Historia til Sogn og Fjordane

Transcription

Finn Borgen Førsund
Historia til Sogn og Fjordane
Rapport
Forprosjekt 7. august 2009
Innhald
Innhald .................................................................................................................................................. 2
Føreord................................................................................................................................................... 4
1. Samandrag ........................................................................................................................................ 5
2. Bakgrunn for dette historieprosjektet ......................................................................................... 6
2.1 Gammal fylkesidentitet?................................................................................................................ 6
2.2 Tidlegare planar om fylkeshistorie .............................................................................................. 6
3. Kven skal vi skrive fylkeshistorie for, og kvifor?..................................................................... 7
3.1 Vi har alt ei fylkeshistorie….......................................................................................................... 7
3.2 Fylkeshistorie for kven?................................................................................................................. 7
3.3 Aktivisering av fylkeskommunal kulturkapital ........................................................................ 7
3.4 Historia – næring og kultur .......................................................................................................... 8
3.5 Identitet............................................................................................................................................ 8
3.6 Legitimt politisk behov.................................................................................................................. 9
3.7 Ny historisk innsikt om Sogn og Fjordane ................................................................................. 9
3.8 Ny kunnskap og nye perspektiv .................................................................................................. 9
4. Særtrekk ved Sogn og Fjordane ................................................................................................. 10
4.1 Det topografiske ”fangenskap” .................................................................................................. 10
4.2 Mest folk inne i fjordane.............................................................................................................. 10
4.3 Bergen og Sogn og Fjordane ....................................................................................................... 10
4.4 Handels- og tettstader i Sogn og Fjordane................................................................................ 11
4.5 Ulike slag tettstader...................................................................................................................... 11
4.6 Lokalt varebyte ............................................................................................................................. 11
4.7 Vegbygging ................................................................................................................................... 11
4.8 Ferjefylket ...................................................................................................................................... 12
4.9 Bruer og tunnelar.......................................................................................................................... 12
4.10 Kommunane i ekstrarolle .......................................................................................................... 13
4.11 Sosiale forhold ............................................................................................................................ 13
4.12 Fiskeria ......................................................................................................................................... 13
4.13 Kraft og industri ......................................................................................................................... 13
4.14 Eit svekka vestlandsfylke .......................................................................................................... 14
4.15 Steinprodukt og kristninga ....................................................................................................... 14
4.16 Sogn og rikssamlinga ................................................................................................................. 14
4.17 Politiske parti .............................................................................................................................. 14
4.18 Kulturkampar på bygdene........................................................................................................ 14
4.19 Om kunst og kultur.................................................................................................................... 15
5. Tal bind ........................................................................................................................................... 16
5.1 Nyare fylkeshistorier og regionale verk.................................................................................... 16
5.2 Formidlinga ................................................................................................................................... 16
5.3 Disponeringsprinsipp .................................................................................................................. 17
5.4 Tre bind!......................................................................................................................................... 17
5.5 Skilje mellom binda...................................................................................................................... 17
6. Sideordna aktivitetar i prosjektet............................................................................................... 18
6.1 Artiklar........................................................................................................................................... 18
2
6.2 Seminar .......................................................................................................................................... 18
6.3 Nettstad.......................................................................................................................................... 19
6.4 Undervisningsopplegg ................................................................................................................ 19
6.5 Foredrag......................................................................................................................................... 19
6.6 Generell informasjon.................................................................................................................... 19
7. Organisering, framdrift og økonomi ......................................................................................... 20
7.1 Framdriftsplan .............................................................................................................................. 20
7.2 Modellar for organisering – prinsipielle val ............................................................................. 20
7.3 Praktisk organisering ................................................................................................................... 21
7.4 Økonomi ........................................................................................................................................ 23
8. Vedlegg............................................................................................................................................ 25
Vedlegg 1: Kjelder til fylkeshistoria................................................................................................. 25
Vedlegg 2: Litteratur .......................................................................................................................... 28
Vedlegg 2: Litteratur .......................................................................................................................... 28
Bøker om Sogn og Fjordane.......................................................................................................... 28
Bygdebøker frå Sogn og Fjordane................................................................................................ 29
Periodika (årbøker og tidsskrift).................................................................................................. 32
3
Føreord
Den 29. april 2009 vedtok fylkesutvalet i Sogn og Fjordane å løyve kr 50 000 til utarbeiding
av forprosjektet til eit bokverk om historia til Sogn og Fjordane. Arbeidet vart utført
sommaren 2009. Ambisjonane med dette forprosjektet har vore å presentere eit tenleg
avgjerdsgrunnlag for fylkeskommunen, om ein vil engasjere seg i å realisere eit historieverk
om fylket. Eg vonar at dei relevante og aktuelle problemstillingane som kan reisast i ei slik
sak, har fått si fullgode handsaming. Forprosjektet synleggjer òg omfanget av den
kulturhistoriske ”kapital” fylkeskommunen disponerer i sine samlingar.
Tida har ikkje tillete nokon grundig gjennomgang av kva slags historie det her er tale om å
skrive. I kap. 4. har vi heller fokusert på særdrag ved Sogn og Fjordane, tema som kan vere
aktuelle å ta med. Dette er unekteleg prega av underteikna sin kunnskap, interesser og
preferansar. Kapitlet er meint å vere ei tilråding for forfattarar og redaksjon, som avgjer den
endelege stoffavgrensinga. Når historikarane kjem i gang med arbeidet, kan nye historiske
”landskap” komme til syne.
Det har vore eit spanande korttidsarbeid å lage denne rapporten. Møta i prosjektgruppa har
bydd på interessante diskusjonar. Dersom fylket tingar dette bokverket, er eg viss på at
mangt nytt frå historia vil sjå dagsens lys. Om eit historieverk vil imøtekomme alle dei
aspirasjonane som her vert stilte, kan ingen garantere, men alle historieinteresserte vone på.
Underteikna har hatt hovudansvaret for forprosjektet. Oddmund Løkensgard Hoel har
skrive om økonomi og organisering av arbeidet, medan Karianne Schmidt Vindenes har
forfatta avsnittet om sideordna aktivitetar og bruken av fylket sine kulturhistoriske kjelder
og samlingar. Vedlegget med litteraturoversyn er utarbeidd av Fylkesbiblioteket. Dei andre i
arbeidsgruppa, Johs B. Thue, Gaute Losnegård, Aage Engesæter, Anders Timberlid og
Gunnar Yttri, har alle komme med verdfulle kommentarar og merknader til arbeidet. Heile
arbeidsgruppa står samla bak denne rapporten.
Leirvik i august 2009
Finn Borgen Førsund
4
1. Samandrag
Når Sogn og Fjordane fylkeskommune fyller 250 år i 2013, er dette eit godt utgangspunkt for
å gi ei fullstendig framstilling av fylket si historie. Her legg vi ambisjonane for ei
samfunnsmessig framstilling frå dei eldste tider til våre dagar. Ein del av stoffet vil fokusere
på særdrag ved samfunnsutviklinga i Sogn og Fjordane, m.a. med det vi kallar ”Det
topografiske fangenskap” og Bergen sin funksjon andsynes handel og næringsutvikling i
Sogn og Fjordane.
Det vert tilrådd eit verk på i alt tre store bind. Fylkessoger er ikkje så vanleg i den norske
lokalhistoriske litteraturen, men dei fylka som har kosta på seg slike verk, har satsa på tre
bind. Frå før har fylket fått si administrative historie fram til 1987, men dette spelar heller
liten rolle for val av modell for eit nytt historieverk.
I tillegg til sjølve skrivinga, vert det skissert ein del sideordna aktivitetar fram til utgjevinga;
seminar, artikkelskriving, foredrag og tilrettelegging for undervisning, m.m.
Arbeidet kan organiserast enten som anbod, i eigen regi av fylkeskommunen eller i eit
partnarskap, utan tilråding frå vår side. Alt i alt kan det reknast ein samla kostnad på 11 mill.
kroner – ei storsatsing som inneber ei skikkeleg døropning til fylket si mangslungne historie.
5
2. Bakgrunn for dette historieprosjektet
Då fylkeskommunen vart etablert i 1763, vart den nye forvaltningseininga kalla Nordre
Bergenhus amt og utgjorde dei fire nordlegaste fogderia i Bergenhus amt. Resten vart
noverande Hordaland fylke. Det var ikkje rasjonelle forvaltningsomsyn som førte til deling
av det store Bergenhus amt, men eit reint personleg ynske. I 1763 arbeidde nemleg den
ambisiøse Joakim de Knagenhjelm hjå stiftsamtmannen i Bergen. Ein karriere i embetsverket
var på den tida særs attraktivt. Han ville gjerne bli amtmann. Det vart han! For ved Kongelg
Res. av 19. september 1763 vart Nordre Bergenhus amt oppretta.
Men nokon synderleg skilnad for amtmannsgjerninga i Nordre Bergenhus vart nyordninga
ikkje. For det var ikkje før i 1840 at amtmannen fekk fast sete i Nordre Bergenhus, fyrst
Lærdal, og frå 1863 i Leikanger der sete for fylkesadministrasjonen sidan har vore lokalisert.
2.1 Gammal fylkesidentitet?
Vi finn spor av dagens Sogn og Fjordane som administrativ eining langt attende i soga. I dei
eldste kjeldene høyrer vi om Firdafylket og Sygnafylket. Firda var området mellom Åfjorden
og Stad, og desse to fylka er kjende som lovsamband under Gulatingslova.
Seinare i mellomalderen var det same geografiske området til ulike tider delt i, eller knytt til,
dei administrative einingane len, sysler, skipreider og kyrkjesokn, der dei siste var dei mest
stabile gjennom hundreåra. Spørsmålet er om Sogn og Fjordane var eit landskap med eigen
identitet, eller om denne fyrst kom for ein dag etter 1763.
Ei fylkeshistorie vil m.a. få fram desse gamle røtene til fylket vårt og syne at lange historiske
prosessar påverkar dagens samfunnsforhold, til dømes når folk identifiserer seg som
sogningar, sunnfjordingar eller nordfjordingar.
Bergen si rolle som byen for fylket gjennom hundreåra er eit anna sentralt døme på at fortid
og notid heng saman.
2.2 Tidlegare planar om fylkeshistorie
Spørsmålet om å skrive historia til Sogn og Fjordane har vore reist tidlegare, sist på slutten
av 1980-talet. I 1989 leverte professor i historie, Kåre Lunden, på oppdrag frå Sogn og
Fjordane distriktshøgskule, ei omfattande utgreiing med tilråding om å skrive ei
fylkeshistorie på fem bind. (Kåre Lunden, Sogn og Fjordane fylkessoge, Forprosjekt 1989, 33 s.).
Men det vart med utgreiinga. I mellomtida har fleire fylke fått realisert sine fylkessoger, sjå
kap. 5.1.
I samband med den føreståande historiske milepelen for fylket i 2013, vart tanken om å
skrive ei fylkeshistorie teken opp i historikarmiljøet i 2008. Etter presentasjon for
fylkeskommunen vedtok fylkesutvalet den 29. april 2009 å tinge eit forprosjekt, som her ligg
føre.
6
3. Kven skal vi skrive fylkeshistorie for,
og kvifor?
3.1 Vi har alt ei fylkeshistorie…
Litteraturlista i vedlegget syner at det alt ligg føre ein del fylkeshistorisk litteratur om Sogn
og Fjordane. Fylkesmann Hans Seip leverte frå seg eit særs grundig arbeid i si bok om
fylkeskommunen 1837–1937 (Hans Kristian Seip, Sogn og Fjordane fylke: Eit tilskot til
kommunalsoga, Sogn og Fjordane fylkeskommune, Leikanger 1958, 610 s.). Det var ved
markeringa av 100 år med kommunalt sjølvstyre. Ved 150-års markeringa i 1987, gav
Fylkeskommunen ut boka om fylkeskommunen si soge heilt frå etableringa i 1763, med vekt
på administrativ og politisk utvikling (Aage Engesæter og Johs B. Thue, Sogn og Fjordane
fylkeskommune gjennom 150 år, Oslo 1988, 398 s.).
Fylket er elles sporadisk handsama i ein del historisk og kulturhistorisk litteratur frå det siste
halve hundreåret.
Fylket vantar såleis ei samlande, samfunnsmessig framstilling av si historie. Det er behovet
for eit slikt verk vi vil synleggjere i det følgjande.
3.2 Fylkeshistorie for kven?
Fylkeshistoria skal vere mynta på den allment interesserte lesar og vil dermed gi folk flest
auka kunnskap om fortida til Sogn og Fjordane. Det er ofte erkjent at historisk kunnskap er
nyttig for å forstå samtida, og verdfull for planlegging av framtida.
Dessutan kan vi rekne med at auka kunnskap om fylket skapar større interesse for og fokus
på fylket som geografisk og administrativ eining, noko som kan gi innbyggarane i Sogn og
Fjordane auka identitet til fylket og fylkeskommunen, og auka refleksjon kring dette
forholdet. Det å fremje interessene til ei geografisk og administrativ eining, inneber historisk
medvit og kunnskap. Dette kan gi folk flest grunnlag for å tenkje over kor viktig fylket er for
innbyggarane. Som kjent er fylkeskommunen i dag under press ved at fleire parti ynskjer å
avvikle han.
Historia kan òg vere tenleg som bakgrunnsteppe for samtidas utfordringar. Det gjeld m.a.
forståinga av tettstadutviklinga generelt, og spesielt i Sogn og Fjordane. Har denne
utviklinga ført til armod eller styrking av sentra sine omkringliggande bygder? Ein annan
aktuell diskusjon er kommunestrukturen. Fleire parti ynskjer færre og meir folkerike
kommunar.
3.3 Aktivisering av fylkeskommunal kulturkapital
Å lage eit historieverk om Sogn og Fjordane, vil vere eit godt høve til å få fram i lyset dei
store kulturhistoriske samlingane og arkiva som fylket har kosta innsamling og oppbevaring
av i årtier. Både musea og fylkesarkivet sine samlingar er særs rike, og med innhald av
7
nasjonal interesse. Dette vil det vere rikt høve for historikarane å gjere seg nytte av, i det
historieverket vi tilrår fylkeskommunen å realisere.
Dette opplegget vil òg innebere mykje positivt for historievitskapen regionalt. Det vil styrkje
dei relativt små fagmiljøa på høgskulen, fylkesarkivet og musea og virke inspirerande på
den rike lokalhistoriske aktiviteten i fylket.
3.4 Historia – næring og kultur
Auka kunnskap om fortida kan òg vere tenleg for næringslivet og gi auka forståing for dei
ymse næringane sin plass og utvikling i fjordfylket. Det er nyttig å ha bakgrunnskunnskap
om næringar som i vår tid opplever store omstillingar, som t.d. jordbruket og den
kraftintensive industrien.
For kulturbaserte næringar og turismen vil eit populært tilrettelagt historieverk, med
informasjon på Internett, kunne tene som referanseverk, der ein kjapt kan finne
bakgrunnsstoff til aktuelle hendingar.
Ei samanfattande framstilling av næringsutvikling, kommunikasjonar, busetnadsstruktur og
kulturliv og bør òg kunne tilretteleggjast til undervisningsbruk i skuleverket, som
bakgrunnsstoff for lærarar eller for elevane etter behov.
3.5 Identitet
I 2006 vart trebindsverket om Vestlandet si historie gitt ut (Knut Helle (red.), Vestlandets
historie, Bergen 2006). Utgangspunktet for verket var debatten om etablering av ein eigen
vestlandsregion til erstatning for dei fire vestlandsfylka. Historiefaget si rolle var her å bidra
til å skape eller identifisere ein vestnorsk region. Regionen var tenkt som ein erstattar for
fylkeskommunen i det norske forvaltningssystemet. Slik gjekk det ikkje ettersom
regionsreforma vart temmeleg amputert. Fylkeskommunen er førebels ikkje avvikla som
forvaltningsorgan.
Eit opplagt mål med ei eiga historie for Sogn og Fjordane vil nettopp vere å styrkje den felles
identitetskjensla mellom innbyggarane i fylket – fogderistriden har vore legendarisk i dette
fylket. Men når vi veit at ein gloppar fyrst og fremst kjenner seg som ein nordfjording, og
sameleis ein balestrending fyrst og fremst kjenner seg som ein sogning på nivået etter
heimbygdas identitet, er det vel helst i offisielle samanhengar at folk kjenner seg som ein frå
Sogn og Fjordane. Ute i den store verda vil balestrendingen kjenne seg som ein sogning,
dinest som vestlending, før han endeleg opptrer som nordmann.
Kunnskap om eiga historie gir òg grunnlag for samfunnsengasjement og medvit om eigen
kulturell ståstad. Det er rimeleg å tru at slike førestellingar har vore motiverande for
kommunane si relativt store satsing på bygdebøker (sjå litteraturliste under vedlegg 2).
Den sundskorne og fjellrike naturen gjer at Sogn og Fjordane meir enn andre fylke er prega
av dei små og grisgrendte samfunn og grender. Det kan vere lett å avgrense seg til eigen
fjordarm og øysamfunn. Ei fylkessoge bør ha som ambisjon å syne bygdesamfunna sine
utfordringar i det moderne samfunnet.
8
3.6 Legitimt politisk behov
Målet om å bidra til auka fylkesidentitet kan utleggjast som at det ligg eit politisk motiv bak
prosjektet. Historikarane skal sjølvsagt stå fritt her, som i alt anna skrivearbeid. Men det er
heilt legitimt at tidsaktuelle tema og problemstillingar vert tekne opp i teksten og at dei får
influere på historikarane sine val av tema. Det er ikkje berre slik at kvar generasjon skal
skrive si eiga historie. Det ligg og eit eige ansvar for å få den skriven!
3.7 Ny historisk innsikt om Sogn og Fjordane
Eit samla historieverk om Sogn og Fjordane vil gi ny fagleg innsikt på fleire måtar. Tema
som ikkje har vore handsama i litteraturen tidlegare, vil bli omhandla. To døme:
Ei samanfatning av nyare arkeologiske granskingar frå ulike stader i fylket vil gi oppdatert
kunnskap om dei fyrste menneska i området, t.d. om den fyrste gardsbusetnaden, med
fedrift og åkerbruk. Arkeologiske undersøkingar av nyare dato syner ein eldre
gardsbusetnad i fylket enn kva tidlegare kunnskap har sagt om temaet. No kan den nyare
arkeologiske kunnskapen om fylket presenterast samla.
Ei framstilling av fylket sin veg inn i framtida, basert på gransking av mindre geografiske
einingar som sokn/grunnkrinsar i folketeljingane i staden for kommunar, vil venteleg gi ny
forståing av aktuelle og framtidige utfordringar for bygdesamfunna.
3.8 Ny kunnskap og nye perspektiv
Den moderne historia til Sogn og Fjordane må òg fokusere på utviklinga av samferdsla,
næringsliv, forholdet mellom bygdeutvikling og tettstadutvikling, politikk og kultur.
Dette historieverket vil dermed resultere i ny kunnskap og nye perspektiv. Bokverket vil
kunne fungere som inspirasjon og bakgrunn for ny forsking, lokalt og regionalt. Dette
bokverket kan vere med på å forme neste generasjon sine perspektiv og interesser for Sogn
og Fjordane si utvikling.
9
4. Særtrekk ved Sogn og Fjordane
I denne rapporten har vi ikkje utarbeidd innhaldsoversyn. Dette fordi arbeidet ville bli for
omfattande innanfor tidsramma, men òg fordi historikarane som skal skrive verket, må få stå
fritt.
På mange vis vil fylket si historie avspegle rikshistoria innanfor hovudtema om samfunn,
næring, politikk og kultur. Men når vi no skal rulle opp ei lang historie, frå steinalderen til
oljealderen og det globaliserte, postindustrielle informasjonssamfunnet, vert det viktig å få
fram særtrekk ved historia her i fylket. Å samanlikne utviklinga i Sogn og Fjordane med
andre fylke, gir betre inntrykk av kva som er spesielt og karakteristisk for vårt fylke. Eit slikt
spesielt forhold ved Sogn og Fjordane er det vi kan kalle det topografiske ”fangenskap.”
4.1 Det topografiske ”fangenskap”
Sogn og Fjordane er prega av austvest-gåande fjordsystem der trafikken gjekk ut og inn
fjordane så lenge sjø og båt dominerte samferdsla. Dette, saman med fråveret av eit ope
kulturlandskap ute ved havet, hindra at det voks fram ei hamn sentralt i fylke, med
samlande byfunksjonar for heile fylket. Korkje Askvoll, Florø eller Måløy nådde lenger enn
til å verte regionale trafikknutepunkt ved kysten. Fyrst i vår tid, der bilen pregar
kommunikasjonsbiletet, har fylket fått sin sentralstad i Førde, fylkets store ”vegkryss”.
4.2 Mest folk inne i fjordane
Eit anna særtrekk med Sogn og Fjordane er at tyngda av busetnaden, etter at
gardsbusetnaden festna seg, har lege i dei indre delar av fjordane. Dette kan ha si forklaring i
at dei jordrike bygdene ligg der. I Sør-Norge elles har derimot tyngda av busetnaden lege
langs kysten. Dei fleste byane i Sør-Norge ligg ved kysten, men ikkje mellom Gulen og Stad.
4.3 Bergen og Sogn og Fjordane
Så har då også Bergen alltid vore byen for Sogn og Fjordane. Etableringa av Florø i 1860, som
var tenkt å ta over bergenshandelen, rokka ikkje ved Bergen sin posisjon. Ei viktig årsak til
dette var at Florø kom for seint. Byen fekk berre med seg ti år med rikt vårsildfiske medan
byar som Stavanger og Haugesund fekk mange tiår.
Forholdet mellom Bergen og fylket kan illustrerast med tema som flyttemønster mellom
fylke og by gjennom hundreåra, forholdet mellom fiskar og bonde og deira bykjøpmann,
vareutveksling med jekter og ”bybåtar.”
Eit særfenomen innan samferdsla i si tid var Fylkesbaatane, i drift frå 1858, og no det eldste
reiarlaget i landet for lokal- og regiontrafikk. Det kom til å dominere trafikken innan, og ut
og inn av fylket, heilt til bilen gradvis tok over frå 1960-talet. Det seier alt at fylkets eige
reiarlag, like fram til 1982, hadde administrasjon og hovudbase i Bergen.
10
4.4 Handels- og tettstader i Sogn og Fjordane
Det moderne samfunn er kjenneteikna av opphoping av menneska i byar og tettstader. Sogn
og Fjordane merkjer seg ut i motsett lei, som fylket med lågast urbaniseringsgrad. I 1875
budde kring kvar femte vestlending i urbane strok (by/tettstad). Men i Sogn og Fjordane var
urbaniseringsgraden då berre 4 prosent. Noko av forklaringa på denne ekstremt låge
urbaniseringsgraden var at Bergen innehadde alle byfunksjonane for fylket. Då jordbruket
dominerte næringslivet (1814), hadde Sogn og Fjordane 30 prosent fleire innbyggarar enn
Rogaland. I dag har Rogaland nesten fire gonger så mange innbyggarar! Forklaringa på dette
er at Rogaland dei siste 130 åra har vore det mest urbaniserte av vestlandsfylka, og med ei
meir jamn urbanisering. Bergen var ’for stor’, sjølv for Hordaland (Anders Haaland).
4.5 Ulike slag tettstader
På den andre sida har fylket hatt ein av dei eldste ”kjøpstadene” i landet, nemleg Kaupangen
i indre Sogn, nemnt i tidleg mellomalder. Det kan vere ein arbeidshypotese at den relative
betydninga til Sogn og Fjordane i det nasjonale biletet blir større, di lengre bak vi kjem i tid.
Det er verd å merke seg at Sogn og Fjordane i 1814 hadde tre tettstader (fleire enn 200
innbyggjarar), medan Hordaland ikkje hadde nokon utanom Bergen by: Lærdalsøyri,
Sogndalsfjøra og Vikøyri. Lærdalsøyri hadde faktisk autorisert marknad like attende til 1500talet. Men i andre halvdel av 1800-talet, då tettstadveksten skaut fart i mange andre fylke,
kom Sogn og Fjordane på etterskot. Forutan Florø, kom Nordfjordeid, Måløy og Kalvåg.
På 1900-talet vaks ei rad tettstader fram, som Askvoll ved kysten. Meir spesiell var
framveksten av industristadene Høyanger, Svelgen og Årdal. Dessutan ei rad mindre
sentralstader som Stryn og Sandane i Nordfjord, Dale og Førde i Sunnfjord, og
Hermansverk, Sogndal, Gaupne og Aurlandsvangen i Sogn.
Fyrst i moderne tid har nokre regionale sentra teke over ein del av den gamle byhandelen.
No er det vel berre gulingar og sulingar som reiser til Bergen for å kjøpe konfirmasjonsdress.
4.6 Lokalt varebyte
Men langt frå all handel gjekk føre seg i Bergen. Gjennom hundreåra og fram til
mellomkrigstida (før 1940) rådde det eit utstrakt varebyte mellom fiskaren (kystbuen) og
fjordamannen. Salta fisk og sild den eine vegen, og poteter, jordbruksvarer og ved den andre
vegen. Personlege relasjonar vart knytte mellom fiskar og fjordbonde gjennom denne
handelen.
4.7 Vegbygging
Samferdslespørsmål har alltid vore av stor offentleg interesse i Sogn og Fjordane. Så lenge
Fylkesbaatane dominerte det offentlege samferdsletilbodet, var ein plass i ”Direktionen”
(styret) rangert som dei mest prestisjetunge politiske verv i fylket. Då det lokale
direksjonsmedlem dressa seg opp og steig om bord i rutebåten til Bergen, visste alle at han
ville vere med å fatte livsviktige vedtak for mangt eit rutebåtavhengig lokalsamfunn.
Etter kvart vart fokuset på vegbygging det viktigaste innan samferdslepolitikken. Medan
andre fylke vert ferdige med sine vegprosjekt, vil det alltid stå att vegar å bygge i Sogn og
Fjordane. Vegplanar og vegpolitikk må såleis få ein sentral plass i fylkessoga.
11
Dei fyrste, mindre veganlegga gjekk frå kai/båtstoppestad og utover i næraste bygdelag.
Vegkart frå 1900 syner ei mengd små vegstumpar frå kai til omland. Større veganlegg
prioriterte samband frå innlandsbygder til båtstoppestad, og sameleis veg frå fjordbotnar
med isvanskar om vinteren ut til isfrie hamner.
Etter kvart fekk styresmaktene blikk for større sambindingsvegar. Veg frå Lærdal til Valdres
og Hemsedal var ein slik veg. Ein annan var sambandet Vadheim, Sande, Førde, Jølster,
Breim, Sandane, kalla ”Amtets puldsåre” av amtmann Michael Aubert på 1850-talet.
Grunna den sentrale rolla til sjøverts kommunikasjonar langs kysten, kom kystdistrikta til å
ligge til atters med vegbygginga i høve til indre strok. Det har òg teke lang tid å få til gode
vegsamband innetter fjordane. Eit eksempel er vegsambandet Florø-Førde som trong eit
halvt hundreår før det vart realisert i 1945.
4.8 Ferjefylket
Alt på 1930-talet kom det i gang bilførande båtruter i Sogn og Fjordane. Av ferjeruter som
bør få ein plass i fylkessoga, kan nemnast sambandet Anda-Lote, oppstart i 1968.
Ferjesambandet Isane-Stårheim kom i 1972 og Florø-Smørhamn-Kjelkenes i 1974. Ferje over
Norddalsfjorden mellom Bjørnset-Haukå vart etablert i 1965 og erstatta av
Norddalsfjordbrua i 1987. Atløy fekk ferje til fastlandet i 1971 og i 1973 kom Fure inn på
dette trekantsambandet med Askvoll. Seinare har Værlandet og Bulandet fått ferjesamband.
Det fyrste ferjesambandet i Sunnfjord kom på Dalsfjorden i 1949.
I Sogn vart Solund knytt til vegnettet med ferjesambandet Krakhella-Rysjedalsvika i 1972.
Frå 1975 kom Rutledal med i dette sambandet. I 1974 fekk Ytre Solund ferjesambandet
Daløy-Nåra.
Langt eldre var ferjesambandet Lavik-Instefjord, sett i gang i 1955. I 1966 vart ferjestaden
flytta til Brekke og seinare til Oppedal. Frå Nordeide var det frå tidlegare samband innetter
fjorden til Grinde og seinare Hella. Nordeide-Kongsnes var i si tid eit hovudsamband til
Høyangertunnelen vart opna i mai 1982. Frå Nordeide vart det òg samband over til
Svartemyr, seinare erstatta med sambandet til Ortnevik.
Gaularfjellsvegen var i Sogn knytt saman med ferje frå Vetlefjorden til Balestrand, Vangsnes
og Grinde. Då vegen Vetlefjorden-Dragsvik var ferdig i 1951, vart Balestrand eit knutepunkt
for dette ferjesambandet. I 1956 var vegen ut til Hella ferdig og det noverande
trekantsambandet Hella-Dragsvik-Vangsnes kom i gang.
Eit sentralt ferjesamband i indre Sogn var Kaupanger-Lærdal og Gudvangen. KaupangerRefsnes opna i 1966. Manheller-Fodnes opna i 1995.
4.9 Bruer og tunnelar
Det er få fjordkryssande bruer i fylket. Dei to viktigaste er Loftesnesbrua i Sogndal frå 1958,
og Måløybrua frå 1974, den største brua i Sogn og Fjordane. I 1987 kom Norddalsfjordbrua.
Leversundbrua i Gulen er ei viktig bru på RV57. Ikjefjordbrua (Høyanger) stod ferdig i 1977.
Bruer som knyter øysamfunn saman med fastlandet, skulle det vere nokre av, men langt
færre enn kva vi finn nord og sør for kysten til Sogn og Fjordane. Det har vore vanskeleg å
samle politisk støtte til bruprosjekta langs kysten før i nyare tid (jf. Måløybrua,
bomfinansiert). Nyare samband finn vi no i Gulen, Flora og Bremanger.
12
Fleire tunnelprosjekt har endra samferdslemønsteret i fylket: Fjærlandstunnelen,
Høyangertunnelen, og i nyare tid tunnelane på sambandet Sogndal–Skei (opna i 1995),
Manheller-Fodnes-Årdal, Lærdalstunnelen og Sunnfjordtunnelen.
4.10 Kommunane i ekstrarolle
Eit mogeleg særtrekk med kommunane i grisgrendte strok som Sogn og Fjordane, er at dei
vart aktivt brukt i samfunnsbyggande tiltak. Det galdt etablering av lokale sparebankar,
branntrygdelag, billag og kraftverk. Kommunen var bygdesamfunna sin sterkaste
økonomiske fellesnemnar.
4.11 Sosiale forhold
I statistiske oversyn frå 1960-talet og frametter finn vi særs positive tal for sosiale forhold i
Sogn og Fjordane. Det er fylket som har lege lågt på alle statistikkar med negativt innhald,
som skilsmål, barn fødd utanfor ekteskap, drap, alkoholisme og narkotikabruk. Samstundes
ligg fylket på botnen når det gjeld sosial inkludering av tilflyttarar i vår tid. I tillegg skårer
fylket høgt på positive statistikkar, som dugnadsinnsats, frivillige gåver og levealder (Kåre
Lunden). Spørsmålet er om dette har vore eit særskilt drag ved folket i Sogn og Fjordane,
eller om vi her ser statistiske verdiar som finst i alle bygdesamfunn.
4.12 Fiskeria
Ved kysten har det til tider vore særskild rike vintersildfiske, som kring 1850-60-åra og på
1930-50-talet. Dessutan har fisket etter pigghå og anna banklinefiske vore viktig. Desse
fiskeria dryssa velstand over kysten, og i si tid engasjerte sildefiskeria mannfolk langt
innetter fjordane. Det klassiske fiskarbondehushaldet har lenge vore på retur.
Fiskeria hadde mykje å seie for framveksten av byar og tettstader som Florø, Måløy og
Kalvåg. I vår tid er sildefisket igjen på frammarsj, men overlete til få og store fartøy og ei
sentralisert foredling. Mellom anna har Måløy vore mellom dei største fiskerihamnene i
landet, målt etter ilandført kvantum. Fiskeria er blitt profesjonaliserte og regulerte. Dei siste
førti åra har havbruk blitt ei viktig næring i fylket.
4.13 Kraft og industri
Sogn og Fjordane er eit av dei mest ressursrike vasskraftfylka i landet. Elektrifiseringa starta
opp i 1893. Industrikraftutbygginga tok fyrst til i Vadheim og Stongfjorden som var
aluminiumsindustriens vogge, og la etter kvart grunnen for stader som Høyanger, Svelgen
og Årdal. Vadheim Elektrokjemiske Fabrikker starta opp i 1907 og er no nedlagt, men vart
den eldste fabrikken som har vore i drift i fylket.
Innanfor kraftutbygginga fekk ein òg Ålfotsaka, som førte til giganttap for kommunar og
fylke i 1920-åra og seinare. I mellomkrigstida er kraftutbygginga prega av ei rad mindre
kraftanlegg. Etter krigsslutt i 1945 kjem dei kommunale kraftlag si tid. Sogn og Fjordane med
dei rike kraftressursane har hatt minimalt lokalt eigarskap (15 prosent). Dette må forklarast i
den kraft- og industrihistoriske delen, som bør få ein sentral plass i verket.
13
4.14 Eit svekka vestlandsfylke
Sogn og Fjordane har fått svekka sin posisjon mellom vestlandsfylka dei siste to hundre åra. I
1801 hadde fylket 6 prosent av landets folketal, redusert til 2,2 prosent i 2008, og er blitt eit
stagnasjonsfylke, ettersom status quo i folketalsutviklinga er den mest sannsynlege
framskrivinga dei neste to tiåra (Kjetil Sørli, NIBR).
4.15 Steinprodukt og kristninga
Kvernsteinindustrien i Hyllestad er eit heilt nytt tema i landets historie som i dei siste år er
avdekka av geologiske og arkeologiske granskingar, og det har vekt nasjonal interesse. Det
er påvist aktivitet frå 700-talet og eksport frå 800-900-talet og utover i mellomalderen, og
verksemda har hatt eit omfang av europeiske dimensjonar. Denne vil kunne presenterast så
langt oppdaterte forskingsresultat ligg føre.
Frå Hyllestad kjem òg dei fleste steinkrossane langs vestlandskysten. Dei har stått som tause
vitnemål om den tidlege kristninga her til lands, der truleg mindre ”lommer” av kysten fyrst
vart kristna, medan indre strok tok lengre tid å omvende.
4.16 Sogn og rikssamlinga
Nyare teoriar om Sogn si rolle i rikssamlinga er eit anna aktuelt og nytt tema frå fylkets
eldste historie, som i dette historieverket kan få si vurdering.
4.17 Politiske parti
Historieverket må òg setje søkelys på moglege særdrag innan politikk og kultur. T.d. har
tilslutnaden til ekstreme politiske parti vore minimal, med ein tendens i retning landsnorm i
seinare tid. Etableringa av dei politiske partia må få sin plass, der forvitnelege historiske
linjer kan komme for ein dag. Vi ser at det gamle Moderate Venstre-området i dag er
kjerneområdet til Framstegspartiet. Det er vanskeleg å skjønne det politiske landskapet i
fylket vårt i notid utan at ein trekkjer forklarande trådar attende. Det må kanskje også til for
å finne forklaringa på den ujamne tilslutnaden til Arbeidarpartiet i fylket, sterkt i indre Sogn
og svakt i ytre Nordfjord.
Avisstrukturen i fylket har òg sin bakgrunn i styrken til ulike politiske parti.
4.18 Kulturkampar på bygdene
Nynorsken gjorde ikkje noko fredeleg inntog i våre bygder. Uforsonlege leirar stod mot
einannan, og det kunne gå tiår frå fyrste til siste vedtak om innføring av nynorsk i ulike
skulekrinsar og kyrkjesokner i ein kommune. Men oppi all denne striden var det eit bastant
statskyrkje-tru folk i Sogn og Fjordane.
Organisasjonsframveksten må òg få sine analysar og rom i historieverket, sameleis
framveksten av bedehusrørsla og lekmannskristendomen med sentrum på Svanøy. Merkte
desse rørslene her i fylket seg ut i høve resten av Vestlandet? Hadde Sogn og Fjordane eit
”bibelbelte” langs kysten, med ein frilyndt motsats inne i fjordane?
14
4.19 Om kunst og kultur
Dette historieverket må òg gi plass til omtale av dei sentrale kunstnarane våre, diktarane,
målarane og komponistane. I 1950-åra var kunstnarar herifrå å finne i den nasjonale avantgarden (Gundersen, Vinjum, Rumohr, Gjesme).
Kommunane si rolle i kulturbiletet bør fram i lyset. Elles bør den relativt avgrensa plass
kulturstoffet er via i dette kapitlet ikkje avgrense kulturdelens plass i historieverket
tilsvarande.
15
5. Tal bind
I si grundige utgreiing om ei fylkessoge frå 1989, tilrådde Kåre Lunden ei løysing på fem
bind. Jamført med ein del bygdebokverk frå Sogn og Fjordane i nyare tid, var ikkje Lundens
framlegg på fem bind eigentleg for drygt, heller ikkje sett med vår tids auge.
Luster har gitt ut 8 bind gardsog ættesoge og planlegg i alt 12-13. Gaular har gitt ut 3 bind
allmennsoge og 3 bind om gardar og folk. Gloppen har gitt ut 2 bind allmennsoge (fyrste
bind 1978) og 3 bind om gardar og folk, i alt 5 store bind innbundne i skinn.
Men eit bygdebokverk er i mangt ein annan sjanger enn ei fylkessoge. Som det framgår i kap.
5.1, har nyare fylkessoger stort sett halde seg på maks tre bind.
5.1 Nyare fylkeshistorier og regionale verk
Regionssoger og fylkessoger er ein relativ ny trend innanfor historieforskinga. Tradisjonelt
har den historiske forskinga konsentrert seg om nasjonale emne, eller lokale, helst innanfor
ein kommune.
Fylkeshistorie for Møre og Romsdal kom ut i tre bind frå 1990 til 1996, to på kring 450 sider, eitt
på 540 sider. Eitt bind var illustrert. Fra Vistehola til Ekofisk. Rogaland gjennom tidene, kom ut i
to bind i 1987, kvart på 5-600 sider. Den største satsinga på ei einskild fylkeshistorie er truleg
Østfolds historie i fire bind, kring 500 sider kvar, publiserte i åra 2003 til 2005.
Delvis inspirert av debatten omkring regionsdanning i Norge, som ledd i ei
forvaltningsreform, vart det på 2000-talet produsert regionshistorier. Finansiert av
Sparebanken Vest kom det i 2006 ut eit større verk, Vestlandets historie. Dette var på tre bind,
der sentrale historiske tema vart handsama i artikkelform. Dette verket skulle langt på veg
legitimere etableringa av ein vestlandsregion. Også trønderane kosta på seg ei
regionshistorie, med Trøndelags historie, publisert i tre bind i 2005. Då var dei tidlegare ute på
Sørlandet, med Agders historie. Dei fire fyrste binda vart publiserte i åra 1991 til 2007, og det
skal komme to til.
5.2 Formidlinga
Målet med ei Sogn og Fjordane-historie er å lage eit tiltalande bokverk. Boka er framleis det
beste mediet til å formidle historie. Det må kunne krevjast at teksten skal tilfredsstille
vitskaplege krav, ettersom ein god del av historia nødvendigvis må verte resultatet av
forsking på felt som tidlegare ikkje har fått ei heilskapleg historisk framstilling. Dessutan må
teksten vere lett tilgjengeleg for den vanlege interesserte lesar.
For å sikre ei god formidling av innhaldet, vil verket gjere seg nytte av eit rikt utval av
illustrasjonar, fotos, figurar, kart, diagram og rammetekstar. Bøkene må ha gjennomgåande
fargeprent. Layouten skal likevel vere slik at lesaren lett skal kunne følgje hovudteksten,
brødteksten, gjennom sidene.
16
Ein annan formidlingsteknikk er bruk av kjeldesitat, kanskje med litt spissa innhald.
Kjeldesitata kan trykkjast med noko meir framheva prent enn brødteksten. Sitatet dannar då
utgangspunkt for teksten og problemstillingane vidare.
5.3 Disponeringsprinsipp
På den fyrste samlinga i historikargruppa var det full semje om at verket skulle ha ei
kronologisk disponering av stoffet. Dette har vore det vanlege i liknande verk. Det viktigaste
unntaket er vestlandssoga frå 2006 som var disponert tematisk med relativt sjølvstendige
artiklar.
5.4 Tre bind!
Ambisjonen bak denne rapporten er eit historieverk som presenterer Sogn og Fjordane si
historie frå dei eldste tider til vår eiga tid. Knapt sidetal i eit historieverk kan lett føre til at
viktige tema i historia til eit samfunn gjennom fleire tusen år ikkje kjem med og vert
liggjande i mørkret i uant lange tider.
Etter inngåande drøftingar i arbeidsgruppa, vil vi såleis tilrå ei løysing på tre bind for den
nye historia for Sogn og Fjordane. Då kan vi både imøtekomme det faghistoriske kravet til
omfang og djupne i framstillinga, og presentere historia med gode illustrasjonar i ein
tiltalande og moderne bokbunad. Dette tilseier tre bind i stort format, tilnærma A-4 storleik,
på 400 sider kvar. Noko som er på nivå med dei fleste andre fylkessogene i landet. Færre
bind vil etter vårt syn gi ei for komprimert framstilling.
5.5 Skilje mellom binda
Arbeidsgruppa ser det ikkje som tenleg å skissere verket sitt innhald eller fordele
tidsperiodar mellom dei tre binda. Dette må avgjerast av forfattarane og redaksjonen. Vi vil
likevel tilrå at siste bind legg opp til ei brei dekning av det moderne samfunnet si framvekst
slik at ein får fram korleis lange utviklingslinjer grip inn i aktuell samfunnsdebatt.
Vi kan her illustrere utfordringane til binddelinga ved å stille spørsmålet om kva tid det
moderne samfunnet eigentleg braut gjennom i Sogn og Fjordane. Dette tidsrommet kan
skjønsmessig seiast å utfalde seg mellom 1890-åra (elektrisiteten, industrialiseringa,
framveksten av organisasjonslivet og starten på salsjordbruket) og 1945 (krigsslutt og starten
på attreising og modernisering). Tida etter 1945 har bydd på den raskaste forandringa vi har
sett i historia. Historikarar hevdar at det har skjedd større endringar etter 1945 enn frå Heilag
Olav si tid og fram til 1945. Dette er sitert etter Kåre Lunden si utgreiing frå 1989 og må ha
endå større sanningsgehalt i 2009, 20 år etterpå!
Lunden illustrerer dette tidsskiljet med avviklinga av stølsdrifta. Den var enno vanleg i 1945
Folk med opphav på gardar med støl, har ikkje vanskar med å minnast at mjølka vart sila på
heimelaga askar, og at dei sov på heimeavla sengehalm (Lunden). Få motiv i fylkesarkivet si
fotosamling er så talrike som stølsmotiva.
17
6. Sideordna aktivitetar i prosjektet
Av Karianne Schmidt Vindenes
Målet med bokverket er å medvirke til auka fylkesidentitet og kunnskap om historie som
kan gi grunnlag for samfunnsengasjement og kulturell ståstad. Verket vil også styrkje
historikarmiljøa i fylket. Historikarane arbeider mellom anna ved høgskulen, fylkesarkivet,
musea og som frilansarar. Kvart einskild miljø er relativt lite, og arbeid med ei fylkeshistorie
vil danne grunnlag for samarbeid som vil gå ut over bokverket.
6.1 Artiklar
Under arbeidet med historieverket vil forfattarar og andre involverte bli oppfordra til å
skrive både vitskaplege og populære artiklar. Alle artiklane vil bli tilgjengelege på ein
nettstad, men vil også bli publiserte i ulike tidsskrift eller gjennom Kulturhistorisk leksikon (ei
artikkelsamling på nett utvikla av fylkesarkivet). Artiklane vil difor bli ein del av ein ressurs
også i framtida. Vitskaplege artiklar vil sette fokus på arbeidet med ei fylkeshistorie i Sogn
og Fjordane. Funn frå arbeidet her vil bli nasjonalt kjent og kan nyttast i historisk arbeid i
andre fylke. For forfattarane vil det også vere ynskjeleg å publisere funna sine i historiske
tidsskrift.
Dei populære artiklane vil fyrst og fremst vere retta mot publikum i Sogn og Fjordane. Desse
vil mellom anna vere ein god kanal for å formidle kunnskap ein får undervegs i arbeidet, til
dømes gjennom arbeid med å leggje til rette kjelder for forfattarane. Populære artiklar bør
publiserast i blad og tidsskrift som vert lesne av innbyggjarane i Sogn og Fjordane, som
lokale sogeskrift som Jul i Nordfjord, Jul i Sunnfjord, Årbok for Sogn og fylkesarkivet sitt blad
Kjelda. Desse kanalane bør både nyttast til å informere om arbeidet i samband med
oppstarten og resultat av arbeidet gjennom heile prosjektperioden.
6.2 Seminar
Vi ser det som særs viktig at heile historikarmiljøet i fylket får høve til å vere med i
utforminga av fylkeshistoria. Dette ynskjer vi å leggje til rette for gjennom drøftingar i
seminar. Vi håpar at desse seminara kan arrangerast i samarbeid med Hifo (Historisk
foreining) Sogn og Fjordane, for å sikre kontinuitet etter at arbeidet med bokverket er ferdig
og sikre rekrutteringa til Hifo. Det vil også vere viktig å knyte til seg eit fagmiljø utanfor
Sogn og Fjordane som kan ta del i den kritiske debatten. Vi vil difor invitere ulike
foredragshaldarar til seminara. Seminara skal vere opne og informasjon vil gå til
historikarmiljøa i fylket og gjennom kanalar som gjer at også andre enn dei som er tilknytt
dei profesjonelle historikarmiljøa vil få informasjon.
Det fyrste seminaret bør arrangerast i januar/februar 2010. På seminaret bør tema og
problemstillingar for fylkeshistoria drøftast. Dette seminaret bør følgjast opp med årlege
seminar i 2011 og 2012. Her vil forfattarane få høve til å leggje fram resultat av arbeidet og
utkast til diskusjon. Eit fjerde seminar bør arrangerast i samband med lansering av bokverket
og kan drøfte vidare utnytting av bokverket, og vidare arbeid for å styrkje historiefaget i
Sogn og Fjordane.
18
6.3 Nettstad
Seminara vil vere ein arena for historikarane i fylket. Vi treng også ein arena mellom
seminara, og vi treng ein arena for formidling til innbyggjarane i fylket. Desse to behova kan
samlast i ein nettstad. På denne sida kan artiklane som blir skrivne som ein del av prosjektet,
publiserast og vere tilgjengelege for media, publikum og andre historikarar. Her bør det òg
vere ein blogg der forfattarar og andre involverte kan fortelje om arbeidet, gjerne med eit
glimt i auga. Andre kan medvirke til diskusjon ved å leggje inn kommentarar. Nettstaden vil
også ha lenker til andre aktuelle sider/ressursar slik at den kan tene som eit utgangspunkt
for historieinteresserte. Nettstaden kan i prosjektperioden bli drifta av fylkesarkivet eller
høgskulen.
6.4 Undervisningsopplegg
Det bør leggjast til rette for at skuleelevar i fylket får auka kunnskap om historie. Verket vil i
seg sjølv tene som eit referanseverk, men arbeidet med å involvere skuleelevar treng ikkje
vente. For å nå flest mogleg kan eksisterande nettressursar nyttast. Nettstaden skulestova.no
har i fleire år vorte nytta av lærarar og elevar og vil vere nyttig også for formidlinga av
fylkessogeprosjektet. Artiklar som vert publiserte gjennom kulturhistorisk leksikon, vil vere
tilgjengelege frå skulestova.no. Redaksjonen for skulestova.no vil i 2011 og 2012 arbeide
særskild med å lage undervisningsopplegg i tilknyting til fylkeshistoria. Dette arbeidet vil då
bli utført av tilsette ved arkiv, bibliotek og museum i fylket. Arbeid som elevane skriv vil
kunne leggjast ut på geoatlas og kan også gjerast tilgjengelege på nettstaden til prosjektet.
6.5 Foredrag
Vi har mange aktive soge- og historielag i fylket. Dei skapar aktivitet og interesse for historie
lokalt i kommunar og grender. Gjennom lokale sogeskrift er dei også med på å spreie
kunnskap lokalt. Som eit ledd i arbeidet med fylkeshistoria bør det også gjevast fagleg påfyll
til dei som er aktive i soge- og historielag gjennom ein serie med opne foredrag rundt om i
fylket. Foredraga kan arrangerast i samarbeid med Folkeakademiet Sogn og Fjordane.
6.6 Generell informasjon
For å informere innbyggarane i fylket om sjølve arbeidet med fylkeshistoria og om historie
generelt, bør media brukast aktivt. Artiklar frå nettstaden til prosjektet vil i hovudsak vere
tilgjengelege for ulike media, og forfattarane og andre involverte vil vere tilgjengelege for
intervju.
Det er viktig at informasjon om arbeidet med fylkeshistoria når ut til innbyggjarane i fylket.
Dette vil skape grunnlag for interesse og aktivitet og vere med på å byggje opp ein marknad
for historieverket. Det bør lagast ein plakat som kan settast opp i dei lokale biblioteka og på
andre naturlege arenaar og ein grafisk profil som også kan nyttast i samband med
informasjon i aviser og tidsskrift.
19
7. Organisering, framdrift og økonomi
Av Oddmund L. Hoel
7.1 Framdriftsplan
Planen byggjer på at bokverket skal liggje føre til fylket si 250-årsmarkering hausten 2013.
Det føreset følgjande framdriftsplan:
• Desember 2009: budsjettvedtak i Fylkestinget som gjer at prosjektet kan setjast i gang
• Vinter 2010: oppnemning av styringsgruppe, tilsetjing av forfattarar
• Haust 2010: avtale med forlag og biletredaktør
• Nyttår 2012/13: manuskript ferdig og illustrasjonsmateriale klart
• 19. september 2013: lansering av bokverket
Dersom forfattarane er på plass i april/mai 2010, vil det seie at skrivearbeidet må gjerast
unna på to og eit halvt år. Det følgjande opplegget er skissert med tanke på at dette skal gå
med eit kronologisk organiseringsprinsipp for bokverket. Dersom prosjektoppstarten vert
utsett, vil det bli vanskeleg å komme i mål til 2013, og det kan bli naudsynt med eit tematisk
opplegg som inkluderer eit større tal forfattarar.
Ein meir detaljert framdriftsplan må setjast opp i samråd med dei engasjerte forfattarane.
7.2 Modellar for organisering – prinsipielle val
Ein kan velje fleire ulike modellar når eit slikt historieprosjekt skal organiserast.
1. TILSETJING AV FORFATTARAR
Oppdragsgjevar kan sjølv tilsetje forfattarar av verket i tidsavgrensa engasjementsstillingar.
Den klassiske kommunalt tilsette bygdebokskrivaren er framleis eit vanleg fenomen i store
bygdebokprosjekt, men er mindre brukt i regionhistoriske prosjekt. Det vart nytta for
Østfolds historie (utg. 2003-2005) der fylkeskommunen òg var forlag sjølv. Modellen vart
vurdert for Nordlands historie, som er under planlegging, men forkasta. I praksis føreset
dette ei form for prosjektorganisering innanfor den fylkeskommunale organisasjonen. Ei
organisatorisk tilknyting til fylkesarkivet vil vere naturleg om ein slik modell vert vald.
2. KJØP AV TENESTER
Fagmiljø ved universitet og høgskular har lenge vore sentrale i offentlege historieprosjekt.
Den vanlege løysinga var lenge at oppdragsgjevar gjorde avtalar direkte med den einskilde
fagtilsette historikaren i slike institusjonar om oppdraget.
For større prosjekt er dette no mindre aktuelt. Høgskulane og universiteta har på si side auka
krav til å opptre profesjonelt i ein konkurranseutsett oppdragsmarknad. Riksrevisjonen sine
innstrammingar har òg gjort det umogleg for universiteta og høgskulane å drive indirekte
subsidiering av prosjekt som i utgangspunktet vert rekna som kommersielle. Kommunar,
fylkeskommunar og statsorgan er på si side underlagde eit strengare regime for offentlege
innkjøp som gjer at også dei fleste historieprosjekt no må ut på anbod gjennom systemet for
offentlege innkjøp (Doffin). Det siste dømet er anbodsprosessen for Flora si historie
våren/sommaren 2009. Også for Sandnes si historie vart ei slik løysing nyleg vald.
20
Slike prosjekt har gjerne opna for at både forskingsinstitusjonar og forlag kan levere inn
tilbod. Eit prinsipielt val er her om ein vil dele prosjektet i to, ein anbodsrunde på skriving
og ein runde på utgjevinga (forlagsdelen), eller om ein vil be om samla tilbod på båe delar.
Det siste kan vere enklare og meir føreseieleg for oppdragsgjevar enn ei delt løysing.
Samstundes vil ei delt løysing betre kunne syte for at ein vel den mest eigna
forskingsinstitusjonen og det mest eigna forlaget ut ifrå kriteria ein set opp – det er ikkje
sikkert at dei har funne saman på førehand.
Om fylkeskommunen ikkje vel å tilsetje eigne historikarar, men vel å kjøpe tenesta frå eit
føretak, om det så er enkeltpersonføretak, er det vanskeleg å komme unna ei anbodsprosess i
tråd med EØS-regelverket.
3. PARTNARSKAP
Ei tredje løysing kan vere at fylkeskommunen inngår eit partnarskap med institusjonen som
skal utføre oppdraget, og at dei står saman som prosjekteigarar. Denne modellen er vald av
Nordland fylkeskommune, som saman med Høgskolen i Bodø skal skrive og gje ut
Nordlands historie i tre bind. I tillegg til å utvikle eit historieverk innanfor ei gjeven
tidsramme, har Nordland-prosjektet òg viktige regional- og forskingspolitiske målsetjingar.
Det skal ”bidra til etableringen av et universitet i Nordland”, og det skal utvikle eit historisk
forskingsprogram som går inn arbeidet for å realisere ein vidløftig ambisjon om 2-3000 nye
forskingsårsverk i Nordland innan 2013. Ein partnarskapsmodell vart òg nytta i arbeidet
med Trøndelags historie (utg. 2005) som mellom anna dei to fylkeskommunane og
universitetet i Trondheim (NTNU) var saman om.
I vårt tilfelle vil nok Høgskulen i Sogn og Fjordane vere den mest aktuelle institusjonen for
eit slikt partnarskap. Forprosjektgruppa har ikkje førsetnader for å vurdere om ei slik løysing
formelt og reelt er eit alternativ – det lyt eventuelt drøftingar mellom leiingane i
fylkeskommunen og HSF avklare.
7.3 Praktisk organisering
Uavhengig av kva modell under 7.2 som vert vald, gir røynsler frå andre historieprosjekt eit
godt grunnlag for å streke opp ein føremålstenleg modell for den operative organiseringa.
Eit historieprosjekt føreset forfattarar, biletredaktør, utgjevar (forlag) og ei prosjektstyring
som sikrar god kvalitetssikring og økonomistyring. I slike prosjekt er dessutan den
menneskelege faktoren kritisk, noko som føreset ei god og profesjonell personalhandsaming.
1. FORFATTARAR OG REDAKTØRAR
Det vil i dette prosjektet truleg vere aktuelt med 1-3 forfattarar per bind om ein ser føre seg ei
løysing med tre kronologisk organiserte bind. Ein av forfattarane bør vere
hovudredaktør/prosjektleiar for verket med ansvar for samordninga både av kvart bind
internt og binda imellom. I budsjettet er det sett av ein eigen stillingsressurs til denne
funksjonen.
2. STYRINGSGRUPPE/BOKNEMND
Det bør etablerast eit styringsorgan for prosjektet (styringsgruppe, referansegruppe eller
boknemnd alt etter mandat og funksjon). Styringsgruppa er det sentrale instrumentet for å
sikre at prosjektet blir gjennomført innanfor dei rammene som er dregne opp når det gjeld
økonomi og framdrift.
Dette vil dessutan vere det viktigaste formelle kvalitetssikringsorganet i prosjektet og bør ha
ein historikar med professorkompetanse og røynsle med region- og lokalhistoriske
21
bokprosjekt som leiar. Gruppa må elles ha ei samansetjing der oppdragsgjevar, sentrale
historie- og kulturminneinstitusjonar i fylket og andre historikarar/ressurspersonar er med,
og dessutan biletredaktør og forlag. Gruppa bør møtast eit par gonger i året. Sentrale
oppgåver vil vere val av forfattarar og forlag om det ikkje alt er gjort under etableringa av
prosjektet, utforming av opplegg/disposisjon for bøkene i samråd med forfattarane,
kommentering av manusutkast og rådgjeving i spørsmål som dukkar opp i skriveprosessen,
og godkjenning av utkast til formgjeving på bøkene. Kor mykje kompetanse som skal
delegerast til dette organet, er dels avhengig av kva organiserings- og finansieringsmodell
som vert vald.
3. PROSJEKTEIGAR/OPPDRAGSGJEVAR
Eit fylkessogeprosjekt kan i praksis berre realiserast med fylkeskommunen som den sentrale
finansieringskjelda. Fylkeskommunen har dermed eit legitimt krav på ei forsvarleg
prosjektstyring, same kva modell som vert vald. Styringsgruppa er det viktigaste operative
organet som skal ta vare på dette styringsbehovet. Uavhengig av modell må det òg etablerast
eit avtaleverk mellom oppdragsgjevar og utførande personar/institusjonar og utgjevar som
avklarar flest mogleg av dei spørsmåla som kan tenkjast å dukke opp, og som er klar på kva
kompetanse styringsgruppa har.
4. FORLAG
Mange kommunar gir ut bygdebøkene sine sjølve, og ein del andre oppdragsgjevarar fell òg
for denne freistinga.
Denne gruppa vil rå til at ein vel eit profesjonelt forlag til utgjevinga, og at forlaget kjem inn
på eit tidleg tidspunkt i prosessen. Det er forlaga som har spisskompetansen både på å lage
bøker og ikkje minst marknadsføre og selje dei når dei er ferdige. Dette er enno viktigare i
ein komplisert produksjon som det her er snakk om – eit trebindsverk, rikt illustrert og med
store krav til å setje saman ulike element i formgjevinga.
Ei grei løysing kan vere ein anbodsrunde på forlagstenestene etter at prosjektet er etablert.
Det vil vere ein fordel å få forfattarlaget og styringsgruppa på plass og å ha utarbeidd dei
fyrste planane for bokverket før ein hentar inn tilbod frå forlaga. Men når det er på plass, bør
det òg gjerast raskt slik at forlagsrepresentantar kan vere med gjennom heile
skriveprosessen.
Det finst ulike modellar for forlagsavtaler som spenner over ein akse. Det eine ytterpunktet
er kommisjonsavtaler der forlaget produserer bokverket til ein avtalt pris og leverer eit avtalt
opplag til oppdragsgjevar. Det blir då oppdragsgjevar som må marknadsføre og selje boka
og som har den heile og fulle økonomiske risikoen med utgjevinga.
Det andre ytterpunktet er at forlaga gir ut verket som eit ordinært forlagsprosjekt. Forlaget
har då hand om både produksjon, marknadsføring, sal og lagerhald, og det er forlaget som
ber risikoen (får vinsten ved god sal og må ta tapet med dårleg sal).
I store bokprosjekt som dette, er det ikkje uvanleg at forlag og oppdragsgjevar inngår avtalar
som deler risikoen på bokutgjevinga. Dette kan gå ut på at oppdragsgjevar garanterer for
kjøp av eit minsteopplag til låg pris for å dele ut til eigne tilsette, institusjonar og
samarbeidspartar, eller for vidaresal.
Dei økonomiske sidene ved utgjevinga er nærare kommentert nedanfor på økonomipunktet.
Når vi rår til å bruke eit forlag, inkluderer det òg at forlaget har hovudrolla etter at verket er
ferdig produsert, altså i marknadsføring, salsarbeid og distribusjon.
22
Eit slikt verk krev ein eigen biletredaktør som kjem i arbeid ikkje lenge etter at prosjektet er i
gang. På eit trebindsverk vil det truleg dreie seg om minst eit halvt årsverk. Det mest
praktiske er ofte at forlaget syter for biletredaksjonen.
7.4 Økonomi
BUDSJETT, 3 BIND
Prosjektleiar/hovudredaktør (0,5 stilling i 3 år)
Forfattarar (3 årsverk per bind)
Reiser, andre driftskostnader (40 000 kr/årsverk)
Styringsgruppe (6 møte)
Faglege seminar (3 stk)
Biletredaktør og illustrasjonskostnader
Drift av nettstad og andre sideordna aktivitetar
kr
kr
kr
kr
kr
kr
kr
1 356 636
7 593 663
420 000
100 000
200 000
700 000
600 000
Sum kostnader
kr
10 970 299
Periodisering etter budsjettår
2010 (8 mnd)
2011
2012
2013 (4 mnd)
kr
kr
kr
kr
2 437 844
3 656 766
3 656 766
1 218 922
Sum kostnader
kr
10 970 299
MERKNADER TIL BUDSJETTET
Det er teke utgangspunkt i tre bind. Kostnaden med to bind kan grovt sett reknast til noko
meir enn 2/3 av denne prisen. Behovet for ressursar til prosjektleiing, styringsgruppe,
seminar og biletredaktør kan neppe reduserast med 1/3 sjølv om ein berre lagar to bind.
Det er ikkje rekna med utgifter til sjølve utgjevinga. Ein bør her kunne rekne med såpass til
sal at utgjevinga er interessant for forlaga på reint kommersielt og sjølvfinansiert grunnlag,
særleg om utgiftene til biletredaktør og illustrasjonar vert tekne utanfor forlagsavtala. På hi
sida er det heller ikkje rekna med at utgjevinga vil gi noko overskot for oppdragsgjevar.
Dersom forlaga likevel skulle vurdere prosjektet som så lite kommersielt interessant eller så
usikkert at det krev utgjevingsstøtte, kan ho normalt gjevast i form av at oppdragsgjevar
kjøper eit visst opplag av verket til låg pris til utdeling mellom eigne institusjonar, tilsette,
samarbeidspartnarar, som gåver o.l.
Periodisering: Som nemnt i kap 7.1, bør prosjektet komme i gang våren 2010 om ein skal satse
på lansering hausten 2013. Her er det budsjettert med full drift 9 månader i 2010, altså frå
1.4.2010. Sjølv om ein etter framdriftsplanen då berre har to og eit halvt år på skrivinga, er
det budsjettert med tre årsverk per bind fordi det er aktuelt at fleire forfattarar vert
engasjerte per bind. Det må understrekast at ei meir nøyaktig periodisering føreset ei
oppsplitting av dei einskilde budsjettpostane og må byggje på ei meir detaljert prosjektering.
Ein kan til dømes rekne med noko høgare etableringskostnader fyrste driftsår og at somme
utgifter fyrst slår inn i utgjevingsåret (som ein del illustrasjonskostnader).
Prosjektleiar/hovudredaktør og forfattarar: Det er her lagt til grunn gjennomsnittleg
lønsplassering (ltr 60) for historikarar med fyrstekompetanse (doktorgrad) innanfor
høgskule- og universitetssystemet, og noko høgare for prosjektleiaren (ltr 64), pluss sosiale
23
kostnader. Førebels A-lønstabell gjeldande frå 1.5.2009 er nytta. Legg ein det statlege
avtaleverket til grunn, vil lønsplasseringa variere etter kompetanse og ansiennitet. Vidare er
det lagt inn overhead (40 %) som dekkjer kontorhald m.m. Dette gir ein samla
årsverkskostnad på kr 843 740.
Dei andre postane er baserte på gjennomsnittlege erfaringstal frå liknande prosjekt, ikkje på ei
konkret prosjektering av dette tiltaket.
FINANSIERING
Forprosjektgruppa har ikkje utgreidd andre modellar for finansieringa enn at Sogn og
Fjordane fylkeskommune i all hovudsak ber kostnadene med prosjektet. Normalt vil det
liggje eit potensial for sponsorinntekter eller partnarskapsmodellar i slike prosjekt. Vi finn
det likevel rettast at fylkeskommunen sjølv vurderer og prioriterer dette opp mot andre
sponsor- og partnarskapsavtalar ein har inngått eller ynskjer å inngå.
24
8. Vedlegg
Vedlegg 1: Kjelder til fylkeshistoria
Arbeidet med ei fylkeshistorie vil vere avhengig av kjeldegrunnlaget. Gjennom snart 30 år
har fylkesarkivet arbeidd med å samle inn arkiv frå Sogn og Fjordane. Musea i fylket har
arbeidd med å ta vare på gjenstandar og bygningar og å dokumentere eldre teknikkar. Dette
gjer at vi no har eit godt utgangspunkt for å skrive eit historieverk som i stor grad er basert
på lokalt kjeldetilfang.
KJELDER FRAM TIL OM LAG 1700
Ein stor del av den arkeologiske kunnskapen vi har om dei eldste tidene har vi fått gjennom
arkeologiske registreringar og utgravingar. Kunnskapen er samla i ulike gjenstandskatalogar
og rapportar.
Dei fleste dokument frå mellomalderen er samla ved Riksarkivet i det som vert kalla
diplomsamlinga. Kjeldene er i stor grad gitt ut i trykte versjonar gjennom Diplomatarium
Norvegicum og Regesta Norvegica. Desse kjeldesamlingane er tilgjengelege for søk på
Internett (http://www.dokpro.uio.no). Her er det også høve til å søkje i ulike arkeologiske
samlingar, mellom anna hovudkatalogen til Bergen museum.
Musea i Sogn og Fjordane har lage ein felles gjenstandsdatabase som er tilgjengeleg på
Kulturnett Sogn og Fjordane. Fleire av gjenstandane er fotograferte og kan tene både som
kjelder og illustrasjonar. Bygningane ved musea syner byggeskikk frå 1500-talet og fram mot
vår eigen tid.
Mot slutten av denne perioden aukar mengda med arkivmateriale. I 1591 vart
sorenskrivarembeta oppretta. Det har vore fire embete i Sogn og Fjordane (Nordfjord,
Sunnfjord, Ytre og Indre Sogn). Det eldste materialet er frå 1641 og ligg i Statsarkivet i
Bergen. Frå 1600-talet førte prestane kyrkjebøker med oversyn over fødsel, vigsel og
dødsfall. Kyrkjebøkene er no tilgjengelege i digital form i Digitalarkivet og vil kunne gi viktig
kunnskap om befolkninga i Sogn og Fjordane også i seinare periodar. For kunnskap om
økonomi og gardar er skattematrikkelen av 1647 ei god kjelde. Denne er også trykt og difor
lett tilgjengeleg. Ei anna kjelde er jordebøker med opplysningar om inntekt, jordegods og
rettar som låg til kyrkjene.
For perioden fram til 1700 vil ein finne kjelder i Riksarkivet, Statsarkivet i Bergen, ved
Bergen museum, Musea i Sogn og Fjordane, i trykte kjelder og i nokon mon på Internett.
KJELDER FOR PERIODEN 1700-1945
På 1660-talet vart det etablert ei ordning med amtmenn, som seinare endra namn til
fylkesmenn. For fylkesmannen i Sogn og Fjordane går arkivmaterialet tilbake til 1763
(rettsstell), då Bergenhus amt vart delt i Søndre (Hordaland) og Nordre (Sogn og Fjordane)
Bergenhus amt, men størsteparten av arkivmaterialet er frå om lag 1800 og frametter.
Amtmann/fylkesmann hadde mellom anna fleire oppgåver i økonomiforvaltninga, ansvar
for kommunikasjon, tilsyn med veterinærvesen, fiske- og viltforvaltning, helsevesen og
rettspleie. Med formannskapslovene i 1837 vart fylkestinget etablert, men fram til 1976 var
25
det fylkesmannen som fungerte som administrasjon. Arkivet etter fylkesmannen i Sogn og
Fjordane er tilgjengeleg hjå Statsarkivet i Bergen.
I 1769 vart den fyrste folketeljinga halde. Den neste kom i 1801 og frå 1815 har det i
hovudsak vorte gjennomført ei folketeljing kvart tiande år. Folketeljingane er i hovudsak
oppbevarte hjå Riksarkivet, men mange er også tilgjengelege for søk på digitalarkivet.no.
Folketeljingar med personopplysningar er underlagde teieplikt i 100 år. Det vil seie at den
siste teljinga som no er offentleg er frå 1900.
Kommunane vart etablerte i 1837. I det som då var Nordre Bergenhus amt, vart det etablert
21 kommunar. Dette talet auka gradvis fram til 1923 då det var 38 kommunar i fylket. Fram
til slutten av 1800-talet var fattigvesen, skulevesen, kyrkjevesen og vegvesen dei viktigaste
arbeidsfelta for kommunen. Frå slutten av 1800-talet ser vi ein stor auke i dei kommunale
oppgåvene, og nye saksfelt vert viktige for kommunane. Dette er i hovudsak sosiale
oppgåver, kultur, næringspolitikk, elektrisitetsforsyning, telefon, reguleringar, vassforsyning
og arbeidstiltak. Alle desse oppgåvene var viktige for utviklinga av samfunnet, og arkiva
etter kommunane vil difor vere særs viktige i arbeidet med ei fylkeshistorie.
Fylkesarkivet oppbevarer per i dag eldre arkiv for 22 av 26 kommunar. Arkiv for Førde,
Sogndal, Vik og Årdal er tilgjengelege hjå kommunane. Arkiva er i stor grad ordna og
katalogiserte. For fleire kommunar er møtebøker frå perioden 1837-1910 registrerte og kan
søkast i. Dette gir ein effektiv inngang til dei kommunale arkiva. Eit interessant aspekt ved
dei kommunale arkiva er at dei i liten grad har vore hovudkjelda i historisk forsking. Ei
fylkeshistorie vil difor i stor grad kunne nytte lokalt kjeldetilfang som ikkje tidlegare har
vorte brukt i historieforsking.
Som supplement til dei offentlege arkiva er det viktig å nytte private arkiv. Privatarkiv med
relevans for Sogn og Fjordane vil i fyrste rekke vere ved fylkesarkivet. Desse samlingane
omfattar mellom anna arkiv etter bedrifter. Kjeldene vil vere med å dokumentere kva
bedrifter og industri som var dominerande i fylket og utvikling av desse over tid.
Privatarkiva omfattar også samlingar etter organisasjonar og privatpersonar. Arkiv etter
organisasjonar vil gi grunnlag for å forske på organisasjonsutvikling og vil også gi eit bilete
av kva innbyggjarane i fylket var opptekne av.
Lokalaviser vil vere ei god kjelde i samband med fylkeshistoria. Lokalavisene er mikrofilma
og er tilgjengelege på dei største biblioteka i fylket.
Fylkesarkivet har ei relativt stor samling med eldre fotografi frå fylket. Desse vil kunne
nyttast som illustrasjonsfoto, men vil også vere interessante som kjeldemateriale. Samlinga
omfattar mellom anna landskapsbilete, bilete av busetnad, fabrikkar, stølar og personbilete.
Samlinga går tilbake til om lag 1840, men det er fyrst frå om lag 1860-1880 at vi har etablert
større samlingar med bilete.
For perioden 1700-1945 vil fylkesarkivet ha mykje interessant kjeldemateriale som vil kunne
forklare utviklinga av samfunnet i Sogn og Fjordane. Interessante kjelder vil også vere å
finne ved Statsarkivet i Bergen, på Riksarkivet og ved musea i Sogn og Fjordane. Alle desse
arkivinstitusjonane har arkivkatalogar som er tilgjengelege for søk via Internett.
KJELDER FOR PERIODEN ETTER 1945
Administrasjonen hjå kommunane og statlege organ har stadig vorte utvida i perioden etter
1945, og mengda med kjeldemateriale aukar. Frå 1976 vart fylkeskommunen etablert med
eigen administrasjon som har skapt arkivmateriale. Dette er delvis avlevert til fylkesarkivet.
Fylkesarkivet oppbevarer kommunale arkiv fram til om lag 1964. Nyare kommunalt og
26
fylkeskommunalt materiale vil framleis vere hjå arkivskapar. Fylkesarkivet vil likevel vere
ein fagleg samarbeidspart når det gjeld arkiv etter 1964. Statlege arkiv vert i regelen
avleverte til statsarkiv eller riksarkiv når det er 25 år eller eldre. For nyare statleg materiale
må ein difor kontakte arkivskapar for å få tilgjenge.
Same situasjon vil ein også sjå for nyare privatarkiv. Arkivinstitusjonane har ikkje arbeidd
systematisk for å samle inn nyare privatarkiv, og organisasjonar og bedrifter må difor
kontaktast direkte om ein skal få tilgjenge til arkiva.
Offentlege kjelder som er yngre enn 60 år og som inneheld personopplysningar, kan vere
underlagde teieplikt. Riksarkivaren kan gi tilgjenge til teiepliktig materiale som er oppbevart
hjå Arkivverket. For anna materialet må forskaren søkje til departementet som er ansvarleg
for fagfeltet. Størsteparten av arkivmaterialet vil vere offentleg tilgjengeleg også for dei siste
60 åra.
Å prate direkte med dei som har vore aktørar i samfunnsutviklinga, vil vere særs interessant
når ein skal studere historia fram mot vår eigen tid. Personlege forteljingar vil i stor grad
vere med på å supplere anna kjeldemateriale. Når intervjua skjer i etterkant, vil vi også
kunne få med tilleggsopplysningar, tankar og vurderingar som ikkje kjem fram i offentleg
materiale. Fylkesarkivet har noko intervjumateriale, men på langt nær dekkande for
prosjektet med ei fylkeshistorie. Nye intervju må difor gjerast som ein del av prosjektet.
Ei utfordring når det gjeld kjelder vil vere å få eit balansert utval som også er med å
dokumentere minoritetane i fylket. Her har fylkesarkivet starta eit arbeid som kan vere
nyttig for arbeidet med ei fylkeshistorie, men det er framleis ein lang veg å gå før vi vil få
dokumentert historia til minoritetane i fylket, frå deira eigen ståstad.
Samlingane til musea går heilt fram til våre eigen tid og vil kunne tilby interessante kjelder
og illustrasjonsfoto.
OPPSUMMERING
Kjeldegrunnlaget for den tidlegaste perioden er ikkje veldig stort, men relativt godt kjent av
forskarar. Utover på 1800-talet aukar mengda med kjelder og arkiv etter kommunane vil
vere ei særs interessant kjelde. Opp mot vår eiga tid vert det endå større auke i mengda med
kjelder og vi vil oppleve at arkivmateriale enno ikkje er avlevert til arkivinstitusjonane.
Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane vil vere ein viktig samarbeidspartnar for dei som skal
arbeide med fylkeshistoria. Materialet til fylkesarkivet omfattar kommunale,
fylkeskommunale, private arkiv i tillegg til foto. Musea i Sogn og Fjordane vil vere ein annan
viktig samarbeidspart når det gjeld kunnskap om byggeskikk, gjenstandar og
illustrasjonsfoto. I tillegg vil Statsarkivet i Bergen og Riksarkivet ha viktige kjelder.
27
Vedlegg 2: Litteratur
Utarbeidd av Sogn og Fjordane fylkesbibliotek.
Bøker om Sogn og Fjordane
I manns minne : daglegliv ved hundreårsskiftet. Sogn og Fjordane : frå Nasjonalforeningens
landskonkurranse for eldre / redigert av Sverre Myklebust. - Oslo : Samlaget, 1973. - 180 s. : ill.,
kart
Jonsok 1948 : Stryn, Nordfjord, Sogn og Fjordane fylke / redigert ved Sigurd T. Sandbu. - Bergen :
Norges bondelag, 1948. - 96 s. : ill.
Sogn og Fjordane : ein statistisk-økonomisk analyse / utarbeidd av Kontoret for Områdeplanlegging i
Sogn og Fjordane ; utgjeve av Arbeidsdirektoratet. - Oslo : Tiden, 1954. - 107 s. : ill., kart
Sogn og Fjordane fylkesleksikon / redaktør: Johs. Sætherskar. - Bergen : Det Norske Næringsliv forl.,
1953. - 867 s. : ill. - (Det norske næringsliv ; 14)
Sogn og Fjordane i nær fortid / redigert av Olav Havro og Gunnhild Systad. - Oslo : Samlaget, 1986. 215 s. : ill., port. - (I nær fortid)
Sogn og Fjordane : indstilling fra Trafikplankomiteen av 1919 . - Bergen : Grieg, 1921. - 464 s. : ill., kart,
tab. Ryggtittel og omslagstittel: Sogn og Fjordane fylke 1920
Sogn og Fjordane / under redaksjon av Nikolai Schei. - Oslo : Gyldendal, 1980. - 545 s. : ill., kart (Bygd og by i Norge)
Året 1905 i Sogn og Fjordane / redaktørar: Hermund Kleppa, Kjerstin Risnes, Karianne Schmidt
Vindenes. - Leikanger : Skald : Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, 2005. - 284 s. : ill. (noen kol.)
Engesæter, Aage, n., 1951-, Sogn og Fjordane fylkeskommune gjennom 150 år / Aage Engesæter og
Johs B. Thue. - Oslo : Samlaget, 1988. - 398 s. : ill., kart
Førsund, Finn Borgen, n., 1946-, Hyllestad Kystbygdene i Sogn og Fjordane : frå 1700-talet til vår tid /
Finn B. Førsund. - [Sogndal ; Florø] : Sogn og Fjordane distriktshøgskule ; Kystmuseet i Sogn og
Fjordane, 1986. - 89 s. : ill., port. - (Kystlæremiddelprosjektet ; 4)
Førsund, Finn Borgen, n., 1946-, Hyllestad Kystbygdene skifter ham : åtte nærstudium frå Sogn og
Fjordane / Finn B. Førsund. - [Sogndal ; Florø] : Sogn og Fjordane distriktshøgskule ; Kystmuseet
i Sogn og Fjordane, 1985. - 123 s. : ill. - (Kystlæremiddelprosjektet ; 3)
Førsund, Finn Borgen, n., 1946-, Hyllestad Kystkommunane i tabellar og diagram / Finn B. Førsund. Sogndal ; Florø : Sogn og Fjordane distriktshøgskule ; Kystmuseet i Sogn og Fjordane, 1985. - 87 s.
: dagr., fig., tab. - (Kystlæremiddelprosjektet ; 2)
Helland, Amund Theodor, n., 1846-1918, Topografisk-statistisk beskrivelse over Nordre Bergenhus
amt. 1. del. Den almindelige del / efter offentlig foranstaltning udgivet ved Amund Helland. Kristiania : Aschehoug, 1901. - 862 s. : tab. - (Norges land og folk ; 14) Helland, Amund Theodor,
n., 1846-1918, Topografisk-statistisk beskrivelse over Nordre Bergenhus amt. 2. del. Herrederne /
efter offentlig foranstaltning udgivet ved Amund Helland. - Kristiania : Aschehoug, 1901. - 715 s.
- (Norges land og folk ; 14)
Seip, Hans Kristian S., n., 1881-1945, Sogn og Fjordane fylke : eit tilskot til kommunalsoga / H. Seip. Leikanger : Sogn og Fjordane fylkeskommune, 1958. - 610 s.
Sele, Katrine, n., 1972-, Herifrå / Katrine Sele [tekst], Oddleiv Apneset [foto]. - Førde : Selja, 2006. - 175
s. : kol. ill.
Starheim, Ottar, n., 1946-, Førde Tida flyg : historiske flyfoto frå Sogn og Fjordane : basert på Johan
Ottesens fotoarkiv / Ottar Starheim. - Førde : Selja , 2004. - 286 s. : ill.
Strømgren, Trond, n., 1961-, Sild og potet : hverdagsliv i et fjordfylke / Trond Strømgren . - Batalden :
Stromgren publ., 2007. - 144 s. : ill. (noen kol.), kart
Tveit, Norvald, n., 1927-, Hyllestad Vilt vakkert Vestland : Sogn og Fjordane - fylket med dei mange
andlet / Norvald Tveit ; fotografert av Helge Sunde og Oddleiv Apneseth. - Oslo : Damm, 1993. 128 s. : kol. ill.
28
BYGDEBØKER FRÅ SOGN OG FJORDANE
*SUNNFJORD
*Joleik, Albert A.: Sunnfjordsoga fram til 1801.
B. 1-2. Flora, 1959.
Aurland Sogelag, 1964.
Ohnstad, Anders. Aurland Bygdebok: fra
1835-1985. Aurland Sogelag, 1990.
Ohnstad, Anders. Gardssoga for Aurland.
Aurland sogenemnd, 1988Bd. I - Vassbygdi og fjellgardane.
Bd. II - Ein del av Vangen sokn. Frå Skjerdal til
og med Tero
Bd. III - Ein del av Vangen sokn: Frå Loven til
og med Frondalen
Ohnstad, Åsmund. Aurland bygdebok:
Undredal og Nærøy: gard og ætt.
Aurland: Aurland kommune, 2006.
NORDFJORD
Aaland, Jacob. Nordfjord frå gamle dagar til
no. Sandane: 1973.
Bolk II - Dei einskilde bygder
Kvart 3 - Innvik - Stryn
Os, Edvard. Nordfjord frå gamle dagar til no.
Oslo, 1957.
Kvart 5, Bd. I - Selje og Vågsøy: Bygdene og
bygdesamfunnet
Aaland, Jacob. Nordfjord frå gamle dagar til
no. Sandane: R. Søreides Prenteverk,
1943.
Kvart 5, Bd. II - Selje, Sør- og Nord-Vågsøy.
BALESTRAND
Laberg, Jon. Balestrand. Balestrand: Balestrand
kommune, 1985.
Balestrand. Bd. I - Ættesoge: Tjugum sokn til ca
1900, Fjærland sokn til ca. 1900,
Kvamsøy sokn til 1985.
Urtegaard, Gunnar. Balestrand. Balestrand:
Balestrand kommune, 1991
Bd. II - Gards og ættesoga: gard nr. 1-34
ÅRDAL
Bygdebok for Årdal. Bergen: Årdal Sogelag,
1971-1985.
Bd. I - Natur og næringsliv
Bd. II - Kulturbandet
Bd. III – Slektsbandet
Laberg, Jon Andreas. Årdal i Sogn: Bygd og
ætter. Bergen, 1932.
BREIM
Sandal, Per. Soga om Gloppen og Breim.
Sandane: Gloppens Sparebanken, 19782001.
Bd. I - Frå dei eldste tider til om lag år 1800
Bd: II - Frå om lag 1800 til vår tid
Bd. III - Gardar og ætter. I. Gimmestad sokn; II.
Hyen sokn
Bd. IV - Gardar og ætter. III. Vereide sokn
Bd. V - Gardar og ætter. Breim sokn
ASKVOLL
Loftheim, Abraham. Askvoll Bygdebok.
Askvoll: Askvoll Sogenemnd, 1963-1987.
Bd. I - Kristendomens innføring år 996.
Kyrkjehusi, gravplassane, prestekallet,
prestane og anna personnel m.m. 13061963.
Bd. IIA - Folket: Ættarbok frå det 16.
århundrad til 1969
Bd. IIB - Folket: Ættarbok frå det 16.
århundrad til 1969
Knudsen, Svein Åge. Askvoll Bygdebok.
Askvoll: Askvoll Sogenemnd, 1963-1987.
Bd. III - Folket: Slektssoge for Førdefjordområdet
Kjem ny allmennsoge i to band. B.1 truleg i
oktober 2009.
BREKKE
Engesæter, Ludvig. Brekke herred. Bergen:
A.s J. Griegs boktrykkeri, 1944Bd. I - Ei bygdebok
Bd. II-III - Gard, tun og ætt
BREMANGER
Joleik, Albert Abramson. Bremanger
Bygdebok. Bergen: Bremanger
Sogenemnd, 1969.
Bd. I - Soga fram til 1801
*Svihus, Arstein: Bremanger bygdebok. Gardsog ættesoge. B. 1-4. Bremanger kommune,
2006.
*Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til
no: 2. Dei einskilde bygder. 4. Davik.
Sandane 1939.
AURLAND
Indrelid, Svein: Soga om Flåm. B. 1-2A
Aurland, 2003-2007.
Ohnstad, Anders. Aurland Bygdebok: fram til
om lag 1920. Bergen: Aurland Sogelag,
1962.
Ohnstad, Anders og Anna Gjerløw. Ættebok
for Aurland fram til om lag 1900. Bergen:
29
GLOPPEN
Sandal, Per. Soga om Gloppen og Breim.
Sandane: Gloppens Sparebanken, 19782001.
Bd. I - Frå dei eldste tider til om lag år 1800
Bd: II - Frå om lag 1800 til vår tid
Bd. III - Gardar og ætter. I. Gimmestad sokn; II.
Hyen sokn
Bd. IV - Gardar og ætter. III. Vereide sokn
Bd. V - Gardar og ætter. Breim sokn
no: 2. Dei einskilde bygder. 2. Gloppen og
Breimn. Nordfjordeid, 1915.
*EID
no: 2. Dei einskilde bygder. 1. EidHornindalen. Nordfjordeid, 1909.
* Os, Edvard: Eid og Hornindal. Oslo, 1953.
FJALER
Bakke, D. O. Fjaler i Gamle Dager. Førde:
Fjaler Sogelag, 1948.
Fagerheim, Ragnvald og Magne. Fjaler: Gardsog ættesoge. Fjaler: Fjaler Sogelag, 1976.
Bd. I - Holmedal sokn
Bd. II - Dale sokn
Bd. III - Dale og Guddal sokn
Fagerheim, Ragnvald. Fjaler Gjennom 1000
År. Førde: Fjaler Sogelag, 1977.
Ness, Atle. Fjaler: gardsog ættesoge. Fjaler:
Fjaler sogelag, 2003.
Bds. A & B
GULEN
Kleiva, Ivar. Gulen i gammal og ny tid:
Gards- og ættesoga. Gulen: Gulen
kommune, 1996. B. 1-3. Rev. Utg. (1.utg.
1973)
*Engesæter, Ludvig: Brekke herred. B. 1-2.
Bergen, 1944. (Fotografisk opptrykk av B.
2 i to band, 1994)
*FLORA
*Joleik, Albert: Soga um Flora. Soga fram til
1801. Florø, 1980.
(*Høydalane før og no : eit bygdelagsprosjekt.
Høydalane bygdelag, 1999.
*Midtbø, Arent: Gammalt og nytt frå
Norddalsfjord : slekt- og bygdesoge.
Norddalsfjord, 1983.
* Stendal, Olav: Ei fjellgrend i Sunnfjord :
Steindalen : slekter og samfunn.
Naustdal, 2005.
Strømgren, Trond: Vestnorsk kystkultur :
øysamfunnet Batalden. Batalden 20042008.
Bd. 1 – Natur, busetnad og levesett.
Bd. 2A – Fiskeri.
Bd. 2B – forlis og utvandring.
HORNINDAL
Svaar-Seljesæter, Knut. HornindalNordfjord:Ættelister for kvar gard i
bygda.
Hornindal kommune, 1989.
no : 2. Dei einskilde bygder. 1. Eid –
Hornindalen. Nordfjordeid, 1909.
*Os, Edvard: Eid og Hornindal. Oslo, 1953.
HYLLESTAD
Kellmer, Inger og Finn Borgen Førsund.
Hyllestad Bygdebok: Soga om folket. B.
1-2.
Hyllestad kommune, 1990-1993.
HØYANGER
Førsund, Adolf. Ættebok for Kyrkjebø.
Bergen: Bygdesogenemnda for
Kyrkjebø, 1949.
Førsund, Adolf og Sigurd. Bygdebok for
Kyrkjebø. Bygdaboknemnda for
Kyrkjebø, 1963.
Bd. II - Gardssoga
Leirnes, Leif. Bygdebok for Kyrkjebø og
Lavik. Bygdaboknemnda for Kyrkjebø,
1978.
Bd. III - Bygdesoga
Torvund, Anders O. Ættebok for Lavik.
Bergen: Bygdesogenemnda for Kyrkjebø,
1983.
FLÅM
Indrelid, Svein. Soga om Flåm. Aurland:
Aurland sogelag, 2003-2007.
Bd. I – Bygdi
Bd. 2A – Gard og ætt : frå Fretheim til Geisme.
FØRDE
Førsund, Finn B. Førde bygdebok: gardssoge
og soga om folket. B. 1-2. Førde
kommune, 1990-1992.
GAULAR
Hjelmeland, Olaf. Gardssoga for Gaular.
Gaular: Gaular Sogelag, 1955.
*Hjelmeland, Olav: Gaularsoga. B. 2. Gaular
sogelag, 1961.
**Gaularsoga. 3. Gaular sogelag. 1968.
*Timberlid, Jan Anders: Bygdebok for Gaular.
6 b. i 7. Gaular sogenemnd, 1990-2000.
JØLSTER
Klakegg, Anders O. Bygdebok for Jølster:
Ættesoge 1801-1974. Jølster: Jølster
kommune, kulturstyret, 1985.
30
Bd. VII – Dalen – Fevoll
Bd. VIII - Veitastrond
(Berekna ferdig i 13 band i 2009)
*Bathen, Mons: Bygsleheimar i Hafslo.
Sogndal, 1975.
*Laberg, Jon: Luster :. bygd og ætter. Bergen,
1926.
*Laberg, Jon: Hafslo : bygd og ætter. Bergen,
1926.
*Joleik, Albert A.: Soga um Jølst : fram til 1801.
Jølster sogenemnd, 1967.
KYRKJEBØ
Førsund, Adolf. Ættebok for Kyrkjebø.
1949.
Førsund, Adolf og Sigurd. Bygdebok for
Kyrkjebø. Bygdaboknemnda for
Kyrkjebø, 1963.
Bd. II - Gardssoga
Leirnes, Leif. Bygdebok for Kyrkjebø og
Lavik. Bygdaboknemnda for Kyrkjebø,
1978.
Bd. III - Bygdesoga
NAUSTDAL
Kleiveland, Geir. Naustdal bygdebok: gards
og ættesoge. Naustdal: Nausdal Sogelag,
1995-1999.
Bd. I – Gnr. 20-99
Bd. II – Gnr. 100-153
Bd. III - Allmennsoge
LÆRDAL
Espe, Alfred, Ola Gram og Kåre Hovland.
Lærdal Bygdebok. Lærdal: Lærdal
kommune, 1987.
Bd. I - Heim og ætt Borgund sokn
Espe, Alfred and Kåre Hovland. Lærdal
Bygdebok. Lærdal: Lærdal kommune,
1990-2005.
Bd. II - Heim og ætt Tonjum sokn Galdane - Bø
Bd. III - Heim og ætt Tonjum og Hauge sokn Grøto-Hunderi
Bd. IV - Heim og ætt Hauge sokn Lærdalsøyri
- Mjelde - Øye – Stødno
*Bd. V – Heim og ætt : Hauge sokn – ErdalStrendene ……
*Laberg, Jon: Lærdal og Borgund : bygd og
ætter. Bergen, 1938.
*SELJE
*Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dager til
no : 2. . Dei einskilde bygder 5. Selje, Sørog Nord-Vågsøy. <S.l.>, 1943.
*Os, Edvard: Selje og Vågsøy : bygdene og
bygdesamfunnet. Oslo, 1957.
SOGNDAL
Sandal, Per. Sogndal Bygdebok: allmenn
bygdesoge tida før 1800. Sogndal:
Sogndal
Sogelag, 1986.
Timberlid, Jan Anders: Sogndal bygdebok :
gardar og folk Stedje sokn. Sogndal :
Sogndal Sogelag, 2007.
Bd. 1 – Kjørnes – Arvål.
Bd. 2 – Sogndalsfjøra – Notsete
Bd. 3 – Elvagjeng – Hagen(Vikane)
LAVIK
Torvund, Anders O. Ættebok for Lavik.
1983.
SOLUND
Steinsøy, Alf. Solund: gards og ættesoge til
1980. Hardbakke: Solund sogenemnd,
1982.
LEIKANGER
Bøthun, Per H. Leikanger Bygdebok.
Leikanger: Leikanger Bygdeboknemnd,
1965.
Bd. I - Gardssoga
Lyngvaer, Roald. Leikanger Bygdebok. Voss:
Leikanger Bygdeboknemnd, 197?
Bd. II - Ættesoga
*STRYN
no : 2. Dei einskilde bygder. 1. Innvik –
Stryn.. B. 1-2. <Ny utgåve>. 1973.
(1.utgåve 1932).
LUSTER
Øyane, Lars E. Gards og ættesoge for Luster
Kommune. Luster: Luster kommune,
1984-.
Bd. I - Fortun sokn
Bd. II - Dale I sokn
Bd. III - Dale II og Nes sokn
Bd. IV - Gaupne Sokn
Bd. V - Jostedal sokn
Bd. VI – Eikum Ytre – Høgi
VIK
*Balvoll, Gudmund. Gards- og ættesoge for
Vik i Sogn. Hefte 1-5.Vik i Sogn: Vik
Lokalhistoriske Arkiv, 2002-2006.
Hft. I - Seljadalen, Ovrisdalen og Bøadalen
Hft. II – Flatbygdi
Hft.III – Vikøyri, Vetleøyri ….
Hft. IV – Arnafjord sokn
Hft. V –Vangsnes sokn med Juvik og Gotevik
31
Sogn og Fjordane Forlag, 1989.
Kom i revidert og utvida utgåve i eit band i
2008
Hoprekstad, Olav. Bygdabok for Vik i Sogn. 3
b. i 4. Bergen: Nemndi for Bygdeboki,
1951-1958.
*VÅGSØY
Aaland, Jacob: Nordfjord frå gamle dagar til
no : 2. Dei einskilde bygder. 5. Selje, Sørog Nord-Vågsøy. 2. bolk. <S.l.> 1943.
Os, Edvard S.: Selje og Vågsøy : bygdene og
bygdesamfunnet. Oslo, 1957.
Sunde, Rasmus. Ein Stad Skal Ein Vera:
Utvandringa frå Vik i Sogn. Naustdal:
PERIODIKA (ÅRBØKER OG TIDSSKRIFT)
Framhald som:
Sogehefte for Askvoll kommune. 2000-
FYLKESDEKKJANDE
Samfunn og næring : Sogn og Fjordane / Vest
media a.s. 1986-1988
Sogn og Fjordane magasin : magasinet for
kreativitet og kultur / Sogn og Fjordane.
1981-1989.
Søkelys på Sogn og Fjordane / Sogn og
Fjordane dh. 1982-1989.
Årboka : Sogn & Fjordane / Alden. 1993-2007.
Framhald i:
Årboka for Sogn og Fjordane / Selja forlag.
2008 - .
Balestrand:
Balestrand : gard og grend /
Bygdeboknemnda. 1973-1976.
Dar breadn kalva / Fjærland sogelag. 2000 –
So han sa .. / Sogndal sogelag, Fjærland
sogelag. 2000 –
Gulleplet / Balestrand idrettslag, -mållag, kommune. 1978-2000
Bremanger:
Årbok : Flora Bremanger / Firdaposten. B. 1-2.
(2004-2005)
REGIONALE
Jul i Nordfjord / Nordfjord sogelag ,
Nordfjord folkemuseum. 1936 (Kom ikkje ut 1951, 53-55, 61)
Årbok for Nordfjord / Nordfjord sogelag,
Nordfjord folkemuseum, S. og Fj.
ungdomslag.
1951 –
(Annakvart år 1959-1981)
Eid:
Sogeskrift for Eid. / Eid vidaregåande skule.
1994 Fjaler:
Fjaler / Fjaler sogelag. 1998 -
Jul i Sunnfjord / Sunnfjord sogelag, Sunnfjord
museum. 1926 –
Sunnfjord : tidskrift um Sunnfjordsoga / Gula
Tidend. 1919-1921
Flora:
Flora-minne / Flora historielag. 2001Årbok : Flora Bremanger / Firdaposten. B. 1-2.
(2004-2005)
Jol i Sogn / Sogn og Fjordane ungdomslag.
1930 –
(Ikkje utgjeve 2002-2007)
Tidsskrift / Historielaget for Sogn. 1910-1981
Framhald som:
Årbok for Sogn / De Heibergske samlinger –
Sogn folkemuseum. 1982 -
Førde:
Sogeskrift frå Førde kommune / Førde
sogenemnd. 1983-2007
Framhald i:
Førde historieskrift / Førde historielag. 2008 –
Gloppen:
Ljøren : sogeskrift for Gloppen / Gloppen
sogelag. 1999 –
Årbok for Gloppen 1950-51. Sandane 1951.
Det stig av HAFS- : nærings- og
informasjonsblad for Hyllestad, Askvoll,
Fjaler og Solund. /
Marknads-Inform a.s.. 1985-1986
LOKALE
Gulen:
Glimt frå Gulen : kultursogeskrift / Gulen
kultursogenemnd. 1992- (Spreidde nr.)
Askvoll:
Sogeskrift for Askvoll kommune / Askvoll
sogenemnd. 1981-1999
Hornindal:
Historisk årsskrift / Hornindal historielag.
1985 –
32
Dar breadn kalva / Fjærland sogelag. 2001 –
So han sa .. : lokalhistorisk årshefte / Sogndal
sogelag, Fjærland sogelag. 2000 –
Sogndal : heimbygdi vår / Sogndal sogelag.
1921-1974 (Uregelmessig)
Hyllestad:
Gluggen : glytt frå gamalt / Hyllestad
kommune. 1996-2003.
Sogeskrift frå Hyllestad / Hyllestad sogelag .
1976 - (Ikkje utg. 1988-1999)
Solund:
Solund sogeskrift / Solund sogelag. 2001 –
Jølster:
Jølst / Jølster mållag. 1984 –
Stryn:
Årsskrift /Stryn historielag. 1994 –
Stryn historielag / Stryn historielag. 1991-1993.
Leikanger:
Systrendingen / Systrond sogelag. 1993 –
Gamalt frå Leikanger herad / Fresvik sogelag.
1976-1977.
Vik:
Pridlao / Vik lokalhistoriske arkiv. 1984 –
Gamalt frå Leikanger herad / Fresvik sogelag.
1976-1977.
Årbok / Vik historielag. 1994-2002.
Luster:
Luster lokalhistorisk årbok / Sogelaga i Luster
kommune ; Luster kulturkontor.
Nr 1-5. (1994-2002)
Årdal:
Årbok frå Årdal sogelag / Årdal sogelag. 1950
– 1958.
Årdal før og no / Årdal sogelag. 1992 Jul i Årdal. 1957,1958,1960.
Naustdal:
Sogeskrift for Naustdal / Naustdal sogelag.
1990Sogndal:
33

Historia til Sogn og Fjordane

Transcription

Similar documents

Ikke spar på julekosen - spar penger :-)

Avlevering av nyare arkiv - Cecile Astrup Bustad og Espen Sæterbø

Årsmelding 2012 for Vossestrand sogelag Laget har 72 medlemmer

annonse jolegatopning - Minne Åseral kultursenter

a:men - Tveit kirke

skipingsmøtet - Bergen ungdomslag Ervingen

Nr. 3

CV, ØRJAN ENGEDAL - rådgjevande arkeologar

Kyrkjeklokka nr 2 2013.indd