliczne (RANIUS, JANSSON 2000; S PEIGHT 1992; BOROWSKI 2001).
Na 55,5 km skontrolowanych alei występowanie O. eremita potwierdziliśmy
w przypadku 114 drzew, wobec czego obszar PKPI wraz z otuliną jest naj-
178
KOMUNIKATY NAUKOWE
ważniejszym miejscem występowania tego gatunku w Polsce i jednym z ważniejszych w skali całego areału gatunku (RANIUS i in. 2004). Spośród innych
gatunków szczególnie interesujących faunistycznie należy wymienić Gnorimus variabilis (L.), Anisotoma glabra (KUGELLAN), Palmar rutilans F., Cyllodes ater (HERBST), Elater ferrugineus L., Cyllodes ater (HERBST), Neomida
haemorrhoidalis (F.), Pladydema violaceum (F.), Hymenophorus doublieri
MULSANT, Allecula rhenana B ACH, Chlorophorus herbstii (BRAHAM), Exocentrus lusitanus (L.), Tetrops starkii (CHEVROLAT).
Prawdopodobieństwo zasiedlenia drzewa przez pachnicę wzrasta wraz
z wielkością drzewa. Najchętniej zasiedlane są lipy, natomiast klony – wręcz
unikane. Udział zasiedlonych drzew w danym odcinku alei wzrasta wraz
z ogólną liczbą potencjalnie przydatnych do zasiedlenia drzew w alei, stąd
już sam udział starych, dziuplastych drzew w alejach jest dobrym predykatorem zasiedlenia przez owady saproksyliczne.
Problem usuwania drzew przy drogach stanowi najpoważniejsze zagrożenie dla trwałości populacji pachnicy i innych gatunków saproksylicznych.
Plany modernizacji dróg wiążą się z ich poszerzaniem kosztem wycinki
drzew, co prawdopodobnie w najbliższej przyszłości spowoduje drastyczne
załamanie się populacji gatunków saproksylicznych w najbliższym czasie
o ile nie zostaną podjęte środki zaradcze.
PIŚMIENNICTWO
BOROWSKI J. 2001: Próba waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej na podstawie chrząszczy
(Coleoptera) związanych z nadrzewnymi grzybami. [W:] SZUJECKI A. (red.): Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. SGGW, Warszawa: 287-317.
GUTOWSKI J. M. 1995: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) wschodniej części Polski.
Prace IBL, 811: 3-189.
OLEKSA A., SZWAŁKO P., GAWROŃSKI R. 2003: Pachnica Osmoderma eremita (SCOPOLI, 1763)
(Coleoptera: Scarabaeoidea: Trichiinae) w Polsce – występowanie, zagrożenia i ochrona.
PAWŁOWSKI J. 1961: Próchnojady blaszkorożne w biocenozie leśnej Polski. Ekol. pol., A., 9:
355-437.
RANIUS T., AGUADO L. A., ANTONSSON K., AUDISIO P., B ALLERIO A., CARPANETO G. M.,
CHOBOT K., GJURAŠIN B., HANSSEN O., HUIJBREGTS H., LAKATOS F., MARTIN O., NECULISEANU Z., NIKITSKY N. B., PAILL W., PIRNAT A., RIZUN V., RUICĂNESCU A., STEGNER J., SÜDA I., SZWAŁKO P., TAMUTIS V., TELNOV D., TSINKEVICH V., VERSTEIRT V.,
VIGNON V., VÖGELI M., ZACH P. 2004: Osmoderma eremita (Coleoptera: Scarabaeidae:
Cetoniinae) in Europe. Animal Biodiversity and Conservation. [w druku]
RANIUS T., JANSSON N. 2000: The influence of forest regrowth, original canopy cover and
tree size on saproxylic beetles associated with old oaks. Biol. Conserv., 95: 85-94.
SPEIGHT M. C. D. 1989. Saproxylic invertebrates and their conservation. Nature and Environment Series, No. 42. Council of Europe, Strasbourg. 79 ss.
179
Wstępne wyniki badań nad pszczołami (Apoidea) Parku
Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego *
Preliminary results of studies on bees (Apoidea) of the Iława Lakeland
Landscape Park
ANDRZEJ OLEKSA 1, ANNA OLEKSA 2, K ATARZYNA FALEŃCZYK 3
1
2
3
ul. J. Porazińskiej 6/20, 85-792 Bydgoszcz
Koło Naukowe Przyrodników, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz
ABSTRACT: Preliminary studies on bees of the Iława Lakeland Landscape Park
(NE Poland) were done in 1999–2003. We found 16 species of Bombinae and do not confirmed presence of 2 species recorded 25 years ago, B. ruderatus and B. muscorum, which
are declining in Poland. We recorded Osmia pilicornis, an endangered species of megachilid
bee connected with dead wood. The species was regarded as extinct in Poland according to
„The Polish Red List of Animals”.
KEY WORDS: Apoidea, Bombus, Psithyrus, Osmia pilicornis, Iława Lakeland Landscape
Park, NE Poland.
Tereny Polski północno-wschodniej należą na tle innych obszarów kraju
do poznanych słabo pod względem fauny owadów z nadrodziny pszczół
(Apoidea). Szczególnym ubóstwem danych wyróżnia się położone na zachodzie regionu Pojezierze Iławskie, toteż w roku 2003 rozpoczęliśmy prace nad
zasobami populacyjnymi pszczół Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego (PKPI). Pionierem prac nad pszczołami Prus był A LFKEN (1912,
1913), jednak nie badał on stanowisk położonych w granicach PKPI. W latach 70. XX w. przeprowadzone zostały ogólnopolskie badania nad zasobami populacyjnymi trzmieli na plantacjach koniczyny czerwonej, którymi objęto także stanowiska znajdujące się w otulinie PKPI (SOWA i in. 1990,
1991). W roku 2003 stwierdziliśmy 11 gatunków trzmieli – B. lucorum (L.),
B. terrestris auct. (nec L.), B. cryptarum FABR ., B. hypnorum (L.), B. pratorum (L.), B. lapidarius (L.), B. hortorum (L.), B. pascuorum (SCOP.), B. ruderarius (MÜLL .), B. sylvarum (L.), B. veteranus (FABR.) i 5 gatunków trzmielców – Psithyrus bohemicus (SEIDL), P. vestalis (GEOFFR. in FOURCR.), P. rupestris (FABR.), P. campestris (PANZ.), P. sylvestris L EP. Nie udało nam się od* Praca zrealizowana przez Koło Naukowe Przyrodników Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
180
KOMUNIKATY NAUKOWE
naleźć dwu gatunków łowionych w 1978 roku (SOWA i in. 1990): B. ruderatus
(FABR .) i B. muscorum (L.). Obydwa gatunki wykazują w ostatnich latach
spadek liczebności (J. BANASZAK, inf. ustna) – brak stwierdzeń z terenu
PKPI być może potwierdza to zjawisko. Łączna liczba gatunków Bombinae
wynosi 18, co stanowi 46% liczby gatunków znanych z Polski i świadczy o dużym bogactwie fauny pszczół.
Na wzmiankę zasługuje również stwierdzenie Osmia pilicornis SMITH
(Jerzwałd, DE05, 26 V 2003, 1&, linia oddziałowa pomiędzy młodnikiem sosnowym a subatlantyckim grądem Stellario-Carpinetum, przy pniaku z otworami wylotowymi chrząszczy). Gatunek ten został omyłkowo scharakteryzowany na „Czerwonej liście ...” jako wymarły w Polsce (GŁOWACIŃSKI 2002).
Ostatnio był on wykazywany jedynie z Puszczy Augustowskiej (BANASZAK,
KRZYSZTOFIAK 1996), zaś z pierwszej połowy XX wieku był wymieniany ze
Śląska i Pomorza (BANASZAK i in. 2002).
Badania nad pszczołowatymi PKPI są kontynuowane. Prowadzone są
prace nad strukturą zgrupowań Apoidea łąk śródleśnych, jak również realizowany jest projekt aktywnej ochrony pszczół związanych gniazdowo ze starą zabudową wiejską.
PIŚMIENNICTWO
ALFKEN J. D. 1912: Die Bienenfauna von Westpreussen. Ber. Westpr. Bot. Zool. Ver., 34:
1-96.
ALFKEN J. D. 1913: Die Bienenfauna von Ostpreussen. Schr. Phys.-Ökon. Ges., 53:
114-182.
B ANASZAK J., K RZYSZTOFIAK A. 1996: The natural bee resorces of the Wigry National
Park. Pol. Pismo ent., 65: 33-50.
BANASZAK J., ROMASENKO L., CIERZNIAK T. 2002: Błonkówki – Hymenoptera, Pszczołowate – Apidae, Podrodzina smuklikowate – Halictinae. Klucze oznacz. Owad. Pol., Toruń,
XXIV, 68b: 1-112.
GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2002: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 155 ss. + suppl. 74 ss.
SOWA S., D YLEWSKA M., R USZKOWSKI A. 1991: Trzmiele Pojezierza Mazurskiego. Pszczeln. Zesz. Nauk., 35: 103-111.
SOWA S., RUSZKOWSKI A., B ILIŃSKI M., KACZMARSKA K., WOJDASZKA J. 1990: Trzmiele
wschodniego Pomorza. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: 73-83.
181
Stan poznania chrząszczy wodnych (Coleoptera) obszarów
chronionych Polski
State of knowledge on water beetles of protected areas in Poland
JOANNA P AKULNICKA, IWONA KAŹMIERSKA
Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, ul. Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn, Poland,
e-mail: joanna.pakulnicka@uwm.edu.pl
ABSTRACT: 261 species of water beetles have been found in the protected areas of Poland.
Among 45 threatened species, only 47% occured there. To determine, what is a role of these
areas in species protection, there is a need to study much protected areas in Poland.
KEY WORDS: Coleoptera, water beetles, national parks, landscape parks, threatened species.
Obszary chronione w Polsce zajmują obecnie 9,1% powierzchni kraju
(WALCZAK i in. 2002). Na ich terenie reprezentowane są wszystkie typy środowisk wodnych zarówno naturalnych jak i antropogenicznych. Obszary te
coraz częściej stają się obiektem badań nad entomofauną wodną. Mimo bogatego piśmiennictwa dotyczącego fauny chrząszczy wodnych, niewiele jest
prac poświęconych tej grupie owadów w obszarach chronionych na terenie
kraju. Wiele z nich ma charakter wstępnych doniesień. Celem tej pracy jest
rozpoznanie stanu badań nad koleopterofauną zasiedlającą obszary chronione kraju oraz próba odpowiedzi na pytanie – czy miejsca te skutecznie chronią gatunki, których występowanie bądź nawet istnienie w kraju jest w różnym stopniu zagrożone.
Podstawą tego opracowania są dane literaturowe oraz własne dotychczas
niepublikowane. Zawarte są w nich informacje na temat chrząszczy zasiedlających 12 różnego typu obszarów chronionych na terenie kraju.
Do tej pory na obszarach chronionych udokumentowano występowanie
261 gatunków chrząszczy wodnych, co stanowi 72% całej koleopterofauny
stwierdzonej dla Polski (RAZOWSKI 1991). Spośród nich – 21 gatunków, to
chrząszcze uwzględnione w „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących” w kraju o różnym statusie zagrożenia (2 z nich to gatunki krytycznie
zagrożone [CR], 6 – zagrożone [EN], 3 – bliskie zagrożenia [NT], 7 – narażone [VU] oraz 3 najmniejszej troski [LC] (PAWŁOWSKI i in. 2002). Stanowią one około 47% wszystkich gatunków chrząszczy wodnych uwzględnionych w „Czerwonej liście ...”.
Liczba gatunków o różnym statusie zagrożenia jest różna dla badanych
obszarów, co ma związek nie tylko z ich powierzchnią i stopniem zróżnicowania w nich sieci hydrograficznej, ale przede wszystkim odzwierciedla in-
182
KOMUNIKATY NAUKOWE
tensywność i dokładność prowadzonych tu badań. Z analizy materiału wynika, że najdokładniej rozpoznana została koleopterofauna Puszczy Białowieskiej. Krzywa reprezentatywności dla wszystkich obszarów chronionych łącznie wykazuje bardzo nieznaczną tendencje wzrostową, co wskazuje, że dalsze badania nad fauną chrząszczy obszarów chronionych tylko w niewielkim
stopniu podniosą listę gatunków w nich stwierdzanych. Nie mniej jednak ponad połowa gatunków posiadających status gatunków zagrożonych, nie została wykazana w analizowanych obszarach, co wskazuje na potrzebę objęcia
badaniami pozostałych obszarów chronionych w kraju. Dopiero pełne rozpoznanie pozwoli na określenie, czy bierna ochrona gatunków poprzez tworzenie obszarów chronionych spełnia zamierzoną funkcję i zabezpiecza występowanie, a nawet istnienie populacji wielu gatunków rzadkich w Polsce.
PIŚMIENNICTWO
ABRASZEWSKA-KOWALCZYK A., KOWALCZYK J. K., HEJDUK J., PRZYBYLSKI M., TUSZEWICKI W. 2002: Świat zwierząt Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego. Mantis, Olsztyn.
101 ss.
BIESIADKA E. 1973: Water beetles found in peat – bogs of High Karkonosze Mts. And Góry
Izerskie Mts. Prz. zool., 17 (4): 441-445.
BIESIADKA E. 1991: Środowiskowe rozmieszczenie chrzaszczy (Coleoptera) wodnych w Karkonoszach. [W:] Geologiczne Problemy Karkonoszy. Materiały z sesji naukowej w Karpaczu. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław: 263-273.
BIESIADKA E., PAKULNICKA J. 2004: Water beetles (Coleoptera) in Łomżyński Landscape
Park of Valley of Narew River. Parki nar. Rez. przyr., [w przygotowaniu do druku]
BUCZYŃSKI P., CZACHROWSKI S., LECHOWSKI L. 2001: Some groups of water insects (Odonata, Heteroptera, Coleoptera, Trichoptera) of the projected reserve „Hanging peat bogs
by Jaczno Lake” and its surroundings: results of preliminary studies. Rocz. nauk. Pol.
Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 5: 27-42.
BUCZYŃSKI P., PIOTROWSKI W. 2002. Contribution of the knowledge of water beetles (Coleoptera) of the Poleski National Park. Parki nar. Rez. Przyr., 21: 185-194.
B UCZYŃSKI P., P RZEWOŹNY M. 2002: Water beetles (Coleoptera) of the Krzczonowski
Landskape. Parki nar. Rez. Przyr., 21: 283-297.
BUCZYŃSKI P., CZACHOROWSKI S., MOROZ M., STRYJECKI R. 2003: Odonata, Trichoptera,
Coleoptera and Hydrachnidia of springs in Kazimierski Landskape Park (Eastern Poland) and factors affecting the characters if these ecosystems. Supplementa ad Acta hydrobiol., 5: 13-29.
BUCZYŃSKI P., S ERAFIN E. 2004: Pierwsze dane o chrząszczach (Coleoptera) i chruścikach
(Trichoptera) zbiorników antropogenicznych w parkach krajobrazowych Łuku Mużakowa (Polska, Niemcy). Parki nar. Rez. Przyr.
BUCZYŃSKI P., SERAFIN E., LECHOWSKI L. 2004: Selected aquatic insects (Odonata, Heteroptera, Coleoptera, Trichoptera) of Narwiański National Park – results of preliminary
studies. Parki nar. Rez. Przyr.
183
GUTOWSKI M., J AROSZEWICZ B. (red.) 2001: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL,
Warszawa. 403 ss.
PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., M AZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. [W:] G ŁOWACIŃSKI Z.
(red.): Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce, IOP PAN, Kraków:
88-110
RAZOWSKI J. (red.) 1991: Wykaz zwierząt Polski. Krakowskie Wydawnictwo Zoologiczne,
Kraków.
WALCZAK M., RADZIEJOWSKI W., S MOGORZEWSKA M., SIENKIEWICZ J., GACKA-GRZESIKIEWICZ E., P ISARSKI Z. 2001: Obszary chronione w Polsce. Wyd. III. Instytut Ochony
Środowiska, Warszawa. 235 ss.
Wstępne wyniki badań nad sprężykowatymi (Coleoptera: Elateridae)
zbiorowisk borowych Parku Krajobrazowego „Lasy Janowskie”
Preliminary study of the click-beetles (Coleoptera: Elateridae) of the
coniferous forest in the „Lasy Janowskie” Landscape Park
K RZYSZTOF PAWLĘGA
Katedra Zoologii Akademii Rolniczej w Lublinie; ul Akademicka 13; 20-950 Lublin,
krzychp@ursus.ar.lublin.pl
ABSTRACT: In this study click-beatles fauna of four kinds of the coniferous forest communities in the „Lasy Lanowskie” Landscape Park was examined. The adult forms of Elateridae
were collected by use of entomological umbrella and entomological drawer. Microbiotops
of their development were also sought for. 31 species of Elateridae have been found. 7 rare
species were recognized and among them relicts of original forests. The most frequently
Athous subfuscus i Dalopius marginatus were noticed.
KEY WORDS: click-beetles, Elateridae, Coleoptera, coniferous forest, relics of natural forests, Sandomierz Lowland, SE Poland.
Park Krajobrazowy „Lasy Janowskie” położony jest całkowicie na obszarze Równiny Biłgorajskiej, będącej najbardziej na północ wysuniętym mezoregionem Kotliny Sandomierskiej (KONDRACKI 2000). Stanowi on jeden
z większych zwartych kompleksów leśnych w Polsce. Cechuje się wysokimi
walorami przyrodniczymi – m.in. różnorodnością zbiorowisk roślinnych,
z których najwartościowsze objęto ochroną rezerwatową. Pod względem
zróżnicowania borów tereny Parku zajmują pierwsze miejsce w Polsce, a pod
względem zróżnicowania torfowisk – drugie po Poleskim Parku Narodowym
(FIJAŁKOWSKI 1996, 1997).
184
KOMUNIKATY NAUKOWE
Dotychczas nie prowadzono badań nad sprężykowatymi zbiorowisk borowych Lasów Janowskich, z wyjątkiem notatek o 4 gatunkach tych chrząszczy,
podawanych ze zbiorowisk boru świeżego i wilgotnego Parku (BUCHHOLZ ,
OSSOWSKA 1993; PAWLĘGA 2002).
Badania fauny Elateridae prowadzono w latach 1997–2001, w następujących zbiorowiskach borowych: borze świeżym (Leucobryo-Pinetum), śródlądowym borze suchym (Cladonio-Pinetum), wyżynnym jodłowym borze mieszanym (Abietetum polonicum) i kontynentalnym borze mieszanym (Querco
roboris-Pinetum).
Postacie dorosłe zbierano przy pomocy czerpaka i parasola entomologicznego (próby ilościowe i jakościowe). Dodatkowo, materiał gromadzono
poprzez wybieranie postaci dorosłych z „napływek” oraz metodą „na upatrzonego”. Przeszukiwano także mikrobiotopy ich rozwoju (próchniejące
pnie drzew, gleba wokół pni).
W wyniku prowadzonych badań zgromadzono 2049 osobników Elateridae
należących do 31 gatunków, w tym 24 gatunki postaci dorosłych z prób ilościowych i 7 gatunków dorosłych i larw z prób jakościowych. Do najliczniej
poławianych należały Athous subfuscus i Dalopius marginatus. Gatunki te
tworzyły grupę eudominantów. Grupę subdominantyów stanowiły Agrypnus
murinus i Prosternon tesselatum. Do recedentów zaliczono: Actenicerus sjaelandicus, Ampedus balteatus i Ectinus aterrimus. Pozostałe 24 gatunki występowały mniej licznie. Największą liczbę gatunków pozyskano w kontynentalnym borze mieszanym (24), najmniejszą zaś w borze suchym – 6 gatunków.
Objęcie ochroną rezerwatową części obszarów zbiorowisk borowych Parku, pozwoliło zachować najcenniejsze ich fragmenty – w tym stare, często
próchniejące drzewostany iglaste i liściaste. Stanowią one środowisko rozwoju i bytowania dla wielu rzadkich gatunków sprężykowatych. W zebranym
materiale stwierdzono występowanie 7 rzadkich i bardzo rzadkich gatunków
Elateridae. Wśród nich występował Crepidophorus mutilatus – relikt lasów
pierwotnych. Larwy tego gatunku zebrano w kontynentalnym borze mieszanym, ze środka próchniejącego, świeżo złamanego pnia olchy.
PIŚMIENNICTWO
BUCHHOLZ L., OSSOWSKA M. 1993: Nowe dane i uwagi o występowaniu w Polsce niektórych
gatunków z nadrodziny sprężyków (Coleoptera, Elateroidea). Wiad. entomol., 12 (1): 58.
FIJAŁKOWSKI D. 1996: Ochrona przyrody i środowiska naturalnego w środkowo-wschodniej
Polsce. Wydawnictwo UMCS, Lublin. 318 ss.
FIJAŁKOWSKI D. 1997: Szata roślinna Parku Krajobrazowego „Lasy Janowskie”. Wydawnictwo UMCS, Lublin. 214 ss.
185
KONDRACKI J. 2000: Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 441 ss.
PAWLĘGA K. 2002: Nowe dla Wyżyny Lubelskiej i Niziny Sandomierskiej gatunki sprężykowatych (Coleoptera: Elateridae). Wiad. entomol., 21 (1): 57-58.
Biedronki (Coleoptera: Coccinellidae) obszaru ochrony ścisłej
„Bukowa Góra” (RPN)
Ladybirds (Coleoptera: Coccinellidae) of „Bukowa Góra” reserve (RNP)
EWA PIETRYKOWSKA, ZOFIA S TĄCZEK
Zakład Zoologii Instytutu Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin
ABSTRACT: Ladybirds (Coccinellidae) of „Bukowa Góra” natural reserve were investigated in three forest associations: Leucobryo-Pinetum, Abietetum polonicum and Dentario
glandulosae-Fagetum. There were recorded 22 species, which accounted for approximately
30% of the Coccinellidae fauna of Poland. The richest fauna of beetles (19 species, 141
specimens) was collected in association Leucobryo-Pinetum.
KEY WORDS: Coleoptera, Coccinellidae, faunistics, Roztocze National Park, „Bukowa
Góra” reserve, SE Poland.
Wstępne badania nad fauną biedronek na obszarze ochrony ścisłej „Bukowa Góra” – (FB30) (Roztoczański Park Narodowy) prowadzono w 1978
roku, a systematyczne połowy kontynuowano w latach 1986–88. Badaniami
objęto trzy zbiorowiska leśne typowe dla Bukowej Góry (I ZDEBSKI i in.
1979): bór świeży (Leucobryo-Pinetum), bór jodłowy (Abietetum polonicum),
oraz buczynę karpacką (Dentario glandulosae-Fagetum). Materiał pozyskiwano z trzech warstw: runa (czerpak entomologiczny), podszytu – z brzozy,
dębu, jarzębiny, sosny, jodły, świerka, buka grabu i jaworu (parasol entomologiczny) i koron drzew – z sosny, jodły, świerka, buka (pułapki Moericka).
W wyniku badań odłowiono łącznie 22 gat. (300 osobn.), co stanowi ponad 30% fauny Polski. Najbogatszym zarówno pod względem ilości gatunków jak i osobników, okazał się bór świeży – 19 gat. (141 osobn.), nieco
uboższym bór jodłowy – 12 gat. (109 osobn.), zaś w buczynie karpackiej odnotowano 5 gat. (50 osobn.). Gatunkiem najliczniej poławianym we wszystkich zbiorowiskach był eurytop Propylea quatuordecimpunctata, skupiony
głównie w runie. W warstwie tej, w obu typach borów, znaczny udział wyka-
186
KOMUNIKATY NAUKOWE
zał również Chilocorus renipustulatus, gatunek podawany także z koron
drzew i pni. W podszycie, na krzewach iglastych, najwięcej owadów pozyskano na sośnie – 8 gat. (18 osobn.), a dominującą biedronką był dendrofilny
Exochomus quadripustulatus. Na krzewach liściastych ilościowo przeważały:
Propylea quatuordecimpunctata i Adalia bipunctata, zasiedlające głównie
brzozę, najliczniejszą zaś w taksony okazała się jarzębina – 5 gat. W warstwie
koron drzew najbogatszym w gatunki był świerk (5 gat.) oraz sosna (4 gat.),
na których odnotowano biedronki związane z drzewami iglastymi: Exochomus quadripustulatus, Aphidecta obliterata i Anatis ocellata.
Coccinellidae zebrane na badanym obszarze reprezentowały 5 elementów
zoogeograficznych: kosmopolityczny skupiający 2 gat., holarktyczny – 1 gat.,
palearktyczny – 13 gat., eurosyberyjski – 2 gat. i eurokaukaski – 4 gat. W zakresie struktury jakościowej i ilościowej dominowały gatunki palearktyczne.
Analiza składu gatunkowego Coccinellidae występujących w borze świeżym obszaru ochrony ścisłej „Bukowa Góra”, wykazała 6 gat. wspólnych
z fauną biedronek odłowionych z koron drzew borów sosnowych w Puszczy
Białowieskiej, Puszczy Białej i Borach Tucholskich (CZECHOWSKA 1995).
Były to: Exochomus quadripustulatus, Coccinella septempunctata, Harmonia
quadripunctata, Myrrha octodecimguttata, Propylea quatuordecimpunctata,
Anatis ocellata. W runie boru jodłowego odłowiono Adalia conglomerata
(1 osobn.) – gatunek borealno-górski, w kraju wykazany z nielicznych stanowisk w kilkunastu krainach. Z obszaru Roztocza (Florianka), podaje go TENENBAUM (1918). Zastanawiające jest, że w zespole tym, mimo intensywności odłowów i zastosowanych metod, nie odnotowano gatunków z rodzaju
Scymnus, elementów charakterystycznych dla drzew iglastych. Również BIELAWSKI (1978), prowadząc badania biedronek w środowisku jedliny ciepłolubnej w Pieninach, podaje taką sugestię.
PIŚMIENNICTWO
B IELAWSKI R. 1978: Biedronki (Coleoptera, Coccinellidae) Pienin. Fragm. faun., 22:
337-357.
CZECHOWSKA W. 1995: Coccinellidae (Coleoptera) of the canopy layer in pine forests.
Fragm. faun., 38: 379-388.
IZDEBSKI K., G RĄDZIEL T., POPIOŁEK Z. 1979: Ścieżka Przyrodnicza na Bukowej Górze
(przewodnik dydaktyczny). Roztoczański Park Narodowy, Lublin. 15 ss.
TENENBAUM Sz. 1918: Dodatek do spisu Chrząszczy z Ordynacji Zamojskiej. Pam. Fizj., 25:
24-34.
187
Ekologiczna charakterystyka rozmieszczenia chruścików
(Trichoptera) Doliny Narwi w okolicach Łomży i Wizny
Ecological characteristics of distribution of caddis larvae in the Narew
River’s valley
KATARZYNA PIOTROWSKA 1 , STANISŁAW CZACHOROWSKI 2
1
Studencko-Doktoranckie Koło Naukowe Ekologów UWM w Olsztynie
2
Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, UWM w Olsztynie
ABSTRACT: The data analysed come from the research in 1984–2003 year. 66 species of
caddis flies were found in wide, low-lying Narew River’s valley in northern part of Poland.
8 Trichoptera species are entered in Red List of Species. The most fauna similarites was between old river beds and the river. The lowest one was in a helocrene spring.
KEY WORDS: caddis flies, protected area, endangered species, red list.
Stan badań nad chruścikami nizinnej, północnej części Polski jest nadal
niezadowalający. Rodzi się silna potrzeba uzupełniania wiedzy o składzie gatunkowym, i strukturze rozmieszczenia chruścików w zbiornikach wodnych
dolin dużych rzek nizinnych.
Celem prezentowanych badań jest dokumentacja faunistyczna oraz poznanie charakterystyki ekologicznego rozmieszczenia larw chruścików (Trichoptera) w Dolinie Narwi w okolicach Łomży i Wizny, z uwzględnieniem
wieloletnich zmian.
Obszar objęty prezentowanymi badaniami wg regionalizacji KONDRACKIEGO stanowi zachodnią wysuniętą część Kotliny Biebrzańskiej, wchodząc
w skład Niziny Północno-Podlaskiej. O występowaniu chruścików na Podlasiu niewiele jeszcze wiadomo. Region podlaski należy do najsłabiej poznanych pod względem fauny Trichoptera.
Materiał stanowiący podstawę tego opracowania zebrano w 2003 roku we
wszystkich typach wód i środowisk istotnych dla występowania chruścików.
Zasadniczą część prób pobrano podczas obozu w lipcu 2003 r. przez uczestników Studencko-Doktoranckiego Koła Ekologów UWM w Olsztynie.
Wcześniejsze dane pochodzą z lat 1985–1993.
Analizowany materiał obejmuje 446 larw i imagines Trichoptera, obejmujący 40 taksonów, (34 pewnie oznaczono do gatunku) zebranych w roku
2003, oraz 1555 larw należących do 60 różnych taksonów, zebranych w latach
1984–1993.
W roku 2003 wykazano obecność 16 nowych gatunków, których nie
stwierdzono wcześniej. Najbogatszą trichopterofaunę stwierdzono w rzekach oraz starorzeczach – po 18 taksonów w każdym, mniej liczną w źródle
helokrenowym (7). W zbiorniku okresowym wykazano 5 taksonów.
188
KOMUNIKATY NAUKOWE
Wśród wykazanych, osiem gatunków jest odnotowanych w „Czerwonej
Liście ...” (S ZCZĘSNY 1992): Ithytrichia lamellaris (EATON), Hydropsyche bulgaromanorum (MALICKY), Beraea maurus (CURTIS ), Beraea pullata (CURTIS), Limnephilus borealis (CURTIS), Limnephilus elegans (CURTIS), Ceraclea
alboguttata (HAGEN) oraz Ceraclea senilis (BURMAISTER ). Jeden gatunek
charakterystyczny jest dla Karpat – Drusus annulatus (STEPHENS).
W zebranym materiale wystąpiły wszystkie klasy dominacji. Najliczniej
reprezentowanymi byli recendenci (42% zebranych okazów). Do recendentów należało 17 gatunków. W kolejnej licznej klasie influentów stanowiącej
22% badanego materiału, wyróżniono 9 gatunków. Klasa domianantów stanowiła 18% okazów zaliczanych do 7 gatunków. Mniejszy udział w materiale
przypadł klasie subdominantów – 15% zawierającej 6 gatunków, to jest:
Athripsodes aterrimus (STEPHENS), Oxyethira flavicornis (PICTET), Anabolia
laevis (ZETTERSTEDT ), Ceraclea sp., Limnephilus flavicornis (FABRICIUS),
Phryganea bipunctata (RETZIUS). Najmniejszy udział procentowy pobranym
materiale charakteryzował klasę eudominantów – 3%, do której należał tylko jeden gatunek – Leptocerus tineiformis (CURTIS).
Analizowano podobieństwa faunistyczne pomiędzy faunami rzeki, starorzeczy, zbiorników okresowych, strumieni i źródła (programu BioDiversity).
Najbardziej odrębnym faunistycznie okazało się źródło (w ujęciu jakościowym, metoda Jaccarda). Starorzecza i zbiorniki okresowe miały faunę chruścików najbardziej podobną (w ujęciu ilościowym, metoda Bray-Curtisa).
Przeprowadzone analizy wskazują na silną integrację trichopterofauny
zbiorników wodnych doliny rzeki nizinnej. Czynnikiem integrującym i ułatwiającym migracje mogą być wiosenne wylewy rzeki (łączność hydrologiczna między rzeką, starorzeczami i zbiornikami okresowymi) oraz kolonizowanie zbiorników w stadium imaginalnym. W tym kontekście na funkcjonowanie trichopterofauny wpływ będą miały nie tylko siedliska wodne (istotne dla
larw), lecz także zadrzewienia w dolinie (istotne dla diapauzujące imagines).
Prezentowane badania uzupełniają wiedzę na temat rozmieszczenia chruścików w profilu podłużnym rzek oraz w profilu poprzecznym doliny dużej
rzeki nizinnej.
Teren doliny Narwi objęty badaniami należy do obszarów o wysokim
stopniu naturalności. Dlatego koniecznością staje się przyszły monitoring,
nie tylko wybranych odcinków dolin rzeki, ale wszystkich wzdłuż całej długości Narwi.
PIŚMIENNICTWO
SZCZĘSNY B.1992: Chruściki (Trichoptera). [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista
zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instutut Ochrony Przyrody PAN, Kraków:
76-79.
189
Znaczenie rezerwatu „Krajkowo” koło Poznania dla ochrony
chrząszczy (Coleoptera) środowisk dolin rzecznych
The importance of „Krajkowo” nature reserve in protection of beetles
(Coleoptera) of river valley environments
PAWEŁ SIENKIEWICZ 1, SZYMON KONWERSKI 2
1
Akademia Rolnicza w Poznaniu, Katedra Entomologii, ul. Dąbrowskiego 159,
60-594 Poznań, e-mail: carabus@au.poznan.pl
2
Akademia Rolnicza w Szczecinie, Katedra Zoologii, ul. Doktora Judyma 20,
71-466 Szczecin, e-mail: s.konwerski@biot.ar.szczecin.pl
KEY WORDS: Coleoptera, flooded areas, nature reserve, the Warta river, Western Poland.
Środowiska okresowo zalewane, szczególnie te związane z dolinami dużych rzek, ulegają w Europie coraz silniejszym przekształceniom. Wiąże się
to z szeroko rozumianą regulacją rzek, przeprowadzanymi melioracjami polegającymi głównie na osuszaniu oraz odlesieniu dolin rzecznych na potrzeby rolnictwa. W wyniku tej działalności naturalne fragmentu dolin rzecznych, które podlegają okresowym wiosenno-letnim cyklom wylewowym stały
się środowiskami rzadkimi i zagrożonymi całkowitą dewastacją. Problem ten
został dostrzeżony szczególnie w Europie Zachodniej, gdzie procesy degradacji są jeszcze mocniej zaawansowane niż np. w Polsce (LUKA i in. 1998;
ZULKA 1993, 1999). Ze względu na opisaną sytuację fragmenty dolin rzecznych z zachowanym, naturalnym lub seminaturalnym układem ekologicznym traktowane są jako ostoje charakterystycznej fauny i flory. Odnajduje
się tu wiele unikalnych zbiorowisk roślinnych stwarzających mozaikę rozmaitych mikrośrodowisk, w których żyje przystosowana do wylewów, również
unikatowa zoocenoza.
Do niezwykle cennych przyrodniczo fragmentów doliny Warty zaliczyć
należy rezerwat „Krajkowo” położony 30 kilometrów na południowy-wschód
od Poznania (UTM XT38). Zachowane są tu naturalne cykle wylewowe rzeki z systemem starorzeczy i cieków wodnych. Rezerwat zajmuje ok. 160 ha
– 70% powierzchni to grądy, lasy łęgowe, 25% stanowią podmokłe łąki oraz
szuwary wielkoturzycowe, 5% zajmują powierzchnie wodne. Mimo wielokrotnie podkreślanej wartości przyrodniczej dotychczas kompleksowo opracowano jedynie rośliny naczyniowe (JACKOWIAK 1990), ptaki (WOŁK 1974),
a z owadów jętki – Ephemeroptera (POPRAWSKA 1960) oraz chrząszcze z rodziny biegaczowatych – Carabidae (SIENKIEWICZ 2003). Dane dotyczące interesującej nas koleopterofauny rozsiane są ponadto w kilku niewielkich doniesieniach (ŁĘGOSZ -O WSIANNA 1963; ŚLIWIŃSKI, L ESSAER 1970; BANA -
190
KOMUNIKATY NAUKOWE
1978; SIENKIEWICZ 2000; JAŁOSZYŃSKI 2001; KONWERSKI, SIENKIE2002; WOJAS 1992).
W trakcie badań chrząszczy rezerwatu „Krajkowo” stwierdzono występowanie wielu zagrożonych wyginięciem oraz rzadkich w skali Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i całego kraju gatunków, związanych z typowymi środowiskami dolin rzecznych i terenów podmokłych. Należą do nich:
Dytiscidae: Graphoderus bilineatus (DEG.);
Carabidae: Carabus clatratus L., Blethisa multipunctata (L.), Bembidion gilvipes STURM ., Pterostichus chamaeleon
(M OTSCH.), Amara fulvipes (AUD .-S ERV.), Stenolophus
mixtus (HERBST .), Stenolophus skirmshiranus STEPH., Trichocellus placidus (GYLL .), Platynus longiventris
(M ANN.), Agonum dolens (S AHLB.), Oodes helopioides
(FABR.); Patrobus septentrionis DEJ.;
Leiodidae: Catops grandicollis ER., Catops morio (FABR.), Leiodes
bicolor (W. L. S CHMIDT), Leiodes ferruginea (FABR .), Liocyrtusa vittata (CURTIS);
Cleridae: Opilo pallidus (OLIV.);
Colydiidae: Pycnomerus terebrans (OLIV.);
Tenebrionidae: Tenebrio opacus DUFT ., Palorus depressus (FABR .);
Curculionidae: Bagous tubulus CALD. et O’BRIEN, Bagous subcarinatus
GYLL ., Bagous puncticollis BOH ., Grypus brunnirostris
(FABR.).
Koleopterofaunę obserwowaną w rezerwacie „Krajkowo” oraz w jego sąsiedztwie można traktować jako unikatową w skali Europy. Dlatego też rezerwat ten powinien spełniać ważną funkcję ostojową nie tylko dla chrząszczy ale zapewne również dla całego kompleksu bezkręgowców.
SZAK
WICZ
PIŚMIENNICTWO
BANASZAK J. 1978: Entomofauna zabytkowych dębów w Rogalinie. Wszechświat, 1978, 5:
123-125.
JACKOWIAK B. 1990: Rośliny naczyniowe rezerwatu „Krajkowo” nad Wartą (woj. poznańskie). Bad. fizjogr. Pol. zach., B – Botanika, 40: 29-56.
JAŁOSZYŃSKI P. 2003: Materiały do poznania Scydmaenidae (Coleoptera: Staphylinoidea) Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Wiad. entomol., 22 (1): 13-24.
KONWERSKI Sz., SIENKIEWICZ P. 2002: Leiodes bicolor (W. L. SCHMIDT, 1841) i L. ferruginea
(FABRICIUS , 1787) (Coleoptera: Leiodidae) – gatunki nowe dla Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Wiad. entomol., 20 (3–4): 174.
LUKA H., WALTHER B., DURRER H. 1998: Die Laufkäferfauna (Col., Carabidae) des Naturschutzgebietes „Petite Camargue Alsacienne” (Elsass, F). Mitt. ent. Basel, 48 (3): 99-140.
191
ŁĘGOSZ -OWSIANNA D. 1963: Przegląd krajowych gatunków z rodzaju Paederus FABRICIUS
(Coleoptera, Staphylinidae). Fragm. faun., 10 (22): 317-359.
POPRAWSKA U. 1960: Jętki (Ephemeroptera) rezerwatu Krajkowo nad Wartą (pow. Poznański). Przyr. Pol. zach., 4: 156-162.
SIENKIEWICZ P. 2000: Amara (Zezea) fulvipes (AUD.-SERV., 1821) (Col., Carabidae) – nowe
stanowisko w Polsce. Wiad. entomol., 19 (2): 120.
SIENKIEWICZ P. 2003: Ground beetles (Col.: Carabidae) of the seasonally flooded meadows
in the valley of the middle course of the Warta – qualitative analysis. Baltic J. Coleopterol., 3 (2): 129-136;
ŚLIWIŃSKI Z., LESSAER M. 1970: Materiały do poznania kózek Polski (Coleoptera, Cerambycidae) ze szczególnym uwzględnieniem Bieszczadów Zachodnich. Roczn. Muz. Górnośl.
w Bytomiu, Przyroda – Studia i materiały entomologiczne, 5: 77-127.
WOJAS T. 1992: Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol., 11 (3): 143-147.
WOŁK K. 1974: Ptaki rezerwatu Krajkowo n. Wartą. Ochr. Przyr., 40: 205-228.
ZULKA K. P. 1993: Überflutung – Stress, Störung oder notwendige Voraussetzung für das
Leben der Bodentiere? Mitteilgn. Dtsch. Bodenkundl. Gesellsch., 69: 79-82.
ZULKA K. P. 1999: 8.7 Flussbauliche Massnahmen und ihre ökologischen Konsequenzen. [W:]
Fliessende Grenzen. Lebensraum Marsch-Thaya-Auen. Sonderdruck – Wien: 305-314.
Rośliniarki (Hymenoptera: Symphyta) Gorczańskiego Parku
Narodowego. Badania wstępne
Sawflies (Hymenoptera: Symphyta) of the Gorce National Park.
A preliminary study
DANUTA SOŁTYK
Instytut Biologii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, 31-054 Kraków ul. Podbrzezie 3
ABSTRACT: In 2003 research on species diversity of sawflies in the Gorce National Park
was undertaken. Forest meadows in the area of Turbacz, Suchora and Kudłoń have been investigated. So far 18 species of sawflies from the Tenthrdinidae family have been found.
KEY WORDS: sawflies, Gorce National Park, Tenthredinidae.
Rośliniarki ( Hymenoptera: Symphyta ) Gorczańskiego Parku Narodowego stanowią słabo poznaną grupę owadów. Dotychczas na tym terenie prowadzone były badania odnoszące się wyłącznie do rodziny Pamphiliidae (PE -
192
KOMUNIKATY NAUKOWE
TRYSZAK 1992), głównie jednak dotyczące problemu masowych pojawów zasnui wysokogórskiej Cephalcia fallenii DALM., (HONOWSKI, HUFLEJT 1988;
ŻUREK, KURZEJA 1992).
Wobec braku informacji związanych z występowaniem w GPN innych gatunków rośliniarek, w 2003 roku rozpoczęto badania, których celem jest
opracowanie zróżnicowania gatunkowego owadów z rodziny Tenthredinidae,
w podrzędzie Symphyta.
Owady dojrzałe stanowiące materiał badawczy odławiano siatką entomologiczną na polanach śródleśnych trzech Obwodów Ochronnych GPN, tj.
Suchory, Turbacza i Kudłonia.
Na tych terenach w okresie: od czerwca do września 2003 roku stwierdzono 18 gatunków rośliniarek z rodziny Tenthredinidae, a mianowicie: Tenthredella bipunctula (K LUG), T. livida (L INNAEUS), T. mandibularis (FABRICIUS),
Tenthredo vespa (RETZIUS), Endotethryx albicornis (FABRICIUS), E. campestris (L INNAEUS ), Cuneala koehleri (K LUG ), Zonuledo zonula (K LUG ),
Z. amoena (GRAVENHORST) Sciapteryx consobrina (KLUG), Eurogaster mesomela (LINNAEUS), Thomsonia litterata (GEOFFROY in FOURCROY), Athalia rosae (L INNAEUS), A. circularis (K LUG), Caliroa annulipes (K LUG), Pristiphora conjugata (DAHLBOM), Pareophora pruni (LINNAEUS) i Nesoselandria
morio (RHOWER).
Przedstawione wyniki mają charakter wstępny. Kontynuacja badań w kolejnych trzech sezonach wegetacyjnych, umożliwi zapewne uzupełnienie zamieszczonego powyżej wykazu gatunków, a także przeprowadzenie obserwacji fenologicznych rośliniarek, występujących w GPN.
PIŚMIENNICTWO
HONOWSKI J., HUFLEJT T. 1988: O występowaniu zasnui wysokogórskiej, Cephalcia falleni
(DALM.) (Hymenoptera, Pamphiliidae), w Gorczańskim Parku Narodowym . Pol. Pismo
ent., 58: 433-445.
PETRYSZAK B. 1992: Stan badań nad fauną Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 11 (4): 5-24.
ŻUREK Z., KURZEJA M. 1992: Obserwacje gradacji zasnui wysokogórskiej Cephalcia falleni
(DALM.) (Hymenoptera, Pamphiliidae), w Gorczańskim Parku Narodowym. Parki nar.
Rez. Przyr., 11 (4): 73-80.
193
Zimowa aktywność kusakowatych (Staphylinidae) w rezerwatach
Wzniesień Łódzkich
Winter activity of Staphylinidae in the reserves of Łódź Upland
AGNIESZKA S OSZYŃSKA-M AJ 1, ANDRZEJ MELKE 2
1
Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź
2
ul. św. Stanisława 11/5, 62-800 Kalisz
ABSTRACT: The activity of Staphylinidae during winter were studied in four reserves in
Central Poland. Data were collected using pitfall traps from soil and litter during two winters in 2000/2001 and 2001/2002. Altogether 48 species of Staphylinidae were identified.
Three species Oxypoda acuminata, Ocalea picata, Anthobium atrocephalum clearly predominated.
KEY WORDS: pitfall traps, subnivean fauna, winter activity, Staphylinidae.
Zimowa aktywność owadów w ściółce, jak i na powierzchni śniegu nie jest
zjawiskiem przypadkowym jak powszechnie się uważa. Z literatury wiadomo
o zimowej aktywności ściółkowej większości znanych rzędów owadów: m.in.
skoczogonków, wojsiłek, chrząszczy, muchówek i błonkówek (RENKEN 1956;
NÄSMARK 1964; AITCHISON 1979, 2001; ŁĘGOWSKI , ŁOZIŃSKI 1995). Jednakże badania w sezonie zimowym prowadzone są niezwykle rzadko, co
skutkuje niewielkim stopniem poznania tego zjawiska.
Badania prowadzono na terenie mezoregionu Wzniesień Łódzkich
[= Wyżyny Łódzkiej] (KONDRACKI 1988). Pułapki rozstawiono w czterech
rezerwatach odzwierciedlających charakter badanego regionu: rez. „Struga
Dobieszkowska” – grąd typowy w dolinie rzeki Młynówki, rez. „Parowy Janinowskie” – kwaśna buczyna niżowa z drzewostanem starych buków, rozwijających się na zboczach parowów erozyjnych, rez. „Molenda” – las mieszany
z udziałem buka, świerka i jodły na granicach ich zasięgu, rez. „Wolbórka”
– naturalny zespół łęgu jesionowo-olszowego otaczający źródła rzeki Wolbórki.
Zastosowano samołowne pułapki glebowe typu Barber, zmodyfikowane
dla potrzeb badań w okresie zalegania pokrywy śnieżnej na podstawie opisów pułapek stosowanych do połowu fauny subniwalnej (NÄSMARK 1964;
AITCHISON 1974). Materiał wybierany był przez dwa sezony w latach 2000
–2002 dwa razy w miesiącu.
W badanym materiale najliczniejsze były skoczogonki, stanowiące prawie
połowę zebranego materiału, na drugim miejscu znalazły się chrząszcze
194
KOMUNIKATY NAUKOWE
(20,7%). Wśród chrząszczy dominowały trzy rodziny: Cantharidae (42,9%),
Carabidae (14,3%) (SOSZYŃSKA, JASKUŁA 2002) i Staphylinidae (32,9%).
W zebranym materiale stwierdzono 1261 osobników kusakowatych,
wśród których zidentyfikowano 48 gatunków. Zdecydowanym eudominantem był gatunek Oxypoda acuminata (STEPH.) (43,3%), a także Ocalea picata (STEPH.) (17,8%) i Anthobium atrocephalum (GYLL.) (10,5%). Poszczególne stanowiska różniły się między sobą liczbą okazów i dominantami, nieznaczne były natomiast różnice w składzie gatunkowym. Najwięcej osobników Staphylinidae stwierdzono w rez. „Struga Dobieszkowska” (41,1%)
i rez. „Molenda” (30,8%), natomiast najmniej w rez. „Parowy Janinowskie”,
choć to właśnie na tym stanowisku stwierdzono największą liczbę gatunków.
Na wszystkich stanowiskach zdecydowanie dominował gatunek O. acuminata, prócz rez. „Struga Dobieszkowska”, gdzie w materiale znalazły się dwa
eudominanty O. acuminata (29%) i O. picata (37%). Warto zaznaczyć, że
O. picata należy do taksonów rzadkich.
Wykazano ścisły związek między aktywnością badanej rodziny chrząszczy,
a czynnikami atmosferycznymi. Kusakowate, w przeciwieństwie do Carabidae (SOSZYŃSKA, JASKUŁA 2002) charakteryzowały się wzmożoną aktywnością z początkiem zimy, kiedy temperatura powietrza gwałtownie spadała.
PIŚMIENNICTWO
AITCHISON C. W. 1979: Winter-active subnivean invertebrates in southern Canada. II. Coleoptera. Pedobiologia, 19: 121-128.
AITCHISON C. W. 2001: The effect of snow cover on small animals. [W:] JONES . H. G., POMEROY J., WALKER D.A., HOHAM R.: Snow ecology. Cambridge Univ. Press: 229-265.
RENKEN W. 1956: Untersuchungen über Winterlager der Insekten. Z. Morphol. Ökol. Tiere, 45: 34-106.
KONDRACKI J. 2000: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 442 ss.
ŁĘGOWSKI D., Ł OZIŃSKI J. 1995: A contribution to the study of spiders and epigeic insects
present in five forest ranges during winter and early spring. Ann. Warsaw Agricult.
Univ. – SGGW, For. Wood Technol., 46: 31-39.
NÄSMARK O. 1964: Vinteraktivitet under snön hos landlevande evertebrater. Zool. Revy,
26: 5-15.
SOSZYŃSKA A., J ASKUŁA R. 2002: Zimowa aktywność biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) na Wyżynie Łódzkiej, Centralna Polska. [W:] HURUK S. (red.): Streszczenie materiałów z VII Międzynarodowego Sympozjum Karabidologów i XXVII Sympozjum Sekcji
Koleropterologicznej PTE. Kielce: 54-55.
195
Stan poznania trichopterofauny Słowińskiego Parku
Narodowego i terenów przyległych
State of knowledge on trichopterofauna of Słowiński National Park
and adjacent areas
WITOLD SZCZEPAŃSKI
Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, UWM, Olsztyn
ABSTRACT: The aim of this paper is to increase the state of knowledge about caddisflies of
Poland especially from the territory of Słowiński National Park, because there were no data
from this area. During field works lakes, rivers, canals and sea beaches were investigated.
Imagines were also caught in light traps. Until year 2003, 33 species of caddisflies were
found (400 specimens). Two of them are on The Red List of Animals: Agrypnia picta [EX?]
and Limnephilus elegans [DD].
KEY WORDS: caddisflies, trichopterofauna, Słowiński National Park.
Wstęp
Mimo, iż chruściki są dość dobrze poznaną grupą bezkręgowców wodnych, nadal istnieje niedostatek danych dotyczących rozmieszczenia regionalnego (CZACHOROWSKI, PIETRZAK 2002). Prace mające na celu zebranie
tychże danych są prowadzone od kilku lat, jednak teren Słowińskiego Parku
Narodowego był dotąd „białą plamą” i jest jednym ze słabiej poznanych Parków Narodowych pod względem fauny chruścików (CZACHOROWSKI, MAJEWSKI 2003). Dane z obszaru objętego badaniami do tej pory zawierały
głównie informacje o roślinach naczyniowych i kręgowcach, pomimo tego,
że owady są grupą najliczniejszą w gatunki.
Teren badań
Słowiński Park Narodowy został powołany 1 stycznia 1967 r. W lutym
1977r. doceniając wybitne walory przyrodnicze Parku, Międzynarodowa
Rada Koordynacyjna programu MaB zadecydowała o nadaniu mu rangi rezerwatu biosfery. Sąsiedztwo morza nadaje swoiste piętno klimatowi. Warunki hydrologiczne Parku kształtują głównie jeziora, oraz niezwykle gęsta
sieć kanałów i rowów odwadniających. Spośród kilku rzek przecinających teren Parku, naturalny charakter mają tylko Łeba i Łupawa. (OSTROWSKI, SYMONIDES 1994).
196
KOMUNIKATY NAUKOWE
Materiał i metody
Materiał wykorzystany przy niniejszym opracowaniu pochodzi z prób zebranych podczas obozów naukowych Naukowego Koła Entomologów KORTOPTERA w latach 2002–2004, a także z danych niepublikowanych z lat
1995–1999, znajdujących się w bazie danych prof. Stanisława CZACHOROWSKIEGO. Próby pobierane były w szerokim spektrum siedlisk (jeziora, rzeki,
kanały, plaże nadmorskie) na terenie Słowińskiego Parku Narodowego oraz
na terenach sąsiadujących z nim (otulina, obszary o które planuje się powiększyć SPN). Larwy Trichoptera łowiono za pomocą czerpaka hydrobiologicznego o trójkątnej obręczy. Materiał przebierano na miejscu w terenie na
białej kuwecie, a następnie przenoszono do plastikowych pojemników opatrzonych etykietą zawierającą datę połowu i opis stanowiska. Próby konserwowano w 70% roztworze alkoholu etylenowego. Oprócz czerpakowania
stosowano także łowienie „na upatrzonego” za pomocą pęsety. Dodatkowo
prowadzono odłów imagines do światła, przy szkole usytuowanej w Smołdzinie.
Wstępne wyniki
Do roku 2003 z terenu Parku oraz obszarów przyległych zebrano 400
osobników chruścików, należących do 43 taksonów, z których 33 zostały
pewnie oznaczone do gatunku. Dwa ze stwierdzonych gatunków posiadają
rozpoznany stopień zagrożenia według Czerwonej Listy (GŁOWACIŃSKI
2002). Są to: Agrypnia picta [EX?] oraz Limnephilus elegans [DD]. Z jezior
wykazano 9 gatunków (72 osobniki), z rzek 11 gatunków (186 osobników),
z kanałów 3 gatunki (15 osobników), z plaż nadmorskich 6 gatunków
(9 osobników) oraz 6 gatunków odłowiono do światła (118 osobników).
Przeprowadzane badania zwiększyły znacznie stan poznania trichopterofauny badanego terenu.
PIŚMIENNICTWO
CZACHOROWSKI S., PIETRZAK L. 2002: Chruściki Trichoptera Pomorza – stan poznania rozmieszczenia regionalnego. Przegl. przyr., 12 (1–2): 75-90.
CZACHOROWSKI S., M AJEWSKI T. 2003: Stan poznania chruścików (Trichoptera) obszarów
chronionych Polski. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 7: 167-181.
GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2002: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
OSTROWSKI M., SYMONIDES E. 1994: Słowiński Park Narodowy. SCI&ART. Departamant
Ochrony Przyrody MOŚZNiL, Warszawa.
197
Unikatowe i rzadko występujące gatunki piewików (Hemiptera:
Fulgoromorpha et Cicadomorpha) w Polsce
Unique and rare species of planthoppers and leafhoppers (Hemiptera:
Fulgoromorpha et Cicadomorpha) in Poland
JACEK SZWEDO
Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Wilcza 64, 00-679 Warszawa,
e-mail: szwedo@miiz.waw.pl
ABSTRACT: List of Polish Fulgoromorpha comprises 113 species, and of 402 Cicadomorpha
species. Over 70 species of these two groups could be regarded as species of particular attention because of their distribution in Poland and Europe, rarity, ecological relationships,
endemic or relic status. Only few of them are presented in the „Red List of threatened animals”, and most species have to be investigated, as the existing data are very scarce and incomplete.
KEY WORDS: Hemiptera, Fulgoromorpha, Cicadomorpha, planthoppers, leafhoppers, rare
and endangered species.
Piewiki to zbiorcza nazwa dwu podrzędów pluskwiaków (Hemiptera), tj.
Fulgoromorpha i Cicadomorpha. W Polsce wykazano dotąd obecność 515 gatunków, 113 gatunki Fulgoromorpha z 6 rodzin i 402 gatunki Cicadomorpha
z 6 rodzin. Piewiki są jednymi z pospolitszych owadów fitofagicznych, spotykanych we wszystkich biocenozach lądowych w Polsce, jednak stan poznania
tak faunistycznego, jak i faunologicznego Polski pozostawia wiele do życzenia. Duża część gatunków to formy pospolite, licznie spotykane w szerokim
spektrum siedlisk. Są wśród nich jednak gatunki ściśle związane z określonymi środowiskami i warunkami, a także roślinami żywicielskimi. Wiele danych o występowaniu poszczególnych gatunków wymaga potwierdzenia, pochodzą one bowiem sprzed 50 a nawet 100 lat. Spośród tej liczby około 70
gatunków zasługuje na większą uwagę, bowiem reprezentują one interesujące elementy chorologiczne, formy wąsko wyspecjalizowane, reliktowe czy
endemiczne. „Czerwona Lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce”
obejmuje jedynie 2 gatunki Fulgoromorpha i 12 gatunków Cicadomorpha
(DROHOJOWSKA i in. 2002), a zaledwie trzy gatunki uwzględnione zostały
w proponowanej nowej edycji „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt”. Co interesujące, niemiecka „Czerwona Lista” (REMANE i in. 1998) obejmuje niemal 370 gatunków (z wykazanych 145 gatunków Fulgoromorpha i 475 Cicadomorpha). Wydaje się jednak, iż wynika to raczej ze znacznie lepszego poznania faunistycznego i faunologicznego Niemiec w porównaniu z Polską.
198
KOMUNIKATY NAUKOWE
Do gatunków, które na terenie Polski mają swe granice zasięgu należą
m.in. Myndus musivus (GERMAR, 1825), Reptalus panzeri (LÖW, 1883), Circulifer haematoceps (MULSANT et REY, 1855) – północna granica zasięgu,
czy Dictyophara europaea (LINNAEUS, 1767) – północna i wschodnia granica
zasięgu w Europie. W Polsce znajdują się też jedyne europejskie stanowiska
wschodniosyberyjskiego gatunku Aphrophora similis LETHIERRY, 1888, wyspowe stanowiska wielu gatunków bardzo rzadkich w Europie np. Aphrophora major UHLER, 1896 czy Cicadetta podolica (EICHWALD, 1830). Bardzo
interesujące są nowe dane sugerujące odmienność gatunkową populacji białowieskiej Cicadetta montana (SCOPOLI, 1772). Gatunek ten jest obecnie
uznawany za kompleks gatunkowy (GOGALA 2002). Wstępne rezultaty sugerują także, iż populacja z rezerwatu „Polana Polichno” w dolinie Nidy ma cechy bioakustyczne przypominające Cicadetta cerdanienisis PUISSANT et BOULARD, 2000 z południowo-zachodniej Europy. Innym interesującym gatunkiem jest Achorotile longicornis (J. SAHLBERG, 1871), gatunek borealny i reliktowy (Finlandia, północna Szwecja, północna Rosja), w Polsce wykazany
jedynie z Tatr (NAST 1973). Pokrewny, boreoalpejski i reliktowy Achorotile
albosignata (DAHLBOM, 1850) w Polsce znany jest z dwu stanowisk na Pojezierzu Pomorskim i Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej (NAST 1976). Poza
tymi podawany jest ze Tatr słowackich, oraz z izolowanych stanowisk w Alpach oraz północnych części nizin Niemiec i Rosji. Gatunek ten włączony
jest do „Czerwonej Księgi” dawnej Czechosłowacji (L AUTERER 1992).
Pomimo względnie słabego rozpoznania faunistycznego wielu regionów
Polski, w tym także rezerwatów czy parków narodowych, można określić
grupę gatunków wymagających szczególnej uwagi. Wymagane są jednak liczne kroki zmierzające do potwierdzenia wielu stanowisk, ewentualnego odszukania nowych, określenia stopnia zagrożenia i kroków zmierzających do
ich utrzymania. Podobnie jak w przypadku większości owadów głównym zagrożeniem jest przekształcanie i zanikanie siedlisk (np. bagien, podmokłych
łąk czy torfowisk, zarastanie wtórnych muraw kserotermofilnych) i inne
czynniki antropopresyjne.
PISMIENNICTWO
DROHOJOWSKA J., G ORCZYCA J., WEGIEREK P., WOJCIECHOWSKI W., SZWEDO J. 2002:
Pluskwiaki Hemiptera [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona Lista zwierząt ginących
i zagrożonych wyginięciem. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 112-114.
GOGALA M. 2002: Gesänge der Singzikaden aus Südost- und Mittel-Europa. [W:] HOLZINGER W. (red.): Zikaden – Leafhoppers, Planthoppers and Cicadas (Insecta: Hemiptera:
Auchenorrhyncha). Denisia, 4: zugleich Kataloge des OÖ. Landesmuseums, Neue Folge
Nr. 176: 241-248.
199
LAUTERER P. 1992: Rovnakokrídlovce (part.) Auchenorrhyncha. [W:] ŠKAPEC L. (red.):
Červená Kniha ohrozených a vzácnych druhov rastlin a živočichov ČSFR. Bezstavovce,
3: 77-80.
NAST J. 1973: Uzupełnienia i sprostowania do fauny Auchenorrhyncha (Homoptera) Polski.
Fragm. faun., 19: 39–53.
NAST J. 1976: Piewiki – Auchenorrhyncha (Cicadodea). Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXI (1),
25: 1-256.
REMANE R., A CHTZIGER R., FRÖHLICH W., NICKEL H., WITSACK W. 1998: Rote Liste der
Zikaden (Homoptera, Auchenorrhyncha). [W:] BINOT M., BLESS R., BOYE P., G RUTTKE
H., PRETSCHER P. (red.): Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands. Schriftenreihe für
Landschaftspflege und Naturschutz, 55: 243-249.
Stonkowate (Coleoptera: Chrysomelidae) zbiorowisk borowych
Parku Krajobrazowego „Lasy Janowskie”
Chrysomelid beetles (Coleoptera: Chrysomelidae) of coniferous forest
communities of the „Lasy Janowskie” Landscape Park
RADOSŁAW ŚCIBIOR
ABSTRACT: In the years 1996–2000 the chrysomelid fauna of five coniferous forest associations of the „Lasy Janowskie” Landscape Park (SE Poland) were investigated. The most
of species were collected in mixed coniferous forest – Querco roboris-Pinetum (50),
suboceanic fresh coniferous forest – Leucobryo-Pinetum (26), upland fir mixed forest –
Abietetum polonicum (23), respectively. Much poorer fauna of Chrysomelidae was characteristic for inland wet coniferous forest – Molinio-Pinetum (12) and continental marshy coniferous forest – Vaccinio uliginosi-Pinetum (11). The qualitative composition of chrysomelid
fauna of associations given above were similar to the other protected regions of Poland. The
main factor influenced the increase of Chrysomelidae biodiversity was the growing number
of broad-leaf trees and shrubs in the brushwood level.
KEY WORDS: nature protection, Coleoptera, Chrysomelidae, SE Poland, landscape park.
Park Krajobrazowy „Lasy Janowskie” jest jednym z najlepiej zachowanych, zwartych kompleksów leśnych (z dominacją zespołów borowych) w
Polsce. W latach 1996–2000 badano zgrupowania stonkowatych w pięciu zespołach: boru świeżego, wilgotnego, bagiennego, wyżynnego jodłowego boru
200
KOMUNIKATY NAUKOWE
mieszanego oraz kontynentalnego boru mieszanego. Odłowów chrząszczy
dokonywano wśród roślinności runa oraz warstw podszytu i drzew. Najwięcej gatunków złowiono w borze mieszanym (50, dominanty na drzewach
i krzewach: Phratora vitellinae, Galerucella lineola, Lochmaea capreae, na roślinności zielnej: Lochmaea capreae, Chaetocnema laevicollis, Phyllotreta vittula); świeżym (26, dominanty na drzewach i krzewach: Altica aenescens,
Lochmaea capreae, na roślinności zielnej: Lochmaea suturalis, Chaetocnema
laevicollis); w wyżynnym jodłowym borze mieszanym (23, dominanty na roślinności zielnej: Batophila rubi, Longitarsus parvulus, Phyllotreta vittula).
W borze wilgotnym i bagiennym fauna stonkowatych była wyjątkowo uboga
(odpowiednio 12 gatunków, dominanty na drzewach i krzewach: Phratora laticollis, Ph. vitellinae dominanty na roślinności zielnej: Galerucella grisescens,
Chaetocnema laevicollis i 11 gatunków, dominant na roślinności zielnej:
Lochmaea suturalis).
Najwyższą wartość ekologiczną (Q2) na obszarze Parku osiągnęło zgrupowanie stonkowatych kontynentalnego boru mieszanego (29,82%), a w pozostałych zespołach wartość ta była znacznie niższa (10,27–19,25%). Bory mieszane, z większą liczbą gatunków liściastych, cechowały się również relatywnie wyższymi wskaźnikami bogactwa gatunkowego (d) Chrysomelidae (18,52
– kontynentalny, 10,03 – wyżynny) w przeciwieństwie do zgrupowań stonkowatych borów świeżego, wilgotnego i bagiennego (9,53–3,87), w których
odłowiono niewielką liczbę gatunków.
Większość gatunków stonkowatych unika zbiorowisk borowych, z których
jedynie bór mieszany stanowi w Parku zbiorowisko dość atrakcyjne dla nielicznych gatunków dendrofilnych. Podobnie ubogim składem gatunkowym
charakteryzują się analogiczne zbiorowiska na innych dotychczas przebadanych obszarach nizinnych i wyżynnych Polski – Puszcza Białowieska, Bory
Tucholskie, Puszcza Biała, Roztocze (WĄSOWSKA 1993, 1994, 2001 a,
2001b).
Przy porównaniu składu zgrupowań stonkowatych Lasów Janowskich
i przyległego Roztocza (WĄSOWSKA 1994) najwyższe podobieństwo
(J=54,54%) uzyskano dla wyżynnego jodłowego boru mieszanego. Nieco
wyższy wskaźnik cechował jedynie zgrupowania stonkowatych kontynentalnego boru mieszanego w Lasach Janowskich i grądów Roztocza
(J=55,42%). Potwierdza to fakt, że rosnący udział gatunków drzew liściastych w ekosystemach borowych zwiększa bioróźnorodność fauny tej rodziny
chrząszczy. Jedynym gatunkiem związanym z sosną w Parku był Cryptocephalus pini, natomiast najwięcej gatunków odłowiono na wierzbach szerokolistych (23), wąskolistnych (15) i topoli osice (10).
201
PIŚMIENNICTWO
WĄSOWSKA M. 1993: Leaf beetles (Coleoptera, Chrysomelidae) of selected pine forests in
Poland. Fragm. faun., 36: 387-396.
WĄSOWSKA M. 1994: Stonkowate (Coleoptera, Chrysomelidae) wybranych zbiorowisk roślinnych Roztocza. Fragm. faun., 37: 211-266.
WĄSOWSKA M. 2001a: Stonkowate (Coleoptera, Chrysomelidae) Puszczy Białowieskiej – stan
poznania. Parki nar. rez. Przyr., 20 (3): 99-105.
WĄSOWSKA M. 2001b: Changes in chrysomelid communities (Coleoptera, Chrysomelidae)
from pine forests in Poland. Fragm. faun., 44: 59-72.
Piewiki (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha)
projektowanego Jurajskiego Parku Narodowego
Planthoppers and leafhoppers (Hemiptera: Fulgoromorpha et
Cicadomorpha) of the projected Jurrasic National Park
DARIUSZ ŚWIERCZEWSKI
Zakład Ochrony Środowiska WSP, Al. Armii Krajowej 13/15, PL 42-201 Częstochowa,
e-mail: dswier@wsp.czest.pl
ABSTRACT: A proposal of establishing a Jurrasic National Park, located in the northern
part of the Kraków-Częstochowa Upland, has been put forward to protect the unique limestone landscape of this region with its rich and varied vegetation and fauna. As regards
planthoppers and leafhoppers, communities of these insects were investigated in several
phytocenoses characteristic of this area. In beech forests: Dentario enneaphylidis-Fagetum,
Luzulo pilosae-Fagetum and Carici-Fagetum 55 species have been recorded with the dominant – Fagocyba douglasi (EDW.). Research on sandy and xerothermic grasslands: Spergulo
vernalis-Corynephoretum, Diantho-Armerietum elongatae, Festucetum pallentis and of CirsioBrachypodion alliance, a total of 110 species have been found with rare psammo- and
xerothermophilous taxa such as Anakelisia perspicillata (B OH.), Eurybregma nigrolineata
SCOTT, Metropis inermis WAGN ., Utecha lugens GERM ., Micantulina stigmatipennis (M. et
R.), Wagneriala incisa (THEN ) and Balclutha calamagrostis OSS.
KEY WORDS: Hemiptera, Fulgoromorpha, Cicadomorpha, Kraków-Częstochowa Upland,
Jurrasic National Park
Piewiki, należące do rzędu pluskwiaków, to fitofagi żywiące się sokiem
roślinnym, występujące w dużej liczebności i ze znacznym zróżnicowaniem
w większości ekosystemów lądowych. Zasiedlając zarówno warstwę zielną,
202
KOMUNIKATY NAUKOWE
jak i korony drzew, są one ważnym składnikiem łańcuchów pokarmowych
(NICKEL 2003). W Europie wykazano dotychczas ponad 1700 gatunków piewików (4% światowej cykadofauny), natomiast na obszarze Polski odnotowano dotychczas 515 gatunków (N AST 1987; NAST , CHUDZICKA 1990;
ŚWIERCZEWSKI, G ĘBICKI 2003). Do tej pory badania faunistyczne nad piewikami prowadzono w kilkunastu parkach narodowych, między innymi
w Białowieskim PN, Ojcowskim PN i Pienińskim PN.
Projektowany Jurajski Park Narodowy o powierzchni 5147,70 ha, położony w północnej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, jest jednym
z mniejszych polskich parków narodowych. Składa się z dwóch części – południowej, tzw. złotopotockiej, wokół miejscowości Złoty Potok (78,4%) i północnej – olsztyńskiej, na południe od miejscowości Olsztyn (21,6%). Zadaniem parku jest ochrona unikatowego w skali kraju i Europy krajobrazu jurajskiego z bogato rozwiniętą rzeźbą krasową, zbiorowiskami roślinnymi reprezentowanymi przez naturalne zespoły leśne o charakterze klimaksowym,
murawy kserotermiczne, piaskowe i naskalne. Flora liczy ponad 800 gatunków roślin naczyniowych, wśród których odnotowano wiele rzadkich i zagrożonych wyginięciem taksonów. Z fauny na szczególną uwagę zasługują gatunki jaskiniowe, petrofilne i liczne interesujące elementy zoogeograficzne
posiadające północną granicą zasięgu na omawianym obszarze. Na terenie
planowanego parku narodowego utworzono dotychczas pięć rezerwatów
przyrody: „Sokole Góry”, „Kaliszak”, „Ostrężnik”, „Bukowa Kępa” (leśne),
„Parkowe” (krajobrazowy), a kolejne cztery są projektowane wraz z ustanowieniem parku: „Góry Gorzkowskie”, „Bogdaniec” (leśne), „Góra Bukowie” (stepowy), „Olsztyńskie Skały” (krajobrazowo-stepowy) (HEREŹNIAK
1996, 2002).
Pierwsze wzmianki o entomofaunie omawianego terenu podaje warszawski zoolog Antoni WAGA (WAGA 1857). W swej pracy wymienia także pięć
gatunków piewików: Tettigometra obliqua (P ANZ.), Tettigometra virescens
(P ANZ.), Issus muscaeformis (SCHRK.), Ledra aurita (L.) i Eupelix cuspidata
(F.). Dane te są wynikiem jego wyprawy w 1854 roku na teren Jury Krakowsko-Częstochowskiej, między innymi w okolice Olsztyna i Złotego Potoku.
Jednakże kompleksowe badania nad piewikami na terenie projektowanego
Jurajskiego Parku Narodowego obejmują dopiero ostatnie dwie dekady.
Dotyczą one fauny piewików zasiedlającej zbiorowiska leśne rezerwatu „Sokole Góry” (DOBOSZ 1986) oraz murawy piaskowe i kserotermiczne w części
olsztyńskiej parku (ŚWIERCZEWSKI 2002).
Badania zoocenotyczne nad zgrupowaniami piewików buczyn rezerwatu
„Sokole Góry” prowadzono w trzech płatach reprezentujących charakterystyczne dla tego obszaru zespoły ze związku Fagion sylvaticae: żyzną buczynę
203
sudecką (Dentario enneaphylidis-Fagetum), acidofilną buczynę niżową (Luzulo pilosae-Fagetum) i ciepłolubną buczynę storczykową (Carici-Fagetum)
(DOBOSZ 1986).
W żyznej buczynie sudeckiej (Dentario enneaphylidis-Fagetum) zebrano
w runie i koronach drzew 20 gatunków piewików. W runie dominowały dwa
gatunki: Edwardsiana flavescens (F.) i Fagocyba douglasi (EDW.), a w koronach drzew Edwardsiana flavescens (F.), Fagocyba douglasi (EDW.) i Speudotettix subfusculus (FALL .). Z acidofilnej buczyny niżowej (Luzulo pilosae-Fagetum) wykazano 18 gatunków piewików, przy czym w runie dominowały Fagocyba douglasi (E DW .) i Eupteryx stachydearum (H ARDY), a w koronach
drzew Fagocyba douglasi (EDW.), Fagocyba cruenta (H.-S.) i Edwardsiana
flavescens (F.). Najwięcej gatunków – 43, odłowiono w płacie ciepłolubnej
buczyny storczykowej (Carici-Fagetum). Dominantami runa były Fagocyba
douglasi (EDW.) i Hardya tenuis (GERM.), a warstwy koron Fagocyba douglasi (EDW .) i Edwardsiana flavescens (F.).
Łącznie w badanych zbiorowiskach leśnych stwierdzono występowanie 55
gatunków piewików. Gatunkiem dominującym w trzech badanych typach
buczyn był Fagocyba douglasi (EDW .). Za charakterystyczne dla buczyn przyjęto trzy gatunki preferujące buka (Fagus sylvatica L.) jako roślinę żywicielską: Fagocyba douglasi (EDW.), Fagocyba cruenta (H.-S.) i Edwardsiana flavescens (F.).
Od 2001 roku w części olsztyńskiej parku prowadzone są kompleksowe
badania nad zgrupowaniami piewików muraw piaskowych i kserotermicznych. W badanych zespołach roślinnych odłowiono łącznie 110 gatunków
piewików (ŚWIERCZEWSKI 2002).
Na murawie szczotlichowej Spergulo vernalis-Corynephoretum stwierdzono występowanie 20 gatunków piewików. Najliczniejszymi gatunkami w tym
siedlisku były Neophilaenus minor (KBM.), Doratura exilis HORV. i Psammotettix excisus (MATS.). W zespole goździka i zawciągu pospolitego DianthoArmerietum elongatae, który stanowi następny etap sukcesji na piaskach
śródlądowych, stwierdzono występowanie 32 gatunków, wśród których dominowały: Chlorita paolii (OSS.), Neoaliturus fenestratus (H.-S.), Psammotettix cephalotes (H.-S.) i Turrutus socialis (FL .).
Badania na murawach kserotermicznych prowadzono w dwóch typach
zbiorowisk: murawie naskalnej Festucetum pallentis i murawie ze związku
Cirsio-Brachypodion. W zespole Festucetum pallentis stwierdzono występowanie 33 gatunków piewików. Do najliczniejszych należały: Emelyanoviana
mollicula (BOH.), Arocephalus languidus (FL .) i Empoasca pteridis (DHLB.).
W materiale zebranym na murawie ze związku Cirsio-Brachypodion wyróż-
204
KOMUNIKATY NAUKOWE
niono 44 gatunki piewików. W strukturze dominacyjnej przeważały: Ribautodelphax albostriata (FIEB.), Megadelphax sordidula (STĹL), Cicadula persimilis (EDW.) i Turrutus socialis (FL.).
W badanych zbiorowiskach stwierdzono także występowanie kilkunastu
rzadkich, kserotermofilnych i psammofilnych gatunków piewików, takich
jak: Anakelisia perspicillata (BOH.), Eurybregma nigrolineata SCOTT , Metropis inermis WAGN., Utecha lugens GERM., Micantulina stigmatipennis (M. et
R.), Wagneriala incisa (THEN) i Balclutha calamagrostis OSS.
PIŚMIENNICTWO
DOBOSZ R. 1986 [in lit.]: Piewiki (Homoptera: Auchenorrhyncha) buczyn rezerwatu Sokole
Góry. Praca magisterska. Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. 37 ss. [mscr.].
HEREŹNIAK J. 1996: Tworzymy Jurajski Park Narodowy. Wydział Ochrony Środowiska
Urzędu Wojewódzkiego w Częstochowie, Częstochowa. 32 ss.
HEREŹNIAK J. 2002: Rezerwaty przyrody ziemi częstochowskiej. Studium przyrodniczo-historyczne. Liga Ochrony Przyrody – Zarząd Okręgu w Częstochowie, Częstochowa.
300 ss.
NAST J. 1987: The Auchenorrhyncha (Homoptera) of Europe. Ann. zool., 40: 535-661.
NAST J., CHUDZICKA E. 1990: Auchenorrhyncha. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz Zwierząt
Polski, 1. Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków: 91-101.
NICKEL H. 2003: The Leafhoppers and Planthoppers of Germany (Hemiptera, Auchenorrhyncha): Patterns and strategies in a highly diverse group of phytophagous insects. Pensoft Publishers, Sofia–Moscow. 460 ss.
Świerczewski D. 2002: Auchenorrhyncha of Sandy and Xerothermic Swards on the Częstochowa Upland in Southern Poland. [W:] 11th International Auchenorrhyncha Congress.
Book of Abstracts, 5–9 sierpnia 2002, Poczdam/Berlin, Niemcy: 96.
ŚWIERCZEWSKI D., GĘBICKI C. 2003: Nowe i rzadkie gatunki piewików w faunie Polski (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha). Acta ent. sil., 11 (1–2): 63-73.
WAGA A. 1857: Zwierzęta niższych gromad. [W:] WAGA A., S TRONCZYŃSKI K., TACZANOWSKI W.: Sprawozdanie z podróży naturalistów odbytéj w roku 1854 do Ojcowa. Biblioteka Warszawska, 2: 161-227.
205
Sprężykowate (Coleoptera: Elateridae) środowisk naturalnych
w Parku Narodowym Gór Stołowych
The click-beetles (Coleoptera: Elateridae) of natural environments
of the Stołowe Mountains National Park
DARIUSZ TARNAWSKI 1 , MAREK JANOSZEK 2
1
Uniwersytet Wrocławski, Instytut Zoologiczny, Zakład Bioróżnorodności i Taksonomii
Ewolucyjnej, ul. Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocław, e-mail: elater@biol.uni.wroc.pl
2
Park Narodowy Gór Stołowych, ul. Słoneczna 31, 57-350 Kudowa Zdrój,
e-mail: mjanoszek@poczta.onet.pl
ABSTRACT: Authors studied click-beetles fauna of the Stołowe Mountains National Park
and his surrounding. There were recorded 46 Elaterid species which makes 34,9% of the
Polish fauna as a whole. The special attention should be paid to boreal-mountain species
(Danosoma fasciata, Orithales serraticornis, Liotrichus affinis and Diacanthus undulatus),
mountain species (Pheletes aeneoniger, Ctenicera cuprea, Aplotarsus angustulus, Paraphotistus
impressus, Ampedus aethiops and Sericus subaeneus) and species connected with moss
patches (Pheletes aeneoniger, Sericus subaeneus and S. brunneus).
KEY WORDS: Insecta, Coleoptera, Elateridae, faunistics, Poland.
Wstęp
Badania prowadzono w latach 1996–2003 w Parku Narodowym Gór Stołowych.
Charakterystyki Parku Narodowego Gór Stołowych znajdują się między
innymi w pracach: BORATYŃSKIEGO i MAŁEK (1996), MAŁEK (1996), JANOSZKA i TARNAWSKIEGO (2001) oraz DWORZYCKIEGO i in. (2003). W roślinności tego Parku dominują zbiorowiska leśne zajmujące 91% powierzchni. Głównie są to monokultury świerkowe sztucznego pochodzenia (świerk
jest gatunkiem panującym na ponad 80% powierzchni leśnej). W wyniku prowadzonej na tym terenie od przeszło dwustu lat gospodarki leśnej zastąpiły
one występujące tutaj lasy liściaste i mieszane, z głównym udziałem buka i jodły. Wykazują one zły stan zdrowotny i są bardzo podatne na niekorzystny
wpływ wielu czynników abiotycznych i biotycznych. Objawia się on często,
w masowym pojawie szkodników wtórnych, głównie kornika drukarza wraz
z gatunkami towarzyszącymi, doprowadzającym do rozpadu drzewostanów.
Postacie dorosłe zbierano głównie przez czerpakowanie oraz łowienie na
„upatrzonego”, a także pod kamieniami i w próchnie drzew oraz wybierano
z pułapek feromonowych (typu Borregaard – feromon Pheroprax). Larwy
zbierano w zbutwiałych pniakach i kłodach różnych gatunków drzew oraz
w glebie i pod kamieniami.
206
KOMUNIKATY NAUKOWE
Wyniki i podsumowanie
W roślinności Parku Narodowego Gór Stołowych dominują monokultury
świerkowe sztucznego pochodzenia. Mimo tego, bardzo interesujące jest
znalezienie na tym terenie gatunków sprężyków silnie związanych z mieszanymi lasami naturalnymi, wcześniej porastającymi te góry. Obecnie w Parku
zmienia się strukturę lasu i wprowadza drzewostany mieszane, złożone głównie z buka i jodły; stopniowo będą one zasiedlane przez zachowane na niewielu stanowiskach gatunki sprężyków, a także przez inne owady.
Gatunki górskie i borealno-górskie zasiedlają gleby niemal wyłącznie środowisk naturalnych nieskażonych działalnością człowieka. Element górski
reprezentuje w faunie Elateridae Parku Narodowego Gór Stołowych 6 gatunków. Są to Pheletes aeneoniger, Ctenicera cuprea, Aplotarsus angustulus,
Paraphotistus impressus, Ampedus aethiops, Sericus subaeneus. Cztery gatunki charakteryzują się zasięgiem borealno-górskim: Danosoma fasciata, Orithales serraticornis, Liotrichus affinis, Diacanthous undulatus. Gatunki dendrofilne: Lacon lepidopterus, Danosoma fasciata, Diacanthous undulatus,
Denticollis rubens, Ampedus aethiops są także reliktami lasów pierwotnych.
Do pierwotnych elementów leśnych należy zaliczyć również występującego
na nizinach Stenagostus rufus oraz biotycznie związane z płatami mchów
Pheletes aeneoniger, Sericus subaeneus i szerzej rozsiedlonego w Polsce
S. brunneus.
W Parku Narodowym Gór Stołowych stwierdzono 46 gatunków sprężykowatych, co stanowi 34,9% fauny Elateridae Polski (BURAKOWSKI i inni 1985,
2000; Tarnawski 2000). Są to następujące gatunki: Lacon lepidopterus (P ANZER, 1801); Danosoma fasciata (LINNAEUS, 1758); Agrypnus murinus (L INNAEUS , 1758); Limonius minutus (L INNAEUS, 1758); Pheletes aeneoniger
(DE GEER, 1774); Diacanthous undulatus (DE GEER, 1774); Stenagostus rufus (DE GEER, 1774); Hemicrepidius hirtus (HERBST, 1784); H. niger (L INNAEUS, 1758); Athous haemorrhoidalis (FABRICIUS , 1801); A. subfuscus
(MÜLLER, 1764); A. zebei BACH , 1852; Denticollis rubens PILLER et MITTERPACHER, 1783; D. linearis (L INNAEUS, 1758); Liotrichus affinis (P AYKULL,
1800); Ctenicera pectinicornis (L INNAEUS, 1758); C. cuprea (FABRICIUS ,
1775); Orithales serraticornis (P AYKULL , 1800); Actenicerus siaelandicus
(MÜLLER, 1764); Prosternon tessellatum (LINNAEUS, 1758); Anostirus castaneus (L INNAEUS , 1758); A. purpureus (P ODA, 1761); Aplotarsus incanus
(GYLLENHAL, 1827); A. angustulus (KIESENWETTER , 1858); Paraphotistus
impressus (FABRICIUS , 1792); Selatosomus aeneus (LINNAEUS, 1758); Ampedus praeustus (FABRICIUS, 1792b); A. aethiops (LACORDAIRE, 1835); A. balteatus (L INNAEUS, 1758); A. sanguineus (L INNAEUS, 1758); A. nigerrimus
(L ACORDAIRE, 1835); A. pomorum (HERBST, 1784); A. nigroflavus (GOEZE,
1777); A. nigrinus (HERBST , 1784); A. erythrogonus (MÜLLER, 1821); Mela-
207
notus villosus (FOURCROY, 1785); M. castanipes (P AYKULL, 1800); Sericus
brunneus (L INNAEUS, 1758); S. subaeneus (REDTENBACHER , 1842); Adrastus pallens (FABRICIUS, 1792b); Dalopius marginatus (L INNAEUS, 1758);
Agriotes pilosellus (SCHÖNHERR, 1817); A. obscurus (LINNAEUS, 1758); A. lineatus (LINNAEUS, 1767); A. sputator (LINNAEUS, 1758); Cardiophorus ruficollis (L INNAEUS, 1758). Przedstawiony wykaz jest oczywiście niepełny. Wysoce prawdopodobne jest odnalezienie w Parku jeszcze innych gatunków,
zwłaszcza tych które są znane z pozostałych części Sudetów Zachodnich.
Interesujące jest porównanie elaterofauny Gór Stołowych z fauną innych
górskich parków narodowych. Na Babiej Górze stwierdzono 45 gatunków
(PAWŁOWSKI 1967), w Tatrach polskich 56 (TARNAWSKI, K ORNALEWICZ
1991), w Pieninach 55 (BURAKOWSKI 1979; TARNAWSKI 1987) i w Bieszczadach Zachodnich 58 (BURAKOWSKI 1971; BUCHHOLZ 1981; BURAKOWSKI
i in. 1985; TARNAWSKI 1987).
PIŚMIENNICTWO
BORATYŃSKI A., M AŁEK L. 1996: Zarys przyrodniczej i gospodarczej charakterystyki lasów
Parku Narodowego Gór Stołowych. Szczeliniec: 133-141.
BUCHHOLZ L. 1981: Stanowisko Quasimus minutissimus (GERMAR, 1822) (Coleoptera, Elateridae) w Bieszczadach. Prz. zool., 25: 121-122.
BURAKOWSKI B. 1971: Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Bieszczadów. Fragm. faun., 17:
221-272.
BURAKOWSKI B. 1979. Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Pienin. Fragm. faun., 24: 185-226.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., S TEFAŃSKA J. 1985. Chrząszcze (Coleoptera), Buprestoidea, Elateroidea i Cantharoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 10: 1-401.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 2000: Chrząszcze (Coleoptera), Uzupełnienia tomów 2–21. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 22: 1-252.
DWORZYCKI T., JANOSZEK M., ŁUGOWOJ J., TARNAWSKI D. 2003: Sprężykowate (Coleoptera: Elateridae) w feromonowych pułapkach na korniki. Szczeliniec, 7: 45-58.
JANOSZEK M., TARNAWSKI D. 2001: Sprężykowate (Coleoptera: Elateridae) Parku Narodowego Gór Stołowych i jego otuliny. Szczeliniec, 5: 115-147.
MAŁEK L. 1996: Zniekształcenia ekosystemów leśnych w Parku Narodowym Gór Stołowych.
Szczeliniec: 143-149.
PAWŁOWSKI J. 1967: Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta zool. cracov., 12: 419-665.
TARNAWSKI D. 1987: Nowe stanowiska polskich chrząszczy sprężykowatych (Coleoptera,
Elateridae). Pol. Pismo ent., 56: 911-913.
TARNAWSKI D. 2000: Elateridae – Sprężykowate (Insecta: Coleoptera). Część I (część ogólna
oraz podrodziny: Agrypninae, Negastriinae, Diminae i Athoinae). Fauna Pol., 21: 1-413.
TARNAWSKI D., K ORNALEWICZ W. 1991: Sprężykowate (Coleoptera, Elateridae) polskich
Tatr i Kotliny Nowotarskiej. Fragm. faun., 35 (13): 185-202.
208
KOMUNIKATY NAUKOWE
Pluskwiaki wodne (Heteroptera aquatica et semiaquatica)
południowo-zachodniej części Kampinoskiego Parku
Narodowego
Water Bugs (Heteroptera aquatica et semiaquatica) of the south-west part of
the Kampinos National Park
GRZEGORZ TOŃCZYK
Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź,
e-mail: tonczyk@biol.uni.lodz.pl
ABSTRACT: 36 species of aquatic and semaquatic bugs was reported from south-west part
of Kampinos National Park. Most of species were eurytopic, specific for small water bodies.
Among all species found, the most vauable were Hesperocorixa moesta (FIEB.), Paracorixa
concinna (FIEB .). Sigara limitata (FIEB.), S. nigrolineata (F IEB.) and Gerris lateralis
SCHUMM.
KEY WORDS: Heterpotera aquatica et semiaquatica, Kampinos National Park, Poland.
Dane dotyczące pluskwiaków wodnych Kampinoskiego Parku Narodowego są bardzo skąpe. Jedyne informacje pochodzące z terenu parku i jego
strefy ochronnej (stwierdzone występowanie 16 gatunków) znajdujemy w raporcie RUTKOWSKIEGO (1995) oraz w pracy KRAJEWSKIEGO (1997), który
badał heteropterofaunę doliny środkowej Wisły na odcinku Zakroczym
– Wychódź (stwierdził 29 gatunków), czyli terenu graniczącego na północy
z KPN i wchodzącego w skład jego otuliny.
Badania zostały przeprowadzone w południowo-zachodniej części Kampinoskiego PN, w latach 1997–2002. Na badanym terenie analizowano skład
heteropterofauny w 23 stanowiskach reprezentujących typowe dla tej części
parku drobne zbiorniki wód stojących (stałe i okresowe) na zabagnionych łąkach. Badaniami zostały objęte również wody bieżące reprezentowane przez
kanały odwadniające tereny bagienne: Kanał Łasica i Kanał Olszowiecki.
Analiza zebranych materiałów pozwoliła na wykazanie 36 gatunków pluskwiaków (24 wodnych i 12 pleustonowych). Stwierdzone gatunki na ogół reprezentują formy o szerokim spektrum siedliskowym, występujące na terenie całej Polski. Gatunkami najciekawszymi okazały się: H. moesta (FIEB.),
Paracorixa concinna (FIEB .), Sigara limitata (FIEB .), S. nigrolineata (FIEB.)
i Gerris lateralis SCHUMM . Charakterystyczna dla badanego terenu okazała
się słaba reprezentacja gatunków preferujących siedliska rzeczne (odłowiono pojedyncze osobniki Gerris najas (DE GEER) i Velia carpai TAM .).
209
Przeprowadzone badania pokazały, że uznawany przez W RÓBLEWSKIEza rzadki w skali całego kraju nartnik G. lateralis jest na badanym
terenie bardzo liczny i dorównuje liczebnością najpospolitszemu G. lacustris (L.). Jego występowanie było ograniczone do mocno zacienionych zbiorników śródleśnych występujących w siedliskach olsowych, w których był gatunkiem dominującym.
Innym bardzo ciekawym spostrzeżeniem, jest stwierdzenie w okresie zimowym bardzo licznych zgrupowań wioślaków w niezamarzającym Kanale
Łasica. W pojedynczych próbach odławiano zazwyczaj po kilkaset osobników, wśród których dominantem okazał się wioślak Callicorixa praeusta
(FIEB.).
Na uwagę zasługuje też fakt, że wykorzystanie do zbierania wioślaków
(Corixinae) odłowów „na światło” przyniosło bardzo dobre rezultaty. Metoda ta pozwoliła na zebranie bogatych materiałów, dobrze odzwierciedlających strukturę gatunkowa zespołów Corixinae.
GO (1980)
PIŚMIENNICTWO
KRAJEWSKI S. 1976: Przyczynek do poznania pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera)
dolnego biegu rzeki Wisły i zbiorników jej terenu zalewowego na odcinku Zakroczym
– Wychódź. Zesz. nauk. Uniw. Łódz., mat.-przyr., ser. II, 9: 119 -123.
RUTKOWSKI D. H. 1995: Inwentaryzacja drobnych zbiorników wodnych i rozlewisk Kampinoskiego Parku Narodowego. Plan Ochrony Przyrody KPN. 28 ss.
WRÓBLEWSKI A. 1980. Pluskwiaki. Heteroptera. Fauna Słodkow. Pol., Warszawa–Poznań, 8:
1-157.
210
KOMUNIKATY NAUKOWE
Wstępne badania nad fauną biegaczowatych (Coleoptera:
Carabidae) otuliny rezerwatu przyrody „Zwierzyniec”
Preliminary studies on carabid beetle fauna (Coleoptera: Carabidae)
in surroundings of „Zwierzyniec” nature reserve
JACEK TWARDOWSKI 1 , WERONIKA KORNALEWICZ 2
1
2
Katedra Ochrony Roślin, Akademia Rolnicza, ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wrocław
Katedra Zoologii i Ekologii, Akademia Rolnicza, ul. Kożuchowska 5, 51-631 Wrocław
ABSTRACT: The paper contains preliminary results of a faunistic research carried out in
2003 on the carabid beetles fauna in surroundings of „Zwierzyniec” nature reserve near
Oława, Lower Silesia, Poland. Fourteen pitfall traps were placed at four different biotops
near nature reserve. Total amount of 1108 carabid beetles belonged to 52 species and four
genera were caught.
KEY WORDS: Carabidae, faunistic, species composition, nature reserve.
Wstęp
Rezerwat przyrody „Zwierzyniec” położony jest w rozległym kompleksie
leśnym w pobliżu miasta Oławy. Utworzony na terenie zalewiskowym Odry,
chroni w swych granicach fitocenozy leśne o naturalnym charakterze
(ANIOŁ -KWIATKOWSKA, W ERETELNIK 1995). Powierzchnia rezerwatu to
8,96 ha. Otulinę rezerwatu stanowią różne biotopy. W głównej mierze są to
nieużytki polne z przewagą roślin jednoliściennych, las grądowy (o różnej
strukturze wiekowej drzewostanu) oraz nabrzeże rzeki Odry, z roślinnością
zielną jedno- i wieloletnią, a także nielicznymi drzewami.
Celem rozpoczętych w 2003 roku kilkuletnich badań jest analiza faunistyczna zgrupowań biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) odławianych
w otulinie rezerwatu przyrody „Zwierzyniec”.
Metodyka
Badania przeprowadzono w okresie od 25 czerwca do 21 listopada 2003
roku. Do odłowów biegaczowatych użyto 14 pułapek Barbera rozmieszczonych w czterech różnych siedliskach otuliny rezerwatu. Dwie pułapki wystawiono na łące wyczyńcowej, pięć na nabrzeżu Odry (ziołorośla okrajkowe,
szuwary mozgowe), cztery w grądzie niskim oraz trzy pułapki na nieużytku
polnym (z przewagą włośnicy sinej i wyczyńca łąkowego). Pułapkę stanowiło
211
szklane naczynie (słoik Weck’a) o pojemności 1l, średnicy 90 mm i głębokości 150 mm. Zakopano je równo z powierzchnią gleby i wypełniono w 1/3 glikolem etylenowym (100%). Naczynia te opróżniano raz na dwa tygodnie.
Wyniki i ich podsumowanie
W dotychczasowych badaniach odłowiono łącznie 1108 sztuk biegaczowatych (Tab.). Spośród nich wyodrębniono 52 gatunki Carabidae. Najwięcej
gatunków (38), stwierdzono w najbardziej zróżnicowanym botanicznie sieTab. Skład gatunkowy najliczniej odławianych biegaczowatych.
Łąka
wyczyńcowa
Nabrzeże
Odry
Grąd
niski
Nieużytek
polny
Razem
Gatunek
Pterostichus melanarius ILL.
39
135
36
24
234
Pterostichus niger (SCHRANK)
Pseudoophonus rufipes DEG.
Carabus coriaceus L.
9
5
1
147
19
37
41
3
22
11
126
8
208
153
68
Epaphius secalis (PAYK.)
Abax paralellus (DUFT.)
Carabus granulatus L.
33
2
7
13
17
11
3
16
2
9
10
49
44
30
Ophonus puncticollis (PAYK.)
Abax paralellepidus
PILL et MITT.
Badister bipustulatus
(SCHRANK)
24
4
3
24
12
10
4
20
4
17
Ophonus azureus (L.)
Pterostichus
oblongopunctatus (F ABR.)
Nebria brevicollis (F ABR.)
Poecilus cupreus (L.)
5
1
5
7
Carabus violaceus L.
Patrobus atrorufus STROEM
Synuchus nivalis (ILL.)
Amara aulica (PANZ.)
2
12
3
2
2
7
9
2
Harpalus latus (L.)
Pozostałe
3
45
4
71
1
16
3
16
11
148
Razem
160
546
161
241
1108
Razem liczba gatunków
33
38
18
22
52
17
17
1
2
13
12
5
8
12
13
12
12
12
11
212
KOMUNIKATY NAUKOWE
dlisku tj. na nabrzeżu Odry. Najmniej natomiast w niskim lesie grądowym
(18 gatunków). Można zatem przypuszczać, że liczebność gatunków występujących w różnych siedliskach otuliny rezerwatu, w dużej mierze uzależniona jest od stopnia zróżnicowania roślinnego.
Pozostałe 34 gatunków odłowiono we wszystkich stanowiskach w niewielkiej liczbie (mniej niż 10 sztuk/stanowisko). Są to: Abax ovalis (DUFT .), Agonum obscurum (HERBST ), Amara aenea (DE GEER ), A. familiaris (DUFT .),
A. plebeja (GYLL.), Asaphidion flavipes L. Badister sodalis (DUFT .), Bembidion biguttatum (FABR .), B. femoratum (STURM ), B. lampros (H ERBST ),
B. lunulatum (FOURCR.), B. quadrimaculatum (L.), Carabus cancellatus ILL.,
C. hortensis L., C. ullrichi (GERM .), Clivina fossor (L.), Cychrus caraboides (L.), Dyschirius globosus (H ERBST), Harpalus fuliginosus (DUFT.), H. luteicornis (DUFT.), H. quadripunctatus DEJ., H. tardus (PANZ.), Lasiotrechus
discus (FABR.), Leistus ferrugineus (L.), L. rufescens (FABR.), Microlestes minutulus (GOEZE), Panageus cruxmajor (L.), Platynus assimilis (P AYK.), Poecilus versicolor STURM, P. nigrita (P AYK.), P. anthracinus (ILL.), P. strenuus
(P ANZ.), P. vernalis (PANZ.). Nieliczne Carabidae zaliczono do czterech rodzajów: Agonum spp. (1 szt.), Pterostichus spp. (2 szt.), Badister spp. (2 szt.),
Licinus spp. (1 szt.). Ponadto, osiem osobników do tej pory nie zostało oznaczonych.
PIŚMIENNICTWO
ANIOŁ-KWIATKOWSKA J., W ERETELNIK E. 1995: Flora i roślinność rezerwatu „Zwierzyniec” koło Oławy. Acta Univ. Wratislav., 1667: 287-303.
213
Porównanie fauny chrząszczy saproksylicznych terenów
zurbanizowanych i pierwotnych na przykładzie rezerwatów
warszawskich i Puszczy Białowieskiej
Comparison of saproxylic beetle fauna of urban and primary areas:
forest reserves of Warsaw and Białowieża Forest
PIOTR TYKARSKI 1 , DARIUSZ KUCHARSKI 1, PAULINA G ARBALIŃSKA 1,
ADAM BYK 2
1
2
Uniwersytet Warszawski, Wydział Biologii, Zakład Ekologii, ul. Banacha 2,
02-097 Warszawa
Wydział Leśny SGGW, Katedra Ochrony Lasu i Ekologii, ul. Nowoursynowska 159,
02-776 Warszawa
ABSTRACT: The purpose of the research was to assess the condition of saproxylic fauna
connected with oaks in three forest reserves in Warsaw: „Las Bielański”, „Las Natoliński”
and „Las im. Króla Jana Sobieskiego” in comparison with a strict reserve and forest stands
of Hajnówka district in Białowieża Primeval Forest. Flight window traps were used to collect beetles, from June to October 2001. Ecological parameters of the community structure
were calculated, such as species richness and species diversity. Species richness was the
highest for the strict reserve in Białowieski National Park, and lower for Hajnówka District,
Las Natoliński, Las Bielański and Las Sobieskiego respectively. The results we obtained
prove a reverse effect of antropopression on saproxylic beetle communities. We discuss
similarities and differences of entomofauna in the investigated areas and try to give them an
explanation.
KEY WORDS: anthropopression, biodiversity, saproxylic beetles, urban forests,
Białowieża Primeval Forest, nature reserves.
Puszcza Białowieska jest największym kompleksem leśnym Niżu Europejskiego o naturalnym charakterze. Bogactwo fauny i flory Białowieskiego
Parku Narodowego czyni go doskonałym obiektem badań jako punkt odniesienia w porównaniach z innymi obszarami leśnymi (BOBIEC i in. 2000; BUTLER i in. 2002; NILSSON i in. 2002). Mniejsze rezerwaty o charakterze leśnym, nawet znajdujące się na obszarach miejskich, będące zwykle pozostałościami po pierwotnej formacji roślinnej, mogą stanowić lokalne „centra
bioróżnorodności” i stanowić istotne ogniwa dla podtrzymania populacji
wielu gatunków (WINIARSKA 1990). Do określenia stopnia naturalności czy
też odchyleń od stanu pierwotnego badanych obszarów stosuje się różnego
rodzaju wskaźniki, z których w ostatnich latach coraz większe znaczenie
mają miary bioróżnorodności (MC GEOCH 1998). Grupą, która skupia coraz
większą uwagę jako odpowiedni obiekt do tego typu oszacowań, są chrząsz-
214
KOMUNIKATY NAUKOWE
cze saproksyliczne, związane ze środowiskiem martwego drewna, nieodłącznego składnika ekosystemów leśnych (KAILA i in. 1997; JONSELL i in. 1998;
MARTIKAINEN i in. 2000; N ILSSON i in. 2001; B UTLER i in. 2002; GROVE
2002; JONSELL, N ORDLANDER 2002). Największym bogactwem organizmów
saproksylicznych wśród drzew w Europie charakteryzuje się dąb szypułkowy
(Quercus robur) (JONSELL i in. 1998; RANIUS, JANSSON 2000). Celem badań
było porównanie fauny związanych z dębami saproksylicznych chrząszczy
3 rezerwatów warszawskich: „Las Bielański”, „Las Natoliński” i „Las im.
Króla Jana Sobieskiego” w odniesieniu do właściwości tego zgrupowania
w Puszczy Białowieskiej z terenów Białowieskiego PN i Nadleśnictwa Hajnówka.
Materiał uzyskano przy pomocy standardowego typu pułapek ekranowych (OKLAND 1996) rozwieszonych na dziuplastych dębach w okresie od
połowy czerwca do połowy października 2001 w następującej liczbie: Białowieski PN (BPN) – 10, Nadl. Hajnówka (NH) – 5, Las Bielański (LB) – 12,
Las Natoliński (LN) – 22, Las Sobieskiego (LS) – 11. Pułapki sprawdzano co
30–40 dni, chrząszcze oznaczano do gatunku. Obliczono parametry ekologiczne struktury zgrupowania fauny saproksylicznej na badanych powierzchniach, m.in. różnorodność gatunkową (wsk. Shannona-Weavera, Simpsona),
podobieństwo struktury dominacji (wsp. Renkonena) oraz zagęszczenie gatunków (metoda rarefakcji – K REBS 1989; GOTELLI, COLWELL 2000), do
którego wykorzystano ogólnie dostępne oprogramowanie (COLWELL 1997).
Materiał z rezerwatów warszawskich obejmował 1346 osobników chrząszczy saproksylicznych, należących do 122 gatunków i 36 rodzin, z Puszczy Białowieskiej odpowiednio 485 osobników, 108 gatunków i 38 rodzin. Gatunki
wspólne dla wszystkich badanych drzewostanów to Dorcatoma chrysomelina
STURM, 1837 (Anobiidae), Enicmus rugosus (HERBST, 1793) (Latridiidae),
Anisotoma humeralis (FABRICIUS, 1792) (Leiodidae), Ptinus raptor STURM,
1837 (Ptinidae), Quedius brevicornis (THOMSON, 1860) (Staphylinidae) i Aulonothroscus brevicollis (BONVOULOIR, 1859) (Throscidae). Rezerwat ścisły
BPN jest najbogatszym terenem pod względem fauny saproksylicznej, na co
wpływ ma szereg czynników: minimalna presja człowieka, wielkość rezerwatu, ilość martwego drewna (MARTIKAINEN i in. 2000; BOBIEC 2002), jego
różnorodność oraz mozaikowatość zbiorowisk leśnych w samej puszczy
(SZUJECKI 2001). W porównaniu z BPN Nadleśnictwo Hajnówka jest uboższym siedliskiem dla fauny saproksylicznej, co ma związek z gospodarczym
wykorzystaniem tego terenu (BYK 2001) i potwierdza stwierdzone na innych
obszarach prawidłowości (MARTIKAINEN i in. 2000; SIMILÄ i in. 2002). Duże
podobieństwo fauny saproksylicznej NH i BPN można wyjaśnić ich wspólnym położeniem w jednym kompleksie leśnym. W rezerwatach warszaw-
215
skich stwierdzono niższe wskaźniki bogactwa gatunkowego w stosunku do
Puszczy Białowieskiej, wynikające z o wiele silniejszego niż w Białowieży
stopnia antropopresji i przekształceń naturalnych ekosystemów leśnych.
Najbogatsza fauna saproksyliczna została stwierdzona w Lesie Natolińskim.
Związane jest to bezpośrednio z obecnością wielu dziuplastych drzew i nagromadzeniem martwego drewna. Najuboższym rezerwatem jest Las Sobieskiego, co wynika między innymi z małego udziału starych drzew, niewielkiej
różnorodności fitocenoz i silnej presji człowieka w niedalekiej przeszłości.
Las Bielański pod względem wartości wskaźników wykazywał cechy pośrednie między LN i LS, ale obecność na jego terenie gatunków cennych faunistycznie świadczy o dużej wartości przyrodniczej. Duże podobieństwo struktury fauny saproksylicznej rezerwatów warszawskich wydaje się wynikać z ich
bliskiego położenia i wspólnego pochodzenia, pomimo rozdzielenia rozległą
przestrzenią terenów zurbanizowanych. Fauna saproksyliczna rezerwatów
warszawskich wykazuje podobieństwo w strukturze grupy dominantów,
obejmującej także gatunki rzadkie, do tej stwierdzonej w Puszczy Białowieskiej, co może świadczyć o dobrej kondycji zgrupowania na tych obszarach.
PIŚMIENNICTWO
BOBIEC A., VAN DER B URGT H., ZUYDERDUYN C., HAGA J., MEIJER K., VLAANDEREN B.
2000: Rich deciduous forests in Białowieża as a dynamic mosaic of developmental phases: premises for nature conservation and restoration management. For. Ecol. Manage.,
130: 159-175.
BOBIEC A. 2002: Living stands and dead wood in the Białowieża forest: suggestions for restoration management. For. Ecol. Manage., 165:125-140.
BUTLER J., ALEXANDER K., G REEN T. 2002: Decaying Wood: An Overview of Its Status and
Ecology in the United Kingdom and Continental Europe. USDA Forest Service Gen.
Tech. Rep. PSW-GTR-181: 11-19.
BYK A. 2001: Próba waloryzacji drzewostanów starszych klas wieku Puszczy Białowieskiej
na podstawie struktury zgrupowań chrząszczy (Coleoptera) związanych z rozkładającym
się drewnem pni martwych drzew stojących i dziupli. [W:] SZUJECKI, A.(red.): Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: 7-31.
COLWELL R. K. 1997: EstimateS: Statistical estimation of species richness and shared species from samples. Version 5. User’s Guide and application published at: http://viceroy.eeb.uconn.edu/estimates.
GOTELLI N. J., COLWELL R.K. 2001: Quantifying biodiversity: procedures and pitfalls in the
measurement and comparison of species richness. Ecol. Lett., 4: 379-391.
GROVE S. J. 2002: The influence of forest management history on the integrity of the saproxylic beetle fauna in an Australian lowland tropical rainforest. Biol. Conserv., 104:
149-171.
216
KOMUNIKATY NAUKOWE
JONSELL M., NORDLANDER G. 2002: Insects in polypore fungi as indicator species: a comparison between forest sites differing in amounts and continuity of dead wood. Forest
Ecology and Management, 157: 101-118.
JONSELL M., WESLIEN J., E HNSTRÖM B. 1998: Substrate requirements of red-listed saproxylic invertebrates in Sweden. Biodiversity and Conservation, 7: 749-764.
KAILA L., MARTIKAINEN P., PUNTTILA P. 1997: Dead trees left in clear-cuts benefit saproxylic Coleoptera adapted to natural disturbances in boreal forest. Biodiversity and Conservation, 6: 1-18.
Krebs C. J. 1989: Ecological Methodology. Harper Collins Publ., New York. 654 ss.
MARTIKAINEN P., SIITONEN J., P UNTTILA P., KAILA L., RAUH J. 2000: Species richness of
Coleoptera in mature managed and old-growth boreal forests in southern Finland. Biol.
Conserv., 94: 199-209.
MC G EOCH M. A. 1998: The selection, testing and application of terrestrial insects as bioindicators. Biol. Rev., 73: 181-201.
NILSSON S. G., N IKLASSON M., HEDIN J., ARONSSON G., G UTOWSKI M. J., LINDER P.,
LJUNGBERG H., MIKUSIŃSKI G., RANIUS T. 2002: Densities of large living and dead trees in old-growth temperate and boreal forests. Forest Ecology and Management, 161:
189-204.
NILSSON S. G., H EDIN J., NIKLASSON M. 2001: Biodiversity and its Assessment in Boreal
and Nemoral Forests. Scand. J. For. Res. Suppl., 3: 10-26.
OKLAND B. 1996: A comparison of three methods of trapping saproxylic beetles. Eur. J. Entomol., 93: 195-209.
RANIUS T., JANSSON N. 2000: The influence of forest regrowth, original canopy cover and
tree size on saproxylic beetles associated with old oaks. Biol. Conserv., 95: 85-94.
SIMILÄ M., K OUKI J., MARTIKAINEN P., U OTILA A. 2002: Conservation of beetles in boreal
pine forests: the effects of forest age and naturalness on species assemblages. Biol.
Conserv., 106: 19-27.
SZUJECKI A. 2001: Waloryzacja lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną – synteza wyników. [W:] SZUJECKI A. (red.): Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: 395-411.
WINIARSKA G. 1990: Impact of settlement pressure on communities of noctuid moths (Lepidoptera, Noctuidae) in linden-oak-hornbeam forests on the Mazovian L owland.
Fragm. faun., 34 (1–5): 61-71.
217
Biegaczowate (Coleoptera: Carabidae) rezerwatu „Wzgórze
Widokowe nad Międzyodrzem”
Ground beetles (Coleoptera: Carabidae) of „Wzgórze Widokowe nad
Międzyodrzem” nature reserve
MARIA WOLENDER
Katedra Entomologii Stosowanej AR, ul.Słowackiego 17, 71-434 Szczecin
ABSTRACT: The fauna of carabid beetles were studied in „Wzgórze Widokowe nad
Międzyodrzem” nature reserve on North-West part of Poland. About 462 Carabidae individuals belonging to 48 species were caught using Barber’s pitfall traps. Carabus auratus and
Harpalus latus were the most frequently found species in reserve. Two typical kserothermic
species were found, i.e., Panagaeus bipustulatus and Licinus depressus. Additionally, many
psammophilic species were revealed. On the kserothermic hill, Blethisa multipunctata, and
Carabus convexus, two threatened species, and four (Carabus auratus, C. convexus,
C. granulatus, C. hortensis) species protected in Poland were recorded.
KEY WORDS: carabid beetles , xerothermic habitat, nature reserve, Northern Poland.
Rezerwat przyrody „Wzgórze Widokowe nad Międzyodrzem” jest jednym z cenniejszych siedlisk kserotermicznych na Pomorzu Zachodnim i do
tej pory nie doczekał się opracowań faunistycznych dotyczących owadów,
chrząszczy z rodziny biegaczowatych.
Znane są jedynie prace z tego obszaru pochodzące ze środowisk kserotermicznych w Cedyńskim Parku Krajobrazowym (WOJAS 1998; WOLENDER
2002).
Rezerwat stanowi stożkowate wzniesienie o wysokości ok. 35 m n.p.m,
i powierzchni 4,19 ha, położone po południowej stronie autostrady E–74,
biegnącej ze Szczecina do Kołbaskowa, zaś celem jego ochrony jest zachowanie wzgórza, stanowiącego fragment wysokiego brzegu Odry o szczególnych cechach geomorfologicznych i botanicznych.
Wzgórze porośniete jest roślinnością murawową, ulegającą zadrzewieniu
z zespołem murawy stepowej ostnicy włosowatej, zbiorowiskiem murawy tymotki i zespołem łąki stepowej, wokół otoczone 30-letnim mieszamym drzewostanem.
Do badań chrząszczy biegaczowatych wytyczono 3 transekty T1–T3,
w których poławiano faunę biegaczowatych różnymi metodami, główną stanowiły pułapki glebowe Barbera.
W badaniach odłowiono 462 osobniki Carabidae należących do 48 gatunków, najliczniejszym osobniczo transektem okazał się transekt T3.
218
KOMUNIKATY NAUKOWE
Wykazano jeden gatunek na poziomie eudominanta – Carabus auratus (L.) (D=40,4%) oraz jednego dominanta – Harpalus latus (L.)
(D=7,7%).
W badanym siedlisku wystąpiły typowe gatunki kserotermicznych biegaczowatych (BURAKOWSKI i inn. 1973, 1974): Panagaeus bipustulatus (FABR)
i Licinus depressus (P AYK) oraz bardzo liczna grupa gatunków psammofilnych (STACHOWIAK 1998) preferująca stanowiska wyraźnie suche i nasłonecznione: Amara eyrinota (PANZ), A. pallens STURM , A. aenea (DE GEER),
A. equestris (DUFT.), A. ingenua (DUFT.), A. ovata (FABR.), Harpalus anxius
(DUFT.), H. vernalis (FABR.), H. autumnalis (DUFT.), H. latus , H. picipennnis (DUFT .), H. rubripes (DUFT.), H. serripes (QUENS.), H. tardus (PANZ.),
Microlestes minulutus (GOEZE).
Wykazano także dość dużą grupę gatunków wilgociolubnych biegaczowatych: Leistus rufescens (FABR .), Elaphrus cupreus (DUFT.), Agonum fuliginosum (PANZ.), Badister bipustulatus (FABR.), Carabus granulatus (L.), C. hortensis (L.), Notiophilus biguttatus (FABR .), Pterostichus niger (SCHALL.), Anisodactylus binotatus (FABR.) i Chlaenius nigricornis (FABR.), przenikających
na wzgórze z pobliskich siedlisk olsu i lasu mieszanego.
Ta pokaźna grupa higrofilnych biegaczowatych penetrujących zbocza rezerwatu może świadczyć o zmianach charakteru kserotermy i jej częściowej
degradacji spowodowanej zarastaniem roślinnością krzewiasto-drzewiastą,
szczególnie transektu T1.
Do gatunków zagrożonych [VU] (GŁOWACIŃSKI 2002) zaliczany jest Blethisa multipunctata (L.) a bliskich wyginięciu [NT] – Carabus convexus
(FABR.).
Na uwagę zasługuje fakt złowienia gatunków, które do tej pory na Pojezierzu Pomorskim nie były stwierdzone: Amara eyrinota, A. pallens, Anisodactylus binotatus, oraz wielu gatunków z rodzaju Amara i Harpalus ostatnio
łowionych w latach przedwojennych.
W rezerwacie stwierdzono 4 gatunki prawnie chronione w Polsce: Carabus auratus, C. convexus, C. granulatus, C. hortensis.
Złowione gatunki biegaczowatych zaklasyfikowano do 5 elementów zoogeograficznych (LEŚNIAK 1987), najliczniejszą grupę stanowiły gatunki palearktyczne (28), następnie eurosyberyjskie (8), i Europejskiej Prowincji Leśnej (7).
Wśród gatunków przekraczających granicę zasięgu zanotowano wystąpienie 2 gatunków holoarktycznych (Blethisa multipunctata i Harpalus fuliginosus (DUFT.) oraz 3 gatunków środziemnomorskiego pochodzenia: Harpalus
flavicornis DEJ., H. melancholicus DEJ ., i H. neglectus AUD.-STEV., odławia-
219
nych w pojedynczych egzemplarzach, rzadko wykazywanych z tej krainy. Te
ostatnie łowiono głównie w transektach T2 i T3, gdzie panowały warunki siedliskowe o charakterze czysto kserotermicznym.
PIŚMIENNICTWO
BURAKOWSKI B., M ROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J.1973: Chrząszcze Coleoptera, Biegaczowate– Carabidae , część 1. Kat.Fauny Pol., Warszawa, XXII, 2: 1-233.
BURAKOWSKI B., M ROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1974: Chrząszcze Coleoptera, Biegaczowate-Carabidae, część 2. Kat.Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 3: 1-430.
GŁOWACIŃSKI Z. 2002: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr.
Przyr. PAN, Kraków. 146 ss.
LEŚNIAK A. 1987: Zoogeographical analysis of the Carabidae (Coleoptera) of Poland.
Fragm. faun., 30 (17): 297-312.
STACHOWIAK M. 1998: Wstępna inwentaryzacja chrząszczy Parku Narodowego Bory Tucholskie. WSP, Bydgoszcz: 371-438.
WOJAS T. 1998: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) rezerwatu leśno-stepowego w Bielinku nad Odrą i jego okolic. Wiad. entomol., 16 (3–4): 143-154.
WOLENDER M. 2002: Rzadkie i chronione chrząszcze w Cedyńskim Parku Krajobrazowym.
[W:] CIACIURA M. (red.): Dylematy ochrony przyrody XXI wieku. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin: 67-70.
220
KOMUNIKATY NAUKOWE
Wiad. entomol.
23 Supl. 2: 221-229
Poznań 2004
LISTA UCZESTNIKÓW KONFERENCJI
LIST OF THE CONFERENCE MEMBERS
ADAMCZUK Maja
Zakład Prawa Ochrony Środowiska UWM, ul. Żołnierska 14c, 10-561 Olsztyn
ARMATYS Paweł, mgr
Gorczański Park Narodowy, Poręba Wielka 590, 34-735 Niedźwiedź
paw_armatys@poczta.onet.pl
B ANASIAK Grzegorz
ul. Miodowa 6, 96-100 Skierniewice
bangr@ld.onet.pl
B ANASZAK Józef, prof. dr hab.
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska AB, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz
lednica@ab.edu.pl
B ARANIAK Edward, dr inż.
Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań
baraniak@amu.edu.pl
B ARCZAK Tadeusz, dr hab.
Katedra Zoologii ATR, ul. Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz
tadbar@atr.bydgoszcz.pl
B ĄK Jolanta, dr
Zakład Zoologii AŚ, ul.Świętokrzyska 15, 25-406 Kielce
Jolanta.Bak@pu.kielce.pl
B ENNEWICZ Janina, dr
ATR Bydgoszcz, ul. Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz
jbennewicz@atr.bydgoszcz.pl
B IDAS Marek, mgr inż.
ul. Mazurska 64/91
25-345 Kielce
222
BONAR Alina, prof. dr hab.
Zakład Prawa Ochrony Środowiska UWM, ul. Żołnierska 14c, 10-561 Olsztyn
BOROWIAK Michał
ul. Obornicka 121, 62-002 Suchy Las
agrius@interia.pl
BUCHHOLZ Lech, dr inż.
Ojcowski Park Narodowy, 32-047 Ojców 9
ampedus@poczta.onet.pl
BUCZYŃSKI Paweł, dr
pbuczyns@biotop.umcs.lublin.pl
BUNALSKI Marek, dr inż.
Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 154, 60-594 Poznań
bunalski@au.poznan.pl
BUSZKO Jarosław, prof. dr hab.
Zakład Ekologii Zwierząt UMK, ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń
CHANIECKA Karolina, dr
CHMIELEWSKI Wit, prof. dr hab.
Oddział Pszczelnictwa ISiK, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy
wit.chmielewski@man.pulawy.pl
CHRZAN Anna, dr
Instytut Biologii AP, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków
chrzan@wsp.krakow.pl
CIEPIELEWSKA Dolores, prof. dr hab.
Katedra Fitopatologii i Entomologii UWM, ul. Prawocheńskiego 17, 10-722 Olsztyn
resma@uwm.edu.pl
CIERZNIAK Tomasz, dr hab., prof. nzw.
tom@ab-byd.edu.pl
CZACHOROWSKI Stanisław, dr hab., prof. nzw.
Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn
stanislaw.czachorowski@uwm.edu.pl
DOMINIAK Patrycja, mgr
Katedra Zoologii Bezkręgowców UG, al. Piłsudskiego 46, 81-378 Gdynia
pdominitrox@interia.pl
F ALEŃCZYK Katarzyna
Koło Naukowe Przyrodników AB, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz
F RĄCKIEL Krzysztof, mgr
Biebrzański Park Narodowy, 19-252 Osowiec-Twierdza
frackiel@csk.pl
GAD Anna
Park Narodowy Gór Stołowych, ul. Słoneczna 31, 57-350 Kudowa Zdrój
agat5@interia.pl
GAJ Daniel, mgr
Katedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice
dgaj@us.edu.pl
GARBALIŃSKA Paulina
Zakład Ekologii UW, ul. Banacha 2, 02-097 Warszawa
GOLAN Katarzyna, dr
Katedra Entomologii AR, ul. K. Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin
kgolan@consus.ar.lublin.pl
GORCZYCA Jacek, dr hab.
gorczyca@us.edu.pl
GÓRSKI Paweł, dr
ul. Van Gogha 3B/10A, 03-188 Warszawa
gorski@delta.sggw.waw.pl
HEBDA Grzegorz, dr
Katedra Biosystematyki UOp, ul. Oleska 22, 45-052 Opole
grzesia@uni.opole.pl
HURUK Stanisław, dr
Instytut Biologii AŚ, ul. Świętokrzyska 15, 25-406 Kielce
Stanisław.Huruk@pu.kielce.pl
IWAN Dariusz, dr hab.
darek@au.poznan.pl
JAROSZEWICZ Bogdan, dr
Białowieski Park Narodowy, Park Pałacowy 5, 17-230 Białowieża
jarosz@bpn.com.pl
JARZĘBOWSKA Magdalena, mgr
Zakład Dydaktyki Biologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź
imagda@biol.uni.lodz.pl
223
224
KACZOROWSKA Elżbieta, dr
Katedra Zoologii Bezkręgowców UG, al. Marszałka Piłsudskiego 46, 81-378 Gdynia
saline@sat.ocean.univ.gda.pl
KAŹMIERSKA Iwona
KLIMCZUK Przemysław, mgr
ul. Parkowa 7/7, 15-224 Białystok
bio_przemek@poczta.onet.pl
KOCOREK Anna, dr
kocanka@uni.opole.pl
KONWERSKI Szymon, dr
Katedra Zoologii AR, ul. Doktora Judyma 20, 71-466 Szczecin
s.konwerski@biot.ar.szczecin.pl
KORDAN Bożena, dr inż.
bozena.kordan@uwm.edu.pl
KOSEWSKA Agnieszka, mgr
ropkos@poczta.onet.pl
KOWALIK Witold, prof. dr hab.
Katedra Zoologii AR, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
KRIGER Rafał, mgr inż.
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska AB, al. Ossolińskich 12, 85-067 Bydgoszcz
kriger@ab-byol.edu.pl
KRYSIAK Iwona, mgr
krysiak@biol.uni.lodz.pl
KRZYSZTOFIAK Anna, dr
Wigierski Park Narodowy, Krzywe 82, 16-400 Suwałki
krzysztofiak@itm.com.pl
KRZYSZTOFIAK Lech, dr
Wigierski Park Narodowy, Krzywe 82, 16-400 Suwałki
krzysztofiak@itm.com.pl
K UBASIK Wojciech, mgr
wkubasik@au.poznan.pl
K UCHARCZYK Halina, dr
Instytut Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin
hkucharc@biotop.umcs.lublin.pl
K URZĄTKOWSKA Alicja, dr
akurz@moskit.uwm.edu.pl
K UŚKA Antoni, dr hab., prof. nzw.
Katedra Nauk Biologicznych AWF, ul. Raciborska 1, 40-510 Katowice
antokusk@friko2.onet.pl
LIPA Jerzy J., prof. dr hab.
Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań
J.J.Lipa@ior.poznan.pl
LIS Barbara, dr
LIS Jerzy, prof. dr hab.
cydnus@uni.opole.pl
ŁAGOWSKA Bożena, dr hab.
Katedra Entomologii AR, ul. K. Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin
lagowskab@poczta.onet.pl
M ARCZAK Dawid, mgr
Katedra Zoologii UWM, ul. Oczapowskiego 5, 10-957 Olsztyn
dawidm@jezioro.com.pl
M ELKE Andrzej
ul. Św. Stanisława 11/5, 62-800 Kalisz
polmel@polbox.com
M IŁKOWSKI Marek, inż.
ul. Królowej Jadwigi 19/21, 26-600 Radom
milkowski@poczta.neostrada.pl
M ROCZKOWSKI Maciej, prof. dr hab.
ul. Bobrowa 2
05-607 Podkowa Leśna
225
226
MYSSURA Maria, dr
ul. Górnicza 12/18, 62-510 Konin
myssura@poczta.fm
NAPIÓRKOWSKA-K OWALIK Jolanta, dr hab., prof. nzw.
Katedra Entomologii AR, ul. Kr. Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin
NOGOWSKI Leszek, prof. dr hab.
Prorektor AR im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu
ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań
NOWACKI Janusz, prof. dr hab.
jnowacki@au.poznan.pl
NOWAKOWSKA Magdalena, mgr
Muzeum Przyrodnicze UŁ, ul. Kilińskiego 101, 90-011 Łódź
rudzk3@poczta.onet.pl
OKOŁÓW Czesław
Park Pałacowy, 17-230 Białowieża
OLEKSA Andrzej, dr
olek@ab-byd.edu.pl
OSIADACZ Barbara, mgr
barosa@poczta.onet.pl
OSSOWSKA Małgorzata, mgr inż.
Zakład Filozofii Przyrody i Historii Kultury Regionalnej
al. 29 Listopada 46, 31-425 Kraków
PAKULNICKA Joanna, dr
Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn
joanna.pakulnicka@uwm.edu.pl
PAWLĘGA Krzysztof, dr
krzychp@ursus.ar.lublin.pl
PIETRYKOWSKA Ewa, dr
ewpiet@biotop.umcs.lublin.pl
227
PILARCZYK Sebastian, mgr
spilarcz@us.edu.pl
PRZYBYŁOWICZ Łukasz, dr
Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków
lukasz@isez.pan.krakow.pl
RUTA Rafał, mgr
Instytut Zoologiczny UWr, Zakład Bioróżnorodności i Taksonomii Ewolucyjnej
ul. Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocław
SAWONIEWICZ Janusz, dr hab.
Zakład Zoologii Bezkręgowców UBł, ul. Świerkowa 20B, 15-133 Białystok
aptesis@uwb.edu.pl
SERAFIN Edyta, mgr
Katedra Zoologii AR, ul Akademicka 13, 20-033 Lublin
eserafinek@wp.pl
SIENKIEWICZ Paweł, dr
carabus@au.poznan.pl
SKWISZ Małgorzata, dr
ul. Sienkiewicza 5, 64-610 Rogoźno
SOŁTYK Danuta, dr
Instytut Biologii AP, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków
soltyk@ap.krakow.pl
SOSZYŃSKA-MAJ Agnieszka, mgr
agasosz@biol.uni.lodz.pl
STANIEC Bernard, dr hab.
bledius@wys.pl
SZADZIEWSKI Ryszard, prof. dr hab.
ul. Polanki 94, 80-302 Gdańsk
szadz@sat.ocean.univ.gda.pl
SZCZEPAŃSKI Witold, mgr
w_szczep@poczta.fm
228
SZCZEPKO Katarzyna, dr
Zakład Dydaktyki Biologii i Badania Różnorodności Biologicznej UŁ
ul. Banacha 1/3, 90-237 Łódź
kawa@biol.uni.lodz.pl
SZNAJDER Dariusz
Park Narodowy Gór Stołowych, ul. Słoneczna 31, 57-350 Kudowa Zdrój
nrciu@wp.pl
SZWEDO Jacek, dr
szwedo@miiz.waw.pl
SZYMAŃSKA Urszula, dr
Zakład Prawa Ochrony Środowiska, ul. Żołnierska 14c, 10-561 Olsztyn
urszula.szymanska@moskit.uwm.edu.pl
ŚCIBIOR Radosław, dr
radek@ursus.ar.lublin.pl
ŚWIERCZEWSKI Dariusz, mgr
Zakład Ochrony Środowiska WSP, al. Armii Krajowej 13/15, 42-201 Częstochowa
dswier@wsp.czest.pl
TARNAWSKI Dariusz, dr hab.
Instytut Zoologiczny UWr, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław
elater@biol.uni.wroc.pl
TOŃCZYK Grzegorz, dr
tonczyk@biol.uni.lodz.pl
TRZCIŃSKI Paweł, dr
trzcinsk@au.poznan.pl
TURZAŃSKI Jerzy, mgr
ul. Rataja 16, 51-507 Wrocław
TWARDOWSKI Jacek, dr inż.
Katedra Ochrony Roślin AR, ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wrocław
jtwardow@ozi.ar.wroc.pl
TYKARSK Piotr, dr
Zakład Ekologii UWa, ul. Banacha 2, 02-097 Warszawa
ptyk@biol.uw.edu.pl
ULANOWSKI Krzysztof, mgr inż.
ul. Polna 8/16, 09-500 Gostynin
ukrzysiek@op.pl
WACHOWIAK Jędrzej
Os. Jana III Sobieskiego 26/4, 60-688 Poznań
jedruswach@poczta.fm
WANAT Marek, dr hab.
Muzeum Instytutu Zoologicznego UWr, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław
WĄSALA Roman, dr
rwasala@au.poznan.pl
WĄSOWICZ Erwin, prof. dr hab.
Rektor AR im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu
ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań
WĘGIEREK Piotr, dr hab.
wegierek@poczta.onet.pl
WIERZBICKI Zbigniew, mgr inż.
Zespół Ochrony Lasu, ul. Gdyńska 139, 62-004 Czerwonak
zolczerw@poczta.onet.pl
WILKANIEC Barbara, prof. dr hab.
wilk@au.poznan.pl
WOLENDER Maria, dr
ul. Arkońska 14/20, 71-470 Szczecin
marylkaaa@interia.pl
229

Suplement 2 - Polskie Towarzystwo Entomologiczne

Transcription

Similar documents

Tom 72, zeszyt 2 2016 - Instytut Ochrony Przyrody PAN

Nauka Przyroda Technologie 2013

xviii, 1 - Polskie Towarzystwo Entomologiczne

Atlas pospolitych ptaków lęgowych - część 6

Show publication content!