Manas Destanı (Naskalı) -

MANAS DESTANI
156
lIoponop KelTH KyaHbin.
lIoponop KeCCeKyaHbln
155 3MAH MaHac )KaTKaH co~,
'AT ceMHpHn TYC 60nOT,
60c KblpOO TYlllyn KYC 60nOT,
3peHAep )KaTbin 6YK 60noT160
3MAH )KOpTMOK60nAY!' AeHT.
AnTaH TOnrOH Ken KanMaK
AH-KaHra oon )KaTaTAeHT:
K YHKeH TOnrOH Ken KanMaK
K YH-KaHra oon )KaTaT AeiiT-
165
cOOAaKbinbin )KaTaT AeHT.
Alma MaHac aHlTbi AeHT:
,AnTaH TonrOH Ken KanMaK,
,,'
fi'c!
~orolor ketti kuamp.
~orolor kesse kuamp
emdi Manas catkan son,
.At semirip tiis bolot,
bos kuoo tii§iip kiis bolot,
erender catlp buk bolotemdi cortmok boldu!' deyt.
Altay tolgon kop Kalmak
Ay-k1mga
oop catat deyt:
.."
,~~ Kiinkoy tolgon kop Kalmak
I';
"!t1 Kiin-l,anga oop catat deytc
::; sooda blIp catat deyt.
'""
;
Anda Manas ayttI deyt:
.
KYHKeH TOnrOH Ken KanMaK
170
OpTOCYHTocyn ananbl!
THnAH KapMan cananbl!
ATTaHanbI, )KOpTony!
AK-KynaHbI TapTbl~ap!
A lTaHbin canap qblranbI,
175
180
aK Ka~rbI 3P CbIpAblrallI
Attamp sapar ~lgall,
ak kangl er slrdlga§
AK-Kynara TOKyryn!'
KalllKa TaMaH )KeK' eTYK
Ak-kulaga tokutup!'
Ka§ka taman cek' otiik
AK-Kynara TenneH bIprbln
MHHreH CO~,
KaH 6anacbI KaHblKeH
Ak-ku.laga teppey lrglp
mingen son,
kan balasl Kamkey
karmay aldl ManastI
Kan ~Ianaska ayttl deyt:
KapMaH anAbi MaHaCTbI
KaH MaHacKa aHlTbI AeHT:
.AH6aHra KaplllbI
KYH-re qaT, TepeM,
)KHHpMe 6eCTe )KalllbI~,
)KbInbI~ 6apc, TepeM,
olllY 6blHbin Myqeny~, TepeM,
aTKa Kaplllbi aH 3ne, TepeM,
3pre Kaplllbi )Kbln 3ne, TepeM!'
1 8 5 KapMaH anca MaHaCTbI,
'KOH! KOH!' Aece, 60nroH )KOK,
KaHbIKeMHH mnHH anraH )KOK!
MaHaCTbIH aqyy )KaMaH KenAH AeHT190
OH 3KHAeHepreH 6ynAypcYH,
qanca KynaK TYHAYPCYH,
TapTbin HHAH KaHbIKeH![lapaHAaH KbmraH KeHHery
)KHK )KHrHHeH cerynyn,
195
6ePMeT-MHHeH IlIYPYcy
)Kon YCTYHeTeryneT!
KaH 6anaCbl KaHbIKeH
Kapc-Kapc Kynyn )KH6ePAH:
'A4YMY 6aca Kep, TepeM!
200
.Altay tolgon kop Kalmak,
Kiinkoy tolgon kop Kalmak
ortosun tosup alall!
Tildi Icarmapsalall!
AttanalI, cortolu!
Ak-kulanl tartInar!
AKblnbl~a TYllle Kep, TepeM!
6apraH )K00l{ 6aCbIn KaHTTepeM!
Ear anAbIpbln aHAaH KaHTTepeM!
)l(OpTKOHAOH )KonYl{
)KOlllyncYH,TepeM!
Yigitler sevinc;:legittiler,
yigitler sevinc;:legidince,
Manas burada kalmca,
atlar semirip gev§edi,
boz klragl dii§iip giiz geldi,
erler de tembel oldu,
"Artlk yiiriiyii§ zamaru geldi!" dedi.
Altay'! dolduran Kalmuklar,
Ay Han'm idaresinde ya§lyorlardl.
Kiinkoy'ii dolduran Kalmuklar,
Kiin Han idaresinde ya§lyorlardl.
Ticaret yaplP ya§lyorlardl.
t§te Er Manas dedi ki:
"Altay'! dolduran Kalmuklann
Kiinkoy'ii dolduran Kalmuklann
arasma gidip bakallm!
Sozlerinden bir barer kapallm!
Atlara binip gidelim!
Ak-kula'Yl getirin!
Ata binip sefere C;:lkallm!
Benim alaca eyeri altp
Ak-kula'ya vurun!"
<;:izmesiniiizengiye degirmeden
Ak-kula atlna
slc;:radl.
Han c;:ocuguKarukey,
Manas'l yakaladl,
Han Manas'a dedi ki:
"Hayvanlar ic;:inbu ugursuz
bir giin, efendim,
.Aybanga kar§l
kiln-go ~at. torom,
ciyrme beste Ca§ln,
pars Ylltnda ya§ln yirmi
cilln bars, torom,
be§, efendim,
bu YII senin dogdugun YII, efendim,
o§u blYll mii~oliin, torom,
atka kar§l ay ele, torom,
atlar ic;:inbu ugursuz bir YII, efendim,
erge kar§l cll ele, torom!'
erler ic;:inbu ugursuz bir YII, efendim!"
Karmay alsa ManastI,
Manas' yakalaYlp da
"Our!
Our!" dediyse de Manas aldlrmadl,
'Koy! Koy!' dese, bolgon cok,
Kamkeydin tilin algan cok!
Karukey'in soziine kulak vermedi!
ManastIn a~uu caman keldi deyt- Manas fena hiddetlendi.
On iki orgillii kamC;:IYI,
on ekiden orgon buldursun,
vurunca
kulaklarda uguldayan kamC;:IYI
~apsakulak tundursun,
Karukey'e savurdu!
tartlp iydi Kamkey!Daraydan blgan koynogii
cik ciginen sogilliip,
bermet-minen §urusu
col iistiino togillot!
Kan balasl Kamkey
kars-kars killiip ciberdi:
.A~undu basa kor, torom!
Akilina tii§o kor, torom!
bargan coon baslp kayt. torom!
Bag aldlrlp andan kayt, torom!
Cortkondon colun
co§ulsun,torom!
Oaray ipeginden gomlegi
diki§lerinden sokilldii.
Mercarurun boncuklan
yol iistiine saC;:lldl.
Han c;:ocuguKarukey,
kah kah gillerek dedi ki:
"Hiddetini yeniver, efendim,
aklln ile i§ gor, efendim,
git dii§manl yen de gel, efendim,
baht kazan da don gel, efendim!
Yiiriidiigiin yollar
diiz olsun, efendim,
157
KOZKAMAN
)KonAoWYI\ KblAblp
KOwynCYH,TepeM!'
KaHblKeti KHPAHI\ytiYl\e.
205 EaTblp MaHac 6aCTblpAbI.
'Keqe KenreHKaHblKeii
KaH MaHaCTblKapMaAbI6HCHeMeHe6onAYK?'Aen,
~OOPYKTYH
KblCbIAKblnati
2 1 0 MaHaCTblKapMati WAbIAeiiT:
,Ati6aHra Kapwbl KYH-re
qaT, TepeM,
)l(HtipMe6ewTe )l(aWbll\,
)l(blnbll\ 6apc, TepeM,
owy 6bliibln MyqenYl\, TepeM,
aTTaH6aqbl,ati )l(apKblH,TepeM,
215 aTTaH6arblHKeH )l(apKblHTepeM!
ATKa KapWblati 3ne, TepeM,
3pre KapWblati 3ne, TepeM,
Coldo~un KIdlr
ko~ulsun, torom!'
Kamkey kirdin uytino.
Baur Mana."basurdl.
'K6<tekelgen Kanlkey
Kan Manasu karmadlhis nemenebolduk?' dep,
~ooruktun kISl Akllay
ManasUkarmay aldl deyt:
' Aybanga k~l kiln-go
~at, torom,
ciyrme b6~te Ca!;iln,
c1lln bar:s,torom,
o~u bly1l mti~ollin, torom,
attanba~l,ay carkln, torom,
attanbagm, kon carkm, torom!
Atka kar~l ay ele, torom,
erge kar~l ay ele, torom,
MaHac atiTaTKaTblHra:
, ApblHancypeK )l(eAHprnH,qHPKHH!
220 KaHblKetiTUnHHan6araHqHPKHH,
ceHHH-rnnHH,I1.H
anaM6blqHPKHH?'
TapTblll HiiAHl\,3p MaHac!Aapaii KbmraHKeiiHery
)l(HK)l(HrHHeHceryneT,
225 6epMeT-MHHeH
wypycy
)l(on YCTYHe
TeryneT!Kapran TYPyn KanAbIAeiiT.
adl.
y'
yo1da~mH1Zlr
o1sun.efendim!"
Sonra senKamkey evine girdi.
Bahadlr Manas anm surdu.
"Yeni ge1enKamkey
Han Manas'l yaka1adl.
b~lmlza ne1erge1di?"diyerek
$ooruk'un klZl Akl1ay
Manas'i yaka1adl:
"Hayvan1ar i<tin bu ugursuz
biTgun. efendim.
pars Ylhnda y~m yirmi
be~. efendim.
bu yl1 dogdugun yl1. efendim.
ata binme. ay l~lgl. efendim.
ala binme. gun l~lgl. efendim!
Bu ay atlara ugursuz biT ay. efendim.
bu ay erlere ugursuz biT ay. efendim!"
Manas aytat kaunga:
' Annap stirok cedirgin, ~irkin!
Kamkey tilin albagan, ~irkin,
senin tilindi alambl, ~irkin?'
Tamp iydin, Er Manas!Daray kllgan koynogti
cik ciginen sogiilot,
bermet-minen ~urusu
cot tistiino togU1ot!Kargap turup kaldl deyt.
Manas kadma dedi ki:
"Lanetli yarank. <tirkin ~ey!
Kanlkey'in dedigini yapmadlm. <tirkin.
senin soziinii din1ermiyim. <tirkin?"
Kam<tlYlsavurdu Er Manas!
Daray ipek gom1egi
diki~1erindensokii1dii!
inci1erle mercan1arl
yo1 ustiine sa<t"dl!
Kadm ona Ianet etti.
c ~. Fakat Manas aIdlrmadl:
MaHac
6on6oti
)l(ypyn
KanAbl AetiT.
Manas
bolboy
ctiriip
ka\dl
deyl
"Gidip de geimez olasm. efendim!
Gelip de evini goremez o1asmefendim!
'EapraHblHaH
Ken6e, WpeM!
'Bargamnan
kelbe, torom!
Kamkey'i kucak1ayamazolasm efendim\
230 KatiTblll ytiYI\ Kep6e, TepeM!
KayUP tiytin korbO,torom!
KaHblKetiAHKyqna,TepeM!
Kamkeydi ku~pa,torom!
I,
y umu~ak etini tutamazolasm.efendim!
EynKynAeKTeHTapTna,TepeM'
BU1ktildokton tartpa, torom\..agzma
kaniar dolsun. efendim!
Kapa OOCbll\aKaHToncYH,TepeM'
Kara ooslna kan tolsun, torom!
.; ,
ugursuz giiniin dogsun. efendim!"
KaiipbmrblcblC KYHTyYCbIH,TepeM"
Kayn\glsls kiln tuusm, toroml'
Kadm ooyle Ianet etti.
235 Kapran Typyn KanAbIAetiT.
Kargap lump ka\dl deyt.
Manas yoia koyuldu.
MaHac KeTOn)l(ypreH COI\,
Manas ketip ctirgon son,
Bar-kol'den ge<tti.
Eap-KenAY 6acbln eTTYAetiT,
Bar-koldti baslp otili deyt,
Tor-kol'ii a~lp ge'tti.
Tep-KenAY Tyypa KeUiTHAetiT,
Tor-koldti tuura ke~ti deyt,
Kozu-b~lyla Koymorok'tan
Ko3y-6aWbl, KotiMoPOK,
240 aHbl 6aCblll eTTYAetiT.
YtiAe )l(anaH KaHblKeti
KepeTHHAe
6HnAHAetiT,
KepeMHHAe
TYtiAYAeiiT.
ACbm)l(epAeHaKblpaT,
245
Tee KeTepreH
KaHblKeti
6an6aHAbI
e3Y qaKblpaT:
, Acbln )l(epAeAanJl.anblM,
Tee KeTepreH 6an6aHblM,
KeUl' aTTbIKonro an!' AetiAH.
250
'Kow'
aTTbl Konro anraH cOl\,
Kozu-b~l, Koymorok,
am baslp otili deyt.
Uydo catkanKamkey
keretinde bildi deyt,
kereminde tuydll deyt.
As1l cerden aklrat,
too kotorgon
Kamkey
balbandl
ozii ~aklrat:
'As" cerde daldallm,
toO kotorgon balbamm,
ko~' atUko\go aI" deydi.-)
'Ko~' atU ko\go algan son.
acbln TyyraH TepeMe
as" tuugan toromo
)l(eTOnKa6ap6ep!' AeiiAH.
,.,AK-KbISlraKOHOMYH,
cetip kabar her" deydi.
,.,Ak-klyaga konomun,
baslp ge<tti.
Evde oturan Kamkey.
keskin zekaslyia bildi.
algl1aryla sezdi.
Asil kadm yerinden sesiendi,
cleve kaIdlran pehIivam
Kamkey <taglrttl:
" Asil yerden se<tiImi~,
clevekaIdlran pehIivamm.
yamna biTde yedek at al.
yedek aU aIdlktan sonra
asil dogan efendimin
yamna git. benden habeTsal!
Ak-klya'da oturuyor. de.
158
MANi\S DESTANI
aK-6oc 633COHOMYH!
255 A KYJ\aHra ){(anbIHbill,
TYJIeeKblnbill ){(ypeMYH!
Keryp'lKeH Kepce, ){(YHYHKec!Kapa 6eTTHH,Ken caHpaca,THJIHHKec!
CarblcKaHKepce, ){(YHYH
Kec!260 Kapa 6eTTHH,Ken caHpaca,THJIHHKec!
AKblJIaHJ\bIH
YHYHe
TepeM KeJIHn){(aCCbIH!"
Ae!
ak-bos bee soyomun!
bir ak klsrak kestirmi§, de,
A Kudayga calmlp,
AIlah'a yalvanyor, de,
tiilttO klllp ciiromiin!
pek 90k dua ediyor, de!
Kogiir9kon korso, ciiniin kes!giivercin goriirsen tiiyiinii kes!
Kara bettin, kop sayrasa, tili kes! ~ok oterse kaltagm dilini kes!
Saglskait1
korso, ciiniin kes!Saksagangoriirsen tiiyiinii kes!
Kara bettin, kop sayrasa, tili kes! ~ok oterse kaltagm dilini kes!
Akllaydm iiyiino
torom kc~lipcasSIn!"de!
Akllay'm evinde
efendim gelip kalsm, de.
"Capbl CYYH'TeKcYH!"Ae!
"KaprblWbl anrblW 60JICYH!"
265 ACblJI){(epAe~anJ\anKYJI,
Tee KeTepreH6an6aH KYJI
Eap-KeJIJ\YH
6amblHcaHpaMJ\a
){(eTJInaHTTblMaHacKa.
EaTblp MaHac 60JIrOH){(OK:
270 'KaTbIMbIH THJIHHaJIJ\bl.'J\en,
'KaHTbill YHre KeTTH.'Aen,
'40poJIopro KaHTHn
){(oon 6epeMHH?'J\en,
60JI60H){(YPyn KeTTH~eHT.
MaHacTblHKym YHKYCY
KeJIJ\H
275 6aKTacblKapblmAK-OJInOK
"San suun' toksiin!" de!
"Kargl§l algl§ bolsun!" de!"
Asll cerde daldal kul,
too kotorgon balban kul
Bar-kold.iin b3§msayramda
cetip ayttl Manaska.
Batlr Manas bolgon cok:
'KatIndllt1tilin aldl.' dep,
'Kay tIp lliygo ketti.' dep,
'~orolorgo kantip
cc)OPberemin?' dep,
bolboy ciiriip ketti deyt.
ManastIn ku§ uykusu keldi deyt,
baktasl karl§ Ak-olpok
San suyu doksiin, de,
laneti haYlra gevrilsin, de."
Asil yerden se9ilen kul,
deve kaldlran pehlivan kul,
Bar-kol'iin en yiiksek yerinde
yeti§ip Manas'l buldu.
Bahadlr Manas razl olmadl.
"Kadmm soziine uydu,
kalklp yurduna dondii! defIer,
sonra hen yigitlere ne cevap
veririm?" dedi,
soziine kulak asmaYlp gekip gitti.
Manas'm ku§ uykusu geldi,
kalm pamuklu zlrhlm
aHKblpaHblHCaJI.l\bl
J\eHT.
)KblJIKbl'lblHblHTamma-6eK
KamblHaMaHac KeJIJ\H
~eHT,
YKTan){(aTbln aJIJ\bIJ\eHT.
280 )Kopro 6acblK 'IO~ KYJIa,
ayklraml11saldl deyt.
Cllkl9mrt1 Ta§§a-bek
k3§maManas keldi deyt,
uktap catIp aldl deyt.
Corgo baslk 90fi kula,
geni§ a9lp yere serdi.
~oban T3§§a-bek'in
yamna geldi,
uzamp yattI Manas.
Yiiriik kula atI,
){(opyry TbIH'I AK-KYJIa
'IooJ\ypaTa6acTblpaT!
40poJIopJ\YKapaca~,
KaCKaHaT
ooJIyn KeJIe){(aTaT,
285 aJIJ\blKHHHblH'IblpManTblp,
corugu tIlrI9Ak-kula
900duratJJl
bastIrat!
~orolordu karasafi,
kaskanat bolup kele catat,
aldl kiymn 9lrmaptlr,
din9 yiiriiyii§lii Ak-kula
yeri tepiyor!
Yigitlere bakarsan
set gibi geliyorlar,
ondeki arkadaki her bir giiruh,
Ak-kula tuura-tuura
kallp kele catat!
Almambet turup mlm aytat:
'F, 90rolor, beri tokt09u,
Ak-kula dosdogru
geliyor.
Almambet §unu dedi:
"Ey yigitler beri durun,
AHrblp-){(aJIbl6oc TeMe
!
290 KapoOJIKapaH6ep'lH3JIe~!
I
CeH AK-6aJITaHbIHyYJIYEOJIOTYM,
I
ceH KblpaH 4aJI6aH, -5YYTYM,
I
ceH Ko~rYPooJIy-6aHJ\bIHKowa6b1~,
TepTee MeHH3p'lH'IH!'
2 9 5 AnMaM6eT-MHHeH
6em 'IOpO
Ayglr-calJ bas tofido
karool karay ber9i elefi!
Sen Ak-baltamn uulu Bolotum,
sen klran ~albay, -5uutum,
sen Kofiguroolu-baydln Ko§abl§,
torto meni!er9i9i!'
Almambet-minen be§90ro
Ayglr-call'mn boz tepesinde
etrafl gozetleyin.
Sen Ak-balta'mn oglu Bolotum
sen yakl§lkll ~albay, sen -5uutum,
Konguroolu-baY'ln oglu sen Ko~abl~lm.
Siz dordiiniiz, benimle gelin!"
Almambet ile birlikte be~ yigit
AHrblp-){(aJIbl6oc Te~re
TerepeTeH Mapa~bl,
){(ep apblTbln KapaJ\bl:
KepYHreH~eKepYHeT,
300 KepYH6eceKeK TYTYHJ\eH
cocYJIaT.
Aygu-call bas tofigo
Aygu-call'nln boz tepesinden
togoroton maradl,
etrafi gozetlediler,
cer antIp karadl:
dart tarafa baklndllar,
koriingondo koriinot,
goriinen goriiliir,
.
koriinbosCIkok tiitiindoy sosulat. goriinmeyen, mavi duman gibi yuksel,r.
EHp MaMcaT KeJIe){(aTaT!
AJIMaM6eT6apJ\blMaHacKa.
MaHacKa KeJIHnaHTTblJ\eHT:
'TeMeH KHpe6apraHAa,633M,
305 aTblMAblMHHHn){(eJICeM,
633M,
Biradamsat kele carat!
Almambet bardl Manaska.
Manaska ~:elipayttl deyt:
'Tom(>nkire barganda,beem,
atlmdl minip celsem, beem,
AK-KYJIaTyypa-ryypa
Kanbm KeJIe){(aTaT!
AJIMaM6eTTypyn MblHblaHTaT:
'3 'IOpOJIOp,6epH TOKTO'lY,
i§te bir atll adam geliyor.
Almambet Manas'a gitti,
Manas'agidince dedi ki:
"Oemin geri gelirken,
atlml suriip gelirken,
K bzKAMlAN
159
ToKoHnyy )KepAeHTOCCOM,
633M,
AHrblp-)KanbI Te6eAeH,633M,
aMbIn KapanTypcaM,633M?e~y WYTTYKepYHeT,
310 Ke3Y O1-:ryyKePYHeT,
CaKanbI)KOKTaKbIPAaH,
AeHHoonco, KaIlbIPAaHKene )KaTaT6HPaAaM!
3MAH KaHTeHH,)KapKblH-aH,TepeM?'
315 AHAa MaHac ceHaH1TbI~:
'Ka6b1naHTYyraH AnMaM6eT,
6Hp aAaMcaTKepYHce,
Tern-)KaHbIHcypaTbln
tokoyluu cerd(~ntossom, beem,
Ayglr-calI tobc)don,beem,
afidlp karap tuJ~am,beem?afiii §iittii korlJnot,
kozii ottuu koliinot,
sakall cok takllrday,
deni balsa, kapudaykele catat bir adam!
Emdi kanteyn, carkln-ay, torom?'
Anda Manas sc~n
ayttlfi:
'KabIlan tuug~mAlmambet,
bir adamsatkoriinso,
regi-caym suratlp
ormanda etrafI gozlerken,
Aygu-caJI'rnn tepesinden
etrafI gozlerken
yiizii toprak gibi u~uk,
gozii ate§ gibi yanan
sakalI yak, ~enesi ~lplak,
goriiniimii kafir gibi
bir adam geliyordu.
Soyle ne yapaYlm, beyim?"
0 zaman senManas dedin ki:
"Kaplan dogan Er Almambet,
orada bir adam gordiinse,
kim oldugunu anlamaya
6Hp qOPYHY)KH6epce~!'
320 AnMaM6eT 6aTblp TYPAYAeHT,
bir ~orunu cibersefi!'
Almambet bat.Irturdu deyt,
bir yigidi gonder sen!"
0 zaman Almambet kalkarak,
~orolorgo ciird!Jdeyt:
'KIyklnk kiisop kirgensin,
klrktln ba§l KIrgmIm,
yigitlerin yarnna gitti:
Her zaman ~Igllkla giren
klrklann ba§l, Kuglrnm,
KbIpbIM 6Hp )KypTTaHKenreHCHH,
325 DOO-qOnOK
MHHHn)KenCe~qH,
KInm bir curttan kelgensin,
Boz-~olok minip celsefi~i,
KInm yurdundan gelmi§tin,
Boz-~olok adll atlna bin de
ToKoHnyy )KepAeHTOCCO~qy,
aMbIn KapanTYPca~qbI!
AHAa KeneT6HPaAaMcaKanbI)KOKTaKbIPAaH,
330 AeHH60nco, KaIlbIPAaHKapMananrbIH 6anaHbI,
aKblpeT)KaHAaH
6yparbIH!
Owy 6anaHbIHTerH-)KaHbIH
cyparbIH!'
tokoyluu cerden tossofi~u,
afidlp karap tursafi~I!
Anda kelel: bir ;adamsakall cok taklrday,
deni balsa, kap'udaykarmap algIn blalarn,
aklret caydanburagm!
O§u balarnn tel~i-caymsuragm!'
ormanllk yerde git gozle,
orada gozciillik et sen!
Oradan bir adam g~liyor,
sakall yak, ~enesi ~Iplak,
goriiniimii kafir gibi.
Bu oglarn yakala sen,
yakasmdanyakala!
Bu oglarnn kim oldugunu soru§tur!'
D03-qOnOKTY
MHHA"KblprbIH-qan
335 3~r"-Ae~rH )KeneT~eHT,
oM6bI-~OM6bI)KeneT~eHT,
ToKoHnyy )Kep~eHTOCOT
AeHT.
AHrblp-)Kanbl Te6e~eH
aMbln Kapan TypaT~eHT.
340 Dana eTyn 6apa aTaT,
D03-qOnOKMHHreHKblprbIH-Qan
MblHAaKenreH6anaHbl
Boz-<;oloktu mindi KIrgm-~al
efigi-defigi celet deyt,
ombl-dombJ ce:letdeyt,
tokoyluu cerden tosot deyt.
Aygu-call tobOdon
afidlp karap turat deyt.
BaJa otiip bara atat,
Boz-~olok min,genKugm-~al
mmda kelgen blalarn
Boz-~olok'a bindi KIrgln-~al,
riizgar gibi gitti,
deli gibi gitti,
ormandan kestirme ge~ti.
Aygu-call'nm tepesinden
etrafml gozetledi.
Delikanll tam oradan g~erken
Boz-~olok'un iistiinde Kugm-~al,
yaklnla§an bu ~ocugu
KaQblpblnKapMaHaJ1AbI!
Dana KbmQaHblnKapaMCaJ1Abl:
345 'MeH~Y, MeHAY,MeH~Y!' ~en,
ka~mp karmay aldl!
Bala kll~aYlp karay saldl:
'Mondii, mondli, mondii!' dep,
kovalaYlp yakaladl!
~ocuk yan gozle bir baklp:
"Mondii, mondii, mondii!"dedi.
'KepKY, KepKY, KepKY?'Aen,
'CaMbIH,caHblHcaMbIH!'Aen,
'AnTaM, anTaM,anTaM?'~en.
AH~a aMTTbI~KblprbIH-Qan:
350 '3 caKan )KOKTaKblp Kyn,
~eH" oonco Kanblp Kyn,
"MeHAY!" AereH HeMeHe?
"KepKY?" AereHHeMeHe?
"CaMbIH!"~ereH HeMeHe?
355 "AIrraM?" ~ereH HeMeHe?
CeH"AcanaM~aHcanaM!" ~ece~)KI1!
MeH "Anay~aH 3neMKI1
canaM!" AeCeMQI1!'
Dana Typyn aMTTbI~eMT:
'Korkii, korkii, korkii?' dep,
'Saym, saym s:aym!' dep,
'Altay, altay, altay?' dep.
Anda ayttlfi KII:gm-~al:
'E sakal cok taku kul,
deni balsa kapllr kul,
"Mondii!" degennemene?
"Korkii?" degennemene?
"Saym!" degennemene?
"Altay?" degennemene?
Sen "Asalamdan salam!" desefici!
Men "Alaudan ,eleyki
salam!" desem~i!'
Bala turup aytt.Ideyt:
"Korkii, korkii, korkii?" dedi.
"Saym, saym, saYln!" dedi.
"Altay, Altay, Altay?"dedi.
Kugm-<;alda dedi ki:
Ey sakalslz taku, kul,
goriiniimii kafir kul,
"Mondii!." acep ne demek?
"Korkli?" demek ne demek?
"Saym!" demek ne demek?
"Altay?" demek ne demek?
Sen "Selamunaleykiim!" de ki
hen de "Aleykiimselam!"
diyeyim.
Delikanll dedi ki:
qoponopro )KYPAYAeHT:
'KbIHKblpbIKKycen KHpreHcHH,
KbIpKTbIH6aWbI KbIprbIHbIM,
160
MANA~) DESTANI
'CanaMbIMbI 6Hn6eHMHH,
360 3nHmMH 6Hn6eHMHH.
"AnTaH, anTaH?"AereHHM"AMaHCbI~6bIr'AereHHM.
"KepKY, KepKyr' AereHHM"KepYIllTy~6yr' AereHHM.
365 ")Ka6bI, )((a6bIr' AereHHM")KaKIlIblcbI~6blr' AereHHM!
MeH Tepeny )((ypTTaHKeneMHH,
Tepe~e Ke6HMaHTaMbIH!
'Salamln,dl bilbeymin,
eligindi bilbeymin.
"Altay, altayr' degenim"Amansliiblr' degenim.
"Korkti, ~:orktir' degenim"Koru§tUi~btir' degenim.
"Cabl, calblr' degenim"Cak§lSlnblr' degenim!
Men torolli curttan kelemin,
torono kebim aytamm!
"Senin selammI
Aleyktimtinti
"Altay, altayr'
"SaglIgm nasII?"
"Korkti, korktir'
"Selamladm mI beni?"
"Cabl, cabIr' demekle hen
"iyi misin? diyorum!
'
Beyli yurttan geliyorum,
beyine soztimti sayle!
KaHAYY)((ypTTaHKeneMHH,
Kanduu curttan kelemin,
Ranll yurttan geliyorum,
370 KaHbI~aKe6HMaHTaMbIH!
kamna kebim aytamm!
yalmz beyle konu§urum!
Tepe~ KaHcbI60nyqy,
Toron ka:ysIboluc;:u,
Senin beyin kimdir burada?
Tene~rYT KaHCbI60nyqy,
tolongtit IkaysI boluc;:u,
Rizmetkar kimdir burada?
KaHbl~ KaHCbI60nyqy,
kamfi kaysl boluc;:u,
Senin hamn kimdir burada?
Kapa~ KaHCbI
6onyqy?'
karafikaysI boluc;:u?'
Ranmm halkI kimdir buradar'
375 KbIprbIH-qan TYTynaHTaT:
Ktrgm-c;:a.ltutup aytat:
KIrgm-c;:al~unudedi
'Kyna 6aHTanMHHreH
'Kula bay tal mingen
"Kula kIsraga binen kurnaz
KYY6ana, 6aHKYIll,
kuu bala, bayku~,
oglan, a bayku~,
MeHHHTepeM cypaca~, 6aHKYIll,
menin torom surasan, bayku~,
beyimi soruyorsan, a bayku~,
aCTbIHAarbI
AK-Kyna, 6aHKYIll,
asttndagl Ak-kula, bayku~,
alttnda Ak-kula var onun, a bayku§.
EenQepYY-TooAbIH
ce~HPAeH,
6aHKYIll: Bolc;:()rtiti..toodmsefiirdey, bayku~: Bolc;:ortitidagmm zirvesi gibi, ~
380 ycTYHAery Tepe6yc, 6aHKYIll,
tistUndogti torobtis, bayku~,
tizerinde efendimiz, a bayku§,
060AOKeKKeTe~Hp~eH,6aHKYIll,
obodo koJkkotefiirdey, bayku~,
Tann gibi goklere eri§iyor, a bayku§,
THHreH3KeHTepe6yc, 6aHKYIll!
tiygen eken torobtis, bayku~!
eri~iyor efendimiz, a bayku~!
TepeHY HCTen
Toronti istep
Efendiyi gormek istemen
HeTeMHH,
6aHKYIllT
netemin, bayku~T
neyine gerek, a bayku~r'
Kyna 6aHTanMHHreHKYY6ana,
Kula baytal mingen kuu bala,
Kula kIsraga binen delikanll,
385 Kyyn)((yraH IlIYM6ana
kuulcugan ~umbala
bu kurnaz kafir c;:ocugu,
Qbm6bIp~bIKarbm )((H6ep~H,
C;:llblrdIkalglpciberdi,
yulan oyle c;:ektiki
KonYHaHQbIrbm KeTTH~eHT,
kolunan C;:lgIpketti deyt,
(KlrgIn'In) elinden fIrlaYIp gitti,
TaKbIMraQanbman~bI~eHT.
takImga c;:,allpaldl deyt,
dizlerine doladI Gnu,
KonTYKKaKblcbm can~bIAeHT.
koltukka kISIp saldI deyt.
koltuguna sIkI~ttrdI.
390 Kyna 6aHTan OOCbIKaTTYYaT 3KeHKula baytal OOSIkattuu at eken- Kula kIsrak sert agIzl1 bir at idi,
Qy~en )((ypyn 6epreH co~,
OKTonKene )((aTKaHAnMaM6eT:
CapbI-anaHbIH6aIllbIHa
6eK YPYHynKanraHco~,
395 KaIllKaTaMaH)((eKeeTYK
c;:ildopcilrlip bergen sofi,
oktop kelt: catkan Almambet:
San-alamn ba~Ina
bek urunup kalgan son,
ka~kataman ceke otUk
silrmek ic;:inmahmuzlaYInca,
ok gibi Almambet goriindil.
Sarl-ala'mn ba~lna
slklca sokulmu~,
degerli c;:izmeleri,
Y3e~rycy 6yrYHaH
4blrbm KeTTHAnMaM6eTKe!
AH KynarblH ~acaT ~eHT,
40nnoHAoHKe3YHaQaTAeHT,
400 KbmQaHbmKapancanaT~eHT.
CanaMAblypeHyn KanraHKYY6ana
AnMaM6eTKecanaM 6epeT~eHT.
3nHK an~bI~ AnMaM6eT.
AnMaM6eTTypyn aHTaT~eHT:
405 'Kyna 6aHTanMHHreH
iizongiisii butunan
C;:lglpketti Almambetke!
Ay kulagIn casat deyt,
c;:olpondoykoziin ac;:atdeyt,
kIlc;:aYlpk,arapsalat deyt.
Salamdl tironiip kalgan kuu bala
Almambel:ke salam beret deyt.
Elik a.ldlnAlmambet.
Almambel: turup aytat deyt:
'Kula bayl:almingen
ayaglndaki iizengiler,
Almambet'in ayagIndansavruldu!
Ay kulaglm ac;:tI0,
YIldIZ gozlerini ac;:tlo.
Van gozle bir baktl.
Selaml ogrenmi~ alan kuraz c;:ocuk
Almambet'e selam verdi.
Almambet "Aleykiimselam!" dedi.
Almambet dedi ki:
"Kula klsraga binen
kulJ baja, bayku§,
kosun OtttlUkoriinot. bayku~,
ontin ~iittuu (?)koriinot, bayku~.
Atka minip kastlrdlfi, bayku~,
kaydan bel~iastlrdlfi, bayku~?
kurnaz oglan, a bayku~,
goztin ate~li goriiniiyor, a bayku~,
yiiziin soluk goriiniiyor, a bayku~,
ala binmi~ geliyorsun. a bayku~,
neredengeliyorsun, a bayku~?
KYY6ana, 6aHKYIII,
Kecy~ OTTYyKepYHeT,6aMKYIll,
e~y~ IlIYTTYY(?)KepYHeT.6aHKYIll.
ATKa MHHHnKacTblp~bl~,6aMKYIII,
KaH~aH6epHacTbIPAbI~.6aMKYIII?
~
K bZKAMAN
410
415
420
425
430
435
440
161
ATKa MHHHn )J(enecH~, 6aHKYlIl,
Atka minip cele!iiii, bayku~,
Ata binmi~ ko~turup, a bayku~,
KRHChI)J(aKTaHKenKaCH~, 6aHKYlIl?
AT cypaMaK Ken6eTTeH, 6aHKYlIl,
kaysl caktan kel~~asiii, bayku~?
At suramak kelb,~tten, bayku§,
nereden geliyorsun, a bayku~?
Atl goriinii§iinden, a bayku§,
3P cypaMaK cypHeTTeH, 6aHKYlIl!
AnThI~ )J(ooPY, 3P aphlK, 6aHKYlIl,
KaHchl )J(aKTaHKenecH~, 6aHKYlIl?'
er suramak siirncltton, bayku~!
Altlii cooru, er arlk, bayku~,
kaysl caktan kele:siii, bayku§?'
eri adabmdan bilirsin, a bayku§,
atm zaYlf, er sIska, a bayku§,
nereden geliyorsun, a bayku§?"
Kyy 6ana Typyn MhlHhl aHTaT:
'AThI )J(aKlIIhl aH )J(apKhIH, TepeM,
TeKCHCKHlIIH AeHcH~6H, ropeM?
Kuu bala turup nrlml aytat:
'Atl cak§1 ay carlktn, torom,
teksis ki§i deysifibi, torom?
0 zaman kumaz oglan dedi ki:
"Adl giizel, ay 1§lgl, efendim,
evsiz barkslZ ml sandIn belli, efendim,
Tepeny )J(ypTTaH KeneMHH, TepeM!
EHp cara aHTaMbIH, TepeM.
Torolii curtt,1n kf:lemin, torom!
Bir saga aytlffim, torom.
beyli yurttan geliyorum, efendim,
yalmz sana soylerim, efendim,
aHTaMbIH-Aa KaHTaMbIH, TepeM.
EHn6eceM-Ae )J(ony~ 6ap,
aytamm-da kay~mm, torom.
Bilbesem-de colulii bar,
soyleyip geri donecegim, efendim.
Duymaml§ olsam da yolun aCi'lk
TepeM!
Kep6eceM-Ae KYPYlIIKeMYH
torom!
KorbOsom-do kurii§komiin
olsun dersin, efendim,
gormemi§ olsam da ver elini, gordiim
Kony~ 6ep, TepeM!
MMaM6eTTHH KonYH
koluiil her, torom!
Alrnambettin kolun
seni, efendim!"
Almambet'in
KapMaH an.J(bIAeHT:
'KaHAYY )J(ypTTaH KeneMHH, TepeM!
karmay aldl deyt:
'Kanduu curttan Ikelemin, torom!
elini tutup:
"Hanll bir yerden geliyorum,
KaHhIM cara aHTaMblH, TepeM!
Kamm saga aytalmm, torom!
hamml sana soyleyeyim,
AHTaMHH-Aa KaHTaMbIH!
A CYHYHqy, aH )J(apKhIH, TepeM,
Aytamin-da kaytlmm!
A siiyun<;u, ay carkm, torom,
soyleyip yurda doneyim, efendim,
hen bir el<;iyim, ay 1§lgl, efendim,
Ey CYHYHqy, KYH )J(apKbIH,TepeM!
CyJiYHqYMAY 6aT' 6epqH TepeM!
Bu siiyiinCi'ii, kiln carkm, torom!
Siiyiin<;iimdu bat' berCi'i,torom!
bir el<;iyim, gun 1§lgl, efendim,
bu elCi'iyedua et, efendim,
EaT' 6epce~-Ae Tec 6epQH, TepeM!
Bat' berseii-de te!; berCi'i,torom!
dua edersen tez et, efendim,
efendim,
efendim,
MaTooAaH qeqneH Tee 6epQH, TepeM,
Matoodan Ci'e<;pey
too berCi'i,torom, bagml <;ozmeden deve ver, efendim,
60KQOAOHQeQneH TOH 6epQH, TepeM!
KaH aTaChI )KaKbln-6aJi, TepeM,
anTbl )J(alIlap 3KeHAe, TepeM,
bokCi'odon Ci'e~peyton ber<;i, torom!
Kan atasl Caklp-lbay, torom,
altl ca§ar ekende, torom,
uCi'kurunu<;ozmeden klyatet ver, etendim,
hall babasl Caklp-bay'm, efendim,
altl ya§mda iken, efendim,
Ke3KaMaHAaH
Kozkamanday
Kozkaman admda bir kiiCi'iik
HHHCH,TepeMMTaH TonroH Ken KanMaK, TepeM,
AH-KaH KenHn QanKaHAa,TepeM,
K YHKeH TonroH Ken
inisi, toromAltay tolgon kop Kalmak, torom,
Ay-kan kelip <;apkanda, torom,
Kiinkoy tolgon kop
karde§i vardl, etendim,
Altay'I dolduran Kalmuklarla, efendim,
Ay Han gelip yagmaladlgmda efendim,
Kiinkoy'ii dolduran
KanMaK, TepeM,
K YH-KaH KenHn qanKaHAa, TepeM,
Kalmak, torom,
Kun-kan kelip Ci'apkanda,torom,
Kalmuklarla, efendim,
Kiin Han gelip yagmaladlgmda,
efendim,
KecKaMaHAaH HHHCH,TepeM,
Koskamanday inisi, torom,
kii<;iik karde§i Kozkaman. etendim,
KanMaKKa Tywyn KeTHnTHp, TepeM!
Kalmakka tii§iip ketiptir, torom!
Kalmuk'un eline dii§mii§tii, efendim,
KanMaKKa 6apbln )J(aHH' anbln, TepeM, Kalmakka banp cayn' allp, torom, Kalmuk iCi'indeya§adl, etendim,
KhlTaHAaH 6apbln YH anbln, TepeM,
KblpblMra 6apbln )J(ypT anbln, TepeM!
Kltaydan banp iiy allp, torom,
kInmga barlp curt allp, torom!
<;in'e gidip ev aldl, etendim,
Kmm'a gidip yurt aldl, efendim,
KeQyn KeneT Ke3KaMaH, TepeM!
Eem TepeAeH yyny 6ap, TepeM!
Eem yynYHYH HqHHAe,TepeM!
Ko<;:iip kelet Kozkaman, torom!
Be§ torOdoy uulu bar, torom!
Be§ uulunun iCi'inde,torom!
~imdi 0 Kozkaman geliyor, etendim,
onun be§ efendi oglu var, efendim,
be§ oglunun iCi'inde, etendim,
450
Ka6arbl 6HHK, Kec y~yp, TepeM,
Kapa HHHeT KeKQeKe3, TepeM-
kabagl biyk, kos iiiiiir, torom,
kara niyet KokCi'olkoz, torom-
alnml Ci'atml§,gozleri Ci'ukur. efendim,
kotii niyetli KokCi'okoz var,
455
aK-caKanhI on 3KeH, TepeM!
EHpHH aTbl Eep6en)J(YH, TepeM,
6HpHH aTbl L(ep6en)J(YH, TepeM,
6HpHH aThl qaraJIAaM, TepeM,
6HpHH aTbl AranAaH, TepeM!
ak-sakall 01 eken, torom!
Birin atl Borbolcun, torom,
birin atl DorbOlciin, torom,
bifiD atl <;agalday, torom,
birin all Agalday, torom!
Kozkaman'In akll hocasl 0, efendim!
Birinin adl Borbolciin, etendim,
birinin adl Dorbolciin, efendim,
birinin adl <;agalday, efendim,
birinin adl Agalday, efendim!
KeQyn KeneT Ke3KaMaH, TepeM!
Tanara )J(yry TapaKTan,
Ko<;iip kelet Koz~~aman, torom!
Talaga ciigii taraktap,
Kozkaman buraya g°Ci'iiyor, efendim,
yiik hayvanlanmn yanklsl bozklrda,
445
TepeM,
torom,
efendim,
MANA~; DESTANI
162
460
Kene XaTaT Ke3KaMaH, TepeM!'
Kyy 6anaHblH Ke6HH YKKaH CO~,
Ka6bmaH TyyraH AnMaM6eT
kele catat Kozkaman, torom!'
Kuu balamn kebin ukkan son,
kabllan tllugan Almambet
Cap'anara MHHHnTHp,
3p MaHacKa 6apbIllTblp,
YKKaH Ke6HH auTbIllTblp.
3MAH MaHac aUTaTAeuT:
Sar'alaga.miniptir,
Er Mana~;kabarlptlr,
ukkan kebin aytlptlr.
Emdi Manas aytat deyt:
'Eldiiii cerden
465 '3nAyyxepAeH
tIorynryn,tIOpOM,
3KtIen anraH Keu-rawKa, qOPOM,
KanblKryy xepAeH qorynryn,
qOPOM,
Kaanan anraH can-KaWKa,
470
qOPOM,
6apbl~ 6HPAeu 3peHAep, qOPOM,
6apbl~ 6HPAeu 6epeHAep, qOPOM,
cYHAYPyn Hau3a
TapTnaraH,qOpOM,
KaTblHra CblpbIH aumaraH qOPOM,
6apbI~ 6HPAeu Keu-rawKa qOPOM!Kyna 6auTan KYY 6ana, qOPOM,
475
Ky6ynxyraH
WYM 6ana, qOPOM,
CyuYHtIynen Ken auTaT, qOPOM,
CYUYHqYCYH6epenH, qOPOM!
KaUbill-KaHAbIH Kapa-6epYK,
480
485
qOPOM,
KapMaTbill anAhIM TanaAaH qOPOM,
6Hp AnMaM6eT 6anaAaH, qOPOM!
ATanblKTbIH aK AeneT, qOPOM,
qaKbIpTbill anAhIM YUYHeH, qOPOM,
aHAaH MepceT xor-3ne, qOPOM:
KHMre 6epeM CYUYHqy, qOPOM:
~OOPYKTYHKblCbl AKbmaH, qOPOM,
aHAaH MepceT )KOr-3ne, qOPOMKHMre 6epeM CYHYHqy, qOPOM?
KaH 6anaCbl KaHbIKeH, qOPOM,
490
aHAaH MepceT )KOr-3nKa, qOPOMKHMre 6epeM CYHYHqy, qOPOM?
MeHHH aTaM )KaKbIll-6aH, qOPOM,
e3Y )KanrblC KHW' 3ne, qOPOM!
)KYMypTKaAaH aK 3neM, qOPOM,
6Hp 3HeAeH TaK 3neM, qOPOM,
495
)Ka~bIC 3AHM KbISlAaH,qOPOM,
xa~blC 3AHM YSlAaH,qOPOM,
6Hp TyyraHblM )KOK 3AH, qOPOM!
AHblH 6epH )KarbIHAa, qOPOM,
500
apKaMAa KYHpYK )KOr-3ne, qOPOM,
aCTblMAa )KanbI )KOr-3ne, qOPOM3P )KanrblCbl 6an'3neM, qOPOM,
KHMre 6epeM CYHYHqy, qOPOM?
505
DHP TyyraHblM KapAblraq, 40pOM,
OH6eWTe 3p3eK 6an'3ne, 40pOM,
)KeK'eTYKTY
)KeT' an6aH, 40pOM,
c;ogultup, ~orom,
ek~ep al~~ankoy-ga§ka, c;orom,
kallktuu I::erden~ogultup,
~orom,
kaalap algan sap-ka§ka,
~orom,
barln birdey erender, ~orom,
barln birdey berender,~orom,
sundurup'nayza
.tartpagan,
~orom,
katlnga s:mn aytpagan, ~orom,
barln biniey koy-ga§ka,~orom!Kula baytal kuu bala, ~orom,
kubulcuj~an§um bala, c;orom,
siiyiinc;ii!lopkep aytat, ~orom,
siiyiinc;ii:_iinbereli, c;orom!
KaYlp-kandmKara-ooriik,
c;'orom,
karmatlp aldlm taladan, c;orom,
bir Almambet baladan,c;orom!
Ata]lktm ak dolot, c;orom,
c;aklrtlp aldlm iiyiinon, c;orom,
andan mersetcog-ele, c;orom:
kimge berem siiyiin~ii, ~orom:
-5ooruktun klsl Akllay, c;;orom,
andanmersetcog-ele, c;oromkimge befell siiyiinc;ii, c;;orom?
Kan balasl Kamkey, ~orom,
andanmersetcog-elka, c;;oromkimge befell siiyiinc;ii, ~orom?
Menin atam Caklp-bay, c;;orom,
ozii calg;ls ki§' ele, c;;orom!
Cumurtkadan ak elem, c;;orom,
bir eneden tak elem, c;orom,
canIs wim klyadan, c;;orom,
canIs edim uyadan, c;;orom,
bir tuugamm cok edi, c;;orom!
Amn beri cagmda, c;;orom,
arkamda kuyruk cog-ele, c;;orom,
astlmda call cog-ele, c;;oromer calgl~;1bal'elem, c;;orom,
kimge b'eremsiiyiinc;;ii,c;;orom?
Bir tuu~~ammKardlgac;,~orom,
on be§te~
erzek bal'ele, ~orom,
cek'otiiktii
(;et'albay, c;;orom,
Kozkaman geliyor, efendim!"
Kumaz c;ocugundedigini duyunca,
kaplan dogan Almambet,
Sarl-ala'ya bindi,
Er Manas'm JanIna gitti.
i§ittigi sozii anlattl.
0 zamanManas dedi ki:
"Kalaballk yerlerden sec;ip
aldlm, yigitlerim,
sizleri,
klymetli
sec;kinlerim,
yigitlerim ,
halkI c;ok yerlerden
sec;ip
aldlm, yigitlerim,
sizleri, klymetli sec;kinlerim,
yigitlerim,
hepiniz birsiniz erlerim, yigitlerim,
hepiniz kuvvette birsiniz, yigitlerim,
sapladlglmz karglYI geri
c;ekmediniz, yigitlerim,
kadma SIr ac;madlmz,yigitlerim,
erlikte hep birsiniz, yigitlerim!
Kula klsraktaki §u c;ocuk, yigitlerim,
kumaz hilekar oglan, yigitlerim,
bir elc;i sozii soyliiyor, yigitlerim,
miijde parasl verelim ona, yigitlerim!
KaYlp Han'm kIzl Kara-boriik'ii,
yigitlerim,
cenk yerinde yakalattlm, yigitlerim,
Almambet'e delikanll iken, yigitlerim!
Ak servet Atallk'l, yigitlerim,
evinden getirtip aldlm, yigitlerim
ona ba§llk vermedim, yigitlerim,
kime miijde parasl vereyim, yigitlerim,
~ooruk'un klZI Akllay'a, yigitlerim,
ona ba§llk vermedim, yigitlerim,
kime miijde parasl vereyim, yigitlerim?
Han klzl Kamkey'e, yigitlerim,
ona ba§llk vermedim, yigitlerim,
kime miijde parasI vereyim, yigitlerim?
Benim babam Caklp-bay, yigitlerim,
tek ba§lna bir adam, yigitlerim ~
Yumurtadan ak idim, yigitlerim,
anamln bir tek C;ocuguyum,yigitlerim,
yalmz indim kayadan, yigitlerim,
yalmz indim yuvadan, yigitlerim,
hil;: akrabam yok idi, yigitlerim!
Sonra, ondan sonra, yigitlerim,
arkamda kuyruk yok idi, yigitlerim,
oniimde yele yok idi, yigitlerim,
hen tek dogmu§ I;:ocugum,yigitlerim,
kime miijde parasI vereyim, yigitlerim?
KIZ karde§im Kardlgal;:'yigitlerim,
on be§ya§lna erdi, yigitlerim,
degerli I;:izmegiyecek kadar
biiyiimedi, yigitlerim,
~
KOZKAMI\N
coop eTYKTY
6aT'an6ai1,qOPOM:
Tern KaHHbl)l(Or-3ne,qOPOMMeHKUMre6epeM
n.
soor otiiktii
bat'albay, ~orom:
tegi kaym cog-tie, ~orommen kimge herem
163
pabu~ giyecek kadar
biiyiimedi, yigitlerim,
hi~ akrabam yok beDim, yigitlerim,
beDkime miijde parasI
CYHYHqy,qOPOM?
siiyiin~ii. ~orom?
AHblH 6epu )l(arbIH~a,qOPOM,
Amn beri cagmda, ~orom,
51 0 Ear~bl-~eeneT6aH6uqeBagdl-dool6t baybi~eKUMre6epeMCyi1YHqy,QOPOM?kimge herem siiyiin~ii, ~orom?KonOTTOH
yi1~y Kep~y6y, QOPOM,
kolotton iiydii kordiibii, ~orom,
KOi1HOTTOH
)l(blnKbl TanTbl6bl,QOPOM,koynotton cllkl taptlbl, ~orom,
)l(bI6b1TTaHYUAYKepAy6y, QOPOM, clblttan iiydii kordiibii, ~orom,
515 )l(blnraAaH )l(blnKbl TanTbl6bl,QOPOM?cllgadan cllkl tapubl, ~orom?
KonoTToH yi1AYon Kepce, QOPOM,
Kolotton iiydii 01 korso, ~orom,
KOUHOTTOH
)l(blnKbI OTTanca, QOPOM, koynotton cllkl ot tapsa, ~orom,
)l(bl6blTTaHYU~yon Kepce,
clblttan iiydii 01 korso,
)l(blnraAaH )l(bInKbl OTTanca, QOPOM, cllgadan cllkl ot tapsa, ~orom,
520 6aWTananbln 6apbl~ap, QOPOM,
ba§tap allp banfi,ar, ~orom,
vereyim, yigitlerim?
Ondan b~ka bir de, yigitlerim,
Bagdl-doolot baybi~e
kime vereyim miijde parasl yigitlerim?
Vadide evleri gordii mil, yigitlerim,
~ukurda atlarl gordii mil, yigitlerim,
bogazda evleri gordii mii, yigitlerim,
Irmakta atlarl gordii mii, yigitlerim,
vadide evleri gordii ise, yigitlerim,
~ukurda atlan gordii ise, yigitlerim,
bogazda evleri gordii ise,
Irmakta atlarl gordii ise, yigitlerim,
gidin onu allp getirin, yigitlerim,
Cyi1YHQYCYH
6epu~ep, QOpoM!
AKpeT )l(atiAaH6ypan an, QOPOM!
Kyy 6ana )l(aUblHcypan Ken, QOPOM!'
Cap' ana MUHAU~AnMaM6eT!
525 Cap' ana MUHun)l(en~u ~euT,
KYY6anara KeMU ~eHT,
KYY6anara ai1TTblAeuT:
'Kyna 6aHTan KYY6ana, 6auKYw,
Kecy~ orryy 6ana 3KeH,6aHKYw,
530 e~y WYTTY(?) 6ana 3KeH,6auKYIll,
cYUYHQenenKen aUTTbI~,6aUKYIllKUMre6epeT CYUYHQY,
6auKYw?
)KYMypTKaAaHaK 3ne,6aHKYw,
MeHUHTepeM 3p MaHac, 6aHKYIll,
535 6up 3HeAeHTaK 3ne, 6aHKYIllKUMre6epeT CYUYHQY,
6aHKYIll?
)Ka~rblc 3ne KblSlAaH,
6aHKYw,
MeHUHTepeM 3p MaHac, 6aHKYIll,
siiyiin~iisiin berifier, ~orom!
Akret caydan b1,IIapaI,~orom!
Kuu bala caym surap kel, ~orom!'
Sar'ala mindifi Almambet!
Sar'aIa minip celdi deyt,
kuu baIaga keldi deyt,
kuu balaga ayttl deyt:
'Kula baytal kuu bala, bayku§,
kosiifi ottuu bala ekeD, bayku§,
ofiii §iittii (?) bala ekeD, bayku§,
siiyiin~olop kcp ayttlfi, bayku§kimge beret siiyiin~ii, bayku§?
Cumurtkadan ak ele, bayku§,
menin torom Er Manas, bayku§,
bir enedentak ele, bayku§kimge beret stiyiin~ii, bayku§?
Cafigls ele klyadan, bayku§,
menin torom Er Manas, bayku§,
el~i parasI verin ona, yigitlerim!
Yakasmdan yakalaym, yigitlerim!
Kurnaz oglamn agzml araym, yigitlerim!'
Almambet Sarl-ala'ya hindi,
Sarl-ala'ya binip gitti,
kumaz ~ocugunyamna vardl,
kumaz ~ocuga §u sozleri dedi:
"Kula klsraktaki kurnaz oglan, a bayku§,
gozlerin senin pek ate§li, a bayku§,
Yanaklarm pek soluk, a bayku§,
el~ilik sozleri soyledin, a bayku§,
kime verir miijde parasl, a bayku§?
Yumurtadan ak idi 0, a bayku§,
beDim efendim Er Manas, a bayku§.
anasmdantek dogdu, a bayku§,
kime verir mtijde parasl, a bayku§?
Yalmz geldi kayadan 0, a bayku§,
beDim efendim Er Manas, bayku§,
6up YSl~aH
3P )l(a~bIC,6auKYIll540 KUMre6epeT CYUYHQY,
6aHKYIll?
AcTblHAa )l(anbl )l(OK3ne,6aHKYIll,
apKaAaKYUPYK)l(OK3ne, 6aHKYIll;
anTblMblWTaaTaCbl,6aHKYIll,
3nyre QblKKaH3HeCH,6aHKYIll545 MeHUHTepeM 3p MaHac, 6aHKYIll,
KHMre 6epeTCYHYHQY,
6aHKYIll?
AHblH 6epH )l(arbIH~a,6aHKYw,
Kai1bln-KaH~bIHKapa-6epYK,6aHKYIll,
aMaH MepCeT)l(OK3ne, 6aHKYIll550 KHMre6epeT CYHYH4Y,
6aHKYIll?
~OOPYKTYH
KblCblAKblnaH, 6aHKYIll,
aHAaHMepceT)l(OK3ne, 6aHKYIllKUMre6epeTCYUYH4Y,
6aHKYIll?
KaH 6anacbl KaHbIKeH,6aHKYIll,
555 anraHbl aJIT'aH60n'3neK, 6aHKYIllt
bir uyadan er cafils, bayku§kimge beret siiyiin~ii, bayku§?
Asunda call cok ele, bayku§,
arkada kuyruk cok ele, bayku§;
aluml§ta atasl, bayku§,
eliige C;:lkkanenesi, bayku§menin torom Er Manas, bayku§,
kimge beretstiytin~ii, bayku§?
Amn beri cagmda,bayku§,
KaYIP-kandm Kara-bOriik,bayku§,
andan mersetcok ele, bayku§kimge beretstiyiinc;:ti,bayku§?
~ooruktun klSI Akllay, bayku§,
andan merset cok ele, bayku§kimge beret siiyiinc;:ti,bayku§?
Kan balasl Kamkey, bayku§,
algam alt'ay bol'elek, bayku§,
yuvadan tek geldi, a bayku§,
kime verir miijde parasl, a bayku§?
Oniinde yele yak, a bayku§,
ardmda kuyruk yok, a bayku§,
altml§mda babasl, a bayku§,
elli ya§mda anaSl,a bayku§,
beDim efendim Er Manas, a bayku§,
kime verir miijde parasl, a bayku§?
Hem de bundan ba§ka,a bayku§,
KaYlp Han'm klZI Kara-boriik'ti, a bayku~
allrken para vermedi, a bayku§,
kime verir mtijde parasl, a bayku§?
~ooruk'un klzl AkllaY'l, a bayku§,
allrken para vermedi, a bayku§.
kime verir miijde parasl, a bayku§?
Han klzl Kamkey'i, a bayku§,
alall alu ay olmadl, a bayku§,
betinde upa ofi'elek" bayku§,
c;:u1agan
c;:iyofi'elek, bayku§,
daha yiiziiniin boyasI solmadl, a bayku~,
diki§li haslr orgiisii solmadl, a bayku~,
6eTuMe yna o~'3neK, 6aHKYIll,
4blpnaraH QUHo~'3neK, 6aHKYw,
164
MANAS DESTANI
MeHJfHTepeM 3p MaHaC,6atiKYur,
KJfMre6epeTCytiYHtJy,6atiKyur?
560 AHblH 6epJf )J(arblH~a,6atiKYur,
menin torom Er Manas, bayku§, benim efendim Er Manas, a baYku§,
kimge beret siiyiin~ii, bayku§?
kime verir miijde parasl, a baYku§?
Amn beri cagmda, bayku§,
hem de ondan sonra, a bayku§,
"KonoTToH yti~y on Kepce", 6atiKYur,
"koJotton ii)fdii oj korso", bayku~, bogazdan bir ev gordiinse, a baYku§,
"TepeM "EaillTan 6apcblH!"
"torom "Ba§tap barsm!"
yolu gostersin diyor
~el1T,6atiKYur!
deft, bayku§!
efendim, a bayku~,
")J(bI6bITTaHyl1~y on Kepce", 6atiKYur, "Clblttan iiy'dii oj korso", bayku§, vadiden bir ev gordiinse, a baYku§,
TepeM "EaWTan6apcbIH!"
torom "Ba§tap barsm!"
yoJu gostersin diyor
~etiT, 6atiKYur!'
deft, bayku§!'
efendim, a bayku~!"
565 K yy 6ana Typyn aHTaT~eHT:
Kuu baJaturup aytat deft:
Kumaz ogJandedi ki:
'Tepeny )J(YPTTaH
KeneMJfH,
Tepef{e Ke6JfMaHTaMbIHaHTaMblH-~aKaHTaMbIH!
KaH~yy )J(ypTTaHKeneMJfH,
570 KaHTepef{e aHTaMbIH-
'Torolii curttan kelemin,
torofio kebim aytammaytamm-da kaytamm!
Kanduu curttan kelemin,
kan torofio aytamm-
aHTaMblH-~aKaHTaMbIH!'
Kyna 6aifTaJIMJfHreHKYy6ana
6y 6aHTan~b1H
)J(OOpbIH
O~on MJfHJfnanbinTblp,
575 MaHaCTbIKeCTeHcanbinTblp,
MaHacKa KenJfnaHThlnTblp:
'ATbl )J(aKurbl,aH )J(apKbIH,TepeM,
e3Y )J(aKurbl,KYH)J(apKbIH,TepeM,
a CytiYHqy,aH )J(apKbIH,TepeM,
580 a CYHYHqy,KYH)J(apKbIH,TepeM"AtiTKaHbI)J(anraH!"~en 3Cef{,
KetJynKeneT Ke3KaMaH,TepeM!
Ka6b1naHryyraH MaHaCTbIH,
TepeM,
Ka6apblHaHyrynryp, TepeM!
585 Kanblp-MJfHeHEycYPMaH,TepeM,
OPTOcYHaH
KeurTY~etiT, TepeM!'
A~a aHTTblf{3p MaHac:
'3 Kyna 6atiTan Kyy 6ana,
3 Kyyn)J(yraHurYM 6ana,
590 aH~aHaHTnMblaTeKeM!
KypMe TOHonKHHre~e,
Tono TOHonanraH~a,
TOHooraKbl3blK6aTKaH.l\a,
aH~aatiTnMbl aTeKeM!
605 TypnaH )J(ypryH 'fanKaH~a,
aH~a
KblPK
atiTnMbl
tJOporo
aTeKeM!
6aur
Kblnbln,
Cap'anara MJfHrH3Jfn,
AnMaM6e'rTeti 'fOpOHY
aytamm-dakaytamm!'
Kula baytal mingen kuu bala
bu baytaldm coonn
ofidop minip allptJr,
ManastJkostoy sallptJr,
gorii~iince de donerim, ben!"
Kula klsraga binen kumaz ogJan,
kula klsragm ba§Jm
saga ~evirip yoluna gitti,
dogru Manas'a gitti.
Manaska kelip aytJptJr:
'AtJ cak§l, ay carkm, torom,
Manas'a geJip dedi ki:
"Adl giizel, ay 1~lgl,efendim,
ozii Cak,~I,kiln carkm, torom,
a siiyiin~ii, ay carkm, torom,
a siiyiin~ii, kiin carkm, torom-
kendi giizel, giin 1§lgl, efendim,
hen eJ~iyim, ay I~Jgl,efendim,
bir el~iyim, giin 1§lgl, efendim,
"Aytkam calgan!" dep esefi,
soziime yaJandeme, efendim,
k~iip kelet Kozkaman, torom!
Kozkaman go~ etmi§ geliyor, efendim,
KablJan tuugan Manastm, torom, kapJandogan Er Manas!n, efendim,
kabannan uguptur, torom!
haberini aJml~0, efendim,
Kaplr-minen Busurman, torom,
kafirle miisliimamn, efendim,
ortosunan ko§tii deft, torom!'
Anda ayttJfi Er Manas:
'E kula baytal kuu baJa,
e kuulcugan §um baJa,
anday aytpadlatekem!
AnTbl KanKa Kef{ EYKap,
aHbl tJanTblMMeHMaHac,
aH~atiatiTnMbI aTeKeM!
AK 60c aTTblHTaKMa,
595 Ke~ A~bISlH )J(aKMa
ec Tati 3KeH)J(aMrblptJbl
)J(blnKblCblH
THtin anraH~a,
aH~aaHTnMblaTeKeM!
Oora~blH KaHblMY3-6YPtJaK,
600 aHbltJaananraH.l\a,
"RanII yurttan geIiyorum ben,
soziimii here soyJiiyorum ben,
soyleyince donerim ben,
hanll yurttan geJiyorum,
han efendinle gorii§iiriim ben,
ortaslna go~tii 0, efendim!"
0 zaman Manas dedin ki:
"Ey kula klsraktaki kumaz oglan,
ey kumaz hiJekar ogJan,
babam oyJe bir §eydemedi!
Altl kapka ken Bukar,
am ~aptlm men Manas,
andayaytpadlatekem!
Ak bos attm takada,
ken Andlyan cakada
os tar eken Camglr~1
AJtl kaplll biiyiik Buhara'YI
hen YlktJm, hen Er Manas,
babam ondan bana bahsetmedi!
Ak boz atm nallan,
geni§ Endican!n kenarJannda
bir tar idi Camglr~I'mn
cllklsln tiyp alganda,
,anda aytpadlatekem!
Oogandln kal1l Muz-bur~ak,
am ~aapalganda,
atJanm ~aplp aJdlglmda,
babam ondan banabahsetmedi!
Afganlann Ran! Muz-bur~ak!
cenkte ben yendigimde,
kiirmo tonop kiygende,
topo tonop alganda,
yelek yagmalaYlp Slrtlma giydigimde,
ba~llk yagmaJaYlpaldlglmda,
tonooga klzlk batkanda,
anda aytpadlatekem!
Turpan curtun ~apkanda,
~apul zevkini siirerken,
babam ondan bana bahsetmedi!
Turfan yurdunu yendigimde
anda
aytpadl
atekem!
babam
KIrk
~orogo
ba§
klllp,
Sar'alaga mingizip,
Almambettey ~oronu
KIrk
ondan
yigide
bana
ba§
bahsetmedi!
klJdlglmda
San-ala'ya bindirip,
Almambet yigidi
I
I
KOZKAMAN
610 Tepe opHYHaKeTepyn,
OpYCTaHOpOK6aTblPAblH
OHcaR )lCblnKblCblH
THtireHAe,
aHAaaiiTn~bl aTeKeM!
Ka3b1nbIKTbIH
otiYHAa,
615 Kap-)lCaa6aCTblH
6otiYHAa,
KaIllrap, )l(apKeH 6yparaH,
MbI~ KblTatiAbi cyparaH
Ko~6aiiAbl
catiraHAa,
aHAaaiiTn~bl aTeKeM!
620 Cblpa AK-Kyna MUHrenu
)lCaIllblM)lCutipMa6eIllTe Kenrenu,
Mara aiiTn~bl aTeKeM!
Kyna 6atiTan KYY6ana
KopKKOHYHaH
atiTaCbl~6 2 5 KOKYC
KHpunKenunCUH!
ATTaHOOAblpblnTapTbI~ap!
By-ryHa )lCblpblMKeHAYcanbl~ap!
BeK 6eKHTHnanbl~ap!
Ke~ Kon-aTa otiYHAa,
630 Ke~ TanaCTblH6otiYHAa
ATeKeM)l(aKbln-6ati 6onYtIYKaH aTeKeM)l(aKbln-6ati
aJlTblHAbl)lCeCTeti
6ypatIbl,
ryyraHAaH )lCatiblHcypatIbl!
635 By aiiTKaHbltIblH 6onco,
epYIllYH Manra Tonrypyn,
ytiYH 6ynra Tonrypyn,
KenUHeKeTeKutirn3un,
KblCblHaKUMKanKutirn3un,
640 Kan tIeTHHecap T8ryn,
3IllurnHe )lCec6ytinanyy HaptIeryn,
)lCypTKaTapKbmanbl!
)l(ypTTHCKUHUH
6epenu!
Ta6aKTanAunAeTapTanbl!
645 KaH K9T9pynananbl!
By-~a Ke6u )lCanraHtIbl6onco,
6aIllblH KOiiAOtiKecenH,
KaHblHcyy~ati TeKeny!'
Cap'ana MHHreHAnMaM6eT
650 3~ru-~e~rn )lCeneT~etiT,
3~Ke aTKaHAati60nOT~etiT:
oM6Y-~OM6y)lCeneT~etiT,
op~' aTKaHAati60nOTAetiT!
)I( ypyn KeneTAnMaM6eT,
655 KonYHYryypa 6acaTAetiT,
bIpratiTblHbI aIllaT AetiT,
capbl-e38H4ytiAY Kbl~blpbln,
6Hp 4e~epAY aIllaT AetiT.
Ke~ TanaCTbIH6otiYHAa,
660 Ke~ Kon-aTa otiYHAa
)l(aKbln-6ati atinbl 6ap 3KeH,
Ka6a-aTap KOIll KaIllaT
tIblra TYIllTY~ An MaM6eT.
taro ornuna kotoriip,
Orustan Orok banrdm
on san cllklsm tiygende,
anda aytpadlatekem!
Kazlllknn oyunda, '
Kar-caabasunboyunda,
Ka§gar,Carken buragan,
mln KItaydl suragan
Konur-baydlsayganda,
andaaytpad.latekem!
Slra Ak-kula mingeli
Ca§lmciyrma be§te kelgeli,
maga aytpadlate:kem!
Kula bay tal kuu bala
korkkonunan aytaslnkokus kirip kelipsin!
Attan oodmp tartlnar!
Butuna cmm kondii sallnar!
Bek rekitip allnar!
Ken Kol-ata oyunda,
ken Talastm boyunda
Atekem Caktp-bay bolu~uKan atekem Caklp-bay
alnndl cestey bura~l,
tuugandancaym sura~l!
Bu aytkant ~m balsa,
orii§iin malga to]turup,
iiyiin bulga tolturup,
keline kete kiygizip,
klsma kimkap kiygizip,
kap ~etine sar togiip,
e§igine ces buylaluu nar ~ogiip,
curt katar kllall!
Curt tiskinin rerleli!
Tabaktapdilde tartalt!
Kan kotoriip alall!
Bu-da kebi calgan~l balsa,
ba§m koydoy keseli,
kamn suuday tokolii!'
Sar' ala mingen Almambet
engi-dengi celet deyt,
enke atkanday bolot deyt:
ombu-dombu celet deyt,
ord' atkanday bolot deyt!
Ciiriip kelet Almamret,
Kopunu tuura basatdeyt,
Irgaytlnt a§atdeyt,
sarl-ozon yiiydii kldmp,
bir yonordii a§atdeyt.
Ken Talastm boyunda,
ken Kol-ata oyunda
Cak.lp-bayayll bar eken,
Kaba-atarko§ ka§at
~lga tii§tiin Almambet.
165
efendilige yiikselttigimde ben,
Rus bahadm Orok'un
on siirii atIm aldlglmda ben,
babam ondan banabahsetmedi!
Kazllik vadisinde
Kar-caabas suyu boyunda,
Ka~gar'la Yarkent'i basklda tutun
bin ~inliye buyuran
Konur-baY'1yendigimde
babam ondan banabahsetmedi!
Ben Ak-kula'ya bineli,
i~te ya~lm yirmi be~,
babam ondan banabahsetmedi!
Kula klsraktaki kumaz oglan,
sen korkundan boyle diyorsun,
~akaetmege gelmi~sin!
lndirin onu attan~agl!
Baglaym ayagma kaYI~I!
Slmslkl baglaYln onu!
Geni~ Kul-ata vadisinde
geni~ Talas'm boyunda
babam Caklp-bay y~ar.
Han babam CakIp-bay
altlm baklr gibi burkar,
soru~turun ondan ~uakraba i~ini!
Oglamn dedigi dogru ise
agIllm hayvanla doldurun,
evini mal ile doldurun,
geline elbiseler giydirin,
kIzma i~lemeler giydirin,
torbasma altIn dokiin,
kaplsma baklr yularll deve ~ekin,
insanlan online slra Slradizelim!
Eline yurt dizgini verelim!
Tabakla altIn sikke verelim!
Gotiiriip han yapalIm!
Fakat sozii yalan ise,
ba~ml koyun gibi keselim,
kamm su gibi dokelim!"
San-ala'mn iistiinde Almambet,
riizgat gibi gitti,
~Ik atIlml~ gibi gitti,
deli gibi gitti,
ordo oyununda bir atI~ gibi gitti.
Boyle gidiyordu Almambet,
dosdogru Kopu'dan g~erek
IrgaytI'YI a~tl,
san yataklI ~u boyunca gitti,
~onor ge~idini a~tl.
Geni~ Talasin boyunda
geni~ Kol-ata vadisinde
CakIp-bayin yurdu vardl.
Kaba-atarin kenanndan
a~aglya indin Almambet.
166
)Kaa-KOnOTfOKaMbIHbm,
665 KHllI HqHrHH)KaMblHbm
KaHanCbl )KaKbm-6aH
KopoAOHKOHYHqblrapbm,
Te~e on-rypraH 3KeHAeHT.
AHAa aHTfbl~ AnMaM6eT:
670 'AcanaMJJ;bIH
canaM )KaKbm-6aH,aTa!'
'AnooAaH 3neHKHAnMaM6eT,6anaM!
Eapap )Kepre 6on)Kon )KOK,6anaM,
coora Aepre on)KO
)KOK,6anaM6aqblM 6apbln, Tec KaHTfbl~,6anaM!
675 3neMaH3nHHqanTbI~6'aH,6anaM?
TOKOMOH
3nHHqanTbI~6'aH,6anaM?
KanKaMaH3nHHqanTbI~6'aH,6anaM?
Eaqbln 6apbm, Tec KaHTfbl~,6anaM!
HeMeHHKblnbm )Kypecy~ 6anaM?
680 AK-Kyna aMaH6ap6'3KeH,6anaM?
KaH TepeM aMaH
6ap6'3KeH,6anaM?
KaH )KepAeHKaHTfbl~ap,6anaM?'
AnMaM6eT aHTTbI6y KenTH:
'Too6a CYHYHqy,
aTeKeM!
685 CYHYHqYMAY
6aT 6epqJ1,aTa!
EaT' 6epce~-Ae, Tec 6ep4H,aTa!
KoPOAOH
6en6eH KOH6epqJ1aTa!
MaTooAaHqeqneHTee 6ep4H,an!
EOKqOAOH
qeqneHTOH6epqH,aTa!
690 CeH aTaAaHcJ1cKaMa,aTa,
ceH3HeAeHTyyraHAa,aTa,
Heqe araHHblKJ11l1J13ne~,
aTa?'
)KaKbm-6aH Typyn aHTaTAeHT:
'TyyraMaH Ka6ap
YKTy~6'aH, 60TOM,
695 aHHanaHHAnMaM6eT,60TOM?'
AnMaM6eT-rypyn aHTaT:
'ATbl )KaKllIbl aH )KapKblH,aTa,
e3Y )KaKllIbl KYH)KapKbIH,aTa,
AnTaH TonrOH Ken KanMaK, aTa,
700 AH-KaHKenHnqanKaHAa,aTa,
K YHKeHTOJIrOHKen KaJIMaK,aTa,
KYH-KaHKeJIJ1n
qanKaHAa,aTa,
ceHH~HHH~Ke3KaMaH,aTa
TYllIKeH3KeHKanMaKKa,aTa.
705 AcbIn TyyraH TepeM-3H,aTa,
KanMaKTaHKa6ap yrynTYP,aTa!
Yq Kype~TYY
KanMaKTaH,aTa,
Keqyn KeneTKe3KaMaH,aTa!
Tepenece, Tepe 3Mec, aTa,
710 KaH TepeMAeHKeM3Mec,aTa!
Eelll TepeAeH yyny 6ap, aTa6J1pJ1HHH
aTbl Eep6en)KYH,aTa,
6J1pHHHH
aTbI):tep6en)KYH,aTa,
MANAS DESTANI
Caa-kolotto kammlp,
Caa-kolot'ta siiriileri yamnda,
ki~ i<;igin cammlp
samur kiirke sannml~
kan atasl Caklp-bay
ban babasl CakIp-bay,
korodon koyun <;lgarlp,
siiriiden koyunlarl salml~,
tofido olturgan ekendeyt.
bir tepede oturuyordu.
Anda aytufi Almambet:
0 zaman Almambet dedin ki:
'Asalamdm salam Caklp-bay, ala!' "Selamunaleykiim, Caklp-bay baba!"
'Aloodan eleyki Almambet balam! "Aleykiimselam Almambet, oglum!
Barar cerge bolcol cok, balam,
Yola <;lkacakzaman degil, oglum,
soogaderge olco
bu sanadlr diyebilecegim hediye
cok, balamyok, oglum,
ba<;Imbanp, tes kaytufi, balam!
<;abukgidip erken dondiin, oglum!
Eleman elin <;apufib'ay,balam?
Eleman halkIm kIrdmlz mI, oglum?
Tokomon elin <;apufib'ay,balam? Tokomon halkIm klrdlmz ml, oglum?
Kalkaman elin <;apufib'ay,balam? Kalkaman halkIm kIrdlmz ml, oglum?
Ba<;IpbarIp, tes kaytufi, balam!
C;abukgidip erken dondiin, oglum!
Nemeni kIlIp ciirosiifi, balam?
Derdin nedir, oglum?
Ak-kula aman barb'eken, balam? Ak-kula'mn saglIgI iyi mi, oglum?
Kan torom aman
Han efendimin saglIgl
barb'eken, balam?
iyi mi, oglum?
Kay cerden kayttlfiar, balam?'
Hangi taraftan geldin, oglum?"
Almambet aytu bu kepti:
Almambet ~u sozleri dedi:
'Tooba siiyiinl;ii, atekem!
"Miijdemi isterim, atam!
Siiyiinl;iimdii bat rerl;i, ala!
Miijdemi hemen ver, ala!
Bat' bersefi-de,tes rer<;i,ala!
Dua edersenI;abuk et, ala!
Korodon bolbOy koy rercr'i,ala!
Siiriiden aYlrmadan koyun ver, ala!
Matoodan cr'e<;pey
too bercr'i,ala!
TakImlm cr'ozmeden
deve ver, ala!
Bokcr'odon<;e<;pey
ton rercr'i,ala!
Boh<;adancr'lkarmadangiyim ver, ala!
Sen atadansiskanda,ala,
SeD babandan ilkah olunurken, ala,
seneneden tuuganda,ala,
sen anandandogdugunda,ala,
necr'e
agaym ki~i elefi, ala?'
kacr'erkek karde~tiniz,ala?"
Caklp-bay turup aytat deyt:
Caklp-bay 0 zaman dedi ki:
'Tuugandankabar
"Akrabamdan bir haber
uktufib'ay, botom,
mi aldIn, oglum,
aynalayn Almambet, botom?'
camm Almambet, oglum?"
Almambet turup aytat:
0 zaman Almambet dedi ki:
'Au cak~l ay carkIn, ala,
"Ey adl giizel ay l~lgl, ala,
ozii cak~l kiln carkm, ala,
ey kendi giizel giin l~lgl, ala,
Altay tolgon kop Kalmak, ala,
AltaY'1 dolduran Kalmuklarla, ala,
Ay-kan kelip cr'apkanda,
ala,
Ay Han gelip yagmaladlglnda, ala,
Kiinkoy tolgon kop Kalmak, ala, Kiinkoy'ii dolduran Kalmuklarla, ala,
Kiin-kan kelip cr'apkanda,
ala,
Kiin Han gelip yagmaladlglnda, ala,
senin inifi Kozkaman, ala
senin karde~in Kozkaman, ala,
tii~kon eken Kalmakka, ala.
Kalmuk'un eline dii~mii~, ala.
ASII tuugan torom-ey, ala,
Asil dogan efendim, ai.a,
Kalmaktan kabar uguptur, ala!
bunu bir Kalmuk'tan haber aldl, ala!
Ocr'kiirofitiiii
iicr'koyu al atla yol alan Kalmuk'tan
Kalmaktan, ala,
aynlml~, ala,
kOcr'iipkelet Kozkaman, ala!
go<;iipgeliyor Kozkaman, ala!
Toroloso, toro emes, ala,
Efendi desen,efendi degil, ata,
Kan toromdon kern emes,ala!
ban efendimden de kern degil, ala!
Be~ torodoy uulu bar, ataBe~ lane efendiden oglu var, ala,
birinin au Borbolciin, ala,
birinin adl BorbOlciin, ala,
birinin au Dorbolciin, ala,
birinin adl Dorbolciin, ala,
~f
KOZKA11AN
167
a!
Tanan )KeCe3TUHe,KaK6aIll,
la,
3pKUHToi1op6y 6epy, KaK6aIll?
"TyyraHbl-MuHeHryc
Kyi1nry!", KaK6aw:
7 S 0 KanMaKTaHKenreH
ua~,
talap cese etine, kak ba~,
ey budala,
saldmp etini yerler, ey budala,
erkin toyorbu bOrn,kak ba~?
"Tuugam-minen tus
kuylgu!", kak ba§:
Kalmaktan kelgen
ete doyar ml kurtlar, ey budala?
akraba ile ekmek mi
yenir, ey budala'?
Kalmuk'tan gelen
ryyraHbl~, KaK6aw,
tuugamfi, kak ba~,
akrabalarln, ey budala,
aCTblcara 3n 6on6oc, KaK6aw!
astl saga el bolbos, kak ba~!
sanaboyun egmez, ey budala!
KbITai1AaHKenreH TyyraHbl~, KaK6aIll, KItaydan kelgen tuuganli'i, kak ba~,~in'den gelenakrabalarln, ey budala,
aCTblcara )KypT 6on6oc, KaK6aIll!
astl saga curt bolbos, kak ba~!
sana tabi olmaz, ey budala!
"Eep6en)KYH" aTTYYo~op6y,
KaK6aIll?
7 SS ".I:(op6yn)KYH"aTTYYo~op6y,
KaK6aIll?
"AranAai1" aTTYYo~op6y,
KaK6aw?
"4arallAai1" aTTYYo~op6y,
KaK6aw?
"Borbolciin" attuu
oi'iorbu, kak ba~?
"Dorbiilciin" attuu oi'iorbu,
Borbolciin sana ugur mu
getirir, ey budala?
Dorbolciin sana saadet
kak b~?
"Agalday" attuu oi'iorbu,
kak ba~?
"~agalday" attuu oi'iorbu,
kak ba~?
mi verir, ey budala?
Agalday saadetmi
getirir, ey budala?
saadetmi verir sana ~agalday, ey
budala?
MANAS DI~STANI
168
"Kok~okoz" :!lttuu
ofiorbu, kak ba§?
"Kozkaman" attuu
"Ke3KaMaH"aTTYY
6onop6y, KaK 6aw?
bolorbu, kak ba§?
"TYYraHblf\-MHHeH
"Tuugamfi-minen
TYC Kyuyn!", KaK 6aw:
ills kuyul!", kak ba§:
KaMau WYMAYK aUTaCblH,KaK 6aw?'
kanday §umduk aytasm,kak ba§?'
Eau6HtJe 6aCbm KenreH COf\,
Baybi~e basI]) kelgen sofi,
)KaKbm-6aiiAbl tJaw )KH6ePAH!
Caktp-baydl ~;aapciberdi!
)KaKbm-6au MblHbl aUTaTAeuT:
Caktp-bay mml aytat deyt:
'Acbln 3tJeK caubmcblH, tJHpKHH!
'ASII e~ek sa:Ylpsm,~irkin!
KYAau KblnraH MaublucblH, tJHpKHH!
Kuday kugalll maYlpsm,~irkin!
OpTO )KepHf\ ouAypraH, tJHpKHH,
Octo cerifi oydurgan, ~irkin,
3MtJerHf\ KoiiAypraH, tJHpKHH!
em~egifi koydurgan,~irkin!
AKblnbl )KOKTOHauTacblH, tJHpKHH!Aklll cokton aytasm, ~irkin!")Kaf\rbICbIMa KauTa )KaKWbl
"Cafiglslma ~~ayta
cak§l
60MY!" Aeu, tJHpKHH,
boldu!" dep, ~irkin,
"KaHaTbl 6YTaK 6YTrY'" Aeu, tJHpKHH, "kanatl butak btittti'" dep, ~irkin,
KaUTa )KaKWbl KepCef\tJy, tJHPKHH"
kayta Cak§lkIOrsofi~ti,~irkin!'
Kapc-Kapc Kynyu )KaKbm-KaH,
Kars-kars killitip CakIP-kan,
KaTKbipblU Kapao KanAbl AeuT.
katktnp karap kaldl deyt.
AMaH KeTHu AnMaM6eT,
Andan ketip Almambet,
He KbinapblH 6Hn6eAH.
ne kllann billbedi.
KaH 6anaCbl KaHblKeu
Kan balasl K;amkey
KaHTHU)KOOU6ep'an6au,
kantip CClOp
tl6r' albay,
"KeKtJeKe3" aTrYY
of\op6y, KaK 6aw?
760
765
770
775
'AHccaM6bl? AHmacaM6bl?',
78 0 blprbln)Kblf\ 6onyo Kene )KaTaT.
Y6aanbl KepHM (?) KHW'3KeH.
KaH 6anacbl KaHblKeu
6acapblHa 3pHHeT,
785
KYtJyrYTTeu KepHnHn,
MOUHAOPYKOUKOUYU,
60KOKTOPYcanaMau,
Kenef\Kep tJatJUaK6Hp KYtJaK
Mau COopblHAawanKblnAauT,
790
6ana KaCTau KanKblMan,
tJblH)Kblpnyy KeKep KonTYKTau,
KaHblKeu 6aCbln Kene )KaTaT.
AnTblH )KaiiAaH aKblpaTKaH 6anaCbI KaHblKew
795
AnMaM6eTrH QaKblpaT:
'Cap'ana MHHreH aw )KapKbIH, yyn,
Cap'ana 6aWbIH 6ypa TYP, yyn!
AcTblf\ )Kepre Typa TYP, yyn!
Eapap )Kepre 6on)Kon )KOK, yyn,
"Coora!" Aepre on)KO
800
)KOK,yyn!
TOKOMOH3nHH tJanTblf\6bl, yyn?
KanKaMaH 3nHH QanTblf\6b1, yyn?
Kaupa TapTbln KenAHf\6H, yyn?
Ka6blnaHbiM aH )KapKbIH, yyn,
805
TOKOHAOauyy 6eTreHreH, yyn,
6eneCTe )Kon6opc 6aWTaHraH, yyn,
TeCKeH )KaKKa KblWTaraH, yyn,
'Ayssambl? J\ytpasambl?',
lrgllclfi bolup kele catat.
Ubaalt kerim (?) ki§'eken.
Kan balasl Kamkey
basanna eriru~t,
kti~tigtittoy kerilip,
moyndol"Ukoykoyup,
bokoktoru salafidap,
kelefiker ~a~pakbir ku~ak
may soonnd2l§alklldayt,
bala kastay kalktldap,
~mclrluu kokor koltuktap,
Kamkey baslp kele catat.
Altln caydan akuatkan bala.')lKamkey
Almambetti ~akuat:
'Sar'ala mingen ay carktn, uul,
Sar'ala ba§Inbura tur, uul!
Astin cerge tura tur, uul!
Barar cerge bolcol cok, uul,
"Sooga!" derge olco
cok, uul!
Tokomon elin ~aptlfibl, uul?
Kalkaman elin ~aptlfibl, uul?
Kayra tartlp keldinbi, uul?
Kabllamm ay carkln, uul,
tokoydo ayuu bettengen, uul,
belestecolbors ba§tangan,uul,
teskey cakka kl~tagan, uul,
Kok~okoz saadetmi
getirir, ey budala?
Kozkaman saadet
mi verir, ey budala?
Ye bakallm ekmegini akraban
ile, ey budala:
Ne konu§uyorsun sen,ey budala?"
Baybi~e boyle ~lkl§tlktan sonra
Caktp-baY'1dovmege ba§ladl!
Caklp-bay §unu soyledi:
"Fena bir ihtiyarsm, ~irkin!
Allah'm sakat klldlgl, ~irkin!
Orta yerini oyduran ~irkin,
memelerini sal1andlran,~irkin,
akuslzltktan boyle diyorsun, ~irkin!
Biricik oglumuza
iyi oldu bu, ~irkin,
kanatlarl ~lktl diye, ~irkin,
sen de bizimle sevin, ey ~irkin!"
Kah kah gillerek Caklp Han,
katllarak kadma baktl.
Oradan aynldl Almambet,
ne yapacaglm bilmiyordu.
Han ~ocugu Kamkey'e
ne diyecegini bilemiyordu,
"Soylesem mi, soylemesem mi?",
Ne yapacagml §a§uml§tI.
Gayet asil bir insandl,
han ~ocugu Kamkey,
agu agu ytirtiyerek geldi,
enik gibi kurulup,
boynunu edayla ~evirip
gerdamm sal1aYlp,
sa~ orgillerinin stisti bir kucak
tombul kal~asmda §akudatlp
yavru kaz gibi klmlldaYlp,
§lklrtUI su tulumu koltugunda
Kamkey gelmi§ti.
Altln yerinden baglrdl,
han ~ocuguKamkey
Almambet'i ~agudl:
"San-ala'ya binen ay 1§lgl ogul,
San-ala'mn ba~lnl ~evir, ogul,
oldugun yerde dur, ogul!
Yola ~Ikacak zamandegil, ogul,
bu sanadu diyebilecegim hediye
yok, ogul,
Tokomon halklnl klrdlnlz ml, ogul?
Kalkaman halklnl klrdlmz ml, ogul?
Sonra da geri doniip geldin mi, ogul?
Kaplamm, ay 1~lgl ogul,
ytizii ormandaki aYIYI andlran, ogul,
ba§1dagdaki kaplana benzeyen, ogul,
golgeli yama~ta kl§layan, ogul,
KOZKAMAN
KOW600pbl~aW
Kapa KaH, YYJI,
O~ KOJIYHaHYWTaraH, YYJI,
KeT XarblHaH KapaCa~, YYJI,
810
KblpK KUWUHUHqa~bl 6ap, YYJI,
6eT xarbIHaH Kapaca~, YYJI,
6ew a~ap Tyry 6ap, YYJI!
Ka6blJIaHblM au xapKblH, YYJI,
KaH TepeM aMaM6bl, YYJI?
815
820
Aubl~a canap Ken xypce~, YYJI,
au aWblpbffi OJI Kecce~, YYJI,
ana xypreH caUbffi XOK, YYJI,
KaAblP 6uJIep KaTblH XOK, YYJI!
:>Kb!J1aJinaHbln OJIKecce~, YYJI,
"KeuHeKKe KUp!" Aen,
"KeTeT!" Aen, YYJI,
"KeeHY qereT TepeMHYH
60JIOT!" Aen, YYJI,
6up xa~raKTbIH KecYHAeH, YYJI,
Kb!J1 KOPXYHHYH Kecy~eH, YYJI,
825
ooAapbffi aqbln Kapaca~, YYJI,
qYWTeAeH KeuHeK 6ype 6ap, YYJI,
ry6apAaH KeuHeK 6ypee 6ap, YYJI,
830
Topry~aH KeuHeK eKee 6ap YYJI,
6apqaAaH KeuHeK 6ewee 6ap, YYJI,
6aqau KeuHeK anTOO6ap, YYJI"EapbI~ anbffi Kuuce~!" Aen, YYJI,
6up xa~raKKa TbIKaMblH, YYJI!
ARbl anbffi KuureH CO~, YYJI,
KYPY KeJIreH qepYHYH, YYJI,
COOraJIMaK
835
aHQ'3MeC, YYJI,
KYPY KeJIreH Mepre~UH,
YYJI,
"~blpanra!" AeMeK aHq'3Mec, YYJI!
EaqblM 6apbffi Tec KauTTbl~, YYJI:
840
6apblH aMaH 6apcbl~6bl, YYJI,
6apblH 3ceH 6apcbl~6bl, YYJI?'
AHAa auTTbl~ AnMaM6eT:
'Aw CYWYHQY,aw xapKblH, xe~e,
6aT' 6epce~-Ae, Tec 6epqu, )KeHe!KOpO~OH6eJI6eu KOW6epqw, )Ke~e,
845
MaTOOAaHqeqnew Tee 6epQw, )Ke~e,
60KQO~OHQeQnewTOH6epQw, )Ke~e!
MeHWH aTaM :>KaKbln-6aw, )Ke~e,
anTbl )Kawap 3KeH~e, )Ke~e,
850
Ke3KaMaH~aw WHWCH,
)Ke~e,
OJI 6ew )Kawap 3KeH~e, )Ke~e,
AnTaw TOJIrOHKen KanMaK, )Ke~e,
AW-KaH KeJIWnQanKa~a, )Ke~e,
K YHKew TOJIrOH Ken KanMaK, )Ke~e,
KYH-KaH KeJIHn QanKa~a, )Ke~e,
855
)l(aKbIn-6awHblH HHWCW,
)Ke~e,
Ke3KaMaH TywKeH
KanMaKKa, )Ke~e,
]69
koy bOOnnday
kara kan, uul,
ofi kolunan u§ta!:an, uul,
kot cagman kara~;afi,uul,
kirk ki§inin ~afil bar, uul,
bet cagman karas:afi,uul,
be§aydar tiigii b~lf,uul!
Kabllamm ay cat-kin, uul,
Kan torom amambl, uul?
dogdugunda koyun cigeri
biiyiikliigiinde bir kan plhtlslnl, ogul,
sag avcunda tutan ogul,
arkasma bakarsan, ogul,
kirk ki§inin tozu var, o~lJIonline bakarsan, ogulbe§ orgiilii sa~l var, ogul,
kaplamm, ay I§lgl, ogul,
haD efendim iyi mi, ogul?
Aymda saparkop ciirsofi, uul,
ay a§mp 01 kesse:fi,uul,
Bir ayda bir ~ok sefere ~lkarsan, ogul,
bir aydan uzun gezersen,ogul,
alaciirgon saYlp cok, uul,
kadlr biler kattn (:ok, uul!
CII aylamp 01 kessen, uul,
"Koynokko kir!" dep,
"Ketet!" dep, uul,
"Koonii ~ogot toromniin
bolot!'" dep, uul,
bir cafigakttn kosiindon, uul,
kll korcunnun kosiindon, uul,
yiiriinecek yolun sonu yok, ogul,
kadir bilecek kadm yok, ogul!
bir ytl gidip gezeceksen,ogul,
bir gomlek giy de
oyle git, ogul,
efendimin gonliinii
daraImasm, ogul,
heybenin bir goziinden, ogul,
kli heybenin goziinden, ogul
oodarlp a~lp karasafi,uul,
~ii§todon koynok biiro bar, uul,
tubardan koynok biiroo bar, uul,
torgundan koynok okoo bar uul,
bar~adankoynok oo§oo bar, uul,
ba~ay koynok altoo bar, uul"Barlfi allp kiysefi!" dep, uul,
bir cafigakka ttkamm, uul!
Am allp kiygen sofi, uul,
kuru kelgen geriiniin, uul,
bo§alttp bakarsan, ogul,
beyaz patiskadan gomlek var, ogul,
tubar ipeginden gomlek var, ogul,
torgun ipeginden iki gomlek var, ogul,
be§ kadife gomlek var orada, ogul,
ba~ay ipeginden altt gomlek var, ogul,
gomleklerin hepsini giy diye, ogul,
bir ~antaya koydum ben, ogul,
hepsini allp giyince, ogul,
eli bo§ gelen orduya, ogul,
soogalmak
an~'emes, uul,
kuru kelgen mergendin, uul,
"~lralga!" demek an~'emes, uul!
Ba~lm banp tes kaytttfi, uul:
banD aman barslfibl, uul,
banD esen barslfibl, uul?'
Anda aytttfi Almambet:
sefa geldin hediyesi
vermedin demezler, ogul,
eli bo§ gelen aVClnln
hediyesini vermedin demezler,ogul!
<;:abukgidip erken geldin, ogul,
sagllgm yerinde mi, ogul,
i§lerin yolunda ml, ogul?"
0 zaman Almambet dedin ki,
.Ay siiyiin~ii, ay carkln, cefie,
bat' bersefi-de,tes ber~i,cene!Korodon bolboy koy ber~i, cefie,
matoodan ~~pey too ber~i, cefie,
bok~odon ~e~peyton ber~i,cefie!
Menin atam Caklp-bay, cefie,
altl ca§arekende,ceiie,
"miijde, ay I§lgl, yenge,
dua edersen~abuk et, yenge,
siiriiden aYlrmadan koyun ver, yenge,
taktmml ~ozmedendeve ver, yenge,
boh~adan~lkarmadan giyim ver, yenge!
Benim atam Caklp-bay, yenge,
altl ya§mda iken, yenge,
Kozkamanday inisi, ceiie,
01be§ca§ar ekende,cefie,
kii~iik karde§iKozkaman, yenge,
on be~ya§mda iken, yenge
Altay tolgon kop iKalmak, ceiie, AltaY'1 dolduran Kalmuklarla
Ay-kan kelip yapkanda,ceiie,
Ay Han gelip yagmaladlglnda, yenge,
Kiinkoy tolgon ko,p Kalmak, ceiie, Kiinkoy'ii dolduran Kalmuklarla. yenge,
Kiin-kan kelip ~apkanda,ceiie,
Kiin Han gelip yagmaladlglnda yenge,
Caktp-baymn inisi, ceiie,
Caklp-bay'm kii~jjk karde~i, yenge,
Kozkaman tii~kon
Kozkaman, Kalmuklann eline
Kalmakka, ceiie;
djj~mjj~, yenge,
I
MANAS DESTANI
170
860
KanMaKKa 6apbill 3n
Kalmakka fDanpel
6onyn, )Ke~e,
KblTaUra 6apbln )KypT 6onyn, )Ke~e,
Ka6b1naHryyraH MaHaCTbIH, )Ke~e.
bolup, cene,
ya§aml§, yenge,
Kltayga banp curt bolup, cene,
~inlilerin i<;ine kan§ml§, yenge,
kabllan tuugan Manastm, cene.
kaplan dogan Manas'l, yenge,
kabann ukkan o§u cerde,cene.
memleketinde duymu§ 0, yenge,
"Men tuugamga baram!" deyt cefie.akrabama gideyim hen diye, yenge,
K6<;tip kelet Kozkaman, cene!
go<;tipgeliyor Kozkaman, yenge!
Be§ tor6doy
Be§ tane efendi gibi
uulu bar, cene,
oglu var onun, yenge,
01 uulunun i<;inde,cene,
ogullanmn i<;inde,yenge,
kabagl biyk, kosti tinilr, cene,
almm <;atml§,gozti <;ukur, yenge,
kara niyet Kok<;okoz,cene,
sert huylu Kok<;okoz, yenge,
k6<;iipkelet Kalmaktan, cene!'
Kalmuk'tan go<;tipgeliyor yenge!"
Kan balasl Kamkey
Han <;ocuguKanlkey
anda turup ayttl deyt:
0 zaman dedi ki:
"'Kozkaman" degennemeni?
Kozkaman'dan bana ne?
"Kok<;okoz"degennemeni?
Kok<;okoz'densanane?
"BorbOlctin" degen nemeni?
Borb6lctin'den bana ne?
"DorbOlctin" degennemeni?
DOrbolctin'denbana ne?
"~agalday" degennemeni?
<;agaIday'danbana ne?
"Agalday" degennemeni?
Agalday'dan bana ne?
Men korkomun Kalmaktan!
Ben Kalmuklardan korkanm!
Kalmaktan kelgen ko§ ayglr
Kalmuk'tan gelen bir <;ift ayglr,
astlblska curt bolbos,
bizim insammlza denk olamaz,
tisttibtisko el bolbos!bizim btiytiklerimizle olamaz!
Kelini kete kiygen son,
Gelinleri elbiseler giyse de,
Ka6apblH YKKaH OIIIY )KepAe, )Ke~e.
"MeH ryyraMra 6apaM!" AeuT, )Ke~e.
Keqyn Kene-r Ke3KaMaH, )Ke~e!
BeIII TepeAeU
865
yyny 6ap, )Ke~e,
on yynYHYH HqHHAe, )Ke~e,
Ka6arbl 6HUK, Kecy y~yp, )Ke~e,
Kapa HHUeT KeKQeKe3, )Ke~e,
KeQyn Kene-r KanMaKTaH, )Ke~e!'
KaH 6anacbl KaHblKeu
870
I! I
:!
aHAa Typyn aUTTbI AeUT:
"'Ke3KaMaH" AereH HeMeHH?
"KeKQeKe3" AereH HeMeHH?
,
I
I
"Bep6ell)KYH" AereH HeMeHH?
"nep6en)KYH" AereH HeMeHH?
I
"qaraJlAau" AereH HeMeHH?
"AraJIAau" AereH HeMeHH?
8 7 5 MeH KOPKOMYHKanMaKTaH!
I
KanMaKTaH KenreH KOIII aurblp
aCTbl6blcKa )KypT 6on6oc,
880
yCTy6ycKe 3n 6on6oc!KenHHH KeTe KHUreH co~,
KeMnHp KYUPYKQaUHaca,
KblCbl KonKon KHureH co~,
ceMHCaTKa MHHreH co~,
CeMHCQHnHKKbmraH co~,
885
)Ka~bIC TYYMa TepeMAY
IIIepT anblIIIbill KenreH co~,
6eIII 6epy 6Hp 6epYHY
890
Tanaca, on KOUOOY?
Tanan )Kece KHIIIHHH
3TJ1He3pKHH TOHO6y?
Ken, TepeMe aUTa 6ap,
e3Y Maubill 6on6ocYH,
C
ec 6ouYHa AOC6onCYH!
895
ATTaHraHAa KOPKOMYH
aTaMblH 3nH, aM )KapKbIH!
Cap' ana 6aIIIblH 6ypa TYP!'
qblH)Kblpnyy KeKepAY
KonryKTaH cyypyn anAbl AeMT.
QblHbl Kece KYHAYAeHT,
900
Cap'anaHblH yCTyHeH
KaH 6anaCbl KaHblKeM
AnMaM6eTKe CYHAYAeHT,
Cap' ana MHHreH AnMaMoe-r
KblSl TapTbln anAbl AeHT,
905
"ApaKbl" AereH aQyy 6aur
AnMaM6eT anbln )KYTTYAeHT.
6ypa TapTbln )KenAH AeHT.
Cap' ana MH11re11AnMaMoeT
!
Kalmuklarla gidip beraber
kempir kuyruk <;aynasa,
klSI kolkop kiygen son,
semis atka mingen son,
ihtiyan kuyruk <;ignesede,
klzlan eldiven giyinip stislenip
semiz bir atlara binse de,
semis<;ilik kllgan son,
canIs tuuma toromdti
bol ikram gorse de,
yalmz dogan efendim ile
§ert all§lp kelgen son,
be§ born bir bOrnnti
talasa,01 koyobu?
Talap cese ki§ini
etine erkin toyobu?
Kel, toromo ayta bar,
ozti maYlp bolbosun,
os boyuna dos bolsun!
Attanganda korkomun
atandm eli, ay carkln!
Sar'ala ba§m bura tur!'
~mclrluu kokordti
koltuktan suurup aldl deyt,
<;mlkese kuydu deyt,
Sar'alamn tisttinon
kan balasl Kanlkey
Almambetke sundu deyt,
Sar'ala mingen Almambet
klya tartlp aldl deyt,
"Araki" degen a<;uuba§
Almambet allp cuttu deyt,
bura tartlp celdi deyt.
Sar'ala ming':11Almamnel
andi<;tiktensonra
be§ kurt bir kurda
saldlrsa i§ biter mi?
tnsana saldmp yeseler,
etini yemekle doyarlar ml?
Gel, efendime soyIe, de ki:
kendine zarar verdirmesin,
kendi insamna clostolsun!
Babamn adamlan ata bindiginde
korkuyorum ben, ay 1§lgl!
~evir San-ala'nln ba§lm!"
~mglrdayan zincirli tulumu,
koltugundan <;Ikardl.
<;ini kaseyi doldurdu,
San-ala'mn tisttinden
han <;ocuguKanlkey
kaseyi Almambet'e sundu.
Sarl-ala'nm iizerinde Almambet.
atln ba§lm geriye <;ekti.
rakl denilen aci ic;:kiyi
Almambet bir yudumda i~ti.
atlnln ba§lnl ~evirip riizgar gibi uc;:tu
Sarl-ala'ya binen Almambet.
KOZKAMAN
Ka/-lTepere KenJJ;Jf
JJ.enT:
'AcanooJJ.a/-lcanaM, an
kan torogo keldi deyt:
JKapKLl/-l,TepeM!'
91 0 'AneJJ.a/-laanenKJf canaM,
'Asaloodan salam, ay carkJn,
torom!'
'AIOdan aaleyki salam,
kun carkJn,~orom!
Sen ketkeli on tort kun, ~orom,
menin atam CaklP-bay, corom,
tuugandmcaym suradlfi, ~orom!
Kan atekem neni aytat, ~orom?'
KY/-IJKapKbl/-l,tlOpOM!
eH KeTKenJf OH TepT KY/-I, tl°POM,
MeHJf/-laTaM )l(aKbffi-6an,
JKOpOM,
ryyra/-lJJ.bl/-l JKanLl/-l cYPMblf(, tl°pOM!
Ka/-l aTeKeM HeHJf anTaT, tl°POM?'
915 AnMaM6eT tlOpo MLlHLl anTaT:
'A cynYHtlYf(, an JKapKbl/-l,TepeM!-
920
Almambet ~oro mlrn aytat:
'A suyun~ufi, ay carkm, torom!Altmdl cestey buradlm, torom,
tuuganrnn caym suradlm, torom!
Senin atafi Caklp-bay, torom,
altJca§ar ekende, torom,
AnTLlHJJ.Ll JKecTen 6YPMLlM, TepeM,
ryyraHHLlH JKanLl/-l CYPMblM, TepeM!
e/-lJf/-laTaf( )l(aKbffi-6an, TepeM,
anTbl JKalUap 3KeHJJ.e,TepeM,
Ke3KaMaHJJ.aiiJf/-lJfCJf,TepeM,
AnTaii TonrOH Ken KanMaK, TepeM,
925
'
940
Kiinkoy tolgon kop
Ka/muklarla, efendim,
Kiin Han gelip yagmaladlglnda, efendim,
Kalmuk'un eline du§mii§, efendim!"
Bahadlr Manas ayaga ka/ktl:
"Kula klsraga binmi§
kuu bala, baYku§,
kurnaz oglan, a bayku§,
kuulcugan §um bala, baYku§,
kurnaz, kr/lksIZ, fakir ku§!
kolu-butu ~e~ifier,bayku§!
elini ayagml ~oziin baykU§un!
Kololuu kumgan herifier, bayku§!- Baklr giigiimii verin bayku§a!
Kol taratJn albaspl, bayku§?
Ellerini Ylkasm artlk baYku§!
beJJ.epJJ.YY
KYMra/-l 6epJff(ep, 6aifKYlU!beT TapaTbl/-l an6acnbl, 6aifKYlU?
3HJJ.JfKaifTa JKYPyn 6ap, 6aifKYlU,
Bederdiiii kumgan herifier baYku§!- Sus/ii giigiimii verin bayku§a!
Bet taratln albaspl, baYku§?
¥uziinii gozunu Ylkasln baYku§!
JKaf(blJJ.a/-l
Kenre/-l ryyraHJJ.bl, 6aifKYlU,
Endi kayta ciiriip bar, baYku§,
Haydi artlk geriye don git, a bayku,~,
6alUTan anbffi KenJff(ep, 6aifKYlU!
cafildan ke/gen tuugandl, baYku§, yeni geJenakraba/ara, a bayku§,
CYifY/-Itlyf(JJ.Y6epeMJf/-l,6aifKYlU!
ba§tap alJp ke/ifier, bayku§!
ba§ 0/ da buraya getir, a baYku§!
3ce/-l 6apbln Coo Kaifccaf(, 6aifKYlU,
SiiYiin~iifidii
heremin,
bayku§!
Miijdeni
vereyim, baYku§!
canaMaT 6apbffi caK
-Esen banp soo kayssafi, bayku§, Esen gidip saglJkla doniince, a bayku§,
Kaifccaf(, 6aifKYlU,
~aJamatbanp sak
seJametJegidip sag salim
KblnapMbIH,oaifKYW!'
A/-IJJ.a/-l
COf(
aifTTbl tlOporo:
'bapbl/-l 6JfpJJ.eifKeif-ralUKa, 'IOPOM,
oapbl~ 6HpJJ.eif
'IOPOM,
AK-Kynacan-KalUKa,
aTblM apbl6ac,
tlOpOM,
aCTb/canap Kapb/6ac, 'IOPOM!
)l(a~blJJ.a/-l Tyyra/-l KeneT, 'I°POM,
ePynyry~ 6epenH, 'IOPOM!AI-IJJ.a/-l
canap
950
Kiinkoy'ii dolduran
Kalmak, torom,
Kiin-kan kelip ~apkanda,torom,
,~
tii§kon eken Kalmakka, torom!'
BatJrManas turdu deyt:
'Kula baytal mingen
KyynJKyra/-llUYM
6ana,
6aifKylU,
KonY-6yry
tletlJff(ep,
6aifKYlU!
MepeifY/-I apTblK
945
Almambet yigit §oyle dedi:
"Mujde, gun 1§lgl,efendim!
Altlrn baklr gibi biiktum, efendim,
akraba i§ini sOrdum,efendim,
senin atan Caklp-bay, efendim,
altJya§mda iken, efendim,
KanMaK, TepeM,
K Y/-I-KaHKenJfn tlanKaHJJ.a,TepeM,
Kononyy KYMraH 6epJff(ep, 6aiiKYlU!Kon TapaTLl/-l an6acnbl, 6aifKylU?
935
"SelamunaleYkum,
ay 1§lgl,efendim!"
"AleYkumselam gun
1§lgl,yigidim!
Sen gideli on dOffgun oldu, yigidim,
babam Caklp-bay'dan, yigidim,
§u akraballk i§ini sordun mu, yigidim?
Han babam ne dedi, yigidim?"
Kozkamanday inisi, torom,
bir Kozkaman karde§i varml§, efendim,
Altay tolgon kop Kalmak, torom, Altayi dolduran Kalmuklarla, efendim,
AY-kan kelip ~apkanda,torom,
Ay Han gelip yagmaladlgmda, etendim,
Kyy 6ana, 6aifKYlU,
930
171
Aii-Ka/-l KenJfn tlanKaHJJ.a,TepeM,
K YHKeif TOnrOH Ken
TylUKe/-l3KeH KanMaKKa, TepeM!'
baTblp MaHac TYpJJ.Y
JJ.eifT:
'Kyna 6aiiTaJ] MJfHTe/-l
t
han efendisine gelip dedi:
JKOPToooc,
'IOPOM!
Toooa Te~Hp
KYJJ.aif-aif,
'IOpOM,
3PJfKceK, KynaH aTapOblC, 'IOpOM,
3PHKneceK KY/-IYHJJ.e
6Hp
Mepeifre 6aTapoblC, 'I°POM!'
--':_-."
kayssafi, baYku§,
mOroyiin artlk
kl/armm, bayku§!'
Andan sofi ayttl ~orogo:
L,
.- birdey koy-ga§ka, ~orom,
'Barm
hanfi birdey
sap-ka§ka,~orom,
Ak-ku/a atlm anbas, ~orom,
astl sapar karlbas,~orom!
doniince, a baYku~,
sanadaha ~ok §ey
veririm, a baYku~!"
Sonra yigitlere dedi ki:
"ErJikte hepiniz birsiniz, yigitler,
cenk etmekte
hepiniz birSiniz, yigit/er,
Ak-ku/a atlm yoru/maz, yigit/er,
oniindeki yo/u aramaz, yigit/er,
Cafildan tuugan kelet, ~orom,
-~ orii/iigiifi here/i, ~orom!Andan sapar
yeni akraba/arlm ge/ince, yigit/er,
sera ge/din, diye/im, yigit/er!
buradanoteye serer
cortobos,~orom!
Tooba Tefiir Kuday-ay, ~orom,
eriksek, kulan atarbls, ~orom,
erikpesekkuniindo ,bir
ettirmeye/im, yigit/er!
Tann Huda'ya hamdo/sun, yigit/er,
slkllJrsak ku/an av/arlz, Yigit/er,
slkJ/mazsakcenk
.-
moroygo batarbls, ~orom!'
oyunJarl yaparlz, yigir/er!"
172
955
MANAS DESTANI
KaiiTa KenHn JKYPAYAeiiT,
JKYPyn KenHn 3p MaHac.
bIpraiiTblHbl aUlTblpbm,
cap'o30H QyiiAY 6acTblpbm,
Kene JKaTaT3p MaHac!
960
KenepHH 6HnAH KaHblKeii
anTblMblUl 6aUlTYY aK °pAOO.
ApaKbl, Ulep6eT aUl JKbISlT,
Ka3bl-MHHeH JKan JKbISlT.
'Eapbl~rbl
TOUIOK6acaT!' Aen,
'EaTblp TOpOM KeneT!' Aen,
'EynKynAOKTeH
965
TapTaT!' Aen.
Ka6billaH ryyraH 3p MaHac
OPKOqy 6HiiK, ceiipH 6ac,
JKopro 6acblK qO~ Kyna,
aTKaH TaMaii cypymyn,
970
apKaAaii caHblH TYPynTyn,
AK-Kyna-MHHeH Kene JKaTaT,
aT 6auna6ac aKblpra
AK-KynaHbl 6aUnaAbl.
3~reH-33CH 6HUK 6oc °PAOO
975
3~KeuHn KHPAH3p MaHacTOKOUAOauyy 6eTTeHreH,
6en3CTe JKon6opc 6aUlTaHraH,
qaSlH KOCTYY,qan JKaaKryy,
KblpK QHnTeH 6aUlb1HAa,
980
KblAblp a3blp KaUlbIHAaKeT JKarblHaH Kapaca,
KblpK KHUlHHHHqa~bl 6ap:
6eT JKarblHaH Kapaca,
6eUl aiiAap Tyry 6ap!
985
TecKeii JKaKKaKbIUlTaraH,
Koii 60opblHAaii
Kapa KaH
o~ KonYHa YUlTaraH,
KonOKOAOKOOHeCKeR,
990
KeOHY-MHH3Herr' ocKeH,
aUlblKTYY JKHnHK JKOTOCY,
)l(aKbm-6aiiAbIH 60TOCYaCbill ryyraH 3p MaHac
yiiro
995
KHpHn onTYPAY!
Eypa Tapcca, 6on6oroH,
6YKaAaH TanblM anraH Kyn:
Kaiipa Tapcca, 6on6oroH,
KaMaHAaHTanblM anraH KynKej;j-raUlKa aTKa MHHAHAej;jT,
Ka6billaH ryyraH TeHTeKTHH
aK °PAOO TYUlTY Aej;jT.
1000 Ta~ TaMaUla KbillAbl Aej;jT.
TaMaUla Kbillbln JKaTTblAej;jTapaKbl. Ulep6eT am I1Q3T.
Ka3bl-MHH3H JKan JKeAH.
KaH 6anacbl KaHblKeH
Kayta kelilP ciirdii deyt,
ciiriip kelip Er Manas.
Irgaytml a~tmp,
sar'ozon ~;iiydii bastmp,
kele catat Er Manas!
Kelerin bildi Kamkey
altlml~ ba~tuuak ordoo.
Araki, ~erbet a§ clyat,
kazl-minen cal clyat.
'Banngl t()~okbasat!' dep,
'Batir toru'ffikelet!' dep,
'Billkilldokton
tal1tat!'dep.
Kabllan tuugan Er Manas
orko~ii bi~fk, seyri bas,
cargo baslk ~ofi kula,
atkan tafiday Siiriiltiip,
arkaday s~mmtiiriiltiip,
Ak-kula-minen kele catat,
at baylabas akirga
Ak-kulam bayladl,
efigen-eesibiyk bas ordoo
efikeyip kirdi Er Manastokoydo ayuu bettengen,
belestecolbors ba~tangan,
~ayan kOSI:iiii,~ap caaktuu,
KIrk ~ilte][1 ba~mda,
KIdlr azlr Ica§mdakat cagman karasa,
kirk ki~inin ~afil bar:
bet cagman karasa,
be~aydar tiigii bar!
Teske:ycakka kl~tagan,
koy b<)onnday
kara kan
on koluna u~tagan,
kolok6do koon oskon,
koonii-minen org'oskon,
a~lktuu cilik cotosu,
Caklp-baydm botosuasll tuugan Er Manas
iiygo kirip olturdu!
Bura tarssa, bolbogon,
bukadan tallm algan kul:
kayra tarssa, bolbogon,
kamandan tallm algan kulkoy-ga§ka atka mindi deyt,
kabllan tuugan tentektin
ak ordoo tii~tii deyt.
Tan tama~aklldI deyt,
tama~akilip cattl deytarakI, ~erbeta~ i~et,
kazl-minen cal cedi.
Kan balasl KanIkey
Ondan sonra yola dii~tiiler,
Er Manas da yola dii~tii,
IrgaytJ'YJatla a~tl,
san yatakll <;u'yu da ge~ti,
gelmekte idi ErManas!
Geldigini anladl Kamkey
altml~ kubbeli ak saraya.
Rakl, ~erbet, a~ Ylgdl,
kazi ile bum bar Ylgdl.
"Yataga uzanacak~imdi!
Bahadlr efendimgeliyor!
Yumu~acJketimden beni kendine
~kecek!" dedi.
Kaplan dogan Er Manas,
Slrtl yiiksek at iistiinde,
slkl yiiriik at iistiinde
tan agmr gibi yava~,
arkar gibi siizilliip,
Ak-kula atla geliyordu,
kimsenin at baglamadlgl ahlra
Ak-kula atlm bagladl,
yiiksek ve ak ~adlra
egilip girdi Er Manas,
yiizii ormandaki aYIYIandlran
ba§1dagdaki kaplana benzeyen,
~iyan gozlii, baslk yanakll,
KIrk <;ilten ba§mda kolluyor,
HIZIr hazlr yamnda.
Arkaslna bakarsan
kirk ki~inin tozu var,
online bakarsan,
be~ orgillii sa~1var!
Golgeli yama~ta k1~layan,
dogdugunda koyun cigeri
biiyiikliigiinde bir kan plhtlslm
sag avcunda tutan,
golgelikte erkeklige ula~an,
gonlii ile yiikselen,
a~lk kemigi ilik dolu,
Caklp-baY'ln yavrusu,
asil dogan Er Manas,
eve girip oturdu!
Dii~man tartaklayacak olsa sarsllmayan,
bogadan talim alan kullar,
geriye itse klmlldamayan,
deveden talim alan kullar,
bu se~ilmi~ cenk~iler ata bindiler,
kaplan dogan ate~li camn
ak saraYlnageldiler.
Biiyiik bir ~enlik yaplldl,
~enlik de uzun siirdii,
rakl, ~erbet a~ i~tiler,
kazi ile bumbar yediler.
Han ~ocugu Kanlkey,
KbZKAMA1~
1 005 6acapbIHa 3p11H3T
,
KyqyryrreH KepI1JI3T,
MOH~OPY KOHKOHOT,
6oroKTOPY CaJIa~aHT,
Ka3bIJIapbI 3rI1JI3T,
101 0 KapbI~apbI 31i111JI3T,
KeJI3~Kep qaqlIaK 611pKyqaK,
MaH coopbIAa liIanKbIJIAaHT,
6ana KaCTaHKanKbIJIAaHT,
KYAepYAeH 6bIJIKbIJIAaHT,
1 0 15 qbIH)KbIPJIyy KeKep KOJITYKTali
qbIHbI Kece KOJIro anaT,
KbIpK qoporo KbIAbipaTa KelI 6ep3T.
ApaKbI, liIep6eT alii I1ql1lI,
ana Kyyre KJfpreH CO~,
1020 qOpOJIOpTa~ TaMalilaa 6aTKaH CO~,
Tylil 3~KeHHI1II KeJIreH co~,
YJIYY 6elill1M 60JIrOH CO~,
Ma~-M~ YPAYEaH-Te6eT!
EaH-Te6eT YHYH YKKaH CO~,
1025 'KOKyH, cepeK, O~60CYH!
qbI I1T!' AelI qbIra KanaTAeHT,
KbIJIqaHblii Kapaii canaT AeHTKeJIe )KaTaT KanMaKTap!
Tanara )Kyry TapaKTaII,
103 0 bI~bIpqarbI liIapaKTaII,
KeqYII KeJIeTKe3KaMaH.
ACTbI )KarbIH Kapaca~,
Kop)Ko~-6o3AOH aTbI 6ap,
KO)KOrOHJIYYTOHY 6ap,
1035 KI1HCKalITYY KblJIblqbl,
qOTOJIOAOHMbIJITbIrbI,
YPYHraHbI 6ypaMa!
Ke3KaMaH )KaHbIHcypaMa!
KeK-ana caKaJI KYJI)K3AaH
1040 KeJIe )KaTaT Ke3KaMaH.
AHAa epeK MbIHbI aHTaT:
,AUHaJIaHH aU )KapKbIH, TepeM,
aHTKaH TyyraH olily6y?
qapbIrbIHaH qa~ qblraT,
1045 qan6apblHaH qyy QblraT,
KeJIe )KaTaT)KyUeJIelI!
Ky~aH KblJIraH TeHTeKTJfH
yUYH KepYII CaJIraH CO~,
cyp~elI KeTTU KYHeJIelI!1050Ey
HeMeHI16oJI~Y?' AelI,
"'Yq Talil TYJIra 611pOQOK",
aUHanaUHaH )KapKbIH,
MbIHblH KeCTHp'3JleK KeK 40QOK
MYHAaU )KaMaH HeMe 6YJI?'
1055 KYlIypelI Kl1p~110 epeK.
Kapa KaH~yy, KeK 6I1TTYY,
)KeJIeHYIiI capbl AJIMaM6eT,
Kapa KaHAYY, KeK 6I1TTYY.
basarmaeriru~t,
kii~iigiitt6y k:erilc:t,
moyndoru koykoyot,
bogoktoru saland,ayt,
kazllarl egilet,
karmdarI e§ill~t,
kelenker ~a~pak bir ku~ak,
may soonda i~alkIldayt,
bala kastay kalkIldayt,
kiid6riid6y bllkIldayt,
~mclrluu k6k6r k,oltuktap
~ml kese kolgo alat,
kIrk ~orogo kIdlrata k6p beret.
ArakI, §erbet a§ i\;ip,
ala kiiiig6 kirgen son,
~orolor tan tama§:la batkan son,
tii§ enkeyyip kelgen son,
uluu be§im bolgon son,
man-man iirdii Bay-t6b6t!
Bay-t6b6t iiniin ukkan son,
'Kokuy, serek,oiibosun!
<::1it!' dep ~lga ka.latdeyt,
kIl~aYlp karap salatdeytkele catatKalmaktar!
Talaga ciigii taraktap,
Inlr~agl §araktap,
k6~iip kelet K6zkaman.
Astl cagm karasafi,
Korcon-bozdoy atl bar,
kocogoyluu tonu bar,
kiys kaptuu kIll~l,
~otolodoy mlltlgl,
urungamburama!
K6zkaman caym surama!
K6k-ala sakal kulcaday
kele catat K6zkaman.
Anda Serek mlm aytat:
'Aynalayn ay carkIn, t6r6m,
aytkan tuugan o§ubu?
<::angman~an ~Igat,
~albarman~uu ~Igat,
kele catatciiyol6p!
Kuday kllgan tentektin
iiyiin k6riip salgan son,
siird6p ketti ktiy616p!Bu nemeni boldu?' dep,
"'O~ ta§ tulga bir ~ok",
aynalayn ay carkm,
mmln kestir'elek k6k ~o~ok
mundaycaman neme bul?'
kiipiir6p kirdi 0 Serek.
Kara kanduu, k6k bittiiii,
c616nti§san Almambet,
kara kanduu, k6k bittiiti,
173
evin i~inde salmdl,
enik gibi kuruldu,
boynunu edayla ~evirip
gerdanml SaJladl,
karnma tohum ekilmi~,
Karnl e~ilmi~,
sa~ orgillerinin siisii bir kucak,
tombul kal~asmda ~aklrdlyor,
yavru kaz gibi klmlldayarak,
ceylan gibi titreyerek,
koltugunda ~arap tulumu,
elinde de ~ini kase,
kIrk yigide bol bol verdi.
Rakl, ~erbet i~ip yemek yiyip,
biraz sarho§ olunca,
yigitJer §enlige dalmca,
ogle vakti gelip de
namaz vakti olunca
biT havlamadlr Bay-tobot'te!
Bay-tobot'iin havlamaslnl i§ilince
"Allah kahretsin seni!
Defol buradan,kopek!" diyerek ~Iklilar,
dart taraflanna baktllar,
gelmekte idi Kalmuklar!
Yiik hayvanlan bozkIrda yankllarup,
eyerleri §akIrdaYlp,
geliyordu Kozkaman.
Online bakarsan,
Korcon-boz isimli bir atl var,
sertle§mi§ gocuktan klyat'eli var,
ke~e klllfli klllcl,
fitilli tiifegi var,
ona rastJarsancarunl slkma,
Kozkaman'ln i§ine burnunu sokma!
Ak sakalll dag ko~u gibi,
geliyor i§le Kozkaman.
0 zamanSerek §oyle dedi:
"Ay 1§lglklymetJi efendim,
soziinii ettigin akraban bu mu?
<;arlgmdan toz ~Iklyor,
~alvarmdan toz ~Iklyor,
bak yayan geliyor.
Tann'mn yarattlgl bu ate§li can In
evini uzaktan gorunce,
bir damat gibi geliyor!
Bu ne demek olsa gerek?" dedi.
"U~ ta§ile sacayak eder bir ocak,
camm ay 1§lgl,
bak bunun ~iikii siinnet edilmemi~.
bundan kotii ne olabilir?"
Boyle soylenerek girdi eve Serek.
Kara kanll, mavi bitJi,
dag ~aylagl Almambet,
kara kanll, mavi bitJi,
MANAS DESTANI
74
KeK-)f(anTe6e AnMaM6eT
1060 3PAWH
TMillTen KOHrOHCO~,
KecYHKblCbillcanraH co~,
'AK 6ynYHTe~re lIallKaH Kyn!'
epeK TYPyn aHTaTAeHT'AK 6ynYHTe~re lIallKaH Kyn,
1065 AnTaH TOnrOHKanMaKTblH
3P enTYPynKallKaHKyn,
ec 3nWHe6aTnaraH,
aTTaHTYHnan)f(aTnaraH,
TeMwp~eH
KanraH illwpeH~w,
107 0 KeKlle~eH KenreHKWpeHAW,
apaM KblSInillWKTMPKyn!'3pKeKcHnKecYHKblCbillonTYP~y,
Ky6ypen 6apbill onTYP~Y!
Ka6bmaHTyyraH AnMaM6eT
1075 'AK-KynaHbl TapT!' AeAw.
AK Ka~rbl 3P Cblp~blraill
kok-cal tobo Almamhet
erdin ti§tep koygon son,
kosiin klslp salgan son,
'Ak bulun tenge ~a~kankul!'
Serek turup aytat deyt'Ak bulun tenge ~a~kan kul,
Altay tolgon Kalmaktm
er oltiirilp k~l~kankul,
os eliDe batpagan,
attay tuylap catpagan,
temirden kal,gan§irendi,
Kok~6dc)nkcSlgenkirendi,
aram klyal §iiktir kul!'erkeksip kosiin ktslp olturdu,
kiibiirop banp olturdu!
Kabllan tuugan Almambet
'Ak-kulam tart!' dedi.
Ak kangl er slrdlga§
kIf yeleli erkek kurtAlmambet
dudaklanm ISlrdl,
'
gozlerini klSltl,
"Giimii§ paraslm sa~lp savurankul!"
dedi Serek ona,
"Giimii§ parasml sa~lp savuran kul
AltaY'1 dolduran Kalmuklardan
'
erler oldiiriip ka~an kul,
kendi yurdunda kalmaYlp,
bir at gibi §aha kalkan,
~eki~ten flrlayan klvllclm,
Kok~o'den gelen pislik,
haram i§leyen rezil kul!"
erkeksi tavlrla goziinii yumup
kopiiriip oturdu (Serek).
Kaplan dogan Almambet,
"Ak-kula atl getir!" dedi.
Maden i§li alaca eyeri
AK-Kynara TOKyryn,
analla KenllYK can~blpbill,
anTblH 6blillTaH TapTTblpbill,
1080 KaillKa TaMaH)f(eKeeTyK
TeMHpTaMaHY3e~ry
Ten MWH~W~,
3p MaHac!
AH~aH aHTTb11\
3p MaHac:
'Kapc-Kapc Ka3aHaT,IIOpOM,
1 085 6apbl~ aTKaMHHw~ep!'
Ak-kulaga tokutup,
ala~a kop~iik saldmp,
altm bl§tan tarttmp,
ka§ka taman ceke otiik
temir taman ilzongii
tep mindin, Er Manas!
Andan ayttln Er Manas:
'Kars-kars k,lZanat,~orom,
bann atka mininer!'
Ak-kula'mn iistiine vurdurdu,
alaca bir minder koydurdu,
altm kaYI§11yulan ~ekti,
degerli ~izmesiyle ozengiye,
demir tabanll iizengiye
baslp Er Manas ata bindi.
0 zaman Er Manas dedin ki:
"Kah kah gillen yigitlerim,
haydi atlara binin!"
1090
1095
1100
1105
qoponop~y Kapaca~,
<;orolordu karasan,
apaKbl, illep6eT aill anaT,
arakI, §erbeta§ alar,
6aHnaHbill )f(YPAYlIoponop.
baylamp ciirdii ~orolor.
')l(a~bl~aH KenreHTYyraHAblH
'Canldan kelgen tuugandln
epynyrYH 6epeM!' ~en,
oriiIiigtin berem!' dep,
MaHac )f(YPAYilloo~blpan.
Manas ctirdii §oodlrap.
Y nYY-IIblHap6aillblHaH
Uluu~lnar ba§man
KbI3bm-ToKOHaSlrbl
I Klzll-tokoyayagl
Ke3KaMaH~bIH6an~apbl
Kozkamandm baldan
anbill KenwnTYillYP~Y.
allp kelip tii§iirdii.
AnTaH TonrOHKanMaKTaH
Altay tolgon Kalmaktan
Kellyn KenreH Ke3KaMaH,
ko~tip k61genKozkaman,
Kapa KypcaKKypyryp
kara kursak kurugur
apaKblwllwn anraH COl{,
arakl i~ip algan son,
MacTap60nyn canraH CO~,
mastar bolup salgan son,
apaKblwllwn anKblHaT,
arakl i~ip alklnat,
6ana KywTaHTannblHaT!
bala ku§tay talpmat!
3HAWEaTblp MaHac Aarbl aHTaT:
Endi Batlr Manas dagl aylat:
'TeMeH Kwpe6apraHAa,IIOpOM,
'Tomon kire barganda,~orom,
KblHKblpblKYHY~KycerYH,qOPOM!
klyklrlk tiniln kilsogiln, ~orom!
Hele yigitlere bakln,
rakt, §erbet, a§ alarak,
ku§andl yigitler.
"Yeni gelen akrabalara
ikram yapaYlm!" deyip
§aklrdaYlp Manas ~Iktl.
Ulu ~Inann ba§mdan
klzll orman ayaglna,
Kozkaman'm ogullannl,
allp a§aglya indirdi.
Altay dolusu Kalmuklardan
g6<;:tipgelmi§ti Kozkaman,
bu yabani ~apklnlar hep
rakl allp i"tiginden,
sarho§ olmu§lardl,
rakldan sallamyorlardl,
yavru ku§ gibi sendeliyorlardl!
Er Manas tekrar dedi ki:
"Tepeden inerken, yigitlerim,
sesi pek gilr, yigitlerim!
KblpKTblH 6awbl, KblprblHblM, IIOpOM,Kuktm ba§l, Kuglmm, "orom,
Klrklar ba~l, Klrglnlm, yigidim,
6ep' °p~YHa ceH anKen, IIOpOM!
her' orduna seD apkel, ~orom!
onlarl yerlerine sen gotilr, yigidim!
Cap'ana MHHreHAnMaM6eT,IIOpoM, Sar'ala mingen Almambet, ~orom, San-ala'ya biDeD Almambet, yigidim,
6ep' °p~YHa anKen, IIOpOM,
her' orduna apkel, ~orom,
onlarl yerlerine sen gotiir, yigidim,
1110 EHpre )f(acca, 6Hp TyyraH, qOPOM.
Birge cassa,bir tuugan, ~orom.
birlikte konaklasak da tek dogan yigidim.
ACblnblM CblpraK ceH 60nAYl{, IIOpOM, Aslllm Sugak seD boldun, ~orom, Asilim Slrgak seDoldun, yigidim,
6ep" °p~YHa ceH anKen, qOPOM!
beri orduna seDapkel, ~orom!
onlan yerJerine seDgotilr, yigidim!
KOZKAMAN
AnTbl °PAO Kbmbm 6ep, tJOpOM!
AlII Kbmanbl KanKblMa, tJOpOM,
1115 ara Ka6ap 6epHf\ep, tJOpOM!
AK caprbmAaH 633 COHYU,tJOpOM,
aK Cap6alIIbm KOH COHYU,tJOpOM,
ynyy Tyne Kbmanbl, tJOpOM!
Qa6apAapblH 6aH Kbmbm, tJOpOM,
1120 tJa6apAapblH Mati KbmblU, tJOpOM,
KenHf\e KeTe KHrH3HU, tJOpOM,
KeMUHpre KytipYK
tJaHHaTbm, tJOpOM,
6apblH 6HPAKaH Tef\
Kbmbm, tJOpOM,
3mHe caKan Kotiony, tJOpOM!
1125 3PAHHeH MYPYT ananbl, tJOpOM!
J::J:HH
EycYPMaH Kblnanbl, tJOpOM!'
)Kaf\bIAaH KenreH TYyraHbl,
KanMaKTaH KenreH TYyraHbl
anT' °PAoro KHpmCTH,
1130 3mHe caKan KODAYAeHT,
3pAHHeH MYPYT anAbl AeHT,
6HcMHnnaHbl 6Hnm3Hu,
AHH EycypMaH KbmAbI AetiT!
J::J:HH
EycypMaH KbmraH COf\,
1135 aCbm TeHTeK Aarbl aHTaT:
'3mHe caKan KOtiyuuyc, qOPOM,
3PAHHeH MYPYT anbmUblC, qOPOM,
AHH EycypMaH KbmbIUUbIC, qOPOM,
alII Kbmanbl, KanKblM 6ap, qOPOM!
1140 Ara Ka6ap 6epHf\ep, tJOpOM!
AT 6aHna6ati Koti60cYH, qOPOM,
eKYHqycy
60n60cYH,qOPOM!
AT 6atireCI1H atiTatiH, qOPOM!
EalIIKbl aTTblH 6atirecH, qOPOM,
1145 anTblMbllII )((aM6bI caRMbIH, tJOpOM;
aRKKbI aTTblH 6atirecH, tJOpOM,
Kbl3bm KytipYK Hap caRM, tJOpOM!
qOqOrYH KeCHUananbl, qOPOM,
aHAa AnAanau cananbl, tJOpOM!
1150 Kapa-6yypa OOCbIHAa,qOPOM,
YH KatiMaKKa ceMHpreH, qOPOM,
capbI MatibIH KeMHpreH, qOPOM,
EawAblH yyny EaKaw-6aw, tJOpOM!
KYAaw AelIIKeH AOC3ne, tJOpOM
1155 KMblp KHCMeT
KI1III'3J1e,qOPOMEaKatira Ka6ap 6ep, qOPOM!'
EatiAblH yYJ1YHtJaKblpAbl,
EatiAblH yYJ1Y0J1 EaKati
irn.
11600
YJ1YYTYJ10 KbmAbl AetiT.
TYJ1eAYH6alIIblHAa
AK-6af\KbIJ1Aati KYJ1YK"ry
MHHHfi aJIAbl~, 3p EaKaM,
175
Altl ordo kilip ber, ~orom!
A§ kllall kalklma, ~orom,
aga kabar beriiie:r,~orom!
Ak sarglldan bee soyup, ~orom,
ak sarba§IIkoy soyup, ~orom,
uluu tiilo kllall, ~orom!
Altl han ~adlrl kuruver, yigidim!
A§ vereyim halklma, yigidim,
ona haber verin, yigitlerim!
Ak klsrak kesin, yigitlerim,
ak ba§ koyun kesin, yigitlerim,
ulu dileklerde bulunallm, yigitlerim!
<;abardannbay blip, ~orom,
~abardannmay blip, ~orom,
keline kete kigi:lip, ~orom,
El~ilerini zengin edeyim, yigitlerim,
el~ilerini semirteyim, yigitlerim,
geline gelinlik vereyim, yigitlerim,
ihtiyarma kuyruk
~ignetecegim, yigitlerim,
hepsine bir ikramda
kempirge kuyruk
~aynatlp, ~orom,
banD birdkay ten
killp, ~orom,
egine sakal koyolu, ~orom!
Erdinen murut ~llall,~orom!
Din Busurman Jalali, ~orom!'
Canldan kelgen tuugam,
Kalmaktan kelgen tuugam
alt' ordogo kirgisti,
egine sakal koydu deyt,
erdinen murut aIdl deyt,
bismil1am bilgizip,
din Busurman klldl deyt!
Din Busurman kllgan son,
asll tentek dagl aytat:
'Egine sakal koyuppus, ~orom,
erdinen murut allppls, ~orom,
din Busurman klllpplS, ~orom,
a§kl1aII, kalklm bar, ~orom!
Aga kabar beriiier, ~orom!
At bayIabay koybosun, ~orom,
~ktin~tisii
bolbosun, ~orom!
At baygesin aytayn,~orom!
Ba§kl attm baygesi, ~orom,
altlml§ camhi sayamm, ~orom;
ayakkl attm baygesi, ~orom,
klzl1 kuyruk nar sayam,~orom!
<;o~ogun kesip alall, ~orom,
anda Aldalap salall,~orom!
Kara-buura ooslnda, ~orom,
uy kaymakka semirgen, ~orom,
san maym kemirgen, ~orom,
Baydm uulu Bakay-bay,~orom!
Kuday d~ken dos ele, ~orom
kadlr kismet
ki§'ele, ~oromBakayga kabar ber,~orom!'
Baydm uulun ~aklrdl,
Baydm uulu 01Bakay
uluu tiil6 kl1dl deyt.
0 tiil6diin ba§mda
Ak-baiikl1day kiiliiktli
minip aldin, Er Bakay,
bulunaYlm, yigitlerim,
~enesine sakal uzatallm, yigitlerim,
dudagmdan blYlgl alallm, yigitlerim,
Biz onu miisItiman kllallm, yigitlerim!"
Bu yeni gelen akrabalarl,
Kalmuklardan gelen akrabalarl,
altl han ~admna koydular.
<;enesine sakal uzattllar,
dudagmdanblYlgl aldllar.
Bismillah'logrettiler,
onlarl miisItiman ettiler.
Onlarl miisItiman edince,
ate§li can bu asil dedi ki:
"<;enesine sakal uzattlk, yigitlerim,
dudaglndan blYlgl aldlk biz, yigitlerim,
dinini miisItiman klldlk biz,yigitlerim,
halka bir a§ verelim, yigitlerim!
Herkese haber verin, yigitlerim!
Bagll hi~ at kalmasm, yigitlerim,
hakklmlzda soz soyleyen
kalmasln, yigitlerim!
Ko§u odiiItinii soyleyeyim, yigitlerim!
Birinci ata odiil, yigitlerim,
altml§ camhi koyuyorum, yigitlerim,
son gelen ata odiil, yigitlerim,
klzll kuyruklu deve koydum, yigitlerim
~imdi siinnet edelim, yigitlerim,
ederken Allah'a yalvarallm. yigitlerim!
Kara-buura agzmda. yigitlerim.
kaymakla semiren, yigitlerim,
tereyaglyla beslenen, yigitlerim,
Bay'm oglu Bakay-bay.. yigitlerim,
Tanrl'mn bize bir liitfudur. yigitlerim,
kadir bilir klsmeti bol
bir ki§idir, yigitlerim,
Bakay'a haber verin yigitlerim!"
BaY'ln oglunu ~aglrdl.
BaY'ln oglu Bakay da
ulu bir dilek soyledi.
0 dilegin sonunda,
yiiriik atm Ak-bankll'a
bindin sen ey Er Bakay
176
MANAS DESTANI
6aJIa KaCTaHKaJIKblMan,
3n 6amKapAbl~, 3p EaKaH!
1165AK-Kyna
qblKTbl a1TaPAaH!
AT 6aHrecH 6YTKeH co~,
)KypTKa AHnAe qaqKaH CO~,
KaparaHAaH Ta6blT )KapAblpbm,
apa-MHHeH TapTTblpbm,
117 0 Mecene~H KblMblpbln,
MOHHTYPYK KblnAblpbln,
aCbln )KepAe AaJIAaJIra,
Te KeTepreH 6aJI6aHra
6amblH 6eKeM KoMypyn,
1175 6aJITa-MHHeH6aCTblpbm,
I
i~
I.
KaJIMaKTaPAblH qOqOryH
KepKH-MHHeHKeCTHpHn,
Eycyp~aH Kblnbm KOHAYAeHT,
6em'6aK HaMac 6HnrH3Hn,
1180 KeTYHe TapaT TaJIAblpbln!
:~
KypaH KHTen KoHHYMa,
.1
6HP EycYPMaH 6onroH CO~,
K YApeT cecy OOCblHAa
)KaTTbI~ 3ne Ke3KaMaH,
1185 anTblHAbl )KeCTeH6ypalllbm,
)KypTYH aKbln cypalllbm.
Mecene~ Kblnbm )KaTKaHCO~,
aTaHbm )Kypyn 6aKb1PAbl,
1190
Ke3KaMaHAblH 6aJIAapblH
KblpK qOPOap KHMHllIH qaKblPAbl!
ApaKbl 6epAH aKblpTbm,
aT MHHrHCTH qaKblpTbm,
)Ka~bIAaH KenreH TYyraMbl
OKllIOlli cHHnan qaKblPAbl.
1195 EHp KYHAepAe 6onroH CO~,
Ke3KaMaH Typyn MblHbl aHTaT,
6aJIAapblHa Aen aHTaT:
.AMa, 6anAap, Ken aHTaM!
EepH Kapa, cec aHTaM!
1200Yq
Kype~TY KaJIMaKTaH
Keqyn KenreH )KaHbm 6ap,
TaJIara )KyrYM TapaKTan,
bl~blpqarblM qapaKTan.
AnTaH TonrOH
KanMaKTa (?),
1205 6aJIAap, aHAa Ka6ap YKKaHAa,
KYAaH Kbmrall MaHac-rblll
Ka6apblH yryn KeqK8HAe,
KenAHM 3ne TyyraHra.
KenHHHMe KeTe KHrI1CTI1,
1210 KeMnHpHMe KYHPYK qaHHaTTbl.
EaJIAap, KeK-Mblp qblra )KaHna~ap!
Qbl6blpaTa 633 6aHna~ap!
KypqYTyn
KblMblC )K"H~ap,
KYTypTyn apaKbl )KHH~ap!
12153p
Ha3ap rnHreH Kyn 3KeH-
bala kastay kalkIldap,
el ba§kardlfi,Er Bakay!
Ak-kula ~1k.tI
attardan!
At baygesi biltkon son,
curtka dilde ~a~kanson,
karagaydantablt cardmp,
ara-minen tarttlnp,
meselefidi kIldmp,
moyn turuk kIldmp,
asIlcercledaldalga,
to kotorgon balbanga
ba~m bekem koydurup,
baIrn-mineD bastlnp,
Kalmaktardm ~o<;ogun
kerki-minen kestirip,
Busurman klllp koydu deyt,
be~'bak Damasbilgizip,
kotilno tarattaldmp!
Kuran kitep koynunda,
bir BUSUrm2lnbolgon son,
Kildrot sosil oosmda
cattln ele Kozkaman,
altmdl cestey bura~lp,
curtun akIl sura~lp.
Meselen kIllp catkan son,
atamp cilrilp baklrdl,
Kozkamandm baldann
kIrk ~oro ar kimi~i ~aklrdl!
Araki berdi aklrtlp,
at mingisti ~aklrtlp,
canldan kelgen tuugandl
ok~o~ siylap ~aklrdl.
Bir kilndordo bolgon son,
Kozkaman turup film aytat,
baldanna dep aytat:
,AIda, baldar, kep aytam!
Beri kara, sosaytam!
O~ kilrontil Kalmaktan
ko~ilp kelgen caYlp bar,
talaga ciigilm taraktap,
lnlr~aglm ~araktap.
Altay tolgon
Kalmakta (?),
baldar,anda kabar ukkanda,
Kuday kllgan Manastm
kabann ugup kti<;:kondo,
keldim ele tuuganga.
Kelinime kete kigisti,
kempirime kuyruk ~aynattl.
Baldar, Kok-adlr ~lga caylanar!
~Iblrata bee baylanar!
Kur~utup klmls ciynar,
kuturtup arakl ciynar!
Er Nazar tiygen kul eken-
yavru kaz gibi klmlJdayarak,
halkm ba§ma gittin Er Bakay!
Atalarm hepsini yendi Ak-kula!
Yarl§ §enligi bitince,
halka altm sa~lJmca,
~am tahtalarl kestirip,
aralanm yardlrdl,
Bismillah dedirip,
boyunlarml egdirip,
asil dogan bir kahramana,
§ohret salan bir pehlivana,
ba§lm slkl tutturup,
balta ile bastlrlp
Kalmuklann ~iikiinii
bl~ak ile kestirdi,
boylece miisliiman etti,
be§ vakit namaz klJdlrlp
kI~ml taharet ettirdi!
Kur'an-1 Kerim koynunda
onlar miisliiman olunca,
Tanrl'mn sozleri agzmda,
Kozkaman
alum baklr gibi biirkiip,
halktan aklJ dam§lp.
Bismillah dedikten sonra
atla gezip baglrdl,
Kozkaman'ln ~ocuklanm
kirk yigidin her biri misafir ~aglrdl!
Rakl verip aglrladl,
binecek at verdi,
yeni gelen akrabalarm
hepsine aynl §ekil hurmet edildi.
Boylece bir kac;;gun g~ince,
Kozkaman yerinden kalklp,
c;;ocuklarma§oyle dedi:
"Dinleyin, c;;ocuklar,bir §eydiyecegim
buraya bakm, bir soz diyecegim!
O~ Kalmuk kumesinden ben
goc;;upgeldim buraya,
yiikiim bozklrda yankllamp,
yiik eyerlerim §aklrdaYlp.
Altay dolusu Kalmuklarln
yamnda iken,
c;;ocuklarlm,orada haber aldlm.
Huda pesendManas'tan.
Bu haber uzerine buraya go~tUm,
akrabalarlmln yanlna geldim.
Gelinlerime gUzel klyafet verdi 0,
ihtiyar kadlnlara kuyruk c;;ignetti!
C;:ocuklar,Kok-adlr'a C;;lklpyaYllln!
Genc;; klsraklarl
bolca kuvvetli
baglaYln,
klmlz yapln,
c;;okc;;a
giiC;;liirakl hazlrlaYln!
Er Nazar'ln sevdigi 0
,
KOZKAMAN
KYAail KbmraH MaHaCTbI
6epM 'IaKbIpbm aJIbI~ap!
ApaKbI 6epMU CaJIbI~ap!
AT MMHrM3MUaJIbI~ap!
1220 MaKyn CMHnaUCaJIbI~ap!'
ApaKbI, rnep6eT arn )l(MtiU,
aCbm )l(epAeH aKbIpbm,
EaTbIp MaHac 'IaKbIpbm,
6aJI KatiHaTTbI MaHacKa.
1225 'qaKbIpaM!' Aeu qaraflAati
Kop)l(o~-6o3ro
MMHeTAetiT,
KbIpK 'Ioporo 6apaTAetiT.
EaThIp ryyraH MaHacKa
6apbm Ke6MH atiTaJI6ati,
1230 MaHac TJ1UTM6aTaJI6ati,
'KbIpK 'IOpOAOHyrap!' Aeu,
KatiTa CaflAbI qaraJIAati.
qaau Kene )l(aTKaH CO~,
KbIpK 'IOpO TYPAY 'Iorynyu.
1235 KbIpK 'IOpO KeneT KaCTbIpbm,
Kene )KaTaT 6aCTbIpbIn.
TerepeTe MapaAbIaCTbI epeK O~6OCYH!1240
KbIpK 'IOpOHYH HqMHKapMbl:
' AtiHaJIatiH ati )l(apKbIH, 'Iopo,
aCbmbIM TepeM KaH 3KeH,
e3Y KYH )l(apKbIH, qOPO,
Too6a TepeM
KaH 3KeH!
TeKKacM )l(OK 3qKHAKati
1245 TenMHpHu KaHTHU6apa6bIc?
EOTOCY)l(OK TeeAeti
6ocopyu KaHTJ1U6apa6bIc?
Acbm )l(epAeH )KenKa Kep,
Ka6bmaH TyyraH TepeMe
1250 AnMaM6eT e3Y~ Kene Kep!'
ATKa MMHMUAnMaM6eT
Ka6bmaH TyyraH Tepere
)l(enHU e3Y KeneT AetiT.
AnTbIH TaKTYY aKbIpra
1255 Cap'ana-MHHeH TYpCTyrnTY.
EenM (?) KepHM KaHblKei1
Ty6YPT yryu anraH COI-I,
qbIH)KbIpnyy KeKep KonTYKTan,
arnKepe cynYYKHrnH 3KeH,
1260 aKbm apTbIK KYI-I3KeHKaHblKeti 6acbln qblKTbl Aei1T:
'AtiHaJIatiH ai1 )KapKbIH, yyn,
e3Y )l(aKrnbl KYH )KapKbIH, yyn,
aCTbI TepeM oi1roTno, yyn!
1265 TyyraHAbIH HrnH )KaMaH Hrn, yyn!
ApaKbI HqHU 6onroH COI-I,
TepeMe atiu 6on6ocYH!
)l(aH6arnbI TonrOH OK DOllOp,
Kuday kllgan ~.1anastl
beri ~akInp alliiar!
ArakI berip sallnar!
At mingizip allnar!
Makul siylap s:llInar!'
ArakI, §erbet illi ciyp,
asIl cerden akInp,
BatIr Manas ~akInp,
bal kaynattI Manaska.
177
Hiida pesend Er Manas't
buraya a§a¥aglrm!
BoI rakl ile aglrlaym!
Atlara bindirip onu,
IaYlklyla aglrlaym!"
Rakl, §erbet, a§ haZlrlatlp
asiI Jerden baglrlp,
Er Manas't ¥agmp
baI kaynattl Manas'a.
'<;akIrarn!' dep <;agalday
Korcon-bozgo Iminetdeyt,
kIrk ~orogo baratdeyt.
BatIr tuugan Manaska
banp kebin aytllbay,
Manas tipti batalbay,
'KIrk ~orodonulgar!' dep,
kayta saldl <;ag:llday.
<;aapkele catkan son,
kIrk ~oro turdu ~ogulup.
KIrk ~oro kelet kastInp,
kele catat bastlrlp.
Togoroto maradllastI Serek onbosun!kIrk ~oronun i~in karadl:
<;aglnnak i¥in <;agalday
Korcon-boz'a hindi,
kIrk yigidin Janina gitti.
Bahadir dogan Manas'a
vardl SOl soyleyemedi,
Manas'tn Janina ¥lkamadl,
kirk yigitten haberi duyar diye,
geri dondii <;agalday.
Hemen flrlaYlp gidince 0,
kIrk yigit toplandl,
kIrk yigit gidip klStlrdl,
vanp bastlrdi.
Atlarmm ayak izleri hep yer etti.
Fakat Serek yok olasl
kIrk yigide baktl:
'Aynalayn ay carkIn, ~oro,
asIllm torom Kan eken,
ozil kiln carkm, ~oro,
tooba torom
Kan eken!
Tekkasi cok e~kidkay
telmirip kantip barabls?
Botosu cok toOdoy
bosorup kantip barabls?
AsIl cerdenc61kakor,
kabllan tuugan toromo
Almambet ozilii kele kor!'
Atka minip Almambet
kabllan tuugan torogo
celip ozil k61etdeyt.
Altln taktuu aklrga
Sar' ala-minen tilrs tii~til.
Beli (?) kerim Kamk6y
tiibilrt ugup algan soii,
ymclrluu kokor koltuktap,
a~kere suluu ki~i eken,
akll artlk kiln eken-
"Ay 1§lgl sevgili yigitler,
asiI dogan bir efendimiz hammlz var.
Kanlkey baslp ylktl d6yt:
'Aynalayn ay carkln, uul,
Qzil cak§1kiln carkln, uul,
astl torom oygotpo, uul!
Tuugandln i~i caman i§, uul!
ArakI i~ip bolgon soii,
toromo ayp bolbosun!
Canba§1tolgon ok bolor,
Ey giin 1§lgl yigitler,
tovbe bizim bir efendimiz,
hammlz var!
Tekesi olmayan ke¥iler gibi
sagasola baklmp nasII yola ¥Ikarlz?
Yavrusu olmayan develer gibi
ne§esiznasII yola gideriz?
Asil olan ban yerinden
kaplan dogan efendimize
Almambet kendisi gitsin!"
Atlna binip Almambet
kaplandogan efendiye
kalklp bizzat kendisi gitti.
Altln kakmall kaplda
Sarl-ala'YIdurdurdu.
Kerim olan Kamkey
e§inen atl i§itince,
zincirli tulumu koltuguna allp
hepsinden giizel olan,
klzlarln en akllllsl olan
Kanlkey evden ¥Iktl.
"Camm ay 1§lglogul.
kendi giizel, giin 1§lgl ogul,
efendimizi uyandlnna, ogul!
Akrabalarm i§i fena i~, ogul!
Orada rakl i<;ilince
efendine aYIPgelmesin, ogul!
Kal<;alarlok dolu, ogul,
MANAS DESTANI
178
)KaHblHAa qOPO )KOK60nop!
1270 "3KH TYyraH YPYIIlca,
3P Te~Hne Ta6blIIlap,
3nTen TYyraH 60nroH co~,
)K~blAaH KenreH TYyraHra
YSiT60nyn KaHTeM?" Aen.
1275 qoponop KeTep )KaUbIHa,
Eep6en)KYH TYpap aKblpbill,
KeKqeKe3 Typap 6ynKYIIlyn,
KeKHpTeK carrryy qOT 60noT
KapMan anap ca6blHaH,
1280TeMHp aCbln Ka6blPAblH
TepeMe )KaCKaU6epreHAe,
TepeMe ann 60n60cYH!
EepHIIITe TaUbm KeTnecHH!
83y~ep 6apbm HqHn Ken!
1285 Eonco 60ncYH!' AeMH AeuT.
AKblJIMaH TYyraH KYJI 3KeH,
AJIMaM6eT KaUTa )KeJIAHAeuT,
KblpK qoporo KenAH AeuT.
KblpK qoporo KeJIreH CO~,
1290 AnMaM6eT Typyn auTaT AeuT:
'3, QOpOJIOp,Typa TYP!
AnAa, TepeM Kac 60nyn,
6aTblp TepeM Mac 60JIyn,
KaHblKeu, YYPYCYH,
12953pTeH-MHHeH apaKTbl
TepeMe 6epHn canbillTblp,
MaCTap 60JIyn KaJIbmTblp!
ApaKbl HqHn anKblHbln,
MacTap 60JIyn TannblHbln,
1300 TepeM )KaTbln KanblnTblp!
83y6yc 3JIKa 6apanbl!
TaMaIIlacblH Kepeny!
ApaKbl HqHn KeJIenH!'
AnMaM6eT aHbl aj;jTKaH CO~,
1305 epeK Typyn aUTaT Aej;jT:
, AnMaM6eT, KaHAau HeMecHH?
Ap KaqaHHaH6Hp KaqaH
KaHblKej;j THnHH cYYJIeucYH!
Kblnqaj;jbm Kapan Koi1roHAO,
1310 6Hp enKeHcyn KanacblH!
bIp)Kai1bln KYJIyn Koi1rOH,nO,
6HP anraHCbln KanacblH!
83YM 3ne 6apaM!' Aei1T.
ACTbI epeK O~60CYH!1315 KeK-qe6Hq-MHHeH CaJIAblAei1T.
Eypa TapTa 6eprHHqe,
AnMaM6eT aqyy )KaMaH KeJIAHAej;iTOH 3KHAeHepreH 6ynAypcYH
TapTbln HUAH epeKTH,
1320 )Karbl KeTTH )Kapblnbln,
Kapa KaH KeiTH )Kaj;jblnbln!
epeK TYPyn blj;jJIaUTAej;jT:
c~mnda~oro cok bolor!
"Eki tuugan uru~sa,
er tenile tabl~iar,
eptep tuugan bolgon son,
canldan kelg(:ntuuganga
uyat bolup kantem?" dep.
~orolor keter cayma,
BorbOlctin turar akInp,
Kok~okoz tulrar bulku~up,
kekirtek saptuu ~ot bolot
kannap alar sabman,
temir asll Kalblrdm
toromocaskay bergende,
toromo ayp bolbosun!
Beri~te taYIPketpesin!
Oztinor barlp i~ip kel!
Bolso bolsun!' deydi deyt.
Akllman tuugan kul eken,
Almambet kayta celdi deyt,
kIrk ~orogo keldi deyt.
KIrk ~orogo kelgen son,
Almambet turup aytat deyt:
'E, c;:orolor,tufa tur!
Aida, torom kas bolup,
batlr torom mas bolup,
Kamkey, kurusun,
erten-minen araktl
toromo berip sallptlr,
mastar bolup kaltptlr!
ArakI i~ip alkImp,
mastar bolup talpmlp,
torom catlp kaltptlr!
Oztibtis 61kabarall!
Tama§asmkorolti!
ArakI i~ip keleli!'
Almambet am aytkan son,
Serek turup aytat deyt:
'Almambet, kanday nemesin?
Ar ka~annanbir ka~an
Kamkey tilin stitiloystin!
Kll~aYlp karap koygondo,
bir opkonstip kalasm!
IrcaYlp ktiliip koygondo,
bir alganslp kalasln!
Oziim erebaram!' deyt.
AStl Serek onbosun!Kok-~ebi~-minen saldl deyt.
Bura tarta bergin~e,
Almambet a~uucaman keldi deyton ekiden orgon buldursun
tartlp iydi Serekti,
cagl ketti canllp,
kara kan ketti caYlllp!
Serek turup lylayt deyt:
ramnda yigitleri olmayacak, ogul!
Iki akraba vuru~sa, ogul,
erlikte denk olur onlar,
aym kandan dogmu~lardlr,
yeni gelen akrabalardan
korkartm zarargelecek!
Yigitler ~lkIp gidecekler,
Borbolctin baglracak,
Kok~okoz kalkarak
stislti sapll han~erini,
sapmdanyakalayacak,
kafinin demir ~eligi
efendimize ~evrilecek.
Efendime aYIPgelmesin!
Melek ka~lp gitrnesin!
Sen gidip i~ de gel!
En iyisi bu olacak!"
Aklill dogmu~ bir kul olan
Almambet de geriye dondti,
kIrk yigidin yamna geldi.
KIrk yigidin yanma gelince,
Almambet dedi ki:
"Ey yigitler durun,
efendimizin hali fena,
bahadlr efendimiz sarho~olmu~,
kuruyasl Kamkey,
ona erken rakl vermi~,
asil dogan efendimiz de
sarho~ olup kalml~!
Rakl i~ip sallanlnca
sarho~ olup kalml~,
efendim yatlp kalml~!
Oraya kendimiz gidelim,
~enliklerini gorelim!
RaklYI i~ip gelelim!"
Almambet boyle deyince,
Serek vanp dedi ki:
"Almambet bu ne demektir?
SoyIe ne vakitten beri,
Kamkey'in diliyle konu~uyorsun!
Sana goz ucuyla bir bakmca
onu opecek gibi oluyorsun!
Giiliimseyip tebessiimedince
altkla~lp kallyorsun!
Ben kendim ona gideyim!"
Er Serek olmaz olasl,
Kok-~ebi~ adll atlna bindi,
fakat atml dondiiriince
Almambet hiddetle ko~tu,
on iki orgiilii kam<;:IYI,
Serek'e indirdi.
Yanagl <;:atlaYlpyanldl,
kara kan aklp yaYlldl!
Er Serek inleyip dedi ki:
K6ZKAMJ~
'KYAau 6apALlp KanMaK Kyn,
TepeMHYHKOPAYKKep6eceM,
1325 ceHAeHKOPAYKKeKTapTTbIM!AnMaM6eT,cara Kbln6acaM!'
KauTa CanALI6y epeK,
"AnTbIH Meql1T" aKblpra
KeK-qe6RtITH6aUnaAbl.
1330 Ty6YPT YKTyKaHLlKeu:
'Kuday bardlr ICalmakkul,
"Kalmuk u§agl, Allah biiyiiktiir,
toromniin kordlllk korbosom,
sendenkorduk Ikok tarttlm!Almambet, sag;a~lbasam!'
Kayta saId! bu :Serek,
"AltIn Me~it" aklrga
Kok~ebi<;ti bayladl.
Tiibiirt uktu Kamkey:
efendim beni a§agllamadl,
sen beni a§aglladm!
Almambet, hen sana gosteririm!"
Serek geri dondii,
altIn kakrnalt kaplya
atI Kok-<;ebi<;'ibagladl.
Kanlkey nal sesini duydu,
6yryHAarbi xeK'eTYK
butundagl <:ek'titiik
TapCLlflAaTa6actLl AeuT!tarslldata b:lStIdeyt!KaHblKeu xyrypyn qLlrbln KeflARAeuT! Kamkey ciigiiriip <;lglpkeldi deyt!
ACTblepeK O~6OCYH!AstI Serek ofibosun!13353nqR xaKTa, 3P xaKTa
ep<;icakta, er c~tkta
aya~ndaki degerli <;izmelerle
bir §anglrtIyla geldi Serek!
Kanlkey evden dl§arI <;lktI,
olmaz Olasl Serek
once kadmlarIn sonra erkeklerin
tiibiirttti andan IllgUStu,
tegerenebastIdeyt.
Kanlkeydey kurugur
'KaYSIcakka ke~tti?'deyt.
AstI Serekofibosun!tegerenebastl deyt,
iiygo kirip keldi deyt.
'Barlfigl to~ok baskan kul,
merekege batkan kul,
kiln tiyginc;-,ecatkan kul,
§a§kekillp okuJ{m!' dep
catkan eken Er Manas.
Sankkl (?) aa A,k-olpok
eteginen tartat dleyt:
'Akay, tortim, ne boldufi,
batIr t6rom, ne boldufi?
Kiindor tiyp kallptIr,
kiinogo bat.lpkallpsm!
Okuy korgon, ay carkm,
cafildan kelgen tuugamfi
oriiliik kI!a <;aklrdlbir kooniin6 albaybl,
caman koriip salbaybl?
tarafmdan dolandl,
evin etraflm dola§tI.
Kamkey §a§lrInl§tI,
"Ne tarafa gitti?" diye.
Er Serek olmaz Olasl
evin etrafIm dola§tI,
sonra evin i<;inegirdi.
"Yumu§ak do§ege gomillen kul,
diigiin zevkine baron kul,
giipegiindiiz yatan kul,
ogle olmu§ utan! " diye kendi kendine,
uzanml§ yatIyordu Er Manas.
Oku ile ak zlrhml
eteginden <;ekipsarstI Serek:
"Ey Er efendim, sana ne oldu?
Bahadlf efendim, ne oldu?
Bak iistiine giine~ dogmu~,
sen hala yatIyorsun.
Goziinii a<;bak, ay I~lgl efendim,
bak yeni gelen akrabalann seni
~refine verdikleri ziyafete c;;aglrdI!ar.
Sonra danlmazlar ml?
Sana klzmazlar ml?
EaTblp TepeM, Typca~qbl!'
1360 YHKYcype KeCTepAY
aqbln anAbl~,3p MaHac,
anTblHTYSIKxeK'eTYK
aK 6yrYHa canAbiAeHT,
Kene 60TOqanbl KYP
1365 6enRHe6eKeMqanblMbl,
aK-Ka~rbl3P CblpAblraq
AK-Kynara TOKYAY,
Kal1l1Ka
TaMaHXeK'eTYK
TeMRpTaMaHY3e~ry
1370 [TenneH] blprbln MJ1HAJ1~,
3p MaHac!
BatIr t.orom,tursafi<;I!'
Uyku siiro kostordii
aC;;lp
aldin, Er Manas,
altIn tuyak cek'ot.tik
ak butuna saIdI deyt,
kele boto <;aIIkur
reline bekem <;alIndl,
ak-kangl er slrdlga<;
Ak-kulaga tokudu,
ka§ka taman cek'6ttik
temir taman iizofigti
[teppey] Irglp mindin, Er Manas!
Bahadlfefendim kalksana!"
Uykulu gozlerini
a<;tI0 zaman Er Manas,
altIn i~leme <;izmeleri
ak ayaklanna giydi,
deve derisinden kemerini
beline slmslkl sardl.
Siislti alaca eyeri de
Ak-kula'ya koydurdu,
degerli c;;izmesini6zengiye
demir tabanil iizengiye
degirmeden ataatlad. Er Manas.
EacTblpbln6apa xaTKaHAa,
KblnqaHblnKapancanraMa,
epeKTRKepe KoHroMo,
aMa aHTTbl~,3p MaHac:
1375 'KOKYH,epeK, He 6onAY?YpywTaH KenAJ1~6J1,
epeK?
Bastmp bara catkanda,
kIlc;;aYlpkarap salganda,
Serekti koro koygondo,
anda ayttln, Er Manas:
'Kokuy, Serek,ne boldu?Uru~tan keldinbi, Serek?
Sen boylece gelirken,
g6z ucuyla baklyorken
Serek'i goriiverince,
senDnadedin ki Er Manas:
"Aman, Serek, sana ne oldu?
Vuru~madan ml geliyorsun, Serek'?
1340
1345
1350
1355
Ty6ypTry aHAaHyryCTY,
TerepeHe6aCTLIAeiiT.
KaHblKeiiAeuKYPYryp
'Kaucbl xaKKa KeTrn?' AeuT.
ACTLIepeKO~6ocYH!TerepeHe6aCTbiAeuT,
yum KRpRnKeflARAeuT.
'Eapbl~rbl Tel1l1eK
6acKaHKyn,
MepeKere6aTKaHKyn,
KYHTJ1UrJ1Hqe
XaTKaHKyn,
l1l1al1l1Ke
KLlnLln OKYUM!'Aen
xaTKaH 3KeH3p MaHac.
CapLlKKbl(?) aa AK-onnoK
3TerJ1HeH
TapTaTAeHT:
'AKau, TepeM, He 6onAY~,
6aTbip TepeM, He 6onAY~?
KYHAepTJ1HnKanblnTblp,
KYHere 6aTbinKanblncblH!
OKYUKepreH, aH xapKblH,
xa~blAaH KenreHTyyraHbl~
epynYK Kblna qaKblPAbl6Rp KeeHYHean6aH6bl,
xaMaH Kepyn can6au6bl?
179
MANAS DESTANI
180
KepYIIITeH KenAIf~61f, epeK?
)KarbI~a
6oJIAYKapa KaH6y KaH KaHAaH6onAY?' AeHT.
1380 AHAa epeK ceo aH1TbI~:
'ATbI xaKlIIbI, aH xapKbIH, TepeM,
e3Y xaKlIIbI,
KYH xapKbIH, TepeM,
6lfpre xaccaM, 6lfp TYYAYM, TepeM,
MeH MauaCTaH
KeM 3Mec, TepeM!
1385 KeqKe aK Te~re 6ynYH qaqKaH Kyn
An'raHnaraH KaJIMaKTaH,
K YHKeHnereH KaJIMaKTaH
3P enTYPyn KaqKaH Kyn,
ec xypryHAa xamaraH,
1390 ec 3nHHAe 6amaraH,
Ka6bmaH ryyraH AnMaM6eT,
olIIY Kyn qanTbI xarbIMAbI,
Kapa KaubIM qbIrapAbI!
EaTbIp TepeM, 3p MaHac,
1395 CHCTeHKOPAYKKep6eAYM,
AnMaM6e1TeH KaJIMaKTaH
MeH KOPAYKTHKen KepAYM!
MbIHbI-MHHeH ryp6acaM,
aTbI xaKlIIbI, aH xapKbIH, TepeM,
1400 e3Y xaKlIIbI, KYH xapKbIH, TepeM,
xa AnMaM6eTTH aJIbIn xyp,
xa-Aa MeHH anbIn xYP!
OIIIY KynAYH KopAyryH
MeH xaMaH KepAYM, TepeM!'
1405 AHAa aH1TbI~, 3p MaHac:
'ATbI xaKlIIbI, aH xapKbIH, qOPOM,
e3Y xaKlIIbI, KYH xapKbIH, qOPOM,
aHbIH 6eplf xarbIHAa, qOPOM,
aK ceK KaHAbIH6aJIaCbl1410 aCbm ryyraH AnMaM6eT,
aqyy Kence, ceHIf ypaT,
aqyy Kence, MeHIf ypaT!'
AHAa 33K bIHnaHT:
'KOKYH, TepeM, He AeHcIfH?1415 Ap KaqaHHaH6lfp Kaqau
AnMaM6eT Ke6lfH cyyneHcYH!'
)KarbIHbIH KaHbI xyyraH CO~,
EaTbIp MaHac Kene xaTaT.
1420
TyyraHHaIII alII Ifqlfn,
apaKTapbI Mon Ifqlfn,
TaMalIIa KbmbIn xaTKaH CO~,
KYAaH YPAY KanMaKTbl:
apaKbl MaCTap6onroH CO~,
CeMIfCQlfnlfK KblJ1raHCO~,
1425 KeKHpTeK canTYY qaT 60nOT
KapMan aJIAbI ca6blHaH,
cyypyn aJIAbIKa6b1HaH,
KarbIn If HAlf MaHaCTbIyq TaIII Tynra 6lfp OQOK,
Koru§ton keldiiibi, Serek?
Cag1.nda!)Qldukara kanbu kan k2lydanboldu?' deyt.
Anda Serek senayttlii:
'Atl cak§l, ay carkm, torom,
ozii cak§J.,kiin carkm, torom,
birge cassam,bir tuudum, torom,
men Manastan
ke:m emes, torom!
Ke~k:eak teiige bulun ~a~kan kul,
Gorii§meden mi geliyorsun, Serek?
Yanagm kara kan i~inde,
bu kan neredengeldi ki?"
a zaman Er Serek dedin ki:
"Adl giizel ay l§lgl efendim,
kendi giizel, giin l§lgl efendim,
dogall seninle ya§lyorum torom,
ben Almambet'ten
kern degilim efendim!
Biitiin parasml sa<;:an
kul,
Altaylag21nKalmaktan,
Kiinkoyltjgon Kalmaktan
er oltiiriip ka~kan kul,
os curtunda catpagan,
os elinde batpagan,
kabllan tuugan Almambet,
o§u kul ~:iptl caglmdl,
kara kanlID~lgardl!
Batlr torolm, Er Manas,
sisten korduk korbOdiim,
Almambe:ttey Kalmaktan
men kordukti kop kordiim!
Mml-minen turbasam,
at!.cak§l, ay carkm, torom,
ozii cak§J.,kiin carkm, torom,
ca Almambetti allp ciir,
ca-da meni al1.p
ciir!
O§u kuldun kordugun
men caman kordiim, torom!'
Anda aytt!.ii,Er Manas:
'Atl cak§l, ay carkm, <;:orom,
ozil cak~l, kiln carkm, ~orom,
amn beri cagmda, ~orom,
ak sok kandm balaslasll tuugan Almambet,
a<;:uu
kelse, seni urat,
a<;:uu
kelse, meni urat!'
Anda Serek Iylayt:
'Kokuy, torom, ne deysin?Ar ka~annanbir ka<;:an
Almambet kebin sililloysiln!'
Cagmm kam cuugan soii,
Batlr Manas kele catat.
Altay'daki Kalmuklardan,
Kiinkoy'deki Kalmuklardan
er oldiiriip ka~an bu kul,
Kendi evinde yapamayan,
kendi yurdundaedemeyen
kaplan dogan Almambet,
i§te bu kul vurdu yanaglma,
kara kammJ.akIttl!
Bahadlr efendim, Er Manas,
sizden kotiiliik gorrnedim ben,
Kalmuk alan Almambet'ten,
~ok kotiiliik gordiim ben,
artIk onunla ya§amam.
Adl giizel ay l§lgl efendim,
kendi giizel ay 1§lgJ.
efendim,
ya Almambet'i uzakla§t!.r,
yahut beni uzakla~t!.r!
Bu kulun ettigi kotiiliik,
beni ~ok kIzdlrdl, efendim!"
a zaman Er Manas dedi ki:
"Adl giizel, ay l§lgl yigidim
kendi gilzel, giln l§lgl yigidim,
ama 0, yigidim,
ger~ekhan ~ocugudur,
asil dogan Almambet,
klZlP sana vurmu§tur,
klzarsa bana da vurabilir!"
a zaman Serekaglayarak:
"Aman, efendim, ne diyorsun:
Her vakil sen, her zaman
Almambet'ten tarat oluyorsun!"
Yanagmdaki kam YlkaYlnca,
bahadu Manas berabergitti.
Tuuganna§ a§ i<;:ip,
araktarl mol i<;:ip,
tama~a kilip catkan son,
Kuday urdu Kalmaktl:
arakl mastar bolgon son,
semis<;:ilikkllgan son,
kekirtek saptuu <;:otbolot
karmap aid I sablnan,
suurup aldl kablnan,
kaglp iydi Manast!.U'"ta~ tulga bir o~ok,
Akrabalarla yemek yiyip,
bol bot rakl i<;:ip
eglendiler,derken
Hiida Kalmuklarl <;:arptl,
rakldan sarho§olunca,
adamakllli yiyip i<;:ince
i<;:lerindenbiri gilzel sapll han",eri.
sapmdanyakaladl,
kmmdan <;:lkardl,
Manas'a sapladl,
il<t'ta~ ile sa<t'ayakbir ocak,
KOZKAMALN
181
1430 KeC"mpeneK
KeK qOqOK,
qOT6onoT-MuHeHKaKTbl~eHT!
TaKJfaHblHaCTblHa,
)J(aCblMaMaH YCTyHe
kestirelek kak y'Dyok,
yot bolot-minen kaktl deyt!
Takiamn astma,
casl manday iistllina
siinnetsiz haliyIe,
sapladl 0 hanyerini,
takkesinin alt tarafma,
yiiksek almmn iistiine
yqy 6apblii 11fH~U'ne!
1435 ~a
Taana 6up Ky~aH
UyUbarlp tiydi'II~!
Aida Taala bir Kuday
keskin ucunu degirdi.
Allahu Taala Tanrlm
apMaHKbIMbl~ 3p MaHac,
cyy )J(aKanaH
)J(an6b1CTbl!
~a
TaanaM K Y~YpeT,
He )J(ac~bI~ xa~rblCTbl?
1440 )Ka~rblpaKTyy KbiMaH,
6y K y~peT xa~bIC KbIn~bl~YSlAaH!
)KaH6awbl TonroH OK6onAY,
XaHblHAaqOPOXOK 60MY!
Kbl3blK UqUII KeTKeHco~,
1445 Kbl3blKypyw 6onroH co~,
an aTaCblKOOKaMaH
annan klIdl" Er Manas,
suu cakalay calblstl!
Aida Taalam Kiidiirot,
ne casadlncanglstl?
Caiiglraktuu klyadan,
bu Kiidrat canis klldln uyadan!
Canba§1tolgon ok boldu,
canmdayoro cok:boldu!
KIzlk ic;ip ketken son,
klzlk uru§ bolgon son,
al atasl Kazkaman
Er Manas'l korudu,
su klYlsmda alev gibi!
Allahu TaaIa, ey Tanrl,
neden yarattln bu yalmzl?
Yan blraktln kayadan,
uzak koydun yuvadan,
kalyasl okIarIa doIdu,
yamnda hiy bir yigit yoktu,
bu kadar iyip klzl§mca,
klzgm vuru§malar olunca
babalarl Kazkaman da
apacblHaTYWKeHco~,
apaqanaiiCaJIraHco~,
aHpbInblii KeTTU~,3p MaHac.
1450 KaHblKeHre6apraH co~,
KaHTbliiYHre KupreHco~,
KaHblKeHreceH xaTTbl~,
YHKTaiiKaflAbl~KallIblHAa.
3pTeHTa~ aTKaHco~,
1455 KYHxapblrbl qblKKaHco~,
aHAaTYPAY~,3p MaHac.
3pTeH TYPYIIAarbl aHTaT,
EaTblp MaHac aKblpaT,
qOpOnoPAYaT aTblHaHqaKblpaT:
1460 'MypaT-anbIM, MypaT-6eK, IJOpOM,
MblHAaH'laIIKaH KyaT-6eK, 'lOpOM,
3)J(eMHeH
TyyraH )J(eHUM,'lOpOM,
3nuM, euuT, 3KU yyn, qOPOM,
arasma tii§kan son,
arayalapsalgan s:on,
ayrillp kettin, Er Manas.
Kamkeyge bargan son,
kaytlp iiyga kirgen son,
Kamkeyge sen cattln,
uyktap kaldln ka§mda.
Erten tan atkan son,
kiln carlgl yJkkan son,
anda turdun, Er Manas.
ETtenturup dagl aytat,
Batlr Manas aklrat,
yorolordu at atlnan yaklrat:
'Murat-allm, Murat-bek, yorom,
mmday yapkan Kuat-bek, yorom,
ecemnentuugan cenim, yorom,
Elim, Seyit, eki uul, yorom,
araIarlnagirerek,
birbirlerinden aYlrdl.
Aynhp gittin Er Manas,
sonra Kamkey'e gittin,
daniip eve gelince sen,
Kamkey ile yattln,
yanmda uyuyup kaIdm.
Erkenden tan aganrken,
giin 1§lgl sayllirken,
0 zaman kaIktl Er Manas,
ooyle erkendenkalkarak
bahadlr Manas hayklrdl,
yigitleri adlarlyla yaglrdl:
Murat-all, Murat-bek, yigitlerim,
hlZl1 binici Kuat-bek, yigidim,
ablamdan dogan yegenim, yigidim,
Elim'le Seyit, iki ogul, yigitlerim,
Ka3aKTapAbIHKapraHAau, qOPOM,
1465 Mblp3a, )J(aw yyn, ceH, 'lOpOM,
Kazaktardm Karganday,yorom,
Mirza, ca§ uul, sen, yorom,
Kazaklardan Karganday, yigidim,
MIrza, geny ogul, sen de yigidim,
EepYHYHyyny EepyqYM, IJOPOM,
AK-KynaM aKcaii KeTKeHAe,
'l°pOM,
anTblHTaKa,xec MblKTbl
6eK TaKanaii 6epU'lHII, IJOpOM,
1470 KeHeHAUHyyny KeH-xaH6aH, 'l°POM,
Boriiniin uulu Boriiyiim, yorom, Barii'nun oglu Boriiyum, yigidim,
Ak-kulam aksap ketkende, yorom, Ak-kula'm aksaYlp kallrsa, yigidim.
altln taka, ces mlktl
altln naIl baklr yiviyle,
bek takalap beriyip, yorom,
atlna peryinle onu, yigidim,
Kenendin uulu Ken-canbay, yorom,Kenen'in oglu Ken-canbay, yigidim,
Ko~rypoony-6aHAbIH
~onguroolu-baydm
KollI-a6blllI, IJOpOM,
Ko§-abl§, yorom,
AqblKTblH yyny )KallI-)J(urHT, IJOpOM, Aylktln uulu Ca~-cigit, yorom,
YMeT, )KaH3a~, 3KHyyn, 'l°POM,
Um6t, Cayzafi, eki uul, yorom,
Tenreqy Kapa TenerYM, 'l°POM,
t61g6yii kara T616giim, yorom,
1475 XOPOqyKapa-6~blllIaM, 'lOpOM,
coro~u Kara-badl§am,~orom,
KYY-IJa6AapMHHreH
Kuu-~abdarmingen
3p Qan6aH, IJOPOM,
Er <;albay, yorom,
TYHAeTynKYHYHHCHH
tundo tiilkiiniin isin
xa~bm6ac, 'lOpOM,
canllbas, ~orom,
TypcYH-TaHnaK,-5YYTYM,
'lOpOM,
Tlirsiin-taylak, -5uutum,~orom,
TYTeII TypraH MbinTblKKa,'l°POM,
tii't6p turgan mlltlkka, ~orom,
1480TYPC KaIJblpblii YPYIlIKaH,'l°POM,
tiirs kaylrlp uru§kan, <;:orom,
Konguroolu-bay'm oglu
Ko§-abl§, yigidim,
Aylk'm oglu Ca~-cigit, yigidim,
Um6t, Cayzan, iki ogul, yigitlerim,
falcl kara T616k'iim, yigidim,
arkada§ Kara-badl§a'm,yigidim,
Kuu-~abdar'abinen,
sen Er <;albay, yigidim,
gece tilki izini
~a§madanbulan, yigidim,
Tiirsiin-taylak, sevgili yigidim,
tiifekle hep ni~an alan, yigidim,
iistiine yiiriiyiip vuru~an, yigidim,
MANAS DESTANI
182
1485
1490
1495
1500
Kapa~rbIAaKapcaKTbIH
HCHH
karangIda karsaktm isin
)Ka~bIJI6ac,40pOM,
Ka6bIJIaH-TaUJIaK,
au )KapKbIH,40pOM!
MeHHH3HeM6aH6H4e,40pOM,
6aJIaTannaH)KypreHAe,40pOM,
aprbIMaK aTTbI6aHJIaraH,40pOM,
aK 6oc 633 4aHJIaraH,40poM!
MeKe KHpHnKeTKeHAe,
AcpeT CYJITaHllauraM6ap, 40pOM,
MeHHHKom4Y 6oJIA'3JIe,40poM!
DHpre )Kacca,6Hp
TyyraH, 40pOM,
KypcaKKa6ycce, 6Hp )KaTKaH,40pOM,
KYHAaKKa
)Kacca,6Hp )KaTKaH40pOM,
aH-MHHeHKYHYHYH,
40pOM,
6ype-MHHeH6YTKeHKYJI,40pOM:
aCbIJI-MHHeH
60JIOTbIM,40pOM,
6ypee-MHHeH6YTKeHKYJI,40pOMaCbIJIbIMCbIpraK, aH xapKbIH, 40poM!
TeMeHre 6apraHAa,40pOM,
KbIpbIMAbIH3JIHH4anKaHAa,40pOM,
KbIUKblpbIKKY3enKHpreHcHn,40pOM,
DO3-40JIOK
MHHreH
ca,nIlbas,~orom,
§a§madanbulan yigidim,
KabIlan-taylak, ay carkm, ~orom! KabIlan-taylak, ay 1§lgIyigidim!
Menin enem baybi~e, ~orom,
benim annem baybi~e, yigidim,
bala tappay ciirgondo, ~orom,
~ocugu olmazken, yigidim,
argImak attI baylagan, ~orom,
semiz bir all baglatlp, yigidim,
ak bos bee ~aylagan,~orom!
bir ak kIsrak kurban etmi§ti, yigidim!
Meke kirip ketkende,
Mekke'ye gittiginde,
Asret Sultan Paygambar, ~orom, Hazret-i sultan peygamber, yigidim,
Menin ko§~ubold'ele, ~orom!
bana yolda§llk etmi§ti, yigidim!
Birge cassa,bir
Birlikte konaklasa da dogarken
tuugan, ~orom,
tek dogan, yigidim,
kursakka biisso, bir catkan, ~orom,ana rahmine tek dii§en, yigidim,
kundakka cassa,bir catkan ~orom, kundakta tek ba§ma yatan, yigidim,
ay-minen kiiniiniin, ~orom,
aYl ayma, giinii giiniine, yigidim,
biiro-minen biitkon kul, ~orom:
benimle beraber dogan kul, yigidim,
asII-minen bolotlm, ~orom,
benim ger~ek ~elik gii~liim, yigidim,
biiroo-minen biitkon kul, ~orom- benimle beraber dogan, yigidim,
asllIm Slrgak, ay caTkIn,~orom! asil Slrgaklm ay l§lgl, yigidim!
Tomongo barganda,~orom,
Tomon'e vardIgm zaman, yigidim,
KIrlmdm elin ~apkanda,~orom,
Klrlm halkmI yenince, yigidim,
kIykIrlk kiizop kirgensip, ~orom, yan baklp goziinii klrparsan, yigidim,
Boz-~olok mingen
Boz~olok'a binen
KbIprbIHbIM, 40pOM,
DaJIK,DaJIaKmaH6aCKaHAa,
40poM,
6apbIn TemTYK 4anKaHAa,40pOM,
OOJIHHH
)KYpTTaHKeJIreCHH,
40pOM,
1505 )KaTbIKTHJIAYYA)KbI6au, 40pOM!
KanbIPAbIHKaHbI60JIrYH4a,40poM,
"DycYPMaHKYJIY
60JIOM!"Aen, 40pOM,
aK ceeK KaHAbIH6aJIaCbI,40pOM, ,
aCbIJITYyraH AnMaM6eT,40pOM!
1510 )l(aUJIMbImTbIHHHHCH,40pOM,
)l(am-KaMbIUITbIHaraCbI,40pOM,
aT KaUTap4bIDO3-yYJI,40pOM!
MaHauAbIHyYJIbIMaAambIM, 40pOM,
TerepeK )KypTKaaAambIM,40pOM!
1515 KeK-4e6H4 MHHreH
33rHM,4opOM!DepH KeJIrHHKen aHTaM,40pOM! I
qopOJIOPAOH
3~ KH4Y
Ta3-6aHMaT,4opOM,
)Ka~bIKa3aHAbI
Tec KaHHaT,40pOM!
ATKa 4y6aK KYHTYYAY,40pOM,
15203peHAep )KOpTOpKYHTYYAY,40pOM!
3puKceK KYJIaHaTap6bIc,40pOM,
3pHKneceK6HpMepeHro
6aTap6bIc,40pOM!
DOJI)KOJIAYYHYH
6oc
Te~re, 40pOM,
I
°PAO 4UHn CaJIap6bIC,
40pOM,
1525 opo6ou Aen aJIap6bIc,4OPOM!
1
KYHeKopre 6apbI,",ap,40pOM,
karanlIkta bozklr tilkisinin izini
Kuglmm, ~orom,
Balk, Balak§anbaskanda,~orom,
barIp To§illk ~apkanda,~orom,
ooliyya curttan kelgesin, ~orom,
catIk tildiiii AcIbay, ~orom!
KapIrdm kam bolgun~a, ~orom,
"Busurman kulu
bolom!" dep, ~orom,
ak sook kandm balasI, ~orom,
asll tuugan Almambet, ~orom!
Caylml§tm inisi, ~orom,
Ca§-kamI§tm agasI, ~orom,
at kaytar~I Boz-uul, ~orom!
Manaydm uulI Mada§lm, ~orom,
Togorok curtka ada§Im,~orom!
Kok~ebi<,:mingen
Kuglmm, yigidim,
Belh ile Bedeh§an'agirince, yigidim,
gidip To§illk'ii yenince, yigidim,
evliya yurdundan geldin sen,yigidim,
sen tatlI dilli AcIbay, yigidim,
kafirin ham olmaktansa, yigidim,
miisliimana kul olaYlm
diyen sen, yigidim,
ger~ek ban ~ocugu, yigidim,
asil dogan Almambet, yigidim!
CaYIlml§'In kii~iik karde§i, yigidim,
Ca§-kaml§'m biiyiigii, yigidim,
at siiriiciisii Boz-uul, yigidim!
Manay'm oglu Mada§, yigidim,
biiilln yurda dost, yigidim!
Kok-kebi~'~ binen
Seregim, ~orom!Beri kelgin kep aytam, ~orom!
Serek, yigidim,
buraya gel, diyecegim var, yigidim'
C;orolordonen ki~ii
Taz-baymat, ~orom,
caDIkazandItes kaynat,~orom!
Atka c;;ubakkiln tuudu, c;;orom,
erendercortor kiln tuudu, c;;orom!
Eriksek kulan atarbIs, <,:orom,
erikpesek bir moroygo
batarbls,c;;orom!
Bolcolduunun bos
tongo, <,:orom,
ordo c;;iypsalarbls, c;;orom,
oroboy dep alar~ls, c;;orom!
Kiinokorgo barlnar, ~orom,
Yigitlerin en kii~iigii
Taz-baymat, yigidim,
bize kazam tez kaynat, yigidim!
bugiin atlara ugursuz bir giin, yigitlerim,
erler i~in de ugursuz bugiin, yigitlerim'
C;lkIp kulan vuralIm, yigitlerim,
yahut hedete ok
atalIm, yigitlerim,
Bolcolduu'nun mavi
tepesine, yigitlerim,
c;;lkIpbiz saray kurallm, yigitlerim,
ac;;.~~d~.n,onu
alalIm, ~!~itle:im,
Kunokore varallm, Ylgltlerlm,~
'im.,,!
KOZKAMAN
KYHAY cypan CaJIbl~ap, qOPOM!
)Ka~racblH 633 coiiy~ap, qOPOM,
XaKmbl KYHY Kom qblrapbln
ktindti surap sallnar,c;orom!
Cangasmbee soyunar, c;orom,
cak§l ktinti ko§ C;lganp
183
havaya baklp gelelim, yigitlerim!
Orada bir klsrak keselim, yigitlerim,
haYlrll gtinti bulup
Koiiy~ap,qOpoM!
koyunar, c;orom!
C;lkann, yigitlerim,
Ala bayrak kIZII tuu, c;orom,
al bayrakla klZl1 tugu, yigitlerim,
ttibtin cerge saYlfiar, c;orom,
ytiksek yere dikelim, yigitlerim,
TY6YH xepre caiibl~ap, qOPOM,
6amblH KeKKe xaiibl~ap, qOPOM!
ba§mkokko caYlnar,c;orom!
ba§ml goge sarallm, yigitlerim!
Zarnberekti tars koyup, c;orom,
Toplan gtirletip, yigitlerim,
3aM6epeKTH TapC Koiiyn, qOPOM,
aTTaHbln yjiAeH
attanlp tiydon
ata binip evden C;lklp
qblraJIbl, qOPOM!
C;lgall,c;orom!
gidelim, yigitlerim!
1535 )K~racbIH amblH HqenH, qOpoM!
Cangasma§m ic;eli, c;orom!
YabancI a§lm yiyelim, yigitlerim,
EaKTbl-Kyypaii 6acKaH co~,
BaktI-kuuray baskan son,
Baktl-kuuray'a varmca,
K YH-THii6eCTeH amKaH co~, qOpoM,
Ktin-tiybesten a§kan son, c;orom, Ktin-tiybes'i a§mca, yigitlerim,
KaJIMaKTbl KeCTeii xopTony, qOPOM! Kalmaktl ko,stoycortolu, c;orom! Kalmuk yurduna donelim, yigitlerim,
AT ceMHpHn TYc 60n~y, qOPOM,
At semirip ttis boldu, c;orom,
atlanmlz semirince, yigitlerim,
1540 60c KblpOO TYmyn KYC
bos klroo tii§tip ktis
beyaz kIragl dti§tip gtiz
60n~y, qOPOMboldu, c;oromolunca, yigitlerim,
qOO~blpaMaKKa KHpenH, qOpoM!
c;oodlramakkakireli, c;orom!
c;adlrlara girelim, yigitlerim!
AnTaii TonrOH Ken KaJIMaK, qOpoM,
Altay tolgon kop Kalmak, c;orom, Altay't dolduran Kalmuklar, yigitlerim,
Aft-KaHra oon XaTaT, qOpoM:
Ay-kanga oop cat.at,c;orom:
Ay Han'a tabi Ya§lyor, yigitlerim,
K y"Keii TOnroH Kan
Ktinkoy tolgon kap
Ktinkoy'ti dolduran
KanMaK, qOPOM,
Kalmak, c;orom,
Kalmuklar, yigitlerim,
1545 KYH-KaHra oon xaTaT, qOPOMKtin-kanga oop catat, c;oromKtin Han'a tabi ya§lyor, yigitlerim,
apacblH Tocyn aJIaJIbl, qOpoM,
arasm tosup alall, c;orom,
ikisinin arasmda gtizleyelim, yigitlerim,
tildi karmap alall, c;orom!
dilden bir soz kapallm, yigitlerim,
THMH KapMan aJIaJIbl, qOPOM!
THMH KapMan aJIraH CO~, qOPOM,
Tildi karmap algan son, c;orom, dilden bir soz kapmca, yigitlerim,
KaJIMaKTbI qaan aJIaJIbI,qOPOM!
KalmaktI c;aapalall, c;orom!
Kalmuklarl basallm, yigitlerim!
1550 KblftpaTaJIbl KaJIaCblH,qOPOM!
KIyratab kalasm, c;orom!
-5ehirlerini bozabm, yigitlerim!
tHnaTaJIbl 6aJIaCblH,qOpoM!
lylatab balasm, c;orom!
C;ocuklarlm aglatabm, yigitlerim!
EaK HHnreH 6aKTapblH, qOPOM,
Bak iylgen baktarm, c;orom,
dol gun bahtlarlm, yigitlerim,
6aJIanaH KblpqblH qarnapblH, qOPOM,
balapanklrc;m c;aglann,c;orom,
balaban yavrularml, yigitlerim,
6amblHaH Ky6yn Tymeny, qOPOM!
ba§manktibtip tti§olti, c;orom!
silkeleyip ala§agl edelim, yigitlerim!
1555 )Kypyn canap xopTony, qOPOM!'
Ctirtip sapar cortolu, c;orom!'
Ytirtiytip yolumuza gidelim, yigitlerim !"
C;orolordukarasan,
Bu yigitlere bakarsan,
qoponop~y Kapaca~,
KYHYKepre 6ap~bl ~eHT,
Ktintikorgo bardl deyt,
Ktinokor'e gittiklerini gortirstin,
ktindti surap SaIdldeyt.
gtin nasIl dire bakIyorlar.
KYH~y cypan CaJI~bl~eftT.
Ana 6aftpaK Kbl3bill TYY
Ala bayrak klZll tuu
Al bayrakla klZII tugu,
ttibtin cergka saydl deyt,
topraga saplaml§lar,
1560TY6YH xeprKa caft~bl ~eHT,
6amblH KeKKe xaH~bl ~eiiT!
ba§mkokko caydl deyt!
ba§ml goge yayml§lar!
Semberekti tars koyup,
Toplarl gtimbtirdetip
eM6epeKTH Tapc Koiiyn,
aTTaHbin yft~eH qblKTbl ~eHT!
attamp tiydon C;lktIdeyt!
atlamp evden C;lkml§lar!
Eap-Ken~y 6acbln eTTY ~eHT,
Bar-koldti baslp ottti deyt,
Bar-kol'ti gec;ipgitmi§ler,
1565 TYP-Ken~y TYypa KellITY ~eftT.
Tur-koldti tuura ko§tti deyt.
Tur-kol'e dogru donmti§ler,
Ka3b1nbIKTbIH oHYHa,
KazIllktIn oyuna,
KazIllk vadisine
Kar-caabastInboyuna,
Kar-caabas suyu boyuna,
Kap-xaa6aCTblH ooHYHa,
1530 Ana 6aiipaK Kbl3bill TYY, qOPOM,
K YH-THH6eCTHH60HYHa,
K ype6eCTYH oftYHa
1570 EaTblp MaHac 6ap~bl ~eHT.
~oo~blpan KHpHn xaTTbI ~eHT!
Yii~e XaTKaH KeKqeKe3
yq KYHAeH KHHH 6HMH ~eHT.
Yq xyc Konro 6allI 60nyn,
1575 KeTYHeH Kyyn xyp~y ~eftT.
'~ooAblpan Kene XaTaM!' ~eiiT.
Ktin-tiybestin boyuna,
Ktirooosttin oyuna
Batlr Manas bardl deyt.
-5oodlrapkirip cattl deyt!
Oydo catkan Kokc;okoz
tiC;ktindon kiyn bildi deyt.
OCtctis kolgo ba§ bolup,
kottinon kuup ctirdil deyt.
'-500dlrapkele catam!' deyt.
Ktin-tiybes suyu boyuna,
Ktirooos vadisine
bahadlr Manas varml§tI.
C;adIrlanmkurdurdu!
Evde kalan Kokc;okoz
bunu tiC;gun sonra duydu.
OCtytiz orduya ba§olup,
0 da arkaslndan geldi,
"Gilrtiltiiyle geliyorum!" deyip.
Gece
I.
184
MANAS D:ESTANI
TYHY-KYHY3mbI KYH
Tiinii-kilnii altl kiln
giindiiz tam alu
aT YPYHAYKbIn~bI~eiiT.
at urundu ktldl deyt.
atlarlnI ko§turdu,Kok~okoz
KeKqeKe3 KanMaK KeMH ~eiiT.Kok~okoz
Kalmak keldi deyt.
Kalmuk geldi.
1580 3pTe~-MHHeHTa~ aTbm,
Erteii-minen taii atIp,
Erkenden tan aganrken
3H~HTypyn MbIHbIaiiTaT,
endi turup mlm aytat,
kalktp §u sozleri dedi,
Bahadlf
~
EaTbIpMaHac Ken aiiTaT:
BatIr Manas kep aytat:
'Cap' ana MHHreHAnMaM6eT,qOpoM, 'Sar'ala mingen Almambet ~orom,
MeHHHaTaM)KaKbIn-6aii, qOPOM,
menin atam Caktp-bay, ~orom,
benim babam Caktp-bay,
1585 )KaKbm-6ai1-MHHeH
6Hp
Caktp-bay-minen bir
Caklp-bay'm
TYyraH, qOPOM,
I
tuugan, ~orom,
karde§i, yigidim,
Ke3KaMaHKaK 6aI11
Kozkaman kak ba§
Kozkaman buraya
KenreH633M, qOPOM?
kelgen beem, ~orom?
geldi, yigidim,
Cap' ana MHHHnceH )Kence~,qOPOM, Sar'ala minip sen celseii, ~orom, Sarl-ala'na bin de yola ~lk
Ke3KaMaH~bIH6anacbI, qOPOM,
Kozkamandm balasl, ~orom,
Kozkaman'm ogluna, yigidim,
KeKqeKe3re 6apca~ 633M,qOPOM?
Kok~okozgo barsaii beem,~orom? Kok~okoz'e git sen,yigidim!
1590 AIrrbIHAbI )KecTeii6ypan Ken, qOPOM!- AltInd1 cestey burap kel, ~orom!- AltIm bak1r gibi biirkiip, yigidimf
KeqKe KanMaKTaHKenHn
K~ke Kalmaktan kelip
Kalmuk'tan 0 daha yeni
KenreHAe,qOPOM,
e3Y KepreH )Kon 3n'aii, qOPOM,
e3eHAY6ynaK cry 3n'ai1,qOPOM:
aHbIH6epH )KarbIHAa,qOPOM,
1595 ep~eii TYIIIyn qanCbIH~e, qOPOM!
e3Y )KbInKbITanCbIH~e, qOPOM!
EaIllTan anbIll )KypCYH~e, qOPOM!
kelge:nde,~orom,
ozil korgon I~ol61'ay, ~orom,
ozondii bulak suu el'ay, ~orom:
amn reri cai~mda,~orom,
ordoy tti~iip ~aIsm de,~orom!
Ozii c1lkt tapsm de, ~orom!
Ba§tap aI1p<:iirsiinde,~orom!
geldigi i~in, yigidim,
yollar1 pek iyi bilir 0, yigidim,
bulak yolunu da iyi bilir, yigidim,
0 suyun beri yanmdan, yigidim,
yukart dogru ~lktn, de, yigidim,
at siiriileri bulun, de, yigidim!
ba§a gecs:ip
yol goster, de,yigidim!
EapbIll )KattAbIcypaqbI, qOPOM!'
3~m-~e~
)KenAH~eiiT,
1600 3~Ke aTKaHAaii60MY ~ei1T:
oM6Y-~OM6y)Ken~H~eiiT,
op~'aTKaH~aii60MY ~eiiT!
Ke3KaMaHAbIH
6anacb1
KeKqeKe3re KeMH ~eiiT,
1605 KenHn)Kai1~bIaiiTKaHCO~:
Banp cayd1sura~l,~orom!'
Eiigi-deiigi c:eldideyt,
eiike atkanday boldu d6yt:
ombu-dombu celdi deyt,
ord'atkanday boldudeyt!
Kozkamandmbalas1
Kok~okozgo keldi deyt,
kelip cayd1aytkan soii:
ba§ka ne laz1mm1~,sor, yigidim!"
Ko~a ko~a yola ~lktI,
yaydan f1rlam1~ok gibi,
vmlayarak yola gitti
yaydan f1rlamI~ ok gibi,
Kozkaman'm ~ocugu,
Kok~okoz'iin yamna gitti.
Soylenecek ~eyleri dedi:
'3pTe~-MHHeHTypaMblc,
6aTbIp TyyraH TepeMe
3KHcan 60nyn )!(ypeMYc!
AT )Ka~bInb1III60n60cYH,
16103p )!(a~bInbIIIIen6ecYH!'
3aM6epeKTJ1
Tapc Koiiyn,
3KHcan 60nyn )!(yp~y ~eiiT.
'CanKb1H-MHHeH
)!(ypeM!' ~en,
cbIpTKaqblrbIll KeTTH~eiiT.
1615 Ke3KaMaHAbIH6aJIAapb1,
6aTbIpTYyraH3p MaHac
KYM~y6acbIll )!(yp~y AeiiT.
KYM~y 6acbm Kene )!(acca,
Kaparai1Hai13abIPr3AbI1620 EaTb1pMaHac )!(b1prMbl.!
'Erteii-minen turam1s,
batIr tuugan toromo
6ki sap bolup ciiromiis!
At caiill1~ bolbosun,
er caii1l1~olbosiin!'
Zamberekti tars koyup,
eki sap bolup ciirdii deyt.
'Salktn..minenciirom!' dep,
slrtka ~lg1pketti deyt.
Kozkamandm baldan,
batIr tuugan Er Manas
kumdu bas1pciirdii deyt.
Kumdu basl.pkele cassa,
karagaynayza 1rgad1BatIr Manas c1rgadl.!
"Erkenden kalkal1m da biz,
bahad1rdogan efendime,
ikimiz yard1mc1gidelim!
Atlar yolu ~a~lrmasm,
erler yolu ~a~mpolmesin!"
Zemberegi Slkt koyup,
iki yard1mc1yiiriidiiler,
serinlikte gitmek i~in
Slrta ~lktp yiiriidiiler.
Kozkaman'in ~ocuklar1,
bahad1rdogan Er Manas,
kumlu yerden yiiriidiiler,
kumu yiiriiyiip ge~ince,
~am m1zrag1salland1,
Bahad1rManas memnun oldu!
Yq-KapOOn~aHeTTY~eiiT,
yq KYHMYPYH6ap~bl~eiiT.
Yq KYH~eHKHiiH6y )!(epAe
Ke3KaMaHAb1H
6aJIAapb1
1625 aTblHTaIllblpKaTbmcanbIllTb1p,
qapb1rb1HaH
qa~ qblrbm,
)!(y~e Kene )!(aTbIllTblP,
O~-kar<)Qldan
ottii deyt,
ii~ kiln murun bard1deyt.
O~ kiindon kiyn bu cerde
Kozkamandmbaldar1
atIn ta~lrka1:1p
sal1ptIr,
~ar1gman~aii ~lglp,
ciido kele catIptIr,
Sonra O~-karool'dan gecs:ti,
ii~ giin yoluna gitti,
il~ giin sonra bu yerde
Kozkaman'in ~ocuklar1,
atlar1mgii~ ~ektiler.
yar1gmdan toz ~Ikararak,
yorgun argm geldiler,
1
If
~
KOZKAMJ\N
yq KYHY aHAa XaTbInTblp.
AHAa aUTTbl~ 3p MaHac:
1630 'Ke3KaMaHAblH 6aJIaCbI,
KeKqeKe3Aeu 6y KaJIMaK
Kapoonra 6apcbIH!' Aen,
'qanrbIH qaJIbin KenCHH!' Aen,
'Kopxo~-6o3AY MHHCHH" Aen,
1635 'KoxoroHMo KHHCHH!' ~en
'BHcKe Ka6ap 6epcHH!' Aen.
BaTblp ryyraH 3p MaHac,
aHblH xaHbIH cypaca,
Ka6ap 6epreH 3KeH AeHT.
1640 'qaJIrbIHra 6aprbIH!' AereHAe,
HqH-KapAbI '~bmK!' 3THn,
qaJIrbIHra xypyn KeTTJ1AeHT,
AmaiiAarbI
KaJIMaKKa
apaJIan KHpHn KeTTJ1AeHT.
1645 KaJIMaKTaPAblH HqHHAe
AU-KaH TypraH 3KeHAeuT,
)K:au3a~ rypaT xaHblHAa,
KaJIAau rypaT KaIIIblHAa.
By KaJIMaKTblH )K:aH3a~bI
1650 apbl-6epH 6acblnTblp,
apaJIan KHpreH KeKQeKe3AY
)K:au3a~ Kepyn CaJIAblAeJiT,
KepYII TaHbIn aJIaTAeuT:
'ATaHblH Kepy KeKQeKe3
1655 KaJIMaK Kene xaTaT!' AeHT.
Ni-KaHra Kapan KYJIAypan
1660
Ka6ap 6epHn CaJIAbIAeHT:
'KeKQeKe3AY aJI!' AeAH,
'AT ycTyHeH KeTepYII
)K:aH3a~ra KoIIIyn CaJI!' AeAH,
'THnHH cypan aJI!' AeAH.
AT ycTYHeH KeTepyn
KeKQeKeQAY aJIAbI AeuT,
)K:aH3a~ra KoIIIyn CaJIAbIAeuT,
1665 THnHH cyran aJIAbIAeHT.
THnHH cyran aJIraH CO~,
aHAa aHTTbl~, KeKQeKe3:
'MaHac KenAH KblpK KHIIIH,
e3YM KeJIAHMxyc KHIIIH1670 MaHac CapTTbI CaRJIblK!
BHp enTypyn CaJIaJIbIK!
TepT KaTblHblH aJIaHH,
Tepecy e3YM 60JIOHH!
3JII1Me aKbIM TYIIIeHH!
1675 KaH 6aJIaCbIKaHblKeH
HHKe KbIHbm aJIaHH!'
KeKQeKe3 Ka6ap 6epreH CO~,
1680
Ni-KaHAbIH e3YH Kapaca~,
KaparaH HaH3a QaHnaTbm,
MblnTblKTapbl IIIooAblpaII,
HaH3aJIapbIKooAblpan,
u~ kunu anda CatIptlr.
Anda ayttIfi Er J\IIanas:
'Kozkamanwn balasl,
Kok~okozdoy bu Kalmak
karoolga barsm!' dep,
'~algm ~ahp kelsin!' dep,
'Korcoii-bozdu minsin" d6p,
'Kocogoymo kiysin!' d6p
'Biske kabar bersin!' d6p.
BatIr tuugan Er Manas,
anm caym surasa,
kabar bergen 6kendeyt.
'~al~nga bargm!' d6gende,
i~i-kardl '-5I1k!' '~tip,
~algmga curiip ketti d6yt,
Altaydagl KaImakka
aralap kirip k6tti d6yt.
KaImaktardm i~inde
Ay-kan turgan 6ken d6yt,
Cayzaii turat canJmda,
KaIday turat ka§l:flda.
Bu KalmaktIn Cayzanl
arl-beri baslptIr,
aralap kirgen Kok~okozdu
Cayzafi koriip Saldl deyt,
koriip tamp alat deyt:
,Atanm koru Kok~okoz
Kalmak kele catat!' deyt.
Ay-kanga karap kuldurap
kabar berip saldl d6yt:
'Kokc;(jkozdii all' dedi,
'At ustunon kotoriip
Cayzanga ko~upsal!' dedi,
'Tilin surapal!' dedi.
At ustunon kotoriip
Kokc;(jk~du aldl deyt,
Cayzanga ko~up saldl deyt,
tilin surap aldl deyt.
Tilin surap algafl son,
anda ayttln, Kok~okoz:
'Manas keldi kIrk ki~i,
ozum k61dimciis ki~iManas SarttI sayallk!
Bir oltiiriip salahk!
Tort katImn alayn,
torosii oziim boloyn!
Elime akIm tu~oyn!
Kan balasl Kamkey
nike kIYlP alayn!'
Kok~okoz kabar bergen son,
Ay-kandm oziin karasan,
karagay nayza ~aylatIp,
mlltIktarl ~oodlrap,
nayzalarl koodlrap,
185
ti~ gtin orada kaldllar.
0 zaman Manas dedin ki sen:
"Dinle Kozkamanin oglu
Kok~okoz Kalmuk kalk da haydi,
nobete var git sen,
etrafl dola§ da gel!
Korcon-boz adll atma bin,
sertle§mi§ gocugunu giy,
bize oradan habergetir!"
BahadIr dogan Er Manas,
onun halini sorarsan
i§te boyle emretrni§ti.
Onu bOyle gonderince,
iki bozkIn atla ge~ti
gonderilen gitmi§ idi,
Altay'daki Kalmuklann
arasmdang~ip gitti.
Kalmuklann ortasmda
ya§lyordu bu Ay Han.
Cayzanlar vardl yamnda,
kaf§lsmdaKaldaylar.
Cayzan ile KalmukIar,
ileri geri dola§lrdl.
Aralarma gelen Kok~okoz'ti
bir Cayzan bakIp gortince
he,mentamYlp dedi ki:
"Ugursuz Kok~okoz,
bizim Kalmuk geliyor, bak!"
Ay Han'a hemen ko§turup
haber gonderip dedi ki:
"Kok~okoz'ti al!" dedi,
"Onu bir ata bindirip
JanIna bir Cayzan sal!" dedi,
"Sor da i§ini anla!" dedi.
Bir at tisttine bindirdiler,
Kok~okoz'ti tuttular,
JanIna bir Cayzan verdiler
onu sorguya ~ektiler,
ooyle sorduklarl vakit,
§oyle cevap verdin Kok~okoz:
"Manas geldi kIrk ki§i,
kendim geldim ti~ ki§i,
Manas'm tisttine saldlrallm!
Bir oldtirtip blrakallm!
Dort kansml alaYlm!
Efendileri hen olaYlm!
Halka hakim hen olaYlm!
Han klZI Kamkey'i
nikah klYIP alaYlm!"
Kok~okoz bu haberi verince,
bak Ay Han ne yaptl gor,
mlzraklan sallatlp
silahlarl §akIrdatlp,
mlzraklarl getirtip,
n
186
MANAS DESTANI
IIIaManaHblqO~ )!CarbIn,
IIIbmMblpAaHAa6epu KarbIn,
aHqblrbl anTblHryy-MuHeH,
1685 anTblcaRKapa Kon-MUHeH,
§amalam<;oficaglp,
§llmlrdanda beri kaglp,
aY<;lglalttn tuu-minen,
altt san kara kol-minen,
me§aleleri bol yakttnp,
d6vmeleri yaptlnp
nakl§larl alttn hilalli sancak ile
altt kol ordu ile
'
KonAYKypan KaflAblAeHT.
KeKqeKe3 KaHTa)!CYPAY
AeHT,
MaHacKa )!Coon6ep6eAu,
TYH)!CaMblHblnKenAuAeHT,
1690 qaTblpblHaTYIIITYAeHT.
ACTbl )!Coon6epreH )!cOK,
6epy KecTYY,KYYMYPYT,
Ka6b1naH
ryyraH 3p MaHac
aca6acbIHunUHun,
1695 qaTblpra )!CaKblH
caHbln!.In,
Kepe KOHAY~,
3p MaHac!
Acbln )!CepAeH
aKblpaT,
AnMaM6eTTUqaKblpaT:
,AKblpeT )!CaHAaH
6ypaqbl, qOPOM!
koldu kurap kaldl deyt.
K6k<;ok6zkayta ctirdti deyt,
Mana.c;ka
coop berbedi,
ttin camml.p keldi deyt,
<;attnnatti~tti deyt.
Astt coop bergen cok,
b6rti k6stiiti, ku,u murut,
kabtlan t~ll1.g~n
Er Manas
asabasmt.lmlP,
<;atlrgacakm saYlltp,
k6r6 koydufi, Er Manas!
Astl cerden aktrat,
Almambetti <;aktrat:
' Aktret caydan bura<;l,<;orom!
bir ordu hazlr etti.
K6k<;6k6zsonra geri d6ndti.
Manas'acevap vermedi,
ortallga gece <;6kttidiye,
<;ekilip<;admnagirdi.
Baktt cevap getiren yok,
kurt g6zlli, klr<;tl sakalll,
kaplan dogan Er Manas,
ktltCl ku§amp,
<;admn6niinde durdu,
Manas buradanbaktyordu!
Asil yerinden bagmp
Almambet'i <;aglrdl:
"Yakasmdan yakala, yigidim,
I
..';1
~
;~
~
~
1700 Ke3KaMaHAblH6anacbl, qOPOM,
K6zkamandm balasl, <;orom,
K6zkaman'm <;ocugu,yigidim,
KeKqeKe3AYH)!CaHAbi
cypaqbl, qOPOM! K6k<;6k6zdiincaydl sura<;l,<;orom! K6k<;6k6z'e bir sor bakallm, yigidim,
qanrbIHra 6apbln KenreHAe,qOPOM, <::algmgaIbanpkelgende, <;orom, g6zcilliik etmege gittigi yerin, yigidim,
)!COOAblH
)!CaHbIH
6ununnu, qOPOM,
coodm caym bilippi, <;orom,
ordusundan haber aIdl ml, yigidim,
eMuH )!CaHbIH
6ununnu, qOPOM?'
eldin caym bilippi, <;orom?'
halktndan barer aldl ml, yigidim?"
1705 ATKa MuHun )!CeMuAeHT,
Atka minip celdi deyt,
Ata binip yel gibi gitti,
Ka6blnaHryyraH AnMaM6eT
kabtlan tuugan Almambet
kaplan dogan Almambet
KeKqeKe3re KeMU AeHT,
K6k<;6k6zg6keldi deyt,
K6k<;6k6z'iin yamna geldi,
anTbIHAbl)!CeCTeH
6YPaAbI,
alttndl cestey buradl,
altlm baklr gibi biirktip
)!COOAbIH
)!CaHbIH
CYPaAbl.
coodm caym suradl.
dti§manm ordusunu sordu.
1710 AHAa aHTTbl~KeKqeKe3:
Anda ayttlfi Kok<;6k6z:
K6k<;6k6z0 zaman dedin ki:
'YH-TYrYHAeHKen KanMaK,
'Uy-tiigiind6y k6p Kalmak,
"inek kilt kadar <;okKalmuk,
)!CaTblp3KeHQap6aKTa,
cattr eken <;arbakta,
§enlikte toplanml§lar,
AeeneTYHeMac 60nyn,
d66lotiin6 mas bolup,
mest olmu§lar,
)!cblpran-Kynan)!CaTblpbl!
clrgap-kulapcatm!
kadeh toku§up, tiirkti <;agmyorlar!
1715 OIIlY )!CepAeH
ceH qanca~,
O§u cerden sen <;apsafi,
Dogru tizerlerine varlp,
KaH )!CarblHaH
ceHKupce~,
kay cagman sen kirsefi,
onlan bir yagma elsen,
on)!CoKbmbInqblKKaHAaHcblH!'
olco ktltp <;Ikkandaysm!'
pek <;okganimet altrsm!"
)1(00 6epycy Kypyryp
Coo borusti kurugur
Cenk yerinin bu ytice kurdu,
MblKblHbl'MbmK!' 3TeT,
mlklm 'Mtlk!' etet,
kal<;alanmbir sarstt,
1720 Uqbl-KapAbi'~bmK!' 3TeT.
i<;l-kardl '~tlk!' etet.
karnlmn i<;i §Illk etti.
Kene )!CaTaT
AnMaM6eT,
Kele catat Almambet,
Geliyordu Almambet,
KeKTYY-MuHeH
oHynryp,
k6kttiti-minen oyuptur,
ye§illikleri oyuyor,
..
)!cbmra-MUHeH
)!cbmblnTblp.
cIIga-minen ctllpttr.
susuz bir dere i<;indekaYlp gldlyor.
DOCKuceCUHqanblHbln,
Bos kisesin <;altmp,
Boz kesesini yamna asml~,
1725 6oc qenKeHUH)!CaMbl.Hbln
bos <;epkenincamlmp
boz cepkenini giyinmi§
Kene )!CaTaT
Ke3KaMaH,
kele catat K6zkaman,
K6zkaman da geliyordu,
AnMaM6eTTuQaKblpAbl:
Almambetti <;akIrdl:
Almambet'i <;aglrdl:
'ATbl~HbIH 6aIIlblH 6ypa TYP,60TPM, 'Atlfimn ba§m bura tur, botom,
"Atlmn ba§lm <;evir, taYlm,
aCTbl~6up )!CepreTypa TYP,60TO~!
asttfi bir cerge tufa tur, botom!
oldugun yerde dur, tarim!
1730 TYHAeTeH6epu KYH6yp-qb1H6b1P
Ttind6t6n beri ktiybtir-<;lyblr
Gecedenbu yana <;ok
Ke6eHAy,60ToMk6b6ydti, botomlaCedildi, taYlm,
Ka~rbl 6aIIl 60nroH 6YKaAaH,60TOM, kafigl ba§ bolgon bukaday, botom, kif ba§lyla boga gibi, taYlm,
KapTaHraHAaaTacbl,60TOM,
kartayganda atasl, botom,
c;:okihtiyar babasl, taYlm, ,
4aTblpAaH6enyn TaIIlTaAbl,60TO~!
liatlrdan bOltip ta§tadl,botom!
onu liadmndan kovdu, tay.m.
O~o TypraH UIII 3Mec,60TOM, I
Oiio turgan i~ emes, botom,
iyiye bir alamet degil bu taYlm'
KOZKAW.N
187
1735 oMypa-ThIraH )KOO3MeC,6OTOM!
AliTa 6aptJhI)KanrhICK'ali, 60TOM,
aK Ka~rhI 3P ChIPAhIratJ,60TOM,
ofidura-tIgan coo emes,botom!
Ayta bar~I calgIsk'ay, botom,
ak kafigI er sIrdIga~, botom,
Bu cenk hi~ ugur getirmez, taYIm!
git, bunu yalmz ona sayle, taYIm.
Maden ~ivili eyeri, taYIm,
AK-KYJIaraToKYTyn,60TOM!
KanMaKThItJanhln anChlH,60TOM!
1740 TylirYH )KaThInKan6achIH,6OTOM!
Ak-kulaga tokU1:UP,
botom!
KalmaktI ~allp alsm, botom!
Tuygun catIp kalbasm, botom!
Ak-kula'ya vursun 0, taYIm!
Kalmuk'un etrafIm sarsm 0, taYIm!
Beyaz atmaca oliip gitmesin, taYIm!
Yli-Tyrytmeli KanMaK-au, 60TOM
6up 6acThIphIncan6achlH,60TOM!
AnMaM6eTTuepQUTUn,60TOM,
tJanhln anChlH3p MaHac,60TOM!
1745 MeH KOPKOMYH
Uy-tiigiindoy Kalmak-ay, botom
bir bastInp ,salb;lSm,botom!
Almambetti er~iltip, botom,
~altp alsm Er Manas, botom!
Men korkomun
inek kIlt kadar ~ok Kalmuk, taYIm,
onun iistiine ~ullanmasm, taYIm!
Almambet'i de beraber altp, taYIm,
Er Manas buradan uzakla§sm,taYIm!
Ben korkuyorum
KanMaKTaH,60ToM!'
Canhln KeJIAU~,AnMaM6eT
Ka6hlJIaHTYyraHTepere.
AiiTThI )Koon cecTepYH:
'Ap KUMUCU
6up cYUJIereH,
175 0 MhI~6am 6YKaAau)KaMaH)KYPT3KeH,
aTaChlTypyn 6uPA'aUTaT,TepeM,
Kalmaktm, botom!'
Kalmuk'tan, taYIm!"
Saltp keldifi, Almambet
Sonra seD ata bindin, Almambet,
kabIlan tuugan torogo.
kaplan dogan efendime geldin.
AyttI coop sostoriin:
ona §UcevabI verdin:
'Ar kimisi bir silylogon,
"Hepsinin soyledigi birdir,
rmfi ba§ bukaday'caman curt eken, bin boga kadar fena bir balk,
atasl turup bird'aytat, torom,
babasl §unlarl dedi, efendim,
yYJIYTypyn 6uPA'auTaT,TepeMtJanrhIHAhlKaTTyytJananhI,TepeM,
e3y6yc ChlphIH6uJIeJIu,TepeM!'
1 7 5 5 Cap'anaa MUHAU~,AnMaM6eT,
uulu turup bird'aytat, torom~algmdI kattuu Ctalalt,torom,
oziibiis SInn bile.li, torom!'
Sar' alaa mindifi, Almambet,
biiyiikleri de bOyle dedi, efendim,
atlarla sIkI gidelim, efendim,
i§i bir de kendimiz soraltm, efendim!"
San-ala'ya bindin Almambet,
AK-KYJIaaMUtmU~,3p MaHac.
Tyn KOKoHro )KU6epreH,
TYTaM)KepUHHhIJIAaTKaH,
TYTaM)KepUHchIPAaTKaH,
1760 Kom KeMeKeii ChIpHaii3a
KOJITYKKa
KhIChInaJIAhIAeuT,
)KeJI6up-)KYJI6yp
)KeJIeKTJ1
)KepAeHTypyn anAhIAeUT,
)KeJI6upeTneu
HaU3aHhI
1765 Tyypa KapMancanAhlAeuT!
AJITaUTOJIrOHKanMaKTbI,
aHbItJanbmKeJIeTAeuT,
Ak-kulaa mindifi, Er Manas.
Tiip Kokongo cibergen,
tutam cerin mldatkan,
tutam cerin sIrdatkan,
ko§ kom6k6y sIr nayza
koltukka kISIp aId I deyt,
celbir-culbur celekti
cerdentiiriip aIdI deyt,
celbiretpey nayzam
tuura karmap saldl deyt!
Altay tolgon Kalmaktl,
am ~altp kelet deyt,
Ak-kula'ya bindin, Er Manas.
Ta Hokand'a kadar varan,
tutacak yeri siislii olan
tutacak yeri giizel boyall,
iki piiskiillii mIzragJ
koltuguna sIkI§tIrdl,
yel gibi esip atIm siirdii,
sonra bir yerde durarak,
mIzragmI sallatmadl!
Gnu elinde dimdik tuttu!
Altayi dolduran Kalmuklara
atIm siiriip geliyordu,
KyrYM Kupun KYH6aTaT,
KalIl KapapbInKeTKeHAe,
1770 Kupun KenAU~AnMaM6eT.
)KbIJIAhICTaiiOTTOp)Kaj;jJIbInTblp'Ey HeMeHe60JIAY?'Aen,
anT'aj{tJbIKThI
TYY )KaTaT,
anTbI caRKapa KOJI)KaTaT!
1775 'Ka6ap 6epreH 3KeH!' Aen,
6y )KarbIHaH6YJIT6epAu,
6y )KarbIHaH)KhIJIT6epAu:
aiiJI-MUHeH
tJap6aKThIH
3JIAep)KaTbInanraHAap!
1780 ')KepAu Tocyn anaM!' Aen,
'TunAu cypan canaM!' Aen,
Tocyn Typa KanA'3JIe,
KapTaiiratmatJaJJAapbI~
KeJIe)KaTaT
kiigiim kirip kiln batat,
k~ kararlp ketkende,
kirip keldifi Almambet.
Clldlstay ottor caylIptlr'Bu nemeneboldu?' dep,
a1t'aY~lktl
tuu catat,
aftI san kara kol catat!
'Kabar bergeneken!' dep,
bu cagman bult berdi,
bu cagman cIlt berdi:
ayl-minen ~arbaktIn
elder catlp aIgandar!
'Cerdi tosup alam!' dep,
'Tildi surapsalam!' dep,
tosup tufa kald'e.\e,
kartaygandat;;aIdanfi
kele catat
giine§ define batlp da,
her tarat tam karanrken
gelip girdin sen Almambet.
YIldIzlar ate§gibi yanardl,
bu ne demekti acepboyle?
NakI§larl altIn hilalli altI
sancak duruyor,
aItI kol ordu duruyor!
Buraya bir haber verilmi§
§akIrdaYlpbir yana sl~radl,
hl§IrtIyla obiir yana firladl,
agII ile k6ylerin
halkI birikmi§ duruyordu,
yurdu gozetlemek i~in
dilden bir soz kapmak i~in
sormaga ~lktI §imdi o.
i§te ya§lI bir adamclk
"mondii" gibi bir§eyler
MeHAYJIen.
1785 EaTbIp TyyraH AnMaM6eT
m6ndti.\op.
B~tIr tuugan Almamb6t
diyerek geliyordu.
BahadIr dogan Almambet
MANAS DESTANI
188
OH 6eUIHHAeKaqblll KenreH 3MeCne?
EYCypMaH mnHH-Ae 6HneT,
Kanblp mnHH-Ae 6HneT:
1790
'MeHAY, MeHAY!' AeA'3ne,
')Ka6bl, )l(a6bl?' AeA'3ne.
AnMaM6eT aHbl auTKaH CO~,
TYpa KanAbI~, a6blUIKa.
, A6bIUIKa, KaMaH KenecHH?
AT cypaMaK Ken6erreH,
17953p cypaMaK cypHeTTeH!A6bIUIKa, TYH )l(aMblHblll KenecHH,
TYHAeKauAa 6apacbIH?'
"'AH-KaH KOn,l\y KypauT!" Aen,
Konro Kene )l(aTa6blc!'
1800 ' Au- KaHAbl )1(00 KaMaH munmp,
3n,1\HKaMaH qaanTblp?
AMbl OUIOHAOKapaca~,
KanKaHAapblH 6aiinaTblll,
HeMeHH Kepyn He TYuAY~?
1805 )Kai13aMapbIH ouHoryn,
KaMaunapblH 6ynaTblll,
Me)l(HHAepHH yypeTYn,
HeMeHH Kbillblll )l(aTblpbl?'
1810
'au, 60TOM, ou )l(HrHT,
MeHAeHHe Aen CypaiiCblH?
KaH )l(aprbl KaTTYY 60nA'3ne,
KaupaH )l(aH TaTTYY60n,l\'3ne!
Mara Kbill6a~ap )l(aMaHAbIK,
"A3bIK anauH!" Aen qblrblll,
1815 yure 6apbln )l(aTblpMbIH!'
'Ey OTTOPAYHKaUIblHAa
MaMau KHUIH Ken 3KeH,
TOOAau yunen Ken 3KeH6y HeMeHH60nyqy?'
1820 'Kene~Kep qaqnaK Ken"H 6ap,
60uro )l(eTKKaH yyny 6ap,
aUIKepe cynyy KbicTap 6ap,
Tepenepy Aarbl 6ap,
Tene~rYTY Aarbl 6ap!
1825 AU-KaH,nbIH KblCbl AnTblHaM
OUH Kbillbln )l(aTblpbl!'
'EaUIKa Ke6H~ 6ap6a, a6blUIKa,
6aUIKa ce3Y~ 6ap6a, a6bIUIKa?'
')KOK, )l(OK, Ke6HM )l(OK, TepeM,
1830 Kap-rauraHAa a6blUIKa
He Ken 6HnCHH-au, TepeM?'
EaTblp TyyraH AnMaM6eT
)l(aHblHAarbl aK an6apc
KapMan aJIAbl ca6blHaH,
1835 cyypyn anAbi Ka6b1HaH,
6aUIKa KenHn qanT'3ne,
apKa MOUHYHChin KOUAY,
6aUIbi KaHAbl )l(aUbillblll!
Ka3aH6aKTaU KaMpaHOOUI
on be~inde Ica~lpkelgen emespe? on be~ Ya§mda
Busurman tilin-de bilet,
miisliiman dilini de bilirdi
Kaplr tilin-de bilet:
kafir dilini de bilirdi:
'
'Mondti, mclndii!' de<l'61e,
'Cabl, cabl?' de<l'ele.
"Mondii, mondii!" diye selam v rd'
Sonra "Cabl, cabl?" dedi.
e I.
Almambet am aytkan sofi,
tufa kaldlfi, abl~ka.
'Abl~ka, ka:ydankelesin?
At suramak kelbetten,
er suramak siirnotton!Abl~ka, tiin camlmp kelesin,
tiindo kayda:barasm?'
'"Ay-kan koldu kurayt!" dep,
Koigo kele ,catabls!'
'Ay-kandl coo kaydan tiyptir,
eldi kaydan ~ptlr?
Aydl o§ondlokarasafi,
kalkandarln baylatlp,
nemeni korijp ne tuydufi?
Almambet bOyle deyince,
durakaldl ihtiyarclk.
"Nereden geliyorsun ihtiyarclk?
at sorulur ciissesinden,
er sorulur terbiyesinden!
karanllk ortmii~ iistiinii, ihtiyarclk,
geceleyin nereye boyle?"
"Ay Ran bir ordu topluyor,
biz orduya gidiyoruz!"
"Ay Ranoadii~man neredensaldlrdl?
Ralkl nerede ~apulyaplyor?
~imdi ~u aya bakarsan sen,
kalkanlarl beline baglatlp,
soyle burada neler gordiin, ne duydun?
Cayzaiidarln oynotup,
Kaldaylarln bulatlp,
Mecinderin iiiirotiip,
nemeni kllip catln?'
'Oy, botom, oy cigit,
mendenne dep suraysm?
Kan cargl kattuu bold'ele,
kayran can tattoo bold'ele!
Maga kllbafiar camandlk,
"Azlk alayn!" dep ~Iglp,
iiygo barlp catlrmmf'
'Bu ottordun ka§mda
malday ki~i kop eken,
tooday iiylop kop 6kenbu nemeni bolu~u?'
'Kelefiker ~a~pakkelin bar,
boygo cetkkan uulu bar,
a~kere suluu klstar bar,
toroloril dagl bar,
toloiigiitii dagl bar!
Ay-kandm klsl Altlnay
oyn kllip catln!'
'Ba§ka kebifi barba, abl~ka,
ba~ka soziifi barba,abl~ka?'
'Cok, cok, kebim cok, torom,
kartaygandaabl~ka
ne kep bilsin-ay, torom?'
Batlr tuugan Almambet
camndaglak albars
karmap aldl sablnan,
suurup aldl kabman,
ba§ka kelip ~apt'ele,
arka moynun SlY koydu,
ba~1kandl caYlllp!
Kazanbaktaykayran ba~
Cayzanlarl yerinden oynatlp
Kaldaylarl saldlrtlp
Mecinleri egitip
soyle burada ne yaplllyor?"
"Ey tay oglum, yigidim,
bendenne diye sorarsm?
Ran yarllgl ~ok slkldlr,
cammlzsa pek tatlldlr!
Bana bir fenallk etme,
azlk alaYlm diye ~Iktlm.
~imdi evime doniiyorum!"
"Bu ate~lerinkaf§lsmda
pek ~ok insan toplanml~,
daglar gibi evler kurulmu~,
bu ne demek acep bOyle?"
"Sa~1orgillii siislii gelin var,
boyunca bir oglu var,
gayet giizel gen~ klzlar var,
efendileri de var,
bir ~ok da koleleri var!
Ay Hanin klZI Altlnay
orada oyun oynuyor!"
"Ba~ka soziin var ml, ihtiyar,
ba~ka bir haber var ml, ihtiyar?"
"Yok, yok, soziim yok, efendim,
bu kadar ya§ll bir adam
ne haber bilsin, efendim?"
Bahadlr dogan Almambet
yamndaki ak kIllcI,
yakaladl saplndan,
slymp aid! kImndan,
ihtiyann ba~lnda salladl,
ensesini pa~alad!,
ba§lmyere dii~iirdii!
Bu kazan kadar iri ba~,
K 6ZKI\MAN
189
TYYnra.n.aHKaHpaH 6aw
ryypa 'Iaa" CaJIl'aHCO~,
6aTblpTyyraH AnMaM6eT
Cap'aJI~aH
!~
ii
TyWTy AeHT,
--,
Cap'anara 6eKTep~y.
~a
:'KaTKaH
qanhlHblH
TOHOH
TOHOnKK~K ~eUT,
KeHCY3YHYH
6enKHe
18506eKeM qanhm ~bl ~eUT,
KeHCY3YHYH
KeC"I"ePYH,
Ke3YHaqhm Kap~hI.
Cap'anaHbl KOWroryn,
'MeH KhlCTapra6apaM!' ~en,
1855 aT 6aWblH~aU:'Kypery
aTTaUryUnan 6am~bl,
KeKypeKKe:'Kam~hl.
MauacKa Ke~H AnMaM6eT,
3p MaHaCKaaUTTbl~eUT:
1860' Achln TepeM,aU :'KapKblH,
enyn KHM~Ha3aUTaM,
en6eU KHM~KKeooi1TeM?8nce, 1fTTepeCHKHWHMKH,
enooce KOUTepeCHKKWKMKH!
1865 Ean qanbln anaUH,
aTKapaChlphlH6KneUH,
aHblKcyynen KeneUH!'
EaThlp MaHac ceo aUTTbl~:
'Eapca~, 6apa KOUryH!'~en,
1870 'ChlPhIH6KnHnKenrnH!' ~en.
EaThlpMaHac aUTKaHCO~,
ana 6aUTan-MeHqynryU'~bl,
Ann~arhl KanMaKTbl
apananKene )KaTblphl.
1875 AU-KaHHhIHKblCblAnTbIHaif,
y6aanbl KepHM(?) KYPYryp,
aK yifYH~e onTYPyn,
Ty6ypTTy yryn can~bl.
Kblnqai1hln Kapanan~'3ne1880 Kapa KaH~yy, KeK 6HTTY
Ka6blnaHryyraH AnMaM6eT
TYpC~en Tywe Kan~bl~eUT:
'MeH~y, MeH~y,MeH~Y!' ~en,
'KepKY, KepKY; KepKY?'~en,
1885 ')Ka6bl,
, A_..
)Ka6bl, )Ka6bl?' ~en,
..U?'
ruoal1, anTal1,annK. ~en.
KanMaK TKnKH6KnreHKyn
KKpKnKe~K~, AnMaM6eT!
KKpKn Kence AnMaM6eT,
,
6KPH~3WKKaqn~bl,
KKM3KeHKH6Kn6e~K.
KKpKn Ke~K AnMaM6eT,
kaldaYJpcatlp kalgan sofi,
tuulgaday kayran ba§
tuura ~aapsalgan soft,
batlr tuugan Almambet
Sar' aladantii§tii deyt,
kiymin ~e~ip tikti deyt,
Sar'alaga b(jktordii.
Anda catkan ~almm
tonon tonop kiydi deyt,
konsiiziiniin beline
bekem ~ahpaldr deyt,
konsiiziiniin kostorun,
koziin a~JpkaradJ.
Sar' alam ko§totup,
'Men ktstarga baram!' dep,
at ba§mdayciirogii
attay tuylap batpadJ,
kokUrokko catpadJ.
Manaska keldi Almambet,
Er Manaska ayttJdeyt:
'As11 torom, ay carkm,
oliip kimdi azaytam,
olboy kimdi koboytom?also, it teresi ki§imin,
olboso koy teresi ki§imin!
Bata ~ahp alayn,
atkara Sinn bileyn,
amk siiiilop keleyn!'
Batlr Manas sell ayttlfi:
'Barsafi, bara koygun!' dep,
'Sinn bilip kelgin!' dep.
Batlr Manas aytkan sofi,
ala baytal-men ~lIlguy'dl,
Altaydagl Kalmaktl
aralapkele catIno
Ay-kanmn kJSIAltJnay,
ubaah kerim (?) kurugur,
ak iiyiindo olturup,
tiibiirttii ugup saldl.
KtI~aYlp karap ald'elekara kanduu, kok bittii
kabllan tuugan A.lmambet
tiirs dep tii§o kaldl deyt:
'Mondii, mondii, mondii!' dep,
'Korkii, korkii, korkii?' dep,
'Cabl, cabl, cabl?' dep,
'Altay, altay, altay?' dep.
Kalmak tilin bilgen kul
kirip keldifi, Almambet!
Kirip kelse Almambet,
biiro tufa berbedi,
birifi e§ik a~padJ,
kim ekenin bilbedi.
Kirip keldi Almambet,
kan ic;inde kalmca,
bu migfer kadar iri ba§,
bOyleyere fIrlaymca
bahadlr dogan Almambet,
San-ala'dan indi,
iistiinii ba§ml C;lkardl,
San-aIa'ya diiriip bagladl.
Orada yatan ihtiyann
elbisesini giyindi,
§a§kmm reline
bir tekme savurdu,
§a§klmn gozlerini
gozlerini aC;IpbaktI.
San-ala'YI obiir ata ko§up
ben kIzlara varaYlm deyip,
at ba§1gibi yiiregi
biT at gibi §aha kalktI,
gogsiinde rahat durmadl.
Manas'a geldi Almambet,
ErManas'adedi ki:
"Asil efendim, ay I§Igl,
oliirsem kime zararIm olur,
olmezsem kime faydam olur?
Oliirsem it derisi gibi,
kalIrsam koyun postu gibi!
Dii§man ic;ine sokulaYlm da
sirIannI ogreneyim,
sanadogru habergetireyim!"
Bahadu Manassen dedin:
"Peki, bin ata git, sen,
sIriannI ogren de gel!"
Bahadlr Manas bOyle deyince,
alaca klsragIm siirdii,
Altay'daki Kalmuklarln,
aralanna girdi.
Ay Han'm klZI AltInay,
ileri gorii§lii kadm,
ak c;adlrdaoturuyordu.
At seslerini i§itince,
yan gozleetrafIna baktI.
Kara kanlI, mavi bitli,
kaplan dogan Almambet
pat diye atIndan indi:
"Mondii, mondii, mondii!" dedi,
"Korkii, korkii, korkii?" dedi,
"Cabl, cabl, cabl?" dedi,
"Altay, altay, altay?" dedi.
Kalmuk dilini bilen kul, sen,
ic;eri girdin, Almambet!
Almambet ic;eri girince,
kimse yerinden kalkmadl,
kimse ona kapl ac;madl,
onu kimse tammadl,
Almambet ic;eri girdi,
190
MANAS DESTANI
TerepeTe Kap~bI,
1895 YH~YH Jt'IJtH Kap~bl.
.AJITaH, MeH~Y, KepKY!' ~en,
6epy )KaHblH cyparaH )KOK.
AH~a aiiTTbl~ AJlMaM6eT:
.)KOK'IY 60nyn KeTTHM!' ~eHT,
1900'EalllTar'~blH6aI11b1HAa
)KepJtillJtn KeTTH )KeTTH aTaH.
)KeTTH aTaHAblH6enmcJt.)KenMI'Ipe 6aCKaH'Ian 6yypa,
'Ian 6yypaHblH 6enmcJt!
1905 )KenJtHJt cynyy KYY JtHreH,
KYY JtHreHAJtH6enmcJt!
MypJJ.yHa6yiina TaKDaraH,
Myp~YHa ~aM cblH6araH,
)Kec 6yiinanyy Hap TaHnaK,
1910 Hap TaHnaKTblH6enmcJt!
Ka'IblPraHAaH KatiTapraH
Kaiipa 6yypa TapmaraH,
aCJtHKapa Hap 6yypa,
Hap 6yypaHblH 6JmmcJt!
1915 KeHeK'IeK 6aillryy KeK ~e6eT
KepooH yp~y, 6Jt~Jt~6Jt?
)Kec KblH)Kblnyy KYY TaHraH
illJtMillJtn Ken~H, 6H~H~6H?
Aii-MYCTVY aK KO'IKOp
1920 )KOrOTO6ep~HM, 6H~Jt~6H?
Ka'IblpraHAaH KatiTapraH
Kapa 6yypa )KOrorryMaHAaii HeMe 6HJ1AH~6Jt?'
1925
AHAa aHTTbl KHillJtnep
.)KOK, )KOK, )Kory~ Ta6b1nCblH!
A6yiipy~ )Ka6bInCbIH!'
Te6H'IHHJtH yyny Kapa-6aii
TOKMOKcanbID TypynTblpKa6bmaH ryyraH AJlMaM6eT
1930 TOKMOKTYcyypyn an~bl ~eiiT,
AJlTblHaHra can~bI ~eiiT6acapblHa 3pJtHJtn,
KYQYKJtTTeii KepJtnHn,
6acbln Typyn KeMJt ~eHT1935 aK 6eTHHeH cYA'3ne,
003YH TapTbin an'3neK,
6eTHHeH KeTTHKapa KaH!
EeTJtHeHKecce Kapa KaH,
KblCTblH 3CJt00~'3ne!
19403cH
oon KeTKeH CO~,
)KYK aCTblHa )Kblrbl~bl!
AH~a aHTTbl~ AnTblHaii:
'TYIllYM~arbi rypQynap,
Tyn 3TeKTeH TyTy~ap!
1945 KalllblM~arbi CaKQbmap,
KaK )KaK~aH anblHap!
Te6M'IJtHHH yyny Kapa-6aH,
togoroto karadl,
iiydiin i~:inkaradl.
'Altay, mondii, korkii!' dep,
boru cay'm suragancok.
Anda ayttIii Almambet:
'Cokyu bolup kettim!' deyt,
'Ba§tag'aydmba§mda
ceri§ip ketti cetti atan.
Cetti atandm belgisi.Celmire baskan yal buura,
yal buuramnbelgisi!
Celini siittiili kuu ingen,
kuu ingendin belgisi!
Murduna buyla takpagan,
murduna adam slybagan,
ces buylaluu nar taylak,
nar taylaktIn belgisi!
Kayugandankaytargan
kayra buura tartpagan,
asiy kara nar buura,
nar buuramn bilgisi!
Konokyok ba§tuukok dobot
korboy lirdli, bildifibi?
Ces klncuuu kuu taygan
§im§ip keldi, bildiiibi?
Ay-rniistiiii ak koykor
cogoto berdim, bildiiibi?
Kaylrgandankaytargan
kara buura cogottumandaynernebildifibi?'
Anda ayttl ki§iler
'Cok, cok, cogufi tabllsln!
Abuyruii cabllsln!'
Tebiyinin uulu Kara-bay
tokrnok sallp turuptIrkabllan tuugan Alrnarnbet
tokrnoktu suurup aldl deyt,
AltInayga saldl deytbasanna erinip,
kli~lik ittey kerilip,
baslp turup keldi deytak betinen slid' ele,
oozun tartlp al'elek,
betinen ketti kara kan!
Betinen kessekara kan.
klstIn esi ood'ele!
Esi oop ketken soii,
clik astInaclglldl!
Anda ayttlii AltInay:
'Tu§urndagl turyular,
tiip etekten tutuiiar!
Ka§lrndagl sakyllar,
kak cakadanallnar!
Tebiyinin uulu Kara-bay,
etrafina bakIndl,
evin i~ine bakIndl
"Altay, mondii, korkii!" diyerek,
selamlm alan kimse yak!
0 zaman Almambet dedin ki:
"Dinleyin, aramaya ~lktlm ben,
G~en aym ba§mda
yedi devem yak oldu.
Yedi devenin ni§anesi:
bir ihtiyar deve bUgasl,
bu devenin ni§anesi!
Dolu memeli bir kIsrak,
bu klsragm ni§anesi!
Burnuna kimse
burun klskacl takamadl,
burun kIskacl bakIrdan deve,
budeveninni§anesi!
<;:agmncagelmemesi,
yerinden donmemesi,
asi kara buga,
bu devenin ni§anesi!
Uzun kafall klr kopek,
insan gormeden havladl, gordiiniiz mil?
Bu bakIr tasmall kopek
koklayarak geldi, gordiiniiz mil?
Ay boynuzlu bir de ak ko~,
kurbanllglm, gordiiniiz mil?
Bugiin eve gotiiriirken
kara bir ayglr kaybettim,
onu siz gordiiniiz mil?"
0 zamanadamlar dedi ki:
"Yak, yak, kaybolan bulunsun,
§erefin temizlensin!"
Tebi~i'nin oglu Kara-bay
tokmak sallaYlp dururdu,
kaplan dogan Almambet,
bu tokmagl ~ekti aldl,
Altmay'a firlattl,
oldugu yerde ~evrilip bu,
yavru kopek gibi gerildi,
onu baslp yakaladl,
ak yiiziinden optii onu,
daha agzlnl ~ekmeden,
yiiziinden kanlar bo§andl,
boyle kara kan akarken,
klz kendini kaybetti.
Kendisini kaybedince,
yiiklerin altma Ylglldl!
0 zaman Altmay dedin ki:
"Oniimdeki muhafizlar,
arka eteginden tutun §unu!
Yammdaki nobet~iler,
yakasmdan tutun §unu!
Tebi~i'nin oglu Kara-bay,
~
KDZKAMAN
3IUHKT116eKeM 6aIUblf\ap,
aKpeT )Ka~aH 6ypaf\ap,
1950 6y )KHrJtTmH )KaHbIHcypaf\ap!
THIUTen aJIAbI 6eT11MAH,
IUHMIUHn aJIAbI 3T11MAH!
3CHM OOAbI6y )KepAe!'
TYIUYHAarbl TYp'lYJIap
1955 Tyn 3TeKTeH TYTTYJIap!
KaIUbIlIAarbI caK'IbIJIap
KaK )KaK3AaHaJlAbIJIap!
AJIMaM6eTTeH 'IOpoHY
alJAa KapMaH aJIl1.bIAeHT1960 'AJInH, MellAY, ceH KHMCHH?
AAaM, KepKY, ceH KHMCHH?
KOKYH, )Ka6bI, ceH KHMCHH?'
'MeHAY, MeHAY, MeH MbIHAa!
)Ka6bI, )Ka6bI, MeH MbIHAa!
1965 AJITaH, aJITaH, MeH MbIHAa!
KOJIYH CHJIKJtnaJlAbI AeHTKOJIYHCJIJ1KHnaJIraH COf\,
KbIHH 60MY KaJIMaKTap.
)Kec KaH)KaHbI aJlAbIAeiiT,
1970 TyHAYK )Ka6YYH' TapTTbI AeHT,
niil?
)Kec KaH)Kara CaJlAbIAeHT,
Tyypa THIUTen aJIAbI AeHT,
6apnbIpaTMa KYYJIapAbl
6aca KapMan CaJlAbIAeiiT,
1975 OTKOMaJIbm aMbI AeHT,
KaH)Ka TapTbmaJIAbl AeHT!
TYTyH Kerm aCMaHra,
OT 6aIUbIHAa Aaf\KaHAbl
bIprbITa )KH6epAH AeHT,
1980 KYJIaCMaHra 'IblKTbI AeHT!
AH Kapaf\rbl TYH 6oJIAY,
KJtM 3KeHHH6HJI6eAH!
Kapaf\rblAa KaJIMaKTap
)KOrOpTOHKapMan caJIAbIAeHT,
1985 aJIaaCbIHaHblK KaJIAbIAeHTAJIMaM6eT eTyn KeTTH AeHT,
aJIa 6aHTaJI MHlIAH AeHT,
Tblf\ 'IanTblpa KaJIA'3JIe.
3K'3KHAeH YKYJIaiiT
19 9 0 Kapaf\rbl Y~YH H'IHHAe,
KaJIMaKTap ec e3YHeH HYKYJIaHT!
IcW
3K'3KHAeH 'IaHJIaIUbm,
6HP 6HpHH 6aHJIaIUbm,
KaJIMaKTap )KanT YHAYHH'IHHAe!
1995 Ka6blJIaH TyyraH AJlMaM6eT
TblIUKapTblH 3MAH 'IaKbIPAbl:
'KOKYH, MeHAY, MeH MbIHAa,
aJIAa, )Ka6bl, MeH MbIHAa,
aAaM, KepKY, MeH MbIHAa,
2000 AJIAa, cai1H, MeH MbIHAa!
KOH 3TH 6blIUblM 60JIrOH COf\,
191
e§ikti bekem ba§lfiar,
akretcaydan burafiar,
bu cigittin caYInsurafiar!
Ti§tep aId1betimdi,
§im§ip aldl t:timdi!
Esim oodl bu cerde!'
yakasmdan yakalaym,
yigidin kim oldugunu sorun!
Ytiztimti ISlrdl 0 benim,
<;imdikledietimi!
Akllm b~lmdan gitti!"
Tu§undaglulr~ular
tiip etekten t:uttular!
Kar§ldaki durucular,
arka etegindentuttular!
Ka§lnda~ sak~1lar
kak cakadanaIdllar!
yanmdaki nobet<;iler,
yakasmdantuttular!
Almambet yigidi onlar
hemenyakaladllar:
"Altay, mondti, sell kimsin?
Adam, korkti, sell kimsin?
Kokuy, cabl, sell kimsin?"
"Mondti, mondti, bell buradaYlm!
Cabl, cabl, bell buradaYlm!
Altay, altay, bell buradaYlm!"
Kolunu silkip kurtardl.
Kolunu silkip kurtarmca,
Kalmuklarm i§i Cellaoldu.
Baklr bir born aldl,
baca orttistinti <;ekti,
baklr boruyaya soktu,
di§leriyle SlmSlkl tuttu,
biT YIgm da kor aldl,
tuttu, slklca bash,
ate§in tisttine koydu,
sonra boruya tifledi!
Duman goklere <;lktl,
sonra ma§aYIalarak
ate§i all list etti 0,
killti goklere <;lkardl!
Karanllk biTgece oldu,
kimse kimseyi goremez oldu!
Karanllkta Kalmuklar,
Almambettey ~oronu
andakarmay aId1deyt'Altay, mondii, sen kimsin?
Adam, korklli, sen kimsin?
Kokuy, cab1,sen kimsin?'
'Mondii, mondii, men mlnda!
Cab1,cab1,[rlen mlnda!
Altay, altay, men mlnda!
Kolun silkip aId1deytkolun silkip algan sofi,
ktyn boldu Kalmaktar.
Ces kancan1aId1deyt,
tiindiik cabuun' tarttl deyt,
ces kancaga saldl deyt,
tuura ti§tep ald1 deyt,
barp1ratmakuulardl
basakarmap saldl deyt,
otko mallp aldl deyt,
kanca tartlp aldl deyt!
Tiitiin ketti asmanga,
ot ba§lndadafikandl
Irglta ciberdi deyt,
kill asmanga~Iku deyt!
Ay karafigl tiin boldu,
kim ekenin bilbedi!
Karafig1daKalmaktar
cogorton karmap saldl deyt,
alaaslnarllk kaldl deytAlmambet otiip ketti deyt,
ala bay tal mindi deyt,
ufi ~aptlra kald'ele.
Ek'ekiden ukulayt
karafigl uydun i~inde,
Kalmaktar os oziinon nukulayt!
Ek'ekiden ~ayla§lp,
bir birin bayla§1p,
Kalmaktar catat iiydun i~inde!
Kabllan tuugan Almambet
tI§kartln emdi ~aktrdl:
'Kokuy, mondii, men minda,
aIda, cabl, men mInda,
adam, korkii, men minda,
Aida, sayn, men mlnda!
Koy eti b1§1mbolgon sofi,
kaplYI slkl kapaym,
yukarldan yakaladllar,
all tarafta a<;lkvardl,
Almambet buradan ka<;tI,
alaca kIsragma hindi,
atlnt stir'atle ko§turdu,
iki§er iki§er yakala§an,
karanllk evin i<;inde,
Kalmuklar birbirini vuruyordu,
iki iki dogti§tiyordu,
birbirlerini yakallyordu,
Kalmuklar evde bOyleediyordu!
Kaplan dogan Almambet,
dl§arIdan§oyle bagmyordu:
"Kokuy, mondti, hen buradaYlm,
i§te, cabl, bell buradaYlm,
bak, korkti, bell buradaYlm,
i§te, saym, hen buradaYlm,
koyun eti pi§mi§ olunca,
192
MANAS DESTANI
KOPAYK6onyn, AnTbIHaii!
KeCHK OOnrOHKeMeAeii
KeKHpTem~ COCynryp,
20056acbIn ryPAY~, AnTbIHaii!'
AnTbIHaii rypyn aUTaTAeUT:
')KananbI )KHrIfT 6HnAH~6H,
Kbmqa 6enAYY, KbI3bIn )KYC,
KbICKa)KaKbIH Kyn 3KeH'
2010 83Y CbIPAyy Kyn 3KeH,
Ke3Y CbIPAYYKyn 3KeH!
3UIHKTeH KHpHn KenreHAe,
MeH Kapa 6eT oPAYMAaH
yq KocKonyn TOKTOAYM.
2015 KepereAe KynaK 6ap!Ke~eUIqH 6onco~, paK 6ap!MeH KOPKOMYHYYnAaH!
AHbIH 6epH )KarbIHAa
6aUITar' aUAbIH 6aUIbIHAa
2020 )KepHUIHn KeTKeH )KeTH aTaH,
)KeT' aTeKeM ryp6aU6bI?
)KenMHpe 6acKaH qan 6yypa
Aii-K3." aTaM ryp6aii6bI?
)KenHHH cYTTY KYY HHreH
2025 AK-KaHbIUI 3HeM ryp6aii6bI?
MYPYHAaH 6yiiAa TaKnaraH,
MypYHAaH aAaM cbIii6araH
)Kec 6yUnanyy Hap TaiinaK
AnTbIHaU 6eU6aK ryp6aii6bI?
2030 KeHeKqeK 6aUIryy KeK Ae6eT,
Kep6eii VPAYAereHH"Ke3KaMaHAbIH KeKqeKOO
KenHn Ka6ap 6ePAH!" AenKeneqe KbInraH Typ6aii6bI?
2035 Aii-MYYCTYY aK KOqKOP
A)KbI6aii ryp6aU6bI?
KaqbIpraHAaH KaHTapraH
Kapa 6yypa AereHHKa6bInaH CbIpraK Typ6aii6bI?
2040 KapOOnAbI KanbI~ KoiicYH Ae!
qo~ KonAY qepHK (?) CaJICbIH
Ae!
CaKbIT 6onyn TYPCYHAe"
AnTbIHaii aHbI aiiTKaH CO~,
2045
AnMaM6eT AarbI aiiTaT:
'EenrH CaJIAbiM6eTH~e,
Ka6ap canAbIM qeTJf~e!Ta~ TY~KYHyn aTKaHAa,
Tapaca )KbInAbIC 6aTKaHAa,
3~reH-33CH 6HHK 6oc °PAO
2050 3~Kej.iHn aTTan ceH ecce~,
aq 6HneKTeH an6acaM,
aT KeTYHe can6acaM,
anbm on)KO KbIn6acaM...!
Ta~ TY~KyUyn aTKaHAa,
205 5 Tapaca )KbInAbiC 6aTKaMa,
korduk bolu.p,Altrnay!
Kesik bolgon kemedey
kekirteg:in sosuptur,
baslp turd un, Altrnay!'
Altrnay turuJPaytat deyt:
'Calall cigit bildinbi,
klpc;:abe:ldiiti, klzll ciis,
klska cakln kul eken!
azii slrduu kul eken,
kozii slrduu kul eken!
E~ikten kirip kelgende,
men kara be:tordumdan
tic;:koskolup toktodum.
Keregedekulak bar!Kene~c;:ibolson, rak bar!Men korkomun uuldan!
Amn be:ricagrnda
b~tag'aydm b~mda
ceri~ip ketken ceti atan,
cet'atekem tllrbaybl?
Celmire baskan c;:albuura
Ay-kan atam turbaybl?
Celini siittii kuu ingen
Ak-kam~ enem turbaybl?
Murundan buyda takpagan,
murundanadam slybagan
ces buylaluu nar taylak
Altmay beybak turbaybl?
Konokc;:okba~tuu kok dooot,
korboy Urdiidegeni"Kozkamandm Kokc;:okoz
kelip kabar berdi!" depkelec;:ekllgan turbaybl?
Ay-miiiistiiii ak koc;:kor
Aclbay turbaybl?
Ka~lrgandankaytargan
kara buura degeniKabllan Slrgak turbaybl?
Karooldl kalln koysunde!
C;on koldu ~erik (?) salsmde!
Saklt bolup tursun de!'
Altmay am aytkan son,
Almambet dagl aytat:
'Belgi saldlm betine,
kabar saldlm c;:etine!Tan tUnkiiyiip atkanda,
tarasaclldlS batkanda,
engen-eesibiyk bos ordo
enkeyip attap sen osson,
ac;:bilekten albasam,
at kotiino salbasam,
allp olco kllbasam...!
Tan tiinkiiyiip atkanda,
tarasaclldlS batkanda,
hakir oIdun, Altmay!
Hurda bir gemi gibi
glrtlagmdan ses ~lkmlyor,
ezildin i§te, Altlnay!"
Altlnay dedi ki:
"Boylesine fena bir yigit gordiiniiz
mu,"?
tnce belli, pembe yiizlii,
klza benzer bir kole idi!
Ozii giizel koledir 0,
gozii giizel koledir o!
Kapldan i~eri girince
zavalli hen ayaga kalktlm,
ii~ adlm atlp durdum,
Yurt duvannda kulak var!
Bana akII verecekleruzakta!
Ben korkanm bu oguldan!
Ondan sonra iistelik
g~en aym ba§mda,
yedi deven yok olmu§,
yedi atam degil midir?
SarsakoIan koca ayglr,
Ay Han babam degil mi?
Memesi slit dolu inek
Ak-kam§ anam degiI mi?
Bumuna kazlk takllmayan,
bumuna delik a~llmayan
kazlgl baklr olan deve,
zavalh Altlnay degil mi?
Uzun kafah kIf kopek de
bakmadan havlayan bu it,
Kozkaman oglu Kok~okoz degil mi?
Gelip barer verdi diye,
hain saYllmadl ml?
Ak boynuzlu ak k~ da
Aclbay degil midir?
Eve geri gotiiriilen
kara boga dedigin,
kaplan Slrgak degil mi?
Slk karakollar konulsun
ordu da hazlr tutulsun,
sessizoIup dursun, de!"
Altlnay boyle deyince
Almambet dedi ki:
"i§aret koydum yiiziine,
barer getirdim hen size,
tan aganp atarken,
Terazi YlldlZl batarken
biiytik kaplll ak saraydan,
egilerek sen ~lkarken,
ince bileginden tutmazsam
at iistiine atmazsam,
seni esir etmezsem.,,!
Tan agarlp atarken,
Terazi ylldlZl batarken,
KOZKAMAN
"
I
'
mI..?
193
Ty6YH )Kepre CaSlMbIH,
6aUIbIHKeKKe)KaSlMbIH!
3~reH-33CH6HHK6oc °PAO
3~KeHHnaTran ceHecce~,
2060 KaH6aUIblHKapa KbmaMblH,
KblpK qoporo cooraT
llibun cl~rgesayamm,
ba~mkokko cayamm!
Engen-eesibiyk bos ordo
6nkeyip attap s6n osson,
kan ba~m kara kllamm,
kirk ~orogo soogat
tugumun diregini yere saplanm,
ba~mlgoge yayanm ben!
Buyiik kaplll yurt saraymdan
egilerek sen ~Ikarken,
hanllglmn talihini karartlp
kirk yigide seni
KapMan6epeMHH!
)KapAa~bl~ )Kapa6onroH co~,
)KaKUIbInbIK
)KepH~KaMa 6ap?
8KTeMYM Ken 6onroH co~, I
enooreH )KepH~KaMa 6ap?'
I
2 0 6 5 Ana 6aHTanAblTapTbln
AnMaM6eT )Kypyn KeTTHAeHT.
Ka6bmaHryyraH MaHacKa
anTbIKanKaqap6aKTblH
karmap beremin!
Cardanln cara bolgon son,
cak~lIlk c6rin kayda bar?
Oktomiim kop bolgon son, I
olbOgonc6rin kayda bar?'
Ala baytaldl tartlp
Almambet ciiriip k6tti deyt.
Kabllan tuugan Manaska
altl kapka ~arbaktln
ganimet veririm!
Cesaretinelde gidince
penahlneredebulacaksm?
Benim hl~mlm artmca I
oliimiin mukadder degil mi?"
Alaca klsragl suriip
Almambet ~ekip gitti.
Kaplan dogan Manas'a gelip,
altl kaplll kalenin
apaCblHAaKenAHAeHT.
2070 MaHaCTblHKYUIYHKYCY
KenAHAeHT,
6aKTaCblKapbIUIAK-onnoK
arasmdak61did6yt.
Manastm ku~ uykusu k6ldi d6yt,
baktasl kan~ Ak-olpok
i~ine girdi.
Manas uyukluyordu,
slk dokunmu~ ak zlrhlm
aHKap3AaHcanblnTblp,
YKTanrypraH 3KeHAeHT.
AT Ty6YPTyHYKKaHco~,
2075 aHooH-Aa6onco AK-Kyna
KbmqaHblnKapancanAblAeHT.
AnMaM6eTTHTaHbIAbI,
aykaradan sallptlr,
uktap turgan 6ken deyt.
At ttibiirtun ukkan son,
ayban-dabolso Ak-kula
kll~aYlp karap saldl d6yt.
Almambetti tamdl,
ustiine ortmii~
uyuyordu.
At seslerini i~itince,
hay van da olsa, Ak-kula
etrafma baktl,
Almambet'i tamdl,
oKypaHblnHPA'3neAK-KynaHbIHycry-MHHeHOHrOHAY!
2080 Can aM aHTTbI~AnMaM6eT:
'AcanaMHbIHcanaM,
aH )KapKbIH,TepeM!'
'AnooAaH 3neHKHMcanaM,
aH )KapKbIH,qOPOM!
AnTaH TonrOHKanMaKTbl, qOPOM,
apanan Kene )KaTaCbIH,
qOpoM!
2085 AHTqbl, Ke6H~ yraMblH, qOPOM:
okuramp ird'elesevin~ i~inde ki~nedi,
Ak-kulamn iistu-minen oygondu! Ak-kula'mn sesindenuyandl kahraman!
Salam ayttln Almamb6t:
Selam verdin sen, Almambet:
'Asalammn salam,
"Selamunaleykum,
ay carkm, torom!'
ay 1~lgl,efendim!"
'Aloodan eleykim salam,
"Aleykumselam,
ay carkln, ~orom!
ay 1~lgl,yigidim!
Altay tolgon Kalmaktl, ~orom,
Altay dolusu Kalmuklann, yigidim,
aralap k6le catasm,~orom!
arasmdange~ip geldin, yigidim!
Ayt~l, k6bin ugamm, ~orom:
Anlat, sozunil dinleyeyim, yigidim,
cyyneqy, ce3Y~ Tbl~UIaHMbIH,qOpoM!' silillo~u, sozun tln~aymln, ~orom!' konu~, sozunil i~iteyim, yigidim."
AnMaM6eTTypyn aHTaT:
Almamb6t turup aytat:
Almambet dedi ki:
'CooraT, cooraT, aH )KapKbIH,TepeM!' 'Soogat, soogat, ay carkm, torom!"'EI~i mujdesi ver, ay 1~lgl,efendim!"
'EoncYH,6oncYH,
'Bolsun, bolsun,
"Olur, olur
AnMaM6eT,qOPOM!'
Almamb6t, ~orom!'
Almambet, yigidim!"
2090' AH-KaHAbIHKblCblHAnTbIHaH,TepeM, 'Ay-kandln klSln Altmay, torom, "Ay Hanln kill AltmaY'I, etendim,
aHbl6eprHH cooraTKa,TepeM!
am bergin soogatka,torom!
el~i bah~i~iver, efendim!
AUIKepecynyy KHw'3KeH,TepeM,
aKbmbIapTbIK6an'3KeH,TepeM,
a6bIAaHMaKyn KHw'3KeH,TepeM!2095 OUIYHYMara coo raT 6ep, TepeM!'
'ATanblKTaHAarbl aHAaH,qOPOM,
Kapa-6epYKTeHAarbl aHAaH,qOPOM?'
'ATanbIKTaHaHq'eeAe, TepeM,
Kapa-6epYKTeHAarbI eeAe, TepeM!
2100 KaH 6anacbl KaHblKeH,TepeM,
KaHAaHKepce~,aMaH Kep,TepeM!'
'OHHon aHTna~,AnMaM6eT,qOPOMAHHEycypMaH, AHHKanbIp,
KaHblKeHreKaMaH HeMeoKworoH?'
A~kere suluu ki~'6ken, torom,
Son derece tatll bir klZ, etendim,
aklll artlk bal'eken, torom,
~ok da akllll, efendim,
abldan makul ki~'6ken, torom!~ok da anlaYI~lI,efendim!
O~unumaga soogat b6r, torom!'
Onu bana ooill ver, efendim!"
'AtalIktan dagl anday, ~orom,
"AtalIk'tan da gilzel mi, yigidim?
Kara..bOriiktondagl anday,~orom?' Kara-boriik'ten de gilzel mi, yigidim?"
'Atallktan an~'oodo, torom,
"Atallk'tan ~ok usllin, efendim, .
Kara-bOriikton dagl 0000, torom! Kara-bOriik'tende usllin, efendim!
Kan balasl Kamk6y, torom,
Han kill Kamkey, efendim,
kanday korson, anday kor, torom!' nasll bilirsen 0 da oyle, efendim!"
'Oynop aytpan, Almamb6t ~orom- "Oyun etme, Almambet, yigidim,
din Busurman,din Kapu,
milsliiman olsun kafir olsun,
Kamk6yge kanday neme ok~ogon?' Kamkey'e kim benzeyebilir?"
194
MANAS DESTANI
2105 AnMaM6eTTypyn aHTaTAeHT:
Almambet. tump aytat deyt:
A.lmambetde dedi ki;
'OUIYHYKannTapMeHaHccaM,TepEJM, 'O§unu kalptar men ayssam torom,"Sozlerim yapmaclk ise
Ka6blpraMAaHKarblHbIll, TepeM,
kablrgamdan kaglmp, torom,
kaburgam kInlsIn, efendim
KaHTYKypyn eneHH,TepeM!
kan tiikiirup oloyn, torom!
kan tiikiiriip oleyim, efendi'
Tanara canap 'IblKKanbl,TepeM,
Talaga sapar ~Ikkall, torom,
boz kIrlara ~lkaYlm, efendi:'
2110 He'IeMep KannTblaHTKaMbIH,
TepeM?' ne~enderkalptl aytkamIn, torom?' .;
.'
'AMaH 60nco, aH )f(apKbIH,'IOpOM,
'Anday balsa, ay carkln, ~orom, "Oyle ise ay 1§lgl, yigidim,
ATanblKTaH6ap 60nco, 'IOpOM,
Atallktay bar bolso, ~orom,
Atallk'a benziyorsa, yigidim,
"Ana KOHryH!"Aeup 3neM, 'IOpOM,
"Ala koygun!" deyr elem, ~orom, allkoy kendine, yigidim,
Kapa-6epYKTeH6ap 60nco, 'IOpOM,
Kara-boriiktoy bar balsa, ~orom, Kara-boriik'e benziyorsa, yigidim
2115 "KapMan anrbIH!" Aeup 3neM,'IOpOM! "Karmap algIn!" deyr elem ~orom! getir de aI kendine onu, yigidim, ,
KaH 6anacbl KaHblKeu, 'IOpOM,
Kan balasl Kamkey, ~orom,
haD ~ocugu Kamkey, yigidim,
it';
;f~
1
KaHblKeHAeH6ap 60nco, 'IOpOM,
KaH He~-MeHTanaUIna,'IOpOM!'
'amy KaHcbI6apnblrbl~, TepeM?
2120 KaH Mara on)f(O
Kamkeydey bar balsa, ~orom,
Kan iefi-men tala§pa,~orom!'
'O§u kaysl barllglfi, torom?
Kay maga olco
Kamkey'e benziyorsa, yigidim,
hamnla dala§ma,yigidim!"
"0 nasll sellin olur, efendim?
Bu ganimeti elimden
TanambIn, TepeM,
6Y-Aa KaHCblTapAbIrbIH,TepeM?
)l(ep Ae6euMHHTanaCTbl,TepeM,
3P Ae6eHMHHMaHacTbl,TepeM:
cyy H'IneHMHHTanaCTaH,TepeM,
2125 KeeHYMKanAblMaHacTaH,TepeM!
MeH TanaCTblKe'IneCeM,TepeM,
MeHMaHacraH KeTneceM,TepeM!
)l(a~arbl aHTKaHcec KaHa,TepeM,
MypAarbl aHTKaHcec KaHa,Tep9M?
2130 amy Kaucbl KbISInbl~,TepeM,
tala§lp, torom,
bu-da kaysl tardlgm, torom?
Cer debeymin Talastl, torom,
er debeymin Manastl, torom:
suu i~peymin Talastan, torom,
kooniim kaldl Manastan,torom!
Men Talastl ke~pesem,torom,
men Manastan ketpesem,torom!
Cafiagl aytkan sos kana, torom,
murdagl aytkan sos kana, torom?
O§u kaysl kIyallfi, torom,
ni~in allyorsun, efendim?
Neden bu kadar harissin, efendim?
Yer demem bell Talas'a,efendim,
er demem bell Manas'a, efendim,
su i~mem beDTaIas'tan, efendim,
kalbim kInldl Manas'a, efendim,
beD Talas'tan gitmezsem, efendim,
beD Manas'tanvaz g~mezsem, efendim!
Eskiden ettigin sozler nereQe,efendim?
Ge~mi§te ettigin sozler nerede,efendim?
Akllndan neler g~iyor, efendim,
KblSInbllmaH
YSInAbIM,
TepeM!
AHblH 6epH )f(arbIHAa,TepeM,
aTaM KYAa60n60co, TepeM,
3HeMKynAYKyp6aca,TepeM...'
2135 'ATa~ KYAa6on6oco, 'IOpOM,
kIyallfidan
uyaldlm, torom!
Amn beri cagInda, torom,
atam kuda bolboso, torom,
enem kulduk urbasa,torom...'
'Atafi kuda bolboso, ~orom,
bu akImdan g~enlerden
utandlm, efendim!
Sonra, bundan ba§ka,efendim,
babam talip olmadlysa, efendim,
anam klz istemediyse, efendim...!"
"Baban talip olmadlysa, yigidim,
enefi kulduk urbasa,~orom...
Oynop aytak, ay carkIn, ~orom!
Ala koygun Altlnay, ~orom!'
allan klZ istemediyse, yigidim...
~aka ettim, ay 1§lgl,yigidim!
Allkoy AltlnaY'I, yigidim!"
Kapc-Kapc Kynyn )f(H6epAH.
2140 KaHTbIll )f(YPAY40poro.
qoponopro KenreH CO~,
EaTbIpMaHac aHTaTAeHT:
'MblHAa TypraH KblpK 40pOM,
COOTTbl
)f(HHAbIMceH Y4YH,
2145caHblUIbIll enryH MeHY4YH!
KblnbImTbl )f(HHAbIMceH Y4YH,
KblpblnbllUKblHMeHY4YH!'
3pTe~-MHHeHTyPAYAeHT,
EO3-'IOnOKTyMHHreHKblprb~H-'Ian
2150 TYYKapMaTbIllKOHAY
AeHT.
'Tyy )f(blrblnbln KanaT', AeHT,
'TymMaHra KonTYKa4aT!' AeHT.
Kars-kars kiiliip ciberdi.
Kay tip ciirdii ~orogo.
C;::orolorgokelgen soft,
Batlr Manas aytat deyt:
'MInda turgan kirk ~orom,
soottl ciydlm seD ii~iin,
saYI§lpolgiin men ii~iin!
KIlI§tI ciydlm sen ii~iin,
kmll§kIn men ii~iin!'
Ertefi-minen turdu deyt,
Boz-~oloktu mingen Klrgln-~al
tuu karmatlp koydu deyt.
'Tuu cIgllip kalat', deyt,
'tu§manga koltuk a~at!' deyt.
Kah kah giilmeye ba§ladl,
kalklp yigitlere gitti.
Yigitlere gelince
bahadlrManas dedi ki:
"Burada duran kirk yigidim,
zlrhlar YIgdlm sizin i~in,
vuru§up oliin benim i~in!
klll~ YIgdlm sizin i~in
klll~ sallaYln beDim i~in!"
Sabaherkenden kalkarak,
Boz-~olok'a binen Klrgln-~al'ln
eline tugu verdirdi.
Tug yere dii§erse
zaaflmlzl dii§man goriir, dire.
Eo3-4onOKTyH6yryHa
Opyc KHlUeHcanAblAeHT.
2155 CeM6epeKTHTapc KoHyn,
MaHacran ypaaH4aKblpbln,
Boz-~oloktun butuna
Oms ki§en saldl deyt.
Semberekti tars koyup,
Manastap uraan ~aklnp,
Boz-~olok'un ayagIna,
Rus pa-bendi vurdurdu.
Topu giirletip,
Manas dire hayklrarak
3He~ KynAYKyp6aca, 40pOM...
OHHon aHTaK,aH )f(apKblH,40pOM!
Ana KOHrYHAnTblHau, 40pOM!'
~
KOZKAMAl'l
yu-TYryHAeu Ken KanMaK
lIa6yyu Kouyn )l(H6epAH!
, AJIAa, TepeM, )1(00 KamTbl,
2160 To06a, TepeM, )1(00 KamTbl!'
,AnaMaH, 1I0pOM, anaMaH,
TanaMaH, 1I0pOM,TaJIaMaH!'
KapCblJIAamblll aTblmbln,
KblpK 1I0poHY Kapaca~,
2165 6anKa-MHHeH lIa6blmbill,
6ambl KeCYH 6apanan,
6YTKeH 60UYH )l(apanan,
KOU600pblHAaU Kapa KaH
2170
KouHYHa )l(aMaH TOJIymyn...!
KellKH 6emHM 60JIrOHAO,
BaTbip MaHac Kapaca~,
epKellY 6HUK, MOUHY3YH,
)l(opro 6aCblK 1I0~ KYJIa,
)l(opro Tbl~ AK-KYJIa
21 75 lIOOAblpaTa CanblnTblp,
BaTblp TeHTeK KallbillTblp!!
'BaTblp TepeM KamTbI!' Aen,
'By HeMeHe 60JIAY?' Aen,
m!
Kapa KaHAYY, KeK 6H1TYY,
2180 Ka6blJIaH TYyraH AnMaM6eT
?
Komo Kallblll 6epHnTJ1p.
n1
Komo Kallblll 6epreH CO~,
KblpK 1I0poro 6am 60JIyn
2185
KblpaH CblpraK KaJIbillTblp.
'AnAa, TepeM KamTbl!' Aen,
'By HeMeHe 60nAY?' Aen,
KeK-TeKeHH TaKblMblHaH
TauAblH 3THH 6enYHTYn,
TapaMblmblH KepYHTyn,
2190 AnMaM6eTKe )l(eTTH AeuT:
'Cap'ana 6amblH 6ypa TYP!
ACTbl~ )l(epre rypa TYP!
Kou 600pblHAau Kapa KaH
2195
KouHy~a )l(aMaH TOJIynryp!
KanblPAblH HmH o~ynryp,
KeU-KamKaHbIH KOOY
KeneT, Ke6y )l(OK,
Ke3eu THUAH TeMHp OK:
can-KamKaHblH )l(apblMbI
KeneT, )l(apblMbl )l(OK,
)l(aH 6amKa THMH TeMHp OK!
2200 TyyraHAaH )l(OOAaHKaqnaraH,
rymMaHra KonryK aqnaraH!
3rnHe caKan KouooroH,
3pAHHeH MYPYT an6araH,
CaKaJIbI )l(OK TaKblpAbI,
2205 AHHH 6Y3YK KanbIPAbIKen KeneT, Ken KanMaK!
Cap'ana 6ambIH oypa TYP!
AnMaMoeT, aCTbI~ )l(epre Typa TYp!'
uy-ttigiindoy kop Kalmak
~abuunkoyup ciberdi!
'A,lda, torom, coo ka§tl,
tooba, torom, coo ka§tl!'
'A,laman, ~orom, alaman,
Talaman, ~orom, talaman!'
K;ifSIlda§lp atl§lp,
kIlrk ~oronu karasan,
balka-minen ~abl~lp,
ba!jl kosiin baralap,
bu!tkon boyun caralap,
kolYboonnday kaJrakan
kolynuna camantolu§up...!
Kc~~kibe§im bolgondo,
BatIr Manas kara!:an,
orko~ii biyk, moyn uzun,
cargo baslk ~on k:ula,
cargo tIn Ak-kula
~oodlrata sallptIr,
BatIr Tentekka~lptIr!!
'BatIr torom ka§tI!' dep,
'Bu nemeneboldu?' dep,
kara kanduu, kok bittiiii,
kabIlan tuugan Allmambet
ko§o ka~lp beriptir.
Ko§o ka~lp bergen son,
kIrk ~orogo ba§ bolup
klran Slrgak kallptIr.
'AId a, torom k a§tj." d ep,
'
'Bu nemeneboldul?' dep,
K()k-tekeni takImman
taydm etin boltin1:iip,
taraml§m koruntiip,
Almambetke cetti deyt:
'Sar'ala ba§mbura tur!
AstIn cerge tufa tllr!
Koy boonnday kara kan
koynuiia caman toluptur!
Kaplrdm i§i oiiuptur,
koy-ka§kamn kobii
kelet, kobij cok,
kozoy tiydi temir ok:
sap-ka§kamncanml
kelet, canml cok,
can ba§ka tiydi telmir ok!
Tuugandancoodan ka~pagan,
tu§mangakoltuk a~pagan!
Egine sakal koy~)gon,
erdinen murut alb;agan,
sakall cok taklrdl,
dini buzuk Kaplrdlkop kelet, kop Kalmak!
Sar' ala ba§tnbura tur!
Almambet, astlii (:ergetufa tur!'
195
inek kIll kadar ~ok Kalmuk YIgmma,
korku sallp saldlrdIlar!
"Allah, efendim, dii§man ka~tl,
tovbe, efendim,dii§man ka~tJ!"
"Alaman, yigidim, alaman,
Talaman, yigidim, talaman!"
Dovii§iip atJ§tllar,
kIrk yigide bakarsan,
baltalarla vuru§tular,
ba§larIm gozlerini yararak,
viicutlart yaralanarak,
koyun cigeri kadar kara kan
gogiislerine yaman dolarak...!
Ogleden sonra,ak§am iizeri,
bak sen §u bahadJrManas'a
SIrtI yiiksek, boynu uzun,
sert yiiriik, yiiksek kula at,
~evik yiiriik, Ak-kula at,
bak §akJrdaYlpg~iyor,
bahadIrdik kafa ka~lyor!!
"Bahadlrefendim ka~tl!" diyerek,
"Bu nasll oldu?" diyerek
kara kanll, mavi bitli,
kaplan dogan Almambet de
beraber ka~maktaidi.
tkisi birden ka~mca
kIrk yigide ba§ olarak
kahraman Slrgak kalml§tJ.
"Allahlm, efendim ka~u!" diyerek,
"Bu nasll oldu?" diyerek
Kok-teke'ye topugunu vurdu,
taym etini kopardl,
sinirleri goriindii,
Almambet'~ ula§u:
"San-ala'mn ba§mJ~evir!
Durdugun Jerdedur!
I<oyun cigeri gibi kara kan
gogsiine yamandolmu§!
Kafirin i§i alml§ yiiriimii§,
se~mecengaverlerin ~ogu
geldi, ~ogu yok,
JanIna degdi demir ok,
degme cengaverlerin yarlsl
geldi, yansl yok,
kal~aya degdi demir ok!
DOgaIl dii§mandanka~mayan
dii§mana hi~ teslim olmayan!
<;enesi sakalslz,
dudagmda blYlk,
yiizde sakal blrakmayan
bu dini bozuk kafirler,
Kalmuklar Ylglnla geliyor!
San-ala'nm ba§ml~evir!
Almambet, durdugun Jerde dur!"
196
MANAS DJESTANI
AHAa aH1Tbl1\ AnMaM6eT:
2210 'OMypTKaMAa OH )Kapa,
Ka6bIpraMAa KbIpK )KapaKaHpbm'aJI6aH6ap'aTaM,
KaHTeHHMeH 6yryHAY?
eHAe )Kapa 6ap 60nyn,
MeHAe)Kapa )KOKn'3KeH?
qaK 3TMe THHAH 600pra,
Tapc 3TK'a THMH AaJIbIraKaH cap'arbm aKKaM6bl?
KOH 600pbIHAaH Kapa KaH
2220 KoHHY1\aYHyn KaJIbillThIp!'
2215
)l(apa TanKaH 6y MaHac
6ypa TapTa 6epreH'Ie,
AnMaM6eT 6aTbIp YPAY'na,
'Ie1\renre 6aTKaHKapa KaH
2225 '101\ Ka3aMbIH aIIIbIMaH
'IaKblnAan KaHHan )KypynTyp!
bI3blrblHa 'IbIA'aJI6aH
AnMaM6eTmH Cap'aJIa
COOpblcblHAaarbl 6ap,
2230 aK )KYHYHeTJfMH'ne!
bI3blrbIHa 'IbIA'an6aH
)KYHY )KblAbIn KeTm' ne!
KaH 6anacbl AnMaM6eT
KaJI'IaHbill Kapan CaJ1.l\'3ne,
223 5 KaIIIKa TaMaH )KeK' eTYK
'IHpeHe Ten aJIAbl'na,
e6eKTen eAe 60nAY' na,
CapaJIaHbl KaTYY 6YTKa CaJIAblAeHT6epeH 3KeH Cap'aJIa:
2240 YSlnca, KHHH KaJIbl'lbl,
YSln6aca, KYHY-TYHYcerHC KYH
aCTblHAa'Iblrbill )KYPY'IY6epH KeTYHeH6ap'aJI6aH
Ka6bmaH ryyraH MaHacTblH
2245 Kapc anAblHaH 'IblKTbl AeHT.
Cap'aJIaAaH TYIIITY AeHT,
Typa KaJIAbl )KanbIHbln,
MoHHYHa 60TO CaJIblHbln:
, AnAa, TepeM, aH )KapKbIH,
2250To06a,
TepeM, KYH )KapKbIH,
TyyraMaH )KOOAaHKa'lnaraH,
ryIIIMaHra KonryK a'lnaraH!
KOH 600pblHAaH Kapa KaH, TepeM,
2255
KoHHYMa )KaMaH Tonynryp, TepeM!
KanbIPAblH HIIIH 01\ynTYP, TepeM!'
MaHac aHAa aH1Tbl AeHT:
'eH He AeHCHH,aH )KapKbIH, 'IOpOM,
AK-KynaHbIH 6apblHAa, 'IOpOM,
CYYAaHKopKyn KeTeCItH,'IOpOM:
2260 KaH TepeMYH 6apblHAa, 'IOpOM,
)KOOAaHKopKyn KeTeCItH,'IOpOM!
AHAaH 60nco, 6epH TapT, 'IOpOM!
Anda ayttlfi Almambet:
'Omurtkamd,~on cara,
kablrgamda brk cara-
0 zaman Almambet dedin ki:
"Omurgamda on yaram var,
kaburgamda kirk yaram var,
kaynl'albay bar'atarn,
kanteyn men btigtindti?
Sendecara b:1rbolup,
mendecaracokp'eken?
<:aketme tiydi boorga,
tars etk'a tiydli dallgakan sar'aglp :lkkambl?
Koy boonnday kara kan
koynufia uyup kallptlr!'
Cara tapkan bu Manas
bura tarta ber;gen~e,
Almambet batlr urdu' la,
~efigelgebatkan kara kan
~ofi kazandma§mday
klmlldayamlyorum bak,
bugtinti ben ne yapaYlm?
Senin de pek ~ok yaran var,
bende yara yok mil?
AtIlan §eycigerine degdi,
atllan §eydalagma degdi,
oradan san kan akmadl ml?
Koyun cigeri gibi kara kan
gogstine dol up kalml§ bak!"
Bu yarall Manas,
atlm daha ~evirmeden,
bahadlr Almambet hemen vurdu,
avcuna dolan kara kan,
kazan dolusu a§ gibi,
~ak1ldapkaYl1lap
ctirtipttir!
Izlgma ~ld' albay
Almambettin Sar'ala
soonsmda agl bar,
ak ctinilno tiydi'le!
kaynayarakta§lyordu!
Islya dayanamadl
Almambet'in Sarl-ala'sl,
slrtmda bir akl var,
bu ak kIlIanna degdi,
Izlgma ~ld'albay
ctinti cldlp ketti'le!
Kan balasl Allmambet
lslya dayanamadl,
kIllar dokilldti gitti!
Han ~ocugu Almambet
kal~aYlpkarap sald'ele,
ka§ka taman <:ek'ottik
~irene tep ald:l'la,
oboktop odo boldu'la,
Saralam katuu butka saldl deytberen eken SaT'ala:
yan gozle etrafa baktl,
~izmelerini ozengiye ge~irip
dizlerini btikmeden
dimdik durdu,
San-ala'Yl slmslkl tuttu,
cesur idi SarI-ala:
uyalsa, kiyn kall~l,
uyalbasa, ktil1lti-ttintisegis kiln
aStinda~lglp <:tirti~tiberi kottinon bar' albay
kabIlan tuugan Manastln
kars aIdman \Iktl deyt.
Sar'aladan tti~ittideyt,
tufa kaldl calImp,
moynuna boto salImp:
'AIda, torom, ay caTkIn,
tooba, torom, kiln carkln,
tuugandanco<ldanka~pagan,
tu§mangakolluk a~pagan!
Koy boonnday kara kan, torom,
koynuma caman toluptur, torom!
Kaplrdm i§i ofiuptur, torom!'
Manas anda ayttl deyt:
'Sen ne deysil1,ay carkln, ~orom,
Ak-kulamn bannda, ~orom,
suudan korkulp ketesin, ~orom:
Kan torofidtin bannda, ~orom,
coodan korku:p ketesin,~orom!
Anday bolso, beri tart, ~orom!
utamnca geride kallrdl,
utanmasagece gtindtiz sekiz gtin
oncilltik eder giderdi artlk pe§indengidemedi,
kaplan dogan Manas'm
flrladl online ge~ti.
Sarl-ala'danatladl,
durup yalvarmaya ba§ladl,
boynuna mendil sarlp:
"Allah, efendim, ay 1§lgl,
tovbe, efendim, gtin I§lgl,
dogall dti§mandanka~madm,
dti§mana hi~ teslim olmadm!
Koyun cigeri gibi kara kan, efendim,
gogstimti yaman doldurdu, efendim!
Kafirin i§i iyi gitti, efendim!"
Manas 0 zaman dedi ki:
"Sen ne diyorsun, ay I§lgl, yigidim?
Ak-kula'mn varllgmda, yigidim,
sudan korkup ka~lyorsun, yigidim.
Bu ban efendinin varllgmda, yigidim,
dti§mandan korkup ka~lyorsun, yigidim
Oyle ise haydi ileri, yigitlerim!
KDZKAl\!fAN
Mara KOurKOH
KOurYMtfO~, tfOpOMKeTYMHeHCaJIblU6epH~ep,tf°POM!'
2265 Eypa TapTTbI~,3p MaHac!
AnTaii TonrOHKeu KaJIMaK
KanTanCalIa6ePAHAeiiT,
KypM9 TOHonKHiiAHAeiiT,
haydi, pe§imden gelin, yigitlerim!"
Geri dondiirdiin, Er Manas!
Altay tolgon lop Kalmak
kaptapsala beIdi d6yt,
kiirmo tonop Iciydi d6yt,
Altay dolusu Kalmuklarm
iistiine dogru yiiriidii,
arkasma zIrhmI giydi,
tfanMaJIYyMblnTblKaJlAblAeiiT!
2270AnMa 6aurryy Koii tfarblp
crapmaluuml/~lk aldl d6yt!
Alma b~tuu koy cragIr
crakmaklItiifegini aldI!
Elma b~h kIlIcmI
KapcblnAaThInKOtirynan,
MaHacrnn ypaaH tfaKbIpaTAnTaii TOnrOHKaJIMaKTbl,
aHbltfaan CaJlAbl
~eiiT!
2275 AnMaM6eT 6aWTan6ap~bl AeiiT,
karsl/datlp koygulap,
Manastapuraan crak1ratAltay tolgon lI::almaktI,
am craapSaldld!6yt!
Almambet b~l:ap bardI d6yt,
Alf-KaHAblHKbICblHAJrrbIHaii
ryy YCTYH9THKTJfAeiiT.
Kyna 6aiiTaJIKYy 6aJIa,
Kyy 6aJIaHblH
2280 KapraJJAaj{
HHHCH
AereH6an'3KeH-
~aklrdatlp salladI,
Manas diye haYkIrIp cragIrdI,
Altay'r dolduran Kalmuklarm
hepsini birden dogradl.
Almambet b~ olup one gecrti,
Ay-kandm kIsm Altlnay
tuu iistiino tikti d6yt.
KuJ,abaytal kuu bala,
kuu balamn
Kargalday
inisid6genbal'eken-
Ay Han'rn klZI Altmayi,
tugunun ilerisinde yakalaYlp aldl.
-5ukula kIsraktaki kumaz oglan,
kumaz oglamn bir kiicriik
adl Kargalday.
erkek karde~i var,
KblpK tf°POHYHHtfHHe
KHpHnKeTKeHryp6aii6b1?
kIrk croronuni~:ine
kirip k6tken turbaybI?
KIrk yigidin arasma,
atlnt siiriip girmez mi?
)K:blnKblnapAblH)KYCTyaJIaT!
Cl/kIlardm ciistii alar!
Yl/kIlann icrindenyiiz at aldl o!
Ciiktop salgan nard'ahp,
begilikke be~t' ahp,
Yiiklii develer aldl,
beylik icrin be~ aldl,
)K:YKTen canraH HapA'aJIbIU,
2285 6enmHKKe OOWT'aJIbln,
'!-
Maga ko~kon ko~um croft,crorom- Bana bagil kuvvetler giicrlii, yigitlerim,
197
kotiimnon sahp beriner, crorom!'
Bura tarttln, Er Manas!
6eur-K9KynTaJIAanKblCT'aJIblU,
)KYKT9PYHYH
aptf'aJIbln,
)KOKTOPYHYH
6aptfa anbln,
oponoii tfaan
On)K'aJIbln,
2290oPOKtfy
CapTTbl
Kourur'aJIbln,
Kepeneiitfaan KeHTT'aJIbln,
KeTMeHtfHCapnbl Kourur'anbln
arap aJITblH,aK KYMYur
aPTHH'aJI6aii
Aa )Kype-r!
2295 MaHacKa)KenHnKenAHAeiiT.
'ATbI )KaKillbl, aii )KapKbIH,T9peM,
be~-kokiil taldalpkIst'ahp,
ciiktoriiniin arcr'ahp,
coktorunun barcraahp,
oroloy craap
orokcru
Sarttlolc'ahp,
ko~~'ahp,
be~orgiilii kIZ aldl,
yiiklerin iyisini aldl,
lazIm olanm hepsini aldl,
sarl/lp Sart'r
hep crapul
aldI,allp,
orakcrI
kIlavuz
k6reley craapkentt'aIIp,
ketmencriSarttl ko~~'ahp
agar altln, ak ktimii~
artin'albay da cilrot!
Manaska celip ik61dideyt.
sarl/lp ~ehri aldl,
kazmacI Sart'r kl/avuz ahp,
san altlnla, beyaz gtimti~ii
tlkhm tlkhm ytikletip gottirdti!
Sonra Manas'a ko~up geldi.
'Atl cak~l, ay carkIn, torom,
"Adl giizel, ay I§Igl, efendim,
e3Y )KaKurbl,KYH)KapKbIH,T9peM!ozti cak~I,kiln .carkIn, torom!K93KaMaH~blH6aJI~apbl,T9peM,
Kozkamandm haldan, torom,
AnMaJIbl-6ynaK6aillblHaH,TepeM,
Almah-bulak ba~Inan,torom,
2300 anTbI caH )KblnKbIanraH 633M,Tep9M! altl san cl/kl alJ~anbeem, torom!
kendi giizel, gtin J~lgl, efendim,
Kozkaman'rn crocuklarJ,efendim,
Almah-bulak ba§Jnda,efendim,
altl siirti at aldl, efendim!
TonoHo-6ynaK 6aurblHaH,TepeM,
Tolono-bulak ba~man,torom,
Toryc caH )KblnKbl aJIraH633M,Tep9M! togus san cl/kl algan beem,torom!
~aii
aJI6aiiKenHU633M,T9peM!
Ayday albay ke:lip beem,torom!
CooraT 6apbln aJIaiiH633M, Tep9M!'
Soogat barlp alayn beem, torom!'
2305 AHAa aiiTTbI~ 3p MaHac:
Anda ayttIn Er Manas:
'AHAaii 6onco~, aii )KapKbIH,tfOPOM,
6apca~, "Eapa KoiirYH!" Aeu, tf°POM!'
EaTblp T9p9 aiiTKaHco~,
)KenHnKeTTHKapraJIAaii.
2310 )K:enHuKecceKap~aii,
KeKtf9K93re KeneT~eiiT:
'AcanaM~blHcanaM,
aii )KapKbIH,T9peM!
'Anoo~aH 3neiiKHcanaM,
KapraJIAaii blptfblM!
Tolono-bulak b~mda, efendim,
dokuz siirii at aldJ,efendim!
onlarl stiriip gottiremiyorlar, efendim!
Gidip yagma paYJalaYlm, efendim!"
0 zaman Er Manas dedin ki:
'Anday bolson, ay carkIn, crorom, "Oyle ise ay J~lgI, yigidim,
barsaft"Bara kclygun!" d6p crorom!' haydi sen git var araya, yigidim!"
BatJrtoro aytkan son,
BahadJrefendi bOyledeyince,
c61ipketti Kargalday.
Kargalday da yel gibi gitti.
C6lip k6sseKar'galday,
Kargalday da yel gibi gidince,
Kokcrokozgo ke.Jet
d6yt:
'Asalamdln salam,
ay carklCl,torom!'
'Aloodan eleyki salam,
Kargalday Ircrlm!
Kokcrokoz'egelip dedi ki:
"Selamunaleykiim,
ay 1~lgl,efendim!"
"Aleykiimselam,
Kargalday, turktictim!
198
MANAS DIESTANI
Ai1 )!(apKbIH, bIptlbIM KapranAai1,
2315 MaHaCThIH anraH on)!(ocy KaHAai1?
MeHHH anraH on)!(ocy KaHAai1?'
AHAa ai11ThI~ KapranAai1:
'MaHaCThIrLIH Herei1H?
83~HYKYH
ai1TbIn 6epei1H-
23200n)!(O~-MHHeH Oi1POHoon!
MaHaCTbIrLIH ai1maMbIH!
Arap anTbIH, aK KYMym
apa6ara canaMbIH,
aTKa cypen anaMbIH!'
2325 )KenHn KeTm KapraJ1Aai1,
aprbIMaK aTbIH aKbIpaT.
)KenHn Ke'rKeH KapraJIAaiiAbI
KeKtleKe3 KanMaK tlaKbIpaT:
'KaHTbID aHTtlbI bIpbIMbI,
2330 Kat1TbIn ai1Tt)bI CbIpbIMbI!AtlbITKau Tepe 6epei1H!
2335
On)!(O~-MHHeH Oi1POHoon!
By MaHaCTaH He KaJ1AbI?)K YpITa KanraH Tepe anbIn,
)!(YManaHraH tlan anbIn,
tlbItJKaKTarau 6an' anbIn,
corOHO oonroH TeK'anbIn,
6bItlbIn Koi1roH 6YK' anbIn,
ceHHH on)!(o~ KYPYCYH!
23403n
)!(aKmbICbI 3n aMaH,
KanK )!(aKlIlbICbI, KanK aMaH!
ATTbIH )!(yrYH OOAapbIn,
2345
tla6yynAbI KoHony!
MaHaCTaH TapTbIn ananbI!BHp KYAaiiAau TJfnenH!'
MaHaCTbI KecTei1 tlanTbI AeHT,
KeKtleKe3AeH 6y KanMaK
qaan KenHn )!(eTTJfAei1T.
By MaHacKa )!(eTKeH~e,
2350 aTTbIH OOCbIHTapTKaHna,
Kapa KaHnyy, KeK 6HTTYY,
Ka6bInaH ryyraH AnMaM6eT
Kom KeMeK8H CLIp HaH3a
2355
KonryKKa KbICbIn anAbI nei1T,
qbI~KbIn~amKaH KynYKTY,
qbInKbInAamKaH yyn~y
Ka6bInaH ryyraH AnMaM6eT
bIprbITa Koi1yn HPAHnei1T!
epK8t1y 6Hi1K, MOHHY3YH
2360)!(opro
6acbIK tlO~ Kyna,
)!(opro TbI~ AK-Kyna,
aTKaHTaMai1 cypynTyn,
apK~aH caHbIH TVPynTyn,
36HCHH)!(arbIH 3~Kei1THn,
23653pKemTeH
MOHHYHKoHKoHryn,
6aCTbIpbIn KenAH 3p MaHac!
KapMaH anAbI~ AnMaM6eT:
Ay carkIn, lr~lm Kargalday,
Manastm al~:anolcosu kanday?
Menin algan olcosu kanday?'
Anda ayttln Kargalday:
Ay l§lgl, ttirkiiciim Kargalday,
Manas'm aldlgl ~apul ne kadar?
Ben ne kadar ganimet aldlm?" .
'Manastlgm neteyn?
Oziinniikiin aytlp bereynOlcon-minen oyron bol!
"Manas'mkinden sana ne?
Seninkini soyleyeyim!
Ganimetin batsm!
Manas'mkini soylemem!
sari alnnla beyaz giimii§ii
Manastlgm aytpamm!
Agar altln, alckiimii~
arabagasalanun,
atka siirop aI/lInIn!'
Celip ketti Kclrgalday,
arglmak atln akIrat.
Celip ketken Kargaldaydl
Kok~okoz Kalmak ~akIrat:
'Kay tip ayt~1mndl,
kaytlp aY~1 smndl!A~ltkan terebereyn!
Olcon-minen oyron bol!
Bu Manastan Il1ekaldl?Curtta kalgan tere ahp,
cumalangan ~:il ahp,
~l~kaktaganbcu'ahp,
sagona bolgOI1tek'ahp,
bl~lp koygon buk'ahp,
senin olcon kulrusun!
EI cak~ISIel alman,
kalk cak~lsl, kalk aman!
Attln ciigiin Q()danp,
~abuuldl koyolu!
Manastan tartl]) alah!Bir Kudaydan l:ileli!'
Manastl kosto~r~aptl deyt,
Kok~okozdoy bu Kalmak
~aap kelip cetti deyt.
Bu Manaska cetkende,
attln oosm tartlcanda,
kara kanduu, k5k bittiiii,
kabllan tuugan Almambet
ko~ komokoy sir nayza
koltukka kIslp :ildl deyt,
~lnkIlda~kan kiiJiiktii,
~ukIld~kan uuldu
kabllan tuugan Almambet
Irglta koyup irdi deyt!
Orko~ii biyk, moyn uzun
cargo baslk ~ofi kula,
cargo tin Ak-kula,
atkan tanday suriiltiip,
arkaday samn tiiriiltiip,
ebisin cagm eft~~eytip,
erke~teymoynun koykoytup,
bastmp keldi Er Manas!
Kannay aldlft Almambet:
0 zaman Kargalday dedin ki:
arabayadolduraYlm,
onu ala ~ektireyim!"
Y el gibi gitti Kargalday,
cins anna hayk!rarak.
Yel gibi giderken Kargalday,
Kok~okoz Kalmuk ~aglrdl:
"Bir daha soyle tiirkiinii,
soyle sozcii Slmm!
Yumu§ak den vereyim sana!
Ganimetin batsm!
Manas ne zaman ne verdi ki?
Yurtta kalan deriyi allp
i§e yaramaz ihtiyariarl allp,
ishal ~ocuklan allp,
huysa torbasl §i§mi§ tekeleri allp,
igdi§ edilmi§ bogalan allp,
senin ganimetin kurusun!
ilin iyisi ili kurtar.r,
halk!n iyisi halk! kurtanr!
Ann yiikiinii atarak,
~apuluda blrakallm!
Manasi ganimet alallm!
Tann'dan talih dileyelim!"
Manas'a dogru ko~turdu,
bu Kalmuk Kok~okoz,
~abucak geldi oraya.
Manasin JanIna gelince,
ann agzml ~ekti,
kara kanll, mavi bitli
kaplan doganAlmambet,
~ift piiskiilIii mlzragl aldl,
koltuguna slkl~tlrdl,
~uradaki~neyen atlarl,
iti§ip tepi§en oglanlan,
kaplan dogan Almambet
hep birbirine kattl!
Slrtl yiiksek, boynu uzun,
yiiriik kula all
yiiriik ~evik Ak-kula'YI
alan tan gibi panldattl,
dag k~u gibi budunu burdurdu,
hafif~e yanlanm oynattl,
teke gibi boynunu uzattlrlp,
bu alIa flrIadl Er Manas!
Almambet'i durdurdun:
2
2"
KOZKAMAJll
'ATbI )l(aKIllbI, aii )l(apKbIH, qOPOM,
e3Y )l(aKIllbI, aii )l(apKbIH, qOPOM!-
KOiiCO~qy,qOPOM,
OiiHOn Kynyn aiiCCa~qbI, qOPOM!
MeHRH aTaM )l(aKbm-6aii, QOPOM,
)l(aKbm-6aii-MRHeH
6RP TyyraH, qOPOM,
KapTaiiraH~aKe3KaMaH,qopoM,
2375 anTbIMbIIllKa qbIKKaH~a, qOPOM,
aTTaHbm canap KenreHAe, qOPOM,
aqyynaHbm Koii6ocYH, qOPOM!
KaprbIwbI 6RCKe TJfii6eCRH, qOPOM!AqyynaH6aii TYpa TYP, qOPOM!
2380 On)l(OHY KaiiTa canbI~ap, qOPOM,
on)l(O 6enyn ananbI, qOPOM,
On)l(O~OHKYPY KananbI, qOPOM,
RqR KYHyn )l(aTK~ap,
qOPOM!'
Arap anTbIH, aK KYMYW
2 3 8 5 anbIn KenRn canraH co~,
on)l(O 6enyn anraH CO~,
KaHTa )l(yp~y~, 3p MaHac.
Kene )l(aTaT 6RP )l(on~o,
MbIp~aH apKap aTbIIllbm,
23906eKTep~eH
6eKeH aTbIIllbm,
yii~y KeCTeii )l(YP~y ~eHT.
)l(on~o TYpraH 6RP YHr8
)l(eTRn 6ap~bI~, 3p MaHac:
6Rpre 6apraH KanMaKTap,
2395 6Rpre 6apraH qoponop,
aH~a Kallbln K~blnap,
apaKbl RqRn Mac 6onyn.
OIllY )!(ep~R Kapaca~,
MacTap 6onyn YPYIllTY!
24 0 0 KblHblKTaHbln KanraH CO~,
Ke3KaMaH~bIH 6anacbl
KeKqeKe3 ~ereH 6y KanMaK
apaKblra YYHY can~bl ~eHT.
AH~a TypraH KblpK qOPO,
2405 6aTblp TyyraH 3p MaHac
yYHY RqRn anraH CO~,
6RnRH6eH )l(aTbm Kan~bI ~eHT.
MaHaCTblH RQR KYHreH CO~,
2410
epKeqy 6RHK, MOHH Y3YH,
)l(opro 6aCblK QO~Kynaa
MRHe KaIllTbl~, 3p MaHac!
2415
AK-KenTe-MRHeH KeKqeKe3
MaHacTbl aTbln KeTTR ~eHTKon OpTO~OHOKTRH~R!
TRHreH )!(epR, Kapaca~,
TJfHreH )!(ep" 6apMaH:
QblKKaH )!(ep", Kapaca~,
TOryC KapblIll )l(apa~aH!
KanqblraH bln~blH KynMbl,
2420 KopKypan KeTT"~, 3p MaHac!-
199
'A.tI cak§l, ay car]<1n,~orom,
ozli cak§l, ay carkm, ~orom!-
"Adl giizel, ay l§lgl, yigidim,
kendi giizel, ay l§lgl, yigidim!
A~:uulanbaykoyslon~u,~orom,
oynop killiip ayssan~l,~orom!
Mc~ninatam Cakl;p-bay, ~orom,
Hiddetlenme, yigidim,
oynaYIP, giiliip, konu§, yigidim!
Benim atam Caklp-baY'ln, yigidim,
Caklp-bay-minen
Caktp-bay'm
karde§idir, yigidim,
ihtiyar Kozkaman, yigidim,
altml§ma girdiginde, yigidim,
atlamp sefere ~lkrnl§, yigidim,
hiddetlenmesin, yigidim!
Bedduasl bize dokunmasm, yigidim!
bir tuugan, ~orom,
kalrtaygandaKozkaman, ~orom,
altlml§ka ~Ikkanda, ~orom,
att,anIpsapar kelgt~nde,~orom,
a~1Julampkoybosilln,~orom!
KargI§1biske tiybesin, ~orom1ACjuulanbaytufa tur, ~orom!
Oll::onukayta sahl5ar,~orom,
olc:o boliip alah, ~;orom,
olc:odonkuru kalab, ~orom,
i~i kiiyiip catkand.lr,~orom!'
Ag;ar altm, ak kiirllii§
ahp kelip salgan son,
olco boliip algan :;on,
ka~{taciirdiin, Er ~l1anas.
Kele catat bir coldo,
adlrdanarkar atJ§lp,
boktordon bokon atJ§Ip,
iiydii kostoy ciirdii deyt.
Coldo turgan bir uygo
cetip bardIn, Er Manas:
birge bargan Kalmaktar,
birge bargan ~orolor,
anda kahp kaldllar,
arakl i~ip mas bolup.
O~u cerdi karasan,
mastar bolup uru§tu!
KIYlktamp kalgan son,
Kozkamandm balasl
Kok~okoz degen bu Kalmak
arakIga uunu saldl deyt.
Anda turgan kIrk ~:oro,
batIr tuugan Er Manas
uunu i~ip algan son,
bilinbey catlp kaldJdeyt.
Manastm i~i kiiygon son,
orkti<;ii biyk, moYlrluzun,
cargo baslk ~on kulaa
mine ka§tJn,Er Manas!
Ak-kelte-minen Kcjk~okoz
ManastJatlp ketti I:leytkot ortodon ok tiydi!
Tiygen ceri, karasan,
tiygen ceri baraday:
~Ikkan ceri, karasan,
togus kan~ caraday!
Ka);J<;:lgay
IldlY kuladl,
korkurap kettin, Er Manas!-
Hiddetlenme, dur, yigidim!
Ganimeti geri gotiiriin, yigitler,
ganimeti bolii§elim, yigitler.
ganimetten mahrum kalallm, yigitler,
i~i ramp tutu§uyor, yigitler!"
San alhnl beyaz giimti§ii
getirip ortaya koyunca
ganimeti bolti§tip almca,
geriye dondiin Er Manas.
Geliyor iken bir roldan,
dagdadag k~u vurdular,
tepectegeyikler vurdular,
evin yolunu tuttular.
Yolda duran bir eve
gidip vardm Er Manas.
Seninle berabergiden Kalmuklar,
seninle beraber giden yigitler
geceorada kaldllar,
rakl i~ip mest oldular.
Ne yaphlar dersen,
sarho§ olup, vuru§tular!
Hiddetlenip ktzl§tllar.
Kozkaman..n ~ocugu.
Kok~okoz denen bu Kalmuk,
raklya zehir aklth,
oradaki kIrk yigit hep,
bahadlr dogan Er Manas da
hepsi bu zehiri i~ti,
kendini bilmez yatlp kaldllar.
Manas..n i~i yamyordu,
Slrtl ytiksek boynu uzun,
sert yiirtiyti§1ti btiytik kula'ya,
binip ka~tm Er Manas!
Kok~okoz Ak-kelte'yi
Manas..n arkasmdan attl,
kolunun ortaslndan vurdu!
Degdigi yere bakarsan,
degdigi yer kiirek gibi.
~Iktlgl yere bakarsan.
dokuz karl§ yara gibi!
attanyere yuvarlandt,
hlrtldlyordunsun Er Manas!
i~~i
MANAS JDESTANI
200
-YwAe )KaTKaH KaHblKeW
KepeTHHAe6HneT AeWT,
KaH TeMHp Aapbl anaT AetiT.
MaHaCTbl KeCTeO canaT AewT.
2425 KeK-AocKoKryH aCTblHAa
6aTbip ryyraH MaHaCKa
)KeTe KenHO )KaTTbIAewT.
KatiHaTMa Kapa AapblHbl
KatiHaTbID KyiiAy )Kapara:
2430 cypTMe Kbl3bln AapblHbl
cyp-ryo KOifAy MaHacKa.
MeKeAern KaH-KO)KO
)KeTe KenAH MaHacKa.
KYH OH 3KH 6onroHAo
2435 TVH OH 3KH 60nroHAo,
)KaKlIIbI 60nAY~, 3p MaHac!
AHnaHa Kapaca~,
enrOH 3KeH KblpK tJopo!
2440
AHAa arnbl~, 3p MaHac:
')Kaf\rblc KaHmO )KypetiH,
)KacaraHAaH mnetiH,
)KaCaraHAaH )Kap 60nco,
)KaM oonHtiSi KonAOCO,
KblpK tJOpOMAYmnetiH!'
2445 ATKa MHHHOKeTnt AetiT,
MeKere 6apblO )KeTnt AewT.
MeKeAerH )KelTH 3I1IHK,
)KeTTH 311IHKKeCHWHAbl,
TeropOKTYH TOpor6yptJYH
2450TepT aWJIaHaKbIAbIPAbl:
'KblJI6araHblM )KOr-3JIe
)Ka~rbIC KaHTbln )KYPOMYH?
)KacaraHAaH )Kap 60JIco,
)KaM OOJIHWSI
KOJIAOCO,
2455 KblpK tJOpOMAYmJIeWMHH!'
)Kep aCTblHAa KHp6ereH,
3p Ha3ap THwreH KYJI 3KeH,
KYAaw KblJIraH 3P 3KeH:
2460
KblpK tJopo TYPAY,THpHJIAH!
'MaHaCTaw3pre 6apaJIbl!' Aen,
aTKa MHHHn KeTTH AeWT,
MeKere 6apbln )KeTTHAeWT.-KaHblKew YWYHAe)KaTbln,
2465
TYHAe TYIIITY KepAY AewT.
'EaTblp TepeM KeJIAH!' Aen,
2470
'EynKYJIAeKTYH TapTTbI!' Aen.
'3~reH-33CH 6HWK60c opAoro
Ka6blJIaHMaHac KeJIAH!' Aell,
'KaK TOpYMHOH6allIblHAa
'EallITarblAaw 60JIAY!' Aen,
60JIOT erG )KaTTbI!' Aen,
'KOWHYMa KaTbin anAhIM!' Aen
'Ey HeMeHe 60JIOT?' Ael1.
'TYIIIYMAY KHMre aWTaM?' ]\en.
-Uydo catkan Kamkey
keretinde bilet deyt,
Kan Temir darl alat deyt.
Manastl kostop salat deyt.
Kok-doskolktunastmda
batlr tuugan Manaska
cete kelip cattl deyt.
Kaynatma }:aradanm
kaynatlp kuydu caraga:
siirtmo kIztl danm
siirtiip koyclu Manaska.
Mekedegi I<:an-koco
cete keldi Manaska.
Kiin on eki bolgondo
tUn on eki bolgondo,
cak§1bolduii, Er Manas!
Aylana karn~an,
olgon ekeDkIrk ~oro!
Anda ayttln, Er Manas:
'Cangls kantip ciiroyn,
Casagandantileyn,
Casagandancar bolso,
cam ooliyya koldoso,
kIrk ~oromclutileyn!'
Atka minip ketti deyt,
Mekege barlp cetti deyt.
Mekedegi c,6ttie§ik,
cetti e§ikke siyndl,
togoroktUn tort bur~un
tort aylana ~ldlrdl:
'Ktlbagamm cog-ele
cangls kantlp cUromiin?
Casagandancar bolso,
cam ooliYY~1koldoso,
kIrk ~oromdu tileymin!'
Cer astmda kirbegen,
Er Nazar tiygen kul eken,
Kuday kllgan er eken:
kirk ~oro turdu, tirildi!
'Manastayerge barall!' dep,
atka minip ~;ettideyt,
Mekege banp cetti deyt.-Kamkey tiytindo catlp,
ttindo tti§tti Icordtideyt.
'Batlr torom keldi!' dep,
'Ba§tagldayboldu!' dep,
'Btilktildoktun tarttl!' dep.
'Engen-eesi biyk bos ordogo
kabllan Manas keldi!' dep,
'Kak tortimrlon ba§lnda
bolot ogo cattl!' dep,
'Koynuma katlp aldlm!' dep,
'Bu nemenebolot?' dep.
'Tti~timdti kimge ~lytam?' dep.
Evde kalan Kamkey'in
iyine dogmu§, bilmi§ti bunu,
Ran Temir'in ilacml allp,
Manas'a gotiiriip vereyim dedi.
Kok-doskok'un altmda
bahadlr dogan Manas'a,
yeti§ip geldi.
Kaynatmallk kara ilacl
kaynatIp stirdti yaraya;
stiriilecek kIzI! ilacl da
stirdti Manas'a.
Mekke'deki Kan-koco,
yeti§ip geldi Manas'a.
On iki gtin geyince,
on iki gece olunca
iyile§tin Er Manas!
Etranna bakImnca
kIrk yigit olmti§tti!
0 zaman dedin ki Er Manas:
"Yalmz nasI! ya§lyaYlm?
Yaratan'a yalvaraYlm,
Yaratanlm yar olursa,
ttim evliyalar yardlm ederse,
kIrk yigidimi geri isteyeyim!"
Atma binip gitti,
Mekke'ye varlp girdi.
Mekke'nin yedi kaplslda,
her kaplda dua etti,
Mekke'nin dort bucaglm
dort defa dola§tl:
"Yapmadlglm i§ kalmadl,
§imdi nasll yalmz giderim?
Yaratan bana yar olursa,
ttim evliyalar yardlm ederse
kirk yigidimi geri istiyorum!"
Ri~ yer altIna girmemi~ olsa da
Er Nazarln sevdigi bir kuldu,
Allahln yarattlgl bir erdi:
kirk yigit kalktl dirildi!
Er Manas'a gidelim dire,
atlara binip ~Iktllar,
Mekke'ye vanp girdiler.
Kamkey evdeydi,
gece bir rtiya gormii~tii.
"Bahadlr efendim geldi,
i~ler eskisi gibi oldu.
banasarI!dl!" dedi,
"Biiyiik kapI!1ak saraya
kaplan dogan Manas girdi!" dedi
"Benim efendimin ba~lnda
~elikten bir ege vard.,
allp koynuma attlm onu!
Bu ne demek olsa gerek!
Riiyaml kime soyleyeyim?