Romsahefte side 31 til 45 av 56

Makkøyr
(WWHU DW 5RPVDJDUGHQ EOHL GHOW L WUH L YDU
Makkøyr ein husmannsplass under heimebruket. I
EXGGH2OH%HUJHVHQSn0DNN¡\UVDPDQPHG
kona Martha og dottera Ili Oline på seks år. Om Ole
blei det opplyst at han ”farer tilsøs”. Husmanns
familien hadde ei ku og 11 sauer. I åkeren sådde dei
ei tønne havre og ei tønne poteter.
2OH%HUJHVHQPHGIDPLOLHEXGGHIUDPOHLVSn0DNN¡\U
L+DQUHLVWHVRPPDWURVSn1RUGODQGPHQV
NRQD0DUWKHRJGHQQRnUJDPOHGRWWHUD(OL2OLQH
budde på Makkøyr. Marthe er omtala som ”Hus
PDQGVNRQHPHG-RUGEUXJµ+RYDUnUHOGUHHQQ
mannen. Familien hadde ei ku og 11 sauer. I åkeren
VnGGHGHLW¡QQHKDYUHRJGHLVHWWH¼W¡QQH
SRWHWHU0DUWKHG¡\GGHLRJ2OHJLIWDVHJIRU
DQGUHJRQJnUHWHWWHU'HQDQGUHNRQDG¡\GGHL
RJ2OHJLIWDVHJIRUWUHGMHJRQJLnUJDPDO
+DQG¡\GGHLLHLQDOGHUDYnU2OHIHNN
EHUUHHLWWERUQGRWWHUD(OL2OLQH+RJLIWDVHJL
med Ola Sigurd Nerheim og saman dreiv dei Makkøyr
QRNUHnUI¡UGHLÁ\WWDWLO2GGD
0DNN¡\U EOHL VNLOW IUn EUXN QU KHLPHEUXNHW L
PHQVOnWWVDPDQPHGEUXN+HU¡\L
Sia den tid har Makkøyr og Herøy igjen vore samla
i ein eigedom (sjå over).
KDYUHRJIRUSRWHWHU'HWWHHUGHWOnJDVWHIROOWDOHW
for havre samanlikna med dei andre bruka på
5RPVDPHQIRUSRWHWHUHUGHWRPWUHQWVRPSnGHL
andre bruka. Tydelegvis var det riktig at halvparten
DYnNHUHQSn*OnSYDUDYGnUOHJNYDOLWHWVRPQHPQW
RYHU)UnQDWXUHQJDKDXVWDGHLYnJHUK¡\
WRQQRJYnJHUKDOPWRQQ'HWEOLUNJ
høy/mål natureng, som er over dobbelt så mykje per
mål som på hovudbruket. Det passar dårleg med
opplysninga om at 1/3 av naturenga var av dårleg
kvalitet. Det kan kanskje skuldast at dei opplyste
tala er feil, eller at dei andre bruka underrapporterte
NUDIWLJIRUnVOHSSHVNDWW'HQQ\HVN\OGDIRU*OnS
EOHLVHWWWLORUWRJVKLOOLQJDOWVnHLOLWDDXNHVDPDQ
likna med før.
6DPHIDPLOLHQHLJGH*OnSL*XQGHU6WHQVHQ
NRQD.DULRJIHPERUQ*XQGHUHURPWDOWVRPJDUG
brukar og sjølveigar. Dei hadde tre kyr, 28 sauer og
IHPJHLWHU,nNHUHQVnGGHGHL¼W¡QQHKDYUHRJ
dei sette to tønner poteter, altså godt mindre enn det
VRPYDURSSJLWWL1HGJDQJHQYDUWUXOHJUHHOO
IRUWDODIUnVNDWWHPDWULNNHOHQHUKHOOHUXQGHU
estimat enn overestimat. Skattetrykket auka etter
PDWULNNHOXWNDVWHWDYRJDOWLDOWPnGHWKDYRUH
YDQVNHOHJHWLGHUSnVOLNHVPnEUXN)RONDSn*OnS
WRNWLOVOXWWHLUDGLNDODYJMHUVOHRJLUHLVWH*XQGHU
med familien til Amerika.
,QQWLOYDU*OnSHLQKXVPDQQVSODVVXQGHUEUXN
QUµKRYXGEUXNHWµ+XVPDQQHQ*XQGHU6WHQVRQ
NM¡SWH Gn EUXNHW DY 5HLQHUW 5HLQHUWVHQ *XQGHU
GUHLYRJVnEUXNHWLLODJPHGNRQD.DUL6DPDQ
med dei budde dei to borna deira og ei tenestejente
IUn(WQH%UXNHWKDGGHLWUHN\URJVDXHU
'HLVnGGH¼W¡QQHKDYUHRJWRW¡QQHUSRWHWHU
,NM¡SWHIDQDVWULOHQ$UQH0RQVVRQ+DXNHODQG
*OnS RJ KDQ EXGGH GHU WLO Gn KDQ VHOGH RJ
Á\WWH WLOEDNH WLO )DQD L NRP KDQ WLOEDNH WLO
5RPVD QR VRP HLJDU DY EUXN QU VHLQDUH NDOOD
+DXNHODQGVWXQHW +DXNHODQG VHOGH *OnS WLO (QJHO
Larsson Andersland som igjen selde til Lars Sjurson
9DOODQGL/DUVNRPIUn9LN¡\L+DUGDQJHURJ
KDQ EXGGH UHVWHQ DY OLYHW Sn /LWOH 5RPVD %UXNHW
gjekk etter dette under namnet Vallandstunet.
0DWULNNHOXWNDVWHW DY RSSJLU DW *XQGHU Gn
KDGGH¼PnOnNHUKDOYSDUWHQDYPLGGHOVRJKDOY
parten av dårleg kvalitet. I tillegg hadde han 10 mål
natureng, 2/3 av middels og 1/3 av dårleg kvalitet.
Naturengene var nok ikkje grøfta og truleg var den
eine tredjeparten av dårleg kvalitet, fuktig, myrlendt
mark. I åkeren sådde dei 3 3/10 tønne havre og dei
sette tre tønner poteter. Dei hausta 13 tønner havre
RJW¡QQHUSRWHWHU'HWWHJLUHLWIROOWDOSnIRU
'HLVLVWHVRPEXGGHSn*OnSYDUVRPQHPQW$JQHV
og Lars Valland frå Vikøy i Kvam, saman med dei
VMXERUQDVLQHWRDYGHLI¡GGHSn5RPVDÀJXU
'HLNRPWLO*OnSL/DUVYDUI¡GGL1RUKHLP
sund og kom frå båtbyggjarmiljø; både faren og far
faren var båtbyggjarar. Han førte tradisjonen vidare
RJVHWWHRSSHLWEnWE\JJMDUKXVLYLNDPV¡UIRU
tunet. Her bygde han både færingar og gavlbåtar.
0DWHULDODQHNM¡SWHKDQSn%HUJHL‘OHQVYnJRJEnWDQH
Glåp, Litle Romsa
31
Figur 38. Agnes og Lars Valland med dei sju borna sine. Dei kom frå Norheimsund til Glåp i 1922 og dei budde
der til om lag 1960.
han bygde blei rekna som både gode og billige. I
PHOORPNULJVWLGDNRVWDHLQI ULQJIUn*OnSNURQHU
0DWHULDOH WLO WRIWHU WLOMHU RJ nUHU NXQQH GHL ÀQQH L
VNRJHQ Sn /LWOH 5RPVD )DPLOLHQ KDGGH KXVG\U
JMHUQHN\UNDOYDUKHVWJULVRJK¡QVLWLOOHJJ
til hund og katt. Hunden heitte Turi og gjekk med
'HQGDJHQ9DOODQGIDPLOLHQÁ\WWDWLO*OnSL
7LO5RPVDNRPPHPHGHLWVWRUWIDUW\IDUKDGGHInWWOHLJGPHGDOOHHLHQGHODQHYnUHRPERUG(JKXJVD
HJRJ6YHUUHVWRGSnGHNNPHGIDURJVnJPHQ UPDRVV5RPVD¡\DQH0HNRPLQQ7ROO¡\VXQGRJODWLO
PHGEHUJHWYHGYHWODQDXVWHW)DUODQHGSODQNHWLOJDQJYHLVRPHERGQRIHNNJnSnODQG6YHUUHYDU
nUHJ$VODXJRJ(OGULGnU0HHOGVWHYDUVY UWVSHQWHSnnInVMnGHWVRVNXOGHEOLGHQQ\HKHLPHQ
vår. Mor tok vetlejenta på armen og me borni følgde etter opp til huset der Andersland sine då budde.
Mora og dei to små borni var heime då me kom. Eg hugsar vel då me kom inn i kjøkenet. Dei to bodno
såg litt overgitt på oss, so ventande var, der var gjerne sjeldan besøk. Me blei buande nokre dagar i lag
LKHLPHQI¡U$QGHUVODQGVLQHÁ¡WWDWLOVLQQ\HKHLPL(WQH
cNRPDWLO5RPVDYDUIRURVVVRnNRPDWLOHLWµ3U ULHODQGµ+HUYDUEDNNDURJEHLWHIRUG\UKHUYDU
åkrar for poteter og grønsaker, åkrar til korn, helst havre vart sått, og det igjen til grautamjøl. Du kor
P\NMHJRGKDYUHJUDXWPHnWLYnURSSYHNVWGHWKHQGHGHQEOHLNDOWµÁLVDJUDXWHQµPHQGXVRJRGWGHQ
smakte for det. Her var både kyr og kalvar og sauer å stella med, søt mjølk so me alle vart so glad i, og
mjølk til mykje god mat.
Astrid Knutsen, Innbjoa
32
avisa til Lars i naustet. ”Turi var liten, men snill og
trivelig”, fortel Astrid Knutsen, dotter til Agnes og
/DUV8QGHUNULJHQWRNW\VNDUDQHKHVWHQÀJXU
Då var dei leie seg, for dei hadde slik bruk for
hesten. Husdyra gjekk på beite i skogen, ikkje på
bakkane der dei slo.
$VWULGYDUIHPnUGnGHLÁ\WWDWLO*OnS+RIRUWHODW
familien hadde åker med poteter og litt grønsaker
(gulrøter) ved husa. I myra midt på øya hadde dei
ein annan potetåker. Dei hadde ein stor frukthage
med søtapal, surapal, litt plommer, solbær og rips
ÀJXU3nHLQDSDOKDGGHGHLSRWDHLJUHLQPHG
S UH²µGHLNDQGXWURYDJRGHµVHLHU$VWULGÀJXU
%OnE U SOXNND GHL L )XUXQHVHW , VPnGDODQH
mellom knausane dyrka dei gras som blei brukt til
vinterfôr. Dei hadde nok høy, så dei trengde ikkje
EUXNH O\QJ VRP WLOOHJJVI{U *UDVHW EOHL I¡UVW VOnWW
Figur 39. Glåphesten.
Figur 40. På Glåp hadde dei stor frukthage med
epler, plommer, solbær og rips.
)LJXU$VWULG.QXWVHQHUGRWWHUWLO$JQHVRJ/DUV9DOODQG+RYDUIHPnUGnGHLÁ\WWDWLO5RPVD1REXUKRSn
Bjoa. Foto: AL.
33
med ljå, men seinare fekk dei slåmaskin. Hesten
drog. I skogen hadde dei nok ved og dei brukte spon
frå naustet til å tenne med. Dei hadde ikkje straum,
så komfyren på kjøkkenet blei også fyrt med ved.
Då kua glei ned i grøfta
Mykje av tida gjekk med til gardsarbeidet, og
ikkje so lite nydyrking. Det var eit slitsamt
arbeid med all tungvindt grøftegraving so
me bodno ofte måtte vere med på. Eg hugsar
endå kor tunge bøttene med myrmold var då
me hala dei opp på veitekanten og bar dei
vekk. Ei bøtte mona lite so det blei mange av
dei. Detta va ei storveite so hadde lege alt
for lenge open. Eg hugsa at ei kyr glei nedi
ein gong og det blei eit basketak før ho blei
EHUJDRSSDWW0HQGHWEOHLGnHLQÀQnNHUWLO
VOXWWEnGHIRUSRWHWHURJJU¡QVDNHURJXJUDV
Eg hugsar mor låg i ugrasåkeren so mange
kveldsstunder, ofte etter ein slitsam dag med
gardsarbeidet.
Astrid Knutsen, Innbjoa
$VWULG JMHNN Sn VNXOH Sn 6WRUH 5RPVD RJ ERUQD
rodde dit på eiga hand. Når dei skulle handle, måtte
dei ro til Skjersvik. Dei hadde god kontakt med
IROND Sn GHW DQGUH EUXNHW Sn /LWOH 5RPVD 0DWUH
(Kjøkkenvik), der det var 18 born. ”Me lånte hos
kvarandre det me trong”, fortel Astrid. Mor til Astrid
GURJ RIWH Sn VM¡HQ DOHLQH IRU n ÀVNH IRU IDUHQ YDU
RSSWDWWLQDXVWHW'HLnWP\NMHÀVNNM¡WYDUGHWEHUUH
på søndagar. ”Alt va godt, me åt alt me fekk”, fortel
$VWULG'n$VWULGWHQWHSn%MRDURGGHGHLRIWHKHLP
WLO5RPVDRPNYHOGDQHµ0HKDUPDQJHJRGHPLQ
QHUIUn5RPVDGHWKDUPHµVHLHUKR/DUV9DOODQG
G¡\GGHSn5RPVDLnUJDPPDOÀJXU
Dottera Signe hjelpte mora då ho blei aleine. Agnes,
HQNDÁ\WWHVHLQDUHWLO6WRUG
Kjøkenvik, Litle Romsa
Kjøkenvik ligg på den sørvestre delen av Litle
5RPVD RJ YDU HLQ KXVPDQQVSODVV XQGHU KHLPH
EUXNHW,Á\WWHKXVPDQQ3HGHU1LOVHQRJNRQD
)LJXU/DUV9DOODQGG¡\GGHL+HUHUJUDY
følgjet samla ved kista utanfor huset på Glåp. I tillegg
til familien ser me mange andre Romsafolk. På Romsa
kjende alle alle og dei hjelpte kvarandre i sorg og
glede.
og to born til Kjøkenvik. Mens familien budde på
Kjøkenvik, fekk dei sju ungar til. Folketeljinga av
IRUWHO DW IDPLOLHQ Gn IUDPOHLV EXGGH Sn KXV
mannsplassen, no saman med ein son og ei dotter.
3nEUXNHWKDGGHGHLWRN\URJVDXHURJGHLVnGGH
HLW¡QQHKDYUHRJVHWWH¼W¡QQHSRWHWHU3nGHQ
tida låg Kjøkenvik som nemnt under heimebruket,
der Lars Helgesen då sat som eigar (sjå s. 16).
3HGHU RJ IDPLOLHQ EXGGH IUDPOHLV Sn .M¡NHQYLN L
6DPDQPHG3HGHURJNRQDEXGGHWRKHLPH
YHUDQGHG¡WUHEHJJHXJLIWHLHLQDOGHUDYRJnU
<QJVWH GRWWHUD µKMHOSHU VLQ )DGHU PHG -RUGEUXJHWµ
og eldste dottera var ”Skredderpige”. Mor deira var
visstnok lam og det gjorde nok ikkje livet på det
vesle bruket lettare. Dei hadde ei ku, eitt ungdyr og
20 sauer. Dei eigde 12 av sauene, mens åtte høyrte
WLOKHLPHEUXNHW,nNHUHQVnGGHGHL¼W¡QQHKDYUH
og dei sette ei tønne poteter. Det var omtrent like
mange dyr og like stor åker som ti år tidlegare.
3HGHUG¡\GGHLRJXWSnKDXVWHQVDPHnUHWYDU
GHWDXNVMRQHWWHUµIDWWLJOHP3HGHU1LOVHQRYHUKXVH
og løsøre”. Lars Helgesen, som då eigde heime
bruket (som Kjøkenvik låg under), var ingen ungdom
lenger, men han møtte fram på auksjonen og fremja
krava sine. Han krov at avlinga av høy, halm og
poteter måtte seljast på plasset ”saa gjødselen
kommer dette til gode”. Det meinte dei frammøtte
var eit rimeleg krav. Før auksjonen starta, blei det
GHUIRUVHPMHRPDW/DUVVNXOOHInE\¡UHSHU
NJK¡\RJ¡UHSHUNJKDOPRJ/DUVIHNNGHW
som han ville. Han fekk også kjøpe vedomnen, men
GHQVNXOOHGRWWHUDWLO3HGHUInEUXNHWLOYnUHQHWWHU
6WRYHKXVHW EOHL VHOW RJ VHLQDUH Á\WWD WLO .MHOODVYLN
og eldhuset gjekk til Vaka. Løa med høy og halm
EOHLNM¡SWDYVYLJHUVRQWLO/DUV,VDN35RPV¡KDQ
som no dreiv heimebruket som Kjøkenvik låg under
VMnV/¡DEOHLVWnDQGHRJ,VDNIHNNWLOJDQJ
SnNJK¡\RJNJKDOP
,EOHL.M¡NHQYLNVNLOWIUnKHLPHEUXNHWRJEOHL
VM¡OYHLJDQGHEUXNÀJXU.M¡SDUHQYDU-RKDQQHV
Jensson Matre frå Indre Matre. Han og kona Olina
$QGUHDKDGGHERUQVMXJXWDURJWLMHQWHU)DPLOLHQ
Á\WWDWLO.M¡NHQYLNLRJGHLEXGGHGHUWLO
ÀJXU(WWHUGHLVLVWHEUXNDUDQHEOLU.M¡NHQYLN
også kalla Matrebruket. Me må tru at det kunne vere
vanskeleg å brødfø ein så stor familie, men etter
NYDUW VRP ERUQD YRNV YDU GHL ÁLQNH n KMHOSH WLO
)LJXU)DPLOLHQ0DWUHSn.M¡NHQYLNKDGGH
born. Her er nokre av dei og borneborna samla
utanfor huset.
)LJXU.M¡NHQYLN*UDQHQHVRPEOHLSODQWDLLQQPDUNDLEOHLWDWWQHGLIRUnRSQHODQGVNDSHWRSS
igjen. Foto: AL.
-RKDQQHV GUHLY PHG ÀVNH VRP DWWnWQ ULQJ RJ KDQ
EOHLUHNQDVRPHLQÁLQNPXUDURJDUEHLGVNDU,
Á\WWHIDPLOLHQWLO6WRUG+XVDVWnUIUDPOHLVRJEOLU
brukte av Vassnes velforening.
Todløy
Det er i dag ikkje lett å skjøne at det har vore fast
busetnad på Todløy, men det var det, både på vest
sida og austsida, og dei to husmannsplassane hadde
kvar sitt namn: Skarvaberg (vestre delen) og Tolløy
(austre delen). Skarvaberg låg under heimebruket,
PHQV7ROO¡\K¡\UWHWLOKRYXGEUXNHWPHG*OnS'HL
to delane av øya er skilde med ein steingard som
framleis er godt synleg under dei tette granene.
Tufter etter dei to husmannsplassane er framleis
V\QOHJHVMnÀJXU8WRYHUWDOHWHUGHWQHPQW
ÁHLUH KXVPHQQ Sn 7RGO¡\ VnOHLV 6MXU 7M UDQGVRQ
IUnVHLQDUH6MXU/DUVVRQNMHQWVRP
µ6MXU 0D·Qµ 3HGHU 1LOVVRQ KXVPDQQ Sn 6NDUYD
EHUJRJ+HOJH3HGHUVRQKXVPDQQSn6NDUYDEHUJ
,EXGGHKXVPDQQHQ6MXU/DUVHQNRQD%ULWDRJ
sonen Lars, som då var 18 år, på den austre delen av
7RGO¡\XQGHU*OnS'HLKDGGHLNNMHKXVG\UHOOHU
nNHUL)RONHWHOMLQJDLIRUWHODW/DUVµDU
beider Stoler”. Det kan ikkje ha vore enkelt å bu på
7RGO¡\ RJ IDPLOLHQ µXQGHUVW¡WWHV RPNULQJ KDOY
GHOHQDI)DWWLJYHVHQHWµ'HLKDGGHHLNXRJVDXHU
RJ nNHU GHU GHL VnGGH ¼ W¡QQH KDYUH RJ VHWWH HL
tønne poteter. Det er utruleg at det var plass til hus
dyr og åker på Tolløy, men sauene gjekk nok på
beite i Haugsfjellet store delar av året. Truleg høyrte
QRNUHDYGHLWLO*OnSVRP7ROO¡\GnOnJXQGHURJ
då dei ikkje var til fjells, kan det vel hende at i alle
IDOO *OnSVDXHQH JMHNN Sn EHLWH Sn /LWOH 5RPVD
men det kan me ikkje vite sikkert.
,ÁHLUHnUEXGGH*XQKLOG7RUVVRQ5RPVDRJEURUHQ
$PXQG7RUVVRQ5RPVDLHLVWRYHSn6NDUYDEHUJ+R
Á\WWH VHLQDUH WLO ,QQEMRD GHU KR SUDNWLVHUWH VRP
VNUHGGDU,KDGGHKXVPDQQ6MXU-RKDQQHVHQPHG
familie tilhald på Skarvaberg. Sjur og kona Astri
KDGGHLHLQVRQSnnURJHLGRWWHUSnnU,
tillegg hadde dei to andre born som ikkje budde
KHLPH7UHDYGHLÀUHERUQHÁ\WWDWLO$PHULNDL
RJ)DPLOLHQSn6NDUYDEHUJKDGGHHLNXRJ
VDXHU 'HL KDGGH RJVn nNHU RJ GHU VnGGH GHL ¼
36
W¡QQHKDYUHRJVHWWHHLW¡QQHSRWHWHU'HWHUYDQVNH
leg å skjøne at det kunne vere husdyr og åker på
Skarvaberg som på Tolløy, men det var nok slik.
Sauene gjekk i Haugsfjellet om sommaren, men kua
KDGGH GHL WUXOHJ Sn 6NDUYDEHUJ KHLOH nUHW cNHUHQ
OnJLHLODQJVPDOGDORPODJPV¡UIRUGHWYHVOH
SODVVHWKXVHW+DQYDURPODJPEUHLRJ
m lang. I dag står granskogen mørk og tett og skjuler
alle gamle kulturspor.
Skottehandel og eksport av
tømmer – tollstasjon på Todløy?
3nRJWDOHWGUHLYVNRWWDQHPHGXWVWUHNW
handel med tømmer og anna på norskekysten og dei
KDGGHRJVnNRQWDNWPHG5RPVDIRONHW,OHQVUHNQH
skapen frå 1610 er Tollesund nemnt som lasteplass
IRU VNRWVNH VNLS VDPDQ PHG DQGUH XWVNLSLQJV
KDPQHU L 6XQQKRUGODQG VRP 8WEMRD )MHOEHUJ
Skånevik og Eldøy på Stord. Namnet Tollesund har
YRUHNRSODWLO7RGO¡\Sn5RPVDPHQNDQGHWWHYHUH
ULNWLJ"9DU GHW WROOVWDVMRQ Sn 5RPVD Sn WDOHW
eller viser namna Todløy og Tollesund til noko heilt
anna?
)Un JDPPDOW KDU 5RPVD KDWW IXUXVNRJ ÀJXU PHQYDUGHWW¡PPHUIUn5RPVDVRPEOHLHNVSRUWHUW
frå Tollesund? I første omgang er det ikkje naturleg
å tru at dette kan stemme, då i alle fall ein del av
W¡PPHUHWYDUVDJGW¡PPHU3ODQNDURJERUGPnWWH
VDJDVWRJSnWDOHWVDJGHGHLW¡PPHUPHGRSS
JDQJVVDJHU RJ GHVVH YDU YDVVGUHYQH RJ OnJ YHG
NUDIWLJHIRVVHIDOO6OLNHÀQVWLNNMHSn5RPVD0DQJH
DYVDJHQHYDUQRNRJVnÁDXPVDJHUVRPOnJWLOPLQGUH
bekkar, men det er vanskeleg å tru at det var slike
EHNNDU Sn 5RPVD RJ VS¡UVPnOHW HU Gn RP KLVWRULD
RP WROOVWDVMRQ Sn 5RPVD EHUUH HU IDQWDVL" )RU n
kunne svare på dette må me leite etter kjelder som
kan hjelpe oss.
2SSNM¡SDUDQH NM¡SWH RIWH W¡PPHU IUn ÁHLUH OHYH
randørar og frå gardane i nærleiken av lasteplassane
Á¡WDRJI¡UGHIRONW¡PPHURJGHWGHLKDGGHnVHOJMH
Mesteparten var rundtømmer, helst furu, men også
bjelkar, taksperrer, anna rundved og sagbord.
5RPVDIRONHWYDULQLWLDWLYULNHIRONRJGHLVHWWHRSS
VDJSn+DXJHSnIDVWODQGHW$QGHUV5RPVDVNDWWD
)LJXU8QJIXUXVNRJYHG-RQVRNKDXJHQ6NRJHQIRUVYDQQIUn5RPVDXQGHUVNRWWHKDQGHOHQSnWDOHW6LD
KLQGUDKXVG\UEHLWHDWVNRJHQLNNMHYRNVIUDPLJMHQI¡ULQ\DUHWLG)RWR$/
soleis for ei sag i 1603 og i 1611 var enka hans eigar
av saga.
Dersom det er riktig at skottane lasta tømmer på
5RPVD EXUGH GHW YRUH I\VLVNH VSRU n ÀQQH WG
EDOODVWVWHLQ 'HWWH HU VWHLQ VRP VHJOVNXWHQH PnWWH
lastast med for å betre balansen. Skutene tok om bord
ballast når dei skulle segle frå ei hamn til ei anna utan
større last, og ballasten blei dumpa på land eller i
sjøen før dei tok last om bord. Ofte var det faste plas
sar som blei nytta til slikt, slik at skipperen visste kor
GHWYDUEDOODVWnÀQQHRPKDQWUHQJGHGHW'HLVWRUH
PHQJGHQHDYVWHLQODQJVVWUHQGHQHL*DPOHKDPQKDU
fått folk til å tru at dette er ballaststein, men det er
LNNMHULNWLJ6WHLQHQLVWUDQGNDQWHQL*DPOHKDPQHU
vanleg rullestein som naturen har lagt på plass og har
ingen ting med ballast å gjere.
)RUnXQGHUV¡NHRPGHWYDUEDOODVWVWHLQSnERWQHQL
*DPOHKDPQ G\NND PDULQDUNHRORJDU IUn 6WDYDQJHU
VM¡IDUWVPXVHXPÁHLUHVWDGHUSn5RPVDRJGHLIDQW
P\NMH EDOODVWVWHLQ EnGH L *DPOHKDPQ RJ YHG
+HU¡\YDGHW EnGH ÁLQWVWHLQ RJ WHJO , *DPOHKDPQ
ligg ballasta godt ute i bukta, litt mot nordaust, og
han blei truleg dumpa når båtane låg for anker der.
Ved Herøyvadet ligg ballasta nærare land og steinen
HU WUXOHJ GXPSD PHQV VNXWHQH OnJ IRU NDL GHU 3n
land kan ein sjå restane etter eit kaianlegg med
IXQGDPHQWIRUHLWVM¡KXV3nGHQDQGUHVLGDDYEXNWD
er det festa ein ring og eit lite anker i berget.
1DPQHW /DEHUJHW Sn YHVWVLGD DY 6WRUH 5RPVD KDU
WUXOHJRJVnWLONQ\WLQJWLOW¡PPHUKDQGHOHQSn
WDOHW /DEHUJHW VNLO VHJ IUn *DPOHKDPQ RJ +HU¡\
vadet ved at det er meir vindutsett og såleis ikkje ein
spesielt god kai. Kan det vere at dei her lasta
UXQGW¡PPHU KRJG Sn 5RPVD" (L IMHUGH ODVWHKDPQ
kan ha vore sundet mellom Todløy og Nautøy (Litle
5RPVD*UXQQHQWLODWGHWYDUÁHLUHODVWHSODVVDUSn
5RPVD NDQ YHUH DW GHW WLO WLGHU NXQQH YHUH PDQJH
båtar som ikkje fekk plass samtidig, eller at dei
hadde behov for alternative hamner og kaiar alt etter
YLQGRJE¡OJMHU
)UnYHUHW DY VDJ Sn 5RPVD HU OLNHYHO HLW SDUDGRNV
PHQIRUNODULQJDNDQYHUHDW5RPVDYDURSSVDPOLQJV
plass for tømmer som var sagd på Hauge og andre
VWDGHU L GLVWULNWHW 5RPVD OLJJ PLGW L OHLD RJ YDU
VnOHLVHLWPLGWSXQNWIRUÁ¡WLQJ
3nWDOHWYDU5RPVDpLQJDUGHLGDYpLQPDQQ
,SHULRGHQnUD²nUDYDUGHW5HLQHUW6YHQV
son som eigde øygruppa og han hadde borgarskap i
6WDYDQJHU 'HUPHG KDGGH KDQ UHWWDU VRP HLQ E\
ERUJDU RJ KDQ KDGGH PHLU NRQWUROO PHG W¡PPHU
handelen enn om han berre hadde vore bonde. Det
er ingen ting i kjeldene som viser at det var tollstasjon
Sn7RGO¡\HOOHUDQGUHVWDGHUSn5RPVDVnIRUWROOLQJD
skjedde truleg på Eldøy eller andre tollstasjonar i
6XQQKRUGODQG 5RPVD YDU DOWVn HLQ ODVWHSODVV IRU
W¡PPHUKRJGSn5RPVDRJDQGUHVWDGHULGLVWULNWHW
Skottane kjøpte tømmer frå Sunnhordland, men dei
hadde også varer å selgje. Sal er kanskje ikkje alltid
rette uttrykket her, byting var nok like vanleg. Det
skottane hadde å tilby var m.a. salt, mjøl, malt, øl,
kalk, tøy, brennevin og tobakk, varer som elles var
YDQVNHOHJ n In WDN L RPNULQJ 5RPVD Sn GHQ WLGD
Handelen med skottane var omfattande og det kom
WLOnVHWWHYDULJHVSRULIRONNXOWXURJIRONHOLYL9HVW
1RUHJ6NRWWDQHKDGGHWGPHGVHJVRQJRJGDQVH
tradisjonar og det blir fortalt at spinnerokken kom
til Sunnhordland frå Skottland. Dei skotske skutene
OnJIUnQRNUHGDJDUWLOÁHLUHYHNHUYHGODVWHSODVVDQH
og mange av skutene kom igjen år etter år. Etter
kvart utvikla det seg kjennskap og venskap mellom
VNRWWDURJQRUGPHQQ6NRWVNHVWDGQDPQVRP6NRWWD
berg og liknande på Stord og Skotteholmen ved
cUYLNL9LNHE\JGRJIDPLOLHQDPQL6XQQKRUGODQG
fortel også om nærkontakt mellom skottar og nord
menn.
Skottehandelen var til nytte og glede for nokre, men
LNNMHIRUDOOH%\ERUJDUDQHL6WDYDQJHURJ%HUJHQ
hadde bygd opp rikdomane sine på handel med
distrikta, og kontakten mellom folk i distrikta og
skottane gjorde at byborgarane ikkje lenger var
aleine om handelen med viktige varer. Dei pressa
GHUIRUSnVOLNDWGHWIUnnUDEOHLLQQI¡UWNM¡S
stadsrettar for å hindre skottane sin handel med
WUHODVWRJDQGUHYDUHU,JMHNN5RPVDIRONHWVLQ
handel med tømmer mot slutten. Lensrekneskapen
viser at då var skogen i distriktet hogt ut: ”Eier er kgl.
0D\HVWHWPHG%¡[HO,QJHQOXQGHUXGHQXGKXJJHQ
38
6FKDXIIµ6NDWWHPDWULNNHOHQDYIRUWHOOLNHYHO
DW 5RPVD Gn KDGGH µEMHONHU VSHUUH VDPW YHH DW
VHOMHµVn5HLQHUW6YHQVRQKDGGHQRNODWWOLWWVNRJVWn
igjen.
Det var ikkje berre skottehandelen som bidrog til
DYVNRJLQJDSn5RPVDRJGHURPNULQJ(LYLNWLJWHN
QRORJLVN I¡UHVHWQDG YDU LQQI¡ULQJD DY RSSJDQJV
VDJHQHSnWDOHWRJGHLRPIDWWDQGHE\EUDQQDQH
VRP KHUMD %HUJHQ IUn WLG WLO DQQD 'HWWH JMRUGH DW
skogen forsvann frå det meste av Vestlandet, ikkje
PLQVWL6XQQKRUGODQGRJL+DUGDQJHU,%HUJHQYDU
GHWVnOHLVVW¡UUHE\EUDQQDUL
RJ0HOORPDQQDHWWHU
brannen i 1623 blei mangelen på tømmer nokså
prekær. For å bøte på dette blei det innført forbod
PRWHNVSRUWDYW¡PPHULKHLOH%HUJHQKXVOHQLWUHnU
2JVn HWWHU GHL VWRUH EUDQQDQH Sn VOXWWHQ DY talet blei det innført forbod mot eksport av tømmer
RJDQQDE\JJHPDWHULDOHLRPUnGHWPHOORP%HUJHQ
og Mosterhamn. Forboda kan ikkje ha vore spesielt
effektive for lensrekneskapen viser at det meste av
VNRJHQYDUYHNNHSnVOXWWHQDYWDOHWEnGHIUn
5RPVDRJUHVWHQDYGLVWULNWHW
Jordbruk og beite
)RONHW Sn 5RPVD KDU WLO DOOH WLGHU GULYH PHG MRUG
bruk og husdyrhald. Det historiske kjeldematerialet
fortel at dei hadde eit allsidig husdyrhald, med stor
IHVDXRJJULVRJSnWDOHWKDGGHGHLWRVW¡UVWH
bruka hest. Seinare fekk også nokre av dei andre
EUXND KHVW '\UD JMHNN Sn EHLWH Sn 5RPVD PHQ
kjeldene fortel at bøndene ofte berre hadde beite til
KDOYHEXVNDSHQ'HUIRUKDGGHIRONSn5RPVDEHLWH
rett i Haugsfjellet på Haugsgjerdet (fastlandet). I ei
WLGKDGGHGHLYLVVWQRNRJVnVHWHUGHU5RPVDVW¡OV
EXHQHPHQIUnWDOHWYDUGHWEHUUHVDXHQHVRP
blei sendt til fjells om sommaren. Dyra blei frakta
IUn5RPVDWLO,QQEMRDPHGUREnW6DXHQHYLVVWHQnU
dei skulle til fjells, og dei hoppa om bord i robåten
sjølv. Sauene var i fjellet heile sommaren og om
hausten gjekk dei ned igjen av seg sjølve og sto å
YHQWDLIM¡UDSnnEOLKHQWDKHLPWLO5RPVD
%HLWHQHSn5RPVDPnKDYRUHDYJRGNYDOLWHW$OW
som ikkje var åker, dyrka eng eller natureng blei
brukt som beiter. Dette var grasmark (truleg nærast
tun og bø), lynghei (lenger vekke), opne skogsbeiter
og små strandenger. Strandengene var nok godt likt
som beiter for her fant dyra salt gras som dei likte
JRGW6OLNHVWUDQGHQJHUÀQVWUXQGWVWRUHGHODUDY¡\DQH
t.d. omkring Herøypollen og i dei andre vikene og
buktene.
-RUGEUXN RJ ÀVNH JMRUGH DW IRON Sn 5RPVD YDU
sjølvberga med det meste dei trongde av mat og
drikke. Frå åkeren fekk dei poteter, grønsaker, korn
og mjøl, frå husdyra fekk dei kjøt, mjølk, smør, ost
og ull. Av ulla spann dei garn og dei strikka til eige
EUXN)UnVM¡HQIHNNGHLÀVNVRPGHLnWIHUVNVDOWD
HOOHUW¡UND,VNRJRJNUDWWKHQWDGHLEUHQVHORJWUH
vyrke dei kunne bruke til gjerdestaur, tiljer og tresko.
VNXWHU0DQJHGURJSn1RUGODQGVÀVNHRJÀVNDVLOG
som blei salta og torsk som blei tørka på berga på
5RPVD,*ULQGDQHVYLNDKDGGHGHLWRVDOWHEXHUGHU
dei salta både vårsild og feitsild for eksport. Også
på austsida av øya skal det ha vore ei saltebu.
,3RGOHQSnQRUGVLGDDY+HU¡\GUHLYGHLHLNRUWWLG
PHG NOHNNLQJ DY ¡VWHUV RPNULQJ nUD
Østers er ein varmekjær musling og vatnet i den
JUXQQHSROOHQEOLUIRUWRSSYDUPDÀJXU'HWYDU
Harald Irgens som leigde pollen av Johannes Inge
EULJWVHQ/HLJDYDUNULnUHW
7UDGLVMRQHOWÀVNHGUHLYGHLRJVnLVM¡HQRPNULQJ¡\
ane, både til eige bruk og for sal til Ølen og Skånevik.
Fiske, salting og østers
Skulegang
'HLWRVW¡UVWHEUXNDSn5RPVDKRYXGEUXNHWRJKHLPH
bruket, var store nok til at folket som budde der
kunne ha jordbruket som hovudlevesett. Dei andre
bruka var så små at folket der, før 1832 var dei alle
husmenn og inderstar, måtte ha anna inntekt i tillegg.
'HLÁHVWHDYPHQQHQHKDGGHDUEHLGSnVM¡HQVRP
matrosar eller skipperar, på eigne aller andre sine
Omgangsskule var vanleg i landet frå omkring
RJ 5RPVD KDGGH RJVn RPJDQJVVNXOH 'HL
hadde ikkje skulehus og derfor gjekk undervisninga
I¡UH VHJ Sn JDUGDQH Sn RPJDQJ 3n 5RPVD KHOGW
RPJDQJVVNXOHQ OHQJH WLO L VWRYD WLO µJDPOD*XURµ
'HU YDU 0DWKLDV %DNNH VHLQDUH (OLDV )U¡QVGDO RJ
.QXW9DNDO UDUDU3nVNXOHQO UWHHOHYDQHnOHVHRJ
)LJXU+HU¡\EOHLVNLOGIUnKRYXGEUXNHWLRJVWHLQJDUGHQLQVWL+HU¡\YDGHWPDUNHUHUJUHQVHQHPHOORP
GHLWREUXND'HQLQGUHYHVWUHGHOHQDY+HU¡\YDGHWEOLUNDOOD3nGOHQSROOHQRJEOHLLnUDEUXNWWLO
oppdrett av østers. Foto: AL.
rekne, men det var kanskje ikkje alltid så hytt. Det
blir fortalt at dersom det var notkast etter makrell i
*ULQGDQHVYLNDVHWWHO UDUHQDYVWDGRJHLQDYGHL
eldste elevane måtte overta undervisninga. Det
JMHNNYLVVWÀQWEOHLGHWVDJW
,JMHNNGHWHOHYDULRPJDQJVVNXOHQLVWRYHQH
Sn 5RPVD$QGUH WLGHU JMHNN GHL Sn VNXOHQ L QDER
krinsane, i Nervik eller på Hauge. Då måtte dei ro til
fastlandet kvar dag og det var strevsamt til dagleg,
det kunne vere farleg i ruskevær og om veret var for
GnUOHJPnWWHXQJDQHYHUHKHLPH)UDPWLOYDU
5RPVD LJMHQ HLJHQ VNXOHNULQV PHG RPJDQJVVNXOH
men året etter var det så få elevar at elevane gjekk i
VNXOHQSn1HUYLN'HWWHYDUWXQJYLQGWRJLWUXD
GHLVMXIDPLOLDQHSn5RPVDPHGVNXOHVWUHLNRPGHL
ikkje fekk eige skulehus.
)RONHVNXOHORYDDYJMRUGHVOXWWSnRUGQLQJDPHG
RPJDQJVVNXODUL1RUHJPHQSn5RPVDWRNRPJDQJV
VNXOHQ VOXWW L 'n EOHL ¡\DQH HLJHQ VNXOHNULQV
PHGHLJHVNXOHKXVÀJXURJ'HWYDUGHW
JDPOHVNXOHKXVHWL‘OHQVYnJVRPEOHLÁ\WWDGHULIUn
'HWEOHLSODVVHUWL1DXVWYLNDSn6WRUH5RPVDRJGHU
VWR GHW WLO RPNULQJ Gn 5RPVD EOHL VHOW +XVHW
EOHLGnUHYHRJVHWWRSSLJMHQSn*ULQGDQHVIRUnEOL
EUXNW VRP K\WWH GHQ VnNDOOD µ3URIHVVRUK\WWDµ HWWHU
SURIHVVRU7ROOHI5XGHQVMnV+\WWDHUQRHLJGDY
)LJXU/ UDURJVNXOHERUQ
6WDWVNRJRJEOLUGLVSRQHUWDY%MRDEnWODJVRPRJVn
har stått for oppussing. I Naustvika er tuftene etter
skulehuset, utedoen og
den gamle brønnen ennå
godt synlege. Skulehuset
Sn 5RPVD YDU L EUXN WLO
GnWDOHWSnERUQ
var blitt så lågt at ordninga
med eigen skulekrins på
5RPVDWRNVOXWW6NXOHKX
set var ikkje berre skule,
men fungerte også av og Figur 49. Lærar Hilda
til som forsamlingshus. No Lunde.
)LJXU/ UDU+LOGD/XQGHPHGHLQÁRNNVNXOHERUQXWDQIRUVNXOHKXVHW
og då kom det emissærar på besøk og då samla
5RPVDIRONHWVHJLVNXOHKXVHWµ'HWYDHLQRSSOHYHOVH
å vere med å synge”, fortel ei som framleis minnest,
µVnIUDPP¡WHWYDJRGWµÀJXU
ingssteinen. Før kaien kom, måtte rutebåten bordast
XWHLIMRUGHQ$YGHLEnWDQHVRPNRPWLO5RPVDYDU
µ7\VQHVµRJµ*UDQYLQµÀJXU1nUEnWHQNRP
P¡WWHVWDOOHSnNDLHQGHWYDUVWRUKHQGHIRU5RPVD
Figur 50. Romsafolk samla utanfor skulehuset. Frå venstre Katrine Vinje, Kari Haukeland, ukjent gut, Arne
Haukeland, Reinert Romsa. Framme frå venstre: ukjent, Malvin Haukeland, Ida Haukeland, Olav Vinje, Andreas
Vinje og Johan Vinje. Frå høgre: ukjent jente, Magnus Seed, Olga Vinje. Dei andre er ukjende.
,EOHL$UQH+DXNHODQGRJ6LJYDOG5RPVDVHWW
til å ha tilsyn med skulehuset. Det kunne brukast til
”oppbyggelege møte”, men ikkje til private arrange
ment.
IRONHW%nWHQNRPPHGSRVWPM¡OVHPHQWRJDOWGHL
KDGGHEUXNIRU)Un5RPVDJMHNNGHWG\UVRPVNXOOH
WLOVODNWHULHWEHLQYHGVRPVNXOOHWLO%HUJHQRJDQQD
Sjøsamband, rutebåt og
dampskipskai
)RU IRONHW Sn 5RPVD YDU VM¡HQ YHJHQ RJ UREnWHQ
transportmiddelet. Skulle dei til handelsmannen, til
N\UNMDLJUDYIHUGWLONRQÀUPDQWI¡UHEXLQJMRUGPRU
HOOHUWLOOHJHEUXNWHGHLUREnWHQÀJXU%MRDIMRUGHQ
kan ofte vere verhard og om hausten og vinteren
kunne turen over fjorden vere strid. Det var derfor
HLWVWRUWIUDPVWHJGn5RPVDLnUDIHNNIDVWDQ
O¡SDYUXWHEnWHLQJRQJLYHND.DLHQOnJLQVWL%UDWWH
VW¡YnJHQSnQRUGVLGDDY6WRUH5RPVDÀJXURJ
5XWHEnWHQNRPPHGSRVWRJYDUHURJIUDPOHLV
står bua der på kaien saman med den store fortøy
Figur 51. Ørevikfolket i gravferda til Reinert Romsa
i 1940. Frå venstre: Sigvald, Johannes (ståande),
Berta, Nils Johan og Gurina.
Figur 52. Då dampbåten kom, samla Romsafolk seg
på kaien.
Det var mykje liv på kaien når båten kom og for
ungjentene var dette også eit godt høve til å treffe
DOOH5RPVDJXWDQHµ'HWYDNMHNNHNDUDUµIRUWHOHL
av dei med eit smil om munnen og eit lurt glimt i
DXJD$YRJWLONXQQH5RPVDIRONHWWDVHJHLQWXUWLO
E\HQRJGDPSEnWHQEUXNWHHLWSDUGDJDUWLO%HUJHQ
Han gjekk innom Fjellberg, Arnavik og mange stader.
µ0HKDGGHPDWPHRVVµIRUWHO2OJD/LOOLDQ%HUJHQVHQ
(frå Haukelandsgarden), ”og det va då me begynte å
få smak på byen.”
Figur 53. Romsa-ungar på dampskipskaien, frå
YHQVWUH.ULVWL9DOODQG-XGLWK0DWUH/LOO\0DWUH
Signe Valland, Berta Romsa, Lillian Haukeland,
Einar Valland og Andreas Vinje. I bakgrunnen til
venstre kan me skimte Sigvald i robåten.
(far og son) hadde ansvaret for posten som dei henta
Sn +DXJVJMHUGHW Sn %MRD .RQUDG KDGGH O¡Q VRP
poststyrar på 100 kr i året, seinare auka det til 300 kr
LnUHW,nUDEHJ\QWHIRONnÁ\WWHIUn5RPVDRJ
SRVWPHQJGHQH PLQND , EOHL SRVWRSQHULHW
GHJUDGHUWWLOEUHYKXVRJGHWEOHLODJWQHGLGn
GHLVLVWHÁ\WWDIUn¡\D
Figur 54. DS Granvin var ein av dampskipa som gjekk
på Romsa. Her ligg han for kai på Haugsgjerdet.
Post og telefon
5RPVDKDGGHEUHYKXVIUnRJGHWEOHLRSSJUDGHUW
WLO SRVWRSQHUL L ÀJXU 'n KDGGH 5RPVD
RJVnVLWWHLJHVWHPSHO$UQHRJ.RQUDG+DXNHODQG
Figur 55. Romsa fekk brevhus i 1935 og det blei
oppgradert til postopneri i 1946. I 1959 blei det igjen
endra til brevhus og det blei lagt ned året etter då
GHLVLVWHÁ\WWDIUn5RPVD)UnYHQVWUHVHUPH(LQDU
Valland, Konrad Haukeland (som hadde ansvar for
postopneriet saman med faren) og Kari Haukeland
(mor til Konrad).
5RPVDIHNNWHOHIRQVDPEDQGLRJVHQWUDOHQYDU
SODVVHUWL+DXNHGDOVWXQHW'HWYDURJVnWDOHRPHOHN
WULVLWHW PHQ 5RPVDIRONHW PnWWH YHOMH RP GHL YLOOH
ha telefon eller strøm og dei valde telefon.
Emigrasjon
Med unnatak av hovudbruket og heimebruket var
EUXNDSn5RPVDVPn0HGXQQDWDNDY‘UHYLNYDU
alle dei andre husmannsplassar og jamvel om desse
kunne gå frå far til son, høyrde jorda til garden
bruket låg under. Familiane hadde mange born, på
.M¡NHQYLN KDGGH GHL ERUQ RJ EHUUH HLQ DY GHL
kunne overta bruket etter foreldra. Etter oppdelinga
LRJYDUEUXNDVnVPnDWGHLNQDSWNXQQH
delast meir opp og syskena som ikkje overtok
JDUGHQPnWWHÀQQHVHJDQQDDUEHLG'HUPHGPnWWH
GHLÁ\WWHIUn5RPVD0DQJHÁ\WWHWLODQGUHGHODUDY
Sunnhordland eller andre delar av landet, men
PDQJH GURJ RJVn WLO 86$ , O¡SHW DY WDOHW
HPLJUHUWH SHUVRQDU IUn 5RPVD WLO$PHULND 'HL
ÁHVWHYDUXQJHPHQQPHQRJVnXQJMHQWHUGURJDY
JDUGH,Á\WWDWRKHLOHIDPLOLDUPHGWLOVDPDQ
nWWHSHUVRQDUWLO86$,Á\WWDKHLOHIDPLOLHQSn
*OnSWLO$PHULNDRJLÁ\WWDQHVWHIDPLOLHRJVn
GHL IUn *OnS HWWHU +XVPHQQ RJ DQGUH IUn 5RPVD
VRPÁ\WWDWLO$PHULNDYDULNNMHDOHLQH)Un)MHOEHUJ
herad emigrerte 1213 personar til Amerika i perioden
,SHULRGHQGURJKHLOH
nordmenn til Amerika, i ein periode då det budde
PHOORP PLOOLRQDU PHQQHVNH L ODQGHW 'HL
viktigaste grunnane til at dei drog var mangel på
jord i heimlandet, håp om gode jobbar, nok mat og
gratis jord der dei kom.
)UnÁ\WWLQJ
6nOHQJHMRUGEUXNRJÀVNHYDUGRPLQHUDQGHQ ULQJV
YHJDULODQGHWNXQQHIRONOLNHJMHUQHEXSn5RPVD
som andre stader. Dessutan var sjøen viktigaste
WUDQVSRUWOLQDRJ5RPVDOnJJRGWSODVVHUWPLGWLOHLD
Det var derfor ikkje tilfeldig at både lensmann og
SUHVW KDGGH WLOKDOG KHU L VL WLG 8WRYHU WDOHW
EHJ\QWHXQJGRPDQHnÁ\WWHXWLVW¡UUHJUDGHQQI¡U
/LYHW Sn 5RPVD YDU WXQJYLQGW RJ VWUHYVDPW 8QJ
domane såg seg om etter anna arbeid, og ville ta del
i det dei oppfatta som framskritt og velstandsut
YLNOLQJ XWDQIRU GHQ LVROHUWH YHUGD VRP 5RPVD Sn
mange måtar hadde vore. Dermed sat dei gamle
LJMHQSn5RPVDGHWVNMHGGHHLIRUJXEELQJ'nGHL
gamle blei pensjonistar, var det ingen unge som sto
klar til å ta over og epoken med fast busetting var i
IHUGPHGnWDVOXWW'n6NRJEUXNHWVRJ6NRJLQGX
striens Forskningsforening kom med tilbodet om å
NM¡SH5RPVDSnVOXWWHQDYWDOHWWDNNDQHVWHQ
DOOHJUXQQHLJDUDQHMDÀJXU0DQJHDYGHLKDGGH
V¡QHU RJ G¡WUH DQGUH VWDGHU L GLVWULNWHW Sn %MRD
6WRUG RJ DQGUH VWDGHU RJ YHG n Á\WWH IUn 5RPVD
kom dei nærare familie og vener. Den einaste som
LNNMH YLOOH Á\WWH YDU *XUR Sn KRYXGEUXNHW KR YDU
bornlaus og svaksynt og kjende ikkje noko anna
YHUGHQQ5RPVDRJKRKDGGHLNNMHQRNRQnÁ\WWHWLO
+REXGGHDOHLQHSn5RPVDWLOKRG¡\GGHPDUV
RPODJnUJDPPDO
Frå frøplantasje til granørken
, NM¡SWH 6NRJEUXNHWV RJ 6NRJLQGXVWULHQV
)RUVNQLQJVUnG5RPVD¡\DQHIRUNU'HLVRP
selde var dei private grunneigarane som fram til då
KDGGHEXGGSn5RPVD)¡UHPnOHWYDUnSODQWHJUDQ
som skulle forsyne planteskulane i landet med frø,
RJGHLI¡UVWHJUDQSODQWDQHNRPLMRUGDDOWL
(WWHURSSNM¡SHWEOHL5RPVDVQDUWYLGHNMHQWLVNRJ
NUHWVDU RJ Gn GHW QDVMRQDOH 3ODQWHVNXOHNXUVHW EOHL
KDOGHL(WQHLEOHLGHWDUUDQJHUWWXUPHGEnWWLO
5RPVD$OGULKDGGHGHWYRUHVDPODVnPDQJHELODUL
Skjærsvik som den dagen, og det kom folk og bilar
frå alle kantar av landet. Med båtane ”Jeppa” og
µ.RQJODµIUn‘OHQRJ(WQHJMHNNWXUHQRYHU%MRD
fjorden. Initiativtakarane orienterte om arbeidet
som var gjort og om kva dei venta av framtida.
6YHQVNHRJÀQVNHJMHVWHUODRJVnPHUNHWLOHLWWUHVODJ
dei ikkje kjende frå heimlanda, kristtorn, og dei
fekk informasjon om korleis sorten var nytta og selt
pyntegrønt til jul.
*XOD 7LGHQG NXQQH IRUWHOMH DW µOHQJH
varer det ikkje før Vestlandet er meir enn sjølvberga
med skogsfrø.” Leiar for prosjektet var professor
7ROOHI 5XGHQ YHG 'HW QRUVNH VNRJIRUV¡NVYHVHQ
(seinare Norsk institutt for skogforskning, NISK).
6DPDQPHGVHJKDGGHKDQVW\UDUHQIRU(WQHSODQWH
VNXOH0DUWLQ%DUNYHGVRPKDGGHGHWGDJOHJHDQ
VYDUHWRJIRUV¡NVOHLDU5HLGDU7XWWXUHQ3ODQHQYDUn
)LJXU9DOODQGIRONÁ\WWDUIUn*OnS
EUXNH PnO WLO IU¡SODQWDVMDQH 5RPVD K¡YGH
XYDQOHJ JRGW WLO IRUV¡N RJ IU¡DYO PHLQWH 5XGHQ
fordi øyane var utilgjengelege for uvedkommande
og fordi den lange sommaren gjorde at dei kunne
drive med poting eit par månader lenger kvart år
HQQSn$XVWODQGHW)U¡DYOVSODQWDVMHQSn5RPVDYDU
den største i landet og ekspertane venta seg mykje
av aktiviteten, ikkje minst fordi voksterlivet på øy
ane var spesielt grøderikt. Håpet var at dei første
IU¡DNXQQHOHYHUDVWIUn5RPVDHWWHUnUYRQD
leg med ein produksjon på 2 kg frø per dekar, eller
YHONJIU¡SHUnU3nSODQWHVNXODQHIHNNHLQWLO
YDQOHJ SODQWHU IRU NYDU NLOR IU¡ PHQ Sn
5RPVD KDGGH GHL KnS RP n NXQQH GREOH WDOHW Sn
planter pr kilo frø.
,HLWRSSVODJL%HUJHQV7LGHQGHIRUWDOGH
IRUV¡NVOHLDU5HLGDU7XWWXUHQDWUHVXOWDWDIUnIU¡IRU
V¡ND Sn 5RPVD LNNMH YLOOH EOL NMHQW I¡U HWWHU ÁHLUH
PDQQVDOGUDU$OW HWWHU nU YDU DOWVn WDQNDQH RP
kva tid ein kunne hauste resultata av investeringane
Sn5RPVDNUDIWLJQHGMXVWHUWH-DPYHORPGHLIUDP
leis var optimistar, var dei redde for at klimaet
kunne vere for fuktig, spesielt i blomstringstida for
JUDQ,KDGGHGHLSODQWDGHNDUPHGRPODJ
SODQWHUDYQRUVNJUDQ'HLI¡UVWHJUDQHQHVRP
blei planta skulle ikkje brukast til frøproduksjon,
men som vertsplanter for poting av greiner frå eldre
WUH'HUPHGNXQQHHLQInEO¡PLQJRJIU¡DOWHWWHU
nUHWWHUSRWLQJnUHWWHUDWJUXQQVWDPPDEOHLVHWW
i jorda. Dei første frøa blei sådde ut for å bli nye
planter og etter kvart som desse voks fram, tok dei
ut dei med dårlege eigenskapar. Dei beste plantene
EOHLWDWWYDUHSnIRUYLGDUHNU\VQLQJVIRUV¡N,
SRWD GHL WUH RJ nUHW HWWHU KHLOH cWWH
mann var med på dette arbeidet.
'nJUDQSODQWLQJDSn5RPVDYDUIHUGLJYDUVHQWUDOH
GHODUDYDOOHWUH¡\DQHWLOSODQWDWLOVDPDQRPODJ
GHNDU 0HVW WLOSODQWD YDU 6WRUH 5RPVD IUn
6¡ULQJGDOHQ KHLOW L DXVW YLD QHVHW PHOORP *DPOH
KDPQ RJ %UDWWHVW¡YnJHQ PLGWUH GHODU DY ¡\D YLD
Stølshaugen og sørover mot Herøysundet, sentrale
delar av Herøy, og endeleg på det nordvestre neset
PHOORP‘UHYLNRJ%OnVHQERUJ3n/LWOH5RPVDYDU
det tilplanta i tre hovudfelt, på Furuneset (i nord), på
LQQPDUNDRPNULQJ*ORSRJLYHVWPHOORP.M¡NHQYLN
og Hestenes. Todløya var tilplanta på dei midtre delane
RJODQJVHLVWULSHLV¡UYHVWPRW6NDUYDEHUJ3nGHQ
tida var det svært uvanleg å plante andre stader enn
LXWPDUNPHQSn5RPVDJMHNNP\NMHDYLQQPDUND
PHGRJVn'HWWHJMRUGHDWWLOWDNHWIHNNVWRUHNRQVH
kvensar etter kvart som plantasjen voks fram.
'HLVLVWHVRPEXGGHSn5RPVDNRPRIWHWLOEDNHSn
EHV¡N7UXOHJNMHQGHGHLÁHVWHGHWVRPUHWWnÁ\WWH
men likevel må det ha vore vemodig å sjå dei gamle
husa øyde og forlatte. Det må ha vore ei spesiell
kjensle å sjå dei veldyrka bøane fulle av granplanter.
*UDQSODQWLQJDQH Sn 5RPVD KDGGH VRP PnO n
forsyne planteskulane landet over med frø, først og
fremst av norsk gran. Optimismen var stor i starten
og initiativtakarane hadde stor glød for saka. Men
resultata svarte ikkje til det dei venta og forsøka
EOHL DYVOXWWD L nU HWWHU GHQ RSWLPLVWLVNH
VWDUWHQcUVDNDYDUWUXOHJDWNOLPDHWSn5RPVDYDU
for maritimt for optimal frøproduksjon hos den
grana dei brukte. Då arbeidet med poting og frø
produksjon tok slutt, stod granskogen framleis
igjen og i åra etter voks han seg høgare og tettare.
5HVXOWDWHWEOHLHLQWHWWVNRJPHGOLWHO\VRJYDUPH
ved bakken, og mange stader gjorde det at under
vegetasjonen forsvann heilt. Skogbotnen var mange
stader dekt av eit samanhengande teppe av daude
barnåler.
Kristtornskogen og stellet av han
2YHU VWRUH GHODU DY 5RPVD ÀQVW RSSVODJ DY NULVW
torn, men mest er det i to felt på den austre delen av
6WRUH5RPVD+HUVWnUNULVWWRUQHQWHWWDUHRJVW¡UUH
enn nokon stad i landet, i to felt på til saman om lag
20 dekar. Kristtornskogen er tett, mørk og kjølig
PHGOLWHXQGHUYHJHWDVMRQ%DNNHQHUPDQJHVWDGHU
GHNWDYHLWODJPHGNULVWWRUQEODGHUÀJXU
Namnet kristtorn er opphavleg eit dansk namn som
er innført til Noreg via embetsverk og skuleverk. I
dei delane av Noreg kor arten er viltveksande har
IRONKDWWDQGUHQDPQSnKDQ,+RUGDODQGRJQRUG
over er beinved det gjeldande namnet i folkeleg tale.
)LJXU.ULVWWRUQVNRJHQSn5RPVDHUGHQVW¡UVWHLVLWWVODJL1RUHJ)RWR$/