Standssamfunnets oppløysing

Standssamfunnets oppløysing
Pensum
Semmingsen, Ingrid (1954).
"Standssamfunnets oppløsning i Norge". s.
189-208 i komp.
Kjeldstadli, Knut (1978). "Standssamfunnets
oppløsning".s. 145-156 i komp.
Pryser, Tore. Klassesamfunnet, s. 179-182 i
komp.
Utjamning - oppløysing
• Formelle: Lovverk, privilegier, reglar, rettar,
plikter. Juridiske.
• Faktiske: Økonomiske, demografiske og sosiale
• Frå standssamfunn til klassesamfunn
– Stand: Juridisk definert, forsterka kultur og økonomi.
Kvalitative skilnader. Sosial vertikal orden.
– Klasse: Økonomi. Eigedom/eigedomslaus. Gradsskille.
Horisontal sosial orden.
”Limen” i Standssamfunnet
• Næringsprivilegia
– Sagbruksprivilegia (1688)
– Byprivilegia (1662) – kompendium s. 393-394
– Laugsprivileg (1681) – komp. S. 85-86
• Kongelova og landslova (Chr. 5)
• Mangel på rettar/lovverk, t.d. for husmenn
Formelle utjamning
• Limen. Lovverket som skapte og
oppretthald standssamfunnet
• Oppløysing: Bortfall av lovverket
• Bortfall av lovverk: Bortfall av lovverk
ikkje årsak, men konsekvens av andre
årsaker.
Semmingsen:Bortfall av lovverk
• Fase 1: 1760-1814. Liberalisering
• Fase 2: 1814 (Grunnlova)
• Fase 3: 1814-1913
– Forordning 1750: Rett til skriftleg kontrakt og
livstidsfeste
– Oppheva 1752 etter påtrykk frå bønder og jordeigarar
• Embetsutdanning (prest og jurist)
1
Fase 1: ca. 1760-1814
•
•
•
•
Frå merkantilisme til liberalisme
Reaksjon mot næringsprivilegia
Større næringsfridom i byar oppretta etter 1750
Nordlandshandelen fri 1787. Vardø, Hammerfest og
Tromsø
–
–
–
–
Ikkje sirkumferens (eksklusivt oppland)
”Landprang” lovleg (detaljhandel på bygdene)
Ikkje handverkslaug
Bøndene kunne handle med eigenproduserte varer.
Grunnlova 1814
• Grunnlova 1814
– Ideen om folkesuverenitet og enkeltindividets
rettar, braut med standstanken
• Stemmerettsreglane 1814
– Standssamfunnet ”heng” ved
• Kjelde: Grunnlova 1814
• Kjelde: Reskript 10. april 1761
Grunnlova 1814
• Vurder i kva grad følgjande paragrafer er standsbevarande
eller standsoppløysande:
• § 23
• § 28
• § 49
• § 50
• § 75
• § 10
• § 107
• § 108
• Andre? Sjå kompendium s. 192-193
Fase 3: 1815-1913
• Handelslov 1818
– Avgrensing av næringsfridom
• Lov om handverk 1839
– Oppheving av laug
•
•
•
•
•
•
Lov om handel 1842
Lov om husmannsvesen 1851
Sagbruksprivilegia oppheva 1858-1860
Bortfall av passtvang 1860
Allmenn stemmerett for menn 1898
Kvinner 1913
Semmingsen:Faktisk
utjamning/oppløysing
Faktiske utjamning
Artianere fordelt etter fars livsstilling. Relative tall
100 %
90 %
80 %
Uoppgitt
Prosent artianere etter fars livsstilling
• Urbanisering/Internasjonalisering
• Industrialisering
• Folkevekst
Føderåd, rentenistar
70 %
Andre immaterielt arbeide
Andre off. funksjonærar
Læarar i folkeskolen
Lærarar i høgare utdanning
60 %
Offiserer
50 %
Leger
Advokater og sakførarar
Arbeidere
Funksjonær i privat verksemd
40 %
Høgare funk. I off verksemd
Jordbruk og fiske
30 %
Handel, handverk, industri, transport
Prester
20 %
10 %
0 %
1813-1825
1861-1865
1901-1905
År
2
Mykland:Stand->Klasse
Eigedomsforhold: Overgongen til sjølveige
Sjølveigeprosenten
• 1660-80 åra:
Krongodssal
90
80
– Sal av godskompleks
til kreditorar
– Kreditorane selde
vidare til bøndene
• 1700-talet: Sal av
kyrkjer og kyrkjegods
(lokalkyrkjene)
• 1820: Jord til
presteembetet
70
60
Stillstand
50
40
Avstand
30
20
10
0
1661
1721
1801
1825
Standssamfunnsmodell
(Seip/Semmingsen)
1835
1855
Rekrutering til dei nye klassane
• Mykland/Pryser:
Upriviligerte: Husmenn og arbeidarar
Oppløysing
•
•
•
•
•
Frankrike 1789
Danmark 1849
Sverige 1865
England?
Norge ????
– Overklassen=Grosserarar, Embetsmenn, +
storkjøpmenn og bedriftseigarar.
– Middelklassen = breiare og meir differensisert
enn ”Borgerstanden”
– Arbeiderklassen = som før (=Den ringere stand)
+ industriarbeidarane. Industri = ny
produksjonsmåte.
Eit årstal for oppløysinga av
standssamfunnet?
• 1660
• 1814
• 1840 (1839-1842)
– Næringslovene
– Formannskapslovene
• 1913
3
Oppgåve 3
• Tittel: Føydalisme eller paternalisme?
• Gjer kort greie for omgrepet ”Føydalisme”.
Drøft i kva grad føydalisme er ein høveleg
og dekkjande ”merkelapp” på sosiale høve i
norske småbyar på 1700-talet. (jf. Finn
Einar Eliassen i pensum)
Oppgåve 3: Spørsmål til oppgåva
•
•
•
•
•
•
Kva er føydalisme?
Kva rettar/plikter har ein føydalherre?
Kven står va
Kva er paternalisme? Sjå også patriarkal
Kva meiner FEE med føydalisme?
Kva er karakteristisk for FEE’s ”småbyføydalisme”
• Kva er ein ”privat by”?
Fleire spørsmål
• Alternative ”modellar”
–
–
–
–
Leiglendingsvilkår. Jordeigar-leiglending
Bonde – husmann.
Husmannsvilkår. Husmannsforordninga 1750
Skil forholdet mellom ”byeigar” og bybuar seg frå
bonde-husmann eller jordeigar-leiglending.
• Skil FEE mellom paternalisme og føydalisme.
NB! Treng ikkje stå i motsetning til kvarandre.
Oppsummering
• Problem: Oppløysing av noko(=standssamfunnet)
som var svakt i utgangspunktet
• Formelt
– Næringsprivilegia (1761-1842)
– Grunnlova 1814
• Faktisk
– Urbanisering/industrialisering 1840-talet
– Svekking av embetsstanden og embetsstaten
(utdanning)
4