docFram i ljoset
download 
Report Transcription
Fram i ljoset
Nr. 4 – september 2015 Medlemsblad for Noregs Mållag NORSK TIDEND Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai Fram i ljoset I ei løe i Ørsta skar bonden Ivar Jonsson Barstad i 1622 inn velforma latinske bokstavar i ein stolpe. Likevel har norske historikarar insistert på at det stod skralt til med leseog skrivekunna i norske bygder på 1600-talet. I nesten førti år har Jostein Fet grave fram prov på at det ikkje stemmer. > 16–19 Vonde minne > 14–15 – Du kan tilgje, og du kan gjere det godt att, men du kan aldri gjere det om, seier forfattar Tormod Haugland. tolkar garborg > 20–21 – Me møter alle tekstane ut ifrå den tida me lever i. Dette er mi lesing, sett frå min posisjon, seier Jan Inge Sørbø. Snikinnføring > 6–7 – Å snikinnføre valfritt sidemål i Buskerud er feil i eit fylke som skrik etter nynorskkompetanse, seier Marit Aakre Tennø. Lleiarteigen Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai Utan nynorsk, ingen Oscar LLEg var nyleg på utdelinga av Anders Jahres kulturpris. Den er den største kulturprisen i Noreg, i alle fall målt etter prispengane. Fjongt var det. Utdelinga fann stad i aulaen på Universitetet i Oslo, og middagen skulle vere på Hotel Continental. Eg debuterte i smoking. LLBåde den kulturelle og økonomiske kapitalen i aulaen var påfallande. Dansarar frå operaen dansa, det vart lese lyrikk og sunge italienske ariar. Men midt i det heile kom ein kar inn og spelte hardingfele, rett nok «Rudl fra Voss», men likevel. LLSå skulle Torill Kove halde takketalen. Ho er filmskapar og har vunne Oscar for éin av filmane sine, i tillegg til å ha blitt nominert med to andre filmar. Det var ho som hadde invitert meg, ein har då band til så mange ulike folk. I talen snakka ho om kor rart det var å stå der, og å sjå sin eigen film på eit lerret som dekte til eitt av dei meste kjende måleria av Edvard Munch. LLMedan eg balanserte på ein tilsvarande indre kulturell knivsegg, fortalde Kove om at grunnen til ho byrja med film, var at ho ikkje kom inn på skulen ho ville. Ho ville byrje med byplanlegging, og hadde søkt seg til ein prestisjetung skule i Montreal. Ein skule som berre gav plass til dei beste, dei med berre gode karakterar. Det hadde Kove. Bortsett frå i norsk sidemål. Takk og farvel til den studieplassen. Akkurat då vart det varmt rundt tversoversløyfa mi, kan du seie. LLMen sidan Kove då måtte finne noko anna å halde på med, vart eit filmkurs løysinga. Ingenting i takketalen tydde på ho tykte det var eit dumt val. Så hadde det ikkje vore for obligatorisk sidemåls-undervisning, så hadde ikkje Noreg hatt ein Oscar-vinnar. LLTakk for det også, Ivar Aasen! Kjartan Helleve Norsk Tidend 4–2015 Utgjeven av Noregs Mållag 2 Avisa blir redigert etter Redaktørplakaten. Tilskrift: Lilletorget 1, 0184 OSLO Redaktør: Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no, 23 00 29 32 I redaksjonen: Hege Lothe, Erik Grov Heimeside: www.nm.no Abonnement: 250 kroner per år Utforming: Språksmia AS smia@spraksmia.no søknader Buskerud Udir skal skrive søknade Det siste året har Unge Høgre hatt ein kampanje for å få gjennom vedtak om forsøk med valfritt sidemål. I Bærum, Kristiansand, Stavanger og Tromsø har dei fått fleirtal, og søknader er sende. I Bergen gjekk det rett nok ikkje som Høgre hadde håpa, og opposisjonen fekk gjort eit omvendt vedtak, nemleg vedtak om tidleg start med sidemål. I Oslo har Unge Høgre levert inn forslag om forsøk, men det er enno ikkje handsama. Til no har Utdanningsdirektoratet avvist alle slike forsøk. Etter Oslo-forsøket har ikkje Utdanningsdirektoratet villa godkjent nye forsøk med valfritt sidemål. I 2008 la dei ei melding på nettsidene om at dei ikkje godkjende forsøk. Men det har ikkje skorta på søknader. Dei siste åra har Buskerud fylkeskommune søkt om forsøk med valfritt sidemål heile tre gonger. Me var mange som pusta letta ut då det var klart at støttepartia sytte for at det ikkje vart noka valfri sidemålsundervisning med ei ny regjering. Då Per Sandberg sa på nyheitene at Frp ikkje ville gå ut av noka regjering for nynorsken, forstod me kvar det bar. Men der ein ikkje får gjennomslag for det store politikkskiftet i språkpolitikken, kan ein tydelegvis snika seg inn bakvegen. No har Kunnskapsdepartementet sendt brev til Utdanningsdirektoratet og bede dei hjelpa fylkeskommunane. Dei ber no Utdanningsdirektoratet om å hjelpa fylkeskommunane med å skriva betre søknader. Søknadene er fyrst og fremst sende inn med ynske om å få sleppa sidemålsundervisning der marit aakre tennø Leiar i Noregs Mållag ho er nynorsk. Fleire av søknadene er så dårlege og så dårleg grunngjevne at det er klart at det vil vera svært vanskeleg å innvilga dei. Buskerud fylkeskommune har søkt om å få sleppa nynorsk heilt. Altså at elevar i vidaregåande skule korkje skal skriva eller lesa nynorsk. Dei vil fjerna nynorsk heilt frå pensum. Det må tyda at dei meiner elevar ikkje skal få høyra om store delar av den norske litteraturhistoria og at dei vil stryka ut eitt av dei to norske språka heilt frå språk- og litteraturopplæringa på studiespesialiserande liner i den vidaregåande skulen. Forsøk i skulen har heilt klart noko for seg for å søkja kunnskap om sider ved skulen og opplæringa ein vi finna meir ut av. Kunnskapsinnhenting og interesse for å finna ut noko nytt bør stå i fokus. I rundskrivet til Utdanningsdirektoratet om forsøk står det at forsøk som skal innvilgast, skal gje elevane betre undervisning. Ingen av forsøka om valfritt sidemål er slike forsøk. Dette er forsøk der intensjonen er å sleppa ein del av undervis- – Dei som står bak utgreiingane [om kommunereforma] så langt, kan aldri ha nynna «Mellom bakkar og berg ut med havet», dei har aldri høyrt om Jakob Sande og Vesle Daniel eller Simon i Støa. Dei kjenner ikkje bygdene våre, kulturen vår, veremåten vår, dialekten vår, historia vår, mangfaldet vårt og språket vårt. Johs B. Thue i Firda – Nynorsk skil mellom skåp og skap: Dei kom ut av skåpet og inn i ekteskapet. Stig Hjelmeland på Twitter «Er du trøytt og lei - stogg på Esso Skei» Esso Skei sitt slagord PaPir Glas – Lite irriterer meg meir enn når bokmeldarar må påpeike at «boken er skrevet på vakkert nynorsk». Gunnhild Øyehaug til Festspelavisa dene om valfritt sidemål DET At Utdanningsdirektoratet no skal setja seg ned med fylkeskommunane og hjelpa dei å skriva gode nok søknader, grensar til det absurde. Utdanningsdirektoratet skal altså bruka arbeidstid på å få direkte nynorskfiendtlege initiativ til å verta etande for Kunnskapsdepartementet. Og dei skal bruka arbeidstid på ein forsøksaktivitet som har blitt forsøkt fleire gonger før, i tvilsame forsøk som ikkje har synt effekt. I tilegg vil dei her innføra eit slikt forsøk på toppen av eit allereie pågåande forsøk med færre karakterar i norsk. All fornuft og kunnskap om god forsking tyder på at det er uheldig å innføra eit nytt forsøk oppå eit eksisterande, utan at det første forsøket er ferdig evaluert. Om Kunnskapsdepartementet no skal innvilga alle forsøk som kjem om valfritt sidemål, vil det vera ei utholing av sidemålsordninga. Og om elevar i alle dei store byane i Noreg no skal ha høve til å velja om dei vil få opplæring i nynorsk eller ikkje, er det svært uheldig. Nynorskkompetanse er mange stader vanskeleg å få tak i. Mange vegrar seg heller ikkje for å nekta å skriva nynorsk. Om regjeringa gjennom dette forsøket skal gjera den typen kompetanse endå vanskelegare å få tak i, vert situasjonen for nynorskelevar og -brukarar rundt om i Noreg dårlegare. Berre det at nynorskfylket Buskerud er eitt av fylka som no vil lata ungdomen sjølv avgjera om dei vil læra nynorsk eller ikkje, er dårleg nytt for nynorskkommunane øvst i fylket. Kunnskapsdepartementet har instruert Utdanningsdirektoratet om at dei bør innvilga søknadene om dei innfrir krav til god forskingsdesign. Utdanningsdirektoratet bør svara med eit stort forsøk med nynorsk i andre fag enn norsk. “ Det som pregar ordskifta rundt desse forsøka er vikarierande motiv og eit sterkt ynske om å sleppa sidemålsundervisninga der ho er nynorsk. – Tal frå @Riksmalsforbund viser at nynorskbrukarane gjekk frå 7,5 til 8,4 % av folket frå 2004-2014. I 2484 skriv over halve folket nynorsk! Eg håpar @noregsmallag kan utvikle ei teneste for alle oss som vil frysast ned og vente med å ta ut den beste tida. Jens Kihl på Twitter – Katt opnar bibliotek Framtida.no – HAN BESTEMTE seg for å prøve det [bokmål] ut et semester, så fra den dag skulle alle besvarelser og innleveringer komme på bokmål. Likevel var det noe som ikke stemte, for gang på gang merket han at halvvegs ut i setningar så byrja han å legge om til nynorsk. Selv om han prøvde å holde seg konsekvent, kom dei nynorsk ordvala og vendingane til stadig inn og krydra tekstane. Hva er det som skjer? tenkte han. Det var då han starta å innsjå tabben: han skulle aldri ha forlate nynorsken, for den hadde grodd fast i hjarta hans. Erlend Nordland Kristiansen, ny praktikant på Nynorsk mediesenter – Vi er kjent med fra tidligere avslag på søknad at Utdanningsdirektoratet ikke vil innvilge nye søknader. Buskerud fylkeskommune prøver på nytt – Jeg kunne allerede dansk da jeg kom til Shetland. Og det var så lett å gå i surr med dansk og bokmål at jeg bestemte meg for å gå over til å lære nynorsk. Skotske Derick Herning til VG «Utanfor allfarveg – heldigvis!» Kommuneslagordet til Sande Kommune, kåra til Noregs beste av Nitimen Norsk Tidend 4–2015 Illustrasjon: Kjartan Helleve ninga, og den tynne faglege grunngjevinga er betre skrive- og lesekunne. Om ein ser på kompetansemåla i norskfaget på studiespesialiserande line, ser ein fort at kompetansemåla på dette nivået er eit heilt anna enn setningsbygnad og rettskriving. Dei som skubbar ynsket om betre lese- og skrivekunne framfor seg for å kvitta seg med nynorskundervisninga, bør verta spurde om kvifor dei ikkje føreslår forsøk der dei verkeleg kunne ha gjort nokon, nemleg i barneskulen. Men det som pregar ordskifta rundt desse forsøka, er vikarierande motiv og eit sterkt ynske om å sleppa sidemålsundervisninga der ho er nynorsk. – Kva vil du gjera for Noreg om du var statsminister for ein dag? – Fjerna regelen med val kvart fjerde år, og klamra oss til makta så lenge bandet eksisterer. Bokmål hadde blitt flagga ut litt etter litt. Folk les stort sett på dataskjermar for tida, så kven treng bokmål?? Nynorskboogierockebandet Drusar til Fres Festival 3 Lmålnytt – Rørande og inspirerande festspel fantastiske dagar: Festspeldiktar Gunnhild Øyehaug var ikkje budd på det sterke inntrykket Festspela skulle gi henne. Statssekretær Bjørgulv Vinje Borgundvaag roste arrangøren i opningstalen, det var rydda plass til meir litteratur i programmet, og D.D.E. fekk Uteamfiet til å koke. Hovudpersonen, festspeldiktar Gunnhild Øyehaug, fortel om fire fantastiske dagar på Dei nynorske festspela i Ørsta. – Eg var budd på at det kom til å vere ei spesiell oppleving å vere festspeldiktar på heimebane, men ikkje at det kom til å gjere så sterkt inntrykk som det gjorde. Det har vore interessante samtalar og store musikalske opplevingar, men mest kjem eg til å hugse det deltakande og entusiastiske publikummet, det har vore både rørande og inspirerande. Eg er glad og takksam og full av hurra etter Festspela. Det var statssekretær Bjørgulv Vinje Borgundvaag som opna Festspela. I ein engasjert op- Gunnhild Øyehaug var festspeldiktar på Dei nynorske festspela i år. Det vart ei sterk oppleving for henne. Foto: Foto: Magne Sandnes ningstale roste han arrangøren Nynorsk kultursentrum for at institusjonen greier å tene pengar, og han la vekt på at nynorskbrukarane er avhengig av tillit frå bokmålsbrukarane. Gjennom det faglege programmet fekk publikum oppleve mykje nytt og ukjent i år. Snart 92 år gamle Jostein Fet tok på nytt eit oppgjer med myten om at folk flest ikkje kunne lese før 1800-talet. Den unge forskaren Pernille Fiskarstrand la fram nye perspektiv på god nynorsk språkføring i Ivar Aasen-minneforedraget. Publikum fekk resultatet av ei undersøking av språk i reklame, og historia om diktaren Arvid Hanssen fekk nye nyansar. D.D.E.-konserten var det mest besøkte arrangementet i år. – Konserten var kulturpolitisk viktig for oss i den breie programflata som Festspela skal ha, seier Widerøe. Det var lagt opp til eit program med fleire pustepausar i år, og det gav som venta lågare gjestetal enn i fjor med om lag 5000 gjester totalt. Nærare 200 utøvarar leverte opplevingar som hausta både trampeklapp og ståande applaus. Også publikum var ei god blanding av tilreisande og lokale, om lag halvparten av kvar. Aasentunet Sju nye utandørs bibliotek bok i graset: I sommar laga Tunkatten Lurivar i Aasentunet sju utebibliotek til born på Søre Sunnmøre og i Nordfjord. Prosjektet var eit samarbeid mellom Ivar Aasentunet og sju kommunar i regionen i Friluftsåret 2015. – Barneboktua er eit litt annleis bibliotek. Det er berre ope i sommarferien og det er sjølvbetent. Alle som kom dit kunne finne seg ei bok og setje seg ned og lese i vakre omgivnader og så leggje boka tilbake igjen før dei gjekk vidare, seier formidlar Liv Astrid Skåre Langnes i Aasentunet. Tunkatten Lurivar har i fleire år hatt eit utandørs barnebibliotek på Høgetua, ein liten gåtur opp i skogen frå Aasen-tunet, i det området der Ivar Aasen sjølv leika som gutunge. Dette har vore svært po- Norsk Tidend 4–2015 Gir ut Språkfakta 2015 med 800 tabellar 4 – Språkfakta 2015 inneheld mykje som ingen før har sett eller som få har visst. Det er så vidt eg greier å få med meg alt sjølv, seier direktør Ottar Grepstad i Nynorsk kultursentrum. På den europeiske språkdagen 26. september gir han ut Språkfakta 2015 med undertittelen Ei forteljing om språk i Noreg og verda gjennom 800 tabellar. Alt blir fritt tilgjengeleg på Aasentunet.no. Verket er delt i 20 kapittel, og kvar dag fram til 15. oktober kjem eit nytt kapittel. – Vi publiserer eit kapittel kvar dag fordi denne forteljinga rommar så Ivar Aasen-tunet utvida i sommar det populære tilbodet med utandørs barnebibliotek til fleire kommunar på Sunnmøre og i Nordfjord. mykje. Språkfakta 2015 dekkjer både nynorsk, bokmål og mange andre språk i Noreg, men mest handlar det om dei to norske språka, seier Grepstad. Aasentunet 100 000 fleire nynorskbrukarar Det siste tiåret har talet på nynorskbrukarar auka med over 100.000, går det fram av ei undersøking som Sentio Research har gjort for Riksmålsforbundet. Sjølv om den sterke folkeveksten dei siste åra først og fremst har komme i og rundt dei store byane, har prosent- pulært, og difor utvida Aasen-tunet no tilbodet. På initiativ frå Ivar Aasen-tunet, sa kommunane Herøy, Sande, Ulstein, Hareid, Volda, Hornindal og Stryn ja til eit samarbeid om å setje ut ei postkasse med nye nynorske barnebøker på eit lett tilgjengeleg turmål i kommunen. Bøkene kunne ungane finne i ei fargerik postkasse som var godt merkt med både potemerket til Lurivar og eige skilt. – Biblioteka har eit godt utval av nynorske barnebøker, og kan vere ein fin måte for dei vaksne å orientere seg om kva som er nytt i den nynorske barnebokverda, seier Langnes. Bøkene var ei gåve frå Ivar Aasen-tunet og forlaga Skald, Cappelen, Mangschou og Det Norske Samlaget. Åsentunet delen nordmenn som bruker nynorsk i private samanhengar, auka. Mens 7,5 prosent rekna seg som nynorskbrukarar i 2005, hadde talet i 2014 auka til 8,4, viser undersøkinga, som Riksmålsforbundet la fram tidlegare i sommar. Også delen som bruker bokmål og nynorsk om lag like mykje, har auka, og til saman skriv no 14,1 prosent av befolkninga nynorsk, mot 13 prosent i 2005. Undersøkinga viser dessutan at bokmålet taper terreng i alle fylka på Vestlandet. Fleire vekslar mellom bokmål og nynorsk, mens nynorsken aukar i alle vestlandsfylka unntatt Rogaland, der balansen er uendra. I hovudstaden har prosentdelen Sebastian (t.h.) og dei andre borna i Ekorn-gruppa Gav nyno Klokkarvik barnehage er ein av barnehagane som har fått bokgåve frå Sotra Mållag. (Vestnytt) I vår var Olai Otterå frå Sotra Mållag på vitjing i Klokkarvik barnehage. Med seg i sekken hadde han ei gåve til barnehagen: ein bunke med barnebøker på nynorsk. Borna i førskuleavdelinga «Ekorn» fekk gleda av å ta imot dei flotte bøkene. Pedagogisk som bruker nynorsk eller vekslar mellom målformene, auka frå 4,7 prosent til 8 prosent sidan 2005. Det er blant veljarane til Senterpartiet og Kristeleg Folkeparti ein finn den største prosentdelen nynorskbrukarar, ifølgje ei undersøking. I Sp er nynorskprosenten blant veljarane vel 30 prosent, medan han i KrF er nær 16 prosent. Det er blant veljarane til Framstegspartiet og SV ein finn den største delen bokmålsbrukarar. Over 90 prosent av veljarane til partia skriv på bokmål, ifølgje undersøkinga. Blant veljarane til Arbeidarpartiet, Høgre og Venstre ligg bokmålsprosenten på kring 87– 89 prosent, nynorskprosenten er på rundt 6– 7 prosent. NPK L MEDIA preben sørheim Dagleg leiar i Kringkastingsringen Den levande skogen Plantemetaforar har grodd fast i måten å skildre tidsskrift på her til lands. Opphavsforklaringa er truleg koplinga mellom papir og plante-fiber. Men det er òg ei slags vitalistisk livskraft i tidsskriftsfloraen vår. For der gror det verkeleg godt om dagen. Morgenbladet-redaktør Anna B. Jensen, som lanserte avisa sin tidsskriftsteneste Portalen i vår, ville til dømes vise fram mangfaldet i «den norske tidsskriftsjungelen». orskbøker til barnehagen leiar Nina Bru fortel at dei les mykje for borna i barnehagen. Og borna likar godt å bli lesne for. – Vi les bøker på både bokmål og nynorsk, alt etter kva borna vil høyre om. Nett no er det vitskaplege bøker som er populært, seier ho til Vestnytt. Klokkarvik barnehage har born frå 15 nasjonar, og dei brukar mykje tid på språkstimulering. Bø og Bæ Borna er samla til samlingsstund då Olai Otterå frå Sotra Mållag kjem på vitjing. Dei sit fint rundt bordet og høyrer kva han har å fortelje. Otterå viser fram dei forskjellige bøkene han har med seg. – Vi har den boka! ropar ei jente begeistra. Både Bø og Bæ og Jakob og Neikob og fleire andre bøker kjem opp av sekken. Starta i fjor Sotra Mållag hadde første runden sin i fjor med bokgåver til fem barnehagar. I år er det seks barnehagar som får bøker. – Vi i mållaget vil at barnehagane skal ha tilgang til bøker på nynorsk, vi ønskjer å stimulere til meir nynorskbruk, seier Otterå, som håpar at dei neste år kan dele ut fleire bøker til andre skular og barnehagar. Barnehagane får sjølv velje ut dei bøkene dei vil ha. Mållaget sender ut liste der dei tilsette i barnehagane kan velje ut nynorskbøker til ein verdi av 2500 kroner. Borna finn seg fort kvar si bok og set seg ned for å lese. Nokre av bøkene kjenner dei frå før, mens andre er nye for dei. Å bla i nye bøker er tydeleg spanande. Trine Syltøy Vestnytt Stipend til bloggarar Ungdomspolitisk utval i Sogn og Fjordane fylkeskommune har plukka ut ti bloggarar i alderen 14 til 26 år som no får 5.000 kroner kvar i stipend og kurs i blogging på nynorsk. To gutar og åtte jenter frå fylket skal no møtast i Loen for å lære om skriving, fotografering og digital formidling. I den neste delen av prosjektet skal ungdommane skrive tre saker om noko dei er opptekne av, og tekstane skal publiserast både på eigen blogg og på nettsidene til fylkeskommunen. Desse har fått bloggstipend: Anne-Malin Aase (26), Førde; Ingrid Aspeseter Liheim (14), Sogndal; Martine Espe (17), Sande; Silje Holm Carlsen (16), Hafslo; Massoma Jurmy (17), Førde; Madlen Lehmann (18), Sande; Dag Henrik Nygård (21), Florø; Sigrid Skjerdal (22), Aurland; Linda Solheim (18), Førde; Jostein Vedvik (18), Førde. NPK Større interesse for Nynorskkonferansen Nynorskkonferansen melder om stor interesse frå deltakarar allereie to månader før arrangementet går av stabelen. Konferansen skal vere ein møtestad for alle som arbeider med ny- norsk i opplæringa, og blir arrangert i Bergen 21. og 22. oktober i år. Konferansen har no over 100 påmelde, og interessa har aldri tidlegare vore så stor to månader i førevegen, fortel ei pressemelding frå arrangøren Nasjonalt senter for nynorsk i opplæringa. – Vi har aldri sett på maken. Lærarar i barnehage og skule ser tydelegvis at Nynorskkonferansen kan hjelpe dei når dei skal lære vekk nynorsk, både som hovudmål og sidemål, seier høgskulelektor ved senteret Hjalmar Eiksund, som har det administrative ansvaret for konferansen. I år er tiande gong Nynorskkonferansen blir arrangert. Vill vekst er vakkert. Dei nye tidsskrifta ser som regel upåklagelege ut. Ofte er det sameleis med tekstane òg. Men kvifor er det så lite nynorsk? Få kulturskribentar skriv nynorsk, og hippe nisjetidsskrift manglar redaksjonelle språkpolitiske føringar. Nynorsken sitt fråvær i tidsskriftsfloraen er problematisk av minst to grunnar. For det første fordi små nisjetidsskrift tradisjonelt sett har vore ein sentral front for målrørsla. Kor mange småtidsskrift var det eigentleg Olaus Fjørtoft oppretta? Fram og Tiraljøren var kraftsentrum for radikal politikk og – ikkje minst – radikal språkpolitikk. I fjor sat eg på Universitetsbiblioteket og bladde i Syn og Segn frå 1950-talet. Dette var ei tid då lektorar gjerne brukte eit halvt år på artikkelen sin om irsk innanrikspolitikk. Utgåvene kan lesast frå perm til perm. Kvar artikkel held eit like høgt nivå som vinnarane av Årets tidsskriftsartikkel i dag. For det andre er det her mykje av det språklege nybrotsarbeidet skjer. Skjønnlitterære tidsskrift som trykkjer noveller og kortprosa, er drivhus for framtidas forfattarar. Det krevjande innhaldet i nisjetidsskrifta driv språket framover av seg sjølv. Kva gamalt skal du til dømes seie om det «sublime aspektet ved Google Earth»? I tidsskriftsfloraen er det mykje upløgd mark for målrørsla. Grav deg ned i jordsmonnet og gro fram. Norsk Tidend 4–2015 i Klokkarvik barnehage fekk mange flotte bøker i gåve frå Sotra Mållag sist fredag. Foto: Trine Syltøy Trykte tidsskrift har vorte så hippe og kule at dei nærast spring ut av jorda i ukontrollert vekst. Særleg spirer det blant små nisjetidsskrift. Følgjer du trendane tett, er sjansen stor for at du abonnerer på eitt eller fleire slike. Kanskje eit allmennkulturelt tidsskrift som Fanfare, eller skjønnlitterære tidsskrift som La Granada og Kamilla, eller filmtidsskrift som wuxia og Z. For spesielt interesserte har du Objektiv – Norsk tidsskrift for kamerabasert samtidskunst og figurteatertidsskriftet Ånd i handske. 5 LNynorsk i skulen – Snikinnføring av valfritt sidemål – Å snikinnføre valfritt sidemål i Buskerud er feil veg å gå. Det er eit fylke som skrik etter nynorskkompetanse, seier Marit Aakre Tennø, leiar i Noregs Mållag. – Det er oppsiktsvekkjande at eit forsøk som er så gjennomsyra av ynsket om å få sleppe nynorskundervisning, får så positiv omtale frå kunnskapsministeren. I realiteten går forsøket ut på å fjerne det eine av to skriftspråk frå pensum. Endå meir oppsiktsvekkjande er det at Kunnskapsdepartementet ber Utdanningsdirektoratet om å hjelpe Buskerud fylkeskommune med å få til ein betre søknad, seier Tennø. – Frå kommunalt tilsette i skular og kommunar i Buskerud vert det sagt at mangel på nynorskkompetanse i stillingar som krev slikt, gjer at nynorskelevane og nynorskbrukarane får eit dårlegare tilbod enn brukarane av majoritetsspråket bokmål, seier Tennø. – Kunnskapsminsteren vil ha betre sidemålsundervisning og har lova at eit slikt arbeid skal kome. Men i staden for å søkje ny kunnskap, trakkar Høgre her berre i gamle spor, slår Tennø fast. Hege Lothe hege.lothe@nm.no Buskerud får hjelp med ny søknad For fjerde gong skal Buskerud fylkeskommune søkja om å få gjennomføra eit forsøk med redusert sidemålsopplæring. Denne gongen har kunnskapsministeren bede Utdanningsdirektoratet om å hjelpa dei med søknaden. Politikarane i Buskerud fylkeskommune nektar å gje seg. Tre gonger har dei søkt om få starta eit forsøk med valfri sidemålsopplæring. Det dreier seg om ei prøveordning som etter planen skal gå over to år, og tanken er at to Vg2-klassar på to ulike skular skal vera med på ordninga. Forsøket skal vera omfattande. «Elevene skal ikke ha opplæring i skriftlig sidemål, og tekstutvalget i skjønnlitteratur og sakprosa skal i hovedsak være på hovedmålet», heiter det i søkna- Ein finn ikkje noko før ein kjem der det er den. Fylkeskommunen har søkt tre gonger, og tre gonger har dei fått avslag frå Utdanningsdirektoratet. Noko av grunnen kan liggja i at dei sende inn ganske nøyaktig den same søknaden tre gonger. I haust kjem dei til å senda inn ein fjerde søknad, men denne gongen skal dei få hjelp. Direktoratet sende nemleg søknaden til Kunnskapsdepartementet for ei vurdering. Departementet var samd i at søknaden burde bli avslått, men oppmoda direktoratet til å hjelpa fylkeskommunen med å skriva ein ny. Det blir understreka at eit slikt forsøk berre kan dreia seg om skriftleg sidemålsopplæring, at dei elevane som ikkje er med i forsøket, får tilfredstillande opplæring, og ikkje minst at dei må knyta til seg eit fagleg miljø som kan evaluera forsøket. Dette siste punktet var det som heldt på å knekkja det meir omfattande forsøket i Oslo. For at det ikkje skal vera grunnar til å avslå ein ny søknad, ber departementet i tillegg direktoratet om å vurdera «om det også er andre forhold som må avklares i søknaden og gi fylkeskommunen den nødvendige veiledningen om dette.» – Vi skal kunna læra noko – Kunnskapsministeren er positiv til å tildela forsøk i dei tilfella der ein kan henta kunnskap frå forsøka, seier statssekretær Birgitte Jordahl i Kunnskapsdepartementet. – I tillegg til Buskerud, har også Vestfold fylkeskommune søkt om eit liknande forsøk. Vil alle fylkeskommunar og kommunar som søkjer om tilsvarande forsøk kunna rekna med å få tilsvarande støtte frå departementet? – Alle saker må vurderast individuelt. Gitt at vi skal kunna læra noko, vil det òg vera behov for å vurdera om det kan vera føremålstenleg å tildela fleire forsøk innanfor eit gitt tidsrom. Poenget er jo at vi skal kunna læra av forsøka. – Det er allereie fleire pågåande forsøk med éin eller to karakterar i norskfaget, og forsøket er no forlengja. Burde ein ikkje venta på resultata frå desse forsøka før ein set i gang med andre og meir drastiske forsøk? – Denne typen forsøk det her er snakk om, vil kunna gje oss eit større og grundigare kunnskapsgrunnlag for å vurdera behova for å gjera endringar i norskfaget og sidemålsundervisinga. Det er difor eit viktig prinsipp at forsøka skal ha ei form for evaluering, seier Jordahl. Norsk Tidend 4–2015 Nynorsk kan gjere 6 Stort utval i nynorske bøker, varer med sitat og ordtak, magnetpoesi og mykje meir Handlenett.no Nettbutikken til Ivar Aasen-tunet og Olav H. Hauge-senteret Kommunar med meir enn 50 prosent nynorskelevar i grunnskulen har uventa gode resultat på nasjonale prøvar. Sogn og Fjordane har prestert på topp i nasjonale prøvar i matematikk, norsk og lesing sjølv om inntekts- og utdanningsnivået i fylket er lågare enn det nasjonale gjennomsnittet. Kva kan vere grunnane til at elevar i Sogn og Fjordane likevel gjer det så bra? Dette er spørsmålet tolv forskargrupper i Lærande Regionar har forska på. Dei har mellom anna sett på statusen læraren har i fyl- ket, korleis utdanningssystemet skil seg ut og nærmiljøet kring skulane. Professor Øystein Vangsnes frå Universitetet i Tromsø og førsteamanuensis Göran Söderlund frå Høgskulen i Sogn og Fjordane har hatt ansvaret for delprosjektet «Finst det nynorske tospråksfordelar?» Forskingsprosjektet vart avslutta i vår, og i haust publiserte forskarane, saman med professor Morten Blekesaune ved Universitetet i Agder, den vitskaplege artikkelen «The effect of bidialectal literacy on school achievement» i den internasjonale tidskriftet International Journal of Bilingual Education and Bilingualism. Heilt konkret var spørsmålet: Kan dei uventa gode resultata på nasjonale prøvar til elevar frå Sogn og Fjordane på nokon som helst Lærdom: Kunnskapsministeren er positiv til å tildela forsøk i dei tilfella der ein kan henta kunnskap frå forsøka. Foto: Kunnskapsdepartementet Ny søknad i oktober Det blir ein hektisk haust for administrasjonen i fylkeskommunen. Den politiske leiinga vil ha ein ny søknad klar til 6. oktober. Det har ikkje blitt laga eit saksnotat for denne saka, ho har knapt vore innom administrasjonen tidlegare. Etter det førre avslaget i 2012, vart det vedteke at ein skulle søkja på nytt når det kom ei ny regjering. Under eit møte i hovudutvalet for utdanningssektoren 15. oktober 2013, minna representant Daniel Torkildsen frå Høgre om dette vedtaket, og leiaren i utvalet lova at dei skulle senda inn ein ny søknad. Den vart sendt fyrst eitt år seinare. Søknaden er underskriven av fylkesutdanningssjef Jan-Helge Atterås, som i 2012 meinte at «på bakgrunn av signaler fra Utdanningsdirektoratet om at søknader om valgfritt skriftlig sidemål ikke vil bli innvilget, anbefaler fylkesutdanningssjefen at fylkeskommunen ikke søker om forsøk med valgfritt skriftlig sidemål i videregående skole.» Søkte gjorde dei likevel, og no altså endå ein gong. Atterås og administrasjonen har ikkje ein veldig tru på at det skal gå denne gongen heller. Dei skriv: «Vi er kjent med fra tidligere avslag på søknad at Utdanningsdirektoratet ikke vil innvilge nye søknader. Søknaden baserer seg derfor på at søknader om forsøk vil bli behandlet og vurdert individuelt.» 850 nynorskelevar Det Atterås synte til, var at direktoratet allereie i 2008 såg seg nøydd til å leggja ut ei melding på heimesidene sine om at søknader om fleire forsøk ikkje ville bli godkjende. Mellom anna det omfattande forsøket i Oslo, med påfylgjande evaluering, var nok. Dei understrekar vidare at norsk språkpolitikk ligg fast, og at det er Stortinget som har det siste ordet. Direktoratet seier det same i det ferske avslaget. «Kompetansekravene er de samme. (...) Dette forsøket innebærer altså ikke at elevene skal få mindre opplæring i sidemål.» Men det stoppar ikkje politikarane i Buskerud fylkeskommune. – Søknaden om utprøving av si- demål er politisk initiert i Buskerud fylkeskommune, seier Lene Jensen, seksjonsleiar i Utdanningsavdelinga. – I kriteria som direktoratet har utarbeidd for slike forsøk, heiter det at eitt av måla er at «det er rimelig grunn til å anta at forsøket totalt sett vil kunne føre til en opplæring som er bedre for elevene.» Korleis vil dette forsøket betra situasjonen for dei 850 nynorskelevane i Buskerud? – Det er det for tidleg å seia noko om. Fylkesutdanningssjefen legg til grunn at det skal knytast forsking til forsøket, jamfør tilrådingar frå Kunnskapsdepartementet, seier Jensen. deklassingane i Sogn og Fjordane lengre svartid på dei ulike testane enn jamaldringane i Trøndelag. Dette fekk forskarane til å lure på om det kan vere smart å bruke litt ekstra tid når ein skal svare på akademiske spørsmål. Her har dei enno ikkje konkludert. Og då er ein over på det andre forskarar i Lærande Regionar såg nærare på. Er denne sjølvtilliten berre språkleg, eller er det slik at alle i fylket har ein ekstra sjølvtillit? Sidan kjerneområdet for nynorsk er eit samanhengande område på Vestlandet, kan det vere andre faktorar som speler inn. Til dømes har læraren og skulen høg status. Forskarane kan difor ikkje seie at det dei gode resultata utelukkande kjem av at elevane har nynorsk som hovudmål. Ein ting er dei likevel klåre på: «Språkleg variasjon, også innanfor ramma av det norske språket, er ein ressurs for språklæring, og det å gjera elevane trygge på sitt eige språk, er truleg særs viktig for deira eiga sjølvforståing og utvikling.» Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no måte skuldast det språkmiljøet dei veks opp i? Svaret er ja. Tospråklege føremoner Rett nok ikkje eit bombesikkert ja, men forskarane går langt i å seie at nynorsk er ein viktig del av svaret. I sluttrapporten skriv forskarane at «Svaret på spørsmålet er at det er høgst sannsynleg, og den viktigaste årsaka til det er at studiar av tilgjengeleg statistikk viser at kommunar med meir enn 50 % nynorskelevar i grunnskulen har uventa gode resultat på nasjonale prøvar.» Premissane for konklusjonen er som fylgjer: Ungar som veks opp i Sogn og Fjordane er omgitt av både nynorsk og bokmål. Det vil seie at dei fort blir tospråklege. Bokmål og nynorsk er to like språk, men like fullt to språk. Difor får elevane i Sogn og Fjordane alle dei føremonene som ein tospråkleg oppvekst gjev. Det vil seie betre kognitive evner og lettare for å lære. Ikkje berre språk, men også andre fag. Forskarane samanlikna i 20122013 elevar frå Sogn og Fjordane og Nord-Trøndelag: Fylka er om lag like demografisk og sosioøkonomisk, men skil seg ved at elevane i Nord-Trøndelag utelukkande har bokmål som hovudmål. I kvart fylke hadde dei ei gruppe førsteklassingar og ei gruppe åttandeklassingar, om lag 100 i kvar gruppe. I tillegg hadde dei om lag 80 femteklassingar og med det totalt ca. 480 deltakarar. Desse elevgruppene gjorde så ymse prøvar og testar. For førsteklassingane var det knapt skilnad mellom dei to fylka, men hjå åttandeklassingane fann forskarane målbare kognitive skilnader. Pussig nok hadde åttan- Språk eller samfunn? Det har dei heller ikkje på hovudspørsmålet. Nett dette med at regionen var utgangspunkt for heile arbeidet, syner at det er vanskeleg å vere hundre prosent sikker. For å bli ein trygg språkbrukar er det til god hjelp å ha språkleg sjølvtillit. Det er ikkje automatisk slik at ein nynorskelev i Oslo ville dra same føremonene som dei i Sogn og Fjordane. Der er ein omgitt av nynorsk, det er eit majoritetsspråk. Det gjev nynorskelevane sjølvtillit, noko som dei tek med seg inn i skulen. Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no Norsk Tidend 4–2015 e deg smartare 7 Lkampanje Nynorsk for vaksne inn I haust rullar kampanjen NyNorsk i gang. Målet er å få flest mogleg kommunar til å tilby opplæring på nynorsk for vaksne innvandrarar. Flyktningar og innvandrarar utgjer ein stor del av folketalsveksten i Noreg. Ved å gje opplæring på bokmål i nynorskkommunar undergrev kommunane sine eigne språkvedtak. Dei produserer bokmålsbrukarar inn i lokalsamfunn der kommunen ynskjer at språket skal vere nynorsk. Det vil mållaget gjere noko med. – Det er to grunnar for å undervise på bokmål som går att, seier Marit Aakre Tennø, leiar i Noregs Mållag. – Den eine er at læremidla ikkje er gode nok, og den andre er at det blir for dyrt å gå over til nynorsk. Men det stemmer ikkje. Dei læremidla som finst på nynorsk i dag, er meir enn gode nok til å gje ei fullgod norskopplæring for vaksne innvandrarar. Somme kommunar har jamvel undervist på nynorsk i godt over ti år, seier Tennø, som heller ikkje kjøper argumentet at det blir for dyrt å endre praksis. – Ved å ta innføringa av nynorsk gradvis, vert innkjøp av nye læremiddel gjort over fleire år. Opplæringssentera har eit årleg innkjøpsbudsjett til fornying av læremidla, seier Tennø. Store føremoner Ho ser at det kan vere ei lita kneik å endre praksis, men meiner at føremonen er langt større enn ulempene. – Dette burde vere heilt sjølvsagt. Folkeveksten i landet vårt kjem i dag av utanlandsk innvandring. Innvandrarar er viktige tilflyttarar for heile Distrikts-Noreg. Det er difor viktig at dei som buset seg i nynorskområde, lærer det lokale språket. – For det er vel slik at ungane lærer nynorsk på skulen? – Det stemmer. Born som kjem til ein nynorsk skulekrins, får stort sett automatisk nynorskopplæring gjennom innføringsklasser eller når dei byrjar rett i si eiga klasse. Då blir det underleg om ikkje foreldra skal lære det same språket. Lærer foreldra det same språket som borna på skulen, vert det lettare å hjelpe dei med leksene og å forstå skriv og meldingar frå skulen. Nynorskopplæring i vaksenopplæringa kan vere med å gjere det lettare å kome inn i det norske samfunnet, fordi ein lettare forstår det munnlege talemålet. Då vert det også lettare å forstå dialektar frå alle delar av landet. Lokal innsats Opplæringssprå- ket er ikkje regulert i noko lovverk. Difor er det opp til kvar einskild opplæringsinstitusjon eller kommune å avgjere kva språkopplæring dei vil tilby dei vaksne innvandrarane. Praksisen er ulik frå kommune til kommune. I mange kommunar har ikkje spørsmålet om språkopplæringa vore til politisk handsaming. – Dette er grunnen til at me no lagar ein kampanje. Lokale mållag kan arbeide for nynorsk vaksenopplæring i eigen kommune. Dette er eit viktig og kjekt arbeid, og me vonar at så mange som råd vil ta i eit tak. Erik Grov erik.grov@nm.no LNynorsk vaksenopplæring X Om lag 43 000 vaksne innvandrarar får i dag norskopplæring i Noreg. Mållaget gjorde ei gransking våren 2015 som syner at berre 39 av 113 nynorskkommunar gjev slik opplæring på og i nynorsk. Norsk Tidend 4–2015 X Dei som har rett på gratis opplæring i norsk og samfunnsfag, er asylsøkjarane som ventar på vedtak eller familiemedlemer til 8 innvandrarar som har fått opphald i Noreg. Arbeidsinnvandrarar frå land utanfor EØS og familiane deira må sjølve betale for undervisninga. Arbeidsinnvandrarar frå EØS-landa har korkje rett eller plikt til norskundervisning, men kommunen kan setje i gang norskkurs for desse mot betaling. Kursa kan også vere gratis om kommunen ynskjer det. LNYNORSK-Kampanjen X I kommunar med nynorskopplæring: Positiv merksemd: blomehelsing, takkebrev frå Noregs Mållag, besøk på opplæringssenteret og kanskje gjere stas på senteret med kake eller liknande. dykkar kommune, ta ein prat med opplæringssenteret. X I kommunar utan nynorskopplæring: Undersøke stoda: få stadfest kva som er praksis i X Informere om nynorsk materiell og ressursar. Tipse om stader der det er nynorsk opplæring. X Gjere det til ei politisk sak: sende brev til kommunen, gjere framlegg til politisk vedtak. Lærar Anne Kristin Myklebust underviser nye elevar ved Gloppen opplæringssenter. Foto: Hege Lothe – Mangel på læremiddel I Gloppen gjekk overgangen til nynorsk gradvis. – God morgon! Kjekt å sjå deg. Korleis har du det? – Eg har det bra, takk. Korleis har du det? Det er morgon i eitt av klasseromma på Gloppen opplæringssenter. Det er fyrste time denne dagen, og den aller nyaste innføringsklassa på Sandane øver på hallofrasar. Dei kom nye til Noreg etter påske og kvar dag møtest dei for å lære norsk. Lærar Anne Kristin Myklebust har fått alle fram på golvet, og no står dei og helsar på kvarandre etter tur. Deretter står dei to og to, og øver på setningane. – Vi lærer nynorsk, fortel Anne Kristin Myklebust, då ho skal forklare kvifor Norsk Tidend er med i klasserommet denne morgonen. – Og det er bra, legg ho smilande til. Gloppen er eitt av 33 opplæringssenter som lærer dei vaksne innvandrarane nynorsk. Borna som går på barneskulen, lærer sjølvsagt nynorsk, medan det slett ikkje har vore sjølvsagt at dei vaksne innvandrarane har lært å lese og skrive nynorsk. Lære klokka Etter at morgonfrasane er gjorde unna, er det tid for å ta ei økt med å øve på klokka. Alle dei seks elevane set seg. Dei er alle på spor 1 og på nivå 1. Det vil seie at dei er heilt ferske i å lære norsk. – I denne fasen er det veldig mykje munnleg opplæring, og det er viktig å snakke sjølv og lære å seie setningane sjølv, seier Anne Kristin. Ho deler ut ein bunke lappar kvar, og så går dei gjennom ulike seiemåtar knytte til klokka. nnvandrarar Marit Aakre Tennø delte ut blomar til Kjell Arne Gjøn ved Vaksenopplæringa i Kvam. Foto: Bård Valvatne, Hordaland Folkeblad Vart heidra Vaksenopplæringa i Kvam har undervist på nynorsk sidan 2004. (Hordaland Folkeblad) Det har fanga merksemda til Noregs Mållag, som ønskjer at fleire kommunar skal gje vaksne innvandrarar nynorskopplæring. Ifølgje NM gjev berre 39 av 114 nynorskkommunar i Noreg framandspråklege norskopplæring på nynorsk. Det tykkjer mållaget er altfor få. For å auka talet starta mållaget denne hausten kampanjen NyNorsk. Positiv merksemd er eit verkemiddel i kampanjen, og i midten av august vitja NM-leiar Marit Aakre Tennø vaksenopplæringa i Kvam. Med seg hadde ho både blomar og lovord. Vona er at merksemda skal lokka fleire kommunar i området til å velja nynorsk i vaksenopplæringa. – Var eit naturleg val Vaksenopplæringa i Kvam held for tida på med å flytta til nye lokale på den gamle ungdomsskulen i Norheimsund. Rektor Kjell Arne Gjøn var nøgd med å få merksemd frå mållaget midt i flyttesjauen. – Me vart litt overraska då mållaget ringde. For oss har det vore sjølvsagt at undervisinga skal vera på nynorsk, sidan me bur i ein nynorskkommune. Heilt utan vanskar har det ikkje vore, men lærarane våre har ikkje klaga og har vore flinke til å tilpassa seg, seier Gjøn. – Kva er klokka når ho er kvart over tre, spør Anne Kristin. Og då gjeld det å finne lappen der visarane står slik at klokka er kvart over tre. – Veldig bra, seier ho, eg tykkjer de har blitt veldig gode. Læremiddel Anne Kristin My- klebust likar å variere litt korleis dei arbeider, så no set ho dei i gang med ei ny øving. Denne gongen skal alle ut att på golvet, og har igjen fått utdelt kvar sin bunke med lappar med mange ulike bilete av vanlege ting rundt oss. – Kva har du? – Eg har ein bil og ein buss. Og igjen ei ny øving: – Har du eit hus? – Nei, eg har ikkje eit hus. Eg har eit glas. Heile gruppa seier noko, og somme har betre uttale enn andre, men det er svært stor vilje til å repetere, øve og lære. – Lenge var det for lite lære- middel, men eg meiner at det no er så mykje læremiddel ein kan ta i bruk, at mangel på læremiddel ikkje er eit argument for ikkje å gå over til nynorsk, seier Anne Kristin Myklebust. Lære av kvarandre Ho peikar på at dei fleste opplæringssentera har nokre økonomiske midlar til å kjøpe inn nye læremiddel kvart år. Og når opplæringssenter skal gå over til nynorsk, byrjar ein med å kjøpe nynorskbøker til dei aller nyaste klassene. Medan dei som alt har bokmål, fullfører opplæringa på bokmål. – Det var slik vi gjorde det då Gloppen gjekk over til nynorsk, seier ho. Ho fortel at dei har noko kontakt med andre opplæringssenter som brukar nynorsk, og tek gjerne i mot besøk frå opplæringssenter som vil gå over til å bruke nynorsk. Hege Lothe hege.lothe@nm.no – Manglar ikkje læremiddel Mangel på lære- middel på nynorsk er ofte hovudargumentet mot å velja nynorsk, fortel Tennø. Ho meiner argumentet ikkje lenger er relevant. – Dei siste ti åra har det kome mykje nytt undervisningsmateriell på nynorsk, seier ho. Gjøn er samd. – Me har drive god vaksenopplæring på nynorsk i over ti år. Læremiddelutvalet er ikkje like stort som på bokmål, men det går godt an å leva med det utvalet som finst. Og dess fleire som brukar nynorsk, dess lettare vert det å påverka forlaga til å publisera fleire læremiddel på nynorsk. Fleire nynorskbrukarar vil gjera utvalet betre, seier han. Bård Valvatne Hordaland Folkeblad Norsk Tidend 4–2015 l er ikkje eit argument Gode grunnar Mållaget meiner det er fleire grunnar til at nynorskkommunar bør læra framandspråklege innvandrarar nynorsk. Eitt argument er at når innvandrarar flyttar til nynorskkommunar, vil borna deira læra nynorsk på skulen. Lærer foreldra det same språket som borna, vert det lettare for dei å hjelpa borna med leksene, og det vert også lettare å forstå skriftlege meldingar frå skulen. NM meiner dessutan at nynorsk undervising lettar integreringa. I nynorskkommunar ligg nynorsk tett opp til talemålet. Lærer ein nynorsk på vaksenopplæringa, vert det lettare å forstå innbyggjarane der ein bur. 9 Llagsnytt TUSEN DIALEKTORD: Jens Vestrheim er frå Ullaland i Naustdal. Gjennom fleire år har han skrive ned gamle ord og uttrykk etter kvart som han kjem dei i hug. Ein god del av dei er gått ut av bruk. No har han samla tusen dialektord i boka Godt mot – Ord og uttrykk frå Naustdal, og litt meir. – Det er viktig at ein skriv rett nynorsk og brukar dialekt, så det er synd at dialektane etter kvart kjem vekk, fortel forfattaren. – Språket jamnar seg ut, vert forenkla. Eg er oppteken av at ein er i ferd med å fjerne seg frå naturen og dei naturlege, biologiske prosessane knytte til matproduksjon. Difor ville eg prøve å knyte saman «den gamle og so den nye tid». Fortelje litt korleis ting vert til og litt korleis ting heng saman. Det gjeld matproduksjonen, og det gjeld ikkje minst hesten som gjennom tida har vore så viktig som trekkraft og som ven og kamerat. Så eg tenkjer fyrst og fremst på dei unge og yngste. Namn og nemningar kan truleg vere viktige for dei yngste av oss når det i tillegg kan vere nokon som kan utfylle og svare på spursmål, meiner Vestrheim. Han meiner at språket er i ferd med å bli fattigare. – Målet vårt, og språkbruken, Foto: Odd Byrkjeflot Ord og uttrykk frå Naustdal er i stadig endring. Vi ser lokale uttrykk vert bytta ut, og talemålet vert ofte fattigare og forenkla. Vi vert påverka av media, av engelsk språkbruk, og ikkje minst vert målet påverka og «skamfare» med bruk av det nye «mobiltelefonspråket». Forkortingar, forenklingar og halvskrivne ord. Språket jamnar seg ut slik at dialektar som ein nesten kunne plassera folk i geografien etter, snart er borte. Målet vert fattigare både i skrift og tale. Dei gode, treffande og presise orda og nemningar ein brukte, er ikkje alltid like gode å klargjere med andre ord, seier Vestrheim. Arne Kleiva Naustdal Mållag Norsk Tidend 4–2015 Storleg debatt om språk og kommunesamanslåing 10 REFORM OG SPRÅK: Det var godt frammøte då mållaga i Nordhordland baud inn til møte om kommunereform og nynorsk i Alversund. I panelet sat dei tre ordførarane i Lindås, Meland og Radøy, dessutan professor Audun Offerdal frå UiB, medan Asbjørn Kristoffersen leia det heile. Inger Helen Midtgård heldt ei innleiing som påpeikte utfordringar ei kommunesamanslåing kan ha for nettopp nynorsk som kulturelt grunnlag for regionen Nordhordland. Som alle ordførarane påpeikte, har ikkje språket vore eit diskusjonspunkt i forhandlingane, fordi det er ikkje nødvendig «å drøfte det som er openbert». Sjølvsagt skal skriftspråket i ein ny storkommune vere nynorsk, understreka både Jon Askeland, Astrid Aarhus Byrknes og Nils Marton Aadland. Trass denne semja, fekk ordførarane ein del punkt til ettertanke både frå Audun Offerdal og frå tilhøyrarar. «Er det lettare å snakke og identifisere seg med det bergenske enn det strilske?» spurde Kristoffersen. «I ein storkommune blir avstanden mellom dei som styrer og dei som blir styrde større, noko som er ei utfordring for demokratiet», påpeikte Offerdal. Det er difor viktig ikkje å gløyme kvar ein kjem frå, og bruke tid på å fange opp kva folket meiner. Frå salen spurde blant anna Karin Monstad om det ville vere ein umogeleg tanke å reise eit kulturhus sentralt i regionen, t.d. i Knarvik, og som kunne vere eit samlingspunkt for heile regionen. Offerdal var positiv til at kommunane laga eit slikt fellesprosjekt, og ville heller ha teke til i denne enden enn å drøfte samanslåing av kommunane. Nina Bognøy frå Lindås Ap støtta heilhjarta initiativet frå mållaga, men åtvara mot å tenkje museumsaktig. Dei tre ordførarane understreka at me skal vere opne og ynskje alle nye borgarar velkomne, men me skal òg vere stolte over strilekulturen og språket og heller påverke og inkludere i den retninga. Det er difor viktig at kommunen er den instansen som fremjar dette sterkast. Inger Helen Midtgård trekte fram at opplæringsmålet for utlendingar er med på å skaffe Nordhordland fleire bokmålsbrukarar, og Nils Marton Aadland framheva at det måtte vere ein sjølvsagd rett å velje opplæringsmål i skulen for borna sine, trass i dei økonomiske utfordringane dette gjev. Mållaga har store oppgåver framfor seg med å hjelpe kommunane/storkommunen til å ivareta nynorsk skriftspråk og vil gjerne medverke til det. Mållaga i Nordhordland Radøy, Meland, Lindås, Alversund, Ostereidet På parti med Oslo Mållag omsette partiprogramma i Oslo til nynorsk. Dei vonar dette snart vert sjølvsagt i innflyttarfylket. – Tusen takk! Dette er eit veldig bra tiltak. Eg er sjølv ein svoren nynorsktilhengjar, men me burde aller helst ha gjort det sjølv. Det er for dårleg, sa leiar i Arbeidarpartiet sitt homonettverk Jon Reidar Øyan. Som 21. kandidat til Oslo bystyre stod han på stand i Spikersuppa då Oslo Mållag kom bort med Ap sine partiprogram på nynorsk. Stemoderleg Arbeidarpartiet har sjølv omsett den originale bokmålsversjonen av programmet til engelsk, polsk, litauisk, arabisk, urdu, farsi, somalisk og tyrkisk – men først i slutten av valkampen kom nynorskversjonen. Arbeidarpartipolitikaren meinte at sjølv om nynorsken ikkje har mange fiendar, kan det vera utfordrande når det vert snakk om å prioritera pengar til nynorsktiltak. Øyan medgav at nynorsk nok har blitt behandla litt stemoderleg, sidan nynorskbrukarar òg kan lesa bokmål. Han vona at dei til neste valkamp kan samarbeida med Mållaget for å få mest mogleg materiell tilgjengeleg på nynorsk. Akkurat dette er noko av det Oslo Mållag håpar at skal koma ut av kampanjen deira. I år ville Noregs største lokallag gjera noko heilt konkret for saka. Sidan det var lokalval, bestemte dei seg for å tilby partia i bystyret i hovudstaden hjelp til omsetjing. Alle partia takka ja, med unnatak av Frp som ikkje har svara. Møtt med velvilje – Kampanjen spring ut i frå eit ynske om å hjelpa i staden for å retta peikefinger, seier Helene Urdland Karlsen, leiar i Oslo Mållag. – Vi forstår at partia har knappe ressursar og lite tid, difor har vi omsett programma gratis. Omsetjarane har fått ein symbolsk sum, og arbeidet er tufta på ei sterk dugnadsånd. Dei partia vi tok kontakt med, takka alle – med unnatak av eitt – ja til tilbodet vårt, og kommunikasjonen oss imellom har vore utruleg god. Politikarane har rost både tiltaket vårt og omsetjingane våre. Fleire uttrykte eit stort behov for nettopp denne hjelpa, seier Karlsen. Alt i alt opplevde dei ikkje at det var ein stor uvilje mot nynorsk i partipolitikken. Sigrid Sørumgård Botheim, styremedlem i Oslo Mållag, trur på signaleffekten. – Vi trur det gjev ein god signaleffekt at politikarane vil nytta båe målformene. Då får alle lesa om I Bergen vart politikarane utfordra på Oddamodellen, sidemålsstilen og språkbruksplanar, men med vekt på det første punktet. Foto: Marit Aakre Tennø. Llandet rundt d nynorsken Møte i Bergen 2 Alle partia stilte også då Bergen Mållag og Hordaland Mållag inviterte til paneldebatt om nynorskbyen Bergen. Det var eit svært positivt møte. Det var full semje om at Bergen burde bli nynorskbyen i Noreg, og at det måtte bli eit nynorsk teater i Bergen sentrum. Partia var også stort sett samde om nytta av nynorsk som sidemål, med unnatak av FrP. Diktardagar i Lom Mållaget Ivar Kleiven var ein av medtilskiparane av Diktardagane i Lom i byrjinga av september. Mellom andre Ane Dahl Torp og Sjur Miljeteig framførde «Haugtussa», og Ruth Lillegraven snakka om eigen forfattarskap. – Dette er eit kjempegodt initiativ, men me skulle jo gjort det sjølv, sa stortingsrepresentant Gunvor Eldegard (Ap), som sjølv er medlem i Follo Mållag. Ho trefte Liv Eldegard Talle (midten) og Torstein Vik Århus i Oslo Mållag på Egertorget. Begge foto: Andrea Rygg Nøttveit oslopolitikken på si eiga målform. Vi trur òg at nynorskskrivande i Oslo vil kjenna seg inkluderte og sedde, noko som er viktig for tilliten mellom politikarar og veljarar, seier Botheim. – No har vi sett standarden i Oslo, så neste valkamp er det sjølvsagt at alle programma over heile landet er tilgjengelege på nynorsk, seier Karlsen. Stolt og nøytral Styremedlem i Oslo Mållag Liv Eldegard Talle meiner det er eit demokra- tisk viktig prinsipp å få lesa valprogramma på målet sitt. Ho peikar på at innflyttarfylket Oslo har mange nynorskbrukarar og vonar initiativet deira kan inspirera andre byar og mållag. – Så kva skal ein stemma i Oslo for å vera på parti med nynorsken? – Vi har valt å vera partipolitisk nøytrale, smiler Eldegard Talle. Andrea Rygg Nøttveit Framtida.no Gjev vekk barnebøker Molde Mållag gjev vekk barnebøker på nynorsk til dei kommunale barnehagane i Molde i tre år framover, melder Romsdal Budstikke. Mållaget ynskjer på denne måten å inspirere born og vaksne i barnehagane til undring over ulike språk og dialektar, og ta i bruk nynorsk. Barnas Hus har fått vitjing av Anne Hungnes, forteljar og leiar i Molde Mållag. Utfordrar kommunestyrekandidatane I eit innlegg i lokalavisa Hallingdølen har Ål Mållag utfordra dei politiske partia i Ål på kva dei meiner om språk og kommunereform. Ser partia verdien av språket i skrift og tale som viktig for vår identitet og kultur? Og kva meiner dei om det framtidige språket i Ål kommune, spør Ål Mållag. Nynorskhovudstad Både Bergen, Stord og Førde kan tenkje seg rolla som nynorskhovudstad. – At fleire vil ta vare på nynorsken, er eit bra signal, seier Marit Aakre Tennø, leiar i Noregs Mållag, til Framtida.no. Berre fem nynorskelevar På Bø barneskule er det berre fem nynorskelevar av 73 elevar i 1. klasse denne hausten. Siste åra har det vore både små og større nynorskkull i Bø, men fem elevar er det lågaste nokon gong. Margit Ims, leiar i Bø Mållag og mor til Sverre som er éin av dei fem fyrsteklassingane, er oppteken av at politikarane i Bø i mykje større grad må byrje å engasjere seg i framtida for nynorsken i kommunen. – Situasjonen er urovekkjande. Dette er også ei politisk sak. Bø er ein nynorskkommune, noko som forpliktar. Det er viktig med gode vilkår for å velje nynorsk. Tiltak må setjast i verk, seier Margit Ims til avisa Varden. Ettermiddagste med Kongen Tore Sandvik, leiar i Hjelmeland Mållag, er ein av fleire som er invitert til «afternoon tea» på slottet, melder Strandbuen. I oktober inviterer kongen eldre menneske som held seg sjølv og andre i aktivitet. Tore Sandvik har før Mållaget også vore engasjert i Hjelmeland Hagelag og Fister Idrettslag. Sosiale medium i organisasjonsarbeidet Torsdag 24. september 2015 inviterer Rogaland Mållag til haustseminar på Thon Hotel Maritim i Stavanger sentrum. Det vert eit fire timars kveldsseminar. Emne for seminaret er bruk av sosiale medium i organisasjonsarbeidet. Språk i grenseland Norsk Målungdom skipar til haustkonferanse frå fredag 2. oktober til sundag 4. oktober 2015 i Østfold. Her skal me utforske kva som skjer når språk møtest på tvers av ulike grenser – og du er hjarteleg velkomen. Les meir om konferansen på nettsidene til Norsk Målungdom. Stavanger Mållag er 100 år! Stavanger Mållag feirar 100-årsjubileet med ein festkveld laurdag 14. november 2015. Lokalet vert hjå Stavanger Søemandsforening. Ope møte i Bergen Ope møte i Bergen Mållag i Logen Bar i 2. etasje tysdag 6. oktober, klokka 19. Då kjem Rune Timberlid, krimforfattar frå Førde. Norsk Tidend 4–2015 Ap-politikar Jon Reidar Øyan er svært positiv til initiativet frå Oslo Mållag når leiar Helene Urdland Karlsen (t.v) og styremedlem Sigrid Sørumgård Botheim kjem med nynorskprogram. Møte i Bergen 1 «Korleis kan ein tryggja vilkåra for nynorskelevane i Bergen og Hordaland?», var overskrifta då Noregs Mållag, Hordaland Mållag og Odda Mållag inviterte, i samarbeid med Odda kommune, til ope møte og paneldebatt med representantar frå alle dei politiske partia. 11 Llagsnytt Vitja kjerneområdet Voss mållag inviterte til målpolitisk debatt i Voss bibliotek 3. september. – Voss er eit kjerneområde for nynorsken. Her marknadsfører profilerte verksemder seg på nynorsk, og her er det berre nynorskklassar i grunnskulen, innleidde leiar i Noregs Mållag, Marit Aakre Tennø. – At det nye skisenteret i Myrkdalen valde å bruka nynorsk så gjennomført og godt som dei gjer over alt i anlegget sitt, seier noko om stoda til nynorsken her. Det er ikkje eit salstriks for å framstå som «autentisk», det er rett og slett det lokale skriftspråket, sa Tennø. Ho slo fast at nynorsken har ei sterk stilling og ein trygg base. Her er kvar nynorskkommune viktig, sidan han produserer store mengder tekst for innbyggjarane. Men ho var kritisk til at norskopplæringa av innvandrarar er på bokmål. – Å gje vaksne innvandrarar i ein kommune opplæring i eit anna språk enn det som er kommunen sitt, og som folket i kommunen brukar, set dei nye innbyggjarane utanfor lokalsamfunnet, sa Tennø, og avrunda med ei sterk oppmoding til Voss kommune om at dei, som dei fremste forvaltarane av språket og som ein profilert nynorskkommune, tek ansvaret og syter for at Marit Aakre Tennø heldt innleiing i det nye biblioteket på Voss. Foto: Inge Draugsvoll norskopplæringa skjer på nynorsk for alle. Debatten som fylgde bar meir preg av ei lovprising av nynorsken enn ein debatt. Alle partia stilte, utanom FrP, og representantane vinkla innleiingane sine ut frå personlege røynsler. Det vil føra for langt å referera kvar einskild. Men nokre tema vart omtala meir enn andre: Dei folkevalde må bruka mykje tid på å lesa store mengder sakspapir frå administrasjonen. Mykje av dette er prega av dårleg og vanskeleg tilgjengeleg språk. Styrken til nynorsken er at han kan vera klar, tydeleg og rett på sak. Gode tekstar på nynorsk i sakspapira ville gjera arbeidet for dei folkevalde lettare. Frå salen kom det innspel om at kommunen kunne starta med å retta opp alle tekstmalar. Der heng det att mange bokmålsord og -formuleringar, og desse vert repeterte for kvar gong. Og kva med å få ein kollega til å lesa gjennom før ein sender teksten vidare? Gjennomlesing kunne ha redda mang ein tekst!. Eit framlegg til betring var å ta i bruk ein målbruksplan, gjerne som konkret hjelpemiddel i form av enkle skrivereglar og med framlegg til alternativ for typiske bokmålsuttrykk. Alle var einige om at ein målbruksplan ville vera positivt både for politikarar og administrasjon. Voss mållag sitt framlegg til målbruksplan hadde fleire av politikarane studert, men det var òg ynske om å vurdera planar som andre kommunar har teke i bruk. Politikarane verka samstemde på at tida var inne for å prøva nynorsk som opplæringsspråk i vaksenopplæringa på ny. – Når det gjeld nynorsk i vaksenopplæringa, er me nesten vedtaksføre her i kveld, så her har me i praksis eit vedtak, vart det sagt. – Tida er også inne til å pressa litt på regjering og styresmakter for å få nynorske læremiddel, når kommunane no får krav om å ta i mot fleire flyktningar. Ordførar Hans-Erik Ringkjøb avslutta med å seia det slik: – Viss vaksenopplæringa får oppbakking frå oss politikarar, kan me få dette til. Me er avhengige av å ha dei tilsette med på laget for at me skal lykkast med det. Det er lenge sidan sist forsøk, i 2003. Erfaringane no tilseier at dette går an. Å gje dei nye innbyggjarane våre alle rettar og la dei vera fullverdige medlemer av lokalsamfunnet, viss dei skal bu vidare på Voss, det vil vera det viktigaste argumentet for min del. At dei skal få lov til å skjøna kva som skjer – det trur eg er heilt avgjerande, sa Ringkjøb. Inge Draugsvoll, Voss mållag Norsk Tidend 4–2015 Til Noreg for å lære seg norsk 12 SOMMAR og stephen: Det hender kvar vår. Like sikkert som at snøen smeltar. I slutten av juni bankar Stephen Walton på døra til Skrivarstova med eit tjuetal internasjonale studentar bak seg. I år var det 33. gongen, og han satsar på minst 33 til. – Eg jobbar framleis på sommarskulen fordi det er så ekstremt gøy. Det har berre vore gløgge, nyfikne, kjekke studentar, og eg held gjerne fram i 30 år til, seier han. I 1983 var Stephen Walton i ferd med å bli tilsett som universitetslektor i norsk ved University College London, og var elles doktorgradsstudent i Cambridge. Han tok sjølv kontakt med den internasjonale sommarskulen ved Universitetet i Oslo, og gjorde framlegg om eit tre vekers kurs med innføring i nynorsk språk og kultur. Han møtte berre velvilje hjå dåverande sommarskuledirektør Kjetil Flatin, og kurset var eit faktum. På dei seks vekene Sommarskulen varer, føregår undervisninga på bokmål. Dei tre vekene med Stephen, som no er professor i tverrfaglege kulturstudium ved Høgskolen i Telemark og professor-II i nynorsk skriftkultur ved Høgskulen i Volda, «Berre fortel oss kor vi skal stå, du» seier ei av studentane småirritert når fotografen spør om dei skjønar norsk. Foto: Erik Grov er derimot reservert nynorsken. Forutan klasseromsundervisning vitjar dei Språkrådet, Samlaget, Norsk Ordbok og Mållaget. Studentane kjem ofte frå land med både to og fleire offisielle skriftspråk, men lèt seg alltid imponere over dei grasrotdemokratiske prosessane som held nynorsken i hevd på alle samfunnsområda i Noreg. – Siktemålet er å vise at nynorsken er ein del av det norske samfunnet, også i Oslo, og Mållaget er utan samanlikning den viktigaste nynorskinstitusjonen. Eg trur at vi i løpet av desse åra har klart å skape forståing for dei nynorske prosjekta i fagmiljøet internasjonalt, seier Stephen. I år har han med seg 23 elevar frå 17 ulike land, men seier det kan variere markant frå år til år. For nokre år sidan fekk han brått 16 studentar frå Kina, medan det på nittitalet var innslag av italienarar som lærde seg norsk grunna populariteten til svartmetall-musikk. Til saman har han hatt bortimot 700–800 utanlandske studentar i løpet av åra. Somme er jamvel blitt norsklærarar i heimlandet. Stephen seier det har vore ei ublanda glede å få informere om kva nynorsken er, og om rolla han spelar i det norske samfunnet. - Det er det kjekkaste eg veit. Eg kjem ikkje til å slutte før dei ber meg ut, seier han. EG Lspråkrøkt Ny bibel for rettskrivande Skrivereglar, det treng alle som skriv i litt meir formelle samanhengar, meiner Aud Søyland. Saman med Jan Olav Fretland har ho laga ei ny oppslagsbok med rettskrivingsreglar og språkråd. – På alle arbeidsplassar der folk skriv ein del, bør denne typen hjelpemiddel vere like sjølvsagde som ordbøker, seier Søyland. Korleis var det igjen? Heiter det «Distrikts-Noreg», «distrikts-Noreg» eller kanskje «distriktsnoreg»? Og kan det vere rett å setje punktum etter punkt i ei punktliste? Det er blant spørsmåla du kan finne svar på i boka Norske skrivereglar. Her finn du alt frå reglar om komma og bindestrek til råd om stor og liten forbokstav. Dessutan gir forfattarane tips om bruk av smilefjes – kanskje mest mynta på den litt eldre generasjonen – oppsett av brev og e-brev, universell utforming av nettsider og mykje meir. Søyland og Fretland har som mål at det skal vere lett å finne svar på det du lurer på – mellom anna gjennom eit detaljert stikkordregister – dessutan at teksten skal vere lett å forstå. Under lanseringa av Norske skrivereglar på Litteraturhuset i Oslo var Aud Søyland og Jan Olav Fretland vertskap for ein språkkviss. Nivået var skyhøgt. Foto: Bjørn Karsrud ikkje kjem utanom i denne samanhengen, er Skrivereglar av Finn-Erik Vinje. Boka kom ut i første utgåve alt i 1973 og har sidan vore oppslagsverket å gå til for den som prøver å skrive korrekt norsk, enten det gjeld teiknsetjing, forkortingar eller anna. – Da eg midt på åttitalet arbeidde i Språkrådet, så var det ordlistene og Skrivereglar av Finn-Erik Vinje som var biblane. Vinjes bok har vore nyttig for mange gjennom tidene, men eg syntest ofte det var litt vanskeleg å finne det eg var ute etter. Det står der, men det kunne vere vanskeleg å finne fram og finne det att. Derfor tenkte eg alt den gongen at eg ein dag skulle skrive ei slik regelbok sjølv, fortel Aud Søyland. Medforfattar Jan Olav Fretland føler seg ganske sikker på at dei har fått til det dei ville: å gjere stoffet litt lettare tilgjengeleg enn hos Vinje. – Det vi synest vi har fått betre til, er at vår bok er meir oversiktleg og lettare å lese. Reint typografisk har vi brukt nokre fleire verkemiddel og til og med drista oss til å bruke illustrasjonar nokre få plassar, seier han. – Og så har vi jo ein eigen del om skriving på nett, noko som ikkje finst i Vinjes bok. Semikolon og komma Feil Forfattarsamarbeid Både Søyland og Fretland har solid erfaring som språkfolk. Søyland har etter åra i Norsk språkråd arbeidd frilans som språkrettar, omsetjar, ordbokredaktør og kurshaldar. Fretland er førsteamanuensis ved avdeling for lærarutdanning og idrett ved Høgskulen i Sogn og Fjordane og var tidleg på 2000-talet leiar i Norsk språkråd. Begge har dei skrive fleire bøker om språk, og saman gav dei i 2013 ut læreboka Rett og godt. Handbok i nynorskundervisning. – Det var eg som byrja med dette prosjektet, men etter kvart spurde eg Jan Olav om han ville vere med. To hovud tenkjer som regel betre enn eitt, seier Søyland. bruk av semikolon – som oftast semikolon brukt som kolon – er kanskje den feilen som irriterer språkrettaren mest. Men kommafeil er det ho ser mest av. – At det ikkje går an å lære seg den enkle kommaregelen at det alltid skal vere komma etter ei somsetning! seier Søyland oppgitt. – Viss ein kan dei to enklaste reglane – at det skal vere komma etter leddsetningar, blant anna som-setningar, og komma mellom jamstilte hovudsetningar – så kjem ein jo utruleg langt. «Sær skriving» Fretland synest for sin del at «sær skriving» eller særskriving – populært også kalla orddeling – er det mest irriterande, men òg faretruande utbreidd. – Det er ei bekymring, for det gir så stort rom for innhaldsfeil. I butikkar og næringslivssamanheng er det forferdeleg mykje av det. Det er fareskilt med «Ananas biter» både her og der, seier Fretland. – På ei kantine i staten stod det på eit stort skilt: «Røyk fritt», og da måtte eg jo spørje i kassa om dei hadde sigarar. Dagen etter var det retta til «Røykfritt», fortel han. Fretland ergrar seg òg over rare og konstruerte forkortingar av typen «i.f.m.» eller «i.s.m», som visstnok skal bety «i forbindelse med» eller «i samband med». – Det blir eit kodespråk som òg hindrar kommunikasjon. Og så er det jo slik i alle språklege samanhengar at dei som er svakast stilte på mange andre område i samfunnet, dei fell òg fortast av lasset i vår samanheng, seier Fretland. Parallellutgåve Til liks med Vinjes Skrivereglar kjem Norske skrivereglar ut parallelt på bokmål og nynorsk. Men eigentleg meiner Aud Søyland at den omsette parallellutgåva på bokmål burde vere overflødig. – Skrivereglane er jo dei same på nynorsk og bokmål, og da burde det eigentleg vere greitt å gi henne ut berre på nynorsk. Men eg innser at marknaden ikkje er einig med meg i det, seier Aud Søyland. – Det eg er mest spent på no, er om folk verkeleg opplever boka som brukarvennleg. Hallvard Østrem NPK Norsk Tidend 4–2015 Ny språkbibel Referansen ein 13 Lintervjuet Å gjere godt Norsk Tidend 4–2015 – Det handlar om å prøve å nærme seg noko vondt, gjere godt noko som har vore vanskeleg, seier Tormod Haugland om den nye romanen sin. 14 Vitskapen blir ikkje heilt klok på verdsrommet. Det er ikkje nok materie der ute til at det skal henge i hop. Om dei fysiske lovene som me har gjort universelle her på jorda også skal vere gjeldande i verdsrommet, så er det rett og slett ikkje nok stein, støv og gass. Det er noko som manglar i reknestykket. Løysinga er å insistere på at dei same lovene gjeld, og å kalle det som manglar, mørk materie. Det er noko ein ikkje kan sjå, men som påverkar oss. Noko ein veit er der. Det er lite verdsrom og vitskap i den nye boka til Tormod Haugland, men nok av ting som ligg og murrar. Atle Vilder er ein arbeidsledig kar i femtiåra som kosar seg med å lage møblar i garasjen og ta seg ein fisketur i ny og ne. Men eit brev frå kona som han ikkje har snakka med på tjueåtte år, og ein invitasjon frå faren som han ikkje har snakka med på ti år, rykkjer han ut av kvardagen. Kona vil ha kontakt, faren vil ha han med på ei veldig satsing på det lokale fotballaget. Vilder kastar seg ut i det, vel vitande om at han er lokka inn i noko han aldri ville ha sett i gang sjølv. – Du kan ikkje endre det som har skjedd, du må berre leve med det, seier Tormod Haugland. – Du kan tilgje og du kan gjere det godt att, men du kan aldri gjere det om. Det er slik det er. Han møter seg sjølv i døra, og må møte ting han ikkje er heilt førebudd på, og som er problematisk, både moralsk og kjenslemessig. – Det er ikkje måte på kva han skal heim att til. Han skal flytte tilbake, han skal arbeide for den gamle fotballklubben, han skal få kontakt med kona, og han skal skvære opp med faren? – Det er råd å gjere den reisa, men ting kan ikkje bli som dei var. Vilder lurer på kor realistisk dette er. Heile romanen kviler på ein idé om at det ligg ei opning i denne returen, utan at han heilt veit kva denne opninga er. Det handlar mykje om å prøve å nærme seg noko vondt, gjere godt noko som har vore vanskeleg. Han ser at faren strekkjer ut ei hand, men han ser ikkje kva LTormod Haugland debuterte med romanen Under i 1994, og har sidan gjeve ut romanar, noveller, dikt og dramatikk. Arbeider ved Skrivekunstakademiet i Bergen. Sit i Forfatterforeningens Litterære råd. Aktuell med romanen Mørk Materie. som er i handa, og veit ikkje om han skal ta i mot. Samstundes er han dregen mot det at kona er attende, og denne satsinga på eit nytt, svært stadion. Men ikkje for ein kvar pris. Han vil ikkje miste andlet. Han har ei stoltheit, på godt og vondt, seier Haugland. Lagspel Vilder opplever ein sterk ambivalens. Fotball har ein stor plass i romanen, og undervegs set han opp ei liste over dei involverte. Han ser sjølv at det liknar ei lagoppstilling, og spelet blir endå tydelegare. Det er faren som er kapteinen på dette laget, det er han som har sett det heile i gang for å lure sonen heim. Men dei gitte sanningane får brynt seg, og brått er han ikkje så ferdig med fortida likevel. – Han har ikkje så mykje i det gamle livet. Han har vinen, huset, garasjen og stolane sine. Men han er eigentleg veldig åleine. Kor tilfreds han er, er vanskeleg å seie. Han er oppteken av dei andre, dottera som han treff ofte, og faren som han ofte tenkjer på, men ikkje har kontakt med. Han er nok knytt til familien, noko han både er klår over og nektar for. Han prøver hardt å vere ferdig med det som har skjedd. – Det kan verke som om alt ordnar seg, men gjer det eigentleg det? – Boka legg opp til denne tvilen. Det er ei overdriven tru på framtida, til dømes at kona kjem heim til det huset dei vart tilbydd for 28 år sidan, det er jo absurd. Det er så unaturleg at me sit att med eit ubehag. Det er ikkje til å unngå. Det er ikkje noko eg har prøvd å hindre. Det er på mange måtar det boka handlar om. Ein sterk vilje til at det skal ordne seg, men utan svar på om det faktisk gjer det. – Er dette ein oppvekstroman? – Det er element av det her, ein vaksen mann som ser attende. Det er nokre sentrale scener der han tenkjer på mor si og ho han giftar seg med. Dei var viktige å få med for å syne at det finst ein ungdom her, syne fram det som har skjedd før. Men eg vil ikkje kalle det ein oppvekstroman, det er for lite om oppveksten. Eg hadde ikkje greidd å skrive boka om oppveksten var sentrum, eg ville byrje i notida og sjå attende. Eg hadde ein idé om at boka hadde eit tiårsperspektiv, men det vart veldig vanskeleg. Det vart for omfattande. Vestland Det er mykje som min- ner ein om Vestlandet generelt. Denne naive trua på at ein skal greie å stable eit topplag i fotball på beina, det uavklarte mellom far og son, fiskeoppdrett, drikke øl i ein hotellbar. For ikkje å late det vere nokon tvil tek boka til med «Eg heitte Atle Vilder, var femtito år, og budde i eit eldre hus ein stad på Vestlandet.» – Eg er medviten om kvar eg kjem frå. Det er ein styrke, og det kan vere ei svakheit. Men eg trur at eg representerer ein type mentalitet som er typisk for den plassen eg kjem i frå, ein nordhordlandsmentalitet. Det prøver eg å bruke. Det hender at karakterane mine tek seg ein Oslo-tur, men dei er like fullt vestlendingar. Ein må berre nytte det ein har. Eg byrjar alltid med eit bilete, ein situasjon som eg kjenner. Eg finn aldri på det, eg må ha ein nærleik. Og så får det går som det går. – Så du har spelt fotball sjølv? – Du kan seie at eg kjenner fotball og miljøet rundt. Eg har trena lag, men ikkje på seniornivå, og eg har spelt sjølv. Eg kjenner lukta i garderobane, så eg har vore i nærkontakt, ja. – Du underviser på Skrivekunstakademiet og sit i Det litterære råd hjå Forfatterforeningen. Det er ikkje slik at du blir påverka av alt det du les? – Eg kan ikkje tenkje på kva dei andre skriv. Ein les heile tida. Ein blir jo påverka. Det einaste er at eg prøver å unngå å likne på andre. Men det gjeld uansett om eg sit i rådet eller ikkje. Det siste ein vil, er å falle inn i båsar ein ikkje kjenner seg heime i. Kor sint vart ikkje Marit Eikemo då ei av bøkene hennar vart kalla «chick lit»? Om nokon blir skulda for å skrive «skitten realisme» i dag, så har ikkje det nokon god klang. Det er ikkje ein merkelapp ein har lyst på. Det betyr ikkje at ein ikkje skal skrive det, men ein må gjere det på ein måte som ikkje er gjort før. – Og kva er metoden din, når du no tek det endelege oppgjeret med elitesatsinga i små fotballklubbar på Vestlandet? – Skrivinga mi har aldri vore eit oppgjer, og det er vanskeleg å vekte den eine boka opp mot den andre. Eg prøver å skrive jamt. Det er viktig. Eg likar å skifte mellom sjangrane, både språkleg og sjangertype. Det er utfordrande, men det får meg vidare. Det er det som driv meg. Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no Lbokhausten Boktips Foto: Kjartan Helleve Ei anna spennande bok er Forkynnaren av Jan Roar Leikvoll. Han gjekk vekk så altfor tidleg i fjor, men hadde allereie rukke å bli ei av dei sterkaste litterære røystene i nynorskland, ja, i Noreg generelt. Han etterlét seg ei stor mengd ufullenda tekstar, og éin av desse kjem no ut som bok. Her møter vi den gamle mannen Hans som vaknar etter eit lengre sjukeleie, overtydd om at han har fått eit kall. Uviss på kva som ventar han, forlèt han garden og ror utover fjorden, for aldri meir å vende attende. Det er ikkje akkurat slik at det renn ut med barnebøker frå Skald, og dei vel sine bøker med omhug. Etter 40 års forskings- og dokumentasjonsarbeid kjem praktverket Frå Versailles til Valdres. Ei drakthistorisk reise. Magny Karlberg fortel historia om folkedraktene i Valdres i lys av allmenn mote- og drakthistorie. Er dei lokale draktskikkane berre fortolkingar av den europeiske motedrakta eller er dei sjølvstendige kulturelle ytringsformer? Kva er tradisjon, og kva er impuls? Slik bidreg ho til utvida forståing av draktskikken i heile Noreg. Boka er rikt illustrert med over 500 fotografi og illustrasjonar av klede og draktdelar, kunstbilete og demonstrasjonar av påkledning. Frode Grytten har alltid funne mykje inspirasjon i musikken, og hjå John Olav Nilsen fann han eit heilt univers. Stykket Sånne som oss hadde urpremiere på Den Nationale Scene den 10. mai 2014 og gjekk for fulle hus kvar kveld, og i haust er det nye framsyningar. I dette musikalske dramaet er songane til John Olav Nilsen eit medrivande lydspor. Musikken blir på scena nytolka av Thea Hjelmeland. Bok- utgåva inneheld ei samtale med Frode Grytten og John Olav Nilsen, intervjua av Øyvind Vågnes. Meir dramatikk frå romanforfattarar: i november kjem Kven er redd? av Carl Frode Tiller. Stykket skal setjast opp på Det Norske Teatret i haust, og er til dels basert på romanen Innsirkling 3. Skodespelaren Bjørn skal førebu seg til å spele hovudrolla i Kven er redd for Virginia Wolf?, men etter kvart blir det nok dramatikk i hans eige liv. Det er lova ei humoristisk slagside. Veteranlyrikk: Å opne ei diktsamling av Hans Sande er som å opne ei dør inn mot heile det underlege mangfaldet menneskelivet er. Kunsten å somle har vare naturskildringar og fyndige sleivspark, ømme kjærleiksdikt og desperate dikt om kjærleik som brest. Debutantlyrikk: Og kvifor kan ikkje byplanlegging vere eit utgangspunkt for lyrikk? Margrethe Aas har i arbeidet med Vy dvelt ved det å bu i by. Kva er kvardagsbyen, som veks ettersom fleire vil bu i han, og kva lengtar vi etter når vi fer på hytta? Kva er det med naturen som vi ikkje kjem utanom, sjølv om vi er i ein by? Norsk Tidend 4–2015 Marit Eikemo held fram med å skrive romanar med to ord i tittelen. I Alt inkludert er Agnes og dottera Maja på seks år nett komne til ein ny stad, dei flyttar inn i eit hybelhus, men manglar nettverk, venner, pengar og møblar. Gjennom eit par sommarmånader følgjer vi Agnes i hennar forsøk på å etablere seg. «Det skjer ikkje så ofte i norsk samtidslitteratur at lesaren ler. Men her skjer det», meinte Gerd Elin Stava Sandve i Dagsavisen. Men under buldrar nok alvoret. Det forferdeleg geniale freseskyflyet av Rolf Losnegård tek opp klimaproblematikken på ein humoristisk måte. Den geniale oppfinninga til oppfinnar Snutt gjer at det blir mykje sol. Og med fint vêr heile dagen blir det varmt. Veldig varmt. Altfor varmt for isflaka i alle fall. Heilt fantastiske illustrasjonar av Fredrik Rysjedal. 15 luttsteine Norsk Tidend 4–2015 16 I mange tiår har Jostein Fet prøvd å byggja ei bru mellom notida og dei lesande bøndene på 1600-talet. – Eg plar seia at det er som å stogga ein oljetankar: dei treng mange kilometer før dei stoggar. Slik er det med den gamle oppfatninga òg. H istorikarane hadde lenge låge tankar om bønder og fiskarar. Dei berre vasa rundt i åkrane, åt sild og kunne i alle fall ikkje lesa og skriva. Det kom eit lyft i 1739, då det vart bestemt at alle skulle konfirmerast. Dermed vart det naudsynt at alle kunne lesa om dei sentrale punkta i kristendomen. Men at dei skulle ha nokon kunnskap utover dette minimumet, hadde ikkje historikarane noka tru på. Dette synet har halde seg levande heilt opp til våre dagar. Nokre kilometer frå Ørsta ligg Brudavolltunet, eit klassisk bygdemuseum med ei ikkje all for imponerande samling hus. Men tunet er originalt, det har stått om lag slik sidan 1800-talet. Tidlegare låg garden nokre hundre meter sørvest, men eit ras gjorde at dei fann ut at det var betre å flytta han litt. Så den fyrste garden vart etablert ein gong kring 1600. I løa, som vart med då tunet vart flytta, er denne teksten skoren inn: MDCXXII I DETTE AAR BLEF DENNE LAADE GIOR AF IISB. IISB er initialane til Ivar Jonsson Barstad, den fyrste eigaren. Han har altså truleg rissa dette inn sjølv, kan henda same året som han bygde løa. Me er no tidleg på 1600-talet, hundre år før den obligatoriske konfirmasjonsunder- LJostein Fet (91) X Forskar, forfattar, kulturhistorikar og folkemusikar. X Aktuell med Den gløymde litteraturen. Gamle bøker og skrifter i privat eige på Sunnmøre. “ Det meste som vart skrive har forsvunne, av di løer, papir og steinar har forvitra. X Kjend for å ha dokumentert at norske bønder på 1700- og 1800-talet eigde bøker og slett ikkje var så ukunnige til å lesa og skriva som norske historikarar tidlegare har framstilt dei som. Dokumentert i bøkene Lesande bønder (1995) og Skrivande bønder (2003). X Har fått Målprisen av Sunnmøre Mållag (1999), Sunnmørspostens kulturpris (2006), Fylkeskulturprisen for Møre og Romsdal (2004) og Kongens fortenestemedalje i gull (2004). Kjelde: Allkunne.no visninga tok til. Var denne Barstad tidleg ute med skrivekunne, eller kan det ha vore fleire bønder som også kunne lesa og skriva? På Vartdal står Bodordshella. Det er ein veldig stein der bonden Knut Endresson Sætre har rissa og hamra inn ein lett redigert versjon av dei ti bodorda. Nedst i den sirkelforma teksten har hoggaren hamra inn eit Jesus-monogram, og årstala 1591 og 1599. Endå ein skrivefør bonde? Problemet med å dokumentera lese- og skrivekunne mellom bønder og fiskarar for fem hundre år sidan, er at det meste som har vorte skrive, har gått tapt. Løa på Brudavolltunet står framleis, og Bodordhella er framleis råd å lesa, sjølv om ho vart nytta til arbeidsbord på 1800-talet. Så det meste som vart skrive har forsvunne, av di løer, papir og steinar har forvitra. Men ikkje alt. For den som kom på å leita, så låg det ein skatt og venta. Det var akkurat det Jostein Fet gjorde. Han leita opp gamle bøker. Han leita opp den gløymde litteraturen. Gjennom ei rad utgjevingar, med Lesande bønder (1995) og Skrivande bønder (2003) som to hjørnesteinar, har han dokumentert at lesing og skriving ikkje var ein framand aktivitet på Sunnmøre på 1600-talet. Den førebels siste boka er eit oversyn over dei 609 bøkene frå før 1840 som han har lokalisert i Volda og rundt om på Sunnmøre. «Lite kjend og lesen» Seint på hausten i 2004 er Knut Olav Åmås i Aasentunet. Han har lansert biografien om Olav H. Hauge, Mitt liv var draum, og turen er no komen til Hovdebygda. Etter ei innleiing blir det opna for spørsmål frå salen. Fleire reiser seg opp, presenterer seg, stiller spørsmål og får svar. Litt bak i salen reiser ein eldre kar seg. – Takk for gode ord. Eg heiter Jostein Fet og ... – Åh!, seier Åmås frå scena og bryt han av. – Det var du som skreiv så god melding av Seint rodnar skog i djuvet-samlinga i Norsk Tidend. Olav H. Hauge var ikkje bortskjemd med gode meldingar i byrjinga. Men den freske meldaren i Norsk Tidend likte det han las. Han avslutta meldinga med «Olav H. Hauge er lite kjend og lesen, har eg inntrykk av. Han burde ikkje vere det!» Jostein Fet skreiv meldingane frå Bø i Telemark, der han var tilsett som lærar. Utdanninga tok han i Oslo, i hovudfaget skreiv han om Olav Duun. Han var engasjert i studentmållaget, der dei mellom anna skipa til ein kveld over teamet «Telemark i norsk dikting og folkekunst». Telemarkingane strøymde til, det var smekkfullt og dei kom ikkje ein gong gjennom heile programmet. Han var også med då Kringkastingsringen vart skipa. – Det kan godt henda, seier Fet i dag. Professor Johs. A. Dale likte det han hadde skrive i hovudoppgåva si, og det var han som truleg tilrådde Norsk Tidend å knyta Fet til seg. Men snart sette han kursen mot Volda. Frå 1958 til 1971 hadde han fullt opp med lærarskulen. Men så kjem det han sjølv kallar det ideologiske gjennombrotet. Fyrste byggjestein På slutten av 60-talet kom det framlegg om å desentralisera utdanninga, og dei fyrste distriktshøgskulane såg dagens ljos. Fet vart med i “ For den som kom på å leita, så låg det ein skatt og venta. ei gruppe som arbeidde for at også Volda skulle få ein slik skule, som sekretær i det som vart kalla «Tenkjarnemnda». Målet var å få slutt på at distrikta berre skulle vera rekrutteringsområde for utdanningsinstitusjonane i byane, men ha eit levande forskarmiljø som utflytta studentar kunne koma heim til. «Tenkjarnemnda» lukkast, og i 1969 var Distriktshøgskulen i Møre og Romsdal etablert, fyrst med avdelingar i Molde, så i Volda i 1971. Der skilde dei seg ut med eit friskt studietilbod som spann rundt emna journalistikk, kateketutdanning og lokalsamfunnsstudium. Fet vart knytt til det siste. Medan andre forska på lokalhistorie og dialektar, konsentrerte Fet seg om litteraturen. I 1977 kom den fyrste byggjesteinen i det som seinare skulle bli eit veldig arbeid. Sunnmørsdiktarar 1600-1675. Eit diktutval med biografiar og bibliografiar. I utgangspunktet ei lyrikksamling, men alt i føreordet skimtar ein tankar om noko meir. «Det seier seg sjølv at denne boka ikkje er meint som anna enn eit første steg i retning av ei regional litterær kartlegging.» Fet held fram med å grava etter litteraturen, og fann gullåra i dei gamle skifteprotokollane. Frå hausten 1977 til sommaren 1978 nytta han sundagane i høgskulebiblioteket til å leita gjennom 16 287 skifte frå tida 1690 til 1839 i fire delar av Sunnmøre. Mikrofilm etter mikrofilm. I desse skifta fann han 14 Norsk Tidend 4–2015 Til ære for fotografen set Jostein Fet seg ned med mikrofilmframvisaren. Det er stund sidn sist, men det ordnar seg. Foto: Kjartan Helleve 17 Slektsnotat i Muribøbibelen frå 1632. Tidlegare eigarar i Valldal har skrive inn ulike høgdepunkt av typen: «Lars Lars sen Muri. 1795 dj 5st September blev min lille Søn fød til den Syndige Verden.» Lars døydde to år gammal. Foto: Lars Magnar Muribø På bakrommet til biblioteket på Høgskulen i Volda har Fet eit brannsikkert arkiv med kopiar og originalar av gamle dokument. Under: Frå Muribø-bibelen frå 1632. Eigar: Lars Magnar Muribø. Norsk Tidend 4–2015 Foto: Jørund Fet 18 199 bøker oppførde. Det endeleg provet på at bøndene i Volda var omgjevne av bøker. Som Ottar Grepstad skriv i føreordet til den nyaste boka: «Jostein Fets søndagsarbeid endra kunnskapen om Noreg.» Som ei vidareføring av dette arbeidet byrja Fet å lura på kvar det hadde vorte av alle desse bøkene. Han sende difor ut eit spørjeskjema til matrikkelgardane i Volda, pluss til eit mindre utval frå Sykkylven, Norddal og Haram. Om mottakarane hadde gamle bøker liggjande, så bad han dei om å fylla ut tittel, forfattar, trykkjeår og stad, og ikkje minst om det var skrive noko i bøkene. Responsen var overraskande god. Etter at dei fyrste svara vart supplerte med informasjon frå andre område, sat Fet med eit kartotek på 609 bøker frå før 1840 som framleis er i omløp. Den gløymde litteraturen er eit oversyn over desse bøkene. Kva bok er det snakk om, kven eig ho, kven eigde ho tidlegare, kvar er ho trykt og så vidare. Knoppskyting – Det har vore knoppskyting heile vegen. Då eg var ferdig med Stemmer frå ei fjern tid i fjor, pusta eg ut og tenkte at no er eg vel ferdig, seier Fet. – Men så kom eg over dette kartoteket frå 1979, som var eit slags førearbeid for Lesande bønder. Eg fekk ei mengd svar, og folk var veldig positive. Dei som sende inn svar, var eldre folk. Det var tydeleg at dei unge hadde sagt at dette var ei oppgåve for dei gamle, det var dei som sende attende “ Fets søndagsarbeid endra kunnskapen om Noreg. skjemaet. Dei fortente å få eit svar. Det er det denne siste boka handlar om. – Er det eit kjærleikserklæring til dei som har teke vare på desse bøkene? – Det er slik eg kjenner det. Det er ein lojalitet, ei slags takk for hjelpa. Desse gamle mennene, som det som oftast var, som grov fram gamle bøker, som dei sikkert hadde minne frå, og som så gav opplysningar attende til meg. Stadig måtte dei melda pass, til dømes når dei skulle tyda dei store snirklete, innfløkte tittelbokstavane. Eg hugsar ein nabo som sende meg lause tittelblad, slik at eg kunne tyda dei. – Kva? Reiv han dei ut? – Nei, dei var nok lause frå før. – Det er ei veldig slagside mot religiøse bøker i dette oversynet? – Dei religiøse bøkene, som salmebøker, oppbyggjelege bøker, bønebøker og biblar, var bøker som hjelpte folk til den evige frelse. Dei var verktøy, og det ein kan kalla instrumentalistisk litteratur. Så den ville dei helst ikkje kasta. Men det er ikkje heilt konsekvent. Ein annan ting er at dei er solide. Biblane var skikkeleg innbundne, med trepermar og gjerne med overtrekk av skinn. Dei var verdifulle også på den måten. Den verdslege litteraturen var ikkje fullt så viktig, men til dømes ei legebok kunne koma vel med. Den tok dei vare på. Derimot var desse folkebøkene, som det krydde av på 15-1600-talet, dårleg innbundne og vart lesne i filler og kasta. Men noko skjønnlitteratur har overlevd. Den siste boka eg kommenterer, er Den berømte Engellænder Mr. Robinson Crusoes Levnet og besynderlige Skiebne. – Du greier samstundes ut om dei ulike retningane innanfor religionen, om korleis dei eine salmeboka tek over for den andre. – Heilt sidan Lesande bønder inneheld bøkene mine mykje åndshistorie. Når eg forklarar den religiøse litteraturen, kjem det av at religionen tidlegare var åndsinnhaldet for store delar av folket. I dag er dette gløymt og blir ikkje nemnt i litteraturhistoria i det heile. Han er vorten utfasa som uinteressant. Eg er ikkje nokon religiøs mann, men denne litteraturen betydde svært mykje for 95 prosent av det norske folk heilt fram til i alle fall 1800. At han ikkje blir teken med som ein del av den norske lesinga fram til då, det tykkjer eg er ille. Vandrande bøker – Det er ein del musikk her også? Du skriv om folketonar og salmar? – Ja, tidleg byrja eg å interessera meg for den rolla som folkemusikken og folketonane speler, særleg den litterære sida. Dei var ein del av det me kan kalla allmugens litterære kultur på Nordvestlandet. Mi interesse for emnet førde til at eg vart leiar for folkemusikkarkivet i Møre og Romsdal, som vart plassert her på høgskulen. Der var eg i elleve år, og arbeidde med å samla folketonar og folkemusikk. Det var ei fan- Over: Den praktfulle tittelsida i Muribøbibelen. Det er eit eksemplar av Christian iVs bibel frå 1632, som er overlag sjeldan, då dei fleste utgåvene er frå 1633. Foto: Jørund Fet Skapet på bakrommet blir berre kalla «Fet-arkivet». tastisk interessant tid. Koplinga er der, og eg gav i 1999 ut boka Folkemusikken i Møre og Romsdal. – Det er den boka som eigentleg burde ha heitt Spelande bønder? – Nja, Sverre Tusvik på Samlaget fabulerte litt om det i ettertid, men eg er ikkje like sikker. – Kva ville det seia å ha mykje bøker på denne tida? – Midt på 1700-talet kom presten Henning Abelseth til Haram. Noko av det fyrste han gjer, er å gjennomføra ei undersøking av den åndelege tilstanden hjå soknebarna. Moralsk tilstand, om dei kan lesa, og kva bøker dei har. Samstundes gjev han opp kva yrke dei har og kva sivilstanden er. Dette blir skrive ned og er eit utruleg viktig dokument. Det viser at det berre var to av nittiseks heimar som ikkje hadde bøker. Dei som ikkje hadde, var nygifte. Dei burde strengt teke i det minste ha skaffa seg ein huspostill eller ei bønebok, men dei var ikkje komne så langt. Mange har berre éi bok, somme hadde tolv. Sjølv dei fattige såg det som ei religiøs og sosial plikt å skaffa seg bøker, uansett om dei hadde råd til det. Dei meir velståande kunne ha åtte-ti bøker, men så var det ikkje eit poeng å skaffa seg meir. – Du er oppteken av innskriftene i bøkene. – Ja, men ikkje berre for å sjå skrivekunna. Bøkene vandrar. Det er eit uttrykk for kor høgt dei var skatta. Dei går horisontalt innanfor slekta, men også vertikalt frå generasjon til generasjon. Utruleg kor lenge ei bok kan vandra slik, og utruleg kor bøker kan gå i vinklar og krokar for å enda opp der dei har gjort. – Det er generelt eit høgt detaljnivå i boka. Du skriv til dømes om ein av illustratørane. – Eg gjorde det til eit prinsipp. Boka skal også kunne fungera som ein bibliografi for bibliofile. Difor har eg teke med mykje om den einsklide boka, i alle fall til eit visst punkt. Eg greier ikkje heilt å gjennomføra det, alle omsetjarane er til dømes ikkje med, men mykje anna. – Kunne du ha gjort det same andre stader i landet? – Det er ynskjeleg, Hardanger og Oppland hadde vore interessant å sjå nærare på. Men då måtte eg ha hatt eit liv til. Samstundes er eg overtydd om at eg ikkje ville ha kunna gått så djupt inn i materien. Det er fordelen med arbeidet mitt: her kjenner eg folka, eg kjenner vilkåra dei lever og levde under, ættene dei stammar frå og så vidare. Det ville eg ikkje ha gjort andre stader i like stor grad. Noko har endra seg – Du seier i innleiinga at dette er «sluttsteinen på eit livsvarig prosjekt». Har du lukkast? – Eg merkar meg at synet på dette emnet har endra seg. Eg gjekk hardt ut i Lesande bønder og siterte ein forfattar som hadde skrive: «Nå ville nok jakten på litteratur blant de brede lag likevel ført til magre resultater, for i et bondesamfunn med over “ Det var berre to av nittiseks heimar som ikkje hadde bøker. 90 % analfabeter var det liten grobunn for lesning.» Eg forundra meg over kor lite dei visste, kor dei berre kom med prosenttal utan å syna til kjelder. Og den eine siterte den andre, og dermed vart dette sanninga. Eg snakka på ei tilskiping i Det Norske Samlaget om boka, det fall i god jord når eg siterte dette utdraget. Etterpå kom Berge Furre bort til meg og sa at han måtte skriva om pensumlista til studentane sine. – Så du har fått til eit paradigmeskifte? – Lat meg seia det slik: eg ser jo etter i nyare historieverk, det hender eg blir nemnt. Fyrst stod det at det er ulike meiningar om kor vidt allmugen kunne lesa så tidleg, og så synte dei til meg. Eg har forståinga av at ikkje alle er samde med meg, men det høyrer eg mindre og mindre av. Eg plar seia at det er som å stogga ein oljetankar: dei treng mange kilometer for dei stoggar. Slik er det med den gamle oppfatninga òg, avsluttar Fet. Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no Kjelder: Jostein Fet: Sunnmørsdiktarar 1600-1975. Eit diktutval med biografiar og bibliografiar. Jostein Fet: Lesande bønder. Litterær kultur i norske allmugesamfunn før 1840. Jostein Fet: Den gløymde litteraturen. Gamle bøker og skrifter i privat eige på Sunnmøre. Ottar Grepstad: «Over alle tindar av ord». Føreord i Den gløymde litteraturen. Norsk Tidend 4–2015 Foto: Kjartan Helleve 19 Lgarborg og garborg Å dikte eit liv Arne Garborg gav seg sjølv skulda for at far hans drap seg, og hendinga vart den sentrale drivkrafta i arbeidet hans. Var det difor han dyrka denne skuldkjensla? – Eg skriv nok primært om tekstane hans, men eg kallar det ein biografi, seier Sørbø. Foto: HiVolda Respekt for lidinga – Dette Det tek aldri slutt. I 2011 kom Arnhild Skre si bok om Hulda Garborg, i 2014 kom Alfred Fidjestøl si bok om Askerkretsen, Time kommune har gitt ut ei handfull skrifter om Garborg, og slik kan ein halde fram. Arne Garborg sluttar aldri å inspirere. No er Jan Inge Sørbø klar med boka Arne Garborg. Frå bleike myr til alveland. Garborg er på lærarseminaret i Tvedestrands-traktene, kjem meldinga om at faren har teke livet litt. Garborg les dette som at faren ikkje kunne leve med at odelsguten ikkje ville bli bonde. Men allereie Hulda Garborg såg at Eivind Garborg også hadde andre, og moglegvis vel så tunge, utfordringar. Han var ein hardtarbeidande og djupt religiøs bonde. I tida før sjølvmordet låg han i strid med naboane om ein dam han hadde bygd. Naboane meinte at dei fekk mindre vatn til sine gardar. Striden hamna i retten, og Eivind Garborg tapte. Det gjekk på ære og helse laus. Noko av det Tok skulda – Eg skriv nok primært om tekstane hans, men eg kallar det ein biografi, seier Sørbø. Arne Garborg var odelsgut, men kjende at læraryrket lokka meir. Eit val faren tok tungt. Medan X Fødd 19. mai 1952 i Bergen 20 X Leiar for Norsk Pressehistorisk Forening frå 2003 til 2010, og sidan 2010 redaktør i Pressehistorisk tidsskrift. Foto: Mari Torsdotter Hauge/NPK Norsk Tidend 4–2015 X Hovudfag i historie, har arbeidd som journalist i NRK, journalist og redaktør i Dag og Tid og journalist og avdelingsleiar i Aftenposten. X Disputerte for doktorgraden i historie 4. september 2015 i Oslo. (©NPK) at faren sitt sjølvmord hadde fleire årsaker, er ikkje noko eg har kome på. Det ligg som eit poeng også i dei andre biografiane. Men eg undersøkjer meir konsekvensen av det i eit heilt løp, der eg ser korleis denne historia om faren ligg der og dunkar i dei fleste tekstane hans. Det er ikkje slik at det gjer tekstane interessante av den grunn, men det tyder på ei motivasjonskraft hjå Garborg som er interessant å fylgje. Desperasjonen som ligg i opplevinga av farens sjukdom og sjølvpåførde død, blir ein motor som driv han i ei jakt på ei forklaring på korleis noko slikt kunne skje. Sjølv om eg problematiserer forklaringa til Garborg, så har eg ein enorm respekt for både den lidinga og den energien som kjem ut av hendinga. God litteratur treng ikkje kome ut av traumatiske hendingar, men god litteratur har ein temperatur, og det har tekstane til Garborg. Den temperaturen er til stades både i sakprosaen og i skjønnlitteraturen, av di det er ein del av det same prosjektet: Korleis skal eg få verda til å henge i hop? To hjartesaker – Garborg vart fort ein offentleg person, og då var kanskje opphavet og biografien særleg viktig. Det var viktig å vite kva ein kom i frå, som ein motivasjon. – Garborg hadde i hovudsak to hjartesaker: målsaka og religionen, eller det nasjonale og det religiøse som han skriv sjølv. Det er klart at han heile tida tenkjer desse sakene Doktorgrad om LArnhild Skre X Har gitt ut fleire bøker, mellom anna ein biografi om Ragnhild Jølsen og biografien om Hulda Garborg, som ho fekk Brageprisen for i 2011. siste han gjorde, var å selje slektsgarden. Men Garborg tok skulda. – Det er ein konstruksjon som han laga, og som blir viktig for korleis han skriv bøker, seier Sørbø. RABIAT OG UTOPISK: Ein del av ideane til Hulda Garborg var rabiate og utopiske, men ho er den av nynorskingane me ser mest merke etter i dag, meiner Arnhild Skre, som no tek doktorgrad på nasjonsbyggjaren. I stova i Enebakk utanfor Oslo står kaffien framme og bøkene tett. Avhandlinga ligg på stovebordet, full av små gule lappar og blyantstrekar. 4. september stod Arnhild Skre i Gamle festsal på Universitetet i Oslo og forsvarte tolkinga av Hulda Garborg som ein høgst sjølvstendig, ytst moderne nasjonsbyggjar. Då ho gjekk ut, var ho doktor i historie, og landets kanskje fremste ekspert på Hulda Garborg. – Ho var ein nasjonal strateg, slår Skre fast. – Planane og ideane hennar for korleis Noreg skulle få ein særnorsk kultur med alt det innebar av teater, bunader, folkedans og norsk og utanlandsk litteratur på eige mål, var moderne, rabiate og fullstendig utopiske. Det er nesten umogleg for oss å forstå i dag, meiner ho. Modernisator Det er fire år sidan Arnhild Skre gav ut den omfangsrike biografien om bunadsinspiratoren, teatergrunnleggjaren, forfattaren og målforkjemparen frå Hamar. Hulda Garborg: Nasjonal strateg er ein murstein på nær 700 sider, og – Garborg dikta opp både livet og bøkene. Når du skal tolke bøkene, må du samstundes tolke hans eiga livstolking, seier Sørbø. Familien Garborg på tur. opp mot biografien sin. Og det går båe vegar. Når han seier at han må flykte frå religionen av di han er farleg og var skadeleg for faren, så finn han målsaka som ei erstatning. Så seinare går han attende til religionen og undersøkjer den på ny. Draumen er noko anna, at det kunne ha gått annleis. Hadde faren vore omgitt av ein annan og varmare kristendom, så kunne han ha overlevd. Då hadde han kanskje ikkje måtta flykte frå heimegarden, som på sitt finurlege vis heng i hop med målsaka. Nordmennene hadde også mista «heimegarden» sin, og den nasjonale strategien handlar om å finne han att. Den kan du finne gjennom språket. Det spring ut av den same kjelda, seier Sørbø. Dikta opp liv og bøker Det har vore fleire ulike skular i korleis ein skal tolke litterære tekstar. I dei tradisjonelle tolkingane var oppgåva å finne det konkrete punktet i livet til forfattaren som førte til ein konkret fiksjonstekst. Etter andre verdskrigen kom det store brotet med denne retninga, og då var det berre teksten i seg sjølv som var viktig. Når Sørbø no, til liks med mange andre, går attende til å leggje vekt på det biografiske, så er det med ei anna tilnærming enn ein hadde tidlegare. – Hjå meg har Garborg dikta opp både livet og bøkene. Når du skal tolke bøkene, må du samstundes tolke hans eiga livstolking. Den sjølvtolkinga som forfattarar gjer, kjem ofte til uttrykk i tekstane. Før gjorde ein det for enkelt, ved å seie at det var eit ein til ein-tilhøve mellom ein tekst og ei biografisk hending. Men skjønnlitterære tekstar er ei tolking. Det ligg eit potensiale i biografiske hendingar som kan gå i mange retningar. Det kan vere ganske svakt knytt til det som faktisk hende. Når t.d. Kielland skriv om skuletida, så vil det vere biografiske element i botn. Men seinare vil minna om skuletida bli farga av fiksjonen. Så prosessane er kompliserte. Når Garborg nyttar sitt eige biografiske materiale, og til dels Hulda si historie, så er det ei tolking. Det slår attende på si eiga forteljing. Bryt ut av nykritikken – Men du kallar det ein biografi? – Eg har tidlegare skrive meir direkte biografiske bøker, men til dømes i boka om Alfred Hauge var eg på same måten på jakt etter dei hen- dingane i livet som skapte litteraturen. Han skreiv tre erindringsbøker, og der kan ein finne episodar som han også har nytta i romanane sine. Ikkje berre episodar, men formuleringar og metaforar, nesten ord for ord. Ein kritisk historikar kunne fort ha funne feil i erindringane, men Hauge er farga av romantekstane sine. For ein romanforfattar er tekstane veldig viktige, og dei er så sterke at dei då kan påverke minna til forfattaren. Så eg bryt ut av nykritikken, tanken om at teksten ikkje skal representere noko anna enn seg sjølv. Samstundes tek eg innsiktene frå fiksjonslitteraturen med inn i arbeidet med biografien. – Det er fort å tenkje på Karl Ove Knausgård her. Korleis han insisterer på at det er ein roman, medan alle trur det sant. – Han konkluderer sjølv på slutten av Min kamp med at han prøvde å skrive sant, skildre det som det faktisk hende, men at han ikkje lukkast med det. Han hamna inn i fiksjonen, seier Sørbø, og seier at han ville blitt veldig lei seg om dette var det siste som vart skrive om Garborg. Peiker på teksten – Me møter alle tekstane ut i frå den tida me lever i. Dette er mi lesing, sett frå min generasjon og min posisjon. Eg håpar at folk vil halde fram med å lese Garborg ut frå ulike posisjonar og i andre perspektiv. Dette er på ingen måte heildekkjande. Eg prøver å lage ei historisk gjennomgang av arbeida som kan kaste ljos over den samla produksjonen hans. Målet er å få folk til å få lyst til å lese tekstane. Det er jo litteraturforskaren si oppgåve å minne folk på at det finst gode bøker som framleis kan lesast, sjølv om dei kom ut for 150 år sidan. Eg peiker på teksten og seier: her er det mange interessante ting. Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no vart løna med den gjeve Brageprisen i 2011. No har biografien fått eit etterskrift med tittelen Tilnærmingar, metode, drøftingar og val , der Skre drøftar korleis ho har tolka kjeldene, og kvifor ho ser på Hulda Garborg sine prosjekt som moderniseringsprosjekt. – Hulda er den av nynorskingane som me oftast ser merke etter i dag. Ho var kreativ og leiken, ein kosmopolitt. Samstundes var ho handlekraftig og hadde stor evne til å få ting gjort. Ho kunne vera sliten og nervøs, men sjølv når dei andre trekte seg, var ho den som fekk ting gjennomført, seier Skre. Strateg Biografien om Hulda Garborg vart til mellom anna etter at Skre hadde lese Rune Slagstad si epokegjerande bok om norsk historie, Nasjonale strateger, der Hulda Garborg rett nok var med, men der omtalen ikkje var særskilt omfattande. Tradisjonane etter norskdomsrørsla Garborg var ein del av, har likevel vore med Skre mykje lenger. Ho er fødd på Voss med ei mor som var etnolog og forfattar, og ho er fjerde generasjon nynorskbrukar. – Fleire generasjonar enn det går det vel knapt an å vera. Oldemora mi var ein ekte Hulda-fan, ei av den typen som Aslaug Nyrnes kallar «det nynorske mennesket», fortel Skre. I arbeidet med biografien om Garborg har Skre sete lange timar på lesesalen på Nasjonalbiblioteket, bøygd over dagbøkene og den omfangsrike brevsamlinga etter Hulda Garborg. – Det er jo av dei låge gledene det, å sitja og lesa andre sine brev. Og Hulda skreiv så morosamt, det er alvor, men samtidig noko så lett i tilnærminga hennar. Ho skreiv dagbok i 31 år, skreiv nesten kvar dag. Det vart nitti hefte. Nasjonsbyggjar Mange har peika på pågangsmotet og evna til å få ting til å skje blant Hulda Garborg sine viktige nasjonsbyggjar-eigenskapar, men Skre vil også trekkja fram ei anna evne: Hulda var flink til å leggja tapte saker bak seg. – Ho var ikkje ei som ruga på ting og var bitter. Var saka tapt, var ho tapt, så var det om å gjera å gå vidare. Hulda var jo republikanar i 1905 og ville ikkje ha kongehus. Særleg mislikte ho at ein dansk prins kunne bli norsk konge, fortel Skre. – Men i 1905 blei det klart at republikanismen var ei tapt sak i Noreg. Hulda aksepterte det og gjekk vidare. Seinare i livet kunne ho strekkja seg så langt som til å omtala Haakon og Maud som «to søte unge menneske», ler Skre. Mari Torsdotter Hauge NPK Norsk Tidend 4–2015 Hulda 21 Lteiknspråk Bø barnehage har ein smartboard der barna mellom anna speler dyrelotto på teiknspråk. – Barna har kopla samanhengen mellom visuelle uttrykk og teikn, seier pedagog Elin Stevnebø. Foto: Paul Sigve Amundsen Tre skular og ein barnehage på Vestlandet har det siste halvtanna året testa ut å lære teiknspråk til alle barn og tilsette. Slik inkluderer dei barn med nedsett høyrsel. Prosjektet er radikalt, seier NTNU-professor. Norsk Tidend 4–2015 Lærte alle barn 22 (Statped) – Å bruke teikn-til-tale gir barn større ordforråd og betre forståing av omgrep. Det viser både forsking og erfaringa vår, seier Margrethe Fjæren i Statped. Ho er teiknspråkkonsulent og tolk for døve og har lang erfaring med bruk av teiknspråk. – Tida er heldigvis forbi då både pedagogar og andre trudde at teiknspråk stod i vegen for å utvikle talespråk. Det er tvert om positivt å lære seg eit ekstra språk, meiner Fjæren. Auke statusen Statped har på oppdrag frå Utdanningsdirektoratet leia eit pilotprosjekt om bruk av teiknspråk i barnehage og skule. Målet er å gjere teiknspråk meir synleg i grunnopplæringa og auke statusen til det offisielle og fullverdige språket. Eitt av dei fire prosjekta har vore i Bø barnehage på Radøy. Personalet LErfaringskonferanse om teiknspråkprosjektet X Teiknspråkpiloten vart oppsummert på ein erfaringskonferanse i april, der kring 90 deltakarar utveksla erfaringar om prosjektet. På talarlista stod rådgjevarar frå Statped, Språkrådet og Utdanningsdirektoratet, attåt professorar frå NTNU og Høgskolen i Oslo og Akershus. X Tilsette frå dei fire pilotane delte erfaringane sine med å gjennomføre teiknspråktiltak blant alle barn i ein barnehage eller på ein skule. X Utdanningsdirektoratet har vore oppdragsgjevar for teiknspråkpiloten. Rådgjevar Berit Holmlimo sa i innlegget sitt at prosjektet har vore viktig for å auke haldningane til teiknspråk X Teiknspråk er eit offisielt og fullverdig språk i Noreg. Seniorrådgjevar Sonja M. Holten frå Språkrådet sa i innlegget sitt at ved å anerkjenne og glede oss over det språklege mangfaldet i Noreg, kan vi auke statusen til minoritetsspråka i Noreg. Kjelde: Statped var ukjend med teiknspråk før dei fekk eit barn med nedsett høyrsel for nokre år sidan. Gjennom teiknspråkprosjektet har alle dei 70 barna og 20 tilsette teke del i ulike teiknspråk- tiltak, som å bruke teikn i samlingsstund, under måltid, i spel og i leik. Fleire av dei tilsette har delteke på korte teiknspråkkurs, og dei har fått månadleg rettleiing av Statped. Under ei samlingsstund for dei eldste barna syng pedagog Elin Stevneø kva ho heiter, medan ho gjer teikn. Barna syng med. Hendene er flittig i bruk. Alle barna har sitt eige namneteikn. Så er det tid for å sjå på smartboarden, ei interaktiv tavle som barn og vaksne kan trykkje på. I dag viser skjermen bilete av ein dyrehage og mange teikn for dyr. Barna får etter tur seie namnet på eit dyr dei ser, før dei føreslår kva som er teiknet til dyret. Når dei så trykkjer på skjermen, viser ei dame korleis ein gjer teiknet. – Barna har kopla samanhengen mellom visuelle uttrykk og teikn. – Elida føler seg meir normal når alle bruker teikn. Då føler ho at det ikkje er noko gale med henne, ho har berre eit anna språk, fortel mor til Elida, Elisabeth Vågenes. Foto: Paul Sigve Amundsen Fire år gamle Elida (i midten) har store høyrselstap på begge øyre. For henne har det vore positivt at alle i Bø barnehage kan nokre teikn. Foto: Paul Sigve Amundsen Dei gjer teikn for lang hals når vi snakkar om sjiraff, og stor munn når vi snakkar om krokodille, fortel Stevnebø. Inkluderande I Bø barnehage går fire år gamle Elida. Ho har store høyrselstap på begge øyra. Med høyreapparat høyrer ho mykje, men ikkje alt. Difor bruker ho teiknspråk i tillegg til talespråk. For Elida har det vore positivt at alle i barnehagen kan nokre teikn. – Elida føler seg meir normal når alle bruker teikn. Då føler ho at det ikkje er noko gale med henne, ho har berre eit anna språk, fortel mor til Elida, Elisabeth Vågenes. Elida var to år gamal då høyrselstapet vart diagnostisert. Det var ikkje berre-berre å skulle lære seg ein ny måte å kommunisere på. Då var det til stor hjelp at heile barnehagen tok i bruk teikn. – Dei eldste barna er flinke til å bruke teikn i kommunikasjonen med Elida. Ho blir lettare forstått no. Før leika ho meir ved sida av dei andre, no er ho meir med i leiken. Ho er mindre sint og frustrert, seier mor. Nyttig for fleire I Bø barnehage synest pilotprosjektet å ha vore nyttig for fleire barn. Særleg framandspråklege barn er raskare med i dialogen enn dei er normalt, når dei kan bruke teikn som støtte i kommunikasjonen. Barna tar gjerne i bruk teikn når dei ikkje finn orda. Det skjedde mellom anna då eit barn frå eit anna land ikkje hadde ordet for brunost. Då peikte barnet på sin eigen mørke hud, for deretter å gjere teiknet for ost. Ei jente gjorde teiknet for regn då ho skulle fortelje i kva for eit vêr ho kunne nytte dei nye støvlane sine. – Bruk av teiknspråk har gagna alle barna. Vi ser at barn som bruker lang tid før dei klarer å uttrykkje seg på norsk, blomstrar når dei tek i bruk teikn, seier støttepedagog Ingvill Hovland i Bø barnehage. Eit radikalt prosjekt Dette teiknspråkprosjektet byggjer på ein tanke om at fellesskapet skal tilpasse seg individet med særskilde behov. Dette er radikalt, ifølgje professor Patrik Kermit ved NTNU. Han evaluerer pilotprosjektet på oppdrag frå Statped. – Sjølv om vi kallar det inkludering, handlar praksisane i Noreg tradisjonelt om å få enkelteleven til å tilpasse seg fellesskapen. Tanken om spesialundervisning, der vi tar enkeltelevar bort frå fellesskapen, lever godt i Noreg. Men vi er på rett veg mot meir ekte inkludering, sjølv om det går sakte, meiner Kermit. Forsking viser at det er vanskeleg å inkludere. Dette gjeld barn og unge med høyrselshemmingar så vel som andre nedsette funksjonar. Kermit meiner at teiknspråk er ein god inngang til inkludering. Dette er nettopp fordi eit språk berre har ein funksjon, dersom mange nyttar det. I evalueringa har Kermit funne fleire positive effektar av teiknspråkpiloten. Han ser mellom anna at mange barn har hatt glede av språkstimuleringa. – Vi veit at det nesten alltid er ein styrke å kunne fleire språk. Det er mange døme på korleis teikn blir brukte for å stimulere ulike grupper, som spedbarn, utviklingshemma og andre. Det er difor positivt at alle har fått ta del i tiltaka, seier Kermit. Ragnhild Thomsen Thornam Statped Norsk Tidend 4–2015 na teiknspråk 23 24 Norsk Tidend 4–2015 L nmu Synnøve marie sætre Me er eineståande Du såg det ikkje koma, Tyleprat rosar politikarar! Eg er glad i dette landet vårt. Det har eg vel alltid vore, og kjensla er ikkje vorti noko mindre dei siste åri. Litt er vel gjerne vanleg gamalmannsvemod, og nostalgiske minne frå songskattar og farne tider sine bøker og skildringar. Slike tankar var lov å setja ord på då eg var ung. Men eg vil sterkt hevda at det er ikkje berre abstrakte idear og vakker natur som gjer at me skal kjenna fryd i hjarta over gamle Noreg. Det er mange grunnar til å vera glad i, og kjenna byrgskap, over henne. Sjølv dei nordmennene eg til vanleg har minst hugnad av og vyrdnad for, politikarane våre, har opp gjennom soga gjort ting som stend som pålar, om ein samanliknar seg med andre nasjonar. Og i denne spalta er det sjølvsagt noko knytt til språk eg tenkjer på. Det at me har gjeve dialektane våre rom til å overleva. At det, i motsetnad til dei fleste land rundt oss, har vore nok vilje og krefter til å berga mykje av dialektane og talemåli. Og sjølvsagt det storverket som er bygd på dei. For mange er gjerne, til liks med det eg var, ikkje klår over kor eineståande me er. Og at ting no tyder på at me ligg i framkant, at andre land smått om senn (om enn for mange alt for seint) tek til å fylgja vårt døme. «Språkteigen» på NRK P2 i sumar hadde ein god reportasje om korleis andre nasjonar har sentralisert språki sine. Korleis den nasjonale språkstandarden på undarleg vis har vorte forma etter dei styrande sine språk i hovudstadane. Eller som då Luther sette om Bibelen frå latin, då valde han ein dialekt som låg ein stad mellom høgtysk og lågtysk. Som snart vart normi alle innretta seg etter. «Dersom ein minister snakka dialekt, ville eg le», seier tyske Ralf Müller i programmet. «Dialektar nyttar ein berre om ein vil parodiera nokon, i karikaturar og L TYLEPRAT KNUT P. BØYUM storeknut@online.no annan humor» I fylgje han vil det vera utenkjande at ein offentleg tilsett snakka sin dialekt på jobben, sjølv om han snakka til ein annan som nytta same dialekti. Han kjem også med den for meg uforståelege utsegni at det ville vera «diskriminerande mot dei som ikkje forstår dialekti» for ein tenestemann å snakka sin dialekt. Og på den andre sida, om han sjølv, som «Bayer», gjekk inn på eit offentleg kontor i Bayern, ville han snakka høgtysk til den tilsette. Han kunne jo ikkje vita om den tilsette skjøna dialekti. Frankrike er ikkje betre. Makteliten har også her innført paragraf 2 i grunnlovi, at språket i Frankrike er «fransk». Dette sjølv om det er/var mange regionale språk som korsikansk, bretansk osb. Slikt medfører at sjølv dei som enno har att eit snev av dialekt, opplever at det er feil å nytta det. «I Frankrike lærer skolebarna å snakke standard fransk. Samtidig får de høre at dialekten som de snakker hjemme, ikke er ordentlig fransk», seier språkforskar Kathrine Asla Østby. “ At andre land har skrota dette for å oppnå eit ferniss av nasjonal einskap, er eit tap for dei. For plassen sin del lèt eg det vera med desse dømi, men ver trygg, det er nøgdi av dei! Frå mange land, også våre nære grannar Danmark og Sverige. Difor er eg i dag så glad i denne underlege nasjonen vår. For sjølv om dei elles provar dag ut og dag inn ein imponerande mangel på vit og gangsyn, så har politikarane våre i denne saki tedd seg betre enn nokon andre. Dei har gjeve rom for to norske skriftspråk (attåt samisk), der det i andre nasjonar har vore ei beinhard sentralisering av kva som er rett språk. Og sjølv om det aldri har vore problemfritt å nytta dialektar som ligg langt frå Oslomålet, har det ikkje vore så vanskeleg at dei har døydd av den grunn. I den grad dei døyr, er det meir skulda brukarane sin sløvskap og likesæle. Nynorsken er skapt på dialektane, og nynorsken har gjeve dialektane pusterom. Det er i det minste mi tolking. Han Ivar var ein staskar, det stend klårare og klårare for meg! For kva er dialektane? Dei er identitet. Dei er kultur. Dei er tradisjonsberarar. Dei er eit presist verkty for å formidla det stadbundne. Dei er ei gåva! At andre land har skrota dette for å oppnå eit ferniss av nasjonal einskap, er eit tap for dei. Eit tap me har unngått å lida, så utruleg det enn kan høyrast, delvis grunna kloke politikarar. Dei har rett nok ikkje gjort det utan påverknad. Mange framsynte og kloke menneske, og organisasjonar, arbeidde hardt for at vitet og klokskapen skulle koma til desse våre fremste mellom likemenn. Sjeldan har arbeid gjeve slik løn. Vitet er diverre ikkje ei gåva ein får for all æva. Ei heller gode politikarar. Om redaktør Helleve set vekk kaffikoppen og loffskiva med Vossafår eit bel, så har du denne utgåva av Norsk Tidend i handi innan valdagen. Ha då i mente at det er eit kunststykkje å velja gode politikarar, og gjer ditt beste. Er målrørsla daud? Ein onsdags ettermiddag i eit auditorium på ein høgskule i distriktet, sit eit knippe studentar og ein førelesar og diskuterer konfliktliner i Noreg på 18.- og 19. hundretalet. Me byrjar snakke om den sosiokulturelle motsetninga mellom bygd og by og dei viktige motkulturane, som til dømes fråhaldsrørsla, lekmannsrørsla og målrørsla. Førelesaren målar med brei pensel, og slår fast at både lekmannsrørsla og fråhaldsrørsla er daude. Men kva med målrørsla, spør han. Er målrørsla daud? Det vert stille i salen. Sjølv vart eg heilt paff då spørsmålet kom. Er målrørsla daud? Korleis kan nokon stille eit slikt spørsmål? Eg sat jo der og var lys levande. Ikkje berre var eg lys levande; eg sat med mobiltelefonen under pulten og diskuterte med ein styremedlem kor mykje kaffi me skulle kjøpe inn til helgas landsstyremøte i Norsk Målungdom. Spørsmålet hang i lufta ei stund, heilt til nokon endeleg braut stilla og sa at nei, målrørsla er slettes ikkje daud. Denne personen kunne nemleg stadfeste at han hadde delteke på landsmøtet til Noregs Mållag i fjor. Det viste seg raskt at me var opp til fleire salen som hadde vore på nettopp dette møtet, og at me var mange som var meir eller mindre aktive i målrørsla. Soleis kunne me lett avvise at målrørsla var daud. Eg tenkte ikkje so mykje meir på spørsmålet om kor vidt målrørsla var levande eller ikkje, men eg tenkte desto meir på korleis nokon kunne stille spørsmål ved eksistensen av rørsla vår. Det var kanskje det som var tanken bak å stille spørsmålet i utgangspunktet. For oss som er med i rørsla, og som nyttar store delar av tida vår på målarbeid, er det utenkjeleg å seie noko anna enn at me held oss i hevd og lever i beste velgåande. Ein annan ting er kva dei som står utanfor tenkjer. Dei fleste veit nok at me finst, men det er truleg færre som veit kva me driv med, og ikkje minst kvifor me gjer det. Kvar gong eg held målferd for ein klasse, spør eg elevane om dei har høyrt om Norsk Målungdom. Svaret varierer sjølvsagt ein del frå stad til stad, men ofte er svaret at det var fyrst då eg kom, at dei fekk vite om oss. Vidare spør eg om dei har høyrt om Noregs Mållag. Då er det gjerne nokre fleire som kan svare ja. Når eg spør om dei veit kva me driv med, svarar dei «noko med nynorsk». Det er ikkje slik at me skal gå rundt å rundt og uroe oss for at folk trur at me ikkje finst, men eg trur me aldri ofte nok kan spørje oss sjølve kva me kan gjere for at fleire får vite om oss, og kvifor me eksisterer. Norsk Tidend 4–2015 Foto: Arbeidarpartiet Leiar i Norsk Målungdom 25 Lmålgåver Gåver til Noregs Mållag Å drive ein organisasjon kostar. Utan gåvene frå dykk hadde arbeidet blitt tyngre. Mellom 11. april og 4. september fekk me 209 400 kr i gåver. Det er me mildt sagt takksame for. Norsk Tidend 4–2015 Aust-Agder Mållag Scott Aanby Anne Bjørg Ausland Kristine Foss Rolf Fredriksen Mari Katerås Torbjørg Katerås Jorunn Lande Hans-Olav Lauvstad Jon Kolbjørn Lindset Målfrid Mejlænder-Larsen Kåre Mogstad Rune Nylund Anne Oland Greta Inger-Marie Olsbu Kåre Rike Sigrid Rike Rysstad Johannes G. Torstveit Olav Vehus Jens Vellene 26 Austmannalaget Ivar Bungum Bjørn Dalen Inger Johanne Dæhlen Gunnar Eide Ingvild Marie Eknes Torhild Ekre Ingvar Ekre Steinulf Fjæstad Iver Grytting Kjell Gulbrandsen Erik Hanssveen Olav Haraldseid Magnhild Harsheim Bjarte Hole Ola Holen Ola Jonsmoen Gunvor Kjendlie Turid Kleiva Håvard Kleiven Ola Klepp Gunnar Lien Asgeir Lilleås Mildrid J. Lunder Asbjørn Myrvang Øyvind Nordli Jogrim Nordsletten Hans M. Næss Olaf Nøkleby Jørgen Nørstegard Inga Johanne Pighaug Oddvar Romundset Tone Rui Magne Rydland Frøydis Schjølberg Jakup Skjedsvoll Egil Skullerud Arne Skuterud Arne I. Skåle Nils Steinar Slapgård Petter Embret Sletten Gudmund Teigen Magne Teppen Rolf Theil Sigrid Trøite Thøring Ola Tronsmoen Knut Tvete Lars Ullgren Bjørn Liavaag Visø Bjarne Øygarden Buskerud Mållag Audun Aasmundtveit Niri Baklid Gunvald Bergan Herbjørn Brennhovd Ola Feten Anne Kjersti Frøyen Olav Hovda Oddbjørn Jorde Ingunn Asperheim Nestegard Odd Oleivsgard Halle Perstølen Kjell Snerte Sigrun Torsteinsrud Arne Oddmund Tuv Fylkesmållaget Vikværingen Bergfinn Aabø Solveig Fiskvik Aamodt Ivar Aasen Ruth Amdahl Gurid Aga Askeland Edmund Austigard Børre Austmann Lillian Austnes Olav Befring Erlend Bleie Lajla Elin Blom Reidar Borgstrøm Herfinn Brekke Svein Erik Brodal Hæge Marie Roholdt Brunvatne Karen Bø Tormod Bønes Alv Reidar Dale Hans Olav Eggestad Tove Karina Eidhammer Turid Farbregd Mass Flatråker Liv Flugsrud Jon Fosse Olav Frøystadvåg Torfinn Fuhr Kim S. Fureli Anne Brit Gabrielsen Otto Gjerpe Knut Gjertsen Oddrun Grønvik Gunnvald Grønvik Mildrid Helland Botolv Helleland Astrid Hernes Anne Grethe Hoff Halldor Hoftun Valborg Holten Joar T. Hovda Marit Husevaag Kolbjørn Høgåsen Jens Kihl Laurits Killingbergtrø Per Kleiva Kåre Knutsen Harald Sverdrup Koht Bård Kolltveit Tove Harriet Eeg Larsen Aaslaug Lode Norvald Mo Arnold Mundal Finn Måge Solveig Nerol Øystein Njål Nordang Eva Nørstebø Kari Rysst Paulsen Asbjørn Roaldset Olav Røvang Åsbjørg Vågslid Råen Gunvor Skiftun Gunnvor Fykse Skirbekk Arne O. Skjelvåg Arve Skutlaberg Sigrid Skålnes Nils Standal Mona Grete Storli Åsfrid Svensen Svein Olav Throndsen Olav Nils Thue Øystein Tormodsgard Stein Tveite Ivar Vasaasen Kjetil Vistad Håkon Ørjasæter Kristen Øyen Kåre Årsvoll Hordaland Mållag Olav Aas Livar Aksnes Audhild Aldal Arne Alsaker Sigrid B. Andersen Arne Andersen Anders Askeland Edel Augestad Einar Bardal Johannes Belsvik Martha Lønning Belsvik Marit Berge Daniel Berge Olav Berge Oddbjørn Berge Eli Bergsvik Signe Bergvoll Dagrun Berntsen Siri Solvik Bertelsen Kjellaug Birkeland Leif Olaf Birkeland Jostein Birkeland Bjørn Bjørlykke Asbjørn Bjørnset Solveig Bjørsvik Målfrid Bjånesøy Lars Johan Bleie Arne Brattabø Reidar Bremerthun Liv Kari Bru Endre Otto Brunstad Jostein Buene Bjarne Buene Bjarte Bysheim Rannveig Bårtvedt Olav Digernes Nils J. Drage Torbjørn Dyrvik Nils Eidhammer Gudrun Eimstad Hilde Eldegard Eirik Ingolf Eldøy Nils M. Engelsen Hermund Fenne Jarl Fimland Sverre Fjell Tormod Folgerø Harald Frønsdal Jan Egil Furunes Harald Fykse Solveig Grønlien Anne-Mari Hannisdal Haga Olav L. Hannisdal Stanley Hauge Aslaug Bjarnhild Haugland Torbjørn Haukås Aslak L. Helleve Knut Johannes Helvik Jan Kåre Henriksbø Kjartan Hernes Eli Hillersøy Marit Hjartåker Kåre J. Hole Ingunn Holmedal Karl Hope Arny-Sissel Myking Horsås Brit Yndestad Hovland Irene Hunskår Bjarte Husum Øystein Høgetveit Håvard Ims Ole-Jørgen Johannessen Aslaug Garnes Johnsen Leif Johnsen Ingerid Margreta Jordal Ingvild Jøsendal Randi Jåstad Åse Marit Kalhovd Olav Klubben Ståle Kolbeinson Bjørn Kvalø Arnfinn Kyte Knut Langesæter Vidar Lehmann Signe Lian Lars Gunnar Lie Torgrim Ljones Eva Lotsberg Marit Merete Lunde Einar Lygre Bård Lyssand Torstein Løning Olav Mjånes Torgun Moltu Marie Morken Marit Mulelid Synnøve Midtbø Myking Jostein Mykletun Einar Myster Nils Mæhle Arnljot Møster Johannes A. Måge Eli Karin Nerhus Nils N. Nesheim Arne Nilsen Øyvind Nitter Randi Nordjord Astrid Olsen Åse Opheim Aud Oppedal Anfinn Otterå Harald Prestegard Jan Reidar Rasmussen Astrid Reigstad Sjur Reinsnos Lars Riise Margreta Rønning Knut Røyrvik Håkon Sagen Lars K. Sandven Solbjørg Åmdal Sandvik Torstein Sausjord Gunnar Andreas Schei Heidi Seilfaldet Bjarne Skarestad Olav Johannes Skeie Gunvald Skeiseid Bjarne Skjold Arnlaug Skjæveland Per Skjæveland Harald Skorpen Marie Skålnes Jostein Småbrekke Harry Solberg Asbjørn Solberg Nora Henden Stegane Karin Steinsletten Nelly Storebø Alf Magnar Strand Rolf Sigmund Sunde Kurt Svensson Audun Sydnes Ingebjørg Dønhaug Sæbø Arne Søyland Birger Taranger Leif Taule Erling Thu Svanhild Toppe Kjell Thore Tungesvik Lars H. Tungesvik Knut Tveitnes Kirsten Ulveseth Terje Gerhard Valen Rigmor Nesheim Vaular Randi Vengen Kjersti Ingolfsdotter Vevatne Liv Vike Inger B. Vikøren Ingebjørg Viste Leif Øie Anlaug Øyre Magnus Malvin Ådnanes Olav Ånneland Magne Århus Karmsund Mållag Steinar Aalvik Torunn Alnes Reidar Alvestad Asbjørn Djuv Solveig Eidhammar Grete Fedøy Norleif Fjeldheim Synneva Flesland Signy Fludal Aud Grimstveit Torill Borge Horneland Olav Torfinn Jondahl Øystein Kalstveit Svend Kjetland Solgunn Liestøl Solveig Lunde Gunlaug Pedersen Geir Ragnhildstveit Magne Skjervheim Svein A. Strømme Ernst Arne Sælevik Jon Olav Tesdal Hans Olav Tungesvik Kjell Tveit Svein Terje Vestbø Ingolv Vevatne Yngve Øvstedal Naumdøla Mållag Håvard Avelsgaard Odd Eidshaug Toralf Engesnes Nordland Mållag Johan Åge Asphjell Tore Moen Finn Myrvang Nordmøre Mållag Magnar Almberg Anne Grete Witzøe Botten Ola Bræin Styrkår Brørs Eva Susanne Bårdseth Elin Corneliussen Rakel Flå Eivind Hasle Randi Skrøvset Hatle Johan Sigmund Heggem Marit Hoel Kari Sigrid Roset Holten Tora Kjelleberg Asbjørn Klaksvik Jorunn M. Kvendbø Ingrid Lysberg Oddvar Moen Finn Gunnar Oldervik Henry Opland Per Eilert Orten Eirik S. Todal Per Utne Magne Vaag Knut Ås Kirsti Orheim Ås Rogaland Mållag Kjell Aambakk Gunvor Aardal Gunnleiv Aareskjold Audun Aarflot Målfrid Aartun Leif Andenes Sigmund Andersen Johannes Bakka Trygve Brandal Arne Braut Kirsten Marie Bue Gerd Helen Bø Knut Olaf Eldhuset Svein Eldøy Else Fagerheim Åse-Berit Fidjeland Jan Finjord Oddvar Flatabø Ove Harald Fossen Ingrid Gjesdal Kari Ingfrid Hatteland Sverre Haver Halvard Helseth Rasmus Hetland Tom Hetland Liv Hobberstad Magne O. Hope Terje Håland Magne Jakobsen Ole Johannessen Arne Kleppa Magnhild Meltveit Kleppa Anne Margrethe Kolnes Hallgeir Langeland Signe Randa Svein Risa Ole Bjørn Rongen Audun Rosland Magne A. Roth Atle Røe Rolf Salte Magne Sande Bergljot Selvåg Jostein Selvåg Ingeborg N Skjærpe Tobias Skretting Tom Soma Torgeir Spanne Hans Spilde Jon Stangeland Marit Rommetveit Staveland Odd Sigmund Sunnanå Brit Harstad Sværen Svein Kjetilson Søyland Svein Kåreson Søyland Ove Thu Oddrun Tjeltveit Kåre Torvanger Gunnar Totland Knut Vadla Ottar Vandvik Astrid Heien Whaley Romsdal Mållag Ingar Aas Dagrun Gjelsvik Austigard Henning Austigard John Ekroll Berna Gule Tor Kvadsheim Per Løvik Aud Åshild Moen Karen Os Asbjørn Oterhals Inge Rypdal Øystein Øye Oddmund Svarteberg Sunnmøre Mållag Ottar Aashamar Hilde Alvestad Åsmund Arne Dagfinn Bjørkedal Sigurd Olav Brautaset Marit Devold Knut Falk Per Fauske Mård Torgeir Fauskevåg Jostein Fet Arne G. Grimstad Øystein Grønmyr Per Halse Asbjørn Hatlehol Severin Haugen Thor Sivert Heggedal Jan Heltne Jorunn H. Henriksen Inger Hjorthaug Kirsten Hundvebakke Astri Hunnes Torstein Huse Ingrid Runde Huus Jakob O. Kjersem Terje Kjøde Margrete Kvalsvik Marit Kvammen Jostein O. Mo Britt Oterholm Petra Pilskog Lillian Ramnefjell Torleiv Rogne Gunder Runde Solfrid Røyneland Grethe Østerhus Røyr Ivar P. Stige Kjell Roger Straume Karsten Stårheim Anna Tunheim Oddbjørg Vartdal Anne Elisabet Ose Velle Eldrid Vik Sveinung Walseth Knut Ytterdal Sylvei Glomset Ørstavik Kjell Arne Årseth Telemark Mållag Lars Johan Aasland Robert Anderson Erlend Bakke Eva Bergø Halvor Dahle Tjøstov Gunne Djuve Per Engene Per Espeland Olav Felland Sigrid Fonnlid Jon Funner Gunhild Gardsjord Asbjørn Gardsjord Hans Magne Gautefall Torgeir Grimstveit Lavrans Grimstveit Ole Grov Ingebjørg Haukelidsæter Jarle Helle Johnny Hofsten Jan Holme Jon Ingebretsen Halvard Jansen Olav K. Jørgedal Aslaug Langåsdalen Sigrun Garvik Moen Ellen Bojer Nordstoga Jakob Olimstad Birger Risnes Hege Tveit Rundkås Gunvor Solberg Olav Solberg Margit Ryen Steen Alv Halvor Straumstøyl Sondre Svalastog Tone Telnes Olav Tho Torkjell Tjønn Alf Torbjørn Tveit Kari Tveit Johan Vaa Tor Valle Einar Versto Hans Ødegård Halvor Øygarden Troms og Finnmark Mållag Nils Aarsæther Per K. Bjørklund Terje B. Dahl Knut O. Dale Vidkunn Eidnes Bjarne Eilertsen Torstein Engelskjøn Karl Ragnar Engstad Eldbjørg Gjelsvik Ingvild Kamplid Hallstein Kristiansen Sigrun Lunde May Johanne Molund Atle Måseide Guro Reisæter Rønnaug Ryssdal Jon Todal Gunn Utkvitne Odd Østgård Bjørnar Østgård Trønderlaget Svein Aarnes Kjell Bardal Arne Bjørdalsbakke Karl Ove Bjørnstad Astrid Dalslåen Olaug Denstadli Anne Eldevik Olav Engan Ola Stuggu Fagerhaug Tore Fagerhaug Helge Fiskaa Anders Gjelsvik Mia Gjessing Gunhild Grue Oddvin Herstad Herlaug Hjelmbrekke Astrid Hoem Randi Horvli Arne Hov Inger Sandvik Jarstein Eli Kristin Johansen Svein Jørum Olav Kuvås Eirik Aksel Larsen Maj Brit Slapgaard Larsen Kirsti Årøen Lein Anne Leira Lars Kolbjørn Moa Håvard Moe Einar Nordbø Jenny Nyvik Idar Næss Aud Okkenhaug Helge Raftevold Olaug Reitås Jostein Rekstad Anna Dorthea Remhaug Kristian Risan Narve Rognebakke Einar Rædergård Jørgen Røflo Ottar Rønningsgrind Anders Sakrisvoll Ragnhild Saur Rutt Olden Skauge Oddny Pauline Skeide Alv Helge Skeie Jarle Skjei Arnljot Solstad Asbjørn Steen Erling Syrstad Arnkjell Tingstad Aud Mikkelsen Tretvik Inge Torfinn Vada Beret Wicklund Tor Witsø Aa. Bjørgum Øwre Valdres Mållag Åsmund Knutson Aukland Toralf Baldersheim Gunnar Breivik Inger Solveig Bøe Reidun Espeseth Ola Fosheim Ingunn Hommedal Bjørg Lerhol Per Lykkja Liv Aslaug Myhre Marit Skogstad Marit Slettum Inger Johanne Steinsli Per Gunnar Veltun Magnor Wigdel Vest-Agder Mållag Leiv Hartly Andreassen Anne Austad Gunvald Bauge Valdemar Birkeland Kjell Byremo Anne-Berit Erfjord Gunnhild Fjermedal Randi Lohndal Frestad Vigleik Frigstad Torgeir Hagestad Magne Heie Henny Heskestad Kjell Erling Håland Olav Hårtveit Oddvar Jakobsen Solveig Stallemo Lima Målfrid Lindeland Ragna Lindeland Tom Arnt Lindeland Sylfest Lomheim Birgit Lund Ålaug Rosseland Magnhild Synnøve Skjeggedal Trygve Smedsland Knut Gunnar Solberg Nils Harald Stallemo Asbjørn Stallemo Kaspar Stordrange Leiv G. Storesletten Gunnar Vollen Ivar Åmlid Østfold Mållag Gunnar Anmarkrud Ole Johan Bjørnøy Anne Guri Digranes Eiliv Herikstad Arnstein Hjelde Kjell Karlsen Arne Kvernhusvik Arild Løvestad Einar O. Standal Yrkesmållag Lars Inge Fenne Kristian Hagestad Sissel Hole Rønnaug Kattem Anne Lognvik Kjell Harald Lunde Olav Norheim Borge Otterlei Linda Plahte Harald Thune Turid J. Thune Sverre Tusvik Torgeir Urdahl Olav Vesaas Vidar Ystad Beinveges innmelde Johannes Hjønnevåg Herborg Lillebø Erling Nordheim Kolbjørn Sandøy Joleik Øverby til minne Lminneord Joleik Øverby frå Tylldalen i Nord-Østerdalen døydde sist vinter, 78 år gamal. Ein sjeldan kunnskapsrik og særmerkt målføresamlar og målføregranskar er med det gått bort. Det er vel knapt nokon som har hatt så store kunnskapar om norske målføre og norsk målføregransking. Interessa hans femna om heile dialektfeltet her til lands, men nordøsterdalsmålet var naturleg nok hjartebarnet. Svensk dialektologi følgde han sjølvsagt godt med i. Joleik studerte norsk, tysk og lingvistikk ved Universitetet i Oslo i 1960-åra. Eit lydskriftkurs med fyrstearkivar Ingeborg Hoff tende interessa for dialektstudiar; planen var opphavleg å ta tysk hovudfag. Professor Ernst W. Selmer størde han òg til å studere norske dialektar. Tidleg fekk han gjetord for å vera ein lovande språkmann. Frå 1968 var han i sju år vitskapleg assistent i Norsk Målførearkiv. Etter det var han i ei årrekkje deltidstilsett på universitetet, for det meste knytt til Målførearkivet. I stadnamngranskinga var han òg ein verdfull ressursperson. Dei seinare åra hadde han skiftevis kontorplass hjå Norsk Ordbok og namnegranskarane. Mellom nordistane naut Joleik stor vørdnad. Studentar minnest ein engasjert og godt førebudd førelesar, og jamt vart han rådspurd når det galdt å få sikker kunnskap om ein dialekt eller andre språklege emne. Folk fekk sakkunnige opplysningar, og han hadde alltid tid til spørsmål og samtale. Det er vi han takksame for i dag. Sjølv vart eg kjend med han i 1993, og det vart mang ei hyggjeleg pratestund i åra sidan. Joleik var ikkje av dei som trår etter stilling og status. Difor hadde han ein særleg givnad når det galdt å oppnå god kontakt med informantane. Han lèt etter seg eit stort og systematisert dialektmateriale frå Nord-Østerdalen. Arkivet han bygde opp – ved Universitetet i Oslo – vitnar om ein samlar og granskar av rang. Ein overdriven sjølvkritikk gjorde diverre at Joleik ikkje fekk publisert så mykje som både han sjølv og andre hadde ynskt. Joleik Øverby fekk nok ikkje den heideren han hadde fortent, men det gledde han mykje då han i si tid fekk Austmannaprisen for framifrå målarbeid. Glad var han òg for den skjønsame artikkelen som Randi Arnestad skreiv om han i Årbok for NordØsterdalen 2014. Bygdemenneske og østerdøl var Joleik i hug og hått. Han var ein logn humorist – i ein mindre krins kunne han på meisterleg vis gje att replikkar og målførestubbar frå kringom i landet. Sogene «Fallkniven» frå Aas og Wessel Zapffes Vett og uvett og «Slumpelukko» av Per Sivle var mellom høgdepunkta. Fred over Joleik Øverbys gode minne. Gudmund Harildstad Norsk Tidend4–2015 Sogn og Fjordane Mållag Lise Aasen Georg Arnestad Sidsel Bergset Saxe Bjørkedal Reidulf Bjørlo Eivind Brekke Gunhild Børtnes Steinar Dvergsdal Tor W. Eikemo Annbjørg Eikenes Dag-Erik Eriksmoen Astrid Ervik Marta E. Fjærestad Kjellrun Fossdal Dag Fosstvedt Jan Martin Frislid Ottar Færøyvik Oddvar Gjelsvik Magnhild Gravdal Leif Grinde Kari Grøttebø Jon Gåsemyr Audun Hammer Margit Hovland Hamre Sissel Norunn Hatløy Ivar S. Haugland Svein Heggheim Marianne Hoff Johan Torgeir Holvik Bjørg G. Hovland Nils Husabø Målfrid Husnes Anna Skadal Jonstad Bjarne Kaarstad Ingunn Kandal Rannveig Tveit Kirkebø Olina Kolbotn Liv Janne Kvåle Johan Kyrkjebø Magny Kårstad Anne Marie Langeland Jorunn Loftesnes Jon Ove Lomheim Rune Lotsberg Aud Jensine Lunde Per K. Mardal Knut Moen Ragnhild Skogen Molde Johan Moldestad Knut Ole Myren Julie Kristine Ness Anna Njøs Kolbjørn Nord Brynhild Kåra Lund Notøy Stein Bugge Næss Oddbjørn Ramstad Steinar Røyrvik Marta Kari Schawlann Karen Sindre Leif Alfred Skaar Synneva Kolle Solheim Kirsti Solheim Stegane Nils Ola Strand Ola Magne Strand Karsten F. Sunde Johan M. Sunnarvik Sigrid Svartefoss Målfrid Sværen Harald Systad Jorunn Systad Gunnhild Systad Leiv Sølvberg Siri Garborg Talle Kristian Talle Kari og Helge Tveit Johan Varlid Oddfrid Vereide Liv Østrem 27 Lkryssord Kryss NT nr. 4-2015 ved Laurits Killingbergtrø TAUET LAUG AUKE TROLL JAMMER MUSIKKFORSKAR LAND EKSTRAKT INDIA- HOVUD- KERAMIKK STAD HELLING ARM URO KLE VIDT PLAGG LYRIKK PLOG BUSKAR KREATIV GRUNNEN PLAGG SLETTE LEI TYPE HERME BEST VIS PRON. NORDBU UT AV VØRDNAD KONJ. 3,14 TRE HADDE FRI KANT KRØTER OVERFØRE STYRE EIN SOM IKKJE HAR MYKJE Å FARE MED FISK KVINNENAMN 2. PERSON FLIRTE NØKKELERSTATNING TREKVIT VERDSORG. MORO MEDFØDD EVNE UNNSKYLDE VASSE PLATER OSTESTOFF DUKKA OPP AMER. SONGAR GRESK FILOSOF NOKO SOM SYNER TIDA UTROP SUNN GANG FANGST FANTASISTAD SKEIMAT LEIVE TÆRER GJE LOV MEISTERSKAP KLOVNE STUND IKKJE Å PRØVE PÅ LÆRESETNING TUKTA OPPFYLLER HEITT LENGD NORSK FORF. STORFOLK SÅRMERKE DESSERT REVYDAME GULLMYNT I FALL NYNORSKAVIS ORKE IKKJE TEKE I BRUK INNLANDSFISK BARTRE KUNNE I DET FRI HEVAR SEG DEKKE NORSK KVINNE SPELSTADEN FRITT INNTEKTSKJELDE ? SJARM ELDRE MOR KONJ. SIDE I ØSTFOLD GRASMARK SUGE FOSTRA ÅTAK GJØRME FLATEMÅL DU OG DU LEGG SAMAN ØYSTAT KRØTER NT NR. 4 2015 MALM Kryssordvinnarar i nr. 3 – 2015 Sigmund Spjelkavik, Rosendal Truls Johannessen, Gressvik Eldbjørg Vinsrygg, Stryn Send løysinga til: Noregs Mållag Lilletorget 1 0184 Oslo Norsk Tidend 4–2015 Frist: 26. oktober 2015 28 Merk konvolutten «Kryssord». Rett løysing kjem i neste utgåve. Tre vinnarar vert trekte ut og får fin premie. Namn: Adresse: Postnummer/-stad: LLøysing Kryss NT nr. 3-2015 R B E P L V I SKJELS VEN E T R FUGL T FARGE L E SVARTE REDSLE FOR IKKJE Å KLARE TING BAKKE VERE MOROSAM HEVAR SEG SKOGSPRODUKT DEN MJØLKE- FØRRE DYR LYTEFULL K U FLYGE F FUGL D U KROPP L DRIKK Ø L K N O BRAGD M HAGE E VIND S N RUND TOPP SKRIVE NED LARVE KLANDRA K R I T I S E R T E FJELL RIKKE L E E OVERIVRIG TYPE DASS U T E D O TYGGJE DRØV TUNG I PUSTEN SNØVERN OMN Å Ø M Ø R E S T EMNE T E HEILAG S E T R A D U L A S E L E FUGLE"SONG" S K S E R O N A K S K E K A M A R B V L E R E R I T E N LAUVTRE DRIV G J MED OPERASJON HØLJE K A M I N 2. PERSON FOLK OPPFATTE VITSEN NORDMANN I ØSTFOLD MUSIKARANE BRITISK SKODESP. FORSIKRE EKSISTENSEN PRYDNAD T R Ø N D E R P E S A N D E VERTSHUS HANENS SISTE ORD K Y BLADET A NATURIST SVEIPE R E IKKJE E I I V E T R O E R ART. HEISANE ALLE GODE TING LINDGRENPOJKE UT AV HADDE BRUK FOR UTFERDSTRONG TIPPE INSTRUMENT FORT G TALDE E PRODUSERER R E I S E L Y J O N S A N G S N E S INSTRUI T MENT G N G R E P T A AV SNODIG E DEL H A R GRUVE G S K I M O A R BYE T A V E R N O TERGAR E FLATE E R T A R M A R K R Y G ENERGI A R K E T MERK ! E L N E L U N E N A K E N B A D L I G G E S PROFET SAMI KOME N TREET E S R A D S N A R K O M E T S O R G L E V A T O R A E M I L T A L BY MED SELG N KJEND E D A M SKAP OST E G N E R HØGDEDRAG Å STRAUMLEVERAR GRAS ODDE DEN SOM KJEM NO RENNE HANNFUGLAR RAM PÅ SMAK MYNT NORDMANN VEVNAD STEMNE GLADLYNT FLYPLASS FESTE I MUNNEN KOSELEG KOME NEDBØR ANDLETSDEL LUFTPOST HELD SENGA TOPP KASSERER STØTT SUT DEL AV BIBELEN DU OG EG OPPDRETT DET MUNNLEGE PRON. LESEBOKFORFATTAR U S T A N S E L E G STØTT T DRIV PR R E K L A M E SÅG I R BOKA L E A R S STERK I A N N T N E E N K S NT NR. 3 S 2015 SIDEBYGNING L BAK MÅL Litt av kvart frå platebunken Denne spalta skal ta føre seg den nynorske plateheimen, og då er det ikkje anna å venta enn at fyrste teksten skal handla om kombinasjonen Per Asplin, Melodi Grand Prix og surf-rock. MGP var lenge dominert av riksmålstekstar, på same vis som so mykje anna av norsk pop på femti- og sekstitalet. Men då juryen skulle plukka ut songar til den norske finalen i 1965, var nynorskbidraget «Jenteord» av Kristian Hauger og Lasse Beitan ein av dei melodiane som kom med. For at sjåarane skulle få eit klårt og tydeleg inntrykk av finalemelodiane, vart kvar song i 1965 framført to gonger og av to ulike songarar. Det var trass alt ei meloditevling, ikkje ei syngjetevling, det her. Folk heime i fjernsynsstovene fekk difor både sjå at Per Asplin song «Jenteord» i eit fint arrangement for jazztrio, og at Ivar Medaas seinare i programmet framførte same songen saman med Kringkastingsorkesteret. Etter finalen var avisene relativt nådelause mot mange av finalesongane. Bergens Tidende skreiv til dømes: «Det som igrunnen undrer oss mest er hvordan mon de refuserte opuser måtte låte, så lavpannet som kvaliteten var hos noen av vinnerne.» Songen «Karusell» vert mellom anna skildra som plagiat og «lattervekkende notesløyd på ubehjelpeligste amatørstadium» med tekst på «særskolenivå». Men ikkje alle bidraga vart slakta: «En virkelig god vise hadde man imidlertid fått tilsendt. Den hadde tittelen «Jenteord» og hadde poenger både i musikk og tekst.» BT nytta i same slengen høvet til å slå eit slag for nynorsk pop: «Visen var igjen et eksempel på hvor glimrende nynorsk gjør seg i populærviser.» Men fjernsynssjåarane anno 1965 ser ut til å ha Lspørjeleik ved Janne Nygård 1. Kva heiter elva som renn gjennom Washington, D.C.? 2. K va var det mest brukte mannsnamnet i Noreg i 2014, uavhengig av alder? 3.Kva er Noregs største kommune, målt i areal? 4. Kva tyder uttrykket «bona fide»? 5. K ven skreiv romanen Fiolinane (2010)? 6. Kva heitte skipet som eksploderte på Vågen i Bergen i 1944, der over 150 menneske vart drepne og fleire tusen skadde? likt tekstar på særskulenivå, for det var «Karusell» som vart røysta fram til å representera Noreg i den internasjonale finalen. Der gjekk det heller dårleg, og Noreg sat att med eitt einsleg poeng då finalen var over. Sigeren gjekk fullt fortent til Luxembourg med «Poupée de cire, poupée de son», ein song som her til lands har fått nytt liv som fast musikk til vossarullsekvensane til Linda Eide i Norsk attraksjon. Men kvar vart det av surf-rocken eg nemnde i opninga av teksten? Jau, då Per Asplin i 1965 skulle spela inn «Jenteord», som b-side til ei slags nynorsk revyvise om Per Spelmann som bytte bort kua mot elektrisk gitar, var det i ein versjon langt frå jazz-tolkinga han song i MGP. I staden for lett og ledig pianospel vert me møtte av elektriske gitarar og drivande surf-rock-tromming. Slik gjekk det til at Per Asplin vart ein pioner innanfor den nynorske MGP-surf-rocken. Kven skulle tru ...? Arild Torvund Olsen arild@nynorsksenteret.no 7. I kva land finn vi det høgreekstreme partiet Jobbik? 8.Kva heiter den noverande kringkastingssjefen i NRK? 9. Kva var kallenamnet til Stig Anderson, som kanskje er mest kjend som manageren til ABBA? 10.Frå kva land kjem goudaosten opphavleg frå? 11. Kva bokstav blir på italiensk brukt om konjuksjonen og? 12. Kva er det meir vanlege namnet på sjukdomane trombose og emboli? 13. K or stor spenning, målt i volt, finn vi i eit vanleg bilbatteri? 14. Kva to land grensar Panama til? Lfalch Henta frå Sigmund Falch: Den slemmaste dokka i Drammen, Schibsted 2015 15. K va tidlegare norsk konge sigra i slaget ved Fimreite i 1184 og er nemnd i andre verset av nasjonalsongen vår? 16. I kva land er Dakar hovudstad? 17. Kva departement styrte Tore Tønne frå 2000—2001? 18. Kva svensk TV-serie, som hadde premiere i 2010, handlar om Alex og Anna som flyttar til Saltsjöbaden utanfor Stockholm? 19. Kor mange liter vin kan ein avgiftsfritt ta med seg inn i Noreg etter ein utanlandstur om ein ikkje har med tobakk eller brennevin? 1. Potomac River 2. Jan 3. Guovdageaidnu/Kautokeino 4. I god tru 5. Jan Roar Leikvoll 6. Voorbode 7. Ungarn 8. Thor Gjermund Eriksen 9. Stikkan 10. Nederland 11. E 12. Blodpropp 13. 12 volt 14. Costa Rica og Colombia 15. Kong Sverre Sigurdsson 16. Senegal 17. Helsedepartementet 18. Solsidan 19. 4,5 liter (6 flasker) 20. 1984 Dei hadde leitt febrilsk i to timar no. Klokka til Odd var framleis borte. Norsk Tidend 4–2015 20. Arne Treholt vart arrestert, den norske tikroningen vart ein mynt og musikaren Lars Vaular vart fødd. Kva år? 29 Krambua Ja takk, eg tingar: ❏ S oga om Fridtjov den frøkne Frå gamalnorsk til nynorsk ved Jon Fosse. Kr 249,- ❏ T-skjorte (Hugs å krysse av for farge og storleik!) Til NyNorsk-kampanjen Fargar: ❏ kvit ❏ svart For damer: Storleikar: ❏s ❏m For menn: Storleikar: Kr 150,– ❏ s ❏ m ❏ l ❏ xl ❏ xxl ❏ l ❏ xl ❏ xxl ❏ Fleecejakke (Hugs å krysse av for farge og storleik!) med logoen til Noregs Mållag på brystet. For damer: Fargar: ❏ kornblå Storleikar: ❏ s ❏ m ❏ bringebær ❏ l ❏ xl For menn: Fargar: ❏ azurblå Storleikar: ❏ s ❏ m ❏ l ❏ xl ❏ xxl Kr 220,– ❏ Mobildeksel iPhone 4 ❏ Mobildeksel iPhone 5 Mjukt mobildeksel til iPhone 4 og iPhone 5 med trykket «Å snakka: akkedera, garta, kvitra, masa, munnrøda, pjegga, preika, røda, svalla, tjantra» Kr 50,– ❏ 1 eller ❏ 20 jakkemerke ❏ «NyNorsk» ❏ «Aasenbilete» ❏ «Slepp nynorsken til» ❏ «Gjennom ord blir verda stor» ❏ «Takk, Ivar Aasen!» Kr 10,– (Kr 50,– for 20 stk.) ❏ ❏ 1 eller 20 jakkemerke «Takk, Ivar Aasen!» Kr 10,– (Kr 50,– for 20 stk.) ❏ Kulepenn Norsk Tidend 4–2015 «Skriv nynorsk» 5 for kr 50,– 30 ❏ Notatbok blå ❏ Notatbok svart Linjert notatbok med slagordet «Gjennom ord blir verda stor!» Hardt omslag med stofftrekk. Kr 125,– ❏ Notatbok natur Ulinjert notatbok med Ivar Aasen på framsida og «Noregs Mållag» på baksida. Hardt omslag med strie. Kr 75,– ❏ Skistroppar To skistroppar med borrelås, 26 cm lange. Høver til langrennsski, uavhengig av målform og målføre. Kr 50,– ❏ Krus Med trykket: Det går mangt eit menneske og ser seg fritt ikring for Ivar Aasens skuld. Tarjei Vesaas, 1950 Kr 100,– Sjå innom heimesida for andre tilbod. Hugs at vi kan gå tom for somme artiklar. Det er såleis ikkje sikkert at du får alt du tingar. Namn: Kryss av, klipp ut eller kopier og send tinginga til: Noregs Mållag, Lilletorget 1, 0184 Oslo Eller: send e-post til krambua@nm.no, ring til 23 00 29 30, eller gå inn på www.nm.no Porto kjem i tillegg. Adresse: Postnr./poststad: Telefonnr./e-post: NYNO RSK NYNORSK I september startar kampanjen NyNorsk, ein kampanje for nynorskopplæring for vaksne innvandrarar. Det vil koma ei eiga lagssending om kampanjen, og me har laga ymse tilfang som t.d. flygeblad, t-skjorter, jakkemerke og ballongar. Det er også råd å tinga eit kampanjehefte der de finn bakgrunnskunnskap, fakta om opplæringa og framlegg til korleis ein kan arbeida med saka. GRATIS ORDRIK til nye medlemer Nynodata gjev vekk eit gratis årsabonnement av den elektroniske ordbokspakka Ordrik til alle nye medlemer i Noregs Mållag. Pakka inneheld tre ordbøker: nynorsk, bokmål til nynorsk og nynorsk synonymordbok. Ho har ein samla verdi på 475 kroner. Nye medlemer får flygeblad med i velkomstpakka med oppmoding om å ta kontakt på e-post. Eit godt tilbod for eit betre språk, og som kanskje kan hjelpe på nyvervinga utover hausten? Me l de d in g n! NORSK TIDEND VERVEKAMPANJE Frå 1. oktober gjeld nyinnmelding i Mållaget både for inneverande år og neste år. Eit år og tre månader til prisen av eitt: 200 kroner. Lokallaga får medlemspengerefusjon for begge åra, så her gjeld det å verve! Vervekampanjen vår startar 1. oktober og varer fram til 31. desember. – Me kjem til å trekkje fem tilfeldige vinnarar frå alle dei nye medlemene mellom 1.oktober og 31. desember, fortel vervegeneral Erik Grov. – Femtepremie er ein DVD med den flotte barnefilmen Reisa til fjørkongens rike, fjerdepremie er eit forkle frå Aasentunet med sitat av Hulda Garborg, tredjepremie er ei bokpakke med bøker av Hovland, Fosse, Bildøen og Grytten, andrepremie er eit halvtårsabonnement på Dag og Tid. Fyrstepremie er vårt då nyproduserte Rørospledd med Noregs Mållag sin logo til ein verdi av 1500 kroner. BOKPAKKA Tilbodet frå Samlaget og Noregs Mållag om sterkt rabatterte, nye barnebøker til barnehagar er populært, og til no er heile 17 bokpakker selde. Tilbodet står framleis ved lag, og det er ikkje for seint for lokallaga å gje ei billig, men flott gåve til sin lokale barnehage. Det er også eit godt høve til å invitere lokalpressa og på denne måten få merksemd rundt lokalt målarbeid. BETALINGSPÅMINNING Foto: Krogh & Arntsen Siste betalingspåminning frå oss er komen i posten til dei det gjeld, og har frist 20. september. Me vonar at mange av dei som enno ikkje har betalt, vil gjere det no. Lokallaga kan vente seg oppdaterte medlemslister i vekene etter dette. Tilsette: Gro Morken Endresen, dagleg leiar, tlf. 23 00 29 37 • 957 85 560, gro.morken@nm.no Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai Erik Grov, organisasjonskonsulent, tlf. 23 00 29 30, erik.grov@nm.no Prent: Nr1Trykk as Opplag: 13 500 Abonnement: kr. 250,– per år NOREGS MÅLLAG www.nm.no Berit Krogh, økonomikonsulent, tlf. 23 00 29 35, berit.krogh@nm.no malungdom.no Annonsar: Annonseprisar: Tillegg for tekstside: Spaltebreidd: Kvartside: Halvside: Heilside: Ilegg til avisa: Tilskrift: Lilletorget 1, 0184 OSLO Telefon: 23 00 29 30 E-post: nm@nm.no Per Henning Arntsen, økonomikonsulent, tlf. 23 00 29 34, per.arntsen@nm.no Tilskrift: Postboks 285 Sentrum, 0103 Oslo Telefon: 23 00 29 40 E-post: skriv@nynorsk.no kr 9,00,–/mm kr 0,50,–/mm 45 mm kr 3 000,– kr 5 000,– kr 9 000,– kr 1,00 pr. stk. Alle prisar er eks. mva. Ved lysing i fleire nummer kan vi diskutere særskilde avtalar. Stoffrist nr. 5 – 2015: 26. oktober Kontoradresse: Lilletorget 1, 0184 OSLO Ingar Arnøy, skulemålsskrivar, tlf. 23 00 29 36 • 975 29 700, ingar.arnoy@nm.no NORSK MÅLUNGDOM Bankgiro: 3450.65.48707 Bankgiro: 3450.19.80058 Hege Lothe, informasjonskonsulent, tlf. 57 86 53 60 • 926 48 348, hege.lothe@nm.no Leiar: Synnøve Marie Sætre, Telefon: 926 95 330 • 23 00 29 40, E-post: synnovemarie@nynorsk.no Leiar: Marit Aakre Tennø Mobil: 454 71 716 E-post: marit.tenno@nm.no Kjartan Helleve, redaktør Norsk Tidend, tlf. 23 00 29 32 • 943 97 998, kjartan.helleve@nm.no Skrivar: Kirsti Lunde, Telefon: 482 64 518, E-post: kirsti.lunde@nynorsk.no Norsk Tidend 4–2015 Mållaget informerer Lnoregs mållag 31 Lilletorget 1 • 0184 OSLO nr. 4 • september 2015 – Ein samiskspråkleg SVT-reporter sa til meg: «Førestill deg at du går tom for lesestoff på ditt eige språk». For meg hadde det vore heilt katastrofe, men dette er realiteten for samiske barn i dag. Ragnfrid Trohaug LPå tampen OK. Eg må berre få det ut. Det er ikkje meininga å kritisere, og heller ikkje å støyte nokon. Eg har synda sjølv, så dette er vel så mykje ein sjølvkritikk. Kva er dette med at folk må legge ut eit bilete frå når dei er heime på ferie? Det er det same om det er til jol, nyttår eller påske. Men med ein gong me som bur i byen reiser heim til dei små stadene me kjem frå, så er det opp med telefonen for å ta stemningsfulle kveldsbilete. Gjerne med snø og rim, ein vinteridyll som er eit reisemagasin verdig. «Endeleg heime!» skriv folk. Eller «Der eg kjem ifrå.» I feriane renn det over med slike innlegg, det eine meir idyllisk enn det andre. Folk som knapt legg ut eit einaste personleg innlegg resten av året, kan finne det for godt å ha tre-fire slike innlegg i romjula. Eg forstår jo at folk blir litt mjuke innvendig når dei kjem seg til staden dei voks opp. Og eg skjønar at når ein heime, så har ein tid til slikt. Det er avgrensa kor lenge magien om å vitje foreldra sine eller bror sin held. På eit tidspunkt må alle «ut og gå ein tur». Noko ein aldri ville kome på å gjere heime, men det er avgrensa kor lenge ein kan sitje inne ei stove der far sprengfyrer, og effektiv temperatur ligg ein stad mellom 25 og 30 grader. Eg er glad for at folk legg ut fine bilete, og eg er glad i små stader, det er ikkje det. Men det blir noko klissete over det heile. Det grensar nesten opp til desse bileta av flinke ungar, perfekte middagsbord og lange treningsturar. Og det er nett det, det blir ein fasade. For kven er det som et middag kl 13? Kven er det som insisterer på å sjå nyhenda både på TV2 og på NRK sjølv om ein har fått dottera si heim på besøk? Kven er det som lurer på du kan hjelpe dei med noko som berre skal ta ti minutt, men som tek fire timar? Kven er det som nett vil ta ein samtale om korleis det går med studia «der inne i byen»? Det er ikkje berre mas og styr å reise heim, men det er i alle fall ikkje berre solnedgangar og rim i den gamle tunbjørka heller. Eg lovar at eg frå no av aldri skal leggje ut eit bilete frå når eg reiser heim. Og om eg gjer det, så skal det vere ein balanse. Om mor insisterer på at kokt blomkål er ein naturleg del av ein tacomiddag, så skal de få vite om det. Anlaug Lien Frå bloggen renessanse.blogspot.com Foto: Fidalgo/Filmweb Nynorsk undertekst LLFyrst Skammarens dotter, no Der vindane møtes. Dei digitale kinoane gjer det mogleg å sende ut filmar med undertekstar både på bokmål og nynorsk. LLDer vindane møtes er ein estisk film, regissert av Martti Hilde. Han fortel historia om då baltiske innbyggjarar i 1941 vart deporterte til Sibir eller drepne etter ordre frå Stalin. Erna skriv lengtande til mannen, om reisa til Sibir, den gnagande svolten og om dottera som er blitt sjuk. Filmen er svært visuell, bileta er svart-kvite, og dei stilistiske grepa er tydelege. Skodespelarane står heilt i ro, det er kameraet som rører seg, og det heile minner om gamle fotografi. LL«Det verkar absurd å snakka om glede i meldinga av ein slik film, men for ein filmelskar er Der vindane møtes ei stor oppleving. Ein har knapt sett ei slik handsaming av personlege minne og skilsetjande verdshistorie sidan Alain Resnais’ Hiroshima, min elskede, for dette er også ei fullenda filmforteljing», skreiv Guri Kulås i Klassekampen. LLDet er den vesle filmdistributøren Fidalgo som har fått filmen til Noreg, og som har kome på å lage nynorske undertekstar. – Å gje ein film ein nynorsk tittel er viktig nok i seg sjølv, fortel Arild Frøyseth i Fidalgo. – Me er to som driv selskapet, og me har båe ei tilknyting til Vestlandet. Det er ein stilisert film, og nynorsk høvde godt. Vindane lèt så mykje betre enn vindene, det slo meir. Så det har både ei kunstnarleg årsak, og ei kommersiell. Nynorsk har ein større schwung over seg, seier Frøyseth. Han oppmodar alle om å be sin lokale kino om å syne filmen med nynorsk undertekst. LLFilmen hadde premiere 10. september og skal synast på nær femten kinoar. EG
