docweisse flecken
download 
Report Transcription
weisse flecken
[ WEISSE FLECKEN ] Nasza gazeta wypełnia luki prasowe z okresu narodowego socjalizmu gazeta autorstwa 70 uczniów z polski, niemiec, czech i austrii Wydawca: step21 – Initiative für Toleranz und Verantwortung // www.step21.de Prawo do bycia człowiekiem 60 lat Deklaracji Praw Człowieka – spojrzenie wstecz Ina Ho Yee Bauer, Julia Grabińska, Jakub Kavánek i Johanna Schröder Powszechna Deklaracja Praw Człowieka święciła w grudniu 2008 roku swe sześćdziesiąte urodziny. Ale kto gratulował? Kto przyniósł prezenty? N iewielu. Liczne gazety pisały na ten temat, jednak wśród nas, młodych, prawie nikt nie zwrócił uwagi na ten jubileusz. Czy dzisiejszego społeczeństwa nie interesują już prawa człowieka? „Nieźle nam się powodzi“, słyszymy coraz częściej, „a jeżeli coś się zdarzy, to niech troszczą się o to politycy“. Wygląda na to, że sześćdziesiąt lat pokoju w Europie sprawiło, że staliśmy się zbyt wygodni, by spojrzeć poza czubek własnego nosa. Podczas naszej pracy związanej z projektem step21 [Weiße Flecken] badaliśmy to, co działo się w czasach narodowego socjalizmu w naszej ojczyźnie. Jedno jest dla wszystkich losów wspólne: pogwałcenie podstawowych praw czowieka. Każdy wie, że istnieje coś takiego, jak prawa człowieka, niewielu jednak, że rezolucja na ich temat uchwalona została uroczyście w roku 1948. Państwa członkowskie Organizacji Narodów Zjednoczonych zobowiązały się wówczas szanować te prawa, by zapobiec w ten sposób, i to na zawsze, takim okropnościom, jakie zdarzyły się w czasach Trzeciej Rzeszy. To prawdziwa zdobycz – spojrzenie w głąb historii pokazuje nam, jak ważne są prawa człowieka dla demokracji, godności ludzkiej i pokoju. Od jesieni 1938 roku każdy Żyd na terenie Trzeciej Rzeszy musiał używać drugiego imienia – Israel albo Sara. Ta publiczna stygmatyzacja była zaledwie początkiem bezgranicznego szeregu szykan, na końcu których stało okrutne ich wymordowanie w obozach koncentracyjnych. Zupełnie inne życie oczekiwało dzieci urodzone w ośrodkach Lebensbornu. Dzięki ich „aryjskiej rasie“ miały stać się one elitą Rzeszy Niemieckiej. Widać tu wyraźny podział społeczeństwa w czasach narodowego socjalizmu na ludzi „dobrych“ i „niewartych, by żyć“. Bezpośrednią reakcją na tę poniżającą człowieka ideologię jest artykuł 1 Deklaracji Praw Człowieka, który mówi „Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw.“ Artykuł 3 podkreśla, że „każdy człowiek ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa swej osoby.“ Większość z nas może dzisiaj bez obawy wyjść z domu i swobodnie rozporządzać swoim życiem. To, co nam się wydaje oczywistością, musiało także w Europie zostać wywalczone. Jeszcze przed dwudziestoma laty nie byłoby rzeczą łatwą zgromadzić czeską, austriacką, polską i nie- ła zastrzelona na moskiewskiej ulicy rosyjska dziennikarka Anastasia Baburova. Pisała ona dla krytycznej wobec rządu gazety Novaya Gazeta. Jej przypadek nie jest żadnym wyjątkiem: na całym świecie zostało zamordowanych sześćdziesięciu dziennikarzy, kilkuset zostało aresztowanych bądź zastraszonych. To tyko oficjalne liczby – te nieoficjalne są o wiele wyższe. Do czego doprowadzić może ucisk i pogwałcenie wolności wyrażania poglądów pokazują doświadczenia Trzeciej Rzeszy. NSDAP kontrolowała wszystkie media i prześladowała inaczej myślących, by przymusowo ujednolicić społeczeństwo. Artykuł 19 Deklaracji Praw Człowieka gwarantuje, że „każdy człowiek ma pra- Czerwiec 2009 r. wieka są rzadko omawiane i dyskutowane w trakcie zajęć szkolnych. Czy musi zdarzyć się znowu, przez państwo bezprawia spowodowana katastrofa, jak druga wojna światowa, byśmy uświadomili sobie wartość praw człowieka? Uświadomić wartość praw człowieka W zasadzie musimy jedynie otworzyć oczy, ponieważ dyskryminacja ma miejsce każdego dnia. W Niemczech wskazuje na to rosnąca liczba napadów na obcokrajowców, w Czechach często ograniczany jest dostęp do nauki i systemu ochrony zdrowia dla społeczności romskiej. Istnieją oskarżenia dotyczące tortur w więzieniach austriackich, a w Polsce zauważalny jest klimat nietolerancji wobec homoseksualistów. Jeżeli prawa człowieka będą deptane, jeżeli jednostka nie może być równa w swej godności i prawach, bo nie jest traktowana jako indywidualność, lecz jako obiekt – wtedy jest ona, bez jakiejkolwiek ochrony wydana państwu lub społeczeństwu i staje się tym samym łatwą ofiarą dyskryminacji i ucisku. Z czasem przestaje ona być człowiekiem. Nie powinniśmy zadowalać się tym, że prawa człowieka istnieją na papierze, musimy na ich rzecz działać! Każdy człowiek musi wiedzieć, których praw nikt mu nie może zaRedaktorzy z Polski, Niemiec, Czech i Austrii uczą się w grach nawzajem języków. Pierwsza konferencja brać. Nasza histo[Weiße Flecken] w Hamburgu, listopad 2008 r. Zdjęcie: Bente Stachowske ria ma jeszcze wiele miecką młodzież w projekcie takim, wo do wolności opinii i do jej wyraża- „białych plam“, gdzie prawa człowiejak step21 [Weiße Flecken]. nia“. Przykłady te pokazują, że sfor- ka gwałcone są i będą. Ta gazeta poPrześladowania i niesprawiedli- mułowania Deklaracji Praw Człowie- kazuje nam, że wyciągamy wnioski z wość zdarzają się nadal, a ci odważ- ka są ponadczasowe a ich zawartość historii i jesteśmy w stanie ulepszać społeczeństwo – prawa człowieka ni, którzy walczą przeciwko nim, ży- jest zawsze aktualna – przynajmniej ją w ciągłym niebezpieczeństwie. w teorii. Mimo, iż są one bazą demo- są tu pierwszym i bardzo ważnym Niedawno, w styczniu 2009 r. zosta- kratycznego państwa, prawa czło- punktem oparcia. 2 SŁOWO POWITALNE 60 lat Republiki Federalnej Na drodze Niemiec – 20 lat po upadku muru – 10 lat inicjatywy step21 Sonja Lahnstein Angela Merkel 2009 to dla Niemiec pamiętny rok: 60 lat temu powstała Republika Federalna, 20 lat temu runął mur berliński. Dr Angela Merkel, Od 60 lat Kanclerz Niemiec respektowanie praw człowieka zapisane jest w Ustawie Zasadniczej. Jubileuszowy rok 2009 jest prawdziwym powodem do radości i do świętowania. Uświadamia on nam, jak nieocenionym i bynajmniej nie oczywistym darem jest możność życia w warunkach pokoju i wolności. Nie da się przecież zapomnieć, że zanim niespełna dwadzieścia lat temu zjednoczenie Niemiec stało się wreszcie faktem, przez całe dziesięciolecia kraj nasz rozdzielał mur z zasiekami. Upadek żelaznej kurtyny zlikwidował nie tylko sztuczny podział Niemiec, lecz przybliżył nas także do naszych wschodnich sąsiadów. Bez tego otwarcia się nie mo- glibyśmy świętować pięć lat temu rozszerzenia Unii Europejskiej na wschód. Bez niego w skład zespołu redakcyjnego gazety [Weiße Flecken]/[Białe Plamy] nie weszliby polscy i czescy dziennikarze. Od dziesięciu lat Inicjatywa step21 pomaga dzieciom i młodzieży wyrosnąć na świadome swej odpowiedzialności osobowości. Oferując ciekawe projekty, inicjatywa zachęca do występowania przeciwko bezprawiu, dyskryminacji i przemocy oraz opowiadaniu się po stronie prawdy. I tak do trzeciego, nowego wydania gazety [Weiße Flecken] pochodząca z czterech krajów młodzież wyszukała w historii swoich ojczyzn „białe plamy“. Bardzo serdecznie dziękuję młodemu pokoleniu dziennikarzy za jego duży wysiłek włożony w poszukiwania i redagowanie tekstu. Wszystkim, którzy angażują się dla inicjatywy na rzecz tolerancji i odpowiedzialności, życzę dalszych sukcesów w ich godnej naśladowania działalności. spis treści Prawo do bycia człowiekiem Ina Ho Yee Bauer, Julia Grabińska, Jakub Kavánek i Johanna Schröder........................... 1 Byli redaktorzy donoszą Aniela Trojanowska, Michele White, Arkadiusz Blaszczyk, Lukáš Boček ................................ 6/7 60 lat Republiki Federalnej Niemiec –20 lat po upadku muru – 10 lat inicjatywy step21 Kanclerz Angela Merkel .................2 Narodowosocjalistyczna propaganda i jej skuteczność Norbert Frei.................................8/9 Na drodze Sonja Lahnstein ..............................2 Historie przygraniczne: Spotkanie redakcyjne w Słubicach Milan Neužil i Katharina Preisner ................................... 10/11 „Zeuropeizować“ doświadczenia Marek Prawda, Ambasador Rzeczpospolitej Polskiej w Niemczech ...... 2 Ferie w bunkrze führera Andrea Röpke ...............................12 Projekt step21 [Weiße Flecken] Z mapą krajów uczestniczących w projekcie .....................................3 Na temat step21 ............................4 Od „aktu barbarzyństwa“ do aktu człowieczeństwa Michael Naumann ..........................5 Przeciwko Romom, Izraelowi i „bombowemu terrorowi“ aliantów Ondřej Cakl ...................................13 Wspierający projekt ..............14/15 Niezapomniane doświadczenia Małgorzata Kalarus ......................16 Impressum ...................................16 Ponad dziesięć lat temu młodzi ludzie zdecydowali o nazwie naszej inicjatywy step21: za pomocą małych kroSonja Lahnstein, inicjator- ków kształtować 21 ka i prowadząca step21 wiek. Nie przeczuwaliśmy wtedy, jak trafnie ta nazwa będzie w rzeczywistości odzwierciedlać serce, sedno i program naszej pracy. Prawie 900.000 dzieci i młodzieży, za pomocą ponad 300 projektów poczyniło te kroki. W ten sposób wskazali oni jasno określoną drogę w kierunku większej tolerancji i odpowiedzialności oraz ozdobili ją różnobarwnymi kamieniami milowymi. Nazwę step21 wypełnili życiem. Żaden inny projekt step21 nie demonstruje tego lepiej niż gazeta [Weiße Flecken] w swej trzeciej edycji i z siecią ponad dwustu młodych ludzi, z czterech krajów. step21 [Weiße Flecken] stał się prawdziwym miejscem spotkań dla młodych ludzi z centrum Europy, którzy mimo historycznych, kulturowych i językowych różnic, angażują się na rzecz wspólnej sprawy. Przekraczają oni granice krajów i spotykają się w różnych miejscach. W swych rodzinnych miastach spotykają się z nielicznymi pozostałymi, często zapomnianymi świadkami historii oraz z ich potomkami, stwarzając im fo- step21 [WEISSE FLECKEN] rum do wypowiedzenia się. Wypełniają białe plamy historii dogłębnie udokumentowanymi reportażami. A co najistotniejsze, za pomocą wspólnej gazety [Weiße Flecken], przedstawiają te historie opinii publicznej i swemu otoczeniu. W ten sposób docierają do jeszcze większej liczby ludzi: rodziców, nauczycieli, sąsiadów, uczniów ze swoich szkół, jak również do swych kolegów-profesjonalistów – dziennikarzy z lokalnych gazet. W drodze do celu należy często załagodzić niejeden konflikt, wypracować sobie i określić własną pozycję, być otwartym i chcieć dowiedzieć się czegoś na temat innych krajów, ich historii i tożsamości. Nie jest to łatwe, ale na koniec dochodzi się do przekonania, że w zasadzie więcej nas łączy niż dzieli. I jest przecież gazeta [Weiße Flecken], a ona przepełnia dumą tych wszystkich, którzy pracowali przy jej redagowaniu, a także i nas, zespół step21. step by step, krok po kroku, by umożliwiać młodemu pokoleniu przeżycie i przyswojenie wspólnych europejskich wartości – to cel inicjatywy step21. Dziękujemy z całego serca naszym dotychczasowym protektorom za to, że mogliśmy do dziś realizować nasze cele. Ale droga jest jeszcze długa. W Europie pojawiają się na niej coraz to nowe przeszkody w postaci ksenofobicznych i nacjonalistycznych tendencji. Również w imieniu zaangażowanych dzieci i młodzieży wyrażamy nadzieję, że nadal będziemy wspierani przez naszych protektorów po to, abyśmy mogli dalej iść naszą drogą. „Zeuropeizować“ doświadczenia Marek Prawda Ile historii potrzebuje naród, aby żyć w zgodzie z samym sobą i swoimi sąsiadami? Tyle, ile jest niezbędDr Marek Prawda, ne, aby zaAmbasador Rzeczpospoli- pobiec zanikowi patej Polskiej w Niemczech mięci, ale także podkreślić, że chodzi przede wszystkim o życie. Narody miały zbyt wiele różnych doświadczeń. Być może jednak uda się „zeuropeizować“ ich doświadczenia, jeśli staną się trwałą przestrogą i dadzą nam odwagę do wspólnego przeciwstawiania się możliwym katastrofom; jeśli będziemy gotowi do zmagania się z mrocznymi kartami własnej historii. Młodzi ludzie uczestniczący w projekcie step21 dowiadują się, jak ważna jest świadomość historyczna. PROJEKT step21 [WEISSE FLECKEN] 3 Projekt step21 [Weiße Flecken] IDEA Weiße Flecken (białe plamy) – to historie, których nie wolno było opowiadać w czasach narodowego socjalizmu. Pamięć o nich zaginęłaby na zawsze, gdyby nie naoczni świadkowie, którzy od Brna po Zabrze, od Klagenfurtu do Mainz przeżyli i doświadczyli ten czas – i o nim opowiadzieli. Z inicjatywy step21 młodzież prowadziła wywiady z ostatnimi żyjącymi świadkami historii, przeszukiwała archiwa i zadawała pytania, których nikt nigdy wcześniej nie zadawał. Wynikiem tej pracy są odpowiedzi uzyskane na podstawie ich własnych badań, redakcyjnie opracowane i opublikowane w trzecim już wydaniu gazety step21 [Weiße Flecken]. step21 [Weiße Flecken] to siedemdziesięciu młodych ludzi z czterech europejskich krajów. Podzieleni na piętnaście grup redakcyjnych, prowadzili w swych miejscach zamieszkania badania nad zdarzeniami, które w prasie narodowosocjalistycznej były przemilczane, lub też przeinaczane przez ówczesną zaciekłą propagandę. Swoim krytycznym spojrzeniem wstecz przyczynili się do poszerzania ogólnej wiedzy na temat Holocaustu. Swymi osobistymi relacjami młodzi redaktorzy zachęcają czytelników w różnych krajach do historycznie pogłębionego zaangażowania się w sprawy demokracji, praw człowieka, wolności słowa i odpowiedzialnego dziennikarstwa – w wartości, które i dziś bywają zagrożone. step21 [Weiße Flecken] – to gazeta, która przekracza granice, to projekt, który łączy. Od dziesięciu lat step21 zachęca młodych ludzi, by poprzez udział w podobnych projektach, działali w sposób odpowiedzialny i tolerancyjny. Oni bowiem są tym pokoleniem, które kształtować będzie przyszłość jednoczącej się Europy. W pracy, zainspirowanej i zorganizowanej przez step21, przyszłych dziennikarzy wspomagali profesjonaliści z dziedziny dziennikarstwa, fotografii i historii. W trakcie warsztatów dali im oni do ręki odpowiednie, niezbędne narzędzia. Powstały dziennikarsko dojrzałe artykuły, które czasami wywołują dreszcz grozy. Projekt wsparło osiemnaście znanych osobistości z dziedziny mediów, nauki i kultury, które poprzez swój patronat przyczyniły się do rozpropagowania w szerokich kręgach społeczeństwa tak wielkiego zaangażowania młodzieży. Zrealizowanie projektu było możliwe dzięki wspaniałomyślnemu wsparciu ze strony BILD hilft e. V. „Ein Herz für Kinder“, Fundacji „Pamięć Odpowiedzialność i Przyszłość“, Fundacji ZEIT-Stiftung Ebelin i Gerd Bucerius, Funduszowi Przyszłości Republiki Austrii, Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej i NiemieckoCzeskiej Fundacji Przyszłości. Partnerami projektu są Ośrodek KARTA z Warszawy i czeskie stowarzyszenie Živá paměť o. p. s. z Pragi, które wspierały polskie i czeskie grupy podczas badań i pomagały im w znalezieniu świadków historii. PRZEBIEG Lipiec – wrzesień 2008 r. Start: Mając w pamięci sukces pierwszych gazet [Weiße Flecken] z lat 2006 i 2008, step21 szuka dla trzeciego wydania, tym razem w czterech krajach, młodych dziennikarskich zapaleńców jednocześnie zainteresowanych historią. Październik 2008 r. Na biurku step21 piętrzą się zgłoszenia. Widać w nich wielkie zaangażowanie, a jednocześnie wiele dobrych pomysłów ich młodych autorów. Dyskusjom nie ma końca. Wybór okazuje się trudny. 15 października Skład nowej redakcji jest gotowy! Siedemdziesięciu młodych dziennikarzy zanurza się w historię swych miejscowości, w bagażu mając obszerny przewodnik ze wskazówkami do pracy, ogromną ciekawość i motywację. 28 listopada – 1 grudnia 2008 r. Trzy dni warsztatów i dyskusji. 70 młodych redaktorów jedzie na konferencję [Weiße Flecken] do Hamburga. Historycy, dziennikarze i fotografowie dostarczają im niezbędnej wiedzy do redagowania gazety. Grudzień 2008 r. – luty 2009 r. Praca wre: młodzież prowadzi badania w archiwach i centrach dokumentacji, prowadzi wywiady z ekspertami i świadkami historii. Wkrótce powstają pierwsze wersje tekstów. 19 – 23 lutego 2009 r. Konferencja redakcyjna w Słubicach. Każda z grup wysyła swego przedstawiciela do polskiego miasteczka leżącego naprzeciw Frankfurtu nad Łukasz (16) z Zabrza i Johanna (19) z Wiesbaden podczas konferencji [Weiße Flecken] w Hamburgu, listopad 2008 r. Zdjęcie: Bente Stachowske Odrą. Spoglądając na graniczną rzekę pracują oni w Collegium Polonicum, szlifując pod opieką doświadczonych dziennikarzy i historyków swoje strony gazety. Inni piszą artykuł przewodni i szukają w nadgranicznym mieście historii na temat polsko-niemieckiego sąsiedztwa. Marzec – kwiecień 2009 r. Końcówka: doszlifowywanie tekstów i wybór zdjęć – końcowa redakcja jest bardziej niż dokładna. Do Hamburga docierają również artykuły z Aachen, Ostrawy i Olkusza. Mimo, że nie były one przewidziane w projekcie … Maj 2009 r. Layout, tłumaczenia, ostatnie korekty. Gazeta – strona po stronie – nabiera kształtu. Napięcie rośnie. 17 czerwca 2009 r. Prosto z drukarni: 30.000 gotowych egzemplarzy gazety step21 [Weiße Flecken] leży w drukarni w Lüneburgu – obok nich po trzy tysiące egzemplarzy specjalnego dodatku gazety w języku czeskim i polskim. 30 czerwca 2009 r. Wielki finał: po dziewięciu miesiącach skoncentrowanej pracy młodzi dziennikarze przedstawiają swą gazetę w Berlinie. Pierwszą czytelniczką jest kanclerz Angela Merkel. W rozmowie z młodzieżą dowiaduje się niejednego o ich doświadczeniach. Wspólne świętowanie ze znanymi patronami, opiekunami, tutorami, świadkami, sponsorami i dalszą setką młodzieży. Gazetę step21 [Weiße Flecken] można od zaraz zamówić w redakcji step21. Jej egzemplarze otrzymają szkoły, miejsca pamięci i zainteresowane osoby z Niemiec, Austrii, Polski i Czech. Nauczyciele mogą zamówić zestawy dla klas, łącznie z dla tego celu opracowanym zeszytem, umożliwiającym wielowarstwową edukację i pracę z gazetą [Weiße Flecken]. A kto zamierza się udać na poszukiwanie „białych plam“, otrzyma od step21 obszerny we wskazóki przewodnik. 4 STEP21 step21 [WEISSE FLECKEN] Na temat step21 Cel naszej pracy: Wrogie, skierowane przeciwko obcokrajowcom ataki z lat dziewięćdziesiątych stały się bezpośrednim powodem powstania w 1998 roku inicjatywy pożytku publicznego step21. Od dziesięciu lat, przy pomocy nowatorskiego programu opartego na pedagogice medialnej, wspieramy dzieci i młodzież w rozwijaniu świadomości i siły charakteru, tak, aby mogli stać się dla społeczeństwa wzorem do naśladowania. Nasze założenie to empowerment! niących się kolorem skóry czy wyznaniem odwagę cywilną, po to, by dzieci i młodzi ludzie mieli odwagę głośno protestować przeciwko niesprawiedliwości, dyskryminacji i przemocy pleksowy, na przykład Przyszłość / Tożsamość, czy też Obrazy świata / Świat obrazów i utwierdzają dzieci i młodzież w tym, aby świadomie i w pełni odpowiedzialności wkraczali w przyszłość. Domeny naszej pracy: Nasz program opiera się na tematach z życia codziennego dzieci i młodzieży. Jego istotnymi elementami są boksy medialne, jak również rozmaitość projektów i konkursów. step21 umacnia: wiarę w siebie i odpowiedzialność, po to, by dzieci i młodzi ludzie zrozumieli swą ważną rolę we wspólnym kształtowaniu społeczeństwa i aby w aktywny sposób ją realizowali tolerancję i szacunek, po to, by dzieci i młodzież otwarcie i z szacunkiem odnosili się do obcokrajowców, jak również do ludzi róż- 1. Boksy medialne są to nowatorskie zestawy do zajęć w szkołach i placówkach młodzieżowych. Składają się one z jednostek dydaktycznych z należącymi do nich różnymi mediami i programami komputerowymi, za pomocą których dzieci i młodzież mogą redagować własne audycje radiowe, tworzyć komiksy i kompozycje muzyczne. Boksy medialne ujmują różne tematy w sposób kom- 2. Nasze projekty zachęcają dzieci i młodzież do aktywności. Rozwijają one kompetencje społeczne i medialne, a także popierają dialog między młodymi ludźmi różnych kultur, statusu społecznego i narodowości. Charakterystyczne dla naszych projektów jest to, że są one zorientowa- ne na pracę w grupach i na sukces. Tak na przykład projekt [Vorbilder] dał okazję młodym ludziom zastanowić się, co i kto jest dla nich wzorem, w projekcie [DO !T] uczniowie szkół podstawowych mogli zrealizować pomysły na temat ich przyszłości, a przy [Fairlink.de] dzieci i młodzież opracowali internetowy kodeks postępowania z szacunkiem. Nasze sukcesy: W ciągu ostatnich dziesięciu lat, za pomocą trzystu regionalnych, jak również międzynarodowych projektów i konkursów dotarliśmy do ponad 900.000 młodych ludzi oraz dokładnie 13.000 szkół i placówek dla młodzieży. W naszej pracy wspierali nas honorowi współpracownicy, fundacje, znane osobistości i firmy. Patronem honorowym inicjatywy step21 jest prezydent Niemieckiej Republiki Federalnej, Horst Köhler. step21 – Krok po kroku kształtować 21 wiek! Zespół step21 [Weiße Flecken]. Od lewej: Kirsten Pörschke, Johanna Drescher, Christoph Zielinski, Agata Frank i Armin Krahl. Nie na zdjęciu: Lena Knäpple. Zdjęcie: Bente Stachowske step21 [WEISSE FLECKEN] POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA 5 Od „aktu barbarzyństwa“ do aktu człowieczeństwa Michael Naumann K toś, kto mówi na temat historii Deklaracji Praw Człowieka w XX wieku, musi zwrócić szczególną uwagę na narodowosocjalistyczne ludobójstwo dokonane na Żydach Europy. Poprzez wymordowanie Żydów i podbój słowiańskich krajów aż do Uralu Niemcy dokonali, i to bez specjalnych konfliktów z sumieniem, eksterminacji stu milionów ludzi, w tym również niepełnosprawnych i innych „nieudolnych“ Niemców w kraju. Judaizm – jako religia i jako żywa grupa ludzka – nie miał nigdy więcej „podważyć moralnie“ niemieckiej woli zabijania. To również z tego powodu Hitler postanowił usunąć Żydów z organów sprawowania władzy, a następnie dokonać ich fizycznej likwidacji. Adolf Hitler w żadnym wypadku nie traktował siebie jako jednego z największych przestępców, lub jako kogoś, kto w nieumiarkowany sposób wykracza przeciw żydowsko-biblijnym prawom świętości życia, lecz jako ich planowego likwidatora. W obliczu potencjalnego militarnego zwycięstwa wprowadził on w życie prawo do likwidacji całych narodów, radykalnie zmieniając tym samym obowiązujący międzynarodowy porządek prawny. Przynajmniej pierwsze posiedzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych sprawiały wrażenie, że dokładnie w ten sposób zrozumiano jego zamiary. Wiadomo, że w grudniu 1948 roku, w ciągu zaledwie dwu dni wzniesiono ofiarom Holocaustu dwa pomniki, jako drogowskazy na przyszłość, na mocy obowiązujących w myśl prawa międzynarodowego przepisów. Zabrakło jednak w nich odpowiednich mechanizmów sankcji. Lukę tę wypełnić miał Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze. Nowe stare prawo Historycznemu, narodowosocjalistycznemu krokowi w kierunku zniesienia zakazu zabijania, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 roku przeciwstawiła swoją najistotniejszą zasadę: „Każdy człowiek ma prawo do życia!“ (artykuł 3). W drugim zdaniu preambuły Holocaust, jako bezpośredni powód powstania Deklaracji, nazwany został dobitnie „aktem barbarzyństwa“. Właściwym autorem Powszechnej Deklara- cji Praw Człowieka był René Samuel Cassin (1887–1976), sefardyjski Żyd i francuski prawnik. Przed hitlerowskimi Niemcami udało mu się uciec do Londynu. Swoją ustawą nie zmienił „biegu świata“, ale sformułował prawo wszyskich ludzi do nowej epoki, do etycznej odnowy cywilizowanego społeczeństwa wszystkich państw. Od tej pory nowe przykazanie „nie zabijaj“ dotyczyło nie tylko Niemców, lecz wszystkich narodów świata. Drugi pomnik dla ofiar Holocaustu ustanowiła Organizacja Narodów Zjednoczonych 9 grudnia 1948 ro- Jednogłośne przyjęcie w 1948 roku konwencji Lemkina przeciwko ludobójstwu miało swoją cenę. Przed zabijaniem mają być chronione grupy „narodowe, etniczne, rasowe i religijne“. Grupy prześladowane z powodów politycznych czy ekonomicznych nie zostały wymienione w tym dokumencie. Miliony zamordowanych ludzi, posiadających w XX wieku w krajach marksistowsko-leninowskich jakąkolwiek własność, zniknęły w ten sposób z pola widzenia. Od kapitulacji Niemiec w maju 1945 roku zdokumentowano co naj- Muzułmańska Bośniaczka klęczy, płacząc na grobie członka rodziny, podczas uroczystości w dniu 20 września 2003 r., upamiętniających 107 zidentyfikowanych ofiar masowego mordu dokonanego w Srebrenicy podczas wojny w Bośni w lipcu 1995 r., w trakcie której wymordowano ok. 8.000 muzułmańskich Bośniaków. Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii i Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze zakwalifikowały tę masakrę jako ludobójstwo. Zdjęcie: ullstein bild ku, dzień przed ogłoszeniem Deklaracji Praw Człowieka. Konwencja na temat zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa w artykule 2 dokładnie przytacza, jako przykłady, stosowane przez narodowych socjalistów konkretne metody eksterminacji określonej grupy narodowej – częściowo lub całkowicie. Zakaz stosowania tych sposobów eksterminacji dotyczył nie tylko Niemców, lecz całej ludzkości. Nigdy już nie powinni pojawić się państwo czy dyktator, uzurpujący sobie prawo do ludobójstwa. To, czego Cassin dokonał dla Deklaracji Praw Człowieka, zrobił dla konwencji przeciwko ludobójstwu Raphael Lemkin (1900–1959). Ten polski prawnik i askenazyjski Żyd zdołał schronić się przed hitlerowskimi Niemcami uciekając przez Sztokholm i Londyn do Stanów Zjednoczonych. W roku 1943 użył on, w imieniu polskiego rządu na uchodźstwie, po raz pierwszy terminu „ludobójstwo“ na określenie zbrodni przeciwko ludzkości. W roku 1944 przetransportował on ten polski wyraz do języka angielskiego jako „genocide“. Do tego czasu posługiwano się, pochodzącym z 1915 r. terminem „crimes against humanity“. mniej sto wypadków ludobójstwa. A Tutsi, Bośniacy, Kurdowie, mieszkańcy Timoru i indonezyjscy Chińczycy oraz zamieszkujące Sudan narody Dinka, Naga i Nuba doświadczeni zostali tą zbrodnią wielokrotnie. W samym tylko dorzeczu Amazonki dotknęło to piętnastu ludów pierwotnych. Populacja plemienia Cintas Largas na przykład, zredukowana została z ok. 10.000 do 500 osób. Niewielki naród, który przy 95 % eksterminacji, w ogromie cierpienia nie ma sobie równych. Dlaczego ludobójstwa zdarzają się nadal? ONZ z roku 1945 zmieniła się bardzo szybko we wspólnotę narodów, w której totalitarne i autorytatywne rządy stanowiły stosunkowo ważną mniejszość. Ważne decyzje mogła podejmować, tak czy inaczej, Rada Bezpieczeństwa, składająca się z pięciu członków. Jednakowoż byłoby zbytnim uproszczeniem samo wskazywanie na obecność dyktatur w tymże gremium. Francja i Anglia były od dawna uwikłane w krwawe wojny kolonialne. Z kolei USA zdecydowały się dopiero w 1989 roku ratyfikować konwencję ONZ przeciwko zbrodni ludobójstwa. Przez 45 lat nie udało się Organizacji Narodów Zjednoczonych wprowadzić tej konwencji w życie, choćby tylko częściowo. Dopiero w 1993 roku powołane zostały specjalne trybunały w celu ścigania zbrodni ludobójstwa na terenie Jugosławii, a następnie w Ruandzie. Pół wieku trwało, zanim ukonstytuowany został stały Międzynarodowy Trybunał Karny Narodów Zjednoczonych. Proces ten został przyspieszony dzięki upadkowi komunizmu. Jednak cały czas niezadowalająco przedstawia się sprawa zapobiegania zbrodni ludobójstwa. Genocidowi dokonanemu na narodzie Tutsi wiosną 1994 roku przyglądał się i akceptował go cały świat – „eyes wide shut“. Dowódca sił ONZ w Ruandzie sześciokrotnie prosił, aby zakończyć ten mord poprzez interwencję większej jednostki militarnej i każdorazowo prośba jego była odrzucana. Między 6 kwietnia a 5 maja 1994 r. dosłownie zarżnięto ok. 800.000 ludzi. Ale w Radzie Bezpieczeństwa użyto wówczas eufeminizmu „civil war“, być może dlatego, że używając terminu „genocide“ należałoby reagować w myśl własnych norm. Litera i duch wspomnianych przełomowych konwencji z 1948 r., jako spadku po Holocauście, są jednak stosunkowo nieznane zarówno w polityce, jak i w społeczeństwach także demokratycznych państw. Nie bierze się pod uwagę, że ich popularyzacja jest kulturowo-politycznym i pedagogicznym zadaniem najwyższej rangi. W której szkole wymaga się chociażby znajomości tekstu Konwencji Przeciwko Ludobójstwu czy też Deklaracji Praw Człowieka? W czasach Holocaustu odczłowieczenie polityki stało się zjawiskiem o charakterze terrorystycznym. Jego historyczna refleksja nie jest w stanie uporać się z przeszłością, bo co przeszło, minęło. To raczej dziedzictwo zbrodni ludobójstwa dominuje nad naszą teraźniejszością, zadając fundamentalne pytanie: czym jest godność człowieka, jeżeli nie godnością życia? Jak można się zabezpieczyć na przyszłość przed ludobójczymi atakami i działaniami? Z przypominania o Holocauście wyrosnąć muszą właściwe odpowiedzi dla przyszłej polityki i przyszłego społeczeństwa. Konwencja Przeciwko Ludobójstwu i Deklaracja Praw Człowieka wskazują tu właściwą drogę. BYLI REDAKTORZY DONOSZĄ … 6 ANIELA (18): step21 [WEISSE FLECKEN] MICHELE (23): Nauczyłam się słuchać Potęga pisanego i mówionego słowa jest ogromna Aniela Trojanowska jest pół Polką, pół Szwajcarką. Miała sześć lat, kiedy jej rodzina przeprowadziła się do Przemyśla, niedaleko granicy polsko-ukraińskiej. Dla drugiego wydania gazety [Weiße Flecken] badała, wówczas szesnastolatka, wspólnie z jej grupą redakcyjną historię jej rodzinnego miasta, które w latach 1939–1941 podzielone było na dwie okupowane części, niemiecką i sowiecką. Aniela ma dziś osiemnaście lat. zrobiły na nas szczególne wrażenie. Byliśmy zaskoczeni, widząc jak ci starsi ludzie cieszyli się, że my, młodzi, interesujemy się ich smutnymi wspomnieniami.“ Jak myślisz, na ile ten projekt wpłynął na ciebie, na ile pozostał ci w pamięci? „Nigdy jeszcze nie doświadczyłam historii tak na żywo, prawie namacalnie. To było najpiękniejsze w tym projekcie. Ważne stało się dla mnie, by hi- Michele White 2009 r. Aniela (16) ze świadkiem historii, Danutą Stachowską-Kuprowską. Przemyśl 2007 r. Co teraz robisz? „Jestem krótko przed maturą. Potem chciałabym studiować medycynę, najchętniej w Krakowie.“ Jakie doświadczenie z czasów twej pracy przy step21 [Weiße Flecken] pozostało ci szczególnie w pamięci i dlaczego? „Wspomnienia na temat projektu są nadal jeszcze bardzo świeże, myślę często o tym – to było dla mnie wyjątkowe i niezapomniane doświadczenie. Częściowo była to ciężka praca. Spędziliśmy wiele godzin w archiwum miejskim, przeprowadziliśmy wywiad z historykiem, rozmawialiśmy z naocznymi świadkami, zbieraliśmy zdjęcia i sami fotografowaliśmy. Wiele się przy tym nauczyłam. Nasza uwaga skierowana była na lata 1939–1941, kiedy to nasze miasto było okupowane i podzielone na część niemiecką i sowiecką. Z dnia na dzień rzeka stała się granicą, która wpłynęła na losy wielu ludzi. Dzięki naszym badaniom uświadomiliśmy sobie, jakie problemy i jakie nieszczęścia podział miasta przyniósł jego mieszkańcom. Relacje świadków historii, które mimo upływu lat były pełne emocji, storię tę opowiadać dalej, a przez to zachować pamięć o niej. Moimi wrażeniami podzielić się mogłam z innymi młodymi ludźmi z trzech krajów. Podczas projektu nawiązałam wiele nowych przyjaźni. Trochę się również zmieniłam. Moje miasto zyskało dla mnie nowe znaczenie, ponieważ znam teraz jego historię. Zmienił się również mój stosunek do starszych ludzi. Większość z nich przeżyła wiele smutnych, tragicznych chwil, nauczyłam się słuchać, kiedy mi o tym opowiadają. W ten sposób zaprzyjaźniłam się z panią Danutą, świadkiem historii.“ Michele White ma dziś 23 lata. Dorastała w Seligenstadt. Zainspirowana przez swego nauczyciela historii prowadziła wspólnie z pięciorgiem przyjaciół z kółka historycznego badania na temat obozu Rollwald w Nieder-Roden. W katastrofalnych warunkach higienicznych stłoczonych zostało tu ok. 1500 więźniów, których zadaniem było karczowanie okolicznych lasów iglastych. W trakcie badań grupa „Fleckenlöser“ (wymazywacze plam) trafiła na artykuł z gazety Darmstädter Tagblatt. Chwalił on oczyszczanie pól i to, że okolice Roden stają się coraz bardziej żyzne – na temat udziału więźniów nie było w nim ani słowa. Co teraz robisz? „Studiuję na szóstym semestrze historię i anglistykę na Uniwesytecie Technicznym (TU) w Darmstadt.“ Jakie doświadczenie z czasów twej pracy przy step21 [Weiße Flecken] pozostało ci szczególnie w pamięci i dlaczego? „To niełatwa odpowiedź, ponieważ tych doświadczeń było tak wiele. Przede wszystkim zachwyciła mnie możliwość pracy i poznania interesujących ludzi z innych zespołów, ludzi ze step21, czy też słynnych osobistości. Fajnie było podzielić się swymi doświadczeniami z innymi, wspólnie zgłębić historię a następnie, z dumą przedstawić wyniki naszych badań opinii publicznej.“ Jak myślisz, na ile ten projekt wpłynął na ciebie, na ile pozostał ci w pamięci? „Nauczyłam się ogromnie wiele. Obok badań, pisania i prezentacji własnego sprawozdania rozwinęła się moja świadomość w stosunku do źródeł pisanych. Ten projekt nauczył mnie przede wszystkim zadawania dociekliwych pytań, doszukiwania się powodów i motywów. Potęga pisanego i mówionego słowa jest ogromna, była ona i jest nadal nadużywana.“ Michele (20) i jej zespół redakcyjny podczas uroczystej prezentacji projektu step21 [Weiße Flecken] w Berlinie, styczeń 2006 r. Zdjęcie: Bente Stachowske Aniela Trojanowska 2009 r. step21 [WEISSE FLECKEN] BYLI REDAKTORZY DONOSZĄ … 7 ARKADIUSZ (21): Przebudzić drzemiące zainteresowanie Arkadiusz Blaszczyk przeniósł się jako trzylatek, wraz ze swoją rodziną, jako tak zwany późny przesiedleniec z Górnego Śląska do Ulm. Od maja do grudnia 2005 roku pracował w zespole„Mementote Scelerum“ (łac. „Pamiętajcie o zbrodniach“) prowadząc badania dla pierwszego wydania gazety [Weiße Flecken]. W swoim reportażu „Jak długo jeszcze Schollowie?“ opowiedzieli oni, w jaki sposób lokalna gazeta z Ulm po wykonaniu wyroku śmierci na Hansie i Sophie Scholl w roku 1943, wzięła udział w zaszczuwaniu reszty rodziny. Co teraz robisz? „We wrześniu 2008 r. zakończyłem moją jednoroczną egzystencję jako „Friedi“ (potoczny skrót dotyczący specjalnego rodzaju ochotników, służących sprawie pokoju), wysłany przez pax christi biskupstwa w Aachen. Moja droga życiowa doprowadziła mnie z małej dolnośląskiej wsi Krzyżowa (Kreisau), gdzie na terenie byłego majątku hrabiów von Moltke znajduje sie Fundacja Krzyżowa dla Porozumienia Europej- skiego, do Gießen w środkowej Hesji. Studiuję tam historię wschodniej Europy oraz uzupełniająco polonistykę i turkologię.“ Jakie doświadczenie z czasów twej pracy przy step21 [Weiße Flecken] pozostało ci szczególnie w pamięci i dlaczego? „Pięknym doświadczeniem było obcowanie ze świadkami historii. Mieliśmy okazję rozwinąć naszą wrażliwość w stosunku do bardzo osobistych tematów – a poprzez to możliwość pogłębienia umiejętności międzyludzkiego kontaktu i dziennikarskiego talentu. Jednocześnie wyłaniał się bardzo plastyczny obraz przeszłości, który co prawda sam na pewno nie wystarcza do historycznego opisu, jest jednak ważnym jego elementem – i to coraz rzadszym. Już tylko dlatego było to ważne przeżycie i doświadczenie, któArkadiusz (18) z Sarah (17) i Teresą (17) przed ich stroną w re powinniśmy gazecie. Uroczyste zakończenie projektu w Berlinie, utrwalić i prze23 stycznia 2006 r. Zdjęcie: Bente Stachowske kazać przyszłym pokoleniom. I to Arkadiusz Blaszczyk 2009 r. było doświadczenie, które wywarło, przynajmniej na mnie, konstruktywny wpływ.“ Jak myślisz, na ile ten projekt wpłynął na ciebie, na ile pozostał ci w pamięci? „step21 [Weiße Flecken], w którego pierwszej edycji chodziło o projekt niemiecko-polski, pozwolił mi po raz pierwszy na wgląd w problematykę stosunków niemieckopolskich. Przebudzone zostało dotychczas drzemiące zainteresowanie, które trwa do dziś. Znalazło ono wyraz w wyborze studiów, jak również w decyzji spędzenia roku w Polsce w ramach FSJ (Ochotniczego Roku Socjalnego). W tym czasie moje zainteresowanie rozszerzyło się na wszyskie kraje Europy Środkowej i Wschodniej.“ LUKÁŠ (20): Zwalczone uprzedzenia Lukáš Boček 2008 r. „Odważnie naprzód“! Tak właśnie nazwali Lukáš Boček, Anna Bravcová i Aneta Smutná swą grupę redakcyjną drugiego wydania gazety [Weiße Flecken]. W stolicy swego kraju, Pradze, prowadzili badania nad tak zwaną „heydrichiadą“. Po zamachu na protektora Rzeszy Reinharda Heydricha w maju 1942 r. reakcją niemieckich okupantów była zemsta w postaci bezlitosnego prześladowania czeskiego ruchu oporu i despotycznego terroru w stosunku do ludności cywilnej. Lukáš i jego grupa rozmawiali ze świadkami tamtych zdarzeń, analizowali sprawozdania w cenzurowanych gazetach Protektoratu, jak również w czechosłowackiej prasie emigracyjnej. Co teraz robisz? „Stoję na moście między liceum a uniwersytetem. By go przejść, mu- szę zdać maturę i wszystkie egzaminy. W Czechach muszą wszyscy, którzy chcą studiować, zdać egzamin wstępny na wyższą uczelnię. Wysłałem podania na różne wyższe uczelnie i na różne wydziały. Moim marzeniem jest praca w służbie dyplomatycznej. Wierzę, że mi się to uda! Poza tym korzystam z tej bardziej barwnej strony młodości: podróże, jazda na nartach i imprezy.“ Jakie doświadczenie z czasów twej pracy przy step21 [Weiße Flecken] pozostało ci szczególnie w pamięci i dlaczego? „Nie sposób mówić o tylko jednym momencie. Podczas szukania śladów były to na pewno wywiady ze świadkami ówczesnych wydarzeń. Dopiero te rozmowy uświadomiły mi naprawdę, jak okrutne i nieludzkie były czasy narodowego socjalizmu. I to, że ludzie, którzy przeżyli tę wojnę, nie biorąc na siebie winy, zasłużyli sobie na nasz respekt i szacunek. Co do spotkań w Niemczech, to utkwiły mi w pamięci dwa doświa- dczenia. Po pierwsze – serdeczna i nie zawierzanie ślepo wszystkiemu, opieka ze strony ludzi ze step21 i co zostało napisane bądź powiedziato od pierwszego spotkania późnym ne. Ta międzynarodowa współpraca deszczowym wieczorem na dworcu pozwoliła mi zwalczyć wiele uprzew Hamburgu, aż do ostatniej, końco- dzeń. Do dzisiaj jestem w kontakcie wej imprezy. Podczas niej – i to jest z niektórymi redaktorami z innych drugi istotny moment – miałem ho- miast i krajów, co mnie szczególnie nor przekazać pani kanclerz Ange- cieszy.“ li Merkel naszą gazetę [Weiße Flecken].“ Jak myślisz, na ile ten projekt wpłynął na ciebie, na ile pozostał ci w pamięci? „Jednym słowem: bardzo. Nauczyłem się wiele nowego. Co szczególnie cenię, to zdobyta umiejętLukáš (18) pełen dumy przekazuje kanclerz Angeli Merkel ność krytycznej pierwszy egzemplarz gazety [Weiße Flecken]. oceny prasy i Berlin, 21 stycznia 2008 r. Zdjęcie: Bente Stachowske innych mediów 8 TŁO HISTORYCZNE step21 [WEISSE FLECKEN] Uniformizacja świadomości Narodowosocjalistyczna propaganda i jej skuteczność Norbert Frei P ropaganda: po upadku Trzeciej Rzeszy wielu świadomych języka ludzi uważało, że pojęcie to nie jest dłużej zdatne do użytku. Nawet dziś politycy, w swej kampanii wyborczej, mówią raczej o reklamie, niż o propagandzie. W rzeczywistości, instrumentarium nowoczesnej propagandy miało dla narodowych socjalistów centralne znaczenie. Droga NSDAP do „działalności propagandowej“ Wraz z wstąpieniem Adolfa Hitlera do partii we wrześniu 1919 ro- ką oraz SA były świadomie wybranymi i w konkretnym celu stosowanymi środkami propagandy. Oczywiście były to tylko składniki pewnej recepty, której centralnym punktem był zawsze spektakularny, publiczny występ najbardziej skutecznego mówcy partii. Imprezy organizowane przez ruch hitlerowski, jak później nazywano NSDAP, były we wczesnych latach dwudziestych odbierane jako szczególne przeżycie. Hitler nadał swej partii, która jeszcze nie posiadała wielu członków, wizerunek dynamicznie walczącego, świeżego ruchu, który ma wielką przyszłość. Osiągnął to za pomocą wielkich, z rozmachem organizowanych imprez połączonych z muzyką marszową, sztandarami, defiladami SA oraz piwnymi oparami. Za pomo- komórek propagandowych. W wigilię 1928 roku Heinrich Himmler wydał powszechne wytyczne do akcji propagandowych, które miały wywrzeć wrażenie na ludności określonego okręgu już przez samą liczbową masowość imprez NSDAP – w zależności od wielkości okręgu liczba siedemdziesięciu do dwustu imprez realizowanych w okresie od siedmiu do dziesięciu dni wyznaczała orientacyjny rozmach akcji. Rozpoczęty w 1928 roku w Ammersee (Górna Bawaria) korespondencyjny kurs dla mówców partyjnych awansował, w ciągu jednego roku, do roli oficjalnej Szkoły Mówców NSDAP, która do 1933 roku wykształcić miała sześć tysięcy propagandystów. Działania propagandowe NSDAP można by najlepiej po- Zręcznie inscenizowana propaganda … Próba generalna 2.500 mężczyzn z SA na berlińskim Stadionie Olimpijskim 20 czerwca 1938 roku. Zdjęcie: ullstein ku, NSDAP zaczęła wyodrębniać się z pozbawionych profilu przeróżnych prawicowych ugrupowań w porewolucyjnych Niemczech. Już na początku swojej politycznej kariery Hitler miał precyzyjną wizję możliwości, jakimi dysponowało instrumentarium nowoczesnej propagandy. I to właśnie on dążył do tego, aby nie licząca się dotychczas NSDAP nabyła w 1920 roku, mimo finansowych trudności, własną gazetę partyjną, bowiem zdawał on sobie sprawę z wagi jednoznacznych, rozpoznawalnych symboli partyjnych. Völkischer Beobachter (Obserwator Ludowy), czerwone sztandary ze swasty- cą zręcznie inscenizowanych przemówień udało się temu szczwanemu demagogowi przekształcić polityczne nastroje i mentalności w zorganizowaną gotowość bojową i wolę przebicia się, a ze zwyczajnych zwolenników uformować zdecydowanych aktywistów. Aż do nieudanego puczu w 1923 roku, a szczególnie od ponownego założenia NSDAP w roku 1925, rozbudowywane były i systematyzowane te struktury, które pozwalały określić partię Hitlera jako ruch propagandowy: w kierownicze struktury okręgów i grup miejscowych wpleciona została sieć tak zwanych równać z wielkomiejskimi wystąpieniami komunistów. Jednakowoż partia nie posiadała, nawet w zarodku, żadnego porównywalnego teoretycznego fundamentu. Wokół stałego jądra bliżej nieuzasadnionych postaw „anty“ (antysemityzm, antymarksizm, antyparlamentaryzm, antyliberalizm) skupiały się nieliczne, kierowane oportunizmem, niepozbawione sprzeczności, wypowiedzi programowe. NSDAP nie była partią z programem, lecz ruchem propagandowym. Sam Hitler sformułował to następująco: nie „duchowa broń“, lecz „fanatyczne zdecydowanie“ było tym czynnikiem, który utorował drogę do celu. W agresywny sposób inscenizowana propaganda to jedna strona – drugą była wystawiona na pokaz agresywność. Dla Hitlera propaganda i terror znaczyły jedno, co widać już w memoriale z 1922 roku: „Rozbudowa organizacji propagandy oznacza pomyślne przygotowanie do późniejszego sukcesu. Co można wygrać używając kul z papieru, nie musi być później zdobywane przy pomocy kul stalowych.“ Przymusowe ujednolicanie mediów Po tym, jak Hitler 30 stycznia 1933 roku został mianowany kanclerzem, narodowosocjalistyczna propaganda przyjęła nowe instytucjonalne kształty. Państwowe ingerencje w prasie, co nie było rzadkością już we wczesnej i końcowej fazie republiki, stały się teraz regułą. Pożar Reichstagu 27 lutego stał się znakomitą okazją do całkowitego wyłączenia komunistów i ich prasy. Również gazety socjaldemokratyczne były masowo ograniczane bądź nawet czasowo zakazane w oparciu o tymczasowe rozporządzenia z 4 i 28 lutego 1933 roku, które oprócz innych podstawowych praw, zawiesiły również wolność prasy i wolność zdania. Po wyborach do Reichstagu, 5 marca, które przyniosły NSDAP dosyć rozczarowujący wynik – 43,9 % – rozpoczęło się przymusowe ujednolicanie życia politycznego i społecznego. Joseph Goebbels, od 14 marca 1933 roku szef nowo powstałego Ministerstwa Oświecenia Narodowego i Propagandy Rzeszy, już trzy miesiące później przeforsował zasadę centralnego sterowania regionalnymi rozgłośniami radiowymi. Jego ambitnym celem było skonstruowanie taniego, małego radia i zaopatrzenie w nie społeczeństwa, by w ciągu najbliższych lat osiągnąć prawie całkowite nasycenie. W efekcie, na początku wojny 70 % rodzin miało odbiornik radiowy. Szczególnie przed, albo w trakcie podejmowania ważnych decyzji związanych z polityką zagraniczną – tak jak w przypadku przyłączenia Austrii w 1938 roku – lub wewnętrznych imprez masowych – jak zjazd partii w Norymberdze – radio służyło do brania udziału w tych wydarzeniach i ich akceptacji step21 [WEISSE FLECKEN] przez szerokie masy społeczeństwa. Propagowany „wspólny odbiór“ takich transmisji w restauracjach, budynkach komunalnych i w miejscach publicznych wzmacniał pożądany efekt. Obok radia i prasy, również film, teatr, produkcja książek, jak i całe życie kulturalne, sztuki piękne oraz szkolnictwo i wychowanie były nie mniej skutecznymi instrumentami powtarzającej się, przebiegłej, pośredniej propagandy. I to, co do 1933 roku było wielkimi imprezami masowej partii, znalazło swą wzmagającą się, państwową, oficjalną kontynuację w postaci uroczystego, tak zwanego roku narodowosocjalistycznego z wolnym od nauki dniem urodzin Hitlera, germańskich obrzędów z okazji zrównania dnia z nocą, uroczystości ku czci bohaterów 9 listopada i wielu innych imprez. Jeśli chodzi o prasę, to brutalne wyeliminowanie gazet komunistycznych i socjaldemokratycznych, których wywłaszczone wydawnictwa zostały w pasożytniczy sposób przejęte przez narodowosocjalistyczną prasę okręgową, a potem stopniowe przejmowanie niezależnych wydawnictw prywatnych – wszystko to doprowadziło do bezprzykładnej koncentracji ekonomicznej. Mając udział w zyskach w wysokości 82,5 %, NSDAP dysponowała, pod postacią wydawnictwa Eher, największym prasowym koncernem na świecie. Obraz intensywności i rozmiarów sterowania publicystyką w Trzeciej Rzeszy trudny jest do przekazania w sposób abstrakcyjny. Przykładowo wymienić można monopolistyczną agencję prasową DNB – nie istniał dla niej temat, którego nie można było opracować w charakterze instrukcji lub w odpowiednio spreparowanej formule językowej. „Wrogie doniesienia o niemieckich ‚czułkach pokoju’ lub o gotowości do kompromisu nie są tematami nadającymi się do wiadomości publicznej. Słowo ‚pokój’ powinno teraz, w dniach największej koncentracji sił, zostać skreślone ze słownika niemieckich publikatorów“ – tak brzmiała jedna z instrukcji dla prasy z dnia 7 kwietnia 1945 roku. Aż do upadku Trzeciej Rzeszy zostało przekazanych z Berlina do redakcji gazet w sumie od pięćdziesięciu do osiemdziesięciu tysięcy takich poleceń – jest to wskaźnik znaczenia, jakie narodowi socjaliści przypisywali prasie. Przy formułowaniu oraz czuwaniu nad wypełnianiem tych poleceń zatrudnionych było kilkuset urzędników wyższego i niższego szczebla Ministerstwa Propagandy Rzeszy i jego pla- TŁO HISTORYCZNE … i inicjowanie masowego udziału. Do momentu rozpoczęcia wojny 70 procent gospodarstw niemieckich posiadała odbiornik radiowy. Plakat propagandowy ok. 1935 roku. Zdjęcie: ullstein żim narodowych socjalistów. W odniesieniu do wewnętrznego ustroju Trzeciej Rzeszy znaczyło to mniej więcej: tutaj wspólnota narodu, a tam obce społeczności. System bazujący na dynamice i walce potrzebował wewnętrznego oraz – zgodnie z Skuteczność i granice ideologią zdobycia przestrzeni życiopropagandy narodowowej – zewnętrznego wroga. W logisocjalistycznej ce prawa totalitarnego leżała konieczność permanentnego wskazywania na istnienie mniejszości, na izoTo, co Hitler w książce „Mein Kampf“ lowanie i eliminowanie ich. Zamiar wielokrotnie powtarzał, nie było na- uniformizacji świadomości znalazł swój wyraz w próbie totalnego reżywet w jego czasach żadną nową prawdą i należy dziś do wiedzy po- serowania życia publicznego. Obecnie wiemy już więcej na tetocznej o propagandzie: mianowicie ten prosty fakt, że przesłanie musi mat granic indoktrynacji. Sprawozostać zredukowane do swego sedna, zdania na temat nastrojów w społejasno sformułowane i ciągle powta- czeństwie, sporządzone przez urzędy partyjne i państwowe, ukazurzane, tak aby zostało zrozumiane możliwie przez wszystkich i żeby się ją prawdziwie zróżnicowany obraz do niego stosowano. Chodziło przy opinii na temat polityki reżimu. Potym jeszcze o zachowanie podstawo- jawiające się w nich określenia, tawego schematu: że dobro i zło są na kie jak „zrzędy“, „defetyści“, czy świecie same przez się, że należy je „krytykanci“ uświadamiają nam, że dokładnie od siebie oddzielić, a zro- przy użyciu instrumentarium indobić to jest w stanie tylko ruch lub re- ktrynacji i propagandy nie wszystko cówek na terenie poszczególnych landów. W sumie, aż do końca wojny, aparat propagandy dysponował kilkoma tysiącami pracowników. 9 było możliwe. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o skuteczność narodowosocjalistycznej propagandy. Jednak, jeżeli uwzględni się dodatkowe kryterium jej politycznego sukcesu, w tak dominującej dziedzinie jak polityka zagraniczna, to okazuje się, że tak długo, jak reżim mógł wykazać się na tym polu sukcesami, czyli prawie do 1942 roku, Goebbels miał ułatwione zadanie. Gdy jednak zwrot w przebiegu wojny stał się widoczny i realność bombardowań niemieckich miast prowadziła propagandę zwycięstwa do absurdu, mit „wodza“ rozpadł się stosunkowo szybko. Po przeciwnej stronie usiłowań reżimu, aby odgrodzić Niemcy od wszystkich źródeł, które nie były kontrolowane przez narodowych socjalistów, stało świadome poszukiwanie takich informacji przez niemałą część społeczeństwa. Już w trakcie trwania wojny roztrąbionym i permanentnie powtarzanym przez media hasłom przeciwstawiało się komunikowanie za pomocą pogłosek i plotek, które odpowiadało ludzkiej potrzebie wymiany, potrzebie, jakiej nie udało się narodowym socjalistom wyplenić. I wreszcie – w każdej fazie trwania reżimu istniały grupy jego przeciwników, które rozprowadzały ulotki i broszury. W sumie, sama historia propagandy i cenzury w Trzeciej Rzeszy pokazuje, że strukturalnie nie jest możliwe zbudowanie totalitarnej komunikacji masowej, która mogłaby funkcjonować w szerokim zakresie i na stałe. Zestawiono z: norbert frei: Narodowosocjalistyczna prasa i propaganda, w: martin broszat (wyd.)/horst möller (wyd.): Trzecia Rzesza – struktura panowania i historia, wykłady z Instytutu Historii Najnowszej, Monachium 1983, s. 152–175, i norbert frei/johannes schmitz: Dziennikarstwo w Trzeciej Rzeszy, Monachium 1999 prof. dr norbert frei, profesor historii nowej i najnowszej na Uniwersytecie im. Friedricha Schillera w Jenie KONFERENCJA REDAKCYJNA W SŁUBICACH 10 step21 [WEISSE FLECKEN] Ujęcia chwil Wrażenia z dziewięciomiesięcznej pracy nad projektem step21 [Weiße Flecken] 15 października 2008 r. Dziś dotarła pozytywna odpowiedź od step21 z Hamburga! Byłam … … akurat w ogrodzie. W trakcie rozmowy telefonicznej biegałam w euforii po łące. Cieszyłam się ogromnie, w pierwszej chwili nie byłam w stanie ogarnąć naszego szczęścia. Październik 2008 r. – styczeń 2009 r. Moim pierwszym highlightem … … była konferencja [Weiße Flecken] w Hamburgu. Poznanie wszystkich ludzi z innych grup, step21 osobiście i udział w warsztatach spotęgowały moją motywację. Konferencja była interesującym, informatywnym, ale i niepozbawionym zabawnych momentów wydarzeniem! … była wizyta w archiwum Arbeiterkammer w Wiedniu. Niezmiernie interesująca i motywująca była możliwość wzięcia do ręki oryginalnych wydań gazet z roku 1938 i ich przeglądania. … była wielość reakcji na nasz, zamieszczony w gazetach, apel: „Kto wie cokolwiek na temat Lebensborn?“. Tą drogą znaleźliśmy naszą rozmówczynię – świadka historii. Podczas pracy nad projektem … … poruszyła nas szczególnie bardzo emocjonalna i osobista rozmowa ze świadkiem historii. … poznałam i nauczyłam się wielu rzeczy, takich jak nowe techniki pisania, historię mojego nadgranicznego miasta itd. Ponieważ nie wiedziałam, jak pisze się artykuły pra- Coach Olaf Mischer i Saskia (15) z Pritzwalk przy szlifowaniu artykułów zespołu. Konferencja redakcyjna w Słubicach, luty 2009 r. Zdjęcie: Bente Stachowske Pokonać granice Od 19 do 23 lutego 2009 r., podczas czterodniowej konferencji redakcyjnej w Słubicach, mieście leżącym na granicy polsko-niemieckiej, przedstawiciele wszystkich 15 grup [Weiße Flecken] spotkali się, aby wspólnie z dziennikarzami i historykami szlifować swoje artykuły. Przy tym samo miasto Słubice zachęca, aby zająć się przeszłością i teraźniejszością przygranicznego obszaru. Milan Neužil z Brna, Katharina Preisner ze Szczecina i Miriam Marosch z Innsbrucka wyruszyli na poszukiwania historii z polsko-niemieckiego przygranicza … Zdjęcie grupowe przy moście na Odrze: Uczestnicy konferencji redakcyjnej [Weiße Flecken] w Słubicach, luty 2009 r. Zdjęcie: Bente Stachowske sowe, pomoc coacha była potrzebna i ważna. … posiedzenia naszych grup dostarczały coraz to nowych idei i bodźców! Przed rozmową ze świadkami historii … … byliśmy zdenerwowani. Nie wiedzieliśmy, co nas czeka, jak reagować na rodzące się emocje i czy nasz dyktafon funkcjonuje. Również nasza rozmówczyni sprawiała z początku wrażenie bardzo zdenerwowanej, ale była jednak zdecydowana opowiedzieć nam o swojej przeszłości. Stosunkowo szybko odpowiedziała na nasze pytania, jednak spontanicznie opowiadała dalej. Im bardziej emocjonalne stawały się wspomnienia, tym częściej rwały się zdania … Często musiała połykać łzy. Również nas poruszyły jej wspomnienia, przede wszystkim dlatego, że dane nam jest dorastać w szczęśliwych rodzinach. Dla nas wszystkich nieprawdopodobnym doświadczeniem była możliwość osobistego spojrzenia na czasy narodowego socjalizmu. Tym bardziej, że tylko niewielu wie coś na temat Lebensborn. … bez naszej rozmówczyni – świadka historii– wyniki naszych badań byłyby raczej niejasne i niepełne. Dlatego jesteśmy jej tak wdzięczni! Od lewej: Johanna (17) z Innsbrucka, Florence (19) z Mainz, Sophie (17) z Krems podczas zajęć warsztatowych. Konferencja [Weiße Flecken] w Hamburgu, listopad 2008 r. Zdjęcie: Bente Stachowske sja czasu. Koniec końców zdążyliśmy ze wszystkim i jesteśmy zadowoleni z tego, jak wyglądają nasze artykuły. … było znowu wiele stresu. I jak to zwykle bywa, nie mogliśmy odnaleźć naszej rozmówczyni, a artykuł historyczny gdzieś przepadł … finał z przeszkodami! Maj 2009 r. Na końcową uroczystość w Berlinie, w czerwcu 2009 r. pojadę z uczuciem, … … że nasz projekt dobiegł, niestety, końca. I że nie będę musiał żałować swych doświadczeń. Gdybym mógł wziąć w nim udział jeszcze raz, na Luty 2009 r. pewno bym to zrobił. … że dokonaliśmy czegoś wspaniałeKiedy myślę o konferencji redakcy- go. Wspominać będę te piękne i te pełne stresu chwile. To, że na pojnej w Słubicach, … … uśmiecham się do siebie. Atmosfe- czątku we wszystkich sprawach byra, ludzie – wszystko było fantasty- liśmy innego zdania – poczynając od czne. Było super znowu zobaczyć lu- tematu, poprzez rozplanowanie czadzi, których poznało się w Hambur- su, aż do podziału obowiązków. Kogu. Pracowałam przy redakcji ar- niec końców udało się i możemy być dumni z naszej pracy. Wierzę, że natykułu wstępnego, co było dla mnie sze artykuły są dobre i mam nadzieszczególnym doświadczeniem. Dziś wiem, jak wygląda praca w reda- ję, że zainteresują one i poruszą czykcji, wiedzę tę wykorzystam na pew- telników. Jestem szczęśliwa, że udano w przyszłości. Poza tym doskona- ło mi się wykorzystać tę wyjątkową szansę, by współpracować przy poliłam swój niemiecki. Najtrudniejsze było, jak zawsze, pożegnanie. Mam wstaniu gazety [Weiße Flecken]. nadzieję, że przynajmniej niektóre … że przyczyniłam się do powstania z zawiązanych przyjaźni przetrwa- gazety [Weiße Flecken] i do przypomnienia przemilczanych dotychczas ją próbę czasu. wydarzeń. Udział w projekcie wyKoniec marca 2009 r. magał sporo czasu i zaangażowania, dostarczał jednak również sporo zaKrótko przed zamknięciem redakcji … dowolenia. Miałam możliwość na… mieliśmy w naszej grupie do czy- wiązania nowych znajomości. Najnienia z rozbieżnością zdań: Czego ważniejsze jednak jest dla mnie to, jeszcze potrzebujemy? Kto do tej po- że zyskałam właściwy stosunek do ry raczej niewiele zrobił? Kto ma pi- wydarzeń, źródeł historycznych i resać, i o czym? Do tego jeszcze ta pre- lacji świadków historii. step21 [WEISSE FLECKEN] KONFERENCJA REDAKCYJNA W SŁUBICACH 11 Niemiecko-polskie spotkania na co dzień W poszukiwaniu okazyjnych zakupów w Słubicach Katharina Preisner ze Szczecina N iemcy nazywają bazar w Słubicach „polskim targiem“, dla Polaków jest on ze względu na przewagę niemieckich klientów „niemieckim targiem“. Wzdłuż granicy niemieckopolskiej istnieje wiele takich, mniejszych i większych, bazarów. Oferują one prawie wszystko: odzież, artykuły spożywcze, kosmetyki, urządzenia elektryczne, jak również usługi, na przykład fryzjerskie. Klientów interesują przede wszystkim okazyjne zakupy, do których sprzedawcy na bazarze w Słubicach zachęcają ich po niemiecku. Początki tej gospodarczej wymiany miały miejsce już w roku 1972, kiedy to granicę między NRD a Polską przekraczać można było bez paszportu i bez wiz. Przedtem, w wyniku następstw drugiej wojny światowej, było to niemożliwe. Jednak dopiero po upadku komunizmu i po transformacji w 1989 roku powstał w Słubicach ów „polski targ/niemiecki targ“, jako pierwszy objaw „dzikiego kapitalizmu“ lat dziewięćdziesiątych w Polsce. Na nieuprawianym polu powstawało coraz więcej straganów i stoisk, które profitowały ze względu na swe przygraniczne położenie. W czasie naszej wizyty w Słubicach w lutym 2009 r. między przejściami na bazarze wiał chłodny wiatr. Handlarze zrzucali śnieg z plandek. Przy takiej pogodzie trudno o rozmowę z ludźmi: nieliczni niemieccy klienci spieszą się do domu. Tylko polscy kupcy, którzy tak czy owak muszą wytrzymać to zimno, odpowiadają na nasze pytania. Jedną ze sprzedawczyń na bazarze jest Eugenia Kwiatkowska (59), handlująca damską odzieżą. Podczas wywiadu opowiada o swoim dniu codziennym. Czym dla pani jest bazar? Bazar jest dla mnie bardzo ważny. Jest jedynym źródłem dochodów dla mnie i mojej rodziny. Wielu z handlowców to renciści, którzy dorabiają sobie w ten sposób, na swoich stoiskach, do renty. Kiedy i w jaki sposób dowiedziała się pani o pożarze? My, handlowcy, znamy się między sobą. Natychmiast ruszył telefoniczny łańcuszek i pojechaliśmy na bazar, niestety nie udało się nic uratować. Poza tym o pożarze informowały media. Czym był pożar dla pani? Kiedy spłonął bazar byliśmy wszyscy głęboko wstrząśnięci. Ogarnął nas smutek, dużo płakałam … cały nasz zbudować to prowizoryczne targowisko. Na jakie towary jest, pani zdaniem, największy popyt? Przede wszystkim odzież, dziecięca na przykład. Dzieci potrzebują ciągle nowych ubrań, z których szybko wyrastają albo je niszczą. Sprzedajemy również dużo artykułów spożywczych. Można tu też kupić różne DVD, kasety, kompakty, buty czy artykuły dla zwierząt. Kupują u pani regularnie konkretni klienci? Wielu Niemców przychodzi częściej niż raz w miesiącu. Niemcy są wierni – kupują u tych handlowców, z którymi mają dobre doświadczenia. Wielu handlujących uczy się niemieckie- O tym, jak most może jednocześnie łączyć i dzielić Milan Neužil z Brna Ponad niemiecko-polską granicą na rzece między Frankfurtem nad Odrą a Słubicami wznosi się most. Historia tego przejścia jest skomplikowana i odzwierciedla historię obu miast. O Pani Eugenia Kwiatkowska (po prawej) opowiada redaktorom o dniu codziennym handlarki i o dużym pożarze bazaru. Zdjęcie: Bente Stachowske Targ przygraniczny w Słubicach był nie tylko jednym z największych na granicy niemiecko-polskiej, jest on jednocześnie – do dziś – jednym z najważniejszych pracodawców w okolicy. W styczniu 2008 roku pożar zniszczył wszystko – 1200 stoisk. Sześć tysięcy kupców znalazło się na bruku. Ale nieszczęście jest jednocześnie szansą. Wiosną 2009 r. ma powstać nowy bazar z solidnymi straganami i dopływem prądu. Do tej pory egzystować ma prowizoryczne targowisko z około 420 stoiskami, odbudowanymi między innymi za niemieckie składki pieniężne. towar spłonął. Byliśmy wzywani na policję. Ponieważ podejrzewano podpalenie, byliśmy nie tylko ofiarami, lecz również podejrzanymi. Nie było to przyjemne. Nie wiedzieliśmy, co robić. W Słubicach nie ma prawie żadnych innych miejsc pracy, dlatego ten bazar jest tak ważny dla całego miasta. Polski rząd chciał nam dać pieniądze, żebyśmy chocaż tymczasowo przetrwali do czasu budowy nowego bazaru. Ale tych pieniędzy nie starczyło na nowe stoiska. „Zarząd bazarowy“ rozstawił skarbonki w sklepach, również wielu Niemców dawało pieniądze. Dzięki tej akcji mogliśmy go ze względu na klientów. Niemcy z kolei mniej o to dbają, nie chcą się uczyć polskiego. Mimo to nawiązują się nawet przyjaźnie, ludzie poznają się między sobą. Czego spodziewa się pani po nowym bazarze? Wielu niemieckich klientów mówiło mi, że przyjdą znowu wtedy, gdy powstanie nowy bazar. Teraz, zimą, kapie czasem z sufitu. Mamy mało miejsca i nie jest tu zbyt przyjemnie. Przychodzi o wiele mniej klientów i dlatego zmniejszyły się nasze dochody. Liczę na to, że nowe targowisko zapewni nam lepsze warunki. Liczę też na to, że niemieckie media pisać będą o otwarciu nowego bazaru. Zapraszamy serdecznie wszystkich Niemców! d XIII wieku oba brzegi rzeki łączył drewniany most, umożliwiając mieszkańcom Frankfurtu przejście per pedes na drugą stronę Odry, do późniejszego Dammvorstadt. Ponieważ kra lodowa i powodzie systematycznie niszczyły go na przestrzeni stuleci, frankfurcki magistrat podjął w roku 1892 decyzję o budowie nowego mostu na Odrze, na północ od starego, drewnianego. Poprowadzone miały być nim jednocześnie tory tramwajowe oraz instalacja elektryczna, gazowa i wodna łączące Frankfurt z jego przedmieściem zwanym Dammvorstadt. Ten nowy most został uroczyście otwarty w 1895 roku, stając się ulubionym motywem kartek pocztowych. Pod koniec II wojny światowej most ten został zniszczony przez niemiecki Wehrmacht, by w ten sposób utrudnić Armii Czerwonej drogę do Berlina. Jako prowizoryczne połączenie między obu miastami Rosjanie zainstalowali drewniany most pontonowy, zanim w 1952 r. zbudowano nowy most. Zaczął się burzliwy czas. Odra, jako rzeka graniczna między NRD a Polską Rzeczpospolitą Ludową, a tym samym i most na niej straciły swą łączącą rolę. Będący pod stałym nadzorem, i to po obu stronach rzeki, most ten przez wiele lat był praktycznie niedostępny dla ruchu publicznego. Dopiero wprowadzenie bezwizowego ruchu turystycznego między DDR a Polską Rzeczpospolitą Ludową w 1972 r. doprowadziło do ożywienia ruchu przygranicznego. Jednak niepokoje początku lat osiemdziesiątych w Polsce spowodowały szybkie zamknięcie granicy. Po upadku rządów komunistycznych w 1989 r. i zjednoczeniu Niemiec w roku 1990 granica niemiecko-polska stała się zewnętrzną granicą Unii Europejskiej. W roku 1991 otwarto ponownie ruch graniczny, a most znów stał się elementem łączącym oba brzegi Odry. W 2002 roku zakończono budowę obecnego mostu, obok zbudowanego w 1952 roku mostu miejskiego. Następnie zdemontowano starą konstrukcję, a nowy most przesunięto na miejsce dawnego. Po wstąpieniu Polski do układu z Schengen w grudniu 2007 r. i związaną z tym faktem rezygnacją z kontroli paszportowej, granica między Frankfurtem nad Odrą a Słubicami przestała praktycznie istnieć. Most przez Odrę prowadzi wprawdzie do innego kraju – ale wydaje się, jakby szło się do innej dzielnicy tego samego miasta. 12 SKRAJNA PRAWICA DZISIAJ step21 [WEISSE FLECKEN] Ferie w bunkrze führera Zorganizowane, brunatne wychowanie dzieci Andrea Röpke Dziewczynka i mały chłopiec machają na pożegnanie. Z ciężkimi plecakami na ramionach odwracają się zdecydowanie od ojca siedzącego w odjeżdżącym czerwonym busie. Mają na sobie ciepłą odzież zimową. Przed nimi wyłania się ponuro i władczo, zamek w śniegu. Stają przed wykutą ze stali, wysoką bramą. Dwóch młodych strażników w mundurach skwapliwie otwiera drzwi. Dzieci wchodzą – w świat „Heimattreuen Deutschen Jugend“ (Wiernej Ojczyźnie Młodzieży Niemieckiej), w skrócie HDJ. O d początku 2008 roku ta narodowonacjonalistyczna, neonazistowska organizacja za pomocą wideoklipu i hasła „Szukamy ciebie!“ werbuje na skrajnie prawicowych stronach internetowych, a także na YouTube swój narybek w wieku od siedmiu do dwudziestu dziewięciu lat. „Szukamy towarzyszy a nie mazgajów!“, zaklina w tle wspomnianego wideo, nakręconego na przełomie lat 2006/07 podczas zimowego obozu HDJ na frankońskim zamku Hohenberg, jego komentator. Około setki dzieci i młodzieży nosi tu zuniformizowany strój – dziewczęta w długich, granatowych spódniczkach do tego czarno-biało-czerwony znak HDJ na rękawach białych bluzek lub koszul. Podzieleni według płci, występują prężąc się przed młodymi przywódcami i przed flagą w barwach Rzeszy Niemieckiej. Kierownik schroniska, Steffen Hörtler, będzie opowiadał później przedstawicielom mediów, że ćwiczenia odbywane na jego zamku miały jednoznacznie „militarny charakter“. „Stać! Zatrzymać się!“ rozkazali mu młodzi wartownicy w mundurach. Kiedy gospodarz przedstawił się i zapytał co to ma znaczyć, usłyszał w odpowiedzi: „Nie ma pan prawa zadawania pytań!“. Wszyscy wyrażali się „dokładnie w tym samym tonie“, relacjonuje Steffen Hörtler. Przede wszystkim wstrząsnęło nim wspomnienie dzieci, które marznąc w swych mundurkach musiały pełnić wartę przed flagą. Mimo mrozu nie wolno im było wejść do środka. Hörtler sądzi że: „oni chcieli te dzieci w ten sposób hartować“. Poinformował on policję, ale urzędnicy wzruszyli jedynie ramionami i stwierdzili, że chodzi tu o zarejestrowane stowarzyszenie i że „tu nic się nie da zrobić“. Wierna Ojczyźnie Młodzież Nie- jak również idemiecka (HDJ) działa pod tą nazwą ologiczne szkoleod 2001 roku, jest ona strukturą ty- nia w sensie napu Innercircle-Organisation (organi- r o d o w o s o c j a l i zacja wewnętrznego kręgu), która w stycznym. HDJ to więcej ukryciu tresuje narybek niemieckich neonazistów według żołnierskich ide- niż organizacja ałów. Każdy, kto chce cokolwiek zna- wychowawcza – czyć na federalnej scenie, posyła swe to wspólnota ide- „Wierni ojczyźnie i narodowi“. Obóz pod namiotami zorganizodzieci na ów dryl, na obozy namioto- owa oparta na wany przez HDJ w Fromhausen (Północna Nadrenia-Westfalia) narodowosocjali- w sierpniu 2008 r. Na białych, okrągłych namiotach widoczne we czy imprezy szkoleniowe HDJ. Pod koniec marca 2009 roku sto- stycznej struktu- szyldy z napisami „Germania“, „Alemania“ czy „Bunkier warzyszenie, zarejestrowane przez rze korporacyj- führera“. Mniej więcej co trzy tygodnie HDJ organizuje tajne sąd w Kilonii, zostało zabronione nej „Lebensbund- obozy w różnych miejscowościach. Zdjęcie: Otto Belina decyzją Federalnego Ministerstwa prinzip“. Odcina się ona od federalnych czy zgoła w Bundestagu zażądały zakazu dziaSpraw Wewnętrznych. Berliński urząd uważa za udowodniony fakt, chrześcijańskich organizacji mło- łalności tej niebezpiecznej organiże HDJ „rozprzestrzenia narodowo- dzieżowych. Fanatyczne młode ko- zacji, koniec stowarzyszenia stał się socjalistyczną ideologię“ i wykracza biety, które określają się chętnie ja- widoczny, również dla jego przywódprzeciwko panującemu w Republi- ko „kobiety-matki“, podtrzymują i ców. Neonaziści nie dali za wygraną: ce Federalnej Niemiec konstytucy- wzmacniają te struktury. Ich dzie- „RFN – pocałujcie nas w…!“, grzmieci noszą nordycko brzmiące imiona, li w stronę Berlina. W swej gazejnemu porządkowi. W wewnętrznym piśmie przywódcy „Leitstelle Nord“ jak Reinhard, Runhild czy Sieghard. cie Funkenflug wyśmiewali rzekomy (Jednostki Dowódczej Północ) czyta- W wychowaniu unika się jakichkol- analfabetyzm panujący w niemiemy: „Nie chcę lepszej Republiki Fe- wiek anglicyzmów. I tak Internet na- ckich urzędach, jako że protokoły deralnej, chcę stworzyć nową Rzeszę zywa się w ich żargonie „Weltnetz“ przeszukań skierowanych przeciwna zgliszczach tego zdegenerowane- (światowa sieć), „T-Shirts“ są „T-ko- ko nim „roiły się“ rzekomo od błęgo systemu“. Działalność stowarzy- szulami“. Dzieci z rodzin HDJ spra- dów ortograficznych i nowych kreszenia została zabroniona – lecz nie- wiają często na nauczycielach wra- acji słownych. żenie zastraszonych czy zdekoncenbezpieczne ideały żyją nadal. Wiernojczyźniani wychowawcy „Moja wiara to walka“ – brzmi trowanych. Inne z kolei już wcześnie nie zrezygnowali ze swoich dziajedna z podstawowych zasad Wie- są pewne siebie. Jeden z młodzieżo- łań również w czasie między akcjarnych Ojczyźnie. Już najmłodsi na- wych aktywistów HDJ z Frankonii mi skierowanymi przeciwko nim w zywani są „towarzyszami“ i witani założył małą grupę sportów obron- październiku 2008 roku i zakazem pozdrowieniem „Heil Dir“ (chwała nych w swej szkole. Dzieci poznają działalności wydanym pod koniec tobie). Ta licząca 400 członków gru- twórczość poetów-piewców SS, ta- marca 2009. Na przełomie roku zorkich jak Kurt Eggers, czy stają na ganizowano, niczym nie zakłócony pa przeciągnęła przez swe szeregi o wiele więcej dzieci. Wielu z wycho- baczność przy grobach osobistości obóz zimowy, najprawdopodobniej wawców, bądź rodziców, było wcze- reżimu narodowosocjalistycznego. w Saksonii, a w Palatynacie założośniej aktywnymi członkami zabro- Druga wojna światowa jest dla nich na została nowa „jednostka“. W ponionej organizacji „Wiking-Jugend“. „wielkoniemiecką walką o wolność“, łowie lutego 2009 r. liczni zwolenniTo skrajnie militarystyczne, neona- a w specjalnie dla nich formułowa- cy HDJ wzięli udział w neonazistowzistowskie zrzeszenie działało bez nych zagadkach pytani są o „wodza skim pochodzie w Dreźnie, w którym przeszkód 42 lata. Przez ich szko- ostatniej Rzeszy Niemieckiej“ – Adol- uczestniczyło ponad 7000 osób, a łę przeszło ponoć 15.000 prawicow- fa Hitlera. W kręgach urzędowych dwa tygodnie później, w marcu maców. Wielu dzisiejszych przywód- HDJ traktowana jest jako „parami- szerowali nad Tollense, na cześć naców NPD (Narodowosocjalistyczna litarnie występująca elita“. rodowosocjalistycznego „męczenniMimo to do 2006 roku nie udało Partia Niemiec), również posłowie ka“ Horsta Wessela. do Landtagu, czy też członkowie za- się Wiernym Ojczyźnie i ich niebez„To są fanatyczni neonaziści, którządu partii maszerowali w kolum- piecznym działaniom skupić na so- rzy z pewnością będą chcieli kontynach „Wiking-Jugend“. Pozostali oni bie większej uwagi. Po tym, jak ma- nuować swą działalność“, ostrzegał, wierni brunatnemu drylowi do dziś i gazyn telewizyjny „Panorama“ nie- tuż przed zakazem, Reinhard Koch, kontynuowali swą działalność w ra- co później opublikował zdjęcia z ich szef Urzędu ds. prawicowego eksmach HDJ. Wychowawcy HDJ, pod obozów, zarówno policja, jak i Urząd tremizmu i przemocy w Brunszwiku. przywództwem Sebastiana Räbige- Ochrony Konstytucji zwrócili uwagę „To w jakiej formie – czas pokaże“, ra z Brandenburgii postawili sobie na tę brunatną organizację wycho- mówi z obawą Koch. za cel „uformowanie od nowa czy- wawczą. W konsekwencji ostrzegastej młodzieży“, a to przede wszyst- li oni przed tym „narodowosocjalikim poprzez „cielesną odporność“. stycznie zorientowanym związkiem andrea röpke Podzieleni na „jednostki“ i „dowódz- młodzieżowym“, którego celem jest Politolog i niezależna dziennikarka. Pitwa“ organizowali oni obozy pod na- „wczesne wywieranie skrajnie pra- sze między innymi dla takich pism jak taz, miotami, wycieczki, militarne uro- wicowego wpływu na dzieci i mło- Spiegel, Stern i Focus. Przez fachowe piczystości, zawody, marsze z pleca- dzież“. Po tym, jak jesienią 2008 ro- smo medium magazin została wyróżniona kami, „treningi przeżycia“ w terenie, ku wszystkie partie reprezentowane w 2007 r. jako „Reporterka Roku“. step21 [WEISSE FLECKEN] SKRAJNA PRAWICA DZISIAJ 13 Przeciwko Romom, Izraelowi i „bombowemu terrorowi“ aliantów Neonazistowska i ultraprawicowa scena w Czechach i jej europejskie powiązania Ondřej Cakl S etki zamaskowanych neonazistów rzucają kamienie brukowe i fajerwerki prowokując tym samym uliczną bitwę z udziałem 1200 policjantów. Ci z kolei używają armatek wodnych i pojazdów specjalnych, by powstrzymać prawicowych ekstremistów. Czescy neonaziści, którzy jesienią 2008 roku nawoływali do demonstracji ulicznych w północnoczeskim mieście Litvínov, mieli przed oczami jeden cel: wywołanie etnicznych awantur i zaatakowanie oraz zastraszenie Romów, mieszkających w dzielnicy Janov. Podobne sceny Czesi znali dotychczas z wiadomości zagranicznych. Teraz stały się one rzeczywistością we własnym kraju. Od tego czasu neonaziści powtarzają napady przeciwko Romom – największej mniejszości narodowej Republiki Czeskiej – również w innych miastach Czech i Moraw. Wzrost skrajnoprawicowej aktywności Od 2005 roku w Republice Czeskiej obserwujemy znaczny wzrost publicznej aktywności organizacji neonazistowskich i ultraprawicowych. Rok 2008, z osiemdziesięcioma demonstracjami i neonazistowskimi koncertami był pod tym względem „najaktywniejszym“ od czasu „aksamitnej rewolucji“ w 1989 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i organizacje społeczne, takie jak stowarzyszenie Tolerancja i Społeczeństwo Obywatelskie ze swym projektem „Monitoring“ szacują liczbę prawicowych ekstremistów w wieku od 16 do 35 lat na około 4–5 tysięcy osób. Podczas wyborów komunalnych jesienią 2008 r. prawie 29.000 czeskich wyborców oddało swe głosy na partię Dělnická Strana (Partia Robotnicza), która, jak dowiedziono, współpracuje z militarystycznymi organizacjami neonazistowskimi. Wskazuje to na zmianę zaszłą w części czeskiego społeczeństwa i rosnącą sympatię do ideologii neonazistowskiej. Ten sukces do tej pory nieliczącej się partii politycznej zaskoczył nie tylko czeską opinię publiczną, lecz także, zupełnie nieprzygotowane na taką sytuację organa państwowe. Od 1989 roku czeska ra- dykalna prawica rozwija się, wzorując się coraz bardziej na działaniach i sukcesach Narodowodemokratycznej Partii Niemiec (NPD). Skrajnoprawicowe ruchy biorą swój początek w latach dziewięćdziesiątych od subkultur rasistowskich i neonazistowskich skinheadów, takich jak Bohemian Hammerskins czy Blood and Honour. W ubiegłych dziesięciu legalizując ją. Oceniając na podstawie działalności i liczby imprez, stwierdzić trzeba, że czescy neonaziści należą do najbardziej aktywnych w Europie, w niektórych wypadkach znajdują się wręcz w czołówce. Próba konstytucyjnego zakazu działalności Partii Robotniczej, zainicjowana przez czeski rząd, zakończyła się w marcu 2009 niepowodze- Czescy neonaziści z „Narodowego Oporu“ (Národní Odpor) z transparentem w języku niemieckim dnia 16 lutego 2009 r. w Dreźnie. Każdego roku niemieccy neonaziści wykorzystują rocznicę bombardowania miasta, by zorganizować „marsz żałobny“, który uroczystość upamiętnienia ofiar wojny wykorzystuje dla celów propagowania neonazistowskich idei. Korzystając z tego modelu, wiosną 2009 r. Czesi zgłosili podobną demonstrację w północnoczeskim mieście Usti nad Łabą. Zdjęcie: Recherche Ost latach utworzyły się niezarejestrowane oficjalnie stowarzyszenia noszące takie nazwy, jak Národní Odpor (Narodowy Opór), Národní Korporativismus (Narodowy Korporatywizm) czy Autonomní Nationalisté (Autonomiczni Nacjonaliści). Oficjalnie zarejestrowana jest tylko Partia Robotnicza, która w 2003 roku oddzieliła się od partii Republikanská Strana (Partia Republikańska) Miroslava Sládka. Ta zaś w latach dziewięćdziesiątych zasiadała w czeskim parlamencie. Jednak od 1998 r. radykałowie nie zdobyli miejsc ani w parlamencie, ani w sejmikach lokalnych. Partia Robotnicza współpracuje jednak coraz ściślej z organizacjami skrajnie prawicowymi. Ich przedstawiciele występują wspólnie na demonstracjach, koncertach i innych imprezach, a osobiste kontakty między obu grupami nie są czymś wyjątkowym. Partia nie tylko toleruje neonazistów wśród swoich członków, lecz umożliwia im ona polityczną agitację wśród społeczeństwa pod swymi skrzydłami, tym samym niem z powodu złego przygotowania aktu oskarżenia przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. NPD jako wzorzec W ostatnich latach kontakty między niemieckimi a czeskimi neonazistami zintensyfikowały się. Wśród prawicowych ekstremistów rośnie zainteresowanie współpracą z zagranicą. Przed pięciu laty czescy ekstremiści zaczęli odwiedzać zgromadzenia i imprezy niemieckich neonazistów i je popierać. Te z kolei były gotowe do współpracy pod warunkiem, że Czesi przeproszą za wypędzenie Niemców z terenu Sudetów po zakończeniu II wojny światowej. Czeska strona nie spełniła tego warunku, mimo to następowało coraz intensywniejsze zacieśnianie kontaktów, które są dziś sprawą normalną. W roku 2005 przedstawiciele czeskich ultraprawicowców wystąpili po raz pierwszy, przemawiając na oficjalnych impre- zach swych niemieckich towarzyszy; od 2008 r. zauważyć można regularną wymianę mówców między obu krajami. Czesi angażują się podczas takich spotkań niemieckich neonazistów, jak „Święto Narodów“ pod Jeną, czy „Dzień Antywojenny“ w Dortmundzie. Podczas corocznego „Marszu żałobnego ku czci niemieckich ofiar alianckich bombardowań“ w Dreźnie, który wykorzystuje pamięć ofiar wojny w celu upowszechniania idei nazistowskich, czescy neonaziści maszerowali tradycyjnie już z niemiecko-czeskimi transparentami. Kiedy podczas podobnych akcji bierze udział jakiś tuzin neonazistów z Włoch, Austrii, Węgier czy Słowacji, organizacje społeczne rejestrują co najmniej dziesięciokrotnie więcej uczestników z Czech. Strona czeska korzysta z doświadczeń sceny niemieckiej. I tak zainspirowana drezdeńskim „marszem żałobnym“, zorganizowała według podobnego wzoru wiosną 2009 r. demonstrację w północnoczeskim mieście Usti nad Łabą – oficjalnie po to, aby uczcić ofiary wojny. Ponieważ obserwatorzy oczekiwali setek niemieckich „pomocników“, niemieccy i czescy policjanci kontrolowali podczas tego weekendu wspólną granicę. W Usti nad Łabą wielu ludzi demonstrowało przeciwko tej imprezie; inaczej jednak niż w Saksonii, Czesi zorganizowali swoją akcję protestacyjną kilka dni wcześniej, by uniknąć walk ulicznych. Tylko część przeciwników zdecydowała się na protest w tym samym dniu, w którym ulicami maszerowali neonaziści. Europejskie powiązania Czeska scena orientuje się nie tylko na działalności podobnych ugrupowań w Niemczech, ale i w innych krajach Europy. Tradycyjnie już najintensywniejszą jest współpraca ze słowackimi neonazistami, bliskie Ciąg dalszy na stronie 14 ondřej cakl Założyciel Inicjatywy Obywatelskiej „Tolerance a občanská společnost“ (Tolerancja i Społeczeństowo Obywatelskie). Poprzez projekt „Monitoring“ od prawie dziesięciu lat śledzi aktywność neonazistów w Czechach i w Europie Środkowej. 14 PROJEKT WSPIERAJĄ step21 [WEISSE FLECKEN] Kształtować przyszłość Z przeszłości uczyć się ponad granicami dla przyszłości Marion Horn Przewodnicząca stowarzyszenia BILD hilft e. V. „Ein Herz für Kinder“, Hamburg Marion Horn Projekt step21 jest projektem jedynym w swoim rodzaju. Jedynym w swoim rodzaju dlatego, że młodzież uczy się tutaj, w szczególny sposób, krytycznie patrzeć na przeszłość i odpowiednio do tego postępować. W projekcie spojrzenie na historię jest wyostrzane nie tylko przez podręczniki szkolne, lecz także poprzez autentyczne przeżycie i samodzielne badania na miejscu. Młodzi dziennikarze wydobywają przy tym na światło dzienne największe zaniedbania a przede wszystkim wykroczenia przeciw prawu, jakich dopuściła się prasa w Trzeciej Rzeszy. Oni piszą, jak było naprawdę! Wyniki ich pracy, opublikowane teraz w gazecie step21 [Weiße Flecken] dowodzą jeszcze raz, że nawet w roku 2009 rozdział „narodowy socjalizm“ jeszcze nie jest zamknięty. Jest to kolejny impuls dla stowarzyszenia BILD hilft e.V. „Ein Herz für Kinder“ („Serce dla dziecka“), aby wspierać prace młodzieży z Niemiec, Polski, Czech i Austrii. To, że projekt step21 [Weiße Flecken] wspólnie tworzą młodzi ludzie z tych krajów, które jeszcze przed niewielu dziesiątkami lat cierpiały na skutek straszliwej niemieckiej polityki okupacyjnej i eksterminacyjnej, cieszy nas szczególnie. Jest to dowodem, że można z powodzeniem, wspólnie z innymi narodami, uporać się z przeszłością i jednocześnie kształtować przyszłość. www.ein-herz-fuer-kinder.de Martin Salm Przewodniczący Zarządu Fundacji „Erinnerung, Verantwortung und Zukunft“, Berlin Dr Martin Salm W bieżącym roku świętujemy dwa bardzo ważne dla Europy wydarzenia: po pierwsze rocznicę napadu Niemiec na Polskę i tym samym początek drugiej wojny światowej w 1939 roku, po drugie upadek muru w Niemczech i Europie Środkowowschodniej. Europejska historia XX wieku opracowywana jest w gazecie [Weiße Flecken], w której młodzi polscy, niemieccy, czescy i austriaccy redaktorzy zajmują się białymi plamami oraz zjawiskiem w konkretnym celu stosowanej propagandy z czasów narodowego socjalizmu. Dla aktualnego wydania gazety poznawali oni pod kierownictwem doświadczonych dziennikarzy, życie w nadgranicznym, niemiecko-polskim regionie Frankfurcie nad Odrą i Słubicach, dyskutowali i próbowali wspólnie wprowadzać w życie prawo do wolności zdania. Udowodnili w ten sposób, że różne perspektywy widzenia mogą prowadzić do wspólnych wniosków. Fundacja „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość“, powołana w 2000 roku w celu wypłaty odszkodowań dla robotników przymusowych reżimu narodowosocjalistycznego, popiera projekt step21 [Weiße Flecken] przede wszystkim dlatego, że angażuje się on w sprawie demokratycznej przyszłości i pokojowego współżycia narodów. Jesteśmy przekonani, że przyszłe pokolenia będą korzystać z tego krytycznego zmierzenia się z bezprawiem narodowego socjalizmu. Z dziennikarskich podróży badawczych powstała imponująca gazeta, która w swym trzecim wydaniu zdobędzie z pewnością licznych i uważnych czytelników. www.stiftung-evz.de Przeciwko Romom, Izraelowi … Być gotowym do działania na rzecz wolności słowa Kontynuacja ze strony 13 kontakty utrzymywane są również z Węgrami, Austrią, Serbią i Rosją. Punktem wyjścia są tu wieloletnie kontakty z członkami międzynarodowej, skrajnieprawicowej organizacji Blood and Honour. Na tej scenie działają dziesiątki zespołów muzycznych spod znaku „White Power“, które regularnie koncertują również w Czechach. Począwszy od lat dziewięćdziesiątych wystąpiło tu ponad 50 zespołów z całego świata, które swoimi tekstami wykraczają często przeciwko czeskiemu prawu. Przykładem takich powiązań jest również wystąpienie pięćdziesięcioletniego austriackiego neonazisty Gottfrieda Küssela dnia 1 maja 2009 r. na zjeździe czeskiej Partii Robotniczej w Brnie. Küssel należy do czołówki europejskiej sceny neonazistowskiej. Od 30 lat jest on zdeklarowanym „narodowym socjalistą“ i członkiem amerykańskiej organizacji NSDAP/AO, zaopatrującej neonazistów na całym świecie w materiały propagandowe. Po odbyciu wieloletniej kary więzienia w Austrii stał się znowu aktywny i jest od dwóch lat stałym gościem europejskich spotkań neonazistów. Na tę, coraz intensywniejszą, międzynarodową współpracę skrajnej prawicy i jej rosnącą obecność w społeczeństwie, powinny zareagować nie tylko poszczególne kraje, lecz całe europejskie społeczeństwo. Wszyscy – od obywateli do polityków – muszą temu europejskiemu problemowi poświęcić więcej uwagi i zaprogramować wspólną strategię walki, gdyż ten fenomen w żadnym wypadku sam nie zniknie – wręcz przeciwnie. Tomáš Jelínek Przewodniczący Niemiecko – Czeskiej Fundacji Przyszłości, Praga Każdy, kto trzyma w ręku tę gazetę, wie, jakie przerażające wydarzenia odkryło piętnaście młodych grup redakcyjnych step21 [Weiße Flecken]. Ich zapał do dyskutowania na temat historycznych wydarzeń, ich krytyczne podejście do źródeł i trafne, dobitne wypowiedzi umacniają dziś demokratyczną czujność. Wspólne działanie, razem z młodzieżą z innych krajów, jeszcze głębiej ugruntowuje gotowość do angażowania się na rzecz wolności słowa. Dla Niemiecko-Czeskiej Fundacji Przyszłości jest to ważny powód, by wspierać ten wzorcowy projekt. Poprzez znajo- mość równoległej historiografii sąsiadujących krajów, luki w wiedzy z tej dziedziny stają się bardziej dostrzegalne. Dziękujemy przeto wszystkim młodym dziennikarzom – zapalonym badaczom z gazety [Weiße Flecken], jak również zespołowi step21 za ich wielkiej wagi osiągnięcia. Oby nadal otwierali nasze umysły. www.zukunftsfonds.cz PROJEKT WSPIERAJĄ step21 [WEISSE FLECKEN] Szacunek dla słowa pisanego Markus Baumanns Kierownik i Członek Zarządu Fundacji ZEIT Ebelin und Gerd Bucerius, Hamburg Dr Markus Baumanns Fundacja ZEIT zawdzięcza swe powstanie wydawcy Gerdowi Buceriusowi – człowiekowi, który dziennikarstwo rozumiał zawsze jako element zdolnej do działania demokra- cji. To, co my poprzez język czynimy widocznym w mediach – albo pozostawiamy też niewidocznym – wyznacza jakość naszego społecznego dialogu, wzmacnia, lub osłabia naszą umiejętność podejmowania sensownych i uczciwych decyzji w złożonym świecie. Projekt step21 [Weiße Flecken] od samego początku przekonał Fundację ZEIT, ponieważ w podobny sposób traktuje wartość pisanego słowa. Projekt umożliwia uczniom, poprzez własne dziennikarskie badania, dotychczas przemilczaną i niedostrzeganą historię uczynić znowu namacalną. W ten sposób uczą się oni nie tylko dziennikarskiego rzemiosła i dostrzegania powiązań historycznych, ale również zro- Wspólna, ale niełatwa historia Dr Albrecht Lempp Dyrektor i Członek Zarządu FWPN Nadrzędnym celem Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej (FWPN) jest dążenie do lepszego wzajemnego porozumienia między Polakami i Niemcami. Rocznie FWPN wspiera ponad 600 projektów, realizowanych przez partnerów z obu krajów. Współpraca ta obejmuje m. in. takie dziedziny jak edukacja, nauka, kultura, dziennikarstwo oraz programy partnerskie miast i gmin. Interesujący projekt wydawania gazety [Weiße Flecken] przez młodzież z Niemiec, Polski, Czech i Austrii, która bada przeszłość z okresu panowania narodowego socjalizmu, wpisuje się w cele naszej Fundacji, do których należy również poszerzanie wiedzy o wspólnej, niełatwej historii. zumienia nieuniknionego powiązania języka i etyki. Dalszym pozytywnym punktem tego projektu jest to, że zdobytą wiedzę i doświadczenia młodzi ludzie wprowadzają w życie w drodze międzynarodowej wymiany między Niemcami, Polską, Czechami i Austrią. Niezależnie od naszej gotowości zgłębienia faktów i motywów, umiejętność obserwowania i postrzegania związana jest z naszym pochodzeniem. Nie oznacza to odwracania się od prawdy, lecz zwrot w kierunku tolerancji. Również i to jest lekcją i doświadczeniem, które projekt step21 [Weiße Flecken] pozostawia młodzieży. www.zeit-stiftung.de Z okazji 10-lecia istnienia Inicjatywy step 21 w imieniu władz Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej życzę równie udanych przedsięwzięć na rzecz krzewienia wśród młodzieży europejskiej idei tolerancji i praw człowieka. www.fwpn.org.pl Jeszcze więcej [Weiße Flecken]! Z ponad 40 miast zgłaszali się do nas uczniowie, którzy jako lokalna redakcja chcieli wziąć udział w międzynarodowym projekcie dziennikarsko-historycznym. Wiele dobrych propozycji tematów nie ułatwiało nam decyzji kogo wybrać. Dlatego zdecydowaliśmy się szybko zwiększyć nakład przewodnika [Weiße Flecken] i wysłać go tym wszystkim zespołom, które nie zmieściły się w naszej redakcji. Miało ich to zachęcić do poszukiwania „białych plam“ lokalnej historii na własną rękę. Dwa w ten sposób powstałe artykuły z Olkusza i Ostravy można od zaraz znaleźć na naszej stronie internetowej: Gazetę step21 [Weiße Flecken] można bezpłatnie ściągnąć ze strony 15 Uczyć się na błędach historii Waltraud Klasnic, Przewodnicząca Kuratorium Funduszu Przyszłości Republiki Austrii, Wiedeń Dla Funduszu Przyszłości Republiki Austrii istotną sprawą jest wspieranie projektów, w których motywuje się młodych ludzi do aktywnego zajmowania się historią ich rodzinnych miejscowości. Bo jak może nam się udać uczenie na błędach historii, jeśli nie zaangażujemy w to młodzieży? Na kogo możemy liczyć, jeśli nie na zaangażowanych młodych ludzi, po to aby także jutro żyć w pokojowym i humanitarnym społeczeństwie? Nasze zdobycze socjalne nie są czymś oczywistym. Jeżeli młodzież to zrozumie, będzie chciała ich strzec, a w obliczu nowych niebezpieczeństw będzie czujniesza niż młodzież z czasów powstawania i umacniania się narodowego socjalizmu. Taką mam nadzieję. I wierzę, że nam się to uda. www.zukunftsfonds-austria.at Organizacja step21 uczyniła w ciągu ubiegłych dziesięciu lat tysiące dzieci i młodzieży silniejszymi. Przeciwko bezprawiu i przemocy. Dla własnej przyszłości. Tolerancji trzeba jednak uczyć się ciągle od nowa. Dlatego zadanie step21 się nie kończy. Ono dopiero się zaczyna. Dziękujemy Państwu za pomoc. www.step21.de Dotyczy to również wersji polskiej i czeskiej. www.step21.de/weisseflecken dalsi wspieraja˛cy i partnerzy: Stiftung step21 SEB Bank BLZ: 480 101 11 Konto: 1 372 924 100 IBAN: DE36 4801 0111 1372 9241 00 BIC/SWIFT: ESSE DE 5F 480 16 NA ZAKOŃCZENIE Niezapomniane doświadczenia Małgorzata Kalarus 2009 r. Małgorzata Kalarus (19) z Olkusza o spotkaniu ze świadkami historii w ramach projektu step21 [Weiße Flecken] 2007/08 i spotkania młodzieży organizowanego przez parlament niemiecki w styczniu 2009 r. D zięki mojej wcześniejszej współpracy z organizacją step21, mogłam w styczniu tego roku uczestniczyć w sześciodniowym spotkaniu młodzieży, zorganizowanym przez niemiecki parlament z okazji Międzynarodowego Dnia Pamięci o Holocauście. W spotkaniu brała udział młodzież z Niemiec, Izraela, Polski, Austrii, Czech a także Ukrainy. Już na początku spotkania miałam ogromne powody do dumy, gdy wszystkim uczestnikom została rozdana gazeta [Weiße Flecken], zawierająca artykuły nad którymi pracowałam z moim zespołem. W następnych dniach zajmowaliśmy się okre- aryjsko-semickich. Ustawy rasowe odróżniały Mischlingów I stopnia – kiedy jedno z rodziców było Żydem – i II stopnia, kiedy Żydem był ktoś z pokolenia dziadków. W Berlinie spotkaliśmy się z Ireną Alenfeld, która zgodnie z nazistowskim nazewnictwem została określona jako „Mischling pierwszego stopnia“, ponieważ jej ojciec był Żydem. Rodzina Alenfeldów traktowała Niemcy jako swoją ojczyznę. Ojciec, Erich, był niemieckim patriotą, który służył jako oficer w czasie I wojny światowej. Pomimo prześladowań Żydów nie zdecydował się na emigrację, pozostał w Niemczech wraz ze swoją żoną aryjskiego pochodzenia oraz dziećmi. Rodzina przetrwała prześladowania. Po upływie wielu lat pani Alenfeld postanowiła napisać książkę, którą zatytułowała „Dlaczego nie wyemigrowaliście?“ W ten sposób na podstawie pamiętników, listów oraz zapisków swoich rodziców próbuje odpowiedzieć na to nurtujące ją pytanie. Kobieta postrzega koniec wojny nie jako wyzwolenie, lecz jako koniec bezpiecznego do tej pory dzieciństwa oraz początek nowych problemów, dlatego w 1953 roku opuszcza Niemcy i przenosi się do Francji. Podczas naszego pobytu we Francji mieliśmy możliwość rozmowy ze świadkami historii. Panowie Robert bujących uciec zabijali seriami z broni maszynowej. Przeżyła tylko jedna kobieta – 47-letnia Marguerite Rouffanche, która wyskoczyła przez małe okienko w kościele oraz pięciu mężczyzn. Spośród tej szóstki osób dziś żyją tylko Hébras und Darthout. Robert Hebras przywitał nas bardzo serdecznie i cieszył się z naszego ogromnego zainteresowania, które wykazywaliśmy podczas przemarszu przez ruiny miasta. W „Centre de la mémoire d’Oradour“, miejscu pamięci, spotkaliśmy się z Marcelem Darthout, który przybył na spotkanie z nami mimo dręczącej go choroby oraz odpowiedział na wszystkie skierowane do niego pytania. Owe rozmowy pozostają dla mnie niezapomnianym przeżyciem, darzę tych mężczyzn ogromnym szacunkiem za ich swobodę, odwagę z jaką opowiadali o swoich tragicznych doświadczeniach. Szczególną uwagę zwraca to, że mimo ogromu cierpienia ze strony Niemiec, nie czują urazy i opowiadają się za wspólną, zjednoczoną Europą. Mniej nadziei na pojednanie pozostawia mi zdarzenie, którego doświadczyłam w ramach pracy dla drugiego wydania gazety [Weiße Flecken]. Latem 2007 roku wraz z koleżankami z klasy opracowywałyśmy temat tzw. „Krwawej Środy“ w Olkuszu, gdzie 31 lipca 1940 roku rozstrzelano 20 osób w odwecie za zabicie hitlerowskiego żandarma cztery dni wcześniej. Świadkowie tych tragicznych zdarzeń no- Judith (19) z Berlina i Elisabeth (16) z Wiednia w rozmowie ze świadkiem historii Ursulą Suhling podczas warsztatów na konferencji [Weiße Flecken] w Hamburgu, listopad 2008 r. Zdjęcie: Sinje Hasheider sem narodowego socjalizmu. Podczas naszego pobytu w Berlinie oraz w Oradour-sur-Glane mieliśmy możliwość spotkań ze świadkami tych dramatycznych czasów. W archiwum berlińskiego Muzeum Żydowskiego wyszukiwaliśmy informacje dotyczące losów Żydów w Trzeciej Rrzeszy. Znaleźlismy dokumenty, dotyczące okresu ich dzieciństwa oraz nauki szkolnej. Szczególną uwagę zwróciliśmy na tak zwanych „Mischlingów“ tj. osoby z małżeństw Hébras i Marcel Darthout przybliżyli nam historię Oradour-sur-Glane, gdzie 10 czerwca 1944 roku niemiecki oddział SS wymordował niemal całą ludność miasteczka, w odwecie za zabicie przez Resistance (francuski ruch oporu) oficera SS. Zamordowano 642 osoby – mężczyzn, kobiety i dzieci. Niemcy wprowadzili mężczyzn do stodół, a następnie rozstrzelali, a kobiety i dzieci zamknęli w kościele, który podpalili. Żołnierze wrzucali przez okna granaty a pró- szą w sobie ciągle ogromny ból. Wiele lat, które upłynęły od zakończenia wojny, nic dla nich nie znaczą, są to tylko zwykłe liczby … Świadek „Krwawej Środy“, który miał udzielić nam wywiadu, gdy dowiedział się, że projekt step21 [Weiße Flecken] jest niemiecką inicjatywą, natychmiast odmówił. Nie chciał z nami rozmawiać. Jeszcze nigdy nie czułam się tak bezradna jak w tamtej chwili, nie mogłam nic zrobić... nie pomogły wyjaśnienia, prośby. Nie pozosta- step21 [WEISSE FLECKEN] ło mi nic innego jak zrozumieć jego decyzję, lecz nie przyszło mi to łatwo. Żal, który nosi w sobie ten człowiek okazał się silniejszy od naszych próśb. Spotkanie młodzieży podobnie jak praca dla step21 było dla mnie niezapomnianym przeżyciem. Oprócz możliwości poznania nowych ludzi, owe spotkanie dało mi szanse rozwijania swoich zainteresowań. Historia odgrywa bardzo ważną rolę w moim życiu, dlatego okazja do poznania młodych ludzi, którzy wspierają różne organizacje i angażują się w projekty historyczne, była czymś szczególnym, dała możliwość aby spojrzeć na poruszane kwestie z różnych perspektyw. Powinniśmy uczynić wszystko, aby nigdy nie doszło do powtórki tych tragicznych wydarzeń. Jesteśmy pokoleniem, które ma szczęście na dialog ze świadkami historii, takiej możliwości nie będą mieć już następne pokolenia, dlatego to my jesteśmy odpowiedzialni, aby poznawać prawdę i nie pozwolić na fałszowanie historii. impressum STEP21 [WEISSE FLECKEN] Nasza gazeta wypełnia luki prasowe z okresu narodowego socjalizmu Dodatek polski Wydawca step21 – Jugend fordert! gGmbH Odpowiedzialny w myśl prawa prasowego Sonja Lahnstein Kierownictwo projektu Kirsten Pörschke Tłumaczenia Anna Maria Schulz Redakcja tekstów Agata Frank Redakcja zdjęć Christoph Zielinski Layout Kathleen Bernsdorf, Beate Mössner Litografia Edelweiß Publish, Alexander Langenhagen, Druk von Stern’sche Druckerei, Lüneburg Kontakt z redakcją Tel.: +49 (0) 40.37 85 96-12 Fax: +49 (0) 40.37 85 96-13 Mail: weisseflecken@step21.de Adres pocztowy step21 Jugend fordert! gGmbH step21 [Weiße Flecken] Steinhöft 7 – Haus am Fleet 20459 Hamburg, Niemcy Nakład: 3.000
