docNorsk Tidend 4-12
download 
Report Transcription
Norsk Tidend 4-12
Medlemsblad for Noregs Mållag • Nr. 4 – september 2012 I mål – Mange lærarar er blitt meir interesserte i målbytetematikken, og det er jo ein siger i seg sjølv, seier Karen Marie Kvåle Garthus. Ho har levert sluttrapporten for prosjektet Målstreken. Side 3 Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai Foto: Bjørn Karsrud Mirakelet – På det feltet der det herskar språkleg demokrati og valfridom, er bruken av nynorsk i sterk framgang. I dag kan vi trygt slå fast at nynorsk skjønnlitteratur lever og blømer frodigare enn nokon gong. Aldri har nynorsk dikting stått sterkare, meiner Kjartan Fløgstad. I ein lengre kronikk tek han oss med på ei reise gjennom nynorsk litteratur frå 60-åra og fram til i dag. Ill: Kjartan Helleve Side 20–21 ETYMOLOGI – Dei ulike tilskiparane har greidd å tenkje utanom den vanlege jubileumsfeiringa, seier Oskar Kvasnes hjå Stiftinga Fritt Ord. Dei har no delt ut 2,2 millionar til nynorskprosjekt i biblioteka. Side 12–13 Er det ikkje underleg at di meir me slit orda, di meir slitesterke vert dei? Det meiner Kristin Fridtun, som gjev oss smakebitar frå boka si Norsk etymologisk oppkok. Side 6–7 FESTSPELA Takksam – Eg er svært takksam for måten eg er blitt motteken på, og frå min ståstad har gjennomføringa vore prikkfri, oppsummerte festspeldiktar Arne Moslåtten Dei Nynorske Festspela 2012. Side 20–21 Foto: Mari Rabben Igland Gode ord Foto: Kjartan Helleve Biblioteka klare Foto: Tina Åmodt SPRÅKÅRET Ein dag må vi kanskje bryta opp asfalten og grava fram att dei gamle orda. Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai Arne Moslåtten ved bautaen i Ivar Aasen-tunet Utgjeven av Noregs Mållag Avisa blir redigert etter Redaktørplakaten Tilskrift: Lilletorget 1, 0184 OSLO leiarteigen Redaktør: Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no, 23 00 29 32, faks 23 00 29 31 I redaksjonen: Hege Lothe, Tuva Østvedt Heimeside: www.nm.no Abonnement: 250 kroner per år Utforming: Språksmia AS smia@spraksmia.no Mange endar Det er eit veldig spenn i kva problem Mållaget skal ta tak i. Det kan vera alt i frå at det er uråd å få nynorske frimerke på postkontoret på Voss, til at nynorsk burde ha vore nemnd i grunnlova som eitt av to nasjonale språk. Alt heng sjølvsagt i hop, men ein må likevel ta tak i ein ende. Til dømes å finna ut kvifor skuleelevar i Valdres byter til bokmål når dei tek til på vidaregåande. Dette har Noregs Mållag nytta mykje tid og pengar på, og det har ført med seg viktig kunnskap. No er prosjektet Målstreken gitt stor plass i «Språkstatus 2012» frå Språkrådet. Det er sjølvsagt gledeleg, og syner at det er råd å påverka politikken også den vegen. Men kvifor er dette vår oppgåve? Det er ikkje noko nytt at prosenttalet på nynorskelevar går sakte nedover. Det uroar oss, men det burde også ha uroa andre. Ikkje minst dei sentrale styresmaktene. Det ein i staden ser, er eit Kunnskapsdepartement med tilhøyrande direktorat som er meir opptekne med å nedjustera ambisjonane for nynorsk som eit nasjonalt språk. I 2010 byrja eit forsøk med framandspråk på 6.–7. steget. Forsøket kom som eit oppdrag frå Kunnskapsdepartementet til Utdanningsdirektoratet, som følgde opp med å instruera fylkesmennene om å informera om forsøket og å innstilla seks skular frå kvart fylke som kunne vera med i forsøket. Totalt er 100 elevgrupper med på prosjektet. Ekstra midlar til skulane kom med på kjøpet. Om dei berre hadde gjort det same for nynorsk, så kunne me ha teke fatt i andre endar. Dei er det nok av. Kjartan Helleve, redaktør 2 Illustrasjon: Kjartan Helleve Korleis så språkglede? VI ER BERRE EIN HAUST UNNA Språkåret 2013, ei nasjonal feiring av det norske språkmangfaldet. Språkåret er ei gåve til alle som vil styrkje språkgleda i Noreg. I Mållaget er kvar dag ein språkfest, i Språkåret skal heile Noreg få språkfeste. Året skal vere «ei raus, inkluderande og samlande feiring av alt språk i Noreg». «Som du sår, skal du hauste.» Alle involverte i dugnaden Språkåret 2013 ynskjer å så språkglede. Sår du språkglede, vil du hauste kunnskap i og om språk, respekt for språk og språkmangfald, språkleg sjølvkjensle og målmedvit. Eit vellukka språkår vil aldri slutte, det vil endre haldninga til språk og språkmangfald i mange tiår framover. KORLEIS SÅR DU SPRÅKGLEDE? Truleg er «direkte smitte» både det enklaste og beste. Glede er smittsamt. Når nokon smiler til deg, smiler du oftast tilbake. I sommar var eg for sjette året på rad scenevakt på Øyafestivalen i Oslo. Som scenevakt står eg med ryggen til artisten og andletet mot publikum. Men ingenting kan vere betre konsertoppleving enn å sjå inn i tusentals smilande og glade andlet. Varmen strøymer gjennom kroppen, smila gjev energi. Glede er smittsamt. Skal vi så språkglede, må vi vise glede sjølv. Skal vi fremje målmedvit, må vi ha målmedvit sjølve. Skal vi hente fram det Håvard B. Øvregård, leiar gode i andre, må vi syne at vi trur det finst og er på veg fram. DET VERT KALLA «ROSENTHAL-EFFEKT», etter Robert Rosenthal, professor ved Harvard University, som i 1968 saman med Lenore Jacobson, grunnskulerektor frå San Francisco, skreiv om «Pygmalion in the Classroom» (Pygmalion i klasserommet). Rosenthal og Jacobson gjorde eit forsøk på ein barneskule. Dei IQ-testa elevane og gav lærarane ei liste med namna på elevane som «hadde størst potensial». Etter nokre månader kom dei attende. Dei målte elevane sin IQ ein gong til, og såg at dei gamle resultata stemde. Elevane på lista hadde i snitt fått større IQ enn dei andre elevane. Det var berre eitt problem med forsøket. Den første lista var heilt tilfeldig samansett. Det var ikkje «større potensial» hjå desse elevane enn hjå resten av klassen. Men det var altså nok å seie til lærarane at dei hadde større evner – så fekk dei det. Rosenthal-effekten, eller Pygmalioneffekten som han òg vert kalla, handlar om sjølvoppfylte profetiar. Om korleis forventningane kan påverke resultatet. Om korleis forventningar kan hindre, og fremje, læring. PÅ SAME MÅTE SOM SMIL SMITTAR, så smittar også forventningar. Tenk på det neste gong du diskuterer til dømes nynorsk/ bokmål eller sidemål med ein mindre målmedviten kjenning. Ikkje gå i den fella at du forventar at han er negativ til nynorsk, du kan risikere å gjere han meir negativ enn han eigentleg var. Og hugs å bruke raudblyantar med varsemd. Når nokon som kjenner seg utrygg med å skrive nynorsk likevel prøver det, så skal vi ikkje drepe skrivelysta med å raudstreke alle feil og manglar. Språkglede kjem gjennom oppleving av meistring, ikkje påpeiking av feil. Det er det same om det er nynorsk eller tysk. Haldningane vi formidlar til dei som prøvar å lære språket, kan bestemme om dei held fram til dei opplever meistring, eller om dei snur læringsnederlag til språkhat. SPRÅKÅRET 2013 GJEV OSS ein unik sjanse til å så språkglede over heile landet. Eg byrjar å smile berre av å tenkje på det. Bli med på smilet, brett opp erma, og førebu dugnaden. God haust! Norsk TideNd Nr. 4 – 2012 intervjuet Foto: Anne Liv Ekroll Storegutprisen til Ingvild Bryn Storegutprisen gjekk i år til nyhendeanker i NRK, Ingvild Bryn. Ho fekk prisen under Litteraturdagane i Vinje. Nemnda for utdelinga skriv m.a. at: « Ingvild Bryn er kjend og kjær for oss alle som nyhendeanker i NRK – på nynorsk. Me meiner måten ho nyttar nynorsk på kan stå som mønster for alle. Difor er me glade for å kunne gje Storegutprisen til ein så verdig mottakar.» Storegutprisen vart delt ut for ellevte gong. folk Piloten har landa Fire år Det var i august 2008 at styret i Noregs Mållag vedtok å sjå nærare på målbytefenomenet, og valde å konsentrere seg om eitt område. Med Valdres mållag og andre gode støttespelarar på laget har dei seks Valdreskommunane fått særleg merksemd frå målrørsla. Frå våren 2009 har mållaget brukt både tid, krefter og pengar på å skaffe fram informasjon om kor mange som byter hovudmål, kva tid dei byter og ikkje minst kvifor dei byter. – Materialet frå Målstreken er nytta av Språkrådet, Nynorsksenteret og mange andre. Burde ikkje styresmaktene sett seg tente med å innhente slik informasjon sjølv? – Basert på Språkmeldinga, der regjeringa la fram ein ny, norsk språkpolitikk, burde dei definitivt ha vore meir frampå på dette feltet. Det har vore påfallande vanskeleg å få midlar frå det offentlege til dette prosjektet, og det er jo takk vere mållaget at dette datagrunnlaget no finst, seier Karen Marie. – Er det nokon av funna du meiner er særleg interessante? – Det har vore interessant å få talfesta fenomen eg har hatt ei formeining om tidNorsk Tidend nr. 4 – 2012 Prosjektsekretær i Språkåret Foto: Tove K. Breistein Bente Lothe Eldholm (47) er tilsett som prosjektsekretær i Språkåret 2013. Eldhom tok til i stillinga som prosjektsekretær i Språkåret 1. september. Ho kjem frå ei stilling som assistent i Oppigarden barnehage i Volda. Eldholm har òg vore aktiv som leiar i speidarmiljøet i Volda og på Sunnmøre i mange år, og som frivillig under Dei nynorske festspela. – No tek Språkåret form, og det blir godt å få Eldholm med i alt det som no skal på plass, seier prosjektleiaren i Språkåret, Inger Johanne Sæterbakk. Pris til Mette Karlsvik Mette Karlsvik er tildelt Stig Sæterbakkens Minnepris 2012. Prisen vart delt ut hjå Cappelen Damm i byrjinga av september. «Bestanddeler og særegenheter som siden har vist seg å være karakteristiske for forfatterskapet, var synlig allerede i debuten Vindauga i matsalen vender mot fjorder – en selvtillit på vegne av eget uttrykk, og en umiskjennelig poetisk stil som kommer til sin rett i så ulike sjangre som romaner, barnebøker, artikler og skuespill», meinte juryen. Prisen er på 100 000 kroner. Nyttig: Prosjektet har sett målbytefenomenet på dagsordenen, både i målrørsla og i KunnskapsdeFoto: Bjørn Karsrud partementet, seier avtroppande prosjektleiar Karen Marie Kvåle Garthus. legare. I det offentlege ordskiftet er det tydeleg at mange blei overraska over kor tidleg elevane faktisk byter til bokmål, men dette er nok meir kjend i lærarkrinsar. For min del har det kanskje vore aller mest spanande å sjå på årsakene til målbytet. Elevane meiner sjølve at nynorsk er vanskelegare enn bokmål, at dei møter bokmål mykje oftare, at nynorsk er stygt og at dei har negative haldingar knytte til nynorsk. Dette er heller ikkje ny informasjon, men bør definitivt føre til handling, oppsummerer Karen Marie. Viktig prosjekt – Kva har du fått ut av å arbeide som prosjektleiar? – Mykje! For det fyrste har eg fått ei fagleg oppdatering på eit viktig felt. Eg har òg fått utvida perspektivet når det gjeld opplæring for elevar med nynorsk som hovudmål, ikkje minst på grunn av det faglege samarbeidet skulane Firda og Valdres no har innleidd. Dessutan har eg gjennom arbeidet blitt kjend med mange nye folk, og dette nettverket kan eg absolutt bruke i arbeidet mitt på Valdres vidaregåande skule. Eg vil oppsummere desse åra med at eg har fått mykje meir ut av arbeidet enn eg såg føre meg då eg byrja, smiler Karen Marie. Utfordringar – Heilt til slutt: Kan du gje ei utfordring til Valdres vidaregåande skule, Noregs Mållag og styresmaktene? Karen Marie Kvåle Garthus ◆ har vore leiar for Målstreken, prosjekt om målskifte i Valdres som no er avslutta – Eg sit sjølv i leiinga på Valdres vidaregåande skule, og eg trur vi kan bli flinkare til å møte elevane som nynorskelevar, i staden for å møte dei som bokmålselevar. Det er viktig at dette perspektivet blir delt av alle lærarar, og ikkje berre norsklærarane, meiner lektoren. Ho synst det er vanskelegare å kome med ei utfordring til Noregs Mållag: – Mållaget er jo dei som faktisk gjer noko på dette feltet. Men eg trur det kan vere lurt for Noregs Mållag å arbeide i prosjektform òg i framtida. Det gjev liv til organisasjonen og kan inspirere til nye arbeidsformer, seier Karen Marie. For styresmaktene er det derimot nok å ta tak i: – For å oppnå den språkpolitikken som er vedteken, mellom anna i stortingsmeldinga Mål og meining, må ein setje inn dei verkemidla som faktisk krevst for å oppnå resultat. Eit døme på dette kan vere at nynorskelevane treng å sjå meir av språket sitt i media. Skal ein oppnå dette, må ein truleg stille språklege krav i samband med pressestøtte og momsfritak, utfordrar Karen Marie Kvåle Garthus. Jens Kihl jens@nynorsk.no Riise redaktør i Samlaget Foto: Kjartan Helleve – Kva er det viktigaste med Målstreken? – Målstreken har dokumentert noko vi visste litt om, men som vi mangla tal på. No veit vi kor høgt målbytet i Valdres faktisk er, kva tid det skjer og ein heil del om bakgrunnen for det. I tillegg har vi gjort ei samanliknande gransking på Firda vidaregåande skule i Nordfjord, som syner kor ulik stoda er: Medan 75 prosent av elevane ved Valdres vidaregåande skule byter til bokmål, er talet på Firda fem prosent. Språkskifte er altså ikkje ein eintydig storleik, påpeikar Kvåle Garthus. – I eit vidare perspektiv har prosjektet sett målbyte-fenomenet på dagsordenen både i målrørsla og i andre krinsar. Eit døme på dette er at Kunnskapsdepartementet denne våren sette ned ei ressursgruppe for å sjå på vilkåra for å halde på nynorsk som hovudmål, der eg er mellom medlemene, fortel prosjektleiaren. – Eg trur prosjektet kan gje ei rekkje langsiktige verknader. Sjølv om vi har vitja mange skuleelevar, trur eg ikkje vi skal overdrive verknaden av desse turneane. Likevel svarer 41 prosent at vitjinga i deira klasse har hatt ein positiv effekt for dei. – Derimot har prosjektet hatt ein større effekt på debatten. Mange lærarar har blitt meir interesserte i målbyte-tematikken, og det er jo ein siger i seg sjølv. For Noregs Mållag trur eg prosjektet har vore nyttig på fleire vis. Eg har fått mange positive kommentarar om at det er bra ”nokon endeleg gjer noko” på dette feltet. Og Målstreken har allereie ført til ei viss interesse i akademiske miljø, og bør kunne vere grunnlaget for eit meir vitskapleg arbeid på feltet, meiner valdrisen. Foto: Språkåret Med prosjektet Målstreken i Valdres har Noregs Mållag drive utdanningspolitisk nyrydding. Karen Marie Kvåle Garthus har vore prosjektleiar for pilotprosjektet og kan sjå tilbake på tre spanande år. Bente Riise, tidlegare styremedlem i Noregs Mållag, vert ny redaktør for sakprosa i Det Norske Samlaget. Ho er utdanna journalist, og har jobba som journalist i NRK, Dagbladet og Dagens Næringsliv, og vore redaktør i bladet Psykisk helse og tidsskriftet Syn og Segn. Ho held fram i jobben som redaktør for Syn og Segn samstundes som ho byrjar som sakprosaredaktør. Riise fekk Nynorsk redaktørpris i 2011, og Syn og Segn har blitt kåra både til beste norske og nordiske tidskrift i perioden Riise har vore redaktør. 3 Dag Bondeheim satsar media Bror-Magnus Sviland Strand Privatisering av språkbruken? Då eg opna Dag og Tid frå fredag 3. august over morgonkaffien, tok augebryna mine eit høgt hopp over brilleinnfatninga og eit ljost, og i grunnen stolt «hmmm?» pressa seg frå stemmeleppene og opp gjennom min kaffifulle kjeft – på kommentatorplass på side 2 var det eit bilete av då Ingerid Stenvold mottok kringkastingsprisen i 2007. Karin Sveen, forfattaren av artikkelen, har tatt for seg to hendingar, den eine er gammal, den andre er ny(are). Sveen ottast – eller hevdar i alle fall – at desse er uttrykk for at NRK «privatiserer språkbruken». Har me noko å frykta? Dag Bondeheim vil vere med på å utvikle kulturkvartalet i Skien og har kjøpt naboeigedommen som ligg tett opp til hotellet og Ibsenhuset. Bygningen husar i dag lesesalen til Skien Bibliotek. Dette har dei gjort for å ta ei aktiv rolle i å utvikle området rundt Det er viktig at allmennkringkastinga er den språklege makta si medviten, og dermed òg er medviten det moraske ansvaret som følgjer med det. Samstundes er det òg viktig at målrørsla kjenner si besøkelsestid, og bruker den erfaringa og kompetansen ho har opparbeidd seg, og den tyngda og autoriteten det gir ho, til å gjera og halda NRK merksam på dette ansvaret – særleg no i overgangsfasen til ein ny rettskrivingsnormal. Dei som er meinte å fylla holet etter dei to språkkonsulentane er såkalla «lokale språkkontaktar». Det må i den samanhengen påsest at desse fyller minst den funksjonen språkkonsulentane fylte. Aller helst bør målrørsla arbeida for at NRK tilset to heiltids språkkonsulentar – noko som er det einaste som sømer seg for ein av Noregs største og viktigaste språkaktørar. 4 utvikle i samarbeid med mellom anna Ibsenhuset og Skien kommune. – Dag Bondeheim har gjennom snart hundre år representert ein viktig del av Telemarkskulturen i fylkeshovudstaden Skien. Den profilen skal bedrifta Spennande haustseminar på Lillehammer Haustseminaret på Lillehammer tek opp kanskje det viktigaste spørsmålet for nynorsken nett no: Kva slags sidemålsordning treng nynorsken? Dei to hendingane det er snakk om, er opninga for dialekt i nyhendesendinga i 2007 og oppseiinga av dei to språkkonsulentane til NRK 1. juni i år. Den fyrste hendinga kan sest på som eit uttrykk for at norma for språkbruken i NRK er løft ut av ordbøkene, og at rettesnora er blitt meir funksjonell: Det skal vera «tydeleg» og «forståeleg». Ruth Vatvedt Fjeld,, tidlegare språkkonsulent for bokmål, er sitert i klassekampen av 24. juli i år på at ho meiner å ha vore vitne til «en gradvis nedbygging av språksatsingen i NRK». Jamvel om NRK framleis må ha 25 prosent nynorsk, framleis må bruka bokmål, og minst halvparten av programma må vera på norsk, slik dei er pålagde frå staten som allmennkringkastar, skal dei ikkje lenger ha fagutdanna språkkonsulentar til å ta ansvar for korleis norsken ser ut. Dette kan synast som eit merkeleg val, og ein kan undra seg over om NRK i det heile har tatt inn over seg kva rolle dei spelar som språkaktør i Noreg. Som språkdirektør Arnfinn M. Vonen er sitert på i same nummer av Klassekampen: «NRK har en unik rolle som språkformidler i Norge» Ibsenhuset: kulturkvartalet i Skien. Hotellet har i dag 40 rom og målet er å auke kapasiteten til 100 rom. Det kan òg bli konferansefasilitetar, nye kulturarenaer og serveringsstader som vil vere viktig for utviklinga av tilboda i byen. Tilbod som ein ynskjer å Fleire sentrale politikarar kjem til Lillehammer for å drøfta nettopp dette spørsmålet. – Ofte vert sidemålsordninga drøfta med utgangspunkt i kva slags sidemålsordning som høver best for bokmålselevane. Det er viktig å snu på denne problemstillinga og rett og slett prøva å få svar på kva slags sidemålsordning nynorsken treng, seier Janne Nygård, nestleiar i Noregs Mållag. – Og vi er godt nøgde med at politikarar med stor politisk breidd kjem til seminaret. Mellom andre er det klart at Stine Renate Håheim (Ap), Aksel Hagen (SV), Helga Hjetland, (Noregs Mållag), Guri Melby (V), Olov Grøtting (Sp), Elisabeth Aspaker (H) og Hanne Blåfjelldal (FrP) kjem. – Korleis norskfaget skal sjå ut dei komande åra, er ei viktig sak for nynorsken, og dette ordskiftet vil du ikkje gå glipp av, seier Janne Nygård. Kva politisk rolle? – Vi har også invitert Richard Wyn Jones som er professor i walisisk politikk og tilsett ved Cardiff University. Han skal svara på spørsmålet om kva politisk rolle språk har, og vil då ta utgangspunkt i mindretalsspråksituasjonen i Wales. – Det er interessant å læra om språkpolitikk i andre land, og det kan også vera noko vi kan læra av eller bli inspirert av, seier Nygård. I tillegg til dette vert det også tid til å høyra meir om Språkåret 2013, mållova og om innføringsbøker om 2012-rettskrivinga. – Så skal vi også drøfta spørsmåla; kvifor nynorsk og kvifor Noregs Mållag. Dette er grunnleggjande spørsmål, som eg trur er sunt for alle å drøfta. På Lillehammer Noregs Mållag har gjennom fleire år hatt ein tradisjon for å skipa til eit seminar kvart år. Og for fyrste gong er haustseminaret lagt til Lillehammer. – Vi er godt nøgde med dette valet. Dette er eit seminar der alle kan melda seg på, og slik sett ligg Lillehammer temmeleg sentralt frå mange kantar i SørNoreg. Vi vonar også at medlemene i Austmannalaget nyttar høvet til å bli med på seminaret. Austmannalaget har ordna med underhaldning, og vi får oppleva musikk og ord frå Gudbrandsdalen, fortel Janne Nygård. Ho legg vekt på at det er kjekt å treffa andre målfolk på slike haustseminar. – Det er fint å ha ein slik møteplass der vi kan ha det kjekt saman, smiler Janne Nygård. HEGE LOTHE hege.lothe@nm.no Program for Haustseminar på Lillehammer 13. og 14. oktober 2012 Stad: Birkebeineren Hotel & Apartments på Lillehammer. Det tek om lag 10 minutt å gå frå sentrum. Nettstad: http://www.birkebeineren.no/ Laurdag 13. oktober 10.30 Registrering, kaffi og noko å bite i 11.30 Velkomen til Lillehammer! ved Lillehammer Mållag, Velkomen til haustseminar i Noregs Mållag ved Janne Nygård, nestleiar i Noregs Mållag 11.40 Kva politisk rolle har språk? Om ein mindretalsspråksituasjon med utgangspunkt i Wales. ved Richard Wyn Jones, professor i walisisk politikk 12.30 Spørsmål og ordskifte 13.00 Lunsj 15.55 Det politiske svaret – kva slags sidemålsordning treng nynorsken? Debattantar: Stine Renate Håheim (Ap), Aksel Hagen (SV), Helga Hjetland, (Noregs Mållag), Guri Melby (V), Olov Grøtting (Sp),Elisabeth Aspaker (H), Dagrun Eriksen* (KrF) og Hanne Blåfjelldal (FrP), Elisabet Dahle*, statssekretær i Kunnskapsdepartementet. Innlegg og ordskifte 17.30 Pause 17.45 Presentasjon av innføringsbøker om 2012-rettskrivinga ved Aud Søyland, språkkonsulent Sæterbakk, dagleg leiar for Språkåret 2013 10.45 Spørsmål og ordskifte 11.15 Pause 11.30 Nynorskstafetten 2013. Noregs Mållag skal vitje om lag 125 stader i Språkåret ved Hege Lothe og Kjartan Helleve. Innleiing og ordskifte 11.50 Dette skal vi gjere i Språkåret, ved Even Lusæter, leiar i Austmannalaget 12.00 Dette skal vi gjere i Språkåret, ved Jens Haugan, leiar i Hamar Dialekt- og Mållag 12.10 Ordskifte 14.00 Kvifor byter elevane frå nynorsk til bokmål? Kva kan gjerast? Oppsummering av Målstreken-prosjektet ved prosjektleiar Karen Marie Kvåle Garthus 18.05 Spørsmål og ordskifte 14.30 Kva slags sidemålsordning treng nynorsken? Det faglege svaret. Gudrun Kløve Juuhl, høgskulelektor ved Nynorsksenteret, og Margit Ims, norsklærar ved Kvitsund gymnas i Telemark Innlegg og ordskifte Sundag 14. oktober 13.00 Spørsmål og ordskifte 09.30 Kvifor nynorsk? Kvifor Noregs Mållag? ved Gro Morken Endresen, dagleg leiar i Noregs Mållag 13.30 Lunsj 15.45 Kaffipause 18.30 Slutt for dagen 20.00 Middag. Musikk og ord ved Bjørn Sigurd Glorvigen og Even Lusæter 12.40 Nynorsk i det offentlege. Korleis få staten til å følgje mållova? Korleis klage på brot på mållova? ved Terje Kjøde, leiar i Sunnmøre Mållag og styremedlem Møteleiarar: Janne Nygård og Nina Berge Rudi Påmeldingsfrist: 21. september 2012 til tuva.ostvedt@ nm.no, tlf.: 23 00 29 34 (30) Noregs Mållag, Lilletorget 1, 0184 OSLO Deltakaravgift: kr 200. Pris pr. person i enkeltrom (laurdag til sundag inkl. mat og deltakaravgift): kr 1450. Pris pr. person i dobbeltrom (laurdag til sundag inkl. mat og deltakaravgift): kr 1250. Dagpakke (inkl. alle måltid frå lunsj laurdag til lunsj sundag og deltakaravgift): kr 950. Reisestøtte: Lokallag med lite pengar er velkomne til å søkje reisestøtte hjå Noregs Mållag. Send søknad på førehand med resultatrekneskapen frå i fjor til gro.morken@ nm.no eller ring 23 00 29 37. 13.25 Avslutning og vel heim * har førebels ikkje svara ja Endringar i programmet vert oppdatert på heimesidene. 09.50 Ordskifte 10.15 Språkåret 2013 – kva vil vi få til? ved Inger Johanne NORSK TIDEND NR. 4 – 2012 gjere tydelegare - i ei ny tid. Hotellet ligg i ein del av kulturkvartalet der Ibsenhuset er eit midtpunkt, og ynskjer å bidra til å styrkje området som ein møteplass og som eit kulturelt sentrum i Skien og Telemark, melder hotellet i ei pressemelding. – Møteplassen kan femne alt av Grana dominerer kultur og tradisjon, og vil òg kunne vere eit område der ein kan profilere og selje alt av produkt frå Telemark. Det kan gje verknad til den einskilde aktør, men vil òg styrkje grunnlaget for aktivitetar i området for å vise fram telemarkskulturen for byen og for heile fylket. (Dag Bondeheim) Frå 1967 og fram til i fjor har det blitt dobbelt så mykje tømmer i norske skogar. Som for 44 år sidan er det framleis grana som dominerer i skogen. Dei siste utrekningane frå Landsskogstakseringa viser at det står 878 millionar kubikkmeter tømmer i norske skogar, fortel Statistisk sentralbyrå (SSB). Grana utgjer heile 43 prosent av skogen, følgt av furua med 31 prosent og lauvskog med 26 prosent. Også i 1967 var grana det dominerande treslaget. – Det høver godt med det inntrykket eg sit med, seier Ragnar Hovland i ei kort tekstmelding. OPNINGSSEREMONI: Skodespelarane Ingrid Rusten og Torfinn Nag framførte ein dialog av Arne og Hulda Garborg på scena, Inger Undheim ynskte velkomen, og folk strøymde inn i utstillinga då Fotograf: Ørjan Johansen/Garborgsenteret opna i det nye Garborgsenteret på Bryne. Garborgsenteret offisielt opna I byrjinga av september kunne kulturminister Anniken Huitfeldt offisielt opna Garborgsenteret på Bryne. Senteret har vore ope for publikum i sommar, men 5. september var den høgtidelege opninga. Noko av det fyrste Anniken Huitfeldt gjorde som kulturminister, var å gå inn for å stø senteret, og no kunne ho endeleg opna det. I ein flott helsingstale kom ho inn på sitt personlege forhold til boka Bondestudentar av Arne Garborg, som ho meinte overgjekk historieboka. Nesten tre hundre menneske hadde møtt opp til opningsseremonien og gode støttespelarar og mange skodelystne fekk høyra talar frå Time-ordførar Reinert Kverneland, direktør for Jærmuseet Målfrid Snørteland og leiar ved Garborgsenteret Inger Undheim. Lyrikar Helge Torvund kunne på vegner av ein jury gratulera to vinnarar av Dagbladets diktkonkurranse, Oddbjørn Birkeland og Simen Kjærsdalen, som begge fekk lesa sine vinnardikt. I tillegg framførte Torfinn Nag og Ingrid Rusten ein dialog mellom Arne og Hulda Garborg, og Trette Menn spelte ein noko opprocka versjon av diktet «Veslemøy synsk». – Me er svært fornøgde med sjølve opninga. Det var ein flott atmosfære, mykje folk, mange gode hjelparar, dyktige underhaldarar på scena, gode talar, seier Ørjan Johansen, som er formidlar ved Garborgsenteret. Den offisielle markeringa var også starten på opningsveka, som også inneheldt konsertar, bokprat, litterær lunsj og til og med eit trimløp. – Det har vore ei svært god op- Ny læreplan i rute Legg lokk på arbeidet – Vurderingsordninga er ein del av høyringsbrevet, og høyringsinstansane tek stilling til både endringar i læreplanen og alternative vurderingsmodellar i same høyringssvaret. Høyringsperioden er tre månader. Utdanningsdirektoratet etterjusterer planen i tråd med høyringssvara før han vert endeleg fastsett av KD i april 2013, seier Heian. Læreplangruppa i norsk har, til skilnad NORSK TIDEND NR. 4 – 2012 Bør opprette nynorske parallellklasser media Tarjei Vågstøl Frå fortida Eg kjenner meg ung og frisk, men eg veit at eg eigentleg kjem frå fortida. Det er visse førestellingar om kva media «er» som sit fast i ryggmergen min. Til dømes tenkjer eg alltid på kringkasting som fyrst og fremst etermedia. Eller, det er ikkje heilt sant. Eg har vanskar med å sjå føre meg kringkasting utan dei rammene det har fått frå å vera etermedia: Kanalar, jamne straumar av program som vert sende til faste klokkeslett før dei forsvinn heilt til dei kanskje kjem i reprise. Eg skal ikkje gje inntrykk av å vera eldre enn eg faktisk er: Eg har høyrt om, og brukt, podcastar, YouTube, torrent-nedlastingar og strøyming. Men eg har alltid tenkt på dette som supplement: for meg har den verkelege kringkastinga på sett og vis alltid vore det som vert sendt i det faste sendeskjemaet til NRK (eller TV2). Framtida kjem til å tvinga meg til å endra denne oppfatninga. Den nye nett-TV-løysinga til NRK (tilgjengeleg i prøveutgåve no) ber bod om kva som kjem til å koma. Fram til no har nett-TV hjå NRK vore upraktisk og lite elegant (og dessutan måtte eg installera spesiell programvare på datamaskina mi for å få det til å verka). Den nye løysinga er rask og lett å finna fram i, og det aller meste av det som har vore sendt er tilgjengeleg lenge etter sending. Ei side laga spesielt for moderne fjernsyn med innebygd nettlesar ser ut til å vera på veg. NRK har laga eit fint produkt, slik vi er vane med. Men kva hender dersom produktet er for godt, og dette vert den nye måten alle ser fjernsyn på? Ei utfordring er sjølvsagt å få sjåarane til å velja det dei ikkje trudde dei likte: På Spotify kan du høyra klassikarane frå ungdomsskulen omatt og omatt, på radio møter du iallfall av og til musikk du ikkje har høyrt før. Ei anna side av saka er kva det gjer med nynorskprosenten, som NRK fekk ros for i førre spalta mi. Om heile kanalstrukturen bryt saman, korleis skal vi då krevja ein viss del nynorsk av alle sendingane? Det er på ingen måte sjølvsagt kva som er det gode svaret, og kanskje er vi nøydde til å tenkja annleis enn vi har gjort. Det tekniske filmformatet NRK no tek i bruk stør fleire spor for både tekst og lyd. Alt i dag kan vi velja å skru teksting av og på. Kanskje føresetnadene for å krevja nynorsk tekst (og dubb, td. av barneprogram) på heile sendeflata endeleg er til stades? 4 –Det er synd at nynorsken tapte, men eg er godt fornøgd med at det var eit såpass stort mindretal som stemte nynorsk ved skulemålsrøystinga i Nord-Aurdal, seier leiar i Nord-Aurdal Mållag, Bjørn Karsrud. Det store mindretalet viser at nynorsk også må få ein sjølvsagt plass på nye Nord-Aurdal barneskole. Det må skje i form av ei fast nynorsk parallellklasse på alle trinn. Eg har tillit til at politikarane i Nord-Aurdal kommune vil legge til rette for det, seier leiar i NordAurdal mållag, Bjørn Karsrud. Resultatet etter oppteljinga av røystinga 23. mai viste at 36 prosent stemte for nynorsk og 64 prosent for bokmål. –Eg trur at eg har det store fleirtalet i kommunen med meg i dette. Vi har fått mange tilbakemeldingar frå folk om at det bør vera undervisning både i bokmål og nynorsk på den nye skulen på Fagernes, også frå bokmålsfolk. Ingen meiner på fulle alvor at nynorsken skal raderast fullstendig vekk frå kommunen. Men dette betyr at det må brukast nok ressursar for å sikre at nynorskklas- sene får eiga undervisning i alle fag, bortsett frå gym og handverksfag. – Ein frammøteprosent på 10,8 prosent er skuffande. Det møtte opp færre nynorsktilhengarar enn vi hadde rekna med. Vi fekk mange kommentarar i forkant om at kommunestyret måtte vurdere fritt der- som det vart låg valdeltaking. I mållaget meiner vi at resultatet av ei folkerøysting uansett må respekterast. – Eg trur at mange har tenkt at i byen Fagernes må dei ha bymål som skulemål, seier Bjørn Karsrud. – Men då har dei gløymt at nynorsk skrifttradisjon og valdresdialekt er ein viktig del av valdresidentiteten. Og dessutan ligg nynorsken tett opp til valdresmålet. Vi har eit skriftmål som gir god støtte til valdresmålet, seier Karsrud. Bjørn Karsrud meiner at det også er mange faktorar som peikar i positiv lei for nynorsken. Utkastet nedprioriterer sidemål Ulike kompetansemål Framlegget går ut på å stilla andre kompetansekrav i sidemålet enn i hovudmålet. Dette var også noko Utdanningsdirektoratet ynskte i deira no velkjende brev frå i vinter. Dei gjorde framlegg om at ein skulle skriva «I skriveopplæringen skal elevenes hovudmål prioriteres». Den setninga er ikkje med i utkastet, men fleire stader i utkastet skil ein likevel. Etter tiande trinn skal ein «mestre formverk, ortografi, setningsbygning og tekstbinding på hovudmålet», medan ein i sidemålet berre skal «mestre sentrale regler i formverket og uttrykke seg med et funksjonelt ordforråd i et bredt utval sjangere». Utkastet tek til orde for å setja bok og nynorsk på dagsorden alt på barnetrinnet, men kravet til skriftleg kompetanse kjem som i den noverande læreplanen ikkje før på ungdomsskulen. Avslutta opplæring Vidare tek læreplangruppa til orde for å avslutta sidemålsopplæringa etter Vg2. Etter det året skal elevane kunna «skrive drøftinger, utgreiinger og andre fagartikler på hovedmål og sidemål». Men så er det slutt. Under kompetansemåla for Vg3 står det ikkje eit ord om korkje hovudmål, sidemål eller nynorsk. Dette er på linje med det «Forum for norskfaget» konkluderte med i sin rapport. Forumet meinte at «konsentrasjon om sidemålsopplæring på Vg2 gjev meir tid og betre høve til å konsentrera seg om skriftleg hovudmål på Vg3, noko som ikkje minst er Korleis ein skal prøvast i faget, er uklårt. I den gjeldande læreplanen er dette spesifisert. «Forum for norskfaget» var klår på at framlegget om å avslutta sidemålsopplæringa etter Vg2, måtte fylgjast opp med ein obligatorisk eksamen i sidemålet, pluss at det måtte vurderast om ein måtte ha ein eigen samla standpunktkarakter. Utdanningsdirektoratet var langt ifrå så oppteken av vurdering i sidemålet. Dei ville berre viktig for elevar med nynorsk som hovudmål». ha sidemål som trekkfag i Vg3. I utkastet som no ligg føre, står det «Vurdering i faget: Forslag utarbeides separat». Kjartan Helleve Inga vurdering Framlegget understrekar likevel nedprioriteringa. Vg2 skal framleis innehalda mykje meir enn berre sidemålsopplæring, men timetalet blir ikkje auka. I Vg3 legg ein opp til meir enn femti timar meir norskundervisning enn året før. Men då altså utan sidemålsundervisning. vi halde fram med. Både næringsliv og enkeltpersonar har sett verdien av å marknadsføre seg på nynorsk. Og nynorsken og valdresdialekten er ein viktig del av valdresidentiteten, seier Karsrud. Pressemelding Nord-Aurdal Mållag Alle får noko dei ikkje vil ha Læreplangruppa som Utdanningsdirektoratet har sete ned, har kome med eit utkast til ny læreplan. Sidemålet skal nedprioriterast. Utdanningsdirektorat går no igjennom læreplanane i engelsk, matematikk, naturfag, norsk og samfunnsfag. Evalueringsarbeidet skal i fylgje Utdanningsdirektoratet gjera det enklare for lærarane «å legge til rette for god progresjon i utvikling av elevenes grunnleggende ferdigheter gjennom hele opplæringsløpet». Til hausten skal dei endelege framlegga ut på høyring, og dei endelege læreplanane skal takast i bruk i skuleåret 2013–2014. Alt no har det kome utkast til nye læreplanar. Læreplangruppa i norsk har teke arbeidet sitt seriøst. Frå alle baugar og kantar har det kome kritikk for at læreplanen i norsk har vore for ambisiøs. Særleg sidemålsopplæringa har fått så hatten passar, og denne kritikken ser det ut til at læreplangruppa har lytta til. –Nynorsken har hatt eit stort oppsving som bruksmål i Valdres dei siste åra. Og for tre-fire år sidan vart jo valdresmålet kåra til den mest populære dialekten i Norge. Dette er eit godt grunnlag å bygge vidare på. NordAurdal mållag arbeider for nynorsk og valdresdialekt året rundt. Det skal kjartan.helleve@nm.no Påtroppande leiar Vebjørn Sture i Norsk Målungdom er ikkje særleg nøgd med utkastet til ny læreplan i norsk. – Alle får noko dei ikkje vil ha, seier Sture. – Kompetansemåla i dette utkastet samsvarer berre med den uhaldbare situasjonen me har i dag. Det vil ikkje forandre på noko. Sjølv om der er usemje om vegen vidare, er alle samde om at noko må gjerast. Då er det forunderleg at læreplanutkastet i praksis sementerer status quo. – Kva er det verste? – At ein senkar kompetansemåla for sidemålet. Det er mange elevar med nynorsk som hovudmål som meistrar bokmålet betre. Desse elevane kan godt ende opp med å velje bokmål som hovudmål, sidan det vil gjere skulekvardagen betre. Framlegget er stikk i strid det med den omsorga for elevar med nynorsk hovudmål som departementet og «Forum for norskfaget» har lagt for dagen. Resultatet vil bli det stikk motsette av det dei ser for seg. Vil ha tidlegare start – Men er det rimeleg å tru at ein skal kunne greie å opparbeide seg lik kompetanse i hovudmålet og sidemålet? – Ja, dette utkastet senkar lista for elevane. Men det er ikkje lista som ligg for høgt. Problemet er at elevane ikkje får lov til å ta nok fart. Det har tidlegare blitt signalisert at sidemålsundervisninga skulle ta til tidlegare. Men den einaste skilnaden frå den gjeldande læreplanen er at barneskuleelevane skal bli introduserte for nynorsk og bokmål tidlegare. Det er ikkje godt nok. Nynorsk må bli definert som ei grunnleggjande ferdigheit. Om dei meiner alvor om å lage læreplanar som skal leggje opp til at dei grunnleggjande ferdigheitene skal fylgje elevane gjennom heile skulegangen, så nyttar det ikkje å kome dinglande med skriftleg sidemålsopplæring ein gong i niande klasse. Det har me prøvd i så mange år, og ingenting tyder på at det fungerer, seier Sture. Mållagsleiar Håvard B. Øvregård meiner det er vanskeleg å seie noko om framlegget som heilskap før ein får sett korleis vurderinga i sidemål skal gå føre seg. – Det viktigaste manglar. Det ser ut som læreplanutvalet legg opp til å avslutte sidemålsopplæringa etter Vg2. Dette samsvarar også med det «Forum for norskfaget» skreiv i sluttrapporten sin. Om så er, så må i det minste ein obligatorisk sidemålseksamen på plass. Men dette gjev ikkje framlegget noko svar på, seier Øvregård. Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no Tredjeutkastet til ny læreplan er allereie ferdigskrive Då Utdanningsdirektoratet publiserte andreutkastet til ny læreplan i norsk, var tredjeutkastet alt skrive. Berre innBlikk: – Publiseringa av utkasta er først og fremst for å ha opne prosessar undervegs, slik at alle kan følgje arbeidet til læreplangruppene, seier Eli Karin Flagtvedt i Utdanningsdirektoratet. Foto: Jannecke Sanne I vinter intervjua Norsk Tidend divisjonssjef Erik Bolstad Pettersen i Utdanningsdirektoratet om arbeidet med læreplanane. Han sa då læreplangruppa skulle leggje fram utkast undervegs og at målet var «å få til eit ordskifte, få fram alternative vurderingar og få motførestillingane mot det som ligg føre. (…) Vår jobb er å sørgje for at faglege innspel kjem inn i prosessen. Det er ingen fare for at dette skal bli ein lukka prosess. Så det er all grunn til å tru at fagleg relevante synspunkt vil kome fram og dei vil bli høyrde og handsama på adekvat vis». Innspel frå sine eigne Etter det Norsk Tidend forstår, er ikkje denne prosessen så open likevel. Då andreutkastet til ny læreplan vart publisert på direktoratet sine heimesider i slutten av mai, var tredjeutkastet alt ferdigskrive òg. Det vil seie at eventuelle faglege innspel til arbeidet må kome frå direktoratet si eiga responsgruppe. Divisjonsdirektør Bolstad Pettersen nemnde denne gruppa i det same intervjuet, og lista opp Lesesenteret, Skrivesenteret og Nynorsksente- ret som medlemmer. Alle er direktoratet sine eigne organ. – Vi er opptekne av det offentlege ordskiftet og at alle skal få seie kva dei meiner om læreplanane, seier Eli Karin Flagtvedt, avdelingsdirektør for læreplan i Utdanningsdirektoratet. – Men dette må skje i den formelle høyringa til hausten. Publiseringa av utkasta er først og fremst for å ha opne prosessar undervegs, slik at alle kan følgje arbeidet til læreplangruppene. – Er det berre dei faglege innspela frå responsgruppene som vil bli høyrde i denne delen av arbeidet? – Utkast til justerte læreplanar frå læreplangruppene skal liggje på udir.no, slik at Norsk TideNd Nr. 3 – 2012 alle interesserte kan følgje med på i kva retning endringane går. Vi tek sjølvsagt imot dei innspela vi får, men samtidig er vi er opptekne av at dette ikkje skal oppfattast som ei formell høyring. Forslag til nye læreplanar blir sende på høyring hausten 2012. Då vil alle som ønskjer det, kunne kome med innspel. Uunngåeleg – Kvifor vart ikkje dette utkastet publisert samstundes med at det vart sendt til responsgruppene? – Det er Kunnskapsdepartementet som fastset læreplanane som no skal justerast. Før vi publiserte andreutkastet, måtte vi orientere departementet om i kva retning endringane går. Samtidig jobba læreplangruppene vidare med andreutkastet. I praksis blir det derfor uunngåeleg at læreplangruppene ligg litt framfor utkasta som blir publiserte. – Kvifor er ikkje vurdering/eksamensordningar i norsk teke med i dette utkastet? Vil det kome i det utkastet som skal ut på høyring i haust? – Utdanningsdirektoratet arbeider med ulike modellar for vurderingsordningar i norsk. Dei blir ferdige og sende ut på høyring hausten 2012 samtidig med læreplanen i norsk. Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no Etiti titititititi tititi tititititititititititititititititititititititititititititititift Itititititititititititititi: Stitiffffffffffffffffffffffffffff frå dei andre slæreplangruppene som har vore i arbeid, ikkje fått kome med eit konkret framlegg om korleis elevane skal vurderast. Difor har dei truleg kome med eit endeleg framlegg som inneheld fleire moglege måtar å setje karakter på. Så blir det opp til direktorat og departement å kome med eit endeleg framlegg. Dette er å leggje lokk på prosessen, meiner Vebjørn Sture, leiar i Norsk Målungdom. Han reagerer kraftig på det han oppfattar som ein feig arbeidsmåte. –Utkast nummer tre, som kom i sommar, sa nett som dei andre utkasta ingenting om vurdering i faget. Det er ein feig måte å vri seg unna debatten om vurderingsformer. Dersom læreplanrevisjonen skal ha demokratisk legitimitet, kan korkje direktoratet eller statsråd Halvorsen leggje lokk på karakter- og eksamensspørsmålet på denne måten. Det burde vere ein heilt sjølvsagt del av den generelle læreplandiskusjonen, seier Sture. Foto: Kjartan Helleve Utdanningsdirektorat vil sende eit ferdig framlegg til ny læreplan i norsk til Kunnskapsdepartementet 1. oktober. Men fyrst i november blir det kjent korleis direktoratet og departementet ser føre seg at elevane skal vurderast i faget. – KD skal handsame planen før han vert sendt ut på høyring, sannsynlegvis i siste halvdel av november, seier Bente Heian i Avdeling for læreplan i Utdanningsdirektoratet. Moti titititititititititititititititititititititititititititititi tititititititititititititititititititititititititititititititititititititititi titititititititititititititititititititititititititititititititititititititititititititi titititititititititi tiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffi ffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffiffi 5 Norsk TideNd Nr. 3 – 2012 Faksimile frå Norsk Tidend 3-2012 Høyrer ikkje på innspela Han er heller ikkje synleg imponert over det faglege innhaldet i tredjeutkastet. – For det fyrste er utkastet så å seie ein kopi av andreutkastet, og det legg såleis opp til den same brutale nedskjeringa av sidemålet. Ei av dei få endringane som er gjort frå andreutkastet, er at nedprioriteringa av sidemål blir uttrykt spesifikt i fø- ning for Garborgsenteret. Me er trygge på at folk kjem til å nytta oss, interessa for Arne og Hulda Garborg er så visst ikkje gått av moten. Og sameksistensen med Time bibliotek og kafé Garborgstova er med på å skapa eit levande senter, seier Johansen. KJARTAN HELLEVE kjartan.helleve@nm.no remålet for faget. Med andre ord: Det skal frå no av vere ein målsetnad i seg sjølv at elevane ikkje meistrar sidemålet sitt skikkeleg. Dette rimar mildt sagt dårleg med Kristin Halvorsens valløfte om å betre sidemålsopplæringa, påpeikar Sture. – For det tredje er den tidlege sidemålsoppstarten framleis totalt fråverande. Ei av dei største ulempene med dagens sidemålsordning er at elevane ikkje får lære sidemål før på ungdomstrinnet. Den opplæringa burde starta mykje tidlegare, medan ungane har større evne til å lære språk, og færre språklege fordommar – til dømes i fjerde klasse. Tidleg oppstart har dei testa med hell på Våland skole i Stavanger, noko vi påpeikte då andreutkastet kom i mai. Men direktoratet er tydelegvis ikkje interessert i å høyre på konstruktive innspel. Det lovar ikkje godt for den komande høyringsrunden, meiner Sture. KJARTAN HELLEVE kjartan.helleve@nm.no 5 Seks tilskipingar Gebursdagskalas: Språkåret vonar at dette vil vere den store massemønstringa for språkmangfald, i tillegg til at det naturlegvis er 200-årsdagen til Ivar Aasen. Språkåret 2013 tek ansvaret for å samkøyre to større arrangement; i Oslo og i Ørsta/Volda. I tillegg ynskjer ein lokale markeringar over heile landet. 6. oktober Kampanjebil: Kjernen i målreisa er ein bil som har rom til både folk og materiell. Han blir også dekorert slik at han er synleg langs vegen. Kva skal vi gjera? Målet er at mållaget og nynorsken skal bli synleg dei stadene bilen stoggar. Ambisjonsnivået vil vera ulikt for dei ulike stoggestadene, til dømes: Levera ting / helsa på: Bilen inneheld mykje informasjonsmateriell som ein kan dela ut, og til ulike målgrupper. Barnehagar er ein naturleg stoggestad, og kanskje vi kan ha med ei gåve og møta styraren eller ei avdeling. Ein kan også vitja skuleklasser eller skular, og då høver det godt å ha ein målungdom med i bilen. Ordføraren eller oppvekstsjefen er også personar vi gjerne møter – og då gjerne med både ein bodskap og ei gåve frå Mållaget. Kvardagsstand: Bilen er full av nytt materiell og ting som er fine å dela ut. Rullebanner gjer markeringa meir synleg, og er ein sjølvsagt del av pakka. Kan henda bilen kan ha med seg spel som til dømes pilkast, ballkasting og dialektprøver? Skal vi samla inn dialektord – eller på ny samla inn Noregs vakraste ord? Superlaurdag: Om lokallag vil laga noko særskilt, kan ein lyfta standen med noko meir, til dømes ein gjest. Det kan vera ein artist eller forfattar, ei lokal dansegruppe eller noko. Kaker, bollar og brus. Kveldsopplegg: Dette er det lokallaga sjølve som lyt laga til. Det kan vera kultursete, opplesing, forfattarkveld, besøk på ungdomsklubben eller anna. Stafettsjåførane kan vera til stades med materiell og gjerne seia nokre ord. Materiell på turneen: Til møte med kommunane lagar vi ei informasjonsmappe som kan innehalda til dømes framlegg til målbruksplan, råd om korleis organisera målarbeid i barnehagane, kva som finst av nynorsk opplæringsmateriell for innvandrarar og tankar om tiltak for å hindra målbyte. Til møte med skular og barnehagar har vi alt mykje materiell. Bilen skal innehalda publikumsvenleg materiell av ymse slag. Det skal vera ting som kan delast ut og ting som gjer markeringa synleg. Heile året: Det er kjekt om lokallaga skipar til noko gjennom HEILE 2013. Både i Garborgåret 2001 og i hundreårsjubileet til Noregs Mållag i 2006 laga mange lokal- og fylkeslag flotte markeringar. Kristiansand onsdag 2. januar 2013, på dagen hundre år etter at Det Norske Teatret hadde si aller første framsyning nettopp i Kristiansand. Det blir laga ei eiga opningsframsyning som er slik at ho også kan framførast på Det Norske Teatret seinare i jubileumsåret. Det blir ope for allmenta. Opningsframsyninga blir kombinert med mottaking. 5. august NYNORSKSTAFETTEN 2013 Opning: Språkåret blir opna i Kilden i 2. januar Språkåret 2013 har peika ut seks basistilskipingar i løpet av året. I tillegg har dei om lag hundre tilskipingar som andre har hovudansvar for, men der Språkåret vil vere meir eller mindre involvert i gjennomføringa. Folkefest Det Norske Teatret hadde første framsyninga i Oslo i Teatersalen ved Hotell Bondeheimen 6. oktober 1913. Det utløyste uro og gateslagsmål over ei heil veke. Dagen vert markert med folkefest i Oslo sentrum mellom Det Norske Teatret, Teatersalen til BUL i Oslo, Kristian IVs gate og Rosenkrantz gate. Ei reise i målsak Neste år er det 200-årsjubileum for Ivar Aasen. Markeringa heiter Språkåret 2013, og Noregs Mållag set i gang eit av dei mest omfattande fellesprosjekta mellom lokallaga og sentrallekken nokon gong. – Vi ynskjer å syna fram nynorsken og målsaka på ein positiv og slagkraftig måte. Gjennom nynorskstafetten vil vi treffa born, elevar, lærarar, ordførarar, barnehagetilsette, næringslivsleiarar, foreldre og journalistar og mange fleire. Vi vil gje dei eit positivt inntrykk av nynorsken og målsaka. Målet er òg å inspirera nynorskbrukarane til å vera stolte språkbrukarar og å få fleire til å bruka meir nynorsk enn i dag. Vi ynskjer å vera til stades over heile landet, nett slik Ivar Aasen reiste rundt. Difor melde ideen seg om ei målreise tidleg, fortel Gro Morken Endresen, dagleg leiar i Noregs Mållag. – Vi har laga eit opplegg der sentrallekken kjem med ein kampanjebil fylt med informasjons- og aksjonsmateriell og med ein aktivist bak rattet. Oppmodinga og utfordringa til lokallaga er å leggja til rette for markering av året på kvar stoggestad gjennom landet, smiler Gro Morken Endresen. Vår tids målreise I Språkåret skal vi feira Ivar Aasen som laga eit nytt skriftmål på grunnlag av målføra i Noreg. Ivar Aasen reiste ut på fleire reiser for å dokumentera dialektane. I 2013, 200 år etter at han vart fødd, er det Noregs Mållag og dei lokale mållaga som skipar vår tids målreise. –Aasen gjekk mykje av strekningane, fekk skyss med kjerre eller med ein båt undervegs. Han var innom halvparten av dagens kommunar og alle fylke unnateke Finnmark. Skulle vi følgja reiserutene hans heilt nøyaktig, såg vi at vi fekk mange utfordringar. Så denne gongen blir det ei reise i vår tid. Vi vil leiga ein bil i nær ti månadar og køyra på kryss og tvers i Noreg, fortel Gro Morken Endresen. Førebels utrekningar tilseier at bilen vil ha køyrt over 12 000 kilometer når vi er ferdige med arbeidet. Aasen gjorde fleire turar frå 1842 til 1868, og reiste vel 4000 kilometer. 125 stoggestader – Vi planlegg førebels 125 stoggestader over heile landet. Vi startar i Ørsta 28. januar 2013 og endar opp på Hjelmeland 20. juni. Då tek vi ein sommarpause fram til oppstart att 20. august på Stord, og siste besøket er planlagt i Flekkefjord 16. oktober. Då har vi reist gjennom alle fylka våre frå sør til nord, fortel Gro Morken Endresen. Dette blir anten besøk på dagtid, kveldstid eller laurdagsbesøk. Ho fortel at det er heilt opp til kvart enkelt lokallag å fylla desse stogga på målreisa med eit godt innhald. – Dette er eit skikkeleg dugnadsprosjekt. Vi er heilt avhengige av at lokale målfolk får til gode avtalar og opplegg på kvar plass. Og så trur vi også at dette vil vera eit godt høve til å få god pressedekning lokalt, seier ho. – Kva er det Noregs Mållag sentralt bidreg med på denne målreisa? – Vi stiller med ein kampanjedekorert bil, materiell til utdeling/stand og minst éin person. Denne personen blir også med på møte med kommunen, skulebesøk, barnehagebesøk, bibliotek- besøk, stand, bedriftsbesøk eller på kulturkveld. Dessutan leikar vi med idear til tevlingar, kåringar eller anna vi kan ha som eit gjennomgangstema alle stadene. Den beste ideen gjennomfører vi, og vi tek gjerne imot innspel! Lokallaga viktige – Kva forventningar har de til lokallaga? – Vi vil gjerne at lokallaga tenkjer ut gode idear til kva dei vil bruka oss til når vi kjem på besøk, sjølv om vi også kan koma med ynske om kva vi skal gjera. Dinest er det viktig at lokallaget tek på seg å laga avtalar og opplegg i god tid, både med dei vi skal møta og med pressa. For å gjera denne målreisa mogleg er vi glade om lokallaga kan skaffa privat overnatting til oss som reiser. Og nett det trong nok også Ivar Aasen når han reiste rundt. – Kva om det ikkje det høver å gjera noko akkurat den dagen bilen passerer? – Bilen og dei som køyrer rundt skal likevel greia å gjera fornuftig målarbeid, men det blir i mindre målestokk. Dessutan er det sjølvsagt fullt høve for laga til å markera seg gjennom heile året – det må for all del ikkje bli slik at laga skrinlegg planar fordi det ikkje passa å gjennomføra dei akkurat den dagen vi er på plass. HEGE LOTHE hege.lothe@nm.no Kanhende slik? Skisse: Kjartan Helleve Kristofer Uppdals røyst Dei fleste har vel opplevd kor rart det er å høyre opptak av si eiga røyst, kor forskjellig ho verkar på lydbandet frå det inntrykket ein har av henne når ein sjølv talar. I romanen Besøket av Stig Sæterbakken går hovudpersonen igjennom ei djup eksistensiell krise etter å ha vorte konfrontert med eit slikt opptak frå ungdomsåra: Har han verkeleg, heile denne tida, høyrdest så tåpeleg ut for omverda? Ein gong Tor Ulven høyrde seg sjølv på band, skal han ha reagert med utropet: «Velsignet være oppfinnelsen av skriften!» Men når no skrifta eksisterer parallelt med moderne lydopptaksteknologi, vil naturleg nok sume freista kom- 6 frå kjellaren ved Erlend Skjetne binere dei to, i bandinnspelingar av høgtopplesingar av skrivne tekstar; til dømes dikt. Eg kan styre meg for slike Ei røyst frå grava, kunne ein tilføye ... Dei spirituelt interesserte har kanskje lese framføringar. Eit dikt kan vera slåande historier om bandopptak frå natuvakkert på trykk, men bli teatralsk ren, av fuglesong eller kva det måtte og arte seg som aldeles framandt idet vera, som tilfeldig skal ha fanga inn einkvan les det opp og ikler det ei kviskring midt i villmarka, mennesanna røyst enn den ein som lesar har kelege røyster som visstnok ikkje kan hatt i sitt eige hovud. Jamvel om det er tilhøyre andre enn dei daude. Då er forfattaren sjølv som les det, er faren det utvilsamt meir å hente hjå Uppdal, den same. som vitterleg òg er daud, men som nådde langt i forståinga av livet. To av Når dét er sagt, oppdaga eg eit unnatak no dikta det finst innspelingar av, er av nyleg: Eg fekk høyre Kristofer Uppdal hans finaste og utvilsamt òg viktigaste: lesa nokre fåe av sine eigne dikt, og «Bloddrope-trall» og «Ved altareldette var verkeleg inkje vonbrot. Det den». Dei er skrivne ganske samstunvar tvert imot ei røyst i perfekt avdes, kring 1920, men dei syner oss på stemt samvirke med orda sine. ulik måte korleis Uppdals lyrikk strir NORSK TIDEND NR. 4 – 2012 6. desember 6. november Verdskonferanse: Universitetet i Tromsø har teke på seg å prøve å gjennomføre ein verdskonferanse om språk, delvis etter mønster av Arctic Frontiers, som kryssar grensa mellom fagmiljø og politikarar. Universitetet i Tromsø 6.–8. november 2013. I tillegg til kveldsprogram på Kulturhuset og Hålogaland Teater. Avslutning: Språkåret vert avslutta i Ivar Aasen-tunet i Ørsta den 6. desember. Håper på løyving i statsbudsjettet Regjeringa legg fram sitt forslag til statsbudsjett i oktober. Kulturdepartementet fekk i mai ein oppdatert søknad om midlar frå Språkåret. Språkåret har søkt om 17 millionar frå Kulturdepartementet, og førebels er det ikkje avklart kor mykje departementet ynskjer å setje av til denne feiringa. HURRA! 200-årsfeiringa til Ivar Aasen blir ein språkfest. Språkåret 2013 i emning – Eg trur vi har eit kollektivt dårleg sjølvbilete av det norske språket, seier Inger Johanne Sæterbakk, dagleg leiar i Språkåret. – I staden for å vera stolte av språkmangfaldet vårt, er vi heller litt flaue over det. Det håpar eg vi greier å gjera noko med i Språkåret, seier ho. Neste år inviterer ho heile Noreg til å feira og diskutera språk. Når Språkåret er over, håpar ho at vi kan diskutera språk med større kunnskap og forståing enn tidlegare. Det er Nynorsk kultursentrum i Ørsta som på oppdrag frå Kulturdepartementet har fått i oppgåve å driva Språkåret 2013. Bakgrunnen er at det neste år er 200 år sidan Ivar Aasen blei fødd, og 100 år sidan Det Norske Teatret opna. – Det blei bestemt at vi skulle lyfta det opp til noko større enn det som har med nynorsk å gjera, og det tenkjer eg er svært rett. Både landsmålet og Det Norske Teatret byggjer på ein idé som handlar om språkleg og kulturelt mangfald. Eg trur det er fint å trekkja ei linje frå den gongen og fram til i dag og markera heile den norske språksituasjonen med utgangspunkt i det nynorske, seier Sæterbakk. – Stor interesse Sæterbakk har inntrykk av at det er stor interesse for språk og for Språkåret. – Vi opplever at dei fleste er svært opptekne av språk – kanskje utan at dei heilt veit det sjølve. Gjennom Språkåret ønskjer vi å gjera folk meir medvitne og gje dei meir kunnskap om den norske språksituasjonen, som SPRÅKÅRET 2013 ◆ 5. august 1813 vart Ivar Aasen fødd i Ørsta. Han laga eit nytt skriftmål på grunnlag av målføra som vart kalla landsmål, seinare nynorsk. Han tykte det var ille at eliten såg ned på folkemålet og bondekulturen. Han ville at målreisinga skulle auka den språklege og kulturelle sjølvtilliten i allmugen. ◆ Nynorsk kultursentrum har styringsansvaret for Språkåret. Ivar Aasen vert feira med eit språkår for det norske språkmangfaldet – ei raus og inkluderande feiring av den norske språkrikdomen. ◆ Inger Johanne Sæterbakk er tilsett som dagleg leiar. I tillegg får ho med seg prosjektsekretær Bente Lothe Eldholm og ein produsent. ◆ Kontakt: Inger Johanne Sæterbakk, prosjektleiar, tlf. 958 00 060 / 70 04 75 94, e-post: inger. johanne.saterbakk@aasentunet. no KLAR: Dagleg leiar Inger Johanne Sæterbakk er klar til å feira mål og meiFoto: Margunn Sundfjord/NPK ning i 2013. på mange måtar er unik og meir mangfaldig enn dei fleste kjenner til. Ho minner om at vi i tillegg til to skriftspråk i norsk, har fleire statlege minoritetsspråk, teiknspråk og mange nye språk som er med på å utvikla det norske språket. Det siste tiåret har rundt 200 språk vore i bruk i den norske kvardagen. Større forståing nynorsk – Målbyte frå nynorsk til bokmål er eit stort problem blant med livet, for livet, i ei kontinuerleg rørsle mellom høgt mot og djupt tungsinn. «Bloddrope-trall» handlar om ungdomsåra, om våren i menneskelivet, som «spelar gjennom alle rørslur, / frå hjarta, til den solbrende lugg, / til fingrar som kjæler, / til fot-blad som trampar takten.» Men livskrafta er forgjengeleg: «Det er vår / ein gong i eit år, / ein einaste stutt, men festleg vår.» I den konstateringa ligg sambandet mellom «Bloddropetrall» og det dystrare, meir introverte «Ved altarelden»: Sistnemnde dikt er eit nake sjølvoppgjer, ein konfrontasjon mellom skrivaren og hans eiga fortid, det som er forspilt, alt det NORSK TIDEND NR. 4 – 2012 ungdom. Kjem Språkåret til å gjera det lettare å halda på nynorsken? – Eg håpar det. Språkdebatten i dag handlar ofte om ressursbruk. Språk blir sett opp mot eldreomsorg. Det blir heilt feil. Gjennom Språkåret håpar eg vi kan diskutera språk på eit høgare nivå, seier Sæterbakk. Ho trur meir kunnskap kan gje folk auka forståing for nynorsk. – Det handlar om å lyfta blikket litt, ikkje berre fokusera på eigne kjensler. Sjølv om folk ikkje han gjorde feil og som ikkje lenger kan gjerast opp att: «Levde eg ikkje som eg skulde, / so var det alltid eiga skuld. / Eg visste nok betre, men let skure.» Uppdals røyst er spesielt godt eigna til å formidle ei slik svart kjensle, som likevel verkar vital fordi ho ber denne illusjonsfrie trassen i seg: «[E]g er straffa – til gagns. / Alle voner er tekne frå meg. / Og straffa held fram, blodsyg meg. / Og eg luter hovudet under slaga. / Lat slaga falle! / Det er mest som ei lindring å kjenne straffa.» Merk korleis setningane her ikkje er delte opp av lineskift, slik dei ofte er i lyrikk; kvar verseline er ei eining slutta med punktum, som likar å skriva nynorsk fordi dei ikkje var flinke til det på skulen, har det ein større verdi, seier Inger Johanne Sæterbakk. Sjølv er ho halvt nordlending og halvt trønder og skreiv den første teksten sin på nynorsk i Ivar Aasen-året 1996. Prosjektplanen for Språkåret er på over hundre sider og inneheld arrangement for eit heilt år, landet rundt. Kor mykje som kan setjast ut i livet, kjem mellom anna an på statsbudsjettet. – Vi veit ikkje kor mykje pengar vi får, men vi har søkt om 17 millionar kroner. – Kva gjer de viss de ikkje får så mykje? står på eigne bein nærast som ei erklæring, ein maksime, med den same gjennomgangsmelodien som eit anna, smått legendarisk Uppdal-sitat: «Publikum gjev eg fan i. Bry deg sytten um kva andre seier, ver deg sjølv um det så ber lukt i heite helvete.» Såleis les han òg, Uppdal, så uforstyrreleg. Han har ei mørk, tolmodig og langsam røyst. Det blir sagt at språket hans er tungt, vel fyrst og fremst grunna dialektord og visse neologismar. Men er ein interessert i språk, er det berre ei gledeleg utfordring å freista forstå det vide ordtilfanget hans, og bileta er enkle – Vi har seks basisarrangement som skal vi skal gjennomføra, og der er vi alt komne langt i planlegginga, seier Inger Johanne Sæterbakk. I tillegg er det planar om fleire hundre andre aktivitetar og arrangement rundt om i landet i samarbeid med ulike institusjonar og organisasjonar. – Eg er oppteken av at vi skal finna ein balansegang mellom det artige og det viktige. At vi skal våga å ta debattar, ikkje berre leika oss, seier Sæterbakk. Fyrste frist Tidleg i november legg Språkåret fram ein førebels programplan – programpostar som Språkåret lagar heilt åleine, eller saman med andre. – Dei som vil vera med der, må senda informasjon til oss seinast 15. oktober. Gjerne lenge før, seier Sæterbakk. – Vi vil ha med oss flest mogleg organisasjonar og institusjonar frå ulike miljø til å laga eigne arrangement i Språkåret 2013. Engasjementet er stort, og mange har gode idear om korleis dei vil bidra i feiringa av året. Vi ønskjer framleis å få med oss fleire medspelarar frå alle språkmiljø. Om de har eit godt prosjekt eller ein god idé, er det kjekt om de tek kontakt. Opnar eigen nettstad Tre firma på Vestlandet, Austlandet og i Nord-Noreg er inviterte til å laga framlegg til grafisk profil for Språkåret 2013. – Den ferdige profilen presenterer vi i oktober. Då opnar vi også nettstaden for Språkåret 2013. MARGUNN SUNDFJORD, NPK/ HEGE LOTHE og klåre. Føyer ein den malmfulle bassrøysta hans til det blodig alvorlege meiningsinnhaldet, blir resultatet kanskje likevel ein smule «tungt», i positiv forstand: Heile uttrykket har truverdet til ein som har levd lenge og opplevd mykje, og som difor har mykje å meddele. Men like lite som han prøver å orsaka seg sjølv, talar han med hovmodig autoritet: Triumfen hans ligg i den store roa han aldri tapar, ikkje eingong når han nådelaust ærleg utleverer seg sjølv og nederlaga sine. 7 Blir ikkje arbeidslaus Arnfinn Muruvik Vonen, direktør i Språkrådet, blir neppe arbeidslaus med det fyrste: Språkstatus 2012 syner at det er nok å gjere for å nå dei ambisiøse språkpolitiske målsetnadene i Noreg. – Den norske språkstoda er mangslungen, og det er mykje ulikt ein kan leggje vekt på. Men dersom eg skal trekkje fram to særleg positive funn, vil eg for det fyrste peike på at det er ein del positive trekk for måljamstellinga i Noreg: Det går rett veg med målbruken på statlege nettstader, i tillegg til at det skjer positive ting mellom anna i NRK, seier Vonen. – Det andre som er særleg positivt er at ei ny haldningsundersøking syner at nordmenn er meir kritiske til bruk av engelsk i reklame. Mykje av arbeidet til Språkrådet handlar om å skape betre haldningar, og vi er glade for at nettopp haldningane er i endring på dette feltet. Språkrådet er sjølvsagt ikkje mot engelsk, men vi er mot unødvendig bruk av engelsk i Noreg, som til dømes i reklame retta mot nordmenn. Dette er kanskje òg det mest overraskande funnet i Språkstatus 2012: Ein skulle kanskje tru at reklamefolk var ekspertar i å gje folk det dei vil ha, men på dette feltet er dei tydelegvis i utakt med folk flest. Tredje gong For tredje gong legg Språkrådet fram ein språkstatus-rapport, og dette er ein del av oppfølgingsarbeidet etter stortingsmeldinga Mål og meining. Gjennom 136 sider blir breidda i det norske språklandskapet analysert og kommentert. Vonen finn nok av arbeid å ta tak i: – Noko av det eg er mest uroa over, er det store presset frå engelsk i ein del sektorar, og kanskje aller mest universitets- og høgskule-sektoren. Vi ser at engelsk blir stadig meir nytta som undervisningsspråk i høgare utdanning. Dette heng sjølvsagt saman med internasjonaliseringa av heile sektoren, men vi trur òg manglande medvit om språkpolitikk er noko av forklaringa. Universitets- og høgskulelova har fått ein ny paragraf, der det heiter at «[u]niversiteter og høyskoler har ansvar for senter og opplæringstilbod. Så kampen er ikkje tapt! Vi ser òg at det er store utfordringar for kvensk, mellom anna knytt til høg gjennomsnittsalder hjå dei som bruker språket. Og sjølv ikkje nordsamisk er heilt trygt, jamvel om stoda sjølvsagt er langt betre her enn for dei mindre språka. – Kan vi leve med det dersom språk døyr ut i Noreg? – Det vil vere eit nederlag for Noreg som språkleg medviten nasjon. Og vi bør hugse på at det diverre ikkje er så lenge sidan sist det skjedde; pitesamisk var inntil relativt nyleg i bruk i Noreg. I dag er det utdøydd som bruksspråk, og stoda er òg alvorleg for pitesamisk i Sverige. Teikn i tida Travel: – Mykje av arbeidet til Språkrådet handlar om å skape betre haldningar, seier direktør i Språkrådet, Arnfinn Foto: Jens Kihl Muruvik Vonen. vedlikehold og videreutvikling av norsk fagspråk». Det at fagmiljøa sjølve har ansvaret for terminologiarbeid på deira felt er både nytt og viktig, og Språkrådet samarbeider no med Universitets- og høgskulerådet for å sjå på korleis dette kan organiserast i praksis, fortel språkrådsdirektøren. Han er glad for at stadig fleire universitet og høgskular får eigne, språkpolitiske retningsliner, men samstundes peikar han på konklusjonen frå Språkstatus 2012: «Språkpolitiske retningslinjer som vert vedtekne ved dei enkelte lærestadene, ser ut til å verta nedprioriterte eller forsvinne heilt i dei sentrale strategidokumenta til dei same institusjonane.» Gjennom lov til siger? Ein klassisk konflikt i alt språkarbeid står mellom dei som ønskjer å lovfeste forbod, påbod og rettar, og dei som meiner naudsynte samfunnsendringar kan kome som eit resultat av haldningsarbeid. Språkstatus 2012 skisserer ulike løysingar for ulike felt. Til dømes kommenterer Språkrådet at «sidan programvare ikkje er omfatta av parallellitetskravet i opplæringslova, manglar ofte ressursar på nynorsk». Når det kjem til norsklærarane, er det derimot lagt særleg vekt på dei negative haldningane som dominerer hjå ein del lærarar. – Vi kan ikkje endre samfunnet gjennom lovgjeving åleine, meiner Vonen. Men, legg han til: – Utan eit godt lovverk står vi svakare, til dømes innanfor haldningsarbeid. Sjølv trur eg den viktigaste nyvinninga på lovfeltet kjem til å vere ei allmenn språklov. Ho vil forankre det språkpolitiske arbeidet i Noreg, noko eg meiner er viktig. Det er Kulturdepartementet som har ansvaret for framdrifta i dette lovarbeidet, og mitt inntrykk er at dei arbeider godt med spørsmålet. Målbyte – Språkstatus 2012 slår fast at «mest helvta av nynorskelevane har bytt hovudmål frå dei byrjar i 1. klasse til dei går ut frå vidaregåande skule». Kva skal vi gjere med dette? – For det fyrste er det eit problem at mange tek dette til inntekt for at nynorsk ikkje er populært eller viktig, og at fråfallet i seg sjølv gjev nynorskhatarane rett. Nynorsk er verdifullt i samfunnet vårt. Eg trur ein viktig grunn til at mange skuleelevar byter til bokmål er at dei flyttar til eit bokmålsdominert område, til dømes når dei byrjar på vidaregåande. Dei opplever at nynorsk høyrer til i heimbygda, men «tek skikken der dei kjem». – Eg er glad for at vi har fleire miljø som arbeider med dette, og ikkje minst har den såkalla «Valdres-undersøkinga» – Målstreken – vore viktig for å gje oss ny informasjon. Det er veldig bra med ei undersøking som går i detalj på språkvala barn og unge gjer: Om vi ikkje forstår kva som skjer, er det vanskeleg å gjere noko med det, påpeikar Vonen. – Mykje av nedgangen i nynorsk som skulemål kan nok forståast i ljos av demografi og urbanisering. Og med ein nedgang på eit par promille i året er jo ikkje nynorsk akkurat det verst stilte språket i verda. Med om lag ein halv million kvardagsbrukarar er nynorsk mellom dei større språka internasjonalt, og nedgangen er ikkje spesielt radikal. I tillegg har nynorsken eit ganske godt vern gjennom den nasjonale språkpolitikken, som har til føremål å styrkje nynorsk. Og ikkje minst er nynorsk kulturelt sett veldig vital, noko som sist blei peika på av Kjartan Fløgstad i kronikken «Eit sant mirakel» i sommar. Eitt bein i grava – Det går altså relativt bra med nynorsk. Men kva språk i Noreg er nærast å døy ut? – Både sørsamisk og lulesamisk er svært alvorleg truga. Heldigvis har ein teke tak i situasjonen, med mellom anna språk- Teiknspråk er eit språk som ligg hjartet til Vonen nært. – Eg er glad for at språkmeldinga gav norsk teiknspråk ein skikkeleg status. Ein konsekvens av dette er at vi i Språkrådet har fått eit særleg ansvar for teiknspråk. Vi ser at dette er eit felt der haldningane hjå nordmenn flest er for dårlege, og mykje av arbeidet vårt handlar om å tilby grunnleggjande informasjon og gjere teiknspråk synleg. Forståinga av teiknspråk er nok betre i språkmeldinga enn i ein del andre offentlege dokument, meiner språkrådsdirektøren, og utdjupar: – Norsk teiknspråk blir ofte framstilt som eit spesialpedagogisk verkty på individnivå, og ikkje eit eige språk. Eg meiner Språkåret 2013 bør hjelpe majoriteten i Noreg til å skjøne kva teiknspråk faktisk er for noko. Språkåret 2013 – Neste år feirar vi Språkåret 2013. Kva er den store utfordringa for samfunnet vårt på veg inn i dette året? – Det er framleis ei stor mistru til fleirspråk i dette landet. Språkåret 2013 bør gje nordmenn kunnskap om den norske og internasjonale fleirspråksstoda, og ikkje minst syne fram språkmangfaldet. Vi treng meir medvit om dette: Det er plass til fleire språk, både på individ- og samfunnsnivå, og alle språk er like viktige og uttrykksfulle på sitt vis – jamvel om dei ytre sett er heilt ulike, avsluttar Arnfinn Muruvik Vonen. Jens Kihl jens@nynorsk.no Språkstatus 2012 ◆ Språkstatus 2012 tek for seg tilstanden for språk og språkbruk på ulike samfunnsområde. Språkrådet gjev ut ein slik statusrapport kvart år. Det språkpolitiske ansvaret til Språkrådet gjeld no òg teiknspråk, og i år har Språkstatus for første gong brei omtale av situasjonen for norsk teiknspråk. ◆ Språkstatus 2012 viser mellom anna at: l nynorskdelen i barne- og ungdomskanalen NRK Super vart dobla frå 2010 til 2011. l nynorskversjonen av Wikipe- 8 dia har auka prosentvis dobbelt så mykje som bokmålsversjonen sidan 2011. l annankvar nynorskelev har bytt hovudmål frå dei byrjar på barneskulen til dei går ut frå vidaregåande skule. l det kan sjå ut til at folk er leie av engelsk i reklame og marknadsføring i Noreg og ynskjer meir bruk av norsk på desse områda. l det er ein tendens til at store statsåtte selskap ynskjer å kopla seg fri frå dei språklege pliktene dei har i Noreg. l språkpolitiske retningslinjer som vert vedtekne ved universitet og høgskular, ser ut til å verta nedprioriterte eller forsvinne heilt i dei sentrale strategidokumenta til dei same institusjonane. l sosiale medium vert bruka meir og meir i det norske samfunnet, og sannsynlegvis skjer det språklege endringar der som gradvis kjem til å få fotfeste også utanfor desse media. l det er framleis altfor få internasjonalt fastsette standardar som vert omsette til norsk. l det er ofte personar med mangelfull kompetanse om teiknspråk som vurderer om barn skal få rett til opplæring i og på teiknspråk. l det trengst betre ordbøker for romani og kvensk. l vi veit for lite om kor godt skuleungdom faktisk skriv nynorsk og bokmål som sidemål og hovudmål. l Språkrådet får stadig fleire klagar på brot på mållova. l mange statstilsette ser ut til å trenga grunnleggjande opplæring i nynorsk, men etterspurnaden etter nynorskkurs er ikkje så stor som behovet tilseier. ◆ Språkbanken er etablert og under oppbygging og skal gje språkressursar til utvikling av norskspråklege produkt og tenester. ◆ Kvart fjerde år skal Kulturdepartementet leggja fram for Stortinget ei melding om språk, som skal byggja på dei årlege statusrapportane frå Språkrådet. Norsk Tidend nr. 4 – 2012 Ægir Bryggeri Ægir Brenneri Konsert: Lars og Ola Bremnes 27. OKTOBER 19:00: Festivalmiddag i Flåmstova Restaurant – med Ægir frå staup , til kniv og gaffel! Historiar og taffel, til – sanne og usanne – overraskingar. 23:00: Konsert med Lars og Ola Bremnes Andre godbitar: OM / F RUKO ST: f rå k r ,- pp 615 • Bokbad med Brit Bildøen • Eventyr og segner – gamle forteljingar i ei ny tid – Ove Eide Program: www.nynorskelitteraturdagar.no Foto: Thor Ægir Bryggeri & Pub OKTOBER – DESEMBER OPE KVAR DAG FRÅ KL. 18.00 Smårettar, middag og 3 rettar øl og mat meny. Nye menyar.., nye øltypar… Velkommen! Foto: mat pr at .no Br ødreskif t Julebord, øl- og akevittsmaking FRÅ 30. NOVEMBER ➝ Sviggum Design Weeke nd oktob tilbod desem er – ber 20 12: R Akevitten vår er klar til jul. Vi tilbyr ølsmaking og akevittsmaking for grupper. Nynorske Litteraturdagar, 26.–28. okt. Foto: Martin Bremnes var kåra til «årets bryggeripub» tre år på rad, og starta i 2011 • Tradisjonelt julebord i Flåmstova Restaurant, eller Ægir 5-rettar selskapsmeny i tråd med vår matfilosofi – det skal vere Ægir øl i og til maten. • Ølsmaking og akevittsmaking i Ægir Bryggeri. Pris julebord: Frå kr 575,- pp. Foto: T: 57 63 20 50 | booking@flamsbrygga.no | www.flamsbrygga.no Thor Br ødresk ift Nynorskprisar til journalistar Firda-journalist Katrine Sele og kultur- og debattredaktør Hilde Sandvik i Bergens Tidende fekk begge Kulturdepartementets nynorskpris for journalistar for i år. Prisen vart delt ut under Dei nynorske festspela i Ørsta, fredag 29. juni. Katrine Sele er opphavleg bokmålsmen- Prislønte: Journalist Katrine Sele i Firda og kulturog debattredaktør Hilde Sandvik i Bergens Tidende har fått Kulturdepartementets nynorskpris for journalistar 2012. Foto: Bent Are Iversen / Firda – Takk og lov for Tone Damli! Lovprisinga kjem frå hovudanker i kveldsnyheitene i TV 2 og prisvinnar, Arill Riise. Saman med Ingvild Bryn, programleiar i Dagsrevyen i NRK, deler han tittelen Årets nynorskbrukar 2012. Prisen vart delt ut under Dei Nynorske festspela og blir sedd på som ein svært gjev pris fordi han kan delast ut blant alle yrkesgrupper og utøvarar som brukar nynorsk, og ikkje journalistar spesielt. Nynorsk som kvardagsspråk – Dei unge treng gode førebilete dei kan sjå opp til og kan identifisere seg med, sa Arill Riise til NPK før utdelinga. – Om ein skal kunne halde på sin eigen identitet, treng ein nokon som brøytar veg og kan synleggjere at det er greitt å bruke sitt eige språk på sosiale medium som både Twitter og Facebook. Difor er nettopp populærkulturen så viktig for at det nynorske språket skal leve vidare i dag, seier Riise og nemner også namn som Odd Nordstoga, festspelkunstnar Egil Olsen og Vassendgutane i same kategori som Tone Damlie. – Det er fantastisk å sjå og høyre Garden stå og syngje «Gud signe vårt dyre fedreland» på Slottsplassen når kongen og dronninga fyller 75 år og jubilerer. Like flott er det når Herborg Kråkevik leier jubileet ved Operaen, kringkasta ut til heile det norske folk, på nynorsk. Men vi kan ikkje berre bruke nynorsken til 17. mai og når vi skal pynte oss, det viktigaste er at vi brukar nynorsk i kvardagen. DEI NYNORSKE FESTSPELA ◆ årleg feiring av den nynorske skriftkulturen ◆ feira 20 år i 2012 ◆ 100 medarbeidarar og frivillige avvikla 46 arrangement med meir enn 100 utøvarar ◆ årsbudsjett på 1,8 millionar kroner ◆ I Språkåret 2013 blir Dei nynorske festspela arrangerte 27. – 30. juni Sjølvsensur Ingvild Bryn var samd med den tidlegare kollegaen sin, som ho framleis omtalar som ein «NRK-ar». – Det er trist at enkelte driv sjølvsensur. Eg trur vi alle går rundt og er redde for kva andre seier og meiner, og det er difor mange sluttar å bruke nynorsk i kvardagen. Eg har sjølv opplevd fleire tilfelle der «nynorskfolk» skriv på bokmål i ulike private samanhengar sjølv om dei kjem frå Voss, Ryfylke eller Sunnmøre. Eg trur det er fordi dei er redde for at andre forventar at dei skal skrive på bokmål viss dei til dømes er styreleiar i eit burettslag i Oslo og skal sende ut informasjon til alle som bur der, eller om det er lærarar som skriv e-post til foreldra i klassen. Det er så trist! Om nynorsken skal overleve, må vi bruke språket vårt i alle samanhengar, sa den profilerte nynorskbrukaren Ingvild Bryn engasjert. Normert nynorsk Sjølv har dei to prisvinnarane aldri vore i tvil om dei skulle bruke nynorsk som yrkesspråk. – Eg brukar nynorsk først og fremst fordi eg kjem frå Voss og fordi det er språket mitt. Det er identiteten min, forklarar Bryn om det naturlege valet. Ho fortel at overgangen frå vossadialekten til normert nynorsk som yrkesspråk i NRK ikkje var så vanskeleg fordi dei to formene ligg nært kvarandre i utgangspunktet. – Det har vore, og er, ein styrke i yrket vårt å bruke normert nynorsk som yrkesspråk, seier Riise. (NPK) 10 Hjelp til song: Festspeldiktaren Arne Moslåtten bad om hjelp frå publikum til å lage nye melodiar. Foto: Karoline Riise Kristiansen / NPK neske, men har som allsidig nyheits- og kulturjournalist i lokalavisa Firda i Sogn og Fjordane vorte «eit godt døme på at bokmålsfolk kan bli gode nynorskbrukarar – om dei vil, kan og må», skreiv juryen om den første prisvinnaren. – Språket hennar er enkelt og godt å Songen – eit Dei gode songane vart hylla då direktøren i Nynorsk kultursentrum opna Dei nynorske festspela. Ottar Grepstad samanlikna årets festspeldiktar Arne Moslåtten med verdsstjerna Leonard Cohen. – Songskaparen frå Montreal og musikkjennaren frå Gol seier det som trengst om det litterære underet som gode songar er: Vi blir ikkje kvitt dei, og etter kvart veit knapt nokon kvar dei kom frå. Nokre av dei mest kjende songskattane i landet vårt er forfatta av Ivar Aasen, og under opningstalen fortalde Grepstad om tekstforfattaren og perfeksjonisten Ivar Aasen som brukte lang tid på arbeidet sitt og endra på både strofer og innhald før han var nøgd. – 12 år brukte Ivar Aasen på å lage «Nordmannen», diktet som blei allsongen om Noreg. Ikkje noko anna dikt arbeidde han meir med enn dette, fortalde Grepstad. Og han heldt fram: – Songen kom altså før den skrivne litteraturen. Dei fleste på jorda har songane, men langt frå alle har bøkene. Å feire songen er difor å feire grunnlaget for all litteratur og opne for nye reiser dit dei gode songane kjem frå, sa Grepstad. (NPK) Musikalsk festspel – For eit publikum, var den klare tilbakemeldinga frå fleire utøvarar under Dei nynorske festspela. Eksklusive: Ingvild Bryn frå NRK og Arill Riise frå TV 2 deler prisen Årets nynorskbrukar 2012. Prisen er eit eksklusivt trykk av Arne Nøst og 40 000 Foto: Karoline Riise Kristiansen / NPK kroner. Publikum set pris på breidda i det faglege tilbodet, og både lokale og tilreisande veit dei får opplevingar på Festspela som dei ikkje får andre stader. Billettsalet auka med 21 prosent. Færre gjester og større satsing gjer at Festspela likevel endar med underskot i 2012. – Vi har ei breidd i det faglege tilbodet som er ganske unik, med både litteratur, musikk, samtalar, utstillingar og teater. Styrken og særpreget vårt ser ut til å vere kombinasjonen av program med svært ulikt kunstnarleg og fagleg innhald for mange målgrupper, og som publikum berre kan oppleve her, seier programansvarleg Åshild Widerøe. Song i mange former Festspeltemaet «Songen» gav festivalen eit anna særpreg i år, med fleire musikalske opplevingar, songar i mange sjangrar og viktige samtalar om kva som gjer ein songtekst god. Som i fjor var Ivar Aasen-tunet hovudarena under Dei nynorske festspela, men i alt var det arrangement også på 11 andre scener i Volda og Ørsta. Widerøe legg vekt på at det er viktig å vere tilgjengeleg for alle. – Dei nynorske festspela har mellom anna ein klar sosial profil på billettprisane og fleire gratisarrangement som inkluderer breitt, seier ho. – Eg er svært takksam for måten eg har blitt motteken på av publikum. Innsatsen til dei frivillige er unik, og frå min ståstad har gjennomføringa vore prikkfri, oppsummerte festspeldiktar Arne Moslåtten under Aasen-stemnet søndag. Moslåtten er først og fremst kjend som tekstforfattar og musikar i Hellbillies, men fekk vise fleire sider av seg sjølv under Festspela. Fleire kroner Billettsalet auka med 21 prosent frå i fjor til 513 000 kroner brutto i år, medan gjestetalet enda på om lag 5100. Norsk Tidend nr. 4 – 2012 lese, ho arbeider med det og har utvikla sin eigen tydelege «signatur». Det er lett å kjenne att det Katrine Sele har skrive, meinte juryen, som har vore leidd av NRKjournalist Gry Molvær. For Hilde Sandviks del trekte juryen mellom anna fram korleis ho har skapt eit rom for kommentarstoffet sitt i dei sosiale media, og dermed også eit rom for nynorsken. – Hilde Sandvik er ein uredd debattant, som går til åtak utan nåde når det trengst, og som gjer klart og tydeleg greie for argumenta sine. Ho bruker gjerne personlege anekdotar for å belyse viktige saker og skriv ofte nære og gripande kommentarar som er til inspirasjon for samkjensla i oss, meinte juryen om henne. Med seg i juryen har Gry Molvær hatt kommentator Tom Hetland i Stavanger Aftenblad og forfattar Olaug Nilssen. Magni t litterært under Øvrebotten, leiar for NRK Nynorsk mediesenter, har vore sekretær for juryen. Kulturdepartementet oppretta nynorskprisen for journalistar i 2004. Blant dei tidlegare vinnarane er Linda Eide, Astrid Brekken og Njord. V. Svendsen, som fekk prisen i fjor. (NPK) – Gjer det vanskelegare for nynorsken Kringkastingssjefen i NRK skulle ønskt det var mindre valfridom i den nye språknorma og refsar Språkrådet. Hans Tore Bjerkaas meiner valfridomen i den nye språknorma gjer det vanskelegare for nynorsken å overleva. Det gjorde han klart i ein samtale med kulturredaktør Hilde Sandvik i Bergens Tidende under Dei nynorske festspela. – Dei burde ha gjort nokre djervare val, heldt han fram. Bakgrunnen for utspelet er dei nye utfordringane språket vårt møter i kvardagen gjennom til dømes sosiale medium. – Den største utfordringa norske journalistar har kvar dag, er å ha eit aktivt, direkte språk som ikkje er øydelagt av kjeldene. Dei må ha gode, berande setningar, sa han. Ny generasjon – nytt språk Dei beste: Opningskvelden hadde vi det nest best besøkte arrangementet nokonsinne med Hellbillies i Hamneparken i Ørsta, fortel Gaute Øvereng, dagFoto: Kjell Arne Steinsvik leg leiar i Aasen-tunet. – Fleire gratisarrangement som har vore godt besøkte tidlegare, regna vekk i år. I tillegg hadde vi færre arrangement totalt og færre arrangement med eksterne arrangørar. Opningskvelden hadde vi det nest best besøkte arrangementet nokonsinne med Hellbillies i Hamneparken i Ørsta, men der burde likevel vore dobbelt så mange betalande, seier dagleg leiar i Aasen-tunet, Gaute Øvereng. – Omsetninga i kafeen og butikken i Ivar Aasen-tunet var svært god, og kostnadene har vore under kontroll, seier Øvereng. Førebels rekneskap er klar i september, og det er venta å ende med eit underskot. – Dette viser kor viktig det er at vertskommunane er sterkare inne på tilskotssida, seier Øvereng. (Nynorsk Kultursentrum) Norsk Tidend nr. 4 – 2012 Ei brukarundersøking som NRK har gjort, syner at det er blant menn i aldersgruppa til Bjerkaas at ein finn overvekta av dei som til dømes ikkje aksepterer dialektbruk i NRK. – Desse meiningane høyrer altså til ein generasjon som er på veg ut. Ein må akseptera det norske mangfaldet. Og den oppveksande generasjonen som kjem til no, dei høyrer til noko nytt, ei anna verd. Dei har ny kunnskap og høyrer til verdsmangfaldet og har andre meiningar også om språket vårt og korleis det skal vera. Dei hektar seg ikkje opp i om dialekt blir brukt i staden for normert språk. – I tillegg gjer sosiale medium, tekstmeldingar og den utviklinga som skjer no, at det normaliserte språket vil koma under press. NRK vil gjera det vi kan for å ta vare på det normaliserte språket, det er det ingen tvil om, men eg tør ikkje å svara på kvar grensegangane skal gå over tid. Bjerkaas meiner Språkrådet og språkfolk burde vore flinkare til å fastsetja normer og innskrenka valmoglegheitene både for nynorsk og bokmål. – Det som blir utfordringa med dei mange vala, er at det ikkje finst noko reelt val for dei som skal bruka det. Det blir ikkje lenger ei rettleiande norm. Den slekta som veks opp, blir forvirra over dette. Kringkastingssjefen meiner at Språkrådet hadde gjort ein betre jobb om dei hadde gitt pedagogar og NRK ei klarare norm å handla etter. – Språkrådet har skusla bort ein sjanse for nynorsken med den siste normeringa, avslutta Hans Tore Bjerkaas. (NPK) Kritisk: Kulturredaktør Hilde Sandvik i Bergens Tidende stilte kritiske spørsmål til kringkastingssjef Hans Tore Bjerkaas og NRK om dialektbruk under samtalen i Aasentunet. Foto: Karoline Riise Kristiansen 11 Slår eit slag for nynorsken Solfrid Vestli ved Stjørdal bibliotek og mållagsentusiast Lars Moa vil slå eit slag for nynorsken kvar månad framover frå hausten. Mållaget i Stjørdal har fått 50 000 kroner frå Fritt Ord. Pengane skal dei bruke saman med biblioteket til å fremje nynorsk litteratur. – Heilt fantastisk at søknaden vår vart godteken, smiler Lars Moa. Han er sekretær for det lokale mållaget i Stjørdal og prosjektleiar for satsinga «Ivar Aasen kjem til Stjørdal». NØGDE: Solfrid Vestli frå biblioteket i Stjørdal og mållagsleiar Lars Moa. Foto: Jan Erik Sundøy Nynorskentusiastane tel eit tjuetals personar. Stiftinga Fritt Ord har plukka ut prosjektet til Mållaget og biblioteket i Stjørdal som eit av 46 litteraturprosjekt som no får pengestøtte. Fritt Ord har gjeve tilsegn om 50 000 kroner i støtte til Mållaget si satsing i Stjørdal. Totalbudsjettet for satsinga er på 80 000 kroner. Ved sida av Fritt Ord skyt også Mållaget i Stjørdal og biblioteket inn pengar. Prosjektet skal vise breidda i nynorsk litteratur. – Målet vårt er å lage eitt litteratu- rarrangement i månaden på biblioteket, seier Lars Moa. Planen er å starte allereie i haust. – Vi ønskjer å presentere fleire sider av nynorsk litteratur. Gjerne med band til Trøndelag, seier Lars Moa. Han meiner Mållaget har mykje å ta av. På arbeidsplanen står både nynorske biografiar, romanar, lyrikk, viser og songar, sakprosa og bøker for born og ungdom. Det konkrete innhaldet er ikkje klart enno. Men Mållaget ønskjer å vise bibliotek Biblioteka som formidlings I fem år har Stiftinga Fritt Ord satsa på litteraturformidling gjennom folkebiblioteka. I sommar delte dei ut 2,2 millionar til nynorskprosjekt. I vår lyste Fritt Ord ut tilskot til formidling av nynorsk litteratur i norske folkebibliotek. Stiftinga mottok 93 søknader og har vedteke å stø prosjekta til 46 søkjarar. Til saman blir det delt ut 2,2 millionar kroner, fordelt på tiltak over heile landet. Tilskota er ein del av Fritt Ord si satsing på folkebiblioteka, og dette var femte gongen dei lyste ut midlar. Tidlegare har det vore sett fokus på finanskrisa og på formidling av lyrikk, i tillegg til to opne utlysingar. Totalt har Fritt Ord delt ut ti millionar kroner til formidling av litteratur med biblioteka som arena. – Grunnen til at me landa på formidling av nynorsk som tema denne gongen, er sjølvsagt Språkåret og Aasen-jubileet. Samstundes er det også eit ynske om å stø arbeidet for å styrkja det språklege mangfaldet som me har her til lands, seier Oskar Kvasnes hjå Stiftinga Fritt Ord. Fem mållag Søknadene har kome både frå biblioteka, frå organisasjonar og nokre få frå privatpersonar. I fylgje Kvasnes er det fem mållag som har fått stønad, anten åleine STIFTINGA FRITT ORD ● ● ● BREITT: – Mitt inntrykk er at dei ulike tilskiparane har tenkt nytt og litt utanom den vanlege jubileumsfeiringa, seier Foto: Kjartan Helleve Oskar Kvasnes hjå Fritt Ord. eller i samarbeid med andre. Han er imponert over kreativiteten hjå søkarane. – Mitt inntrykk er at dei ulike tilskiparane har tenkt nytt og litt utanom den vanlege jubileumsfeiringa. Det er tenkt breitt, både når det innhald og sjanger. Dessutan er det fleire av søkjarane som har arbeidd med formidling av nynorsk litteratur i mange år, og som me har stødd tidlegare. Til dømes fekk Osterøy bibliotek pengar både i 2008, 2010 og no igjen med prosjektet som kunne ha vore laga til akkurat denne utlysinga. – Det er ei god geografisk spreiing blant dei som har fått tilskot? – Ja, og det er noko me arbeider for. Ikkje berre geografisk, men også at prosjekta har ulike målgrupper. Litt av tanken bak denne satsinga er å styrkja biblioteka som formidlingsarena. Det er berre å sjå på suksessen til Litteraturhuset i Oslo og det dei har fått til. Mange små stader er eit bibliotek også eit litteraturhus. Målet vårt er å stimulera biblio- teka til å vera litt meir offensive. Det ser ein også i desse søknadene. Mange har søkt om pengar til meir enn berre éi tilskiping, dei har tenkt større og laga ein heil programserie. Ei allmennyttig stifting som arbeider for å «verne om og styrke ytringsfriheten og dens vilkår i Norge, særlig ved å stimulere den levende debatt og den uredde bruk av det frie ord». Delte i fjor ut 77,3 millionar kroner til ulike prosjekt. Delte i sommar ut 2,2 millionar kroner til nynorskprosjekt i folkebibliotek. sidan hadde me særskild vekt på dokumentarfilm. Men sjølv etter at me slutta med den satsinga, så kjem det stadig inn nye søknader. No veit ein at det er råd å søkja pengar hjå oss. Så om me no skulle slutta med denne særskilde satsinga på biblioteka, så er håpet at det også i framtida skal koma inn søknader til slike prosjekt. – Også frå mållag? – Ja, gjerne. Det har ikkje kome veldig mange søknader til oss frå mållag før dette prosjektet, men kan henda det blir meir i framtida. – Er de plaga med mange søkna- Døropnar – Vil de lukkast med denne satsinga? – Ja, det trur eg. No er det ikkje sikkert om desse spesifikke utlysingane vil halda fram, men det er jo fritt fram å søkja pengar hjå oss heile året. For nokre år DESSE PROSJEKTA HAR FÅTT STØTTE FRÅ STIFTINGA FRITT ORD: ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ Bergen Offentlige Bibliotek, «3x3x3 NYNORSK» Liv Brita Brodal, forteljarframsyning om Hulda Garborg – liv og dikting, med visning i bibliotek på Vestlandet Deichmanske hovedbibliotek, «Nynorsk i 140! Nynorske twitternoveller – #Nynov» Deichmanske Bibliotek, Stovner filial, «Hva med å framsnakke litt nynorsk?», eit ungdomsopplegg i samarbeid med Rommen skole Drammensbiblioteket, «Litteraturuka på nynorsk» Førde bibliotek, «Oktober i Nynorskens skog» 12 ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ Fylkesbiblioteket i Akershus, «Nynorskblomar», formidling av nynorsk samtidslitteratur for barn og unge under Litteraturfestivalen i Akershus 2013 Grimstad bibliotek, «Grimstad barnebokfestival satsar nynorsk i 2013» Hamar bibliotek, «Språkuka» Hareid kommune, «Språket i Hareid til nye generasjonar» Haugesund folkebibliotek, «Les! Nynorsk – Én uke med formidling av nynorsk språk gjennom musikk, poesi og fortelling» Hemsedal folkebibliotek, «Lyder du til ord med begge øyro», tiltak for barn og vaksne i samarbeid med Hemsedal mållag ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ Hå folkebibliotek, «Nynorsken og Jæren. Forfattaren og bygda. Gjensidig språkleg påverknad» Inderøy bibliotek, «Her ser (j)eg fagre fjord og bygder» Lillesand folkebibliotek, nynorsk forfattarbesøk i biblioteket Longyearbyen folkebibliotek, KunstPause Svalbard 2012 – «Før og nå» Lørenskog bibliotek, «Kvifor skal ungdom i Lørenskog lese nynorsk?» Bergljot Kaslegard Nordal, poesi-slam på nynorsk, i samarbeid med Ål bibliotek Meland bibliotek, «Nynorsk prosa og poesi – bare prosaisk?» ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ Meretes språktjenester (Merete Bratsberg Aae), «Kryp inn», opplevingshelg for alle aldrar, i samarbeid med Kristiansund Folkebibliotek Nord-Fron bibliotek, markering av Norsk Barneblad 125 år, allsongkveld, forfattarbesøk og Språkåret 2013 (kr 35 600) Norsk Forfattersentrum, «Bli med meg heim!/Boade mielde ruoktut!» Norsk Forfattersentrum Sørlandet, turné med Edvard Hoem i Vest-Agder Nærøy folkebibliotek,, «Torvald Sund NORSK TIDEND NR. 4 – 2012 fram biografien om Jon Leirfall når han kjem i haust. Forfattar er historikar Kjell Håve frå Stjørdal. Også forfattarane Olav Duun og Kristoffer Uppdal står på programmet. – Tronge kår for nynorsken i Stjørdal? – Det er ingen skulekrinsar som har nynorsk som hovudmål lenger. Men kommunen har språknøytral status, påpeiker Lars Moa. Han kan fortelje at Mållaget har fått fleire nye medlemmer den siste tida. Moa trur det kan kome av diskusjonen om sidemålet skal kuttast ut som eksamensfag i skulen. – Den diskusjonen har vore med på å setje større fokus på nynorsk og gjort at fleire ønskjer å vere med å jobbe for målforma, trur Moa. Mållagsleiaren ønskjer all språkdiskusjon og engasjement for språkkultur hjarteleg velkommen. Jan Erik Sundøy, Stjørdalens Blad sarena Jubel i Nord-Fron der som gjeld slike markeringsår? – Me merkar nok at den og den forfattaren skal markerast, men det plagar ikkje oss. Tvert om er det berre positivt at ein får ein knagg å hengja det på. Det gjeld ikkje minst lokalt, både for tilskiparane og for sjansen for få eit oppslag i pressa. Sjølv desse tildelingane har gjort at tilskiparane har kome i avisa. Og då har tildelingane allereie gjort noko godt. KJARTAN HELLEVE Nord-Fron mållag er mellom dei som kan juble over tildelingar frå Fritt Ord. kjartan.helleve@nm.no Biblioteksjef Randi Nordlien Berg ❍ NORSK TIDEND NR. 4 – 2012 og kystkulturen» – eit nynorsk formidlingsprosjekt i Nærøy og Vikna ❍ Osterøy kommune, «KAMP for nynorsk ungdomslitteratur!» ❍ Ringsaker bibliotek, «Hedmarking – je?», i samarbeid med Klaape Kulturformidling ❍ Ryfylkebiblioteket Forsand, turné med Arnhild Skre om Hulda Garborg ❍ Samnanger kommune, «Nynorsk saman» Skedsmo bibliotek, forfattarlunsj – fokus på nynorsk litteratur ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ Saman med Nord-Fron bibliotek søkte dei om midlar til eit prosjekt som no har fått 35 600 kroner til ulike tiltak. I tillegg har dei fått 14 300 kroner frå organisasjonspotten til Noregs Mållag: – Ja, eg veit det er ein klisjé, men eg trudde mest ikkje mine eigne auge, fortel Kleiva om dagen ho opna brevet frå Fritt Ord. – No kan vi gjennomføre planane så ambisiøst som vi hadde sett føre oss, og det gler vi oss veldig til. – For eit år sidan var det skulemålsrøysting i Skåbu krins her i Nord-Fron, og nynorsken vann med klår margin. At nynorsken fekk såpass mykje støtte gjorde at vi meinte dette ville vere eit godt tidspunkt for ein offensiv. Vi ligg jo i ei randsone for nynorsken, og er den sørlegaste kommunen i Gudbrandsdalen der nynorsk er både skule- og kommunemål, fortel den røynde målkvinna. – Prosjektet starta opp no i haust, og skal vare ut 2013. Eit viktig mål er å nå ulike aldersgrupper i kommunen. Difor satsar vi på både samling for elevar på kulturskulen, kveldsarrange- Skien bibliotek, Hulda Garborg-føredrag, arr. om balladesongarar, markering av Aasen-året, forfattarkveld og ungdomsskuleprosjekt Sogn og Fjordane fylkesbibliotek, turné med Arnhild Skre om Hulda Garborg Sogndal bibliotek, «Med nynorsken inn i framtida» (skrivekurs og forfattarbesøk for unge, debattkveld for vaksne) Språkfolk og Katta Figurteater Ensemble, formidling av nynorsk dramatikk for barn, med tekstar av Hulda Garborg og Rune Belsvik i figurteaterform, i samarbeid med Bergen Offentlige Bibliotek Stange bibliotek og kulturskole, «Slik tala vi», debattmøte ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ment for vaksne, allsongkveldar, forfattarmøte og litt av kvart anna. – Og ikkje minst reknar vi med å få med nye folk i mållaget! Språkåret 2013 Også på biblioteket blei det jubel då løyvinga var eit faktum. NordFron bibliotek samarbeider med mållaget om prosjektet, og biblioteksjef Randi Nordlien Berg har stor tru på at dette er nyttig arbeid: – Vi vil vere med på å styrkje nynorsken, og håpar at prosjektet vil gje eit høgare utlån av nynorskbøker, særleg til barn og unge. Det er eit mål å formidle nynorsk litteratur, og gjerne på litt utradisjonelle måtar, forklarer Nordlien Berg. Ho fortel at det var biblioteket som vende seg til mållaget: – Vi ønskjer veldig sterkt å samarbeide med frivillige lag her i kommunen, og har samarbeidd med mållaget i fleire år. Dette er likevel mykje større og meir forpliktande enn det vi har vore med på tidlegare, meiner biblioteksjefen. – Dette var ein veldig god start etter ferien, og på biblioteket ser vi tildelinga som ei erkjenning av at vi gjer godt arbeid her på Vinstra, avsluttar Nordlien Berg. Neste år skal Språkåret 2013 feirast over heile landet, og Noregs Mållag skal ut på vegen med ein turnébuss. 6. mars kjem bussen til Vinstra, og Kleiva og resten av Nord-Fron Mållag har store planar: – Planane er veldig ambisiøse, men ikkje heilt konkretiserte. Vi kjem til å ha arrangement heile dagen og rette oss mot både barn og vaksne. Vi vil mellom anna arbeide i lag med kulturskulen, og bakgrunnen for arrangementa våre vil vere kva Ivar Aasen gjorde i Gudbrandsdalen. Ringverknader Turid Kleiva ser føre seg at alle tiltaka deira vil kunne gje ei rekkje positive ringverknader: – Målet vårt er å auke nynorskgleda og gje dei som bur her meir positive haldningar Turid Kleiva til språket vårt. Vi er ein nynorskkommune, og den identiteten bør styrkjast, meiner Kleiva. Stjørdal Mållag, «Ivar Aasen kjem til Stjørdal» Trondheim folkebibliotek, «Litterær stemmerett» (forfattarvitjing) Tromsø bibliotek og byarkiv, «Nynorsk Litteratur på SPARK!» – Tromsø Poesifestival 2013 Tysvær folkebibliotek, «Nynorsk litteratur og språk fram i lyset», i samarbeid med bLEST Litteraturfest Vaksdal folkebibliotek, Månadens nynorsk-forfattar 2013 Vestfold fylkesbibliotek, «Vestfold les nynorsk» – forfattarbesøk og paneldebatt i samarbeid med Horten folkebibliotek, Bakkenteigen mållag og Høgskolen i Vestfold ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ ❍ Biblioteket JENS KIHL jens@nynorsk.no Vindafjord bibliotek, «Med dialekt og nynorsk, ut i verda og heim att!» (kr 27 000) Voss bibliotek, Jon Fosse-arrangement Voss bibliotek, «Nynorsk damevår» Ørland folkebibliotek, føredragsturné med Idar Lind Øyer folkebibliotek, «Nye tekstar – historier frå folkemusikken», i samarbeid med Mari Skeie Ljones og Camilla Granlien Ålesund bibliotek, «Nynorsk = bynorsk», eit prosjekt for vidaregåande skular 13 Forteljar fortel Seminaret «Nordlege sivilisasjonar» i Norilsk. Middag på Patrioten Bistro i Stavanger. Eit møte på Hotel Gran Diligencas i Veracruz. Kjartan Fløgstad er attende med ei ny bok. E g vil ikkje vasse i pengar, sa den unge Kjartan Fløgstad då han vann Nordisk Råds Litteraturpris i 1978 for boka Dalen Portland. Difor donerte han pengane til Noregs Mållag og ynskte at dei skulle gå til arbeid for nynorsk skulemål. Aftenposten kunne fortelje at vinnaren hadde reist rett heim og gått i dekning. – Det var vel ikkje heilt slik, seier den vaksne Fløgstad. – For å vere heilt ærleg, så hadde eg gløymt at prisen skulle delast ut den dagen. Så eg hadde fyrst ein avtale med Arild Nyquist på føremiddagen og ein middagsavtale på Erlings Kro på Grünerløkka med kona mi. Eg var heimom etter at eg hadde treft Arild, då telefonen ringde. Det var Simen Skjønsberg frå Dagbladet, og han kunne fortelje at eg hadde vunne prisen. Eg skulle jo vidare, og sidan det ikkje fanst mobiltelefonar på den tida, så var det ikkje lett å få tak i meg. Men så vanskeleg kan det heller ikkje ha vore, for eg var innom Olav Vesaas i NRK. – Me gjekk vidare til Halldis etterpå, før me enda opp med ei feiring på Jaqu- ets Bagatelle i Bygdøy Allé. Så eg gjekk ikkje akkurat i dekning. – Du har sagt i eit intervju at du er nøgd med å ha klart deg som forfattar utan stipend eller annan stønad. Er det sosialisten eller vestlendingen som snakkar då? – Det er nok vestlandet og småbrukarmentaliteten. Du skal klare deg sjølv og det er ei skam å be om hjelp. – Så når Aftenposten skreiv at… – Det handla vel meir om at Aftenposten ville gjenta sine fordomar, seier Fløgstad. Rikdom og visdom Den nye boka hans, Nordaustpassasjen, er umiskjenneleg Fløgstad. Ho har rikdomen i forteljingar, det leikande språket og den politiske brodden som er kjennemerka hans. Ho har skildringar frå ei nær framtid der makt- og samfunnsstrukturar har endra seg, og dei kommersielle kreftene rår. Ho er også ei historie om to smågutar som kjem frå kvarandre etter den spanske borgarkrigen, og møter kvar sin lagnad i Sovjetsambandet og i Mexico. Og alt spinn rundt og rundt i hovudpersonen Kjell Kistefoss. Det er ein slik rikdom, om det så er å vite kva dag ein serverer komler i Bergen. – Nja, eg veit ikkje om eg ville kalle alt visdom, seier Fløgstad. – Mykje av det kan vel kallast søppelkunnskap, små uviktige detaljar som ein plukkar opp, og som kan vere viktige i samanhengen. Eg har nok ei utposing på hjernen der eg samlar alt slikt. Eg tykkjer det er kjekt å lese om alt mogleg rart, og eg tykkjer det er kjekt å gjere seg bruk av det. – Alt er vel ikkje søppelkunnskap? – Nei, det vil seg ikkje seie. Noko kan eg, og noko har eg opplevd. Eg har t.d. vore på same seminaret i Norilsk som Kjell Kistefjell vitjar i boka. Så då skriv eg jo ut i frå det same som eg sjølv har sett og opplevd. Slik har eg brukt mange stader, t.d. Spania og Mexico, der eg kan dra veksel på mange reiser. Og så er jo Internett ein botnlaus brønn av tull og tøys og fakta. – Boka vekslar mellom å vere ei dramatisk forteljing og det ein kan kalle utleggingar om eit emne. Korleis greier du denne vekslinga? – Sjølve forteljinga har eg stort sett kontroll på. Eg veit kvar eg skal. Men så dukkar det opp digresjonar og bipersonar som får lov til å halde på med sitt. T.d. dette med at norsk akevitt tek over for whisky som statusmarkør. Det tykte eg var svært morosamt å halde på med og utbrodere. Det same med tanken om at hedmarksdialekten har blitt til det hippaste og mest kule språket i verda, og at saudiske oljesjeikar ynskjer å lære seg den. Norskfilologien får ei lysande framtid. Det er moro, men sjølvsagt også ein kommentar. Men det er ikkje slik at eg skil det eine frå det andre. Dette er ein fiksjon der det inngår lange tankerekkjer. Det er jo slik me tenkjer. Me har heile tankar og halve tankar, tilfeldige inntrykk i ein nokså uoversiktleg straum. – Blir det mykje å rydde opp i etter at du har skrive deg igjennom ei slik bok? – Litt rydding blir det, det skal vere råd å fylgje med for lesaren. Men eg plar skrive gjennom alt til slutt, nett for å passe på at det er ei linje der. Politisk brodd Meldingane av boka har prøvd å finne den politiske bodskapen i boka, og Fløg- Foto: Kjartan Helleve stad sjølv er sitert på at kapitalismen treng ein motstand for å fungere. Vårt Land smelte like godt til med ein leiar der dei støtta Fløgstad sin uro for ei meir kommersiell presse. Eit poeng som finst i boka, men som forfattaren også hadde gjenteke i eit intervju. – Er det litt rart at Vårt Land tek tak i eit intervju og ikkje i boka? – Journalistar har ein tendens til å kjenne igjen sitt eige språk, det ein finn i sakprosaen. Det andre språket, som ein finn t.d. i romanar, er litt verre å få grep om og å kommentere og trekkje konklusjonar ut i frå. – Vil boka få noka politisk gjennomslagskraft? – No har boka nett kome, og hausten er enno ung. Men det er jo slik at det er enklare å spore gjennomslagskrafta til saksprosa enn med romanverk. Då kan ein berre måle spaltemeter. Romanar fell litt mellom steinane, så ein veit ikkje kor stor gjennomslagskraft ei bok har hatt. Av alt det eg har skrive, så er det den vesle essaysamlinga Loven vest for Pecos som har sett tydlegast spor etter seg. Men eg veit ikkje om det er slik at Kjartan Fløgstad ◆ aktuell med romanen Nordaustpassasjen ◆ har motteke ei lang rekkje prisar, inkludert Nordisk Råds Litteraturpris (Dalen Portland, 1978), Nynorsk litteraturpris (U3 i 1983, Det 7. klima i 1986 og Grense Jakobselv i 2009) og Brageprisen sin heiderspris (2008). den var viktigare enn andre bøker eg har skrive. Samla sett trur eg at romanane har hatt størst påverknad. – Men det er få forfattarar som er så klårt politiske som deg? – Det er slik at politikk framleis er eit honnørord, og dei fleste forfattarar vil nok bruke om det dei skriv, at det dei skriv, har ei politisk retning. Men utan at eg kjenner samtidslitteraturen så altfor godt, så er det nok rett at det er få som arbeider med så lettkjennelege og klåre politiske standpunkt som det eg held på med. – Så det er du og din generasjon som held den politiske fana høgast? – Eg tenkjer ikkje på min generasjon som ein samla flokk. Me har vore ulike heile tida. Somme har vore meir politiske før, somme er meir politiske no. Tidene skifter. Dei som skreiv politisk på 70-talet gjorde det i samspel med ein ideologi som hadde radikale endringar av samfunnet som mål, endringar som den gongen ikkje syntest så fjerne. Men i dag har ein politisk forfattar ingen slik bakvegg å lene seg mot. Uansett kva ein meiner om det som hende i 1989, så er Sovjetunionen vekke, det gamle industrisamfunnet er stort sett vekke. Det tyder at dei som skriv politisk i dag, skriv ut i frå ei heilt anna røynd enn den som møtte oss då me debuterte rundt 1970. Nøgd – Jon Michelet snakka i eit intervju om at han byrja å nærme seg det han kunne kalle ein forfattarskap. Gjer du det? – Det er det vel best om kritikarane og kommentatorane svarar på. Men eg har skrive nesten femti bøker, inkludert 13–14 store romanar. – Somme vil kalle det ein forfattarskap. – Mogleg det. Men det var ein som peika på at bøkene mine heng i hop, at eg har skrive i to sekvensar. Den eine sekvensen er Dalen Portland, Fyr og Flamme og Grand Manilla. I Grand Manilla ser ein kimen til det som kom i Grense Jakobselv og i Nordaustpassasjen. I ettertid ser eg at det stemmer. – Ligg det då ein kime i Nordaustpassasjen til ein ny triologi? – Det er ikkje umogleg, men det veit eg ikkje. – Er du nøgd med boka? – Eg er alltid nøgd med det eg har gjort, på den måten at eg ikkje går attende og flikkar på det. I staden skriv eg nytt. Der dukkar alltid opp ting eg ikkje er ferdig med og vil gjere annleis. Men eg er nøgd med at det vart slik det vart. – Og er du nøgd generelt? – Ja, eg har hatt god helse og gode årsløner heile vegen og har ingen økonomiske problem. Ein journalist frå Dagens Næringsliv sa det fint. Me snakka om å greie seg som nynorskforfattar med eit marxistisk utgangspunkt i eit lite språksamfunn som vårt. «Det er noe», sa han. Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no Kristin Fridtun har gitt seg i kast med vanlege ord og seiemåtar på ein uvanleg måte. Her gir ho oss smakebitar frå boka si Norsk etymologisk oppkok. KRISTIN FRIDTUN Foto: Tina Åmodt ◆ (f.1987) er student og skribent. Ho har master i norrøn filologi, er oppvaksen med bokmål, men skifta til nynorsk i 2006. Fridtun er fast spaltist i Dag og Tid, og har vore bidragsytar i ymse tidsskrift og bøker. ◆ Ho kjem frå Elverum, men er busett i Trondheim. (Kjelde: Samlaget) ode ord toler ein spøk. Du kan bryta og benda og vrida og vrengja dei utan at dei gjer seg til uvens med deg. Tvert om − eit kraftig basketak styrkjer venskapen. Slik kan orda visa kva som verkeleg bur i dei, og me kan ha det moro medan det står på. Ikkje uventa er det dei gamle og seige kvardagsorda som toler slik herjing best. Og det er vel dei som treng det mest? Desse vanlege, velkjende orda som kjem og går so lett at me snautt merkar dei − er det att noko sprut i dei, tru? Ved fyrste augnekast minner dei saktens litt om klede: Dei kan vera so fine og fargerike dei berre vil, men ved stadig bruk vert dei so falma og holute at me ser tvers igjennom dei. Skilnaden er at orda stort sett gjer nytta si likevel. Er det ikkje underleg at di meir me slit orda, di meir slitesterke vert dei? Same kva: Desse vanlege orda har godt av litt uvanleg handsaming. Dei tek ikkje skade av at me spretter dei opp og ser kva som gøymer seg inni. Sant å seia er dei vel takksame for at me gjer meir enn å berre bruka dei. Og når me veit at orda speglar måten me sansar og skjønar verda på, er det vel synd om dei skal få ha løyndomane sine i fred? Lett på tå «D’er betre missa Tåi en Foten», seier eit gamalt ordtak, men det beste er utvilsamt å ha både tær og føter i god stand. Som kjent er foten temmeleg hjelpelaus utan tær, endå so små og utsette dei er − og dessutan rare å sjå til. Kva i all verda skal me bruka desse merkelege utvokstrane til? Og har tærne noko med synet å gjera? Tær finn me på folk og på mange dyr. Sume spendyr, som kattedyr og hovdyr, trør berre på tærne eller tåspissane når dei går. Dei er då tågjengarar, og ikkje sjeldan er dei ovende snarføtte. Me andre er helst nedi med fotsolen òg, men i visse samanhengar ser me oss nøydde til å setja berre tærne i bakken. Serleg når me vil vera stille og ikkje uroa nokon, er det betre å «stiltra seg på tå» enn å klaska hælbeinet og fotbladet i golvet. Er det ikkje litt underleg at me liksom trør lettast når me samlar all tyngda éin stad på foten? I eit steg er tærne det siste som kjem nedi, og fylgjeleg kan me seia «stå/gå på tærne» eller «stå på tå (hev)» om folk 16 som «står på sprang(et)» og er budde til å hiva seg inn når det trengst. Ofte nyttar me «stå på tå (for nokon)» om det å ta serleg omsyn til eller jamvel smeikja og krypa for nokon, endå det å strekkja seg opp på tå i mangt er det beint motsette av å krypa. Å «trø/trakka nokon på tærne» er visseleg noko anna enn å stå på tå for dei. Slik tåtrakking gjer vondt, for tærne er langt ifrå kjenslelause. Sant å seia er tærne eit retteleg «ømt punkt», og då gjev det seg sjølv at me kan bruka «trakka på tærne» i overførd tyding om det å koma for nær og såra nokon. Om du vil koma tett innpå nokon, er det nok klokare å nærma seg ved å «gå tå om tå» (gå svært seint). Og om du må trakka nokon på tærne, kan du vel prøva å vera «lett på tå»? Dei sårnæme tærne ligg langt unna hovudet, men likevel ser det ut til at dei står i eit visst samband med augo: Det gamle ordlaget «ekki sjá af tám fram» («ikkje sjå lenger fram enn tærne rekk») er ei råkande skildring av ymse slags stuttsyn. Og stuttsyn kan tvillaust føra til verk i tåa, jamfør ein notis i Flåklypa Tidende: «Minkeier Jostein Kroksleiven fra Rennebu [tok] rennefart og sparket til en liten gjenstand på fortauet i Erling Skakkesgate. Det viste seg å være et vannrør som stakk litt opp fra asfalten. Minkeieren var iført sandaler.» Brann i bringa Brannar og brennheite kjensler finst det mange av, og me veit godt at me ikkje skal leika med elden. Logar flest er ville og vonde å tøyma. Målet vårt fortel at det kan brenna i alle retningar: Huset brenn ned, bålet brenn opp, stjerner brenn ut, graset brenn av. Like uskjønleg er det at det kan brenna inni oss. «Blodet brenn», seier me, men kva slags brann er det tale om då? «Ingen røyk utan eld», heiter det, men det er likt til at det finst brann utan eld. Logane slår ikkje ut or munnen til dei som lid av halsbrann, til dømes. Nemninga halsbrann er like fullt råkande, for mange skadar og sjukdomar ter seg som ein slags innvendes brann. Skaden treng ikkje vera alvorleg eingong; det kan vera sterk svie i eit lite skrubbsår. Verre er det å ha lungebrann. No om dagen heiter det helst lungebetennelse, men me ser greitt at det er meir saft og kraft i brann enn i betennelse. «Lunga brenn!» kan du seia, då slepp du vel inn til lækjaren på flygande flekken. Det er i alle fall ingen tvil om at sinne er noko heitt og brennande, og kan henda er det teikneseriar og teiknefilmar som skildrar denne brannen best: Figurane vert dampande heite og illraude i andletet, og ut or øyro deira står det både eld og røyk. I røynda vert me radt heite og raude, men eld og røyk er det smått med. Unnataket er dei som vert so sinte at «det gneistar frå augo». Det er ikkje godt å vera kokande sint, men det skal visst vera gjævt å ha eit «brennande engasjement». I staden for det tidgjengde og utslitne ordet engasjement kan me seia brennhug eller eldhug. Dei som er eldhuga, er ofte so oppglødde at «hjarta kjem i brann», eller at «blodet brenn». Då kan me trygt seia at dei «brenn for saka». Brennhugen gjer ikkje vondt, slik halsbrannen og lungebrannen gjer, men heilt ufarleg er han ikkje. Jamt og samt høyrer me om folk som brenn for sterkt, og som fylgjeleg vert utbrende. Me kjem ikkje unna den mest kjende brannen av alle: kjærleiken. Kjærleiksbrannen er − i bokstavleg meining − ei «gamal flamme»: Heilt frå dei eldste tider har folk skildra kjærleik som brann og heite. I norrøn tid tala dei om ástarbruni (‘elskhugsbrann’), ástarhiti (‘kjærleiks varme’) og ástarlogi (‘elskhugsloge’). Jamvel kjærleiksbrannen er farleg: Ein liten smil kan få deg til å smelta. Andblæste inspiratorar Elden i smia greier seg ikkje utan luft, og det gjer ikkje me heller: Me er nøydde til å anda med jamne mellomrom, elles andast (‘sloknar, døyr’) me. Rett nok har me mange måtar å anda på, og ikkje alle er like jamne og hugsame. Me kan «hiva etter pusten», «blåsa i nasen», «draga vêret» og «snappa etter luft». Men kva gjer me når me blæs oss opp? Og kvifor er det so stas med inspirasjon? Anden er som kjent namnet på den lufta me andar inn og ut (Heilaganden er ei sak for seg). Det gamle ordet önd (jf. vårt ånd) vart før nytta på same måten − i norrøn tid kunne dei til dømes «verpa öndu» (‘kasta anden’, d.e. ‘sukka’) − men med kristendomen fekk det òg tydinga ‘sjel’. Å «verpa sjela» er kanskje ikkje so lurt? Slik kraftfull utanding, eller «andverNORSK TIDEND NR. 4 – 2012 ping», kallar me gjerne blåsing. Me kan «blåsa ut ljoset» og «blåsa på» såret. Me «blæs i nasen» når det er noko me ikkje bryr oss om, eller me seier beint ut at «det blæs eg i». Ofte blæs me i overførd tyding, som når me «blæs støvet av» slikt som ikkje har støv på seg, eller me «blæs opp» ei sak. Me kan oppleva å faktisk måtta «blåsa liv i» nokon, men som regel nyttar me ordlaget om liv av eit litt anna slag. Inspirasjon er òg ei form for kveikjande blåster. Det latinske verbet spirare har grunntydinga ‘blåsa’, og inspirasjon (isl. innblástur) tyder då at nokon, til dømes gud(ane), blæs inn og fyller deg med krafta si. Er det difor dei stundom kan verka litt oppblåsne, dei som går og liksom er inspirerte støtt? Store inspiratorar må i alle fall verta fælt andblæste om dei skal driva å blåsa inn i folk heile tida. Inspirasjon er òg den medisinske nemninga for innanding, og soleis kan me inspirera heilt på eiga hand. Stundom nyttar me vendinga «blåsa seg opp» om å næra vreiden sin; det kan me kanskje rekna som overdriven inspirasjon. I slike tilfelle hjelper det å «pusta ut» eller jamvel ta «ein pust i bakken». Det gjeld å gjeva seg pusterom. Dei lågtyske lånorda pust og pusta pustar arveorda ande og anda i nakken. Sume stader er ande-orda so godt som borttrengde. Er det fordi me ofte talar om «frisk pust», men «dårleg ande»? Me får tru at anda og pusta kan konspirera (‘anda/pusta saman’), for slik språkleg konspirasjon gjer visseleg ingen skade. Frisk som ein fisk Alle, og serleg dei av oss som er arbeidshestar, veit kor sælt det er å vera frisk som ein fisk. Det er godt å kjenna at lemene er kraftfulle og mjuke og rører seg lett, som når glade laksar sprett i elva. Men korleis er det å vera «slapp i fisken»? Og kva har fiskane i skiløypa å gjera? Fisk (norr. fiskr) er eit godt og gamalt ord, og det vart nytta på mange måtar før i tida òg. Ordlaget «frisk som ein fisk» ættar frå det norrøne «heill sem fiskr». Då som no kunne heil tyda ‘frisk, ved god helse’ og liknande. Det er ikkje ofte at dagsens ordlag kan mæla seg med dei norrøne i fynd og klem, men her ser det ut til at me har eit unnatak. Til skilnad frå «heill sem fiskr» har «frisk som ein fisk» rim både framme (frisk-fisk) og bak NORSK TIDEND NR. 4 – 2012 (frisk-fisk). Det vert liksom meir sprut og sprett i målet på den måten. Fisken er sjølv ei spretten sak. Når me høyrer nokon seia at dei «trivst som fisken i vatnet», eller at den og den er ein «glad laks», ser me radt føre oss livfulle fiskar som leikar seg med høge hopp og sprett. Men ikkje alle fiskar er like spræke. Korkje slappfisken, blautfisken eller turrfisken osar av kraft og spenst. Blautfisk er dessutan ei svært underleg nemning, for me veit då vel at fisken er blaut, han som held til i vatnet? Her er det sjølvsagt tale om fisk i ei litt anna tyding, for me kan nytta fisk om meir enn berre skapnaden fisk. Fisk kan tyda ‘kjøt av fisk’, og dimed kan me seia at den sylvblanke laksen er «raud i fisken» − og blautfisken er blaut og mjuk i kjøtet og slapp i buken. Me kan òg nytta fisk om ‘kjøt’ i vid tyding, nesten som ‘form’. Seiemåtar som «slapp i fisken» og «laus/ fast i fisken» er brukande om nesten alt. Ofte nyttar me fisk om folk, som når me kallar nokon ein «kald fisk» eller ein «sleip fisk». Og folk som er fødde i siste helvta av vinteren, kan jamvel seia at dei er «fødde i Fiskane», eller berre at dei «er fisk». Skifolk nyttar mange underlege og stundom uskjønlege ord og vendingar. Ordlaget «gå fiskebein» er derimot ovende gjævt og ikkje det minste uskjønleg: Me ser greitt at spora i snøen likjest beina i fisken. Då kan me kanskje seia at å detta på trynet i skibakken er det same som å «falla i fisk»? Gjort er gjort Visst gjer me mykje merkeleg med orda våre, men det er få ord me gjer meir med enn gjera. Fylgjeleg har gjera støtt mykje å gjera, men endå gjer det lite av seg. Det er som me kunne venta, for «den som gjer mest, han skrepper/skryter minst». Kor mykje kan og skal me gjera? Og hender det nokon gong at me får gjort frå oss? Gjera (norr. gera, gerva, gør(v)a, gjör(v) a) er eit godt og gamalt ord, med grunntydingar som ‘laga/stella til, skapa, valda’; ‘få til’ og ‘halda på med’. Me kan til dømes «gjera vers», «gjera (opp) eld», «gjera skade», «gjera (store) augo» og «gjera ende på noko». Og «øving gjer meister». Gjera kan òg − mellom anna − tyda ‘få til å verta’ («gjera reint», «eg gjorde det godt att»), ‘fullføra/setja i verk‘ («gjera godt arbeid», «gjera sitt beste»), ‘bera seg åt’ («gjer som eg seier!»). Gjera er stutt sagt eit mangtydig og vidgjengt ord, og er det ikkje slik at me ofte nyttar gjera i staden for å seia opp att andre verb? Jau, det gjer me. Det mest undersame er likevel alt det me kan gjera med oss sjølve. Å «gjera seg noko» nyttar me som kjent om noko vondt og leitt, jamvel om gjera elles er eit tolleg nøytralt gjerningsord. Litt merkeleg er det òg at du radt seier «det gjer meg ingen ting» eller «det gjer ingen ting» etter at du har «gjort deg noko». Er det då slik at det som er gjort, ikkje er gjort likevel? Elles kan me målbera mangt og mykje ved å smetta inn ein preposisjon mellom eller etter «gjera seg». Dei mest kjende av desse ordlaga er vel trikløveret «gjera frå seg», «gjera på seg» og «gjera seg ut». Gjera er med andre ord eit lugomt ord for den gjerda me ikkje vil gjera eit stort nummer av. Og når me ikkje «gjer i buksa», so gjer me i «gjera-huset», må vita: Do er skyldt det lågtyske verbet don (‘gjera’). «Gjera frå seg» kan me òg bruka i tydinga ‘fullføra arbeidet sitt’, og arbeidet vert best om du «gjer deg mykje føre (med det)». Folk flest tykkjer godt om rett og velgjort verk, jamfør ordtaket «ei god gjerd er vyrdnad verd». Kva skal me gjera med dei som ikkje gjer anna enn å «gjera seg til»? Me får vona dei «gjer seg til lått» og ikkje veit kvar dei skal «gjera av seg». Det hadde gjort seg. Det er temmeleg lettvint å ha ein bokstav som me berre kan slengja framfor eit ord, og vips, so tyder ordet noko anna eller det beint motsette. Det er økonomisk, som dei seier, me sparer ein del plass på den måten. Uord skulle vera ei høveleg nemning for desse orda med u framfor seg, men det gamle ordet uord har alt ei anna tyding: ‘vondord, dårleg rykte’. Med uord er me kanskje på sporet av noko likevel, for orda med u gjeld ofte noko me ikkje likar. Ikkje sjeldan brukar me orda med u om «noget ubekvemt, slet eller forhadt», for å seia det med Ivar Aasen (Norsk Ordbog). Me kan trygt seia at uvêr i mangt er eit «ubekvemt» vêr, og at ugras er eit «slet» eller endåtil «forhadt» gras. Og udyr er fæle saker, usmak er ikkje bra, ugagn gagnar ingen. Det er uting, alt i hop. Her kan me kanskje kalla u-en ein mislikande partikkel. Andre gonger kan me nytta u-en når me vil fortelja at noko vantar eller ikkje finst, utan at me tek omsyn til om me likar eller mislikar stoda. Hit høyrer usemje, uro, uhell og liknande. Me tenkjer radt at semje er betre enn usemje, at ro er betre enn uro, og at hell er betre enn uhell. Men både usemje og uro kan vera gjevande og kveikjande saker, og me kjenner ordlaget «hell i uhell». Verda hadde vore keisam om alle var samde og rolege og hepne støtt. Same korleis me vrid og vender på det: Orda utan u er som oftast trivelegare enn orda med u. Me vil helst ha det hyggjeleg og trygt, ikkje uhyggjeleg og utrygt. Me plar rett nok tenkja at det er gjævt å vera uredd, og me høyrer ofte at noko er «utruleg kult». Likevel likar me som regel orda betre enn uorda. Det er heller ingen tvil om at dei gode og glade orda utan u kom fyrst, og at u-en vart lagd til seinare. Med andre ord: Alt var betre før. KRISTIN FRIDTUN Uord Bruken av visse ord vert lett ein lei uvane, men kan me seia at desse orda er uord? I ordtilfanget vårt finn me ein haug med ord som har ein serskild u- framfor seg, som uvêr, uhell, uvane og ujamn. Det kryr av slike ord, dei tyter fram alle stader, og fremst i orda står denne mørke u-en og liksom stryk ut det som kjem etter. Me kallar denne u-en ein nektande partikkel, men er det heilt sant at han nektar alt han kjem framfor? Me veit godt at uhell er det same som ‘ikkje hell’. Det er ei nekting. Men uvêr er vel òg eit vêr? Og ugras er då gras, det òg? ● Tekstane er henta frå Kristin Fridtun: Norsk etymologisk oppkok (Det Norske Samlaget, 2012) 17 Eit hus i strid med seg sjølv Bibelspråk og kjærleiksspråk «Ein by eller eit hus som har kome i strid med seg sjølv, stend ikkje lenge.» Mat. 12,24. Desse skriftorda fortel nett kva som er stoda for nynorsken. Vi nynorskfolk elskar målet vårt. I vår brennande elskhug tilbed vi vår eiga norm, uflekka og lytelaus i all si åsenske uskuld, og vaktar ho hugheilt mot all ureinskap som vil snike seg inn. Styret i Språkrådet tilrådde, og Kulturdepartementet godkjende ei norm for nynorsken som mange av medlemene i Noregs Mållag er imot. Det var få røyster som vanta for at landsmøtet hadde kome til å avvisa Riise-normalen. Norma er øydeleggjande fordi hundrevis av bokmålsformer som til dømes tenke, bygge, sette, sitte, drar og svømme no kan brukast i lærebøker og i staten. Dette inneber at valfridomen i den offisielle nynorsken vert uhandterleg stor, heilt i strid med det som var fyrste punkt i mandatet for rettskrivings-endringa. Infinitiv av verbet ynskja kan skrivast på åtte ulike måtar. Dette er ein karikatur av ei rettskriving og gjer nynorsken til lått. For dei som ynskjer å skriva «korrekt og stilsikker nynorsk» ville dei at Språkrådet skulle få laga ei «tilrådd norm» som ikkje skulle vera obligatorisk for nokon. Kulturdepartementet har ikkje teke stilling til spørsmålet om ei slik tilrådd norm. Dermed ligg nynorsken no i ein varmare smeltedigel enn nokon gong. Med Riise-normalen har ein teke det definitive steget mot «det nynorske sjølvmordet». Dette var tittelen på ein kronikk av journalist Skjalg Longva i Bergens Tidende 13. september 2005. Han tok utgangspunkt i Ottar Grepstad sin årstale for 2004, om «Den språklege lekkasjen», som Grepstad meinte kom av «ytre forhold», medan Longva meinte at lekkasjen kom av «form-verket og dei stadige rettskrivings-reformene». «Dette er ei ynskt utvikling,» sa Longva, og han viste til Linda Eide, som hadde formulert seg slik i LNK-avisa: «Ein kan sjonglera med former, triksa med orda, skapa ulike stilar, og likevel følgja rettskrivinga. Nynorsk er friheit, orsak fridom, under ansvar». Riise-normalen privatiserer språket – ytring ‘kvar mann sin nynorsk’: «Nettopp det at norma opnar for ein viss valfridom, gjer det mogeleg for mange å kunna bruka dei formene dei trivst best med», står det i saksdokumentet frå landsmøtet. Dette kan ein sjå triste døme på i avisene, fordi mange av dei som skriv nynorsk, er ustøe i språket, og bryr seg lite om kva som er rett eller gale. For med dialektbylgja, som ifylgje Sylfest Lomheim kom med 68-arane i 1970-åra, vart landet råka av ein ideologi som førde til ein generelt dårleg språkkultur, so språkrøkt vart politisk ukorrekt – ja, pedagogisk med! Og i 1984 fekk skulane dette direktivet frå Grunnskulerådet: «Det er viktigare å gjera borna merksame på mangfaldet og variasjonane i språket og visa korleis språket endrar seg, enn å øva rett språkbruk!» Skriftspråket er fundamentet i alle språk, og ingen andre nasjonar steller med språket sitt som me gjer her i landet: «Med samnorskpolitikken i mellomkrigstida vart det som tok til å feste seg som ei kjernenorm i språket, brote opp. Dermed har norma på nynorsken vorte eit evig tema.» (Utsegna av Oddmund Løkensgard Hoel). Berre vel 6 prosent av elevane i vidaregåande skriv avgangsstil på nynorsk. Nynorsken har ingen sjanse til å overleva utan ei tydeleg nynorsk norm som gjer han til eit vyrdt språk – sterkt og vakkert! Kampen for ein nynorsk som er verd å ha, må difor halda fram – ein nynorsk som òg ærar minnet åt Ivar Aasen. Hallvard Hegna Eg har også mine kjepphestar. Ein av dei er at vi ikkje må gløyme at talemålet vårt har levd i mange tusen år før bokstavane vart oppfunne, før det fanst nokon skriftnormal. Ivar Aasen gjorde i si tid opprør mot ein skriftnormal som var i utakt med talemålet. Har vi gløymt det? I siste Norsk Tidend drøftar ein om den nye bibelomsettinga er god eller dårleg. Det bør vi gjera. Men vi bør vakte oss for å stemple den eine eller andre skriftforma som meir eller mindre heilag eller høgverdig. Korleis kan ein grunngje at lys og mørker er «mindre poetisk» enn ljos og myrker? Er før og først, vi og somme, skyte og lyde, spørje og drøfte «dårlegare» enn fyrr og fyrst, me og sume, skjota og ljoda, spyrja og dryfta? «Bokmålsnært» er villeiande i ordskiftet. Nynorsk er norsk og treng ikkje samanliknast med bokmålet for å vise det. Eg kunne hevde at jente er eit bokmålsnært ord, for i talemålet mitt heiter ho taus eller dråk. Preposisjonane til og av er bokmålsnære, for på mine kantar seier vi åt og tå. Svært er fole bokmålsnært, men det er kjøle få som vrakar dette ordet. Slik kunne vi halde fram og finne ordformer som er meir like på nynorsk og bokmål enn på vårt eige målføre. Men det som likevel gjer nynorsken til mitt språk, er at uttrykksmåtane er dei same som i talemålet. Bylgja er vel ikkje meir norsk enn bølgja, sjølv tykkjer eg best om båra. Om lyfte skal bøyast som e-verb eller a-verb er ei lita sak, derimot er det viktig å bruke verba i språket, og ikkje la substantivsykja ta overhand som i moderne byråkratisk bokmål. Lat oss dessutan stå vakt om ordtilfanget, så ikkje ordrikdommen i nynorsk og målføra skal utarmast. Såleis kan vi med god grunn spørje om det var ytring klokt å skifte ut både løa og havesykja åt den rike bonden i Bibelen med uthus og lysta til å eiga meir. Kanskje er ikkje ei løe lenger eit vanleg ord i vårt urbaniserte samfunn, men vi kan ikkje alltid skåne bibellesaren for sjeldne ord. Kva skulle dei da gjera med kasteskufla? Dei let ordet stå, som rimeleg var. Klokt var det også å innsjå at både kvinner og karar som følgjer Meisteren, kan kallast læresveinar, og ikkje tru at disiplar er meir kjønnsnøytrale. Men er glede fullt ut det same som hugnad? Kvifor brukar den nye bibelomsettinga Far og Faderen om einannan, jamvel i same avsnitt? Og kvifor vart Fader vår til Vår Far, som er ei svært uvanleg tiltaleform i norsk talemål? For dei fleste fell det seg ikkje å seie min far, vår far, mi mor, vår mor til foreldra sine. I staden seier vi «far» eller «du far», «mor» eller «du mor». Slik kunne vi innleie Herrens bøn med «Far i himmelen». Ei gjennomarbeidd bibeltekst burde heller ikkje ha direkte språkfeil, slik som i forteljinga om dotter åt Jairus: « Barnet er ikkje død, ho søv». Pronomenet ho skal vel ikkje vise tilbake på eit inkjekjønnsord? Rettnok veit vi at barnet er ei jente, men kvifor skriv ein da ikkje jenta, slik som i 1978-utgåva? Vi lyt få lov å meine ulikt om rettskrivingsformene, men bør ikkje setje svikarstempel på kvarandre. Eg vil helst skrive skule, men forstår godt trønderen som seier skole og bøyer det som eit hokjønnsord, at han ikkje vil bli skulda for å tala verken unorsk eller bokmålsnært. Er det ikkje viktigare kjenneteikn som får oss til å halde på nynorsken? Det blir ikkje god nynorsk av å melde om moglegskap for regn i morgon, ledig nynorsk blir det når vi skriv som vi seier: at det kan bli regn i morgon. Sverre Hatle Sigøynarar, gamlingar og andre som vart borte Gamle Noreg er full av skrotnissar som gjer sitt beste for å rota til språket vårt. Her og no skal eg lata dei som står attom den nye normalen i norsk hovudmål få skjemmast i fred (anna enn å seia HEIA LANGELAND!!) og heller setja søkjeljoset på dei som trur namneendringar kan endra måten folk tenkjer om likt og ulikt. Det har i dei siste åri vorte vanleg å møta omdømeproblem med å døypa om ting, grupper og tilstandar. Dei gamle vart borte for mange år sidan, sjølv om dei i høgste grad enno vandrar på livsvegen. Gamlingane var brått vortne eldre. Eldre enn kva? Det var det truleg fleire som lurte på, for no møter ein knapt nok eldre folk heller lenger, no er det seniorane som krev sin rett. Seniorar!?!?! Kva i alle dagar er det slags tullenemning? Er alle me andre halvgamlingar juniorar då? For me kan vel ikkje framleis vera «yngre»? tyleprat Knut P. Bøyum storeknut@online.no 18 I mi tid som «yngre» hadde me sigøynarar. Fargerike folk med vanar og uvanar. Brått var det einkvan som oppdaga at den nemningi i mange samanhengar dukka opp i samband med medieoppslag som ikkje var udelt positive. Og etter krav frå ein sigøynarleiar i Oslo var det brått politisk ukorrekt å seia sigøynar, no var det romfolk som skulle snu inntrykket me hadde av dei. Borte var både tiggande sigøynarar og fargerike sigøynarmusikarar. Attende står ei nemning som ikkje vert opplevd som klargjerande og presis, og som i tillegg fører til ordsamansetjingar som kan mistydast og som kling underleg og ufriviljug komisk. «Romhund», er det Laika eller ein blandingshund i ein romleir? «Rommat», er det smakssterk mat frå ei gruppe omreisande eller fryseturka mat nytta på reiser i verdsrommet? I medieverdi er det lange lister over ord og nemningar ein ikkje skal nytta fordi dei kan vera fornærmande eller stigmatiserande. I sumar høyrde eg det som til no er toppen av tull, ei liste formulert av ni organisasjonar som arbeider med og for folk med ulike lyter. Ting ein no ikkje skal seia er m.a.: funksjonsfrisk, invalid/ invalidisert, blind + hund/bøker, tunghøyrd, sukkersjuke, senile (heiter dement eller senil-dement). Lyte, som eg skreiv, er sikkert heller ikkje lov å nytta. Det du derimot vert oppmoda til å nytta er: funksjonshemma, utviklingshemma, punktskrift (i staden for blindeskrift), teiknspråk (ikkje døvespråk) og førarhund. (Kjelde: Fredrikstad Blad på nett 09.08.12) Skjønar du korleis dette skal gjera deg meir vyrdsam overfor desse gruppene? Skjønar du i det heile skilnaden på desse nemningane? Då kan du gje deg sjølv ein klapp på skuldri, for det er meir enn eg gjer. Det som skjer, er at meir eller mindre smale interessegrupper forsøkjer å nytta språket til å tvinga oss andre til å kjøpa deira norm for omtale. Men med på vegen får me eit språk som vert imponerande inkjeseiande og som etter kvart gjev oss eit dårlegare verkty til forståing og kommunikasjon. Ikkje verst resultat av ein gjeng tillitsvalde som hadde for lite vitugt å ta seg til på jobben. At nemningar kan endra seg over tid er ei naturleg utvikling av språket vårt, men stendige endringar for å stetta einskildpersonar og organisasjonar er galematias. Og truleg langt i frå å oppnå det som ein ynskjer. Etter all den negative omtalen sigøynarane i Oslo fekk i sumar under nemningi «romfolk» vil det undra meg stort om ikkje det snart kjem ei ny nemning. Eller kanskje eg skulle hiva meg på trenden eg òg? Som del av den utskjelte bondestanden vil eg frå og med no ha ein slutt på at bonde er forstaving til ord som –tamp, -fangar, -opprør. Ja, sjølv nemningi bonde er utskjemd av Vålerengatilhengjarar og andre forvirra menneskje sitt misbruk. Frå no av krev eg å verta kalla landmann. Og rettnorskmann i staden for nynorskbrukar. Og individualist i staden for tjukk og skjeggete. Og reklameoffer i staden for Volkswageneigar. I alle fall denne veka, så får me sjå kva det vert neste veka. Norsk Tidend nr. 4 – 2012 Der det herskar språkleg demokrati og valfridom, er bruken av nynorsk i sterk framgang. I dag kan vi trygt slå fast at nynorsk skjønnlitteratur lever og blømer frodigare enn nokon gong. Aldri har nynorsk dikting stått sterkare. Eit sant mirakel av Kjartan Fløgstad Norsk Tidend nr. 4 – 2012 Men denne tilbakegAngen har ikkje alltid vore politisk retorikk. I periodar har den også vore reell. Innanfor diktekunsten var ikkje minst tida etter andre verdskrigen prega av nedgang, mot eit bånnmål, til nærmast litterær stillstand. Held vi oss til moderne tid, kan vi, som eit utgangspunkt, slå fast at rekrutteringa til dikting på nynorsk både tok botnen, og fekk ein ny start midt på 1960-talet. Ser vi på tilgjengeleg bokstatistikk, så debuterte det til saman 31 forfattarar på nynorsk i det første tiåret etter krigen. Av desse er det i alle fall to eller tre vi kan seia har overlevd, lyrikarar alle tre. Olav H. Hauge gav ut første boka si i 1946, Arnljot Eggen i 1951, og Marie Takvam året etter. Det følgande tiåret, frå 1955 til 1965, var talet på debutantar halvert. Fleire år fekk ingen nye prøva seg, og i boksesongane 1963 og 1964 var det berre ein einaste nynorsk skjønnlitterær debutant på forlagslistene. På denne tida kunne det sjå ut som om skjønnlitteraturen på nynorsk var i ferd med å ta Olav H. Hauge Foto: Aschehoug Marie Takvam Foto: Gyldendal E in vakker forsommardag i året 1963 sto ein flokk spreke unge menn frå Indre Ryfylke samla utanfor det nye funkisbygget til folkeskulen på strandstaden Sand i nåverande Suldal kommune. Vi var kortklipte i nakken og ved øyrene, reinvaska på heile kroppen og hadde med mat for heile dagen. I denne tilstanden blei vi mælte og vekta og testa for allmenn og teknisk intelligens med karakterar som Stridande A og B og MP pluss. Med andre ord var vi godtekne som kongens karar og skulle få vernepliktsboka utdelt. Etter at vi hadde øvd oss på den militære eksersisen som blei kalla «Hvil og røyk», kom mønstringsoffiseren ut og slo ei bunke raude vernepliktsbøker i bordet, før han la til at viss det er nokon som absolutt vil, så har vi bøkene på landsmål. Om eg ikkje hugsar feil, var det ein og annan som viste insubordinasjon, og bad om å få den blå vernepliktsboka. Ikkje lenge etter kunne vi lesa i Mannskapsavisa og liknande organ at nå gjekk det nedover med bruken av nynorsk. Ny statistikk viste at berre 8,2 eller 2,8 prosent ville ha vernepliktsboka i den målformen, når dei fekk velja fritt, på sesjon. Dei fleste av oss som hadde tatt examen artium, hadde lært på skulen at nynorsk passa til å skildra daglegliv og praktiske gjeremål, men ikkje abstrakt tenking, og hadde derfor skifta hovudmål på gymnaset. Om du ikkje gjorde det, men heldt på folkemålet, blei du stempla som ufolkeleg og elitistisk. Språkskifte på gymnaset er ikkje noko nytt. Alle som les rikspressa og følger slutt. Dei gamle var eldst, og dei eldste var gamle. Det store håpet Tor Jonsson hadde gjort det slutt for eiga hand. Dei andre nynorskforfattarane hadde stort sett debutert før krigen, til dels lenge før: Uppdal, Ørjasæter, Vaa, Sande, ekteparet Vesaas. hovudmediene, veit jo, som vi veit, at bruken av nynorsk har vore i samanhengande tilbakegang sidan den utgamle ungkaren Ivar Aasen for ca. to tusen år sidan sat langt inne i fjordbotnen under mørke fjell i ein avdal på Vestlandet og konstruerte dette såkalte språket, av rein og skir vond vilje, som vi veit, eine og aleine for å plaga livet av pene mennesker i det store og heile og avgangselevar frå vidaregåande i Oslo-skulen spesielt. Midt på 1960-talet hende fleire ting, som framleis spelar viktige roller i det norske litterære systemet. Den eine hadde mest symbolsk, den andre materiell og politisk verknad. På den eine sida tenker eg på debutantprisen, Tarjei Vesaas´ debutantpris, utdelt første gong i 1964. Året etter kom vedtaket om ei statleg innkjøpsordning for ny norsk skjønnlitteratur. Utan å overdriva kan vi seia at dette markerer starten på moderne nynorsk dikting. Vinnaren av den første debutantprisen var den 20 år gamle lyrikaren Sigmund Jakobsen, frå Karmøy. Han fekk prisen for samlinga «Gjennom brend by», i formen klassisk og tidstypisk poetisk seinmodernisme. Jakobsen var den einaste nynorskdebutanten det året, og så vidt eg veit, har han ikkje gjort seg litterært gjeldande sidan. Men året før, altså i 1963, og derfor for tidleg ute til å vinna debutantpris, var den einaste nynorske skjønnlitterære debutanten ein ung psykologistudent frå Valevåg i Sunnhordland. De forstår sikkert kven eg tenker på, og på alle vis er det passande at det nettopp er Einar Økland som markerer slutten på 'det øverlandske interregnum' og samstundes er Einar Økland Foto: Tove K. Breistein Til Medna Israilova. utgangspunkt og portalfigur for den moderne skjønnlitteraturen på nynorsk. I 1963 debuterte Einar Økland på Cappelen under det gamle litterære regimet. To år seinare markerte den statlege Innkjøpsordninga starten på ein eineståande, og i internasjonal samanheng eineståande vellykka litterær politisk økonomi. Saman med jordbrukspolitikken er litteraturpolitikken her til lands truleg det beste eksemplet på ein vel fungerande blandingsøkonomi. Når eg snakkar om norsk kultur i utlandet, er det først og fremst to ting som forundrar. Det eine er bruken av dialekt på alle område i samfunnslivet; medan dei litterære støtteordningane er det andre temaet som ikkje virkar som om det skriv seg frå eit anna land, men frå ein annan planet. Uttrykt gjennom søylediagram, statistikk og tabellar er tallenes tale stort sett like truverdig og like utruverdig som sakprosa, nyhetsbulletinar og dikting. Dette sagt som innleiing til eit knippe tabellar som viser utviklingslinjer i den nynorske skriftkulturen etter andre verdskrigen fram til 2008. Talmaterialet er samla av Aasen-senteret i Volda og handlar om 1) bøker på nynorsk og bokmål etter sjanger 1956–2008 2) sakprosa for vaksne etter emne og målform 1986–2008. 3) bøker i innkjøpsordninga etter målform 1965–2008 4) skjønnlitterære debutantar på nynorsk 1945–2008 5) hovudbøker i Bokklubben Nye Bøker 1977–2011 6) Brageprisvinnarar 1992–20111 19 20 i 1963 var eiNar øklaNd eit 'foranskutt lyn'. Dei følgande åra, for ikkje å seia tiåra, blir norsk litteratur prega av Profil-generasjonen. Med den gåverike forleggaren Johs Aanderaa som fødselshjelpar, skreiv ein ny generasjon nynorskforfattarar avansert samtidslitteratur, saumlaust i tråd med skrivande kollegar på andre språk. Surrealismen og den høglitterære modernismen blei sett i verk på folkemålet. Jazz, film, krim, kort sagt den moderne kommersielle massekulturen dukka også opp på boksidene. Økland var igjen i forkant, Paal-Helge Haugen, Obrestad, Arvid Torgeir Lie, Eldrid Lunden var på høgd med si tid, og vel så det. kastar vi eit blikk tilbake på statistikken, ser vi at i dei første fem åra av 1960-talet debuterte til saman 7 forfattarar så laNGt kaN vi slå fast at den nynorske bokheimen blir fornya og modernisert i samband med utdanningseksplosjonen (dvs. Lånekassen), studentopprøret og innføringa av innkjøpsordninga for skjønnlitteratur frå 1965 av. Dei følgande tiåra held rekrutteringa til nynorsk skjønnlitteratur seg på same høge nivå, samanlikna med tida før 1965. Både talmessig og innhaldsmessig står nynorsklitteraturen sterkt. Sjølv om Profil-generasjonen i liten grad skreiv bøker som blei masselesnad, vil eg likevel hevda at denne generasjonen indirekte kom til å prega norsk litterært liv lenge, og kanskje lenger enn godt var. På ein måte går det an å seia at yngre namn som Hoem, Hovland, Fosse, Grytten, Kleiva er meir av det same. Rettare sagt vil eg meina at fram til rundt år 2000 skreiv den nye litteraturen i stor grad innanfor det same paradigmet som profilistane. Delvis også med same generasjonserfaringar. Og då ser eg ikkje bort frå skilnadene. Av dei sentrale profilistane blei Solstad, Haavardsholm og Obrestad AKP-arar. Det blei også Hoem, som etter kvart har skrive seg derifrå fram mot ein kristen humanisme. Rundt debyen og til ut på nittitalet kunne forfattarskap som Fosse og Hovland sjå beslekta ut. I dag driv dei med stikk motsette ting, Hovland med elegant tilbakelent ironi, Fosse med gnostiske språkøvingar innover i mystikken. Det er så. Men likevel Gunhild Øyehaug Foto: Rolf M. Aagaard Jan Roar Leikvoll Foto: Tove K. Breistein med bøker på nynorsk. For andre halvdel, fram til 1970, var talet brått blitt 29. Gjennom dei følgande tre tiåra held talet på debutantar seg på same nivå som i den første femårsbolken etter innføringa av Innkjøpsordninga. Mellom 1970 og 1980 er det 67 debutantar, det neste tiåret 63, så er talet på skjønnliterære nynorskdebutantar 65 mellom 1990 og år 2000. Den pur unge Edvard Hoem gav ut si første bok i 1969, men kan reknast som søttitalsforfattar. I denne perioden kjem ei rekke sterke og slitesterke forfattarskap til. Eg nemner i fleng Arild Stubhaug, ÅseMarie Nesse, Erling Indreeide, Per Olav Kaldestad, Ingvar Moe, Oddmund Hagen, Helge Torvund, Sissel Bjugn, Rune Belsvik, Ragnar Hovland og Lars Amund Vaage. Frå det neste tiåret har vi mellom andre debutantane Herman Starheimsæter, Karin Moe, Jon Hellesnes, Idar Lind, Jon Fosse, Marit Kaldhol, Rønnaug Kleiva, Jan Inge Sørbø, Erna Osland og Solveig Aareskjold. På 90-talet debuterer Frode Grytten som nynorskforfattar, saman med Stein Versto, Brit Bildøen, Bjørn Sortland, Åsmund Bjørnstad, Tormod Haugland, Jørgen Nordheim, Magnhild Bruheim, Grete Kleppen, Olaug Nilssen, Gunnhild Øyehaug, Nora Simonhjell. Oppramsinga i seg sjølv viser at talet på kvinnelege nyorsk-debutantar er aukande, og blir stort i løpet av perioden fram til årtusenskiftet. Det er ikkje mitt emne her, men likevel verd å registrera. Erna Osland Foto: Samlaget over store delar av verda førte utdanningseksplosjonen og dei nye studentmassane til sosial uro, til ein nye ungdomskultur, til kulturrevolusjon. Som kjent gjekk det berømte året 1968 av stabelen i Norge som EECkampen i 1971-72, med utkantromantikk og andre tendensar som kom bruken av nynorsk til gode, i litteraturen ikkje minst. Tradisjonelt har norske forfattarar komme frå almugen. I internasjonal samanheng er skandinavisk litteratur oppsiktsvekkande lågt rekruttert. Frå midten av sekstitalet følgde ein ny forfattargenerasjon hovudstraumen av ungdom frå almugen og inn på universiteta. Statens lånekasse blei brukt som stipend til forfattarstudium med fritt pensum. Her snakkar vi om heile den såkalla Profil-generasjonen. Haugen, Lie, Lunden, Haavardsholm, Solstad. Einar Økland er her blant unntaka, fordi han fullførte embetsstudiet i psykologi. Den typiske forfattaren frå desse årgangane er første generasjons akademikarar og halvstuderte røvarar, med eksamen i fag ein lett kan kombinera med eigne forfattarstudier og ein lett penn: Religion, folkeminne, historie, litteratur, osv. Om ikkje anna, så er det i alle fall her grunn til å høyra etter kva eg seier, for her snakkar eg av eiga erfaring. Gjennom innkjøpsordninga for skjønnlitteratur blei den nynorske skriftkulturen effektivt hekta på utdanningseksplosjonen, på kulturrevolusjonen rundt 68-oppbrotet, og modernisert. Sissel Solbjørg Bjugn Foto: Samlaget For nyfikne studentar med ei viss skriveevne opna denne ordninga eit rikt intellektuelt spelerom. Etter å ha kikka litt på pensum kunne du lett riva av deg eit brukbart eksamenssvar og få laudeamus og igitur og andre uforståelege karakterar på latin, eller talkarakterar som på mystisk vis steig nedover mot null, som var best. Første generasjons studentane hadde også vage forestillingar om kva akademiske studiar kunne føra til av pengar og sosial status. Slik blei det godt om tid til å driva med andre ting enn pugging av pensum: litteratur og politikk ikkje minst. Bjørn Sortland Foto: Aschehoug Foto: Samlaget Åse Marie Nesse Frode Grytten Foto: Hans Jørgen Brun Foto: Aschehoug med få uNNtak dyrka landsmålslitteraturen tradisjonelle verdiar i nyromantisk eller vitalistisk stil. Bortsett frå Uppdal, og nokre av Gro Holms bøker blei industrisamfunnet bygd opp, styrt og skildra på bokmål, sjølv i Indre Sogn, i Indre Ryfylke, og i Indre Hardanger. For ikkje å seia i Indre Oslofjord. I alle fall på denne tida hadde embetsstand og borgarskap berre få språkforrædarar som gjekk over til å dikta på landsmålet. Barnekulla frå åra like etter frigjeringa frå tysk okkupasjon og NS-styre var talmessig dei største i historia. Det var også ei tid då statsmakta var sterk og handlekraftig, og la store planar for framtida. Ved lov av 6. juni 1947 blei Statens lånekasse for studerande ungdom oppretta. Her kan vi seia at staten var føre vár, sidan det ennå var langt fram før frigjeringskulla var i studerande alder. Utover i etterkrigstida gjorde Lånekassen sitt til at nye og store ungdomsgrupper blei slusa inn i vidaregåande utdanning. I denne perioden blir Examen artium så vanleg at studenterlua bokstavleg talt fell bort eller dett av, seg sjølv. Universitet og høgskular endra seg til masseinstitusjonar, men blei framleis drivne som om dei utdanna ein liten sosial og sjølvrekrutterande intellektuell elite for å bestyra det gamle klassesamfunnet. Midt på 60-talet går dermed store grupper av første generasjons akademikarar inn mellom dei mentale søylene til det klassiske universitetsstudiet, der du i prinsippet blei overlaten til deg sjølv og til pensumlistene fram til eksamen sto for døra. Haustsemesteret kom i gong ut i september og var gjerne slutt rundt midten november månad. Eldrid Lunden Av skriftproduksjonen dei siste tiåra vil eg halda meg til tala for ny skjønnlitteratur på norsk, først og fremst fordi det er i denne delen av skriftkulturen der opphavsmann og -kvinne etter måten fritt sjølv kan velja målform. Når det gjeld omsett skjønnlitterær prosa, krev forlaga ofte bokmål, trass i ønsket til omsettaren. Også innanfor sakprosaproduksjon blir kjende og vel meritterte nynorskforfattarar ofte tvinga til å skriva og publisera på bokmål. Språktilhøva i riksavisene er vel kjende, og kan illustrerast med at for nokre år sidan blei «Kjærleik» kåra av VGs lesarar som Norges vakraste ord. Kjærleik, og ikkje kjærlighet, altså. Konfrontert med dette skremmande resultatet gav sjefredaktøren klårt uttrykk for at han heller ville leggja ned avisa enn å gi VGs journalistar høve til å skriva Norges vakraste ord i spaltene. Innanfor skjønnlitteraturen er derimot retten til å velja målform ganske reell, slik at vi på akkurat dette feltet i stor grad kan snakka om språkleg fridom og demokrati. Frå åra rundt 1960 synest statistikken å stadfesta at den tradisjonelle nynorsklitteraturen då var ferdigskriven, for ikkje å seia utskriven. Med det meiner eg litteraturen med utgangspunkt i det tradisjonelle bondesamfunnet. Ikkje sidan Vinje og Garborg hadde nynorskdiktinga vore på høgde med, for ikkje å seia i forkant av samfunnsutviklinga. har dei profilismen som utsagd eller tagd referanse, enten i form av tilknyting eller fadermord. Frode Gryttens siste roman (frå 2011!) er til og med ein satire over sosialdemokratiet. Velretta og sprek, men ikkje direkte ny. Eg snakkar her om tre sentrale norske forfattarar, fødde i andre halvdel av det 20. hundreåret, men tidleg nok til å ha opplevd Berlinmurens fall og internettrevolusjonen som medvitne og aktive intellektuelle. Med desse forfattarane i spissen gjekk den nynorske skjønnlitteraturen livskraftig og sterk inn i eit nytt årtusen. ved årtuseNskiftet var den nynorske diktinga med andre ord sprek og sterk som aldri før. Ut frå den allmenne språkstoda kunne det likevel sjå ut som om den skjønnlitterære delen av nynorsk skriftproduksjon sto i ei særstilling. Utover på 00-talet vedtok dei erklærte høgrepartia programfråsegner for avvikling av nynorsk som jamstilt norsk språkform. Den historiske alliansen mellom landsens sosialradikalisme og kulturradikalismen i hovudstaden var svekka. Rikspressa virka meir og meir fiendtleg. Gjennom folkestyrets tilbaketrekning frå mange samfunnsområde var offentleg bruk av nynorsk truga på mange felt innanfor det som tidlegare var statleg forvalting. Mediastyringa av det som var att av politikkens maktområde gjorde åtak på sidemålsstilen til eit populistisk glansnummer, frigjort frå fortidslevningar som partiprogram og regjeringsfråsegner, slik kunnskapsminister Halvorsen demonstrerte nå i vinter. I det store og heile ser dette ut til å vera stoda. Som riksspråk virkar nynorskens plass meir utsett enn på svært lenge. kva skjer så litterært etter år 2000? Då skjer det som nærmast må kallast eit mirakel. Det som må kallast eit mirakel. Eit sant mirakel. Frå ein svært sterk posisjon blir den nynorske skjønnlitteraturen endå sterkare. På det feltet der det herskar språkleg demokrati og valfridom, er bruken av nynorsk i sterk framgang. I dag kan vi trygt slå fast at nynorsk skjønnlitteratur lever og blømer frodigare enn nokon gong. Aldri har nynorsk dikting stått sterkare. Bokstatistikken går berre fram til 2008. Men medan talet på debutantar i tiåra bakover til 1965 låg på i overkant av seksti, har 93 forfattar debutert med nynorskbøker i åra frå 2000 fram til 2008. Det betyr at vi kan rekna med over 100 debutantar i det føregåande tiåret. Dei er unge, ofte så unge at dei kunne vore mine barn og til og med barnebarn, dei er rekrutterte frå store delar av landet, og dei har spreidd seg til eit vidt spekter av skriftkulturen. Eg nemner i fleng: Øyvind Rimbereid (Stavanger), Ingrid Storholmen (Trøndelag), Carl Frode Tiller (Namsos), Inger Bråtveit (Suldal), Are Kalvø (Sunnmøre), Lars Mæhle (Sunndal), Sigmund Løvåsen (Trysil), Edmund Austigard (Ryfylke), Mette Karlsvik (Romsdal), Maria Parr (Sunnmøre), Marit Eikemo (Odda), Agnes Ravatn (Ølen), Nils Henrik Smith (Jæren), Jan Roar Leikvoll (Nordhordland), Gunstein Bakke (Setesdal), Norsk TideNd Nr. 4 – 2012 Norsk Tidend nr. 4 – 2012 På andre felt er det ikkje like lett. Den 12. januar i år hadde avisa Aften, som kjem ut tre gonger i veka på ein stad djupt inne i ein fjordbotn på Austlandet, og er eit slags organ for oslofjordhumanismen, overskrifta NY NYNORSKSTRID i krigstyper over heile forsida. Undertittelen var «Eneste elev med nynorsk som hovedmål.»3 På biletet under overskrifta får vi sjå fotografi av syndaren, som viser seg å vera Medna Israilova, som er 14 år og kjem frå Stryn og Tsjetsjenia. Ho går på Lofsrud skule søraust i Oslo, og seier til avisa at «Eg likar nynorsk veldig godt, og vil ikkje miste det». Ho blir til og med sitert ordrett: Eg likar nynorsk veldig godt og vil ikkje miste det. Ein kunne jo tenkt seg at denne modige jenta ville bli hylla redaksjonelt for sitt bidrag til mangfald og språkleg fridom. Kanskje til og med få ein ytringsfridomspris? Kva med institusjonen Fritt Ord? Men Så lenge landsmålet har eksistert, har dødsattestane blitt skrivne ut, både tidt og ofte. Men det etterlengta dødsfallet lar stadig venta på seg. I løpet av dei siste åra har kravet om aktiv dødshjelp blitt høgare og hissigare. Riksaviser frå Aftenposten til Klassekampen publiserer ikkje berre hatefulle ytringar, men direkte krav om at «Vi må drepe nynorsken», «Nynorsken må dø», «Nynorsken må drepes».5 Med stort etisk alvor drøftar Magnhild Bruheim Foto: Samlaget Ragnhar Hovland Foto: Herborg Pedersen Agnes Ravatn Foto: Samlaget Kva slags retorisk situasjon er det som oppstår her? Vi ser den 14 år gamle tsjetsjenske flyktningen Medna Israilova uthengt som hatobjekt, i krigstypar, på framsida av kveldsutgåva av landets største og viktigaste avis. Det er noko alle ser. Vi ser for oss dei anonyme 'medelevene', som 'hater'. Det vi ikkje ser, er oss sjølve, sette i scene medialt som avislesande, vaksen mobb. Dei namnlause, som 'hatar', er medelevane, altså er dei like gamle som Medna Israilova, 14 år. Bak hatobjektet ser vi, i den tilårskomne, avislesande mobben, at hatet er ungt, friskt og uskuldig. Hatet er lysegrønt. Dette blir endå tydelegare om vi ser på den andre reportasjen i Aften. Dei som synest nynorsk er 'en pest og en plage', er her gjengitt rikt illustrert og under fullt namn. Ifølge ordboka er pest ein smittsam sjukdom med høg dødsprosent. Over kaffikoppen ser vi modne avislesarar portrett av dei unge jentene som karakteriserer Medna Israilovas språk på denne måten. Og i deira bilete ser vi at vårt eige hat er ungt, friskt, rettkomme, framtidsretta, lyst og godt. Om Medna Israilova veit vi at ho ikkje berre er innvandrar, men dobbel utvandrar og innvandrar, frå Tsjetsjenia til Stryn og til Oslo. Det gjer handsaminga dobbelt brutal. Om ho har blitt mobba til å iføra seg språkleg dekkfarge, veit eg ikkje. Det skal overmenneskeleg krefter til, for ikkje å bli issolert og knust, som Aftenpostens sjefredaktør ropte på gatene i sin ungdom, og i trykt sverte frå avisforsidene i dag. I fjor sommar var nasjonen samla og stolt over å møta hat med kjærleik. Men sommar blir til vinter, varme til kulde. Når vi ikkje kan hata massedrapsmannen, kan vi staden hata eit mindretalsspråk. Midt i den kalde vinter, kven reiste seg til forsvar for Medna Israilova? Kven reiste seg for å hylla Medna Israilova? Fritt Ord, PEN-klubben, det ursløve Journalistlaget, PFU, Redaktørforeninga, Barneombodet, Mållaget, Språkrådet? Ikkje eit knyst, ingen sa ei ord, alle tagde og samtykte. Ikkje rart at 'skam' er eit nøkkkelord i den nye skjønnlitteraturen. Foto: Samlaget Revolusjonære politiske endringar, revolusjonar innan teknologi og kommunikasjon, heilt nye samversformer og bustadmønster. Samla ser det ut til at alle desse samfunnsendringane har ført med seg ei tidlegare usett bløming av skjønnlitteratur på nynorsk. Som vi veit, er diktinga den rikaste og mest universelle måten å bruka språket på. Til dels etter å ha hatt bokmål som første språk tar den nye forfattargenerasjonen «nynorskens overlegne eleganse og uttrykkskraft»2 i bruk litterært. I tillegg har dialektar og nynorsk eit stadig sterkare hegemoni innanfor tekstar til populærmusikk. Med andre ord kan vi slå fast at nynorsk litteratur i dag er breiare og høgare og lågare og spissare og har større vitalitet enn nokon gong. Såleis er det meir enn passande og gledeleg med ein nynorskforfattar på plass i Statens æresbustad for kunstnarar. Sjølv om det ville passa endå betre, i det minste fonetisk, ut frå bokstavrimet i alle fall, om ein kunne seia Grytten i Grotten! Trass i yrkesforbod, trugsmål, kampanjejournalistikk har fleire og fleire unge språkbrukarar med opne augo valt å skriva nynorsk, som eit mirakuløst uttrykk for åndskraft og språkleg fridom, mot marknadsmakt og massemedier. nei, slett ikkje og tvert imot. I staden blir innvandrarjenta hengt nådelaust ut. «Medelevene hater nynorsk», slår Aften påpasseleg fast, utan kjeldetilvising. «Nynorsk er en pest og en plage,» er ei anna overskrift frå same tid, i same avis.4 Maria Parr Foto: Samlaget Marit Eikemo Foto: Samlaget utdannningseksplosjonen velutdanna første generasjons akademikarar land og strand rundt, til mellomlagsyrke, for det meste i offentleg sektor. I løpet av dei siste tiåra på 1900-talet etablerte gamle sekstiåttarar seg i nye byggefelt med einebustader og rekkehus rundt byar og tettbygde strøk, i villavegar med namn som Måltroststien, Dådyrfaret og - etter kvart - Premium Elite Øvre Flatskår Terrasse. Tidleg på 2000-talet fekk Det Norske Byggefeltet sin største diktar i Karl Ove Knausgård. Bløminga av den nye nynorske diktinga veks fram av jordsmonnet på det same sosiale og ideologiske byggefeltetet. Dei nye forfattarane er byggefeltbarn, mellomlagsbarn, gjerne med lærarforeldre. Sigmund Løvåsen For debutantar etter 2000 vil dei politiske og teknologiske omveltingane etter 1989 først og fremst vera premiss, ikkje noko å undra seg over, eller kjempa for eller mot. I tillegg til jordbruksstøtte, dialektbruk og statleg litteraturpolitikk, er også den norske bustadpolitikken eineståande i verden. Nordmannen skal bu i eige hus med hage rundt, og har plass, og etter kvart råd, til å gjera det. Frå 1970 av spreidde Rønnaug Kleiva Foto: Tove K. Breistein Profilismen er overvunnen, ikkje gjennom fadermord, men fordi forfattarar fødde på 70- og 80-talet speglar ein heilt ny verden. På mange felt. Ein ting er at forholdet til populærkulturen ikkje lenger er ei kampsak, men noko sjølvsagt og daglegdags. Når det gjeld tekstar til populærmusikk, har bokmålet lidd radikale domenetap til engelsk på den eine sida, og til nynorsk og dialekt på den andre. Som vi veit har bruken av bokmål elles gått særleg sterkt tilbake innanfor forsking, reklame og bedriftsleiing. Fram til 1989 representerte den fysiske Muren i Berlin også den politiske kløyvinga i litteraturen. Denne kløyvinga har vore ein grunnleggande føresetnad for Profil-generasjonen. Etter Murens fall er den politiske høgrevenstre aksen blitt usynleg både for kommentariatet, opinokratiet og progresiet. Men er skiljelinjene borte? Finst dei, eller må dei finnast opp på ny? I tillegg har dei sosiale mediene komne til. I bloggar-generasjonen blir alt offentleg. På nettet kan ein gugla fram eit slags svar på alle spørsmål i løpet av fem sekund. Den trykte pressa er ikkje lenger hegemonisk, kanskje heller ikkje dominerande. Bokklubb og kultursider har ikkje lenger same makt til å dømma kunstverk nord og ned eller opp og fram. For å markera at sendinga er uviktig, blir radioens einaste litteraturprogram sendt midt i arbeidstida, som ei endelaus forlenging av nitimen. I bokhandelen vippar krimlitteraturen stadig fleire seriøse skriftstykke ut av reiret. Litteraturen har på same tid fått større glamour og mindre å seia. Folkestyret er innsnevra. Alt på 1980-talet kalla Dag Østerberg romanlesing for «En form for instituert resignasjon overfor de bestemmende skikt i organisasjonslivet.» Hermann Starheimsæter Foto: Geir M. Brungot Botheim-søstrene (Lesja), Lars Petter Sveen (Fræna). Av desse vekslar fleire elegant og uanstrengt mellom begge målformer. I tillegg kjem alle dei som vonleg ikkje er altfor sure fordi dei ikkje er nemnde her. Av Profil-generasjonen er mange still going strong. Med andre ord står vi midt i ei hittil usett bløming av nynorsk dikting. Talmessig bløming. I omfang ja, men også i innhald. Nå er omfang og kvantitet lettare å mæla statistisk enn kvalitet. Men medan rundt 10 prosent av den samla skjønnlitteraturen er på nynorsk, har eksempelvis 20 prosent av Brageprisvinnarane etter 1992 vore nynorskforfattarar. På mirakuløst vis har den nynorske skriftkulturen gått frå eit nullpunkt for femti år sidan, til å utgjera ein stadig viktigare del av den norske skjønnlitteraturen. Særleg dei siste åra har framgangen vore sterk. pressa å stryka hatefulle ytringar frå anonyme nettdebattar. Når eit av dei norske kulturspråka er tema, står tilsvarande ytringar på beste kommentatorplass og i signerte reportasjar frå våre fremste Oslo-Fjordmenn. Kunnskapsminister Halvorsen har uttrykt seg på ein annan måte: «Tek me ikkje ein skikkeleg diskusjon om nynorsken no, går det ti-tjue år, og så er nynorsken borte som skriftspråk i Noreg.»6 For nokre av oss er det slik at alder og naturens gang gjer at vi kan sjå med ei viss sinnsro på desse trugande framtidsutsiktene. Av den talrike forfattargenerasjonen som har debutert i løpet av det siste tiåret, vil mange vera fødde på 1980-talet (og Medna Israilova seint i 1990-åra). Ut frå vanleg framskriving av levealder vil dei fleste ha livsløp fram til 2050, 2060, i det minste. Ifølge presse og styresmakter vil, skal og/eller bør språket deira bli borte, enten jo før jo heller, eller i alle fall i god tid før år 2030. Dei som bllir ramma av denne prognosen må gå ut frå at kunnskapsministeren snakkar ut frå ein kunnskap vanleg dødelege ikkje har. Særleg på bakgrunn av den voldsomme litterære framgangen må eit rimleg spørsmål vera korleis? Korleis skal nynorsken dø? Korleis skal nynorsken bli borte? Korleis skal nynorsken drepast? Korleis skal Medna Israilovas språk, og språket til den største og historisk mest vitale generasjonen av unge nynorskforfattarar bli borte, i løpet av ti-tjue år? Korleis ser styresmaktene og den fjerde statsmakt i praksis for seg den endelege løysinga av nynorskspørsmålet? Eg snakkar ikkje her på vegner av nokon, men ut frå det vi veit om at liv og skrift, språk og identitet er tett tvinna saman. Eit språk er menneska som brukar språket, men også dei som har brukt det før oss. At dei aktive språkbrukarane blir borte, er derfor ein nødvendig, men ikkje tilstrekkeleg føresetnad for at eit språk skal dø. For at det skal dø heilt, må også skriftene på dette språket blir borte. Bokbål har blitt prøvd, utan særleg hell. Eit språk kan lærast utanåt, og overførast munnleg frå slekt til slekt. Ikkje minst gjeld dette hjartemål der song og dikting står sterkt. Når dei les i avisene at språket deira må dø, at det skal drepast, og høyrer frå regjeringa at det vil bli borte om få år, vil korleis vera eit nærmast livsviktig spørsmål, for alle dei som likar nynorsk veldig godt, og ikkje vil miste det. Kjartan Fløgstad Artikkelen har tidlegare vore publisert på Aftenposten sine heimesider. Fotnotar: 1 Takk til Ottar Grepstad for bokstatistikken. 2 Erik Klepsvik, Stavanger Aftenblad, 01.02,2012. 3 Ny nynorskstrid, Aften, Oslo, 12.01.2012. 4 Aften, 25. januar 2012. 5 Til dømes Aftenposten 11.01.2010; Klassekampen 11.04.2011 6 «Vil ha nynorsk kulturrevolusjon», Dag og Tid, 04.05.2012 21 Karius og Baktus på urdu og somali målgåver Dette er namnelista over dei som har gjeve gåver til Noregs Mållag frå 11. april til 27. august 2012. Samla gåvesum vart 265 260 kroner. Me takkar og bukkar for desse gåvene. AUST-AGDER MÅLLAG Birgit Attestog Jackob Bakken Gaut Borgan Torfinn Brokke Telleif Engenes Kjersti Fone Rolf Fredriksen Paul Magnus Gamlemshaug Ester Halvorsen Johannes Havstad Harald Heggland Malmfrid N. Homme Ragnar Kaasa Gunvor Lande Jorunn Lande Hans-Olav Lauvstad Olav Lidtveit Jon Kolbjørn Lindset Kåre Mogstad Pål Nomeland Rune Nylund Sigrid Bjørg Ramse Astrid Stuestøl Sandkjær Vidar Toreid Johannes G. Torstveit Helge Ove Tveiten Odd Einar Ufsvatn Janna Vaaje Olav Vehus Jens Vellene Olav Torj Åkre Scott Aanby AUSTMANNALAGET Magnus Amdal Knut N. Bekkelien Anders Bjørge Oddbjørg Blakar Liv Jorun Braastad Jon Steinar Bredeveien Eirik Bøyum Bjørn Dalen Inger Johanne Dæhlen Gunnar Eide Ingvild Marie Eknes Magda Inger Ekre Kari Ruud Flem Randi Therese Garmo Kjell Gulbrandsen Erik Hanssveen Olav Haraldseid Magnhild Harsheim Pål Helle Bjarte Hole Ola Holen Tora Kjernli Ola Klepp Nils Kristian Lie Mari Lien Asgeir Lilleås Mildrid J. Lunder Øyvind Nordli Jogrim Nordsletten Odd Arne Nustad Olaf Nøkleby Oddvar Romundset Jakup Skjedsvoll Arne Skuterud Nils Steinar Slapgård Petter Embret Sletten Ivar Sund Magny Sæbø Gunnar Sørbotten Sverre Sørbø Gudmund Teigen Magne Teppen Ola Tronsmoen Bjørn Liavaag Visø Bjarne Øygarden Brynjulv Aartun 22 BUSKERUD MÅLLAG Maria Høgetveit Berg Gunvald Bergan Herbjørn Brennhovd Torleiv Brennhovd Anna H. Dale Irene T. Hansen Oddbjørn Jorde Paul Oddvar Liseth Osvald Medhus Ingunn Asperheim Nestegard Ola Kjetil Oppi-Berntzen Halle Perstølen Knut V. Seim Margit Skrindo Kjell Snerte Grethe Sollien Syver Sollien Rolf Harald Sæther Knut S. Torsteinsrud Torun Torsteinsrud Gerda Ulsaker Åshild Reinton Åmellem FYLKESMÅLLAGET VIKVÆRINGEN Laila Akslen Olil Amble Ruth Amdahl Lillian Austnes Kjartan Berg Anfinn Bernaas Sigmund Birkeland Halvard Bjørkvik Reidar Bjørnerheim Berit Brandseth Herfinn Brekke Magnhild Brekke Svein Erik Brodal Karen Bø Kjell Bø Tormod Bønes Erlend Lunde Colleuille Alv Reidar Dale Hans Olav Eggestad Tove Karina Eidhammer Mildrid Engen Frode Eriksen Erlend Estenstad Ingrid Fiskaa Mass Flatråker Liv Flugsrud Egil Alf Foss Vidar Freddysson Torfinn Fuhr Otto Gjerpe Ingrid Gjertsen Jarle Grimstad Gunnvald Grønvik Oddrun Grønvik Morten Grønvold Even Haugland Valgerd Svarstad Haugland Botolv Helleland Roald Hem Audun Heskestad Sigrun Heskestad Halldor Hoftun Valborg Holten Joar Hovda Marit Hovdenak Marit Husevaag Olav Bakken Jensen Laurits Killingbergtrø Siri Kjær Harald Sverdrup Koht Bård Kolltveit Dagrun E Kristensen Johannes Kvammen Tove Harriet Eeg Larsen Edvard Lauen Signe Løberg Astrid Løvik Kåre Martinussen Klassikaren om dei to tanntrolla Karius og Baktus kan snart lesast også på urdu og somali. I høve hundreårsjubileet til Thorbjørn Egner gir Cappelen Damm ut boka om Karius og Baktus med tekstar på norsk/ somali og norsk/urdu. Ideen til dei tospråklege utgåvene kom i samband med mangfaldsåret. Tanken var at ein viktig bit av norsk barnekultur skulle bli tilgjengeleg for nye lesarar. – Vi tenkte det var fint for språkforståing, for tannhelse og for ein felles referanse med andre barn som kjenner historia, seier Marit Egner Engh, dotter av den kjente forfattaren, i ei pressemelding frå forlaget. (NPK) Noregs Mållag ta Lars Meling Astrid Midttun Harald Martin Mjømen Norvald Mo Arnold Mundal Magne Myhren Sigurd Nordlie Arne Nordvi Ellen Oddsen Lyder Olden Ole Bernt Olsen Dag Omholt Svein Johann Ose Einfrid Perstølen Alain Egil Adrian Ramdal Birgit Bjørhovde Rindal Jan-Magne Rinde Asbjørn Roaldset Kjell Rygg Olav Røvang Åsbjørg Vågslid Råen Liv Sem Erik Simensen Toril Kristin Sjo Olav R. Skage Gunnvor Fykse Skirbekk Arne O. Skjelvåg Synnøve Skjong Harald Frode Skram Arve Skutlaberg Leiv Solheim Nils Standal Mona Grete Storli Rolf Sunde Åsfrid Svensen Sissel L Sæbø Rolf Theil Svein Olav Throndsen Olav Nils Thue Jostein Tjore Odd Roger Torkildsen Stein Tveite Johan Kristian Tønder Guri Vesaas Jørgen Vogt Torgils Vågslid Arne Wåge Håkon Ørjasæter Johannes Georg Østbø Herlov Øverland Bergfinn Aabø Svein Ånestad Kristina Aarekoll Ivar Aasen HORDALAND MÅLLAG Livar Aksnes Olaf Almenningen Arne Andersen Sigrid B. Andersen Ingvard Andreassen Karin Ask Anders Askeland Erlend Bakke Anny Bastesen Daniel Berge Håkon M. Berge Marit Berge Oddbjørn Berge Olav Berge Eli Bergsvik Dagrun Berntsen Siri Solvik Bertelsen Jostein Birkeland Leif Olaf Birkeland Narve Bjørgo Bjørn Bjørlykke Dag Bjørnevoll Asbjørn Bjørnset Solveig Bjørsvik Målfrid Bjånesøy Jarle Bondevik Arne Brattabø Tor Brattebø Reidar Bremerthun Gunvor Sigrun Bringeland Endre Otto Brunstad Bjarne Buene Jostein Buene Hans Bugge Ørjan Børve Rannveig Bårtvedt Bodil Cappelen Hege Cruickshank Knut O. Dale Olav Digernes Kristin Digranes Bjørg Djukastein Olav Drivenes Torbjørn Dyrvik Randi Engelsen Eide Nils Eidhammer Brynhild Enerhaug Nils M. Engelsen Øystein Erstad Olav Fagerbakke Gjertrud Fanebust Hermund Fenne Jarl Fimland Anne-Karin Manger Fjeld Normann Fjeldstad Sverre Fjell Mona Kristine Fjørstad Kåre Flatlandsmo Bodil Forsdahl Jon Fosse Kari Fosse Harald Frønsdal Harald Gammelsæter Anne Marit Gjøstein Siv Hafstad Grinde Endre Grutle Solveig Grønlien Jakob Gullberg Eigel Gundersen Eldbjørg Gunnarson Arnbjørg Hageberg Edwin Halvorsen Hege Haugland Anna Sylvia Haukås Aslak L. Helleve Aslak T. Helleve Jan Kåre Henriksbø Kåre Herdlevær Kåre Herfindal Kjartan Hernes Atle Hevrøy Anne Margrete Hjemdal Grete Oline Hole Kåre J. Hole Erling Holmås Karl Johan Holmås Karl Hope Anne Karin Hufthammer Greta Håheim Zoita Jakobsen Sniolvur Joanesarson Ole-Jørgen Johannessen Geirmund Johnsen Ingebjørg Jordal Randi Jåstad Åse Marit Kalhovd Magnhild Huun Kambestad Ørje Klubben Leif Knutsen Ståle Kolbeinson Helga Kolstad Per Kragseth Peter Larsen Vidar Lehmann Haldor K. Lid Åsmund Lien Heidi Rosendahl Lindebotten Anstein Lohndal Jon Lund Eldbjørg Tøsdal Lyssand Tore Lyssand Per Lødøen Ruth Henny Løland Torstein Løning Marit Bleie Mannsåker Asbjørn Markhus Harry Mehammer Nils Aksel Danbolt Mjøs Kristi Yttredal Moe Torgunn Moltu Else Mundal Johan Myking Jostein Mykletun Einar Myster Nils Mæhle Arnljot Møster Odlaug Måge Torun Måsiede Olav Steinar Namtvedt Marit Nedreli Eli Karin Nerhus Nils N. Nesheim Arne Nilsen Arve J. Nilsen Jane Nordlund Åshild Nordstrand Lisbeth Norendal Helge Martin Nygård Kjell Åge Nåmdal Aud Karin Oen Åse Opheim Aud Oppedal Anfinn Otterå Olai Otterå Brynjulf Prestegard Knut Rabbe Jan Reidar Rasmussen Jens Reisæter Inger Marie Mathisen Riise Sverre Audun Rikstad Inger-Johanne Rossebø Gudrun Rosseland Margreta Rønning Arvid Sakseide Lars K. Sandven Solbjørg Åmdal Sandvik Torstein Sausjord Terje Schaatun Heidi Seilfaldet Nils Hjelmtveit Seim Leiv Magne Siqveland Torbjørg Sjøberg Tone Skage Olav Johannes Skeie Gunvald Skeiseid Jørgen Skjerve Arne Skjerven Arnlaug Skjæveland Per Skjæveland Harald Skorpen Oddvar Skre Tone Skår Hermund Slaattelid Kari Smith Jostein Småbrekke Asbjørn Solberg Harry Solberg Erling Solvang Idar Stegane Magnhild Steine Johanne Stenberg Gerhard Inge Storebø Nelly Storebø Jan Gunnar Strand Jørn Øyrehagen Sunde Rolf Sigmund Sunde Ogmund Sunnevåg Kurt Svensson Kjell Gudmund Søholt Liv Kari Søyland Øyvind Teigen Erling Thu Erling Toft Bjørg Toftevåg Arne Tokheim Margit Torpe Torgeir Torvik Kjell Thore Tungesvik Lars H. Tungesvik Rune Tveit Knut Tveitnes Odd Tøndel Oddbjørg Ulveseth Brynhild Utne Eldbjørg Valle Rigmor Nesheim Vaular Kari Langklopp Veland Randi Vengen Liv Vike Åslaug Vikør Inger B. Vikøren Liv Bente Vinje Sidsel Vinsand Ingebjørg Viste Harald Vivås Karl Helge Watnedal Einar Øyre Magnus Malvin Ådnanes Olav Ånneland Magne Århus Solveig Åsvang KARMSUND MÅLLAG Solveig Eidhammar Anne-Ma Eidhammer Jonn Eikeland Synneva Flesland Tone Randi Frette Torill Borge Horneland Øystein Kalstveit Svend Kjetland Marit Løvvig Paul Mølstre Lars Gunnar Oma Borghild Sævereide Prestegård Askild Rullestad Svein A. Strømme Ernst Arne Sælevik Bjørg Astrid Sævareid Jon Olav Tesdal Hans Olav Tungesvik Arne Vevatne Ingolv Vevatne Ola Øverland Yngve Øvstedal Peder Ådland Steinar Aalvik NAUMDØLA MÅLLAG Håvard Avelsgaard Odd Bach Odd Eidshaug Toralf Engesnes Kjell Nyland NORDLAND MÅLLAG Kåre Belsheim Jan Gaute Buvik Gunnar Claussen Tore Moen NORDMØRE MÅLLAG Magnar Almberg Jon Kristian Aune Inger Bergem Olav Bergheim Anne Grete Witzøe Botten Ola Bræin Eva Susanne Bårdseth Liv Rigmor Flå Rakel Flå Jon Gulla Lars Gåsvatn Odin Hals Randi Skrøvset Hatle Marit Hoel Asbjørn Klaksvik Jorunn M. Kvendbø Dagny Næss Finn Gunnar Oldervik NORSK TIDEND NR. 4 – 2012 Ari Behn med nynorsk bibelteater I januar kan publikum sjå Ari Behn sine bibeltolkingar på scena til Det Norske Teatret. Saman med fem andre dramatikarar skal Ari Behn skrive tekstar til eit seks timar langt bibelstykke som skal gå på Det Norske Teatret, skriv Dagbladet. Maratonframsyninga blir stor- satsinga når nynorskteatret feirar hundreårsjubileum i 2013. Bibelstykket er regissert av Stein Winge, som i tillegg til Ari Behn også har fått med seg dramatikarane Maria Tryti Vennerød, Terje Nordby, Eirik Fauske og svenske Sara Stridsberg på laget. Ari Behn debuterte i fjor sommar som dramatikar med stykket Tre- ningstimen på Rogaland Teater og har gitt ut fleire romanar og novellesamlingar. Prøvene på bibeloppsetjinga til Det Norske Teatret tek til 17. september, og det er alt kjent at Bjørn Sundquist skal spele rolla som Gud. (NPK) Ari Behn takkar for gåvene! Henry Opland Eirik S. Todal Kjellmod Vada ROGALAND MÅLLAG Johannes Bakka Lars Bakka Anita T. Bal Wenche Berg Torvald R. Bore Aslaug Kvilekval Breivik Marit Kyllingstad Bråten Konrad Bråtveit Svein Eldøy Aud Ellingsen Ingrid Enoksen Anders B. Erga Knut Falk Johannes Faugstad Jan Finjord Johan Flem Rune Folkvord Helga Færøyvik Ingrid Gjesdal Rune Gramstad Alf Reidar Grødeland Oskar Gusevik Lidvor Hatteland Inge Haugland Håkon Haus Marit Hegland Rasmus Hetland Rasmus Hidle Liv Hobberstad Terje Håland Jorunn Håvarstein Magne Jakobsen Ole Johannessen Odd Jørstad Sigrid Kjetilstad Ellen Harboe Kleppa Herborg Kverneland Gro Lavold Kaja Lavold Georg Løvbrekke Ingeborg Mjør Reidar Nesheim Lise Lunde Nilsen Odd Magne Nordmark Ingvar Olimstad Siv Omdal Aslaug Opheim Marit Osland Hjørdis Ravnås Rasmus Reed Gunvor Risa Torleiv Robberstad Ole Bjørn Rongen Audun Rosland Magne A. Roth Atle Røe Thorhild L. Rørheim Jørgen Sagevik Rolf Salte Magne Sande Bergljot Selvåg Tom Soma Torgeir Spanne Jon Stangeland Audun Steinnes Odd Sigmund Sunnanå Marta Sætrenes Hogne Sønnesyn Svein Kåreson Søyland Else Theiss Ingebjørg Thelin Theiss Oddrun Tjeltveit Kurt Tunheim Torhild Øvregård Tveit Hilda Ullestad Jone Vadla Ottar Vandvik Klara Vik Reidar Vik NORSK TIDEND NR. 4 – 2012 Alv Hermann Vistnes Askill Voll Audun Ytre-Arne Kjell Aardal Audun Aarflot ROMSDAL MÅLLAG Dagrun Gjelsvik Austigard Henning Austigard Asbjørg Baldersheim Marit Bergheim Kristine Eidhamar Gunvor Gammelsæter Torhild Hanem Per Hestad Gunnveig Hjelvik May Holmquist Arnhild Digernes Krøvel Tor Kvadsheim Aud Åshild Moen Ane-Kari Romestrand Lars Staurset Oddmund Svarteberg Bjørn Sæbø Ole Kjell Talberg Ingar Aas SOGN OG FJORDANE MÅLLAG Agnes Alisøy Ragnhild Anderson Ola Austring Reidulf Bjørlo Kari Blåflat Eivind Brekke Toril Bruvik Nils Distad Bjørn Eide Tor W. Eikemo Annbjørg Eikenes Gjertrud Eikevik Nils Kåre Enstad Dag-Erik Eriksmoen Astrid Ervik Jon Farestveit Marta E. Fjærestad Johannes Flaten Jan Martin Frislid Siri Bente Fuhr Else Fure Ottar Færøyvik Asbjørn Geithus Oddvar Gjelsvik Arne Gjeraker Leif Grinde Audun Hammer Connie Hamre Sissel Norunn Hatløy Jørgen Helgheim Bjørg Grude Holmboe Ragnar Hove Bjørg G. Hovland Else Kristine Husabø Liv Husabø Nils Husabø Målfrid Husnes Marta Systad Iden Odd Kinden Rannveig Tveit Kirkebø Olina Kolbotn Bjørg Utne Kvam Liv Janne Kvåle Magny Kårstad Gunnhild Larsen Øystein Lavik Jorunn Loftesnes Jon Ove Lomheim Lars Lotsberg Rune Lotsberg Aud Jensine Lunde Håkon Lundestad Steinar Dahl Lægreid Terje Moe Knut Ole Myren Merete Myromslien Julie Kristine Ness Anna Njøs Stein Næss Per Scott Olsen Kari Melheim Ottesen Jon A. Ramstad Oddbjørn Ramstad Jorhild Rochlenge Bjørn Rørtveit Steinar Røyrvik Karoline Råd Magnhild Sagosen Margot Sande Marta Kari Schawlann Karen Sindre Olav Solberg Sigrid Solheim Synneva Kolle Solheim Ola Magne Strand Liv Støverstein Karsten F. Sunde Johan M. Sunnarvik Hans Mark Svedal Harald Systad Leiv Sølvberg Halldis Sørangr Jakob Thingnes Helge Thue Ingvill Førde Torvanger Kari og Helge Tveit Reidar Tveit Borgny Ulltang Lars Øyvind Vikesland Jarl Yndestad Liv Østrem Karstein Aaberge Ivar Åkre SUNNMØRE MÅLLAG Kristian Almås Åsmund Arne Erik Bergmann Knut Slinning Bjørdal Sigurd Olav Brautaset Bente Johanne Iversen Breivik Ole Arild Bø Jostein Drabløs Ståle Eikrem Jostein Fet Ruth Grøndal Johs. G. Hareide Asbjørn Hatlehol Svanhild Vestre Hauge Ingunn Haus Thor Sivert Heggedal Jorunn H. Henriksen Inger Hjorthaug Sylvi Gulla Hovdenakk Kristin F. Husøy Ingrid Runde Huus Jakob O. Kjersem Jakob Koppen Liv Kari Krøvel Jostein Kursetgjerde Bergfrid Færøyvik Lindøy Jostein O. Mo Lars Omenås John Osnes Britt Oterholm Einar Pettersen Petra Pilskog Anders Rebbestad Gudveig Rogne Torleiv Rogne Gunder Runde Olga Støylen Runde Magnar Rønstad May Britt Smådal Jarle Solheim Kjell Roger Straume Linbjørg Bjørkavåg Sunde Gudrid Tandstad Per Svein Tandstad Bern Torset Arne Uggedal Marit Høyvik Ulstein Anne Elisabet Ose Velle Jorun Våge Vestnes Eldrid Vik Sveinung Walseth Knut Ytterdal Bernt G. Øye Ingrid Aamdal Kjell Arne Årseth Ottar Aashamar TELEMARK MÅLLAG Robert Anderson Eva Bergø Gunhild Berntsen Lars Bjaadal Jon Bjones Hallgeir Brekke Sigrid Bø Olav Rune Djuve Tjøstov Gunne Djuve Per Engene Olav Felland Sigrid Fonnlid Anne Karin Funner Asbjørn Gardsjord Hans Magne Gautefall Svein Helge Gloppe Lavrans Grimstveit Torgeir Grimstveit Knut T. Haugen Ingebjørg Haukelidsæter Hilde Helgesen Lars Holmås Ragnhild Hovda Hallgrim Høydal Halvard Jansen Jørund Lie Olav Mosdøl Hilda Nes Lars Nevestveit Jakob Olimstad Birger Risnes Per Skaugset Gunvor Solberg Margit Ryen Steen Olav Stranna Signe Sølyst Olav Teigen Olav Tho Kari Tveit Jon Tvitekkja Borgny Slettemoen Tøfte Ingebjørg Helkås Vaa Tor Valle Einar Versto Alv Vik Kjell Vistad Hans Ødegård Halvor Øygarden Lise Aasen Sverre Åsen Olav Åsheim TROMS OG FINNMARK MÅLLAG Leif Jørgen Akse Per K. Bjørklund Terje Christoffersen Terje B. Dahl Silje Ekanger Torstein Engelskjøn Karl Ragnar Engstad Knut Følstad Eldbjørg Gjelsvik Aud Hauan Olaug Husabø Sigrun Lunde Ola Melby Magnar Mikkelsen May Johanne Molund Ole Edgar Nilssen Sigrid Skarstein Sunniva Skålnes Foto: Wikimedia Commons Grete Lien Stenvold Åse Utkilen Gunn Utkvitne Karin Vrålstad Nils Aarsæther TRØNDERLAGET Eli Aune Hallgerd Aune Kjell Bardal Einar H Bartnes Ivar Berg Karl Ove Bjørnstad Lars Daling Astrid Dalslåen Anne Eldevik Olav Engan Inger Ertsås Ola Stuggu Fagerhaug Tore Fagerhaug Helge Fiskaa Anders Gjelsvik Mikal Gorsetseter Magnhild Gravdal Gunhild Grue Sivert Hestveit Olaug Hokstad Geir Wenberg Jacobsen Åke Junge Olav Kuvås Brynhild Kvåle Terje Leinhardt Jorunn Mehlum Lars Kolbjørn Moa Irene Nevervik Einar Nordbø Lars Nygård Jenny Nyvik Solveig Otlo Helge Raftevold Jostein Rekstad Anna Dorthea Remhaug Narve Rognebakke Helge Rypdal Einar Rædergård Ottar Rønningsgrind Anders Sakrisvoll Ragnhild Saur Bergliot Skei Jarle Skjei Åsmund Snøfugl Ingebjørg Sogge Jan Solberg Odd Sigmund Staverløkk Odd Storstad Eiliv Størdal Svein Bertil Sæther Jan Sørås Kirsten Tagseth Arnkjell Tingstad Torbjørn Tranmæl Bodvar Tømmerås Knut Erik Valskrå Aa. Bjørgum Øwre VALDRES MÅLLAG Gunnar Belsheim Olav Gullik Bø Jan Espeliødegård Eli Marit Fuglesteg Ingunn Hommedal Asbjørn Kvitrud Signe Elisabeth Kvåle Nils H. Leine Ingrid Amundsplass Stillingen Magnor Wigdel VEST-AGDER MÅLLAG Anne Austad Helga Dåsvatn Anne-Berit Erfjord Åse-Berit Fidjeland Gunnhild Fjermedal Svein Harald Follerås Randi Lohndal Frestad Vigleik Frigstad Jens Graasvoll Anna Gravelsæter Torgeir Hagestad Berit Fiskaa Haugjord Magne Heie Theodor Hovda Olav Arne Kleveland John Lauvdal Solveig Stallemo Lima Tom Arnt Lindeland Sylfest Lomheim Oddvar Moen Elfrid Ovedal Laurits Repstad Liv Kjørsvik Schei Kari Seland Magnhild Synnøve Skjeggedal Svein Slettan Asbjørn Stallemo Gunnar Vollen ØSTFOLD MÅLLAG Gunnar Anmarkrud Ole Johan Bjørnøy Eldbjørg Johanne Giske Eiliv Herikstad Øyvind Bremer Karlsen Kåre Kjelkenes Arne Kvernhusvik Tore Kåss Arild Løvestad Eva Mona Malm Gunnar Ottne YRKESMÅLLAG Kjellfrid Bøthun Bjørgulf Claussen Elin Dahlhaug Bjarne Dåe Arne Ekeberg Sissel Hole Eirik Holmøyvik Eirik Holten Kjetil Iden Rønnaug Kattem Ellen Kolkind Kjell Harald Lunde Viking Mestad Olav Norheim Linda Plahte Magnar Slettebø Herbjørg Solberg Arne Stensvand Olav Martin Synnes Lars Helge Sørheim Bent J. Tandstad Sigrid Tyssen Birger Valen Bodvar Vandvik Pål Wiik Ivar Winjum Vidar Ystad DIREKTEMEDLEM Norunn Agdestein Marit Einrem Randi Einrem Kristian Halse Johannes Hjønnevåg Kjell Jacobsen Knut Langesæter Erling Nordheim Karl H. Stefansen Åse Floa Steinrud Audun Sydnes Lars Børge Sæberg Borgny Særsten Leif Helge Særsten Petter Tofte 23 Stor aksjonsvekst Heimetap, bortesiger «Borte bra, heime best», heiter det frå gamalt. Det ordtaket har aldri vore særleg dekkjande for korleis det er å driva målsak. I utgangspunktet hadde eg skrive ferdig ein bitande syrleg teig til dette nummeret av Norsk Tidend. Eg hadde tekstfrist rett etter skulestart, og då eg skreiv var eg ikkje akkurat i godlune. Siste nytt var nemleg at korkje Nynorskordboka på nett eller Nynorsk ordliste var klare til skulestart, endå dei var tre veker på overtid. Den einaste nynorskordlista/-boka som var oppdatert i samsvar med den nye rettskrivinga, var Sidemålsordlista, som fyrst og fremst er tilrettelagt for bokmålselevar. Der var fleire raude klutar i lufta. Til dømes hadde den fylkeskommunale læremiddelprodusenten Norsk digital læringsarena (NDLA) annonsert at lærestoffet til matematikkfaget S2 var klart, bortsett frå «noen oversettelser til nynorsk». Lat oss undra: Ville bokmålselevane under noko omstende opplevd det same? At ordbøkene deira ikkje var klare til skulestart? At dei måtte bruka utdaterte ordlister på uviss tid, fordi det gjekk for seint å få dei oppdatert? At ein offentleg ått læremiddelprodusent annonserte at lærestoffet i eit såkalla grunnleggjande fag var klart bortsett frå «nokre omsetjingar til bokmål»? Og om no den dagen skulle koma, ville det fått passera i det stille? Hugen fekk sidan grunn til å mildna. Kort tid etter skulestart kom Nynorskordboka på nett. Det lyt også nemnast at Samlaget, som gjev ut Nynorsk ordliste, i alle år har vore ein garantist for nynorske parallellutgåver. NDLA opererer også langt ryddigare no enn før, jamfør nynorskkaoset som rådde i tida rundt lanseringa deira for eit par år tilbake. Omtrent samstundes med Nynorskordboka på nett kom også dei glade nyhenda om at mobilspelet Wordfeud no kjem i nynorskutgåve. Wordfeud er eit slags digitalt Scrabble, som du kan spela på telefonen din mot både kjende og ukjende – men inntil no berre på bokmål. Allereie i mars vedtok NMU-landsmøtet fråsegna Wordfeud på nynorsk, og sidan då har saka fått godt med merksemd i fleire omgangar. Til dømes fekk lokallaget vårt på Nordfjordeid god blest om same saka då dei danna felles front med ordføraren. Til slutt vart arbeidet krona med ein særs velsmakande siger. I seg sjølv vil dette vera eit forfriskande tilskot av nynorsk i kvardagen, og for skuleelevar kan det verta ein artig måte å trena opp ordtilfanget på. Sett i ein større samanheng, har me sprengt ein barriere. Éin mobilapplikasjon gjer ingen sumar åleine, men me har opna ei dør som før var stengt. Det er viktig for å få fleire til å fylgja etter, og det er eit svært positivt signal om at nynorsk kan og bør brukast til kva som helst. I sum var det ikkje lenger grunnlag for å vera sur og sarkastisk i denne spalta. Difor skriv eg på nytt, med eit noko meir tosidig sluttpoeng. For: Wordfeud-saka er, for å seia det på fotballspråket, ein viktig bortesiger. Ho er tre kjærkomne poeng, på ein arena der me normalt ikkje ventar å vinna. Slikt må til, skal ein hevda seg i toppen. Samstundes er dei evigvarande problema med læremiddel og andre rammevilkår for nynorskelevane ein heimekamp der me får det eine tåpelege baklengsmålet etter det andre. Heimekampar må som kjent vinnast, skal ein halda seg unna nedrykksstriden. Då er fyrste bod å få ballen – og lærebøkene – på rett mål. 24 skape grobotn for nye der dei ikkje finst. Utgangspunktet for hausten er allereie ganske godt, ved at like mange lokallag har hatt års- eller skipingsmøte til no i år, som i heile 2011. Talet på betalande medlemer under 26 år ligg også rundt 30 prosent høgare enn på same tidspunkt i fjor. – Vi er glade for å få hoppe rett inn i ein så god stim, og vonar å byggje vidare på det utover hausten og vinteren, seier sentralstyremedlem Kristofer Olai Ravn Stavseng, som sjølv har fått oppfølgjaransvaret for Møre og Romsdal, Oppland og Nordland. leir Sommar- I år tok Norsk Målungdom turen til det vakre nynorske «kjerneområdet» Sogndal i Sogn og Fjordane. Sjølv om vêret var varierande, var humøret på topp. Programmet hadde alt! Frå samiskkurs, programmeringskurs og kløyvekurs til fellesinnleiing om Vest-Sahara, og norskfaget. Veka gjekk fort, og me gler oss allereie til neste sumar, og ei ny veke med sol, sommar og målungdomar! Alle foto: NMU Sunniva Relling Berg fortalde om forfattaryrket. Landsstyremedlem Vegard Storsul Opdahl, som også arbeider som korrekturlesar hjå Dag og Tid, trollbatt forsamlinga med kurs i kløyvd infinitiv. Ei av gruppene drog for å sjå på Nigardsbreen. Her ventar dei på båten over brepytten. Den årlege fotballturneringa var i år som i fjor ein stor suksess. Nytt sentralstyre Alle foto: NMU/Odin Hørthe Omdal nmu Vebjørn Sture Det nye sentralstyret har fått ein nær sagt flygande start på arbeidsåret. I dei hektiske vekene etter skule- og semesterstarten har vi hatt aksjonar på rundt 25 ulike plassar i landet, noko som er ein markant framgang frå tidlegare år. Aksjonane har som føremål å kveikje lokallag der dei finst, og Vebjørn Sture Johanne Marie Kydland Torund I sommar tok det nye sentralstyret over spakane i Norsk Målungdom. Medan tre røynde travarar har takka for seg, har tre friske fjes allereie byrja markere seg i sine nye roller. Den nye leiaren, Vebjørn Sture (24) frå Stavanger, har vore med lenge. Han blei valt inn i landsstyret i 2005, og har sete i sentrallekken sidan 2007. Heilt frå leiarvalet i mars har han profilert seg offentleg i ulike målsaker, som læreplanrevisjonen i norskfaget, krav om Wordfeud på nynorsk og språklege rettar for skuleelevar. Sture har yrkesbakgrunn som snikkar, noko han veit å kokettera med når han finn det retorisk føremålstenleg. Ny nestleiar er Johanne Marie Kydland Torvund (20) frå Hå. Ho har hatt vervet som skrivar det siste året, og sat i landsstyret året før. Torvund er no litteraturvitskapsstudent, Karl Peder Mork Anne Svanaug Straume og har tidlegare gått på skrivelinja på Buskerud folkehøgskole. Så har ho då også markert seg som ein ordflink skribent, til dømes då ho slo til med den legendariske lesarbrevoverskrifta «Schmidtsam nynorskvegring», som tilsvar til ein kar du nok kan resonnere deg fram til namnet på. Fersk økonomiansvarleg er Karl Peder Mork (19), frå Holmenkollen i Oslo. Han kjem rett frå Oslo katedralskole, og har også vore eit år på utveksling i Tyskland. Det har kome godt med, sidan han som den ferskaste i flokken likevel har entra økonomivervet med ein kombinasjon av tysk disiplin og vestkantsk sjølvtillit. Dette har igjen materialisert seg i mottoet «kvar krone vi sparer, kan vi heller bruke på nynorsk». Skrivaren i år heiter Anne Svanaug Straume (19), og kjem frå Fyresdal. Dei siste åra har ho halde til i Oslo, Kristofer Olai Ravn Stavseng og saman med Mork gått på Oslo katedralskole. Ho kom inn i landsstyret allereie i 2010, og har sidan den gong også vore primus motor for lokallagsaktiviteten i Oslo og på Katta. Straume er den uomstridde humørspreiaren i sentralstyret, som fleire gonger dagleg får både seg sjølv og andre til å bryte ut i ustanseleg krampelatter. Den siste nykomaren er sentralstyremedlem Kristofer Olai Ravn Stavseng (20) frå Stordal. Han har arbeidd det siste året som barneskuleassistent, samstundes med å ha vore lokallagsleiar og landsstyremedlem. Stavseng kjem inn i sentralstyret som vårt presentable alibi; med si mjuke bassrøyst, klåre diksjon og smakfulle garderobe framstår han som ein beint fram veldanna herremann. I verbale målslag krydrar han etosen sin med familiebakgrunnen som halvt dansk. Norsk Tidend nr. 4 – 2012 Gje nyttige gåver Til barnehagekampanjen: JA TAKK, eg tingar: T-SKJORTER! Me har ymse t-skjorter med ymse motiv til sals i nettbutikken vår Kr 150 Ting direkte frå heimesida vår www.nm.no. —NY! Notatbok Linjert notatbok med slagordet «Gjennom ord blir verda stor!». Hardt omslag med stofftrekk. Kr 125 —svart notatbok —ljoseblå notatbok —stk. song- og teiknehefte: Kvart lokallag får dei fyrste 50 eks gratis, deretter 2 kroner per sett. Gratis! —stk. TIPSHEFTE som gjev god lese—Medlemskap i gåve: Kjenner du start med gode tips til nynorske barnebøker. 16 sider. Gratis! KRUS OG KOPP! nokon som burde ha vore med i Mållaget? Gje dei medlemskap i gåve! Det kostar 200 kroner. — stk. MEDLEMSBEVIS som eg kan gje vekk i gåve. Kr 200 —stk. kaffikrus kr 100 Svart dekor og brun tekst. —stk. PC-HYLSTER med slagordet Det endaa koma kann den Dag, daa Retten fram kann sleppa Ivar Aasen, 1875 Mange røyster – felles mål. Storleik: 15". Kr 100 — stk. Takk, Ivar Aasen-JAKKE- MERKE. Kr 10 (kr 50 for 20 stk) —stk. FLYGEBLAD til dei tilsette: «Gjennom ord blir verda stor»kampanje for nynorsk i barnehagen. 4 sider. Gratis! —stk. kaffikrus (2008) kr 100 — stk. Slepp nynorsken til-JAKKE- Svart dekor og gulltekst. Kruset er nytrykk av jubileumsserviset. — stk. Ivar Aasen-almanakk-OM- Det går mangt eit menneske og ser seg fritt i kring for Ivar Aasens skuld Tarjei Vesaas 1950 MERKE. Kr 10 (kr 50 for 20 stk) SLAG i skinn som varer i mange år. A- plan-/Filofax-system. Burgunder farge. Passar for innmat storleik 96 x 167 mm. Du byter ut innmaten for kvart år. I dette lausbladsystemet er det også mykje anna tilleggsutstyr å få kjøpt, m.a. lausark for eigne notat. Kr 250 —stk. kaffikrus kr 100 Svart dekor og brun tekst. Skogen stend, men han skifter sine tre Olav H. Hauge, 1965 FRIMERKEMAPPER frå Posten med førstedagsbrev med frimer- —stk. FLYGEBLAD til foreldra: «Gjennom ord blir verda stor»kampanje for nynorsk i barnehagen. 2 sider. Gratis! — stk. —stk. frukostasjett (2008) kr 100 ket som Posten laga i høve hundreårsjubileet. Kr 50 — stk. PARAPLY Svart dekor og brun tekst. Nokon må elske ordet og reinske bort ugras der det gror. Nokon må bruke ordet. Berre ved bruk blir det vakkert. Marie Takvam, 1987 med trehandtak. Svart med kvit logo og slagord: Mange røyster – felles mål. Diameter om lag 1 meter. Kr 70 — stk. MATBOKS i plast. 16x11 cm. Kr 50 Kryss av, klipp ut eller kopier og send tinginga til: Noregs Mållag, Lilletorget 1, 0184 Oslo Norsk TideNd Nr. 4 – 2012 —stk. JAKKEMERKE: «Gjennom ! Du kan også tinge ved å sende e-post til nm@nm.no, ringje 23 00 29 30, fakse til 23 00 29 31 eller ved å gå inn på www.nm.no Porto kjem i tillegg. ord blir verda stor». Gratis for inntil 20 jakkemerke! Deretter 1 krone per stykk. Hugs at vi kan gå tom for somme artiklar! Det er såleis ikkje sikkert at du får alt du tingar. —stk. RULLEBANNER: «Gjennom ord blir verda stor». 2 meter høg. Kr 500 Namn: Adresse: Postnr. Poststad: 25 Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai Prent: Nr1Trykk as Opplag: 13 500 Abonnement: kr. 250,– per år Annonsar: Annonseprisar: Tillegg for tekstside: Spaltebreidd: Kvartside: Halvside: Heilside: Ilegg til avisa: kr 9,00,–/mm kr 0,50,–/mm 45 mm kr 4 000,– kr 7 000,– kr 12 000,– kr 1,00 pr. stk. Alle prisar er eks. mva. Ved lysing i fleire nummer kan vi diskutere særskilde avtalar. Stoffrist nr. 5 – 2012: 25. oktober 2012 NOREGS MÅLLAG Tilskrift: Lilletorget 1, 0184 OSLO Telefon: 23 00 29 30 Telefaks: 23 00 29 31 E-post: nm@nm.no Kontoradresse: Lilletorget 1, 0184 OSLO Bankgiro: 3450.19.80058 Leiar: Håvard B. Øvregård mobil: 917 73 157 havard@nm.no Tilsette: Gro Morken Endresen, dagleg leiar, tlf. 23 00 29 37, 957 85 560, gro.morken@nm.no Tuva Østvedt, organisasjonskonsulent, tlf. 23 00 29 34, tuva.ostvedt@nm.no Berit Krogh, økonomikonsulent, tlf. 23 00 29 35, berit.krogh@nm.no Ingar Arnøy, skulemålsskrivar, tlf. 23 00 29 36, 975 29 700, ingar.arnoy@nm.no Marit Aakre Tennø, norskfagskonsulent, tlf. 454 71 716 marit.tenno@nm.no Hege Lothe, informasjonskonsulent, tlf. 57 86 53 60, 926 48 348, hege.lothe@nm.no Kjartan Helleve, redaktør Norsk Tidend, tlf. 23 00 29 32, 943 97 998, kjartan.helleve@nm.no Else Elise Sætre Bullus, kontormedarbeidar, tlf. 23 00 29 30, else.bullus@nm.no Foto: Egmont/Handout Pondus legg om dialekten I sommar kom Pondus-utgåvene som forlaget meiner hadde fått Ivar Aasen til å spinne i grava av glede. Blant fleire dialektar møter ein Pondus mellom anna som bergensar, Beate snakkar romsdaling og Jokke ålesundar. Forlaget har nemleg klekt ut ideen om å sleppe same Pondus-album i fire ulike variantar, med minst fem dialektar i kvart blad. Eitt på Sør- og Austlandet, eitt på Sør- og Vestlandet, eitt i Midt-Noreg og eitt i nord. Sjølv hevdar Egmont frimodig at dei fire albumversjonane «hadde fått Ivar Aasen til å spinne i grava av glede». Nøgd Pondus-far Pondus-far Frode Øverli er nøgd med at serieavkommet hans no har vorte fleirdialektisk. – Eg veit det er gjort før med hell, med ein annan serie, så det er artig å prøve. Men han innrømmer at det samtidig er litt snodig. – Det er rart å sjå det fordi det ikkje er eg som har stått for omsetjinga. Karakterane verkar annleis, men samtidig til å kjenne att. Jokke er Jokke uansett dialekt, fastslår Øverli til NTB. Når han skriv tekstane til «Pondus», tek Øverli utgangspunkt i sitt eige språk og uttrykk. DETTE SNAKKAR DEI: ◆ Pondus snakkar tromsøværing, trondhjæmmer, bergensar eller gudbrandsdøl ◆ Beate snakkar sørhelgelending (Brønnøysund), romsdaling, kristiansandsdialekt eller arendalsmål ◆ Jokke snakkar ranværing, ålesundar, stavangersk eller østfolddialekt (Kjelde: Språkforskar Vangsnes) Tromsø, og som i si tid fekk ei brå oppvakning då familien flytta til Lillestrøm. Han har sjølv sytt Foto: Egmont/Handout for den vest- og nord– Ungane mine, norske utgåva av «Ponsom er tenåringar, har ein heilt dus», medan han sette vekk annan sjargong enn eg. Men fiden midtnorske og austnorske gurane i serien er sette i språket utgåva til to kollegaer. sitt, det ville vore rart om Pon– Det at det blir gitt ut eit dus brukte dei siste uttrykka Pondus-album i fire dialektverfrå gata. Det måtte i så fall vere sjonar er eit tydeleg bevis på at Påsan, sjølv om eg har gjort det vi nordmenn verdset dialekti liten grad hittil, medgir Øverli mangfaldet vårt, skriv Vangs– og blir litt ettertenksam. nes i heftet. Kva for eitt av dei fire målTeksten i boblene er skriven føra i «Pondus på din dialekt» svært lydnært, blant anna har har han sjølv størst sans for? han kutta ut alle stumme kon– Det må vere nordnorsk, sonantar, slik folk flest gjerne som eg alltid har hatt sansen dels gjer når dei skriv dialekt. for. Det smell godt i veggene – Vi har drege det endå eit når dei drar på! hakk lenger, seier Vangsnes til NTB og fastslår at «omsetjarjobben» var for morosam til å – Eit hakk lenger seie nei til. Sjølv om han eigentSpråkforskaren Øystein A. leg strir ein smule mot kjeppVangsnes har vore sjef for hesten hans om at dialektbruk omsetjinga av Pondus til diaikkje er einstydig med humor, lekt. Vangsnes er ein sogning slik det lett blir. som jobbar ved Universitetet i – Dette er berre humor, men det får gå for denne gongen! ler han. – Kurant og slangaktig Språkforskaren karakteriserer språket til Pondus sjølv som «heilt kurant» og «slangaktig»: – Han er bartender på ein fotballpub, og det inneber både litt på kanten-humor og nokre grove uttrykk. Nokre gonger måtte eg spørje meg sjølv om uttrykket ville gå, andre gonger bytte eg også ut noko – for å finne fram til stadlege uttrykk. Eg er spent på reaksjonane, innrømmer Vangsnes, som i midtsideartikkelen sin blant anna peiker på forskjellar i ordtilfang. Dermed får Pondus-lesarane vite at bergensarane kallar kvinnebryst for «daiar», medan dei i Troms og Finnmark kan gå under namnet «deite», og i Sogn «tatta». Og at der nordlendingane seier «hæstkuk», hadde austlendingar våga å seie «drittsekk» og på Sørlandet «dumming». (NPK) NORSK MÅLUNGDOM www.nynorsk.no/nmu Tilskrift: Postboks 285 Sentrum, 0103 Oslo Telefon: 23 00 29 40 Telefaks: 23 00 29 31 E-post: nmu@nynorsk.no Bankgiro: 3450 65 48707 Leiar: Vebjørn Sture, tlf.: 924 16 527, 23 00 29 40, vebjorn@nynorsk.no Skrivar: Anne Svanaug Straume, tlf.: 23 00 29 40, skriv@nynorsk.no www.nm.no 26 Foto: Egmont/Handout Norsk TideNd Nr. 4 – 2012 sagt sidan sist kryssord for barna ved Einar Søreide – Søstera mi sa til meg: «Eg er ikkje sint på deg for noko i heile verda, bortsett fra disse to bøkene på bokmål». Eli Kari Gjengedal får passet sitt påskrive i Dagbladet – Nei da, sånn var det ikke helt, men forfatter Ragnar Hovland fikk forlagets pris. Så fordømt fortjent, han er jo nynorskens Tom Waits som møter Don Quijote. Tom Stalsberg og Dagbladet har vore på hagefest — Du forlangte at dette intervjuet skulle skrivast på nynorsk? — Ja. — Kva betyr språket for deg? — Mykje. Vi har to målformer. Det viktig å halda på begge. — Det finaste nynorskordet? — Blomar. Eller skriv: Ein blome. Harry Tunestveit stiller krav til Bygdanytt – Jon Hustad har det siste tiåret hevet sin lønn fra de skattebetalerfinansierte småavisene Klassekampen og Morgenbladet, samt Dag og Tid – som kjent en del av det gjennomsubsidierte nynorskindustrielle kompleks. Den som vil, kan vente spent på neste ukes kåring. Magnus Marsdal melder «Harde Fakta» for Bergens Tidende – Det er noe som heter at «trøndersk blir forstått over hele verden, bare man snakker høyt nok». Det stemmer nok ikke. Det er viktig å holde på dialekten, men det er jo ikke noe vits i å åpne munnen hvis ingen forstår hva du sier, påpeker han. Per Egil Hegge til Adresseavisen – Det føles mye enklere og mer naturlig å oversette til nordnorsk fordi det er et muntlig språk, mitt muntlige språk. Bokmål blir stivere, nynorsk også for så vidt. De gangene jeg har jobbet for Det Norske Teatret har jeg tenkt dialekt og skrevet nynorsk. Det går an det. Ragnar Olsen forklarar ein ting og to i Nordlys kryssord vedKryss Laurits Killingbergtrø NT nr 4-2012 FORFEDRAR PÅ MOTEN LYD FRÅ VERKAR STIKK BINGEN ADVERB DYRKAJORD ORDNE I GRUPPER SØRLANDET UTSLETT OPPDRETT NABOAR SPINNEREISKAP HANENS SISTE ORD KJEMPA UNNA KJENNE PÅ SEG TRÅD UNDER VÅRLØYSING KJENSLELAUS I FALL KVINNENAMN (MED A) LUTT KATT IDRETT DEPOSITUM REIM TRESLAG ØYFOLK LITT SÆRE FOLK BAKST KARRIG LENGD PÅHITT MUSIKK SITJEPLASS TID VERKTY M.-NAMN FERD TAL FISKEREISKAP FISK RUNDT TALE SJØFUGL FRUKT SLEKTNING HA FOR VANE RIKKE VARSAMT VILL TREVOKSTER KVISTER HUSDYR MAGEVONDT SVART BÆR TIDLEG MESSE STEINAR BLAD GAUM VEKT SET I SEG BRURESTAS DAMP RETNING PRESIDENT OPPMODING GJENNOMTRENGING MÅLA KV.-NAMN STENGSEL PÅ NYTT DRIKK SONGAR HODYR DEN EVIGE STADEN HA DET MORO ENERGI ØYBUAR PUSTE HØYRLEG FORTALDE DIKT ADVERB BAKKE IKKJE MANGE, NEI HODYR SLAGPLASS FRÅKOPLA KVINNENAMN HEILE TAL OPPHAV BOK AV BJØRNSON EG VONAR DE FEKK FYLT UT RUTENE DENNE GONGEN ÒG, KJÆRE KRYSSORDLØYSARAR, OG AT EG IKKJE HAR LAGA NOKON FEIL FERDSLEÅRE løysing Kryss NT nr 3-2012 VISE HELSING KRANGLEVORNE E ENERGI FØRJULSSYSSEL KONTINENT KJÆRLEIK E SYN FAGFOLK S HA FOR VANE TEK SLUTT E HÅP P E N G E G A L O P P E N ESSENSEN DUNSTA V O RENNER S DRIKK T HINNE B E Norsk Tidend nr. 4 – 2012 FØREKJENSLE SÅ LENGE FØRE D Løysing på barnekryssord (Løysinga finn du nedst på sida) – Æ bruke «en» vess æ skriv bokmål å «ei»vess æ skriv nynorsk. Va sånn æ lerd d ein gong i tia, men dæm ferandre da stadi vækk. Oddny Dahl frå Steinkjer kommenterer eit spørsmål om ein skal skrive «en jente» eller «ei jente» i VG HALE LAGA OST INTERLUDIUM VETERAN R Y MASSING M O N S T E V E T A L E S A M L MATT KØYRERETT TRASÉ B O R O B A M E R I K RANE S K TAL L BYER P E N B E E S I A L TAL L A SKIPNAD N I L O E N D A R G U T D R A N OKSYN Ø R GEN STERK, K L I R FJERN LYD E TANNN I S KVAL L E G G HUSDYR RASSTAD 1936 MØRK VANDRE I FULL VIGØR SØTSTOFF Y LEVEVEG R E R K E PINSLE E KAV L A A K S T A I R Ø V R R I I S T T E V A T Å S G E T E HØVEE LEG L J O E LANGR TUR G E I EINSTEINHYPOTESE SAMLING AV DEI BESTE DIKTAR KRYDDER LEITT AASENS BYGD ARTE RISIKABELT FEKK BLAKKEN IKKJE MEIR M SPRÅK E L I I D S E A L L BLAUTT E FÆL N G A R U N E E L E I G M I NUMEDAL O M T SVING BREI GATE FLATBRØD PÅ TOTEN ELLER I RUSSLAND LAUSLIVNAD FASE KVINNENAMN ANDSYNES GODT UTFØRT ÅRER MELLOM HUS FAGER NATRIUM L V A V E N T E L A I N G N FLY J E P O T SNODIG E TIDLEG R A V Å T T A R E L I N OPPS E D SPINN HUSDYR T GRØFF TER TAL E G N A I R I N SPISS N A MJØLK T U V D A R E I S D R E I FORVALTNINGSGREINA LABB KVINNENAMN UNION KARPEFISK MILDT VANSKELEG LENDE B Y G A T E R RÅD U T V E G Kryssordvinnarar i nr. 3 – 2012 1. Sigvor Bjørkedal Øvregård, Folkestad 2. Olav Stranna, Neslandsvatn 3. Randulf Elsås Stürtzel, Oslo Send løysinga til: Lilletorget 1 0184 Oslo Frist: 29. oktober 2012 Merk konvolutten «Kryssord». Rett løysing kjem i neste utgåve. Tre vinnarar vert trekte ut og får fin premie. KRYPE Å L E NR. 3 2012 Namn: Adresse: Postnummer/-stad: Løysing på kryssord 3 – 2012 27 i nynorskens skog Aschehougprisen til Ragnar Hovland Forfattar Ragnar Hovland har fått Aschehougprisen for 2012 på 100 000 kroner. Vestlandsforfattaren har sidan debuten i 1979 gitt ut meir enn 40 bøker i alle sjangrar, og er med prisen blitt heidra for den lange forfattarskapen sin. I grunngjevinga for prisen trekkjer juryen fram den store spennvidda til Hovland. Ragnar Hovland Foto: Kjartan Helleve No kjem Wordfeud på nynorsk – Ragnar Hovlands mangslungne verk eignar seg til høgtlesing i varme seinsommarkveldar og på dei påfølgjande fuktige nachspiel, ja, poesien hans inspirerer også til song, heiter det frå Norsk kritikerlags litteraturseksjon. Ragnar Hovland følgjer etter ei lang rekkje forfattarar som har fått same pris, som Olav H. Hauge, Kjartan Fløgstad og Jan Kjærstad. – Dette er ei stor ære, spesielt når du ser på kven som har fått prisen tidlegare. Eg må seie at eg kjenner eg er i veldig godt selskap, seier Hovland til NRK. Aschehougprisen har blitt delt ut årleg sidan 1972 til norske forfattarar som ein ærespris som ikkje tek omsyn til kva for eit forlag forfattarane er knytte til. (NPK) Nynorsk kultursentrum tek over Allkunne Nynorsk kultursentrum kjøper alle aksjane til Samlaget i Allkunne og tek dermed over det nynorske digitale oppslagsverket. Styra i dei to tidlegare eigarselskapa, Det Norske Samlaget og Nynorsk kultursentrum, står samrøystes bak kjøpsavtalen der Nynorsk kultursentrum kjøper aksjane til Samlaget. Allkunne og Samlaget skal framleis samarbeide om innhald, og tilsette og redaksjon blir med vidare. – Endringa på eigarsida inneber at Nynorsk kultursentrum i tida framover vil satse tungt på å utvikle Allkunne AS vidare, seier styreleiar i Nynorsk kultursentrum, Reidar Sandal. «Du er ospi og grani, einen og fura, under dine myrke kvister finn eg ingen otte, men kjøldi i skuggane eg lengtar etter, og sjoni av dei kritkvite fjelli, som ser venare og høgare ut millom dine nåler. Alle høvde planar, alle fløygde voner, alle rotvridne stigar under Tips oss! Endeleg på plass Skrivarstova har flytta inn i nye lokale i Oslo sentrum. Det manglar framleis nokre detaljar, men om ikkje lenge skal alt vera på plass i den nye skrivarstova til Noregs Mållag. Grunnen til flyttinga var at leigekontrakten på dei gamle kontora i Schweigaardsgate gjekk ut i sommar, og skrivarstova var nøydd til å finna ein ny stad å halda til. Dei tilsette kan no gle seg over større og meir funksjonelle lokale på Lilletorget, like ved Oslo Spektrum. Betre plass Allkunne AS er eit nynorsk, digitalt oppslagsverk som i dag har rundt seks tusen gratis artiklar tilgjengeleg på Internett og som mobilapplikasjon. Dei tilsette har kontor i Ivar Aasen-tunet. (NPK) Til dess dauden skil oss åt Det er ikkje uvanleg at brudepar i USA seier fram nokre lovnader i bryllupet, ekteskapslovnader som det heiter. Å seie dei fram på nynorsk, er noko anna. Jackson Crawford underviser ved Scandinavian Section ved University of California i Los Angeles. I sommar valde han å gjera akkurat det. Han er medlem i Ål Mållag, og sende inn lovnaden sin til oss. Han kunne fortelja at kona nok ville ha skjøna det meste, men på eit tidspunkt demra det at møtelyden ikkje var fullt så stø i norsk. Så i sjølve bryllaupet sa han alt fram til «Difor lovar eg...» på norsk og resten på engelsk. Les og lær, gutar! Det blir lettare å drive målsak i romslegare lokale. Dagleg leiar Gro Morken Endresen er nøgd. Foto: Ingar Arnøy – Me hadde nok ikkje flytta om ikkje den førre kontrakten gjekk ut, seier dagleg leiar Gro Morken Endresen. – Det var ikkje særleg fine lokale, men svært rimelege. Difor kunne me leva med at dei ikkje var perfekte. Det var akkurat litt for lite, og det var særleg mangel på lagerplass. Dei tilsette måtte difor ha lager og arkiv inne på kontora sine, og i tillegg måtte me ha noko på eit fjernlager. Det slepp me her, seier Endresen. Dei nye lokala er større, og har rom for både kontorutstyr, arkiv og ymse tilfang. I tillegg er alle veggene måla og nye møtebord er kjøpte inn. Skrivarstova har gjort det aller meste av arbeidet sjølv. – Flyttelasset var eit godt høve til å kvitta seg med mykje som berre har blitt ståande. Eg trur me kasta 20 kubikkmeter med avfall. Sjølv om desse lokala også er mellombelse, så ville me gjera det triveleg her. Det er viktig for oss som arbeider her, men ikkje minst for dei som vitjar oss. Me er skrivarstova til ein stor nasjonal organisasjon, og det tykkjer eg dei nye lokala syner. Skikkeleg møterom Foto: Nataly Kruse lagnads fagre snjobøygde greiner, legg eg no i skogen din. Difor lovar eg deg med himelen og jordi, vatnet og vinden til stadar, at eg vil elska og æra deg, føda deg, klæda deg, lita på deg, og vera trufast mot deg, i gode og vonde dagar, i rikdom og armod, i sjukdom og god helsa, til dess dauden skil oss åt.» Det som gler Endresen mest er likevel det store møterommet. – For fyrste gong har me lokale som kan ta imot over tretti møtedeltakarar. Det vil seia at me kan husa t.d. eit landsrådsmøte. Det sparar oss for kostnaden med å leiga møtelokale andre stader. Vel så viktig er at me kan ha møte heime hjå oss sjølve, og at me kan invitera andre til å ha møte hjå oss. På den måten blir desse kontora meir ein møtestad enn dei gamle var. – Er det ikkje snart på tide å kjøpa seg eigne lokale? – Det er det sjølvsagt. Det har vel vore ein draum i mange år, men det har ikkje lukkast enno. Det har vore tett på nokre gonger, men det blir ikkje akkurat rimelegare å kjøpa eigendomar i Oslo. Men me får sjå. Eg håpar i alle fall at om eg skal vera med på flytting med Mållaget fleire gonger, så er det til kontor som me eig sjølv. Marit Aakre Tennø Vi vil gjerne vite kven som listar seg på holete lestar gjennom nynorskens skog. Send e-post til kjartan.helleve@nm.no. Mange har engasjert seg for å få det populære ordspelet på nynorsk. No er ventetida over. To år etter at Wordfeud vart lansert på bokmål, kjem nynorskversjonen, stadfestar Håkon Bertheussen, mannen bak verdssuksessen, til Framtida.no. På Wordfeud sine eigne sider kan brukarane stemma fram det dei synest er viktigast for utviklarane å jobba med. Nynorsk ordliste hadde tysdag morgon fått 665 stemmer, og det tilseier ein åttande plass på denne rangeringa. Bertheussen fortel at ein nok kjem til å bruka Norsk Ordbank si nynorske ordliste i Wordfeud på nynorsk. – Eg har registrert at mange har etterlyst Wordfeud, og me har hatt det på lista vår over gjeremål i lang tid, seier Bertheussen vidare. Og den etterlengta nynorskversjonen kan koma raskt. – Me ser på dette akkurat no, og håpar å få det klart i haust, fortel Bertheussen til nettsida. (NPK) LNK blir større Landssamanslutninga av nynorskkommunar (LNK) veks. I sommar melde Naustdal kommune seg inn i Landssamanslutninga av nynorskkommunar (LNK) som den 123. av i alt 429 kommunar i Noreg. I Naustdal i Sogn og Fjordane ønskjer dei med dette å styrkje nynorskarbeidet i kommunen. – Vi er med i LNK primært for å ta vare på og styrkje målforma vår, seier kulturleiar Ann Lisbeth Lesto i Naustdal kommune. LNK arbeider for å skape positive haldningar til nynorsk i både kommunane og staten og for å styrkje dialektane, nynorsk skriftkultur og dei kulturtradisjonane det står for. (NPK) Osloelevar gjer det godt i nynorsk Tiandeklassingane i Oslo fekk 3,5 i snitt på sidemålseksamen i vår. Det er like god nynorskkarakter som i fleire av nynorskfylka. Resultata frå den avsluttande eksamenen i sidemål viser at elevane i hovudstaden gjer det like godt i nynorsk som mange av elevane som har nynorsk som hovudmål. Snittet på 3,5 i norsk sidemål i Oslo er det same som snittet i norsk hovudmål i fleire av fylka med mange nynorskbrukarar. Både i Møre og Romsdal, Rogaland og Hordaland er snittet 3,5 i norsk hovudmål, som for mange elevar i desse fylka vil vere nynorsk. I nynorskfylket Sogn og Fjordane er hovudmålskarakteren i snitt 3,6. Samtidig er sidemålskarakteren i same fylke 3,7, noko som vil seie at svært mange av elevane dermed gjer det betre i bokmål enn i nynorsk. Høgst snittkarakter på norskeksamen fekk osloelevane, som hadde 3,8 i hovudmål. (NPK)
