Niigedi tedris-tecrtibe ve istirahet merkezinin agilryr

+
1-*;+**
.E
a3-r*'
I
l
I
Niigedi tedris-tecrtibe ve istirahet merkezinin agilryr
(18 sentyabr 2013-cii il)
AZoRIIAycAN REspuBt,ix,q.st rausir, Nnzinliyi
rIAKI oOvlar uNivnnsirnri
BAKr DOVLAT UNiVERSirpriXiX XuCeOi
TODRiS.'IOCRUBO BAZASINDA COGRAT.iYI
FAKULTOSI TALOBALORiXiX
eol. recnUselenixix regxit ixe oain
METODiX VESAiT
Bah Ddvlal
Universitetinin
Cogru/iya .faktiltasi Elnti $ttrasrnm
2013-cii il l3 nov-abr tarixli j saylr
iclasrnm qaran ila ta.sdiq cdilmisdir
(Protokol llb3. I 3. I 1.20 I 3)
BAKI.2OI3
Elmi
redaktor:
Raygilar':
(
g(ce+ )
bPn
AkadernikA.M.Maharramov
Akadernik Hesen Oliyev adrna
AMEA-nrn Geomorfologiya gobasinin
rntidiri, c.e.d. Tanrlverdiyev X.K.
Azerbaycan Ddvlet Pedaqoji Universitetinin iqtisadi Co[rafiya ve Co[rafiyanrn
Tsdrisi Metodikasr kafedrasrnrn dosenti,
c.e.n. Mammadov M.X.
Bakr Dovlat Universitetinin Ntigedi tadris_tecri.ibe
bazasmda cofirafiya fakiiltasi talebelerinin giil tacriibelarinin
tagkiline dair metodik vesait, Bakr Ddvlat Universiteti
Neqriyyatr, 2013, 224 seh.
DA
os
7F
ce
ea
"t
Bakr Dtivlat Universiteti Nagriyyatr, 2013
MUNDaRic.qr
6n stiz (A. M. Maharrantov).....
l. Bakr-Niigadi margrutunun iimumi cofrafi tahlili."'
Fiziki-cofirafi tehlil fl/.O. Qaribov)...
l8
n d iyev)
1 .2. iqtisadi-cofrafi tehlil (7. G. H a s a nov, V. O. Ofa
1.3. Geodeziya gebekasinin tehlili (M.H.Qoca,nanov,
......."""""""'24
O.T.Talfiov, M.K.Orucov) ..........
t t ay ev ) .32
1 4. Hidrorneteoroloj i tahyl (S. M. i s ka n da rov, i. U. lt d u
1 .5. Turizm obyektlerinin tehlili (H. B. Soltan ova) ...... " "" " " "'33
38
1 6. Toponimlerin tehlili (E. B. Nur iyev) ......... -........... " " " " " " "
2. Orazinin fiziki-cofrafi saciyyasi............... """'41
2.1. Co$rafimovqeyi va serhedle ri (Y.O.Qaribov).... " " "" " " "4|
2.2. Oroqrafi ya va relyef (Y. O. Qar ib ov) ........ -............ " " " " " "'43
2.3. Tedris-tocriibe sahesinin topoqrafik tesviri
1.1.
.
.
(M.M.Mehbalryev, R.V.Bayramov)............. """""'55
2.4. Geciojr qurulug (Y.O Qaribov)............. """""'58
2.5. iqlirn seciyyasi (O.5. Mammadov,
O.O.Hasanaliyev, M.M.Maharramova)... """""""'62
2.6. Hidroloji xiisusiyyatlar (F-O.imanov,
A.A.Qtrliyeva, N.i.Hasanova, R.F.Racabov)..-......' """""""68
..""""""'68
2.6.1. Qaylor.......
..""""""""""90
2.6.2. Yeraln su1ar.........
""""""""""'96
2.6.3. Stini su obyektlari..
2.T.Torpaqdrttiyti (Y.O.Qaribov).................!...r.!"""':""""""'99
2.8. Bitfi orttiyti (Y.O.Qaribov)............. .....""""'102
2.g.Heyvanlaralarni (Y.O.Qaribov)............. """'105
2.10. Tebii landgaftlar ( N.S.ismayilova)......... "" 106
2. 1 1. Milli parklar (Y.O.Qaribov, A.A-Nuriyev) """"""""""'126
3. Orazinin iqtisadi va sosial-cografi saciyyasi
""'129
va turizm-rekreasiya ehtiyatlan
3.1. iqtisadi v: sosial-cografi seciyye (T.G-Hasanov,
V.O.
Ofandiyev).............
J
129
Ohali va yagayry mantaqa1ari.................
3.1.2. Sanaye sahalari.....
3.1.3. Kand tasarrti.fafi .
3.1.4. Naqliyyat va sosial xidmat sahalari.....
3.2. Twrzm-rekreasiya ehtiyatlan (H. B. Soltanova)....,
4. Qirl tedris-tacrtiba iglarinin aparrlmasrnrn
3. 1. 1 .
praktiki
teqkili........
136
138
143
........153
4.1. Fiziki colrafiya iizre qdl tedris tecrtibesinin
tegkili (Y.O.Qaribov).............
.............153
4.2. iqtisadi ve sosial cografiya tizre gol todris tecrtibesinin
teqkili (T.G.Hasanov, V.O.OJandiyev)...... ...........157
4.3. Geodeziya ve kartoqrafiya tzre gol tadris tecrtibesinin
tegkili (M.H.Qocamanov, R. M. Ohl intonov,Z.A. Ba{ntanov)...1 63
4.4. Hidrorneteorologiya ixtisasr iizra gdl tedris tacrtibasinin
tagkili (F.O.imanov,i.S.Ottyeva).............. ............186
4.5. Cografiya rntiellirnliyi ixtisasi iizre gdl tecrtibesinin
tegkili (V.O.Ofandiyev, N.S.SeyJitllaveva).... ........188
4.6.Turizm ve rekreasiyatzre gol tadris tacrtibasinin
tegkili (H.B.Soltanova)...........
............208
Odabiyyat
......222
4
6N s6z
Dtinya universitetlerinin reytinqini n-tiiayyenleEdinnek
tigtin mtixtalif tisullar rndvcuddur. Bunlardan en mtikernmellarindan birinda mezunlann qahq biliyinin uzurtdmtirltiltiyii esas
gdttirtiltir. Daha aydrn desek, telebenin tehsil aldrfir mtiddatda
elde etdiyi biliklarin ne qeder onun yaddaqrnda qalmasr vacib
arnildir. Bu arnili gticlendinnek tigtin Bakr Dcivlet Universitetinde gortilen tedbirler srastnda nezeri bilikleri tecrtibi vardiglarle mohkemlendirmek tisuluna tisttinliik verilir. Bu sahedo
atrlan rniihtirn addunlardan biri 2013-cti il sentyabnn lS-de
Quba Tedris-tocrtibe va istirahat Merkezinin istifadaye verilmesi olmugdur. Biz burada l0 faktiltenin, o citmlcderr Cofrafiya fakiiltasinin telabalarinin gdl tacrtibasini tagkil ederok onlann daha intellektli olmastna gahgaca[rq. Yeri gelmiEken, rnen
bu merkaz barade oxuculara qtsa melutnat vermok istayirem,
gtinki iller citdtikca, burada btittin kollektiv tarefindan gortilen
boytik igler unudula bilar ve yaxud, bezilerine ele gele bilar ki,
bu merkez ele-bela, gox sada bir [isulla emale gehnigdir. Necc
deyerler, tarixi yalnrzyaqanaqyox, ltem da yannaq lazttndtt...
Belelikla, Tedris-tecrtibe va istirahet tnerkezinin esast
Azarbaycan Respublikasr Nazirlar Kabinetinin (o vaxtkr
Azarbaycan SSR Nazirler Soveti) 10 iyul 1967-ci il tarixli 388
saylt serencamlna esasen Quba fayonunun Jdanov adtna sovxozunun (indiki 2-ci Niigedi kendi) orazisinden torpaq sahasinin
aynlmast ile qoyuhnugdur. NS sedri Onver Olixanovun inzala'
drfr serencamda deyilir: "Kolxoz ve sovxozlann dovlot, ictilnai
ve diger telebatlar tigtin torpaq saheleri ayrllmastna razirq
verdiyini nazere alaraq, ... Quba rayonu icraiyye Kornitesino
tapgrnlsrn ki, Jdanov adtna sovxozutl arazisindon 8 hcktar torpaq sahasini S.M.Kirov adtna Azarbaycan Ddvlet Universitetinin biologiya faktiltesi iigiin tedris-tecriibe bazasr taEkil etrnekden otrti ayrrsln".
5
Belelikle, rektor Mehdi Oliyev ve biologiya faktiltesinin
dekanr Hebibe Qasrmovanrn rehberlik etdiyi ntimayende heyeti
1967-ci ilin sentyabrrnda ilk defe bazanrn erazisine ayaq basdrlar. Lakin bu arazi tasevvtir edilen baza meflrurnundan gox
uzaq idi. Yagayrq menteqesinden uzaq, yolsuz, baxrrnsrz srx
meqa erazisi, alma ba[lan ve kolluqlar qonaqlan dtigtinrnsye
vadar edir. insan aya[r deyrneyen bu yerlerde tecrtiba derslerini
teqkil etmek flgtin yalntz tebietin verdiyi nemetlari var idi.
Rektorluq ve dekanhq bazaya yol agrnaq, erazide hcg olrlazsa,
gadrr qurmaqdan 6trii gerait dtizeltmak tigtin dtiz 2 il galrqdr.
Nehayat, 1970-ci ilin yayrnda biologiya fakliltesinin ycni dekanr Qara Mustafayev ve bir qrup telebesi tazace sahnmrg ctfirrla gelib alma a[aclannln altrnda qurulan gadrrlarda ilk tecrtibeleri kegdiler.
Bele "gadrr-tecrtibe praktikasr" l99l-ci iledek davam
etdi. 1989-cu ilde Xocah geharinin inkiEafi ile slaqedar heyata
6
_kegirilen Ddvlet Proqramrna uy[un olaraq, Rusiya Fcderasiyasrndan ahnan taxta konstruksiyah ikirnartabali binalardan biri o
vaxtkr dekan Akif Quliyevin gexsi sayleri neticesinda universiteta verildi ve hemin l6 rnenzrlli,4T otaqlr ev 1990-cr ilin
sonlannda Ntigedi kendinde qurulub baga gatdr. l99l-ci ildan
etibaren telebeler, nehayet, rahat otaqlarda yerlegerek tecrtibe
kegrnaye bagladrlar. Lakin bu xogbextlik da uzun stirntedi. Errnenilerin tecavijzij neticasinde 1993-ci.i ilde Qubadhdan qagqur
dtigan 38 aile rntiveqqeti ya$amaq tiqi.in bazada yerlegdirildi, bu
"mtiveqqetrhk" 2012-ci ilo kirni davarn etdi ve bu 20 il erzinde
talabalerin tecrtibe dersleri ile bagh arzulart (Alttagac tadris-
tecrtibe bazasrndakl yanmglq derslsri nazara
ahnasaq)
tireklarinde qaldr.
2007-ci ilden Qubanrn Gtilazi kandinde
baqlanan
siirtigrnanin yaratdr[r problernleri hell etrnek, hemin kendi yeni
araziye kciglinnek rneqsadile diivlet terefinden rayonun A;a[r
Atuc kendi erazisinde 60 hektar torpaq sahesi ayrrldr ve hernin
yerde her birinin heyetyanr sahesi 8 sot olan 189 rnenzil inga
olundu. 2012-ci i1 rnartrn 6-da istifadeye verilen harnin qesebenin sakinlerinin bir qisrni da hayat geraitini yaxgrlagdrnnaq
arzusu ile mtiracietler edan BDU-nun tedris-tecrtibe bazastnda
maskunlaqan qagqrnlar oldu va bu hadise yeni tadris-tacrtibe
rnarkezinin (bazasrnrn yox) tikintisine qerait yaratdr. (Bir
rntiddat sonra BDU-nun Ehni $urasr "Biologiya faktiltasinin
tedris-tecrtiba bazasf' adrnrn deyigdirilerak "Bakt Dovlet
Universitetinin Tedris-tecrtibe ve Istirahet rterkezi" olmasr
haqqrnda qerar qebul etdi.)
Artrq istifadeye yararsrz veziyyata dtigen ikimertebali
taxta konstruksiyah evi ve onun atrafindakr tikilileri berpa
etmek rniimktn deyildi. Uzun rntiddet "rniivoqqeti" istifadagiler terefinden berbad hala dtigen, ternelina qadar gtirtiyen
binanr XXI esrin telebesi tigtin tamir etrnokdense, yeni bina
tikrnak daha olverigli idi. Ondan ingaatgrlar tigtin rntiveqqati
7
daldanacaq yeri ve anbar kimi istifade etmek qoran ila bir
qeder arahda - gozel bir dafeteyi yerde begrnartebeli yeni bi-
nanrn temeli qoyuhnafia bagladr. (Bagr belah, bir zamar
Xocalrda tikilmesi nezarde tutulan, lakin universitete bagtglanan, sonra ele Qarabafidan qagqrn dtigen soydaglanmrza qismet
olan ikirnertebeli taxta bina qagqrnlar gedenden az sonra
elektrik xatlarinin qlsa qapanmasr naticesinde alrgrb yanrn
saatrn erzinde kiile dondti... Gdrtintir, onun da qisrnetinde
Xocah taleyi var imig...)
2023.16 kvadrat rnetrlik ternelin tizerinde timutni sahesi
8400 kvadrat metr olan begmartebali binanrn tikilmasi qarara
ahndr. Bu, erazice BDU-nun 2008-ci ilde istifadeya verilsn
onmertebeli 3-cti tadris korpusunutr sahesinden boytik idi.
Nezere alanda ki, burada yalmz birtipli tedris auditoriyalan
yox, hem de her birinde fordi sanitar qovgaft, dug kabinesi ve
yataq dasti olan 150 otaq, 200 neferlik yernakxana kornpleksi,
300 neferlik boytik akt za\, idman ve trenajor zallan, kitabxana
ve diger zeruri otaq ve avadanhqlarla techiz edilmiq mtirekkeb
bir qebeke qurulmah idi, tikintinin rniqyasrnt tesevvtir etrnek
onu baga gatdrrmaq qedar getin idi. Qatinliyi bir qedar de
miirekkabloqdiren 2 anll de var idi: l) tikintiye heg bir vesait
aynlmamrgdr, biittin iqler daxili irnkanlar hesabtna gortihneli
id!,2) tikinti 2013-cti ilin sentyabrrnda baqa gatmah idi. Carni
il yarrma nahang bir igi, hern de vesait ayrtlmadan, yalnrz daxili
irnkanlar hesabrna gortib baga gatdrnnaq heg kese real gdrtinrntirdti. Sert hava geraitine, yolun uzaqh[rna, qar$lya glxan
irili-xrrdah problernlere baxmayaraq, tikinti siiretla davam
edirdi. BDU-nun bir nege mesul iqgisi tikintiye tehkim edildi,
universitetin teserriifat sahesinde gahgan ernekdaglannrn b6yiik
ekseriyyeti Qubaya ezam olundu. 2013-cii il aprelin 28-de
BDU kollektivi Ntigadide ilk irnociliyi kegirdi. Rektordan telebayedek, taxminen 1500 adamrn qatrldr[r imecilik kollektivin
rnonolit birliyinin gostoricisi oldu ve tikintini baga gatdrnnaq
8
-
timidlerini arttrdr. Bundan sonra irnacilikler intensiv xarakter
aldr, nece deyerler, tireyinin gafrrrgr ile onlarla insan qenbo ve
bazar gtinlerini tikintinin baqa gatrnastna hosr etdi. Avqust
ayrndan isa bu intensivlik bir qeder de artdt, ayrl-ayn faktiltalerin emokdaglan agrhg erefesinde erazintn abadlagmaslna va
seliqeya saltnmastna oz boytik tohfelerini verdi' Qrsa mtiddet
erzinde akilen a|aclar ve gtiller, saltnan yollar, gdz oxgayan
yagrlhqlar tebietin bu dilbar gugesina yeni rdvneq getirdi. Heg
kesin bele tezlikle baga gataca[rnt tasavvtir ede bihnediyi bu
tikinti sentyabrm ortalannda, axlr ki, yekunlagdr ve bir zamanlar - 1919-cu ilde universitet agrlarken ilk rektor V.V.Razumovskinin dediyi: "$erqla Qarbin qovgalrnda bir Inaqal
yandr - bu, Bakt Dcjvlet Universitetidir", - sozleri insanlart na
qader sevindirmigdise," 46 illik gtizlemelardan sonra, nahayat,
Qubada tadris-tacriibe merkazi agrldr!!!" nidast da tiroklarde
bele bir fereh oyatdr.
Beli, 2013-cti il sentyabnn l8-i BDU-nun tarixina xtisusi
bir hadise kirni yazlldr Azarbaycan Respublikasrnrn Prezidenti
conab ilham Oliyev ve Heyder Oliyev Fondunun prezidenti
Mehriban xanrrn Oliyeva Bakr Dovlet Universitetinin TedrisTecrtibe va istirahet Markezinin agrhg tnorasirninda igtirak
etdiler. Hdrmetli qonaqlar merkezin agthgtnr bildiren lenti kesdikdan sonra bina ila tanrg oldular. Tikintinin gedigi va binantn
strukturu ile yaxrndan maraqlanan olke baggrsrna rektor kirni
men atraflt melumat verdim. Canab ilham Oliyev tadris va
istirahat otaqlan, akt va konfrans zallar,, yemekxana ve idman
kornpleksleri ile tanrg oldu, binanrn tikintisinden ve telebaler
tigtin yaradrlan geraitden razthfitnr bildirdi.
9
Tedris bazasrnrn yetaq ota[r
lil{}r1,:s.1t
.:.'i1ri)'li:itiirii;i:,',ejii
l11I'
,,i..ia,
Tadris bazaslnrn idman kompleksi
10
Itt I
:
i
I
f;
t
ri
LE*J
I
t
Tedris bazasrnrn konfrans zah
t
I
I
i
.l
tr
ii5
fii"q.
i
iE
*,
3
J{
-l{
\r
b\.
lv
if
\.
Tadris bazasrnrn yemekxanasr
11
t:
Melumat verildi ki, 8 hektar erazisi olan markezin hayetinde 2 idman stadionu (biri futbol, digeri voleybol ve bdytik
tennis), merkozi qazanxana vo su anban, zdvqle bezedihniE
park ve yagrlhqlar yerlaqir. 400 nefer tigtin nezarde tutulan
tedris ve istirahet korpusunda universitetin rntiallim ve talebalari tigtin har ctir qerait yaradrhb. Binanrn giriginde timummilli lider Heyder Oliyevin biistti qoyulub. IJzbaizde isa harn
timumrnilli liderin, hem de 6lke baggrsr cenab ilham Oliyevin
universitetle baph gekillerindan ibaret fotostend hazrrlantb.
Mermer pillekanlerle 2-ci mertebeye qalxarken genig vestibtil
gdz oxgayrr. Burada BDU-nun tarixi ile ba[h rnaraqh l6vha,
tedris-tecriibe ve istirahet merkezinde gedan tikinti iglsrini aks
etdiran fotostend yerlegdirilib, talobe ve mtiellirnlerin asude
vaxtda sohbat etmaleri ve gtindelik metbuatla tanr$ olmalan
tigiin yumgaq rnebel destleri quraqdrnhb. Ele 2-ci martaboda
rntixtalif disputlann, mtizakirelerin apanlmasr ve tadbirlarin
kegirilmesi tigtin 30 naferlik konfrans zah yerlagir. Bu martebede ham de professor-mtiellirn heyeti iigtin nezarde tutulrnug
ve en mtiasir telablere uyfun inga edihnig 2-3 otaqdan ibarat 5
ViP rnenzil de vardrr. Mtixtalif seviyyeli todbirlorin kegirihnesi
iigtin her ctir geraiti olan 300 naferlik bdytik akt zalr 3-cti
rnertabadsdir. Zaln divarlan va tavant $arq tislubunda zarif
gebekelerla iqlanmig, igtqlandtrma, akustika, sos ve video
gOrtinttiler sisterni ise Avropa standartlanna uy[un quragdrnlmrgdrr. Bdytik Akt zahnrn qargtsrndakr vestibtilde tanafftis
zamanr i gtirakgrlarrn i stirahsti tiqtin g<izel gerai t yarad r hnr gd rr.
4-cti martebe yalntz yataq otaqlan tigtin nezerdo tutulub.
Genig ve igrqh dahlizlerdeki seliqa-sahman goz oxqayrr. Zovqla
bazedilerak btittin zaruri avadanhqlarla tachrz edilmig vo ferdi
sanitar qovgafir, dug kabinesi olan otaqlann ekseriyyeti 2-3
teleba tigtin nezarde tutulubdur.
12
Agafir rnertebede yerlegen yemekxana 200 neferlik rntiellim-talebe heyetina birdefaye xidrnet ede bilacek. Bura eruaqlann saxlanrlmasr, hazrrlarunasl ve teqdilnatt tigtin Avropa
istehsah olan avadanlrqlarla tachiz edilib. Markezda idrnan
novleri ile rneq[ul olmaq tigi.in ayrrltnrg bolmede trenajor zah,
gtileg ddgekleri, stoltistti tennis, bilyard va diger stoliistti oyurllar tigtin her ctir qerait vardrr.
Burada rntixtelif mcivzulara aid ytizlerle adebiyyat toplanmrq kitabxana, Wi-Fi sisterni ile techiz edilmig clektron
kitabxana yaradrlmrgdrr. Bundan elave, tadris-tecriiba ve istiralret rnerkazindo rntixtolif elmi istiqarnetle r izre laboratoriyalar,
mtiasir avadanhqlarla techiz edihnig tadris auditoriyalan tagkil
olunmugdur.
Bu gtin Qubanrn Ntigedi kendinda ehnirnizin, tehsilirnizin biiyiik rnebadgahr olan Bakr Dcivlet Universitctinin bir pargasr, gozellikleri ile goz oxgayan lntiasir bir tadris kompleksi
movcuddur. Beli, bir zarnanlar gadrrlarda yagayaraq tedris
tecrtibesi keganler arasrnda fantaziyasr en gi.iclii olanlann da
tasevvtir ede bilmadiyi arzular artrq reallrfa gevrilib. Buna
boytik zahmat, irade. azmkarhq, balke, daha gox vetansevarlik,
rnilli teesstibkeqlik laztm idi ki, bunu da universitet kollektivi
bacardr.
Bir nege kelme de bu vosait haqqrnda dernek istayirern.
Vesait hazrrlanarkan Cofrafiya faktiltasinde mtitexassis hazrrh!rnrn spesifik xtisusiyyetlari esas gottirtihntigdtir. Nazera ahnn'rrgdrr ki, mtieyyen bir erazinin kornpleks co[rafi seciyyesini
vennek tigtin onun co[rafi rnovqeyi qiyrnetlandirilmali, oroqrafik, geoloji-tektonik ve iqlirn xtisusiyyetleri garh edihneli,
hidroqrafik qebeke ve onun xtisusiyyetlori tohlil edihneli, torpaq-bitki drttiyti, heyvanlar alemi, landgaft tipleri haqqrnda
melumat verihnelidir. Vesaitda hernginin insanrn mekanda
fealiyyetinin tagkili, ona tosir edan sosial-iqtisadi arnillerin va
erazide formalaqan mtixteli f rniqyasl r sosial -iqti sadi sisternl erin
l3
ferqlendirici cehetlerinin tehliline de xtisusi diqqet yetirihrigdir. Bu biliklar esastnda telebalar tebii ve sosial-iqtisadi proseslerin insan fealiyyatine, eyni zamanda insan fealiyyetinip etraf
mtihite tesirinin neticelarini kompleks gekilde tehlil etrnek,
etraf rntihitin vaziyyetinin yaxqrlaEdrrtlmastna y6nehnig
tadbirlarle tanrghq imkant elde edirler.
Metodiki vesait hern de telebelerde erazinin fiziki ve
iqtisadi-co[rafi cehatden kornpleks gekilde oyrenihnesi tigtin
malumat toplarnaq ve statistik gdstaricileri rntiqayise etmek,
mtivafiq naticelor glxannaq, texniki-iqtisadi
hesablamalar
aparmaq, diaqrarn ve qrafikler qurmaq, plan ve xoritelar tertib
etmek, hesabat hazrrlalnaq bacanqlartntn formalagdtrtlmastna
yonehnigdir.
Metodik vesait 4 hisseden ibaretdir. I hissode her bir ixtisas ijzre tahsil alan telebelar tiqtin Bakr-Ntigedi margrutu tizra
miivafiq melumat verilir. II hissede tadris-tecrtibe bazast
rayonunun fiziki-cofirafi, III hissade ise iqtisadi-colrafi geraiti
gerh olunur. IV hissa isa her bir ixtisas tizre telabelarin yerina
yetirecayi praktik iglere hesr olunrnugdur.
BDU-nun rektoru,
akademik A.M. Maharramov
t4
l.
1.1.
BAKr-NUcoDi MAR;RUTUNUN Unruui
coGR.q.ni raulir-i
Fiziki-cofirafi tahlil
Bakr-Quba (II Ntigedi) margrutu 168 krn-lik mosafeni
ehate edir. Bu mesafa fiziki-co[rafi xiisusiyyatlerina gdra bir
nege hisseye aynlr: 1. Bakr-Sumqayrt, 2. Surnqayrt-Gilazi, 3.
Gilezi-Taxtakorpii, 4. Taxtak6rpti-Quba
Bah-Sumqayt marqrutu fiziki-cofirafi baxrmdan
rntirakkabliyi ve zsnginliyi ile segilir. Margrutun bu hissasi
yalnz yanmsahra landgaftlarrndan tegkil olunrnuEdur. Burada
yantnsehralann kangizli, yovganh, goranotulu yanrntiplerini
aytnnaq olar. Lakin tebii landqaftlar keskin transformasiya
olunaraq, seliteb, seliteb-texnogen kornplekslerin qrrrhnaz
zencirini yaratmrgdrr. Onlann en irilari Bakr aqlon-rerasiyasrnrn
nehang seliteb-geher zencirini teqkil eden Sumqayrt, Xrrdalan,
Bilecari, Ceyranbatan, Hacr Zeynalabditl ve s. Bakl-Ntigedi
marqrutu tizerinde yerlagir.
BDU-dan 20 yanvar meydanrna qeder margrut Xezer
denizinin terrasr izra uzantr. Bu arazi Abgeron yaglr alreng
daglarrndan tegkil olunrnugdur. Daha sonra yol Bakr rnuldasrnrn
girral qanadr ila davam edir, Subanr antiklinal tirasini, Sulutepe
deresini, Haci Hesen sinklinallnt ve eyni adlr gdlti kegdikden
sonra, Biloceri enigi baglayrr. Bu erazi palgrq vulkanlan ve
onlann ptisktinnssinden emala gelen brekgilerla orthhrtigdtir.
Yolun safrnda feal Keyraki ve solunda fealiyyetsiz Zidil-Piri
palgrq vulkanlan yerlegir. Zidil-Piri vulkanlar kompleksinin
cenub, cenub-qarq ve canub-qerb yamaclan qebiristanlrqdrr.
Daha sonra Bakr-Quba gossesi Xrrdalan qdkekliyindan. qadim
Xezer terraslan [izarinda yerlsgan Masazrr kendindan keqir.
Bakr-Quba marqrutunun bu hissesinde en gox diqqat celb
eden Xezer asri terraslannda (100 ln) yerlagen abrazionakkumulyativ diizenliklerdir. Burada goxsayh tektonik-
l5
deflyasion gdller de rnovcuddur. Onlarln en tneqlturlan Ceyranbatan, Masaztr ve Binaqedi golleridir. Satnur-Abgeron kanah qekilene qeder Ceyranbatan da gorsulu 96l idi. Hazrrda
Ceyranbatan girin sulu gole gevrihnig ve Bakl, Surnqayrt
qeherlerinin su techizattnda boyiik rol oynayrr.
Ceyranbatan etrafinda esasen aqlq boz-qehvayi. bozqehveyi torpaqlar, efemerli-ytll[unlu, yovganh-davetikanlr
kornpleksler inki gaf edir.
Suntqoyil-Gilazi Bakr-Quba margrutunun 35 km-e yaxln
hissesini ehata edir. Bu erazinin oztinemexsuslufiu dtizen
relyefin tisttinltiye rnalik oltnastdtr. Burada Sarnur-Devaqi
ovalr[rntn cenub-qerqini ahate cdan Bo$az dtizt-r yerleqir.
Dtizenliyin Sitalgay-$urabad erazisinde cni 12'13 ktn,
Beqbarmaq dafir qargrsnda2,0 ktn, ekser arazilarde ise 3-5 knl-
dir. Bofaz dtiztintin ekser hissesi okean seviyyesinden aqaflda
yerleqir. Dtizanliyin sethi hamar va yasttdrr. Lakin burada xrrda
tireler, tepeler. kigik qurn tirelari, Xvaltn yaElr tcrraslar, Trxgayrn va Godisu gaylan arastnda yastr kigik arnplitudlu getirme
konuslart, erozion gtrtmlar, yarfianlar, qobular ve s. lndvcuddur.
Arid iqlinr qeraitinde boz-qonur, boz, boz-Eorekatli ve 9oran torpaqlarda yovqanlt-efemerli, Eorangeli kornpleksler inkigaf edir.
Burada orta iyul temperaturt26-270C, orta yanvar O-20C
arastnda dayigilir. Orta illik yafirnttnrn nriqdan 200-250
rnm/sm', buxarlanma qabiliyyeti ise I100-1200 lntn/stn2, rtitttbetlenrne atnsalt - 0,3-0,4 tagkil edir. Suvarma geraitinde burada taxrlgrhq, tarevezgilik inkiEaf etmiEdir. Tebii landqaftlann
antropogenlegrnasi zeifdir (0.3 ).
Gilazi-Taxtakdrpii Bakr-Quba marqrutuntln on mtihtim
hisselerinden biridir. Bu tnarErut boyunca yolun solunda algaq
tireler, rnonoklinal strukturlu pargalanrntg dafilar, lrtindtir
diizenlikler, saftnda ise yastt, hatnar, dal[ah, tapeli diizenlikler
l6
\qd
*
sf)
\
'\\
rntigahide olunur. Burada Xezer denizinin dafi ateklarindeki
terraslarr aydrn gekilde diqqeti celb edir.
Avtornobilden mtiEahide etdikde yolun sol sahilinde
dafietayinde agrq-qlnn m, agrq-boz, tind-boz rangda paleogen
yagh gillerin ndvbelagdiyini gdnnak olur. Daha arxada tebagir
dovrtintin qalrn gil qatlannt, karbonath stixurlartnt, ara-slra
qaya Qrxrntrlannt mtigahide etrnek olar. Onlardan en mdhtegerni
Begbarrnaq dalrdrr. Mezozoy yagh karbonath siixurlardan,
kristallaglnrg gillarden ibaret qaya grxrntrlan heyretamiz manzaresi ile diqqeti celb edir. Miitleq htindtirltiyti 457 m olsa da,
dik srldrnrnlr qaya pargalan turist ve alpinistler tigtin de maraq1r tabiet abidasidir. Begbannaq eyni zatnanda rntiqeddes ziyarstgahdrr. Burada xalqtn inanc yeri olan Xrdrrzinde piri yerlegir.
Gilezi-Taxtakorpii hissesinde landgaflarrn kontraslr Eekilde bir-birini evez etmesi gox bdytik maraq do[urur. Qahveyi-geman, agrq boz-qehveyi, qehveyi-rnege torpaqlart da ardrcrl
olaraq bir-birini evez edir. Teqriben 30-35 krn-lik mesafade
yanmsehralar quru grillerle, arid seyrek rneqe-kolluqlarla,
gcillerle vo s. evez olunur. Yolun solunda uzanan algaq tirelerin,
yastr yamaclartn dernek olar ki, ekseriyyeti stini terraslanlnl$ ve
burada akadernik Hasen Oliyevin taqebbtisti ile "eldar gaml"
rneqesi saltntntgdtr. Bu erazinin gcil landqaftlannln xeyli hissasi
akin sahesi kimi istifade olunur. Burada otlaq va biganaklsrin
payr da goxdur. Da[ yamaclartnda ve Samur-Devegi ovahflr ila
dafilann qovugdu[u da[etayinda xtrda kandlerin sapalanrniq
seliteb korrplekslari ycrlegir. Margrutun bu hissasinde Respublikanrn en lndhteqam su obyektlerinden biri olan Taxtakorpti su
anbafl ve elektrik stansiyasr yerleqir. Rehber mtiellirn su anbart
ve elektrik stansiyastnr telebelera gostarrneli, 2013-cti ilde
istifadaya verilen obyektin respublika iqtisadiyyattnda rolunu
qeyd etrneli va Sarnur-Abgeron kanaltntn yeni tikintisini telebelere gdstennalidir.
t7
Marqrutun Gandov-Qrglaq hissesi hamar, yastr dUzenlikla
davam edir. Qaylarla vs goxsayh suvanna sistemleri ile bu
dtizenlikler keskin pargalanmrgdrr. Mirzaqrglaq kendine qedar
gol landqaftr tistiinltik teqkil edir, daha sonra adi ve agrq bozqehveyi torpaqlarda meqe-gdller, kolluqlar, seyrek rnege-kolluq
ve dtizen rnege landgaftlan bir-birini evez edir. Qubaya qeder
bu regionun tebii landqaftlan esasll Eekilde transformasiyaya
meruz qahnrg ve meyve ba[larr, rntixtelif ekin saheleri, iri
areallr seliteb kompleksler, xetti qekilde .ozaflan texnogen
rnodidifikasiyalar mtiasir landEaftlarrn esasrnr teqkil etmiqdir.
1.2. iqtisadi-cofrafi tahlil
Nezera ahnaq lazrmdrr ki, inkigaf va tereqqi yoldan
baglanrr, bu da 6z ndvbesinde erazilerin rnenimsonilnresinde,
tosorrtifat sahelerinin inkigafr, ve onunla ba[h yagaylq rnentaqelerinin sahnmastnda miistesna rol oynayrr. Ona gdre de co[rafiyagiar kegdikleri erazilerin rayon ve kendlorin esas ve kijrnakgi yollarrntn elaqelendirici roluna ciddi fikir verrnolidirler.
Azarbaycanrn gimal-gerq istiqametinde, Qafqaz dafilan
ile Xazer denizi sahillerini elaqalendiren rovan di.izanlik
eraziden kegen Bakr-Quba ve daha sonra Derband yolunun
yerli, regional ve qlobal ehemiyyetina diqqet yetirihnalidir:
Azarbaycan ve irandan Rusiya, $erqi Avropa dlkelerine gcden
on qrsa yol nrehz Bakr-Quba-Darbend dahlizinden kegir. Ele bLr
yol $imal-Canub naqliyyat dahlizini atnele getirir.
Bakr-Quba (ikinci Ntigedi) margurutu iki birbirinden
ferqli iqtisadi-cofrafi (iC) ebgeron rayonunun sonaye ve Quba
-Xagmaz kend teserrtifatr aqrar sonaye ,erazisinden kegir.
Azarbaycanin en ytiksek senaye xiisusile neft-kimya, an
srx ahali cemlegen, en ytiksek urbanizasiyaya meruz qalan gox
funksiyah Abgeron ic rayonu Bakr ve Sumqayrt qeharlarini
Abgeron va Xrur inzibati rayonlartnt ciztinde birlegdirir. Bu ic
l8
rayon cilke erazisinin 63Yo ni resmi melumatlara gore ehlisinin
30oh -e qeder, senayenin 95.4% ve investisiya qoyulugunun
822% ciztindo toplarnr gdrr.
Bu rayonun esasrnl tegkil eden Bakr geheri erazisini
siiratle gimal-qerq ve cenub qerb Olet istiqamatinde geniglendiracek. Bciytik Bakr paytaxt regionunun arnale gatirir. $eharin
yaranma tarixi III esrden gottiriiltir, onun haztrkt sahesi
2.13rnin km2 ehalisi 2122 min neferdir.(l yanvar 2012 ci-i\,
orta srxhlr artrq 1000 nefer gatrr.l 1 inzibati rayondan ibaretdir.
Mtisteqillik illerindeXezsrin neft-qaz ehtiyyatlarrdan
genig rniqyasda istifade olunmasr,tikinti ve digar sahalerin
silretle inkgaf etdirilmesi Ageron ig rayonuna goxlu ohali
gehnesine sebeb ohnugdur.Ona gore de Bakr gaherinde genig
tikinti igleri aparrlrr ve yol boyu goraceksiniz ki, Bakr artrq
Abgeron inzibati rayonu ve Surnqayit gehari ile birlagibdir.
ikinci Ntigedi tecriibe bazasrna bizi aparan Bakr-Quba
rnargrutu tizre gakihnig avtomobil yolunun uzunlulu 168 kmdir. Ona paralel olaraq dernir yolu, neft ve qaz-boru kemarlari,
elektrik xattlari keqir. Biittin bu margrut boyu herakat ederken
en intensiv ytik ve sernigin dagrnan naqliyyat ndvlerina ve vasitalarine (ytik, minik, refrejeratorlar, dernir yolu vaqonlartna),
dagrnan ytik ve serniqinlerin istiqametlerine va intensivliyine
yaxrndan diqqet yetirihnelidir. Daha sonra rnargrutboyu yollarr
kesib kegen Qusargay, Qudyalgay, Velvele, Gilgilgay ve diger
gaylarn, Xezer denizi sahillerinin tdreda bileceyi tebii felakatler: scllar, stirtigr"neler ve s. tabii felakat hallarlntn neqliyyatrn fealiyyetina olan risklere yaxrndan diqqet yetirilmalidir.
Bakr Dovlet Universitetinin heyetindan baglanan gdl tacrtibe margrutu: Yasamal arnfiteatrrntn ateyinden kegarek lrar$rutun esas Bakr-Quba yoluna grxrr ve Bilaceriye, ordan ise gaherle artrq birleqen Xrrdalan inzibati ve Sumqaytt geherlerine
istiqarnat ahr.
t9
$eherin marqrut kegen hissesinde esasen ya$ayr$ binalan
va 20 yanvar metrosu yerlsqir. Bileceri eniginin her iki terafinde geharin iri naqliyyat qovgaqlan-Bilecari dernir yol ve Bakr
Beynelxalq Avtomobil vagzallan yerlegir. Sonra Surnqayrta
istiqametlenen yolun her iki terefinde son iller sahnrlrq yeni
htindtir binalar ve onlarrn arasrnda mtiasir tipli kigik sonaye
mtiessiselerini g6rrnek olur. Hereket istiqarnetinin sol terefinde
kegen esrin 45-50-ci illerinde (konkret olaraq 1958-ci ilde)
saltnmrg Ceyranbatan su anbarr ve eyni adlr qeseba ycrle;ir.
Ceyranbatan su anbannrn sahesi 14 km2, hecmi 180 rnln m3
olub, baghca olaraq Sunrqayrtrn goxlu su teleb edan neft-kimya
ve metallurgiya kornbinatlannrn temin olunmasrnda, Surnqayrt,
Xrrdalan ve Bakr geherleri ehalisinin su tochizaturda istifade
olunur (qidalanrna manbayi Sarnurgaydrr). Su anban hernginin
Abgeron kanah vasitasi ile yanrnadanrn qasabelerinin
tachizatrnda, ba! ve ekinlarinin suvarrhnasrnda eherniyyatli rol
oynaylr.
Ceyranbatan anbanna verilen su, margrutboyu goreceyiniz Samur-AbSeron kanalt vasitasi ile getirilir. Sarnur serhedd
gayrndan baglanan kanahn timumi uzunlr-r!u 261 kn tegkil edir.
Son illar bu kanaltn Siyezen rayonundan baqlayan hissesi
tedrcen daleteyine dogru ydneldilerek tizcrinde Taxtakdrpii su
anbaru vo elektrik stansiyasr tikintisi baga gatrr-raq tizredir.
Kegilen marqrut boyu hern de $ollar-Bakr igrneli su kanrari
gekilibdir. Bu kemer XX esrin evvellerinda Azarbaycanln
xeyirxah insanr H.Z.Ta$tyevin tegebbiisii ve rnaliyye yardrmr
ils gekilmigdir.
Daha sonra margrut Bakrdan 5 krn mesafedo yerlegen
Abseron inzibati rayonundar kegir. Rayonun erazisi 1.36 min
krn2, ahalisi ise 529.1 rnin nafardir (l yanvar 2012-ci ll).
Burada apanlan yeni tikililerden aydrn olur ki, rayonun ehalisinin sayr siiretle arttr. Xrrdalan geherinda bir srra qida sonaye
sahelerine rlaxsus mtiess iseler fealiyyet gcisterir. Azerbaycanr n
20
yegane duz emah zavodu margrutun sa! terefinda yer.loqrnig
Masazrr duzlu gdliin sahilinde tikilibdir ve onlln duzundan
istifada edir.
Abgeron inzlbati rayonundan sonra Azerbaycanrn hazrrda
iri senaye geherlarindan sayrlan Sumqayrt Sahari(1949-cu ilde
yaranmrgdrr) yerlegir. Onun sahesi 80.0 krnz, ehalisinin sayr
318 rnin neferdir ( I yanvar 2012). Bakrdan 3l krn masafede
yerlegir.
Surnqayrt geherinin sol kenarrndan kegan margrutdan
gaherin igleyan ve yeni formada tikihnig senaye parklan aydrn
gciri.intir. Orada ham de faaliyyati dayanmrg goxlu kohne
sonaye mtiassisaleri gdrtintir. Bu geharin yeri sovetlar ddvrtinde
ekoloji geraiti nezere altnmadan, yalruz iqtisadi cehatden
Bakrnrn neft-qaz emah xammahna yaxrnhlr ve Rusiya
istiqametinde qrxan yollar tizarinde ohnasrnr osas gotiiren
mtihendis-texnokratlar terefi nden segihni gdir.
$eherda salrnmrg goxlu "girkli rntiassiseler" atrnosfer ve
Xazar denizine girkli sular va zeharli tozlar buraxrrdr. Ona gore
da uzun iller Sumqayrt "dlti qeher" adlanrrdr. Hazrrda bela
mtiessisalerin qoxu fealiyyet 96stennir.
Azarbaycanrn grirkemli rnesenatr xeyirxah insanr
Z.A.Ta!ryevin (Sovet dovrtinde "Nasosnl" adlanrrdr) adrnr
dagryan bdytik hava limanr yerlegir. Buradan esason a[rr herbi
texnika ve yiikler dagrnmasrnda istifada edilirdi.
Xzr rayonu <jlkenin cavan rayonlarrndandrr. 1990-cr ilde
tegkil olunub, sahasi 1.85 min km2, ehalisi 15 rnin neferdir (l
yanvar 2012-ci il). Bakrdan masafasi 104 krn-dir.
Xtzr rayonunun gimal hissesinin dtizenliyinden kegen
Bakr-Quba margrutunun sa! va sol tereflerinde alternativ enerji
menbeyinden-kiilak enerjisindan isrifado eden elektrik
stansiyalannrn qur[ulan gdrtintir. Bu stansiyalann yerinin
segilmesi deniz ve dalhq erazilerin yaxrnh$rndan emele galen
ve dairni esen ktilaklerin bag vermosi ile bafihdrr.
2t
Xrzr rayonunun Gilezi kandinde Bakr ve Surnqayrt alralisini qug ati ile temin edan iri qugguluq broyler fabriki yerleqir.
Margrut tizre hereketin qirnala dofrr-r yolunda Abqeron
quraq erazilerinden uzaqlagdrqca rtitubatir-r arttnastntn tebiatirl
canlanmasrna tesiri aydrn hiss olunur. Yolun her iki terefinda
kend taserrtifatr menzeresi, kendlerin stxh[tnrn
artlnast
gortintir.
Buradan sonra Azerbaycanrn kend teserrtifatr son illar
hamde istirahat-turizm, ba[grhq- terevezgilik diyan olan QubaXagmaz iqtisadi cografi ,iyonrino daxil olur.Quba-Xaqrnaz iCi terkibine: Siyezan, $abran, Xaqnaz. Quba ve Qusar rayonlarr
daxildir. ic rayonun sahesi 7.2 rnin klrr olke erazisinin 8.1%-ni
teggil edir. Ohalisi 505.4 min nefer (l yanvar 2012 ci il) olub
olke ehalisinin 5.5%-ni ahate cdir. Senayc sahalori zeif inkEaf
edib (tirnurni senaye mehsulunu 0.2%).
Lakin kend teserrtifatr yiiksek inkqaf edib (olke k/tes'
mehsullarrnrn 8.8% verir) vo onun rnahsullartut etnal eden
aqrar senaye mtiesisselari fealiyyet gosterir. Terevezqilik va
mlyvegilik rayonun ixtisaslaqdrnlmrq saheler olub 6lkeya ve
xarice, xtisusile Rusiyaya goxlu mahsul gondarir.
iqtisadi Colrafi (iC) regionun arazisinde rntixtalif tebii
servetler aqkar edilse da onlann teserritfat ehemiyyeti o qeder
de boytik deyildir.
Nefrqaz ehtiyyatlarr Siyezen arazisinde mehdud halda
yayrhbdrr. on boytik tebii servetler srrasrna rekreasiya turizirn
ve kurort ehtiyyatlannr aid etmak olar. Burada Nabran,
mtialice
Qalaaltr, Qegreg, Qusar da[ turizirn kornplekslsri ve
neqliyve
daxili
merkazleri fealiyyet gostarir. orazinin xarici
yat ndvlari inkgaf etdirilir. Da[ rayonlarlnln rekreasiya istirahot
resurslanndan istifada etmek meqsedi ileavtomobil yollarr
gekilir. Son illar Quba-Xaqmazr qon$u $aki-Zaqatala va dalhq
$irvan ig rayonlan ilo elqslendiren yeni $osse yollartntn
gekilmesr hayata kegiril ir.
22
Quba-Xagrnaz iC rayonuna kegid Siyazan inzihati
rayonun erazisinden baglanrr. Bu rayon 1992-ci ilde yaradrhb.
Sahesi 0.70 rnin km2, ehalisinin sayr 39 rnin nefer (1 yanvar
2012-ci il), Bakr ile Siyezen arastnda olan tnasafe 103 knt-dir.
Yolun sa! ve solunda kendler dzlerinin boyiikltiyii ila segilirler.
Bu rayonun erazisinde kenardan gox ozemetli gdrtinan ve
bdytik turizm eharniyyeti olan tebiet abidesi-Besbarmaq da{r
yerlagir. Onun yerli adamlar terefindan ziyaret makantna
gevrilmasi (Xrnzinda piri), yol kenartnda rntixtelif infrastruktur
sahelorinin yaradrlmaslna ve ehali axrnrntn artmastna mtisbet
tesir gostannigdir.
Siyezen rayonu erazisinda neft-qaz hasilatrnr hayata
kegiren buruqlan aydrn mtigahide etmek olur. Ele bu erazida
hem de iri qugguluq broyler fabrikinin binalarr gcirtintir. Bu
fabrik Bakr ve Surnqayrt qeherlerinin erzaq ma[azalannt
keyfiyyetli qug eti ve yumurta qida rnahsullan ile ternin edir.
Yeqin telebelerin bir goxu onlann "Soba" rnarkast ile rnalazalarda sattlan mehsullartnr gortibler. Kendlerin eksariyyati
mrixtelif teserrtifat saheleri : taxrlgl ltq, teravezgilik ve qugguluq
ve hem de heyvandarh[rn diger sahelerile megfiuldur. Sanaye
obyektlarindan az-gox neft-qaz, gay yataqlannda ise tikinti
rnateriallan ve mtialice merkezlerinde gahgrrlar.
$abran (kegmis Davaqi) rayonu 1930-cu ilde teqkil
olunub sahesi 1.09 min km2, ehalisi 54 min neferdir (1 yanvar
2012-ci il). Rayonun Bakrdan olan mesafasi 122 km-dir. $abran
adh bu margrut da yeni yarantb, evveller ticaretde genig istifade
edilen davalerin burada gox olmaslnl nozoro alan yerli ehali ona
"Dovegi" rayonu adtnt verrnigdir. Son illar rayonun adr
deyiqdirilerek erazide yerlegen qedim "$abran" qalastntn adr ila
adlandrnhnrEdrr.
Rayonun tesarrtifattnrn ixtisaslagmrg saheleri taxllgrhq,
teravezgilik, meyvegilik ve etlik-siidltik heyvandarhq taqkil
edir. Yolun sol terafinde yerlegan dafilar yay otlaqlarl, mar$rut
23
kegen da[eteyi va deniz sahili Sarnur-Devegi ovall[rnrn qtg
otlaqlan, Qala-Altr miialice merkezi kirni istifada olunur.
Belelikle, Bakr-Quba mar$rutu gelib ikinci Ntigedi bazasr
yerlegen Quba inzibati rayonu arazisina grxrr. Quba rayonu
erazisinin tesviri etraflr olaraq "Metodiki gosterig"de
verilmiqdir.
tahlili
inkigaf
merlrelesinda hem Yer
Geodeziya elmi milasir
ehnlerinin inkigafi, hem de olke erazisinde tesarrtifatin rniixtelif
sahelerinin faaliyyetinde geodezik teminat tigtin vacib olan
genig ahatali rneselelerin helli ile maq[uldur. Bu rneselalorden
1.3. Geodeziya gabakasinin
asaslarrna aga[rdakrlan aid etmek olar:
-
rntieyyen bir ddvr iigiin qebul edihnig geodezik koordinat
sisterninin Yer sathinde berkidilmesi ve olke erazisine yayrlmasr;
- geodeziya koordinat sistemleri ve fundamental koordinat
sisternlari arasrnda elaqelerin qurulmast;
- Yerin fiquru ve xarici qravitasiya sahesinin oyrenilrnesi;
- rilke erazisinin (quru, su ve daniz dibi hisselarinin) xeriteleEdirihnasi rneqsedi ile geodeziya esaslartntn yaradtlmast;
- daniz ve hava naviqasiyasrntn geodezik terninatr;
- btittin olgtilti (qlobal, regional ve lokal) geodinarnik hadiselerin geodezik rnonitorinqi.
Qeyd etrnak lazrrndrr ki, bu maselelarin helli tigtin baza
rolunu mtieyyan bir dovr tigiin qebul edihrig vahid koordinat
sistemi oynayrr. Koordinat sisterninin rnaddi dagryrcrst iss, yeni
yer sethinde ifadegisi, mtixtelif rnetodlarla qurulrnug geodeziya
gsbekeleridir.
Sovetler dovri.inde Azarbaycan Respublikasr (AR) erazisinds geodeziya gebekalari SSRi-de qebul olunrnug sxcrr ve
proqram esasrnda, lakin AR orazisinin frziki- co[rafi geraitinin
xiisusiyyetlerini nezare ahnaqla quruhnuEdur (gekil 1.1). Btittin
24
MDB dlkolerinde, o climleden AR-da, klassik geodcziya esaslan mtixtelif rnengeli, srxhq ve deqiqliye malik geodeziya gabekelerinin rntivcudlufr.r ile saciyyelenir. Eyni zamanda btittin
ndv ve sinifli sebakalerda goxlu sayda metttaqeler itirilnlig va
rnehv edilmiqdir.
Miiasir dcivrde geodeziya Eebekelerinin quruluasi metodlan ve dlgrne vasitaleri tamamile yenilegmig ve onlartn sirast
geniglenrniqdir. Bu, birinci novbade, GPS (AB$) ve
QLONASS (Rusiya) Qlobal Peyk Naviqasiya sisterrlerinin istifadesine esaslanmtg yeni peyk texnologiyalartna aiddir.
$akil 1.1. Dovlet Geodeziya gebekesinin qurulma sxetni
Oz ndvbesinda GPS / QLONASS pcyk 6l9rne sisterninden istifade olkonin erazisi xtisusiyyetlarini nezere almaqla
Ddvlat Geodeziya Sabekesinin Yeniden qurultnast ve inkigaf
25
etdirihnesi tigtin yeni rntivafiq olgrne texnologiyalartntn iglenib
hazrrlanmasr bu gtiniin teleblerindendir.
Azerbaycan Respublikast erazisinda Dovlat Geodeziya
$ebakesi (DC$) menteqelerino btittin regionlarda rast gelinir.
Olke erazisinde geodeziya iglerinin tarixi 1847-ci ilden baglanrr. 1847-1853-ci itlerde herbi geodczist i.i.Xodzkonun rehberliyi ila cenub-qerqi Qafqazda, o ctimleden, Qara denizde
Poti qeharindan Xezer denizi sahilinde Sumqayit geherinedek
olan arazide I -ci sinif tranqulyasiya Eabekesi quruhnuqdur. Bu
trianqulyasiya gebekesinin $amxor bazisi (indiki $arnkir)
neinki Azerbaycan ve cenubi Qafqazda, elece de Zaqafqaziyaya bitiqik quberniyalar tigtin esas rolunu oynaml$dr. Za'
qafqaziya trianqulyasiya gabekesinin bezi mentaqeleri indiki
dovredek saxlant hnrgd rr.
Sonraki dovrde, yeni 1953-cti iledek olan dcivrde AR
erazisi "1939-cu il esasnamesino" gdre I,ll,lll,lV sinif trianqulyasiya gebekesi ile drttihni.iqdtr. Bundan evvel ise 19291930-cu illerda Xezer denizi sahili boyunca Sumqaytt seherinadek Derbent-Bakr I sinif trianqulyasiya bendinin gebekesi,
bagqa sdzla 1942-ci il koordinat sisterninin dagrytctst olan I
sinif trianqulyasiya qurulmugdur. Bu bend sonradan qerb
istiqarnetine dcinerek Genceye dofru (Bakr-Ycvlax bendr) ve
daha sonra Gtirctistana (Yevlax-Tbilisi bandi) istiqamst g6ttrrntigdi.ir. Bakr-Yevlax bendi 1930-1931-ci illerde, Yevlax-Tbilisi bendi ise 1930-1932-ci illerde saltnmrqdtr. Bu geodeziya
menteqelerindan bir goxu bu vaxtadak, o ctirnledan Quba
rayonu erazisinde, qorunub saxlantlrlrgdrr (gakil 1.2).
26
$akil 1.2. Quba rayonu arazisinde Derbent-Bakr I sinif
trianqulyasiya bendinin fraqrnenti
27
1968-1972-ci illerda SSRi Bag Geodeziya ve kartoqrafiya idaresinin 4Ncli Tbilisi mtiessisesi terefinden AR DG$-nin
yeniden quruhnasr heyata kegirihnig ve m[ieyyen edihniqdir ki,
goxsayh rnenteqeler itrnig ve rnehv edilrnigdir. Ona gore de,
DG$-nin telimatlarrn menteqe srxhlrna qoydurgu teleblere (2030 krn2 saheye I rnenteqe) tam cavab vcnnediyi tizera grxarrlrnrgdrr. 1979-1985-ci illerde l6}lb-li Bakr rntiessisasi 1961-ci
il telirnatrna esasen 2,3 ve 4 - cti sinif gebakelerinin berpasr,
srxlagdrnlmasl ve yenidenquruhnasr tizra iEler yerine yctirmigdir. Baqqa sdzle desek ki, AR DG$ rntixtelif esasnamelere
gdre rntixtelif teEkilatlar terefinden uzun iller erzinde quruldufiundan onun srxhfir, deqiqliyi rntixtelif ve qeyri-baraber
ahnrnrgdrr. Urnurnilikde, bu gebekaler iizre plan menteqalerinin
sayr 8000-e yaxrndtr.
Azerbaycan erazisinide ilk ytiksaklik qebekesi, titnumen
canub-gerqi Qafqazda, Bakr-Baturni damir yolu trastntn axtartgt
zamanr I 885-1 890-ci illerde salrnmrsdrr.
1908- 1909-cu illerda Herbi topoqraflar korpusu
terefinden Qara deniz ve Xezer denizi arasrnda Zaqafqaziya
demir yolu xatti boyunca deqiq nivelirlerne aparrlmrgdrr. 1904
va l9l4-cii illerde Xezer denizi sahili boyunca (MahagqalaBakr-Olet) bir nege nivelirlerne xetleri saltnmegdtr ki, bu nivelir markalanndan bir goxu bu glinedak qorunub saxlantltr.
1935-ci ilda prof. F.N.Krasovskinin teklifi ila Mahagqala-Olat ve OlerQara deniz traslarr iizre takrar nivelirlarne yerine yetirihnigdir. 1945-ci ilden baglayaraq yeni proqrarn asasrnda erazinin geoloji-geornorfoloji geraitini nezara almaqla
ytikssk deqiqilikle nivelir qebekelerinin quruhnasrna baglanrLr.
1947-1948-ci illerde Mahagqala-Bileceri trasr boyunca
76 adad qrunt ve fundamental rcperler berkidilir. Fundamental
reperlerin basdrnlma derinliyi 2,7 m, qrut reperleri ise 2.2 tn
derinl iye basdrrrhnr gdrr.
28
Eyni zamanda AR erazisinde gcodinarnik rejimi ciyrsnmek meqsadi ile 6 sayda geodinarnik poliqon yaradrlrnrgdrr.
Quba rayunu erazisine yaxln yerlegen $atnaxr geodinamik poliqonu, $eki Kiirdemir poliqonu, Xezeryam geodinarlik
poliqonundan ibaretdir. Bu poliqonlarin erazisinda I ve II sinif
nivelir qebekaleri, xetti bucaq cilgmeleri gebakeleri qurulnru;dur.
Hernginin, Quba rayonu araztsi da daxil olmaqla etraf
arazida 100 sayda nivelir reperleri ile tist-tisto dtiEen qravimetrik menteqeler gabekesi qurulmugdur. AR erazisinde, o ctimleden Bakr-Quba margurutu iizre plan va ytiksaklik, clace de
qravirnetrik gebekelerin yaradrlrna tarixi vo veziyyeti ile
timurni icrnal seciyyeli tanrghqdan sonra qcyd edilrrelidir ki,
bu menteqelerin tadris tecrtibasi zanlatlt axtanlrb taprlrnasr va
ciyrenilmasi, yer sethindo berkidilrnesi texnologiyast ile tanrEhq
galacak rntitexassisler tigtin olduqca elrerniyyatl idir (gaki I I .3).
|r{--*
3.40
l-*,0
t*-1.20-**l'
2,
[,40
i
0
50
{J,2$
co
I
I60
i
I
I
0.40
il,4{l
29
mm
$akil 1.3. Quba rayonu erazisinda rast gelinen
geodezik tnerkezlar
Klassik texrrologiya ile Ddvlet plan geodeziya Eabekelarinin qurulmaslnrn tig esas metodu mcivcuddur: trianqulyasiya,
tri latcrasiya ve pol iqonotnctriya.
Trianqulyasiya - yer sethinde tigbucaqlar qeklinda qurulmug qebekelerden ibaratdir. Bu gebekedo bir bazis teref va
daxili tifiqi bucaqlar olgtiltir.
Trilaterasiyada Ligbucaqlann teraflerinin tizunlu[u olgtiltir.
Poliqonornetriya ise bir-biri ila birlaEdirilmig siniq xettler
sisternindan ibaretdir. Burada srnrq xettlerin uzunlufu - terefler
ve onlar arasrnda qalan tifi.iqi bucaqlar olgtiltir.
Qeyd etlnek laztrndtr ki. DG$-nin btittin rnantaqalari yer
tizerinde xiisusi merkezlerle berkidilir. Bundan bagqa nivclir
reperlerinin yerinin tanlnmasl iigLin htindtirltiyii 1,5 nt olan ta-
nlnrla direkleri ve xtisusi qeydiyyatr olan
"Geodeziya
menteqesi Dovlet tsrefinden qorllnur" ltjvhasi astltr.
Klassik texnologiya ile yaradrhnrq plan gebakelarinde
rnenteqeler arasr qargrhqh gdrtintigtin temin edilmasi rnaqsedi
ile onlar tizerinda xtisusi gorlintiq niganlan qurulrnuqdur. Orazinin relyefindan, me$e ve bitki orttiytintin htindtirliiytindan
asrlr olaraq rniixtelif formalt ( pirarnida, paya, tur, siqnal vo s.)
30
vo ytiksekliye rnalik gortintig niganlan inga cdiluriEdir.
Bele
gortiniig niganlarrna Bakr-Quba rnargurutu boyunca, clece de
Quba rayonu erazisinde rast galinir (qekil1.4).
I
6
$akil 1.4. Quba rayonu erazisinda rast gelinen yertistti ve pcyk
geodeziya grirtintiE niganlart
3l
ki, geodcziya rnenteqeleri esasen
ycrleEdirilir.
noqtelarinde
kornandir (zirve) ytikseklik
Menteqalerin tnerkezlerinin ndvti de torpaq (qrunt)
tipindan astlt olaraq rntixtelif 6lgtilti (derinliye malik) seqilir.
Son dovrlerde yeni peyk geodeziya olqrnaleri texnologiyasrnln meydana glxmasl ile yertisdti gortintig niganlartna ehtiyac qahnamrgdrr. Burada esas taleblerden biri ondan ibaratdir
ki, hemin menteqelarin etrafi agrq olsun. AR erazisinda bela
menteqalerin sayr "0" sinifli-7, "7-ci sinif peyk gebekesi"
mentaqelerinin sayt ise 165-170 teqkil edir.
Btitovltikda Bakr Dovler Universitctinin Quba tedristecrtibe va istirahet bazasrnrn arazisi ve ona bitiEik erazilarin
Onu da qeyd edek
fiziki-cofirafi garaiti 05.06.40- "Geodeziya
vo xeriteqilik
rntihendisliyi" ixtisasr telabelerinin yay gol tedris tecrtibelerinin
kegirihnesi tigiin olduqca elverigri va meqsedeuyfundur.
Hidrometeoroloji tahlil
Hidrorneteorologiya ixtisasr tizre tehsil alan telebalere
BDU-Ntigedi margurutu tizre bir srra su tesarrtifatr obyektleri
ve meteoroloji xiisusiyyatlara dair ilkin melumatlar verilir.
Bakr gaheri yaxrnlr[rnda olan Ceyranbatan su anbarl, onltn
Bakt, Sumqayrt geherlari ve Abqeron yartmadastnln diger
yagayl$ manteqelerinin suya olan telebattntn 6denilmesinda
aharniyyatli rolu izah olunur.Margrut boyu yol bir neqe defe
Samur-Abgeron kanalt tizerinden kegir ve talebelor korptilari,
mtixtelif hidrotexniki qurfularr rntigahide cdirler. Onlar SatrurAbqeron kanallntn tikinti tarixi, qida tnanbayi, teserrtifat
eherniyyati haqqrnda biliklerini bir qeder da geniglendirirlar.
Marqrut zafirant telebelor $abran gaheri yaxlrrlrfilndakr
Taxtak6rpti su anbanna ve orada inga edihniE su elektrik
stansiyasrna baxrg kegire bilerler. Baxrg zafilant telebelere su
anbarrnrn hecmi, darinliyi ve qida n.renbalori, elremiyyati,
1.4.
32
hemginin su elektrik stansiyasrnrn ig prinsipi ve giicti haqqrnda
melumatlar verile biler.
Margrut izre Atagaya gatdrqda, onun Altralac bazasrnrn
yantndan kegdiyi xatrrladrlr. Altralac bazast erazisinda ve
Bakt-SDK avtornobil yolu ile kesiqen yerde gay deresinin
fonnasr, rnorfoloji elernentleri ve sululufu rntiqayisali tahlil
olunur.
Telebelera Margrut boyu erazinin digar gaylan haqqrnda
da laztmr malumatlar gatdrrrhnahdlr.
Talebeler hele orta mektebden bilirler ki, margrutun
baqlanfircr olan Bakr gehari ve sonu-Ntigedi kendi rntixtelif
iqlirn garaitinde yerlegirler. Onlara bir daha xatrrladrlrr ki, Bakr
yanmsehra va qum qdl, Ntigedi isa yafirntrlar beraber paylanan
rntilayirn isti iqlirn tipinde yerlagir. Cdl tedris-tacriibesinin
tegkil olundugu isti yay aylarnda rnargrut zamanr tolobaler bu
iki erazinin iqlim geraitindaki ferqi aydrn hiss etrneye bilarler.
Bu, ilk ndvbede havanrn temperaturuna aiddir. Lakin tecrtibe
rniiddatinde onlar havanrn temperaturu, nisbi riitubatlik,
atmosfer yaSrntrlarr ve s. tizerinde miigahidelar yerine yetirerak
ozleri movcud ferqleri rn[ieyyen edecekler.
Margrut boyu iqlim geraitinin heqiqeten dayigdiyini
esaslandrrmaq tigtin, talebelarin diqqetini tebii landgaft
tiplerinin rntivafiq deyiqrnelarine calb etmek lazrmdrr.
Turizm obyektlarinin tahlili
Bakr geharinden II Ntiqedi kendinedek (tedris-tacrtibe
bazasrna) mesafa 17 5 krn-dir. Bu rnesafeni qet ederken
avtomobil rnagistrah stirat yolu oldufiundan kegilen bi.ittin
menteqelerde avtobusu saxlamaq ve telabelere izahat vemak
rntimktin deyildir. Margrut Bakrdan baglarnaqla, Ceyranbatan Ya gma- S i talgay -Gilezi-B e gbannaq-S iyezen-$abran-G endovVelvele kendi-Alekseyevka- Quba geherinin gireceyi-Qubantn
rnerkezi-Amsar kendinin merkezi - I Ntiqedi kendi - II Ntiqedi
1.5.
aa
JJ
istiqametindedir. Margrutu Bakt- Beqbarmaq; BeSbarntaqQuba Saharinin giracayi, Quba-II Niiqadi istiqametinda
ohnaqla 3 hisseye ayrrmaq olar. Bu marqrutda Begbannaq,
Quba qeherinin gireceyi yoltistti rntiveqqati dayanacaq tnentoqesi segile biler. Margrutun kegdiyi diger menteqeler haqqrnda
avtobusdan mtigahide edihnekle qrsa seciyya verilmelidir.
Margruta grxmazdan bir nega giin evvel talebelare ister
mtivaqqeti dayanacaqlar, isterse de digar menteqelar haqqrnda
melumat haznlamaq tapgrnlrr. Margrut boyunca telebalar
ardrcrl olaraq menteqalerin her biri ve onlann yaxrnltlrndakr
obyektler haqqrnda colrafi malumat verir. Zaruret yarandrqda
ise melumatlara qrup rohberi terefinden elaveler edilir.
Belelikla, Bakr - Niigedi margrutunun turizm cehetdan qlsa seciyyesini agalrda gostarildiyi kimi meqsadauy[un hesab edirik.
Urnumi margrutunun baglanfirc mentaqesi Bakldan
(BDU-nun heyetinden) yola diigan avtobus 31 krn tnesafe qat
etdikden sonra Ceyranbatan qesebasinden kegir. Avtobusdan
rntigahide etdikde yolun sa! ve sol terefinde girin sulu Ceyranbatan goltine monzere agrlrr. iri su anbanna gevrilmig Ceyranbatanrn 1958-ci ilde istifadeye verilmekle Bakr, Sumqaytt
geherlerinin qirin suya olan telebatrnrn odenihnesinda ve Abqeronda akin sahelerinin suvartlmasrnda aherniyyeti haqqtnda
melumat verilir. Yolun sa[ tarefinda inqa edihnig mtiasir evlor
ve villalar xog teassiirat yaradtr. Ceyranbatan gdliinden sa[
terefa dofru Sumqayt Texnologiyalar Parkr aydrn gortintir.
Sumqayrt geherinin H.Z.Ta!ryev qesebesinde yerlegan bu tex-
nopark qabaqcrl Avropa texnologiyalartntn Azarbaycana
gatirilmesi, onlartn esastnda yeni tniiessiselarin yaradrlnrasl ve
yeni iq yerlarinin agtlmast rneqsedila 2011-ci ilde yaradrlmrqdrr.
Ceyranbatandan sonrakt mantaqs Yagmadrr. Bu iki rnanteqe arasrndakt masafa 20 krn-dir. Yaqrnada geomorfoloji
abideler vardr. Avtobusdan mtigahide zamant Yagma
34
qesobesini kegdikden sonra yoldan sola nezer yetirdikde
grirtinen algaq daflar, pillavari relyef, yarfan ve derelerla
pargalanmrg yarnaclara agtlan menzero celbedici gdriintir.
Yagmadan l0 km irelide yolun sol tarafinde Sitalgay
qesebesi yerleqir. Sitalgay herbi qehercikdir. Bu gehercikden
sonra 10 krn arah mesafede yolun sol terefinde Gilezi
qesabesidir. Gilezi stansiya funksiyasrnr yerine yetirir. Bakrdan
Gilaziye olan mesafe 70 km-dir. Gileziden Xrzr rayonundakr
Altralac tedris-tacrtibo bazastna yol ayrrltr. Bakrdan glxan
avtobus 90 krn masafoni qet etdikden sonra ilk dayanacaq lnenteqesi Begbannaqa gattr. Gilezi - Begbarmaq arastndakr masafo
20 krn-dir. Begbarmaq tebiet abidasidir. Tabiat abidelerinin
turist celb eden maraqh obyektler oldulunu nozere alaraq,
Beqbarmaq birinci dayanacaq menteqesi segilmigdir vo onun
haqqrnda etraflr melumat verilir.
'!#
$akil 1.5. Beqbarmaq qalasr
BeSbarmaq-Boytik Qafqaz slra daflarrnrn cenub-garq
steklerinde, Zarat- kendindan 3 krn gimal - qerbde yerlagir.
Bura ham da!, ham qadim qala ve ham da dlkenin en meEhur
35
ziy aretgahlanndandrr. Qayalarrn en ytiksek zirvesindan Xezer
denizine mohtegam menzere agrlrr. Begbannaq toponimi qedirn
tiirk dillerindoki "pannak", yeni tepe sdziinden yaranmrqdrr.
Orab sayyahr Ol-Mesudinin (IX esr) eserinde da bu ad gekilir.
Menast "tepede salmmrg bine" demekdir. Ehni edebiyyatda
Begbannaq dagr tizerinda yerlegan qala haqqrnda hele
aragdtrma aparrhnayrb. Bununla yanagl, burada bir vaxtlar
mdvcud olmug karvansara binasrnrn ve qaya {izerindeki diger
tikililerin, mohtegem ve gozal istehkarnrn Makedorriyah
isgender terafindan inga etdirilmesi haqqrnda revayet var.
iddiaya gore bunlan Ornir Teymur dafirdrb. Baghcasr isa, ilkin
orta esrlerda "hun qaprlarr" adlanan dcivlat serhedi mehz
Beqbarrnaq da!rndan kegrni gdir.
Uzadrlmrg dag eli xatrrladan qayantn qeyri-adi fonnasr
uzaqdan celbedicidir. Bir-birine bitigik beg qaya pargasrndan
ibaret olan bu da[rn "Begbarmaq" adlanmasr onun qurulugu ile
bafhdrr. XVII asrin holland denizgisi, seyyah Yan Streys
girnal-gerqi Azarbaycandan kegerkan gordtiyii Begbannaq
abidasi haqqrnda yazmrgdrr: "Biz danizin yanrndan kegenda bir
daf gdrdtik. DaE "Parmax" ve ya "Barmax" adlanrr. Zirvesi
dtiz istiqametde uzanan bannafir xatrrladrr. Vaxtila burada
mohtaqem qala olmug ve bu erazinin rntidafiasina xidrnet
etmigdir. indi de hemin divarlarrn ciztilii qalmlgdr". $irnal
bdlgesine teqkil edilen turlarda acnebi turistlare Begbarmaq
qalasr haqqrnda tarixi rnelumat verilir.
Begbarrnaqdan 15 km sonra yolun sol terefinde Siyezan
rayonu yerlegir. Siyazen rayon kimi ilk defe l1 fevral 1940-cr
ilde tegkil olunmug ve 1959-cu ilde lafv edilerek Devegi
(indiki $abran) rayonunun terkibine verihnigdir. 1992-ci 1l
aprelin 2-de Siyazon rayonu 1959-cu il serhedleri daxilinde
yenidan berpa olunmugdur. Siyezen Azarbaycanda Boytik Qin
seddine benzer ezametli bir sedd olmugdur. Danizin kananndan
baglanan bu sedd btittin sahilyanr dtizanlikden kegarek daflara,
36
Qrraqqala istehkamrna qsder uzanrdt. Vaxtile neheng bir tikili
olmug sedden ayrFayfl qtilleler, o ctimleden Qlraqqala salamat
qalrnrgdrr. Rayon turizm obyektleri cehetden zengin olmasa da,
burada 6lke ohemiyyetli iki tebii tarixi abida vardrr. Bunlardan
biri Begbarmaq seddidir ki, Siyezenin resmi emblemi hesab
olunur. Digari isa vaxtila Azerbaycanda Briyiik Qin Saddine
ox$ar ezamatli sedd olan Gilgilgay seddidir.
Margrutda yolun sa[ terefinde $abran geherini de yuxarr
terofden seyr etmek olur. Siyezenle $abran arasrndakr rnesafe
l9 km-dir. $abrandan sola Qalaaltrna yol aynlrr. Marqrut mege
landgaftr ila segilen Gandov kendine dofiru davam edir. $abran
ile Gendov arasrndakr yol l0 km-dir ve Gendov yolun safi
terefinde yerlegir. Avtobusdan seyr etdikde Gendov rnegelerine
heyretamiz menzere agrlrr. Gendovdan grxan avtobus 12,5 krnde yerleqen Velvale kandinin rnarkezindon kegir. Avtobusdan
Valvelegay kdrptisti mtigahide edilir.
Avtobusun kegdiyi sonrakr manteqe meyve ba[lan ile
zengin olan Alekseyevka kendidir. Velvale ve Alekseevka
kendleri arasrndakr mesafe 17,5 km-dir. Alekseyevka kendinin
merkazi ila 3 krn mesafeni qet etdikden sonra avtobus ikinci
dayanacaq menteqasi kimi segihnig Quba gaharinin girecayina
daxil olur. Quba haqqrnda iimumi va qlsa melumat verilir.
Quba rayonu Qudyalgayrn sahilinde, Bciytik Qafqaz srra
da[larrnrn girnal-gerq yamaclannda, deniz seviyyasindan 616
metr ytikseklikda yerlagir. Bakr-Derbend gosesinin 168
kilometrliyindeki Quba, geher kimi XVII asrin ortalannda
forrnalagmrqdrr. Vaxtile xanhq olan Quba hazrda gimal
bolgesinin miihtim turizm merkozi sayrlrr.
Avtobus Quba geherinin markezi ile yoluna davam edir, 3
krn getdikden sonra Amsar kendine gatrr. Amsann tarixi
abideleri haqqrnda qrsa melumat verilir va darketme turizm
iigtin maraqh kand oldu[u xatrrladrlrr.
37
Amsar kendinin merkezindan kegen avtobus I Ntigadi
kendine gatrr. Amsarla I Nilgedi arastnda mesafe 4 km-dir. Bu
kend Quba rayonun merkezinden 7 krn qimal-gerqde yerleqir.
O, elverigli tebii cofrafi geraita malikdir. Orazinin mikroiqlim
garaitine gore qrgr soyuq ve rtitubetli, yuy serin kegir. Kendin
yerlegdiyi erazinin asas hissesi me$o ve daE gdllerinden
ibaretdir.
Kend ehalisinin esas rnegluliyyetini maldarhq, meyvegilik tegkil edir. Son iller bolgeye turistlarin marafrntn artmast yeni me9luliyyet sahesinin yaranmaslna sebab olmuqdur.
Kandin ekzotik landqaftr ve atrafinda saf serin sulann olmast
bolgaye turist axtrunln artmaslna sabeb ohnugdur.
Nahayet, son menteqe II Ntigedi kendindeki tedristecrtibe bazastntn hayetidir.
1.6. Toponimlerin tehlili
Bakr-Quba- Niigedi mar$rutu tizre yerleqen toponimlerin
mengeyi yaranma tarixi ilk ndvbede talabeleri maraqlandtracaq
ve bu toponirnler haqda onlara melumat vennek
rnaqsade
uyfiundur.
Quba qeharinin adr ilk defe VIII ssrde <Derbendnama>
kitabrnda qeyd olunur. XII esrden $irvanqahlar ddvletinin orazisinde yagayl$ menteqesi kimi melumdur. Toponirnin qrpqaq
mengeli qadim ttirkdilli tayfanrn adr ile bafhh[r qeyd edilir. Bu
barede tarixgtinas O.Hiiseynzadanin <Sovet Tiirkologiyasr>
(1971-ci il) jumahnda genig meqalesi derc olunmugdur.
Kuba/Kuva formastnda bu tayfa adt qtr!:':lartn, cizbek ve
qazaxlarn igarisinde de movcuddur.
Quba rayonunda Qaragayrn sahilinda yerlegen Niigedi
kendi tat dilindeki nui (yeni) ve di (kend) sdzlerinden ibaret
olub, "yeni kend", "taze kond" menastndadtr.
l72l-ci ile aid senedlarde bu erazide Ntigedi adh bir
yagayr$ menteqesinin adr gekilir. Kend Quba geherinin ehalisine mensub baf yerlerinda ayrl-ayn ailelerin meskunlaqmast
38
neticesinde yaranmtgdtr. Sonralar kend bdytiyerak iki yere
ayrrlmrg ve onlarr bir birinde ferqlendinnak tigtin adlanntn evveline birinci va ikinci sdzlari arttrtlmtgdtr. Yerli ahalinin
verdiyi melumatlara gdre ikinci Niigedi kendinin ehalisi birinci
Ntigedi kendinden kdgiib gelenlerden ibaretdir.
Margrut ijzre Begbarmaq dalr (seddi) xalq arastnda
rntiqeddes hesab olunan Xrdrr-Zinde (Diri Xrnr) piri da burada
yerlogir. Oreb tnenbelorinde $irvan qayasl bezen de Musa
qayasr adlanrr. Oreb cofirafiyaqtinaslan ibn Xordadbeh (IX asr)
ve Yaqut Hamevi (XIII esr) Xrrrn hamin qayadakr dirilik
suyundan igerek 6lmez oldu[unu yazmrylar.
IX esr menbelerinde da! Barmak kirni qeyd olunmug ve
mtidafie seddi kimi xattrlantr. Orta esr Avropa seyyahlannrn
(A. Oleari, Y. Streys) eserlerinde da toponim Barmak formasrnda qeyd olunmugdur. Barmaq sdzii qedim ttirk dillerinde
parmak (tapa, kigik da[) menastndadtr.
XVIII
olmugdur.
asrde Quba xanh[rnda Barmaq rnahah da
zirvalerinin al barmaqlartna (beg barmaga)
Da!
ox$amaslna gore sonradan bela adlanmrgdrr.
Gilazi toponimi eslinde Gllyazt ohnahdrr.Toponirn gil va
yazr (ttirk dillerinde dtz, dizen) sozlerinden ibaret olub <Gilli
torpaqh dtizen> manasrsrndadrr.
ilk defa XIV
asr menbalerinda
adr gekilir ve onun Barmaq dalrnrn yaxrnhlrnda yerleqdiyi
gcisterilir. 1870-ci ilde orada pogt menteqesi (gaparxana) olrnugdu. Damir yolu gakildikden sonra etraf kendlerden ehali
buraya kdgtib gahnig, pogt menteqesi da stansiyaya gevrilmigdir.
Siyezen geharinin adt haqqrnda nrtixtelif fikirler sdylenilir. Bezi tedqiqatgrlar bu erazide neft gtxartlmast ile ba[h bu
toponimi <<qara torpaq)), ((qarasu)) sdzlari ila ba[layrrlar. Oslinde ise Siyezen co[rafi adr siya iran dillerinde <qara> ezi
(yaz) ttirk dillerinde <dtiz>, (gol)) demekdir; en-ise <<tnekan>>,
39
((yeD bildiren sonluqdur. Siyezen toponirni btitovltikde (qara
dtizenlik> menasrnl bildirir.
Qa[acrq gayrnln qodirn adr Qa[ancrq olnrugdur. Qalancrq
ise monqol dilindeki gaSan vo ya safian (ag) soztinden va
Azerbaycan dilindeki kigiltrna bildiren (crq) gekilgisinden
ibaret olub <A! gay)) menasrndadrr.
Tenge deresi Bdytik Qafqazrn cenub gerqinda srldrrrm
qayalann arasrndan kegen dar daradir. Tange tat dilinde <dar
yer, dar dere, dar kegid> demekdir. Yerin co[rafi geraiti de bunu tesdiq edir. Kegidin agapr hissesi Ztrtenge (Tengealtr), yuxan hissesi ise Sertenga (Tengetistii) adlanrr. $irvana ($amaxrya) geden yolun tisttinde yerlegan dereda mtidafia rneqsadila
qala tikilmisdir. 1727-ci ilde Rusiya ordusu qalanr tutduqdan
sonra burada yerleqen alay Tenga polku adr ile tanrnmrgdrr.
$tibhesiz ki, hor bir teleba margrut tizre yerlegen ycr yurd
adlartntn menasrnl bilse bu daha faydalr olar va onlar derk
etmolidirler ki, Toponimlar xalqrmrzln tarixi kegmigina agrlan
qaprlardrr.
40
2.
aRAZiNiN nizixi-coGnani
secivvasi
2.1. Colrafi mtivqeyi va sarhadleri
Ntigadi tadris-tacriiba bazasutzr yerlegdiyi Quba rayonu
Boytik Qafqaz da[larrnrn gimal-gerq hissesinde gox elverigli
cofirafi movqede yerleqir. Bu ilk ndvbede onun subtropik iqlirn
qurgafrnrn mtilayim qurga[a kegid zonaslnda, elveriqli iqlirn
qeraitinde yerleqrnesi ile gertlsnir. Bol istilik ehtiyatrnrn. kifayet
qeder rtitubetin ve rntinbit torpaqlann oltnast dtizenliklerde,
dageteyi ve da[hq erazrlerde zengin bitki drttiytintin ve heyvanat alerninin inkiqafina, habele istirahet ve turizm tigiin
elverigli, safllam cofrafi mtihitin yaranmasrna sebab ohnuEdur.
Rayonun geosiyasi ehemiyyatini rntieyyan eden esas gert onun
Avropa ile Asiya qitelerinin temas zonastnda, Rusiya erazisine
yaxln cofrafi mekanda, gimah vo cenubu birleqdiran beynelxalq ehemiyyetli yollann tizerinde verleqmesidir.
$akil 2.1. Quba rayonu ve Ntigedi kendr
4t
Quba rayonunun arazisi 40o 53'- 41" 30' gimal en dairesi
ila 47" 69' - 48" 50' qarq uzunluq dairesi arastnda yerlaqir. Mtiqayise iigtin qeyd edek ki, istanbul, Tirana, Madrid, Nyu-York,
Klivlend kirni rneghur geharler ve eyni zananda subtropik
qurqaqdan kenarda qalan vo tebii qeraiti Qubadan daha
elveriqsiz olan Qaraqum sehrastnrn gimal-gerqi, Teklemekan,
Bdytik Qin ovah[rrun qirnal hissesi, Koreya yarunadast ve s.
arazllar da Quba ile texminan eyni colrafi enlikde yerlegirler.
Quba rayonu gimal ve girnal-qerbden Qusar rayonu ile 70
krn, gimal-gerqden Xagmaz rayonu lla 25 krn, garqden Devegi
rayonu ile 68 km, cenub-gerqden Xtzt rayonu ile 3 km,
cenubdan $amaxr rayonu ile 30 km, ismayrllr rayonu ile 40 krn,
cenub-qerbden Qebalo rayonu ile 15 km masafede hemserheddir. Rayonun erazisi 2580 km2, sarhedlerinin timumi uzunlulu 251 km-dir. $imal-qerbdan canub-$orqe ve girnal-gerqden
cenub-qerbe do[ru rayon arazisinin maksimum uzunlu[u
texminen eyni olub, 70-15 krn-a barabardir.
Quba rayonunun merkezi olan Quba gshari Bakrdan 167
krn girnal qsrbde yerlegir. Cenub qsrb hissede rayonun sorhodi
4lo 8'gimal en dairesi lle 47" 59'gerq uzunluq dairesinin
kesigdiyi yerden, yeni Tufan dalrndan baglayaraq Bag suaytnct
silsile boyunca cenub garq istiqametina dogru Dtibrar dafirna
kirni 70-75 km mesafede uzanr. Sonra serhed qirnal istiqamatine dcinerek Gilgilgayrn yuxan hissesini, Tangi va Qaynarga silsilolerini kasarek Samur-Abgeron kanahna qeder
vzanff. Bu hissede serhad girintili-grxrntrhdtr. Devagi-Sarnur
kanahndan serhed gimal-qarb istiqarnetine ddnersk Qusargaya
qeder girintili-grxrntrh formada davam edir. $irnal-gerq hissede
serhed Xanarxr kanahna gattr. Qusargayrn Samur-Abgeron
kanah ile kesigdiyi yerden serhed cenub-qerb istiqrnetine
donarak Tufandafia qeder uzanff.
Yagr ilk orta esrlere gedib grxan Qubantn tarixi haqqrnda
qadim alban ve orab menbelerinde, Avropantn rniixtelif
42
co[rafiyagtinaslannrn osarlerinde bu ve ya diger gekilde behs
olunrnugdur. Bela ki, Peyfiemberirnizin Mekke qelrari etrafinda
tikdiyi ilk rnescidin adr Quba adlanrr. XI esrde Azerbaycan
hakimi Anugiravanrn tikdirdiyi qalanrn adr <Bade-Firuzqubat>
idi. XII esre aid ereb menbalerinde Quba <Kuba> kirni gosterilirdi. XIII esrde ereb alirni Hemevinin cografiya li.igetinde
Azerbaycan gaherlari arasrnda <Kubba> da vardtr, XVI esrin
tarixi qaynaqlannda ise Quba ela <Quba> kirni verihnigdir.
Quba qeherinin ilk temel dagr XIV-cti esrde qoyulmugdur.
XVIII-ci esrin ortalannda Quba xanh[r yaradrlmtg, onun
markezi
ewal Xudat, sonra isa Quba qeheri
ohnugdur.
Htiseyneli xanrn oglu Feteli xanrn (1758-1789) dcivrtinda Quba
xanhfrnrn mdvqeyi artmrgdr. 1806-cr ilde Quba xanhpr Rusiyaya birleqdirildi ve eyalete gevrildi. Yenidon tagkil olunrnug
Quba qezasr 1840-cr ilde Derbend quberniyasrna, I 860-cr ilde
ise Bakr quberniyasrna daxil edildi. 8 avqust 1930-cu ilde Quba
Azerbaycanrn inzibati rayonlanndan birina gevrildi. Onun
timumi sahesi 2,58 min kv.krn, ahalisi 157,6 rnin neferdir (l
yanvar 2012-ci il). Ohalinin srxhlr I km2 6l nefardir. 1959-cu
ilde Qonaqkand rayonu lelv edilarak arazisi Quba rayonuna
verilmigdir. 1963-65-ci illerde le[v edilmig Xagrnaz rayonu
erazisinin bir hissasi Quba rayonunun terkibinds ohnugdur.
Quba rayonu Quba-Xagmaz iqtisadi rayonuna daxildir. Quba
rayonu ile Bakr arastnda mesafe 168 km-dir. O, Quba rayonu
regionunun iqtisadi inkigafinda apancr rol oynaytr.
2.2. Oroqrafiya ve relyef
Quba rayonunun an iri oroqrafik vahidleri agafirdakrlardrr:
l. Bag Qafqaz silsilasi
2. Yan silsile
3. Qusar maili dtizenliyi
4. Samur - Devegi ovahfir
43
Quba rayonu Alp-Hirnalay qrngrqlr[rnrn On Asiya-Qafqaz bolgesinde yerlegir. On yiiksek erazisi mtitleq ytiksekliyi
4191 m olan Tufandafidrr. Rayonun Eirnal-qerqinden canub-qerbine do!ru dtizen erazilar tedricen dafi sisternleri ile evez
olunur. Osas oroqrafik vahidlari tirnumqafqaz istiqarnetinde
uzanrrlar.
Her bir oroqrafik vahid genezisine gcira mtieyyen tektonik proseslerle bafihdrr. Mehz bu prosesler zamanr relyefin
rnorfogetetik xtisusiyyetleri fonnalagtr. Bag Qafqaz silsilesi.
Quba erazisinin asas oroqrafik vahidlerinden biri uzunlu[u
1500 km-den gox olan Bdytik Qafqaz daglannrn bir hissesini
taqkil eden Bag Qafqaz da! silsilasidir. Tektonik baxtrndan
Bdytik Qafqaz rntirekkeb quruluglu rneqantiklinorium olub
Qusar-Deveg i gokakliyinden Qazmaqr z ve S i yazen tistegehneleri ile aynlrr. Litoloji baxrmdan osasen mczozoy ve kaynazoy
yagh gdktinttilerden teqkil olunmugdur. Boyiik Qafqaz qrn$rq
da! silsilesi region orazisinde iki esas oroqrafik vahidden - Baq
Qafqaz suayflcr silsileden vo Yan silsileden ibaratdir.
Onlar bir-birinden $ahnabad, $ahdtizti, Xrnaltq, YerfiQonaqkand, Xaltan, Gilgilgay, Trxgay va diger dagarasr gokekliklerle ve iri derelerle aynlrrlar. Bag Qafqaz silsilesi rntirekkeb
oroqrafik quruluga malik dar suayncr qrabenlerdan tegkil olunub ve keskin pargalanmrE nival-buzlaq relyefi ila saciyyalenir.
Bu silsile tizerinda Bazardizi (4466 re), Tufan (4191 nt), Babadag (3629 m), Qarada| Q649 rlr),Piqik da! (3l64m), Qotur
da! (3226 rr), Qiiriikllitepe da| (32l1rz), $ahnezerda! (2874
lz), Kalenterda! (2564 nt) va digar uca da! zirveleri yerlegir.
Bag Suayrncr silsile Bazardiztndan cenub gerq istiqametinda
Gedidafirna qadar (1223 m) uzant. Suayncr silsiladan antiqafqaz istiqarnetinde ayrrlan goxsayh tireler tektonik gatlarla
alaqedar olaraq keskin pargalanrnrgdrr. Xrnahq, Aggadik,
Babadag kdndalen tireleri sart yamaclan ile ferqlenir.
44
Bag suayncr silsila Tufan zirvesindan garqa dofru tadrican
algahr. Lakin Babada[dan Dtibrara (2205 m) dolnr olan 45 krnlik mesafede dallar daha keskin algalrr (her l0 krn-de 315 rn ).
Bag Qafqaz silsilesinin cenub-gerq hissesinde denudasion
relyefi ile ferqlenen Qaytar-Qoca, ilxrda!, AladaE sistetnleri ve
Xrnahq, Xaltan, Gilgilgay, Lahrc ve s. erozion-tektonik rnengeli
da[arasr gdkekliklar yerlegir. Qaytar-Qoca silsilesi Babadafidan
gerqde Bag suayrrclya yaxln yerlegir ve onun tizerinde keskin
pargalanmrg Qaytar Qoca silsilesi Xrnalrq dag (3713 m),
Trivleguxurunbasr dap (3332 m), Stidltitepa da! (3321 rn), Qtirtikltitepe da!(3211 rn), Qarabulaq da[ (3123), Yarnanqayalar
da[r (2708 m), Mtictikend daE Q7l7 m) ve s. zirveler
movcuddur.
Yan silsila Regionun en bdytik oroqrafik vahidbrinden biridir. Yan silsile Bu oroqrafik elernent $ahdafi tnassivinden
baglayaraq Ba$ suayncrya paralel gekilde cenrrb-gerq istiqarnetinde Begbarmaq dalrna qeder 115 km tnesafede uzantr.
Tektonik qrrrlmalardan asrlr olaraq Yan silsilenin yamaclan
dikdir. $imal-qarbdan canub-gerqe do[ru onun htindtirltiyir ted-
rican azaltr Yan silsila Qusargay, Qudyalgay, Qaragay, Valvelegay ve diger gaylann derin, kanyonvari, stldtrtmlt dereleri
ile kesigarek ayrr-ayrr hisselere bdliintir. Gilgilgaydan qerbde
Yan silsilenin ox hissesi hamarlanaraq yastr, yi.iksak dafhq
yayla formasrnr alrr. Silsilenin ox hissesi litoloji baxundan esasen yuxan yura ve aga[r tebagir yagh qaltn setnentlegntiq gilli
gistlsrden, dolornitlegrniq ehengdaglartndan tagkil olunrrugdur.
Osas oroqrafik vahidlarden olan $ahda! rnassivi (4243
m) sert yamaclan ile nahang qala divarlartnt xattrladan rndhteqam gorkemi ile diqqeti celb edir. $ahda[ rnassivi Eimaldan
Qaznaqrru qtnlmast ile ehatelenir. $ahdafdan gimal-gerqda
sarlred boyu uzanan Sudur qalxtnasr uzanff. $ahda[rn Qusargaydan qerqe davamrnr Mrxtokan silsilasi tagkil edir. Burada
an htindtir zirva mtitlaq hilndiirltiyt 3726 nt-e gatan Qrzrlqaya
massividir. Mrxtokan silsilesi Qudyalgay deresindetr garqe do[45
ru tedricen algalrr (Qareke, 2383 m).
Yan silsile bir nega hisseden ibaratdir. Silsilenin eroziondenudasion relyefe malik cenub-gerq hissesi esasen orta ve
algaq daghqla saciyyelanen Tengi-Bcgbannaq silsilesi adlanrr.
Onun yamaclarr dik ve intensiv pargalanmtgdrr. Yan silsilanin
gerqe davamrnr tegkil eden Qaragayla Velvelegay arastnda
yerlegen hissesi Yerfi, Velvelegayla Gilgilgay arastnda olan
erazisi Tekle ve Gilgilgaydan qerqda Beqbarmaq silsileleri
tegkil edir. Litoloji terkibinde esas yeri yura ve tebagir yagh
sementlegmig giller ve ehang daglarr. dolornitli stixurlar tutur.
Velvelagaydan qerbde esasen erozion-denudasion relyefi ile
ferqlanan Dandelik silsilosi yerleqir. Daha girnalda Velvelagay
vo Ca[acuqgay arastnda htindtirltiyti 2000-1000 rn olan
(Bahqdag, l907rn) Calacuq silsilasi yerlesir. Yan silsiledan
girnal-gerq istiqarnetinde uzanan asirnrnetrik tirelardan Boytik
$uval 500-1900 m, Qaynarga isa 500-700 tn rntitlaq htindiirltiye rnalikdir. Tirelerle yahagr bu arazida Rustov, Xalefler
kimi sinklinal g<ikaklikler de rnovcuddur.
Qusar maili diizanliyi. Velvelegay ve Samur gaylan
arasrnda yerlegan rntitleq ytik- sekliyi 200-800 m olan Qusar
rnaili dtizanliyinin eni girnal-qerbde 30-35 knz, cenub-gerqda 510 km-dir.
Maili diizonlik canub-qerqi Boytik Qafqazrn gimal, girnalyamacrnrn
dafieteyi hissesina qovLr$Lrr. $erqde ve girnal$orq
qerqda ise keskin diqqeti celb eden eyilme ile va mtitleq
y{iksakliyi 200-(-27) nt olan Samur-Dsvegi ovah$ura kegir.
Maili dtizenlikler canub-qarbda tcktonik qtrtlma vasitesi
ile Sudur rnassivinden ayrtltr. Eyni zananda Qusar rnaili dtizenliyi $ahda[ rnassivindan ve Tengi-Begbarrnaq silsilesinden
Siyezen qrnlmasr ile aynlrr. Bu qrnhna ile elaqedar olaraq 8
bala kirni gticii olan zalzelalar bag vennigdir ki, bu da rntiasir
relyefde eksini tapan stirtigmelere, ugqunlara sabab ohnugdr,rr.
Qusar maili dtizanliyi rnonoklinal strukturlu platodur. Pillevari quruluga ve erozion, erozion-denudasion ve qravitasion
46
relyefile ferqlenir.
Qusargay, Qudyalgay, Qaragay, Valvelegay va s. gaylar
dtizenlik orazisinde geniqlenmiq terraslar ve derin derelar emele
gatirirler. Dtizenliyin sethi gay daraleri ila pargalanrnrgdrr. Daq
qrrrntrlanndan tegkil olunmug kigik iilgtilti gatirihna konuslannrn iizori gilli torpaqlarla drttihntigdtir. Son pliosende arazi
intensiv gdkrneye lneruz qahnrgdrr. Bu zarnan rnaili dtizenlik
Samur, Qusargay, Qudyalgay, Qaragay, Valvalagay ve digar
gaylann getirme konuslarrndan tegkil ohnugdur. Ona gdre de
hazrda arazide qahnh[r 1000-1500 m-e gatan konqlornerat,
gtnqtl, qumdagr, gillerden ibarat gdkrne menqeli stixur laylarr
fonnalagmrgdrr. Pleystosende bag vennig qalxma zamant relyefin rntiasir menzeresi formalaqma[a baElamrgdrr. Qalxrna
prosesi dtizenliyin hem qerb, hem de Eimal-qarb hissolarindan
baglarnrqdrr. Buna uyfiun olaraq relyefin meyilliyi, gaylann
axrn istiqamoti va siireti da deyigrnigdir. Qaylarrn erozion
fealiyyeti stiratlandiyi tigtin onlann dereleri da derinlaEmigdir.
Pleystosenda qalxma prosesi ritmik xarakter daErntrqdrr.
Her ritrn relyefde dztinemexsus izler qoyurdr"r. Buna r"ryfun
olaraq dtizenliyin sethinda tig pilla formalagrnrgdrr. Birinci pille
200-500m r-ntitleq ytikseklikde, ikinci pil le 500- I 000rn, tigtincti
pille ise 1000 rn-dan yi.iksekda yerlaqirdi. Tektonik proseslarin
ritrnikliyi ve intensivliyi dtizenliklerin mengeyine de oz tesirini
giistermigdir. Bele ki, enme zatrlant akkumulyativ, qalxma zamant isa erozion-denudasion rnengeli dtizenlikler yaranmlgdrr.
Qusar rnaili dtizanliyi hiidudlarrnda yerlegen gaylann akseriyyati qutuvari, yamaclan dik, geniq, dibli derelere malikdir.
Geniqlenrnig derelerde goxlu terraslar yaranrr. Bezan terraslarrn
sayr 20-ya gatrr.
Maili dtizenliyin daleteyi zolall yarlanlar ve qobularla
keskin pargalanmrglar. Bezen bedlend ve gilli karstlara da rast
galinir.
Bdytik Qafqazrn girnal-gerqinde bir-birindan ferqlenen bir
nege struktur-denudasion pille ayrrlrr. $ahda[-Qrraqqala uzunu47
na pillasi Qusar rnaili dtizenliyi pillesi tizerinde ytikselir ve ondan Siyezen tistegelmesi ile aynltr. Bu pilla $ahdafi-Xrzr sinklinoriumuna ve Tangi -Begbannaq arrtiklinoriumuna uyfiun
gelir. Onun fizerinde ise Tufan pillesi ucaltr.
Tufan antiklinoriulnuna uyfun galen Baq Qafqaz horstantiklinal qrngrqh[r yura yagh girstlerdan, konqlorneratlardan,
qum daqlanndan, qurnlu ehengdaElanndan tegkil olunmuq olur.
$ahdag massivi $ahdaf-Xrzr sinklinoriumunun qarb hissesine
uyfiun gelir va esason yura-tabagir yagh dolornitlegmig qahn
ehengdaglartndan ibaretdir. Bag Qafqaz silsilesi ve $ahda[
massivi yuxan miosen ve pliosende formalagmlElar.
Tengi-Begbarmaq silsilesi esasen tebagir yaqll ehengdaElanndan, gillerden, qumdaglanndan, gistlerden teqkil olunmugdur. Onun qirnal-gerqda pliosen-pleystosen zalnanl ernele gelrnig Qaynargin ve Sudur antiklinal tiraleri uzann. Onlarrn 9irnal-gerq yamaclart dik, cenub-qerb yan-raclarl isa nisbaton
mailidir.
$ahnabad-Tuggay sinklinal gokekliklar zonasr $ahnabad,
Yerfr, Xaltan, Tufigay gokakliklerini ahate edir. Bu gokekliklerin dibi qirnal-qerbda 2600-2100 tn, cenub-qerbde 150-200
rr rntitleq ytikseklikde yerlegir. Xaltan gokekliyinde alltivialproltivial vo atliivial Yerfi gdkekliyinda stiriiEma monqeli,
$ahnabad gokekliyinde ise buzlaq rnenqeli g6ktintliler
yayrlmrEdrr. $irnal-gerq yamacln gimal- qerbinde nival-buzlaq,
markezi hissesinda erozion-qravitasion, canub-gorqinde isa arid
denudasion relyef formalan tisttinltik tagkil edir. Br"rrada Davegigay, Atagay, Budufigay, Gilgilgay gaylartntn qadirn dareleri
indi de relyefde saxlantltr. Qadirn Atagay orta ddrdtincti dovrde
Tengi-Begbannaq va Qaynarga silsilalerini kasib keqirdi. Qedirn Buduqgay yuxan pliosende $ahdafi rnassivinin girnal yarnacr boyu axmtqdtr. Qedirn Gilgilgay orta pliosen esrinde BaE
Qafqazla ve Yan silsilenin arasr ila axtrdt. Qadirn Xaltangay
onun safi qolu ohnugdur. Rcgionun gay gebekesinde, xtisusile
gay deralerinde esash deyigiklik yuxan pliosendan baglamrgdrr.
48
$irnal-gerq yamacda rntiasir relyefde ciz eksini taprnrg, bir
srra regional ve lokal miqyash qrtlmalar aqa[rdakr 3 pillani
yaratmrqdr: l) Babadafdan qerbde verleqan $ahda[, 2) Babadafila Altra[ac aqrrtmt arastnda verleqan Dibrar ve 3) Bu aqtnmdan garqde olan Altrafac pillesi. Mtisbot ve manfi morfostrukturlar arasrndakr htindtirltik farqi cenub-gerqde 400-500 rn,
gimal-qerbde ise 1800 m teqkil edir.
Boytik Qafqazrn gimal-qerq yamactnda seyisrniklik 7-8
bala gatrr ki, bu da relyefernelegelme prosesine 6z ciddi
tesirlerini gosterir.
Quba rayonunun relyefinin mtirakkebliyi eyni zamanda
arazinin Alp-Hirnalay qursafirnda yerlaqmesi ile alaqedar endogen qtivvelerin intensivliyi ve ekzogen proseslarin aktivliyi ile
baIhdrr.
O r a z i n i n m o rfo s t ru k t u r I a r t. B oytik Qafqazd a morfostrukturlar esason neotektonik merhelede (neogen-pleystosen) emale
gehnigler. O vaxta qeder da[llq erazilerde dtizenlikler va algaqda[hq relyef formasr hakirn idi.
Mtiasir dallann akser hissesi deniz sulart alttnda qalmrgdrr. Miosen epoxastndan baglayaraq tektonik harekatlar
neticesinde onlartn erazi diferensiasiyasr gticlendi. Belalikle,
relyefin mtiasir formalart tegekkiil tapdr. Qrrrlmalarla birb iri nden ayrt I an morfostrukturl ar forrnal aqd r.
Orazide en boytik (birinci dereceli) rnorfostruktur Boytik
Qafqaz rneqantiklinorium da! sisternidir. Bu morfostruktur
Alp-Hirnalay orogen qurga[tnln Qafqaz-Orl Asiya bdlnresinin
ytiksek-dafihq morfostrukturlarrndan biridir' Quba rayonu arazisinda onun daxilinde aga[rdakr ikinci daracali morfostrukturlar ayrtltr:
l) Tufan antiklinoriumu, 2) $ahda[-Xrzt sinklinoriumu,
3) Tengi-Begbarmaq antiklinoriurnu.
Boytik Qafqazrn cenub-gerq ytiksakdaglrq hissesini Tufan
antiklinoriumu tagkil edir. Bu antiklinoriurn aqa[rdakr daha
kigik rnorfostruktur vahidlerinden taEkil olunmuqdur:
49
l)
Quruq-Qonaqksnd antiklinoriumu, 2) Xrnahq sinklinoriumu ve 3) Bazardtizti antiklinoriurnu.
Bu morfostrukturlar da oz ndvbasinde daha kigik antiklinal ve sinklinal qrn$lq kornpleksinden tagkil olunmugdur.
Neotektonik rnerhal eda Tufan antikl inoriumunun intensiv
qalxmasr onu ytiksakdafihq suayncr silsileye gevirmigdir.
Ondan girnalda Quruq-Qonaqkend antiklinoriumu yerleEir.
Geoloji inkigaf prosesinde onun ta[ hissosi yuyulmuq, yerinde
derin va geniq erozion-denudasion dereler emale gehrigdir.
Qurug-Qonaqkend antiklinoriurrunun qerb hissasi gevrihnig
morfostruktura rnalikdir. Antiklinoriumundan girnal-garqda dibi
1500-1700 m algaqda yerlagen gahdtizti gdkekliyi, ondan da
gerqde ise Qudyalgayrn yaratdr[t dereler yerlegir.
Qaytar-Qoca antiklinoriumu suayncl silsileye gox srxrlml$ ve gox yerde ondan derin qrnhnalara uyfiun gelen darelerla
aynlrr. Tengi-Begbanxaq antiklinoriulnunLl tegkil eden aynayn strukturlarda gticlti srxrlmaya meruz qalmarnrglar.
Antiklinoriumun gimal ve conub yalnact boyunca derinlik
qrnlmalan \zanff ki, bunlar da Tengi-Beqbarmaq silsilesinin
morfologiyasrna aherniyyetli derecada tesir gdsterir. Morfostrukturun Siyazan darinlik qrnlmasr tizre qirnala eyihnasi
hernin yamacln dik olmasrna sebeb ohnuqdur.
Tengi-Begbannaq silsilesinden girnalda Talabr, Qaynarga,
Sudur ve s. ayn-ayn antiklinal tireler yerlegir. Lakin, bu antiklinal strukturlar dzlarina uyfiun relyef formalan erlele getira
bilmirler.
Bdytik Qafqaz morfostruktu ru dax i I i nde si nk I i nori umlara
rntivafiq galen en tipik rnorfostruktur $ahdag-Xrzr sinklinoriumudur. Valvelegaydan qerbda yerleEerr Yan silsila sinklinoriurn
strukturuna uylun gelir.
Yan silsiladan gilnalda On Qafqaz eyihne zonasl yerlegir
(Qusar rnaili dtizenliyi). Bu zona neotektonik merhaleda
eyihneya rneruz qahnrg ve gaylann getirdiyi alltivial rnengeli
qlnntl materiallan ile drtthntigdiir.
50
Dtizenlik neotektonik rnerhalede 1000-1500 m qahnlrqda
pliosen-dordtinct-r dovr goktinttileri ile ortirlmtigdiir. Ddrdtincti
dovrde dtizanlik qalxrnaya mentz qalmrqdrr. Onun daletayi
hisseleri bu ddvrde teqriben 1800-2000 m-a qeder qalxrnrgdrr.
Dtizanlik pilleli qurulugludur. onun an htindtir hissesi cenubgerqde I100 rn, girnal-qerbde ise 1900-2000 m-e gattr.
Qaraqaydan gerqde pliosen-d6rdtincti d6vr gokiinttiIerinin
qrn$lq herekatlere lneruz qalmast neticesinde Talabl, Qaynarqa
tii-i utguq antiklinal tiraler ernele galnigdir. Ondan girnalda
tektonik eyilmeni tomsil eden Sarnur-Devaqi ovalr[r yerleqir.
Ovahfirn daxili zonasl alltivial-proltivial, daniz sahili zonasr isa
deniz-ikkumulyativ dtizenliklardir. Akkurnulyasiyantn stirati
tektonik eyilma stiretinden boyiikdiir. Ona gdre do bu eyihne
zonasrnda sethi batrq ve gokak diizenliklel'etnela gelmarnigdir.
Orazinin ntorfoskttlpturl an. B.O.Budaqov Azerbaycan
respublika daxilinde arnela gelen tnorfoskulpturlal tig qrupa
bdltir: bir dafi qurga[r tigtin seciyyavi olan; osason qongu dafi
qurgaqlarr tigiin saciyyevi olan ve btitiin qurEaqlar tigtin
seciyvavi olan tnorfoskulpturlar.
Bir dafi qurga[r tigtin seciyyevi olan rnorfoskulpturlara
buzlaqlarm fealiyyeti ile bafh olan, troq darelerini, karlan,
sirkleri ve s. misal ola biler. Ikinci qrup morfoskulpturlara
stirtiqmeleri rnisal gcistere bilerik. Btittin da! qurEaqlannda
vaythnrq morfosklupturlara 9ay dereleri, gay terraslart,
hamarlanma sathlari, yarfianlar, qobular va s. aiddir.
Orazinin boyiik hipsometrik ampliturdaya malik olmast
ile, elaqedar olaraq rntixtelif ekzogen qlrvvelerin tesiri naticesinde Quba ravonu hiidudlannda agafrdakr ekzogen mengeli
relyefemelegetiren proseslar daha gox inkigaf etrnigdir: Nivalbtlzlaq, subnival-qravitasion, qravitasion, erozion-denudasion,
erozion-akkumulyativ, akkurnulyativ-daniz, akkurnulyativ-9ay
v0
s.
Ekzogen rnorfogenezin en feal amilleri denudasiya vs
akkurnulyasiya prosesleridir.
5l
Dalhq erazilarda denudasiya prosesleri, Sarnur-Devegi
va Qusar maili dtizenliyinde de ise akkumulyasiya prosesi
relyef emelegahnesinde esas rol oynayrr.
Nival- buzlaq morfoskulpturlar. Boytik Qafqazur ytiksek
daghq qurga[rnda nival-buzlaq relyef formalarr genig arazilerde
yayrhnrgdrr. Onlann mengayini tekca rniiasir buzlaqlarla ile
izah etrnok mtirnktn deyil. Qtinki, rniiasir buzlaq saheleri
B<iytik Qafqazda 3900 m-den yuxanda kigik sahelerde,
Bazardtzt, $ahda[ ve Tufanda[ zirvalerinda gox rnahdud
areallarda cerni 6,4 km' arazide yayrlmrgdrr. Lakin buzlaq
menqeli rnorfoskulpturlar isa daha genig erazilerde inkiqaf
etrniqdir. 3000-3200 m-dan yuxanda yerlegen gokekliklarin,
yarnaclarrn hamrsrnda qadirn buzlaq morfoskulpturlan - sirkler,
karlar, karoidler, troq dereleri ve s. geniq yayrlmrqdrr.
Qravitasiya manSali mor/bskulpturlar. Qravitasiya rnangali rnorfoskulpturlar da! stixurlannln a$rrhq qtivvasinin tesiri
altrnda yerdayigmssi ile alaqedardrr. Bu proses neticesinde
stirtigrnelar, ugqunlar vo s. orlele gelir. Qravitasiya proseslerinin intensivliyi bir srra tebii arnillarden, o ciimladen, relyefden, da! stixurlannrn litoloji terkibinden ve strukturundan,
iqlirn geraitinden ve s. asrhdrr.
Stirtismalar - qravitasiya relyef formalarr arasrndadaha
genig yayrhnrgdrr. Onlar da! yamaclarrnrn alrrhq qtivvesinin
tasiri altrnda sUriiqmasi, yerdeyiqrnasi neticesinde yaranrr.
Boytik Qafqazrn btitiin qaquli qurqaqlarrnda stiriigrnelar
bag verir. Onlar dafiateyinde, algaqda[lrqda ortadafihq qurqaqda daha gox inkigaf etmigler.
Bdytik Qafqaz dallarrnda stiri.iErneler tigtin elveriqli tabii
zemin movcuddur. Sart yamach daralerin olmasr, arazinin
tektonik qrnlma ve gatlarla pargalanmasr, stiriigme prosesini
asanlaqdrran gil, ehangdaqr ve qumdaqr kimi stixurlann movcudlu[u, eyni zarnanda, onlann tcktonik stmkturlarrn qanadlarrnda yatrnasr, rtitubetli iqlirnin olmasr va s. arniller rayon
arazisinde stiri.iqmelerin inkigafr tigtin elverigli Earait yaradr.
52
Quba arazisinde stiriigmeler biittin qay darelerinde yayrlsa da,
an iri siirtiqmoler Velvalagay vadisindedir.
Stirtigrne axrnlan derelerin dibi ile hereket ederek gay
daresindo stirtigme konuslarr yaradrrlar. Bele konuslara Velvelegay, Qaragay, Agqay derelerinde daha gox rast gelinir.
Stirtigmelar Qusar maili dtizenliyinde esasen gay derelerinin
yamaclannda inkigaf etmiqdir. Onlann bu erazido yayrhnasr
yuxanda gdsterilen amillarle yana$t hern de tigtincti dcivr gilli
gdktintiilerinin Qudyalgay, AEgay, Qaragay, Ca[acuqgay,
Velvelegay hovzalsrinde genig yayrlmasr ile elaqedardrr.
Ugqunlar da! gaylarrnrn hamrsrnrn darelerinda rniigahida
olunur. Bu proses da[eteyi vo algaqdafihqda esasen gay
derelerinin dik yamaclannda bag verir. Stixurlarrn asrh yatrmr
olan da! yamaclannda ugqunlar daha gox yaranlr. Meselen,
$ahdafi ve Qrzrlqaya rnassivinde bu hadise tez-tez bag verir.
Ekzogen morfoskulpturlardan biri olan karstlar esaser
karbonath stixurlarda inkigaf edir. Quba erazisinde onlara Yan
silsilenin karbonath stixurlann yayrldr!r erazilerda tasadtif
edilir. Ayn-ayrr karst saheleri gox briytik olmasalar da 6ziinarnexsus hidroloji ve hidroqrafik xtisusiyyetleri ile ferqlenirler.
Karstlann en gox yayrldr[r erazilar Xagr, Xrnahq, Qalaxudat, Sohtib kendlari etrafrndadrr.
Mtiasir relyefin ekzogen formalan igerisinde gay dereleri,
gay terraslan ve getinno konuslan xiisusi yer tutur.
Boytik Qafqazrn cenub-gerq yamaclannda gaylarrn stireti,
diigmasi ve rneyilliyi gox oldu[u iigiin gay sularrnrn eroziya
fealiyyeti de intensivlegir. Onlar axrnlan boyu geoloji dovrler
arzinda da[larr yarlr vo rntixtalif fonnah dareler amale
getirirler. Oheng dagh stixurlardan tagkil olunmug Yan silsileni
kesib kegdikleri yerlerde gaylar, kanyonlar yaradrr. Bu tip
relyef fonnalanna Qusargay, Qudyalgay, Qaragay, Valvelegay
gay derelarinde yaranan derin kanyonlan misal gosterrnek olar.
Quba rayonunun arazisinin geornorfoloji qurulugunda
xtisusi yer tutan gay dereleri adsten dalhq erazilerde Z gekilli,
53
dafeteyi, rnailli dtizenliklarde ise qutuvari forrnada olur. Bezen
bu qanunauylunluq pozulur. Meselen, Velvelegaytn deresi
mensebden da[eteyi maili diizenliye gtxana qeder bir nege defe
6z morfoloji xtisusiyyatlarini deyigir. Babada! silsilesi yamaclarrnda o, dar ve darin derelerlo axtr. Qonaqkand gcikekliyinde
gay darasi geniglenir, terraslar yaranrr, Tengi silsilesinin karbonath stixurlannt kesib kegen yerda ise gay deresi yeniden derinlegir, kanyonvari forma altr.
Qutuvari-terrash gay derelerine Qusar rnaili dtizenliyinde
Qusargayrn, Qudyalgayrn dereleri tipik misaldrr.
Qay deralerinin morfologiyastna gayln getirdiyi stixur
qrnntrlannrn tesiri de btiytikdtir. Qaylar daIlrq erazidan
dafieteyi rnaili dtizenliklara grxdrqdan sonra aslt materiallart
gdkdtirerek alltivial rnenqeli neheng gatirrne konuslan yaradrrlar. Gatirme konuslarr genezisine, Olgtilerins, rnorfologiyasrna ve diger xtisusiyyatlerine gora bir-birinden farqlenirler.
Qusargay, Qudyalgay Qaragay, Velvelagay ve s. gaylartn getirme konuslan mertebeli geornorfoloji fonna etnele getirirler.
Daflrq arazilerde va daleteyi rnaili dtizenliklerde yerleqen gay
deralerinin rnorfoloji quruluqunun en rntihtitn elametlarinden
biri gay terraslartdtr.
Boytik Qafqazrn girnal-gerq yalnact ile axan gaylar geniglenrnig derelorinde l2 terras pillesi ayrtltr. Adetan l-6-cr terraslar 0.5-2 m-den 50-55 m-e kimi olan ytikseklikde yerlegirler ve
akkumulyativ rnengeyi ile ferqlenir. 7-l l-ci terras pilleleri ise
daha ytiksak 60-70 m-den 120-130 m-a kirni olan rntitleq hUIrdtirltiklerde yerlegir va erozion-akkumulyativ rnanqoli terraslardrr. Daha yiikseklikde yerlegen terraslar ise erozion men$olidirler.
Yagrna gore da terraslar ferqlenirlar. Bele ki, htindtirltiyti
40-45 rn-a kirni olan terraslar tist dordtincti dovrda, 130-150 me qedar olanlar orta ddrdtinci.i dovrda, 250-300 m-a qeder
olanlar isa alt dordtincti dovrda omala gehniqler.
54
Quba vo Qusar gaherleri, diger
iri ya$ayr$ menteqaleri
genig gay terraslan tizerinde sahnrntglar.
2.3. Tadris-tacriiba sahasinin topoqrafik tasviri
Tedris-tecriibe sahesinin topoqrafik tesviri tigtin I Niiqedi
va II Ntigedi kendlerinden 15 krn gerqe, qerba, gimala va'
cenuba olan arazi gdttiriilmtigdtir. Belelikle, topoqrafik tesviri
qerh edilan erazinin sahasi 900 kv. krn-dir. Kartoqrafik menbe
kirni 1:100000 rniqyash topoqrafik xaritelerden istifade
olunmugdur. Topoqrafik tasviri gerh edilen arazi Qtlba va
Qusar inzibati rayonlartntn erazisini ehate edir (qakil 2.2)'
I.
t
q
o
r!.
,t4
$akil 2.2. Ntigedi tadris-tecrtiba sahesinin topoqrafik sxerni
$arti iqareler
A Trianqulyasiya mentaqeleri
Poliqonometriya menteqeleri
55
Suvarma kanallan
Ya$ayr$ rnenteqelari
o
1.
2.
3.
4.
5.
100 Horizontallar
Meyve bafilarr
Kolluqlar
Megelikler
Qernenlikler
$umlanrnrq sahelar
Orazinin relyefi esasen dafhqdrr. Mtitleq htindtirltiyti
cenub-qerb istiqarnetinda artrr. Mtixtelif rniitlaq htindtirltiya
malik olan erazilar tedris-tacrtibe sahasinda aga$rdakr kirni
paylanrnrgdrr.
Cadval 2.1
Mtixtalif rntitleq htindtirltiye rnalik olan erazilarin Niiqedi
tedris- tacrtibe sahasinda statistik paylanrnast
S./S
Orazinin hiindtirlUyU, ttt
Orazinin sahcsi
o/
/o
kv.krn
I
2
J
I
0-200
17,68
2
200-500
500- r 000
r 000- r 500
l 500-2000
2000 <
Ccrni
265.0
3
4
5
6
4
1,96
|
17,09
515,26
)t \)
3,44
900,00
29,45
8,57
57,2s
2,39
0,38
100,00
Cedvel 2.1-den gortindtiyti kirni tedris-tacrtibe sahesinin
relyefi da[hqdrr. Mtitleq hiindilrltiyti 1000-1500 rn olan erazilar tisttinliik tegkil edir. Belo arazller tadris-tecrtibe sahasinin
5J ,25o/o-ni tutur.
Todris-tecrtibe sahesinin erazisinde Qazrnalar, Quzaylar,
Meja-Qoja silsileleri, Ba[n, Pirqubeyli ve s. tebii tnarzleri vardtr.
56
Relyefi daha mtikemmal tasvir ettnek iigtin o elementlsr
yamaclara ayrrlmrgdrr. Her bir yamacln orta meyl bucafr, iifiqi
ve gaquli pargalanrnast, baxarlt[], orta uzunlulu GIS texnologiyasrndan istifade edilmekle tayin oluntnug, rntivafiq
xeriteler tertib olunmuqdur. Bu iglarin kornpleks tehilili gcisterir
ki, .yamaclar bir-birinden rnorfornetrik gdstaricilerine
gcire
kaskin ferqlenirler. Bu erazinin relycfinin lntirekkeb va tozadh
olmasrnr bir daha tesdiq edir. Relyefin rnaksimal htindiirltiyti
2136 m (Giilanhq da[r), minirnal htindtirltiyii ise 140 m olub'
amfiteatn xatrrladtr.
Tedris-tacri.iba sal-resinin erazisi ya$ayr$ rnanteqaleri ila
yaxgr ternin olummugdur. l:100 000 rniqyash topoqraflk xarita
tizerinda Ntigedi adh 7 yagayrg manteqasi vardtr. Bu onunla
izah olunur ki, Ntigedi kendinin ahalisi baqqa arazilare koqmtiq,
orada ev tikmiqler. Yeni yaranlnl$ ya$ayl$ rnenteqesinin Ntigadi adrnr saxlamrglar. Kendler Ntigedi I va Ntigedi II adlandrrrlrnrgdr. Ntigadi I kandinin en yaxln ya$aylg rnenteqesi Atnsar
kandi va Quba geharidir. Tedris-tecrtibe sahesinin arazisinde 85
ya$ayl$ menteqesi vardtr. Yagayrg rnanteqalerinin gaquli paylanmastntn tohlili gdsterir ki, ytikseklik artdrqca ya$ayl$
rnentaqelerinin sayr azalr.
Yagayrg menteqelerinin yerlegrnasinin rclyefin tnorfornetrik gostericileri ile birga telilil gdsterir ki, relyefin morfornetrik gostericileri yagayrg menteqalerinin co[rafi paylanmasrna boyi.ik tesir g6starir.
Tedris-tacrtibe sahesinin erazisi naqliyyatla kifayet qeder
yaxgr ternin olunmugdur. Magistral Quba-Xaqmaz yolu tadristecrtibe sahesini beynelxalq magistral avtomobil ve darnir yolu
olan Bakr-Rostov yolu ile elaqelendirir. Orazinin cenub-qerb
lrissesinde naqliyyat gebakasi gox zeif inkigaf etmigdir.
Magistral yollar istisna ohnalqa btittin yollar gox pis asfalt
ortiiyiine malikdirler. okser yagayhg menteqeleri asfalt orttiklti
yollarla temin olunrnamtgdtr.
57
Da[hq arazilerin tabii servetlerinin sernereli
istifada
olunmasr tigUn Xrnahq kendi yaxrnlt[rnda vertalyotlar tigtin
aerodrorn, daI zirvelerindo kanat yollarrnrn tikihnesi meqsedeuy[undur.
2.4. Geoloji quruluq
Azarbaycan erazisinin geoloji inkigafinda aEafirdakr iki
ayrnrlar: 1) Neogene qadarki merhele, 2) Neogendordtincti dovr rnerhelesi. Quba orazisinde neogena qederki
morhele mezozoy eraslnlll yura, tebaqir ve kaynazoy erasrnln
paleogen dovrlerini ehate edir. Mezozoy erasrnda rayon arazisi
Tetis okeanr sularr altrnda ohnuqdur. Burada deniz mengali goktintii toplanma prosesi bag verrniEdir. Neticede boytik qahnhla rnalik gil, qum, eheng dagr ve diger gdkrne rnenEali stixurlar fonnalaEmrEdrr. Bu stixurlarrn fiziki-kirnyevi xtisusiyesas merhele
yetleri miiasir relyef fonnalannrn yaranmasrnda boyiik
ahenriyyet kesb edir. Lakin rnezozoy erasrnda rnovcud olmug
relyef formalan mtiasir ddvre kirni saxlanrlmarnrgdrr ve onlar
hazrrki geornorfoloji qurulugda bilavasita iEtirak etmirlar.
Paleogen ddvrtinde (teqriben 25-40 rnilyon il evvel)
Bciyiik Qafqazda eyihne zonalarrnrn qalxma vo qrngrqhq
prosesi lla evez olunrnasr (inversiya) neticede arazinin boyiik
bir hissesi daniz seviyyasinden yuxan qalxmlqdrr. Bu zarnan
Qusar qalxmasrnda qurLl sahesi artmrg, Qusar-Davegi eyilmssinde gilli stixurlann griklnesi bag vermigdir. Neogen d6vrtintin miosen epoxasmda qalxma prosesi daha da gticlentnig,
relyef pargalanmrg, Qusar, Tangi-Begbannaq qalxrnalan korfez
ve bolazlarla aynlmrg, bu Xezer danizinin Dtinya okeanr ile
elaqesi kesihnigdir.
Mtieyyen edilmigdir ki, miosenin ortalannda hazrrki
Qusar maili dtizenliyi dayaz su hdvzesi idi. Gtirnan olunur ki,
hovzeni ehate eden Tengi-Begbanxaq qalxmasrnrn htindtirltiyti
taxnrinen 500 rn ohnugdur.
58
Miosenin axtrlartnda transqresiya reqresiya ila avaz olttnmugdur. Bag Qafqaz da[lannrn htindtirltiyti 2000 m-den arttq
idi. Qalxmanrn intensivliyi ekzogen proseslarin aktivleqmasina
sebeb ohnugdur. Bu zaman xazar denizinin seviyyesi dtir-rya
okeanr seviyyesine qeder qalxmrg, on Qafqazrn ovalrq sahelari
deniz sularr altrnda qalrnrgdrr. Plioscnin A[caqrl esrinde daniz
sulan $ahdafi va Qtztlqaya rnassivlerinin $imal eteklerina
gatmrg, bag suayncrnrn htindtirltiyti 2500 rn-i kegrnigdir. Baq
Qafqaztn $imal yamacl, xtisusile Velveleqaydan qerbda olan
hissa indiki kimi dik ohnuqdur. Sortrakr esirda, yeni Abqeron
asrinde dafihq erazilerde qalxma ve eroziya-denudasiya prosesleri bir qeder feallagnlEdrr.
Antropogen dovrti (ddrdtincti dovr,2-2,5 rnln. il) tiqtin en
seciyyevi cahet tektonik heraketlerin gticlcntnesi ve iqlirnin
koskin deyigrnesi olmuEdur. Naticede colrafi gerait deyigrrrig,
ytiksek da$rq relyef ernela gehni;dir. Suayrrcr silsiledo va $ahdaf massivinde rntitleq ytikseklik 4000 m-den gox olmuqdur'
Da[larrn htindtirltiyti artdrqca dagdaxili tektonik-clozion
gcikekliklerle da[ silsilaleri arastndakt ytikseklik ferqi da artmrgdrr. Depresiya ve da[eteyi ayihne salrelarinda qrnqrqhq
prosesi baq vennigdir.
Cavan qrngrqllq zonalartntn ekseriyyetinde antiklinal
strukturlann cenub qanadlan tektonik pozultnalar tizre qrrrhb
dtigrntiq, relyefde asimmetrik daflar va tirelor emale gehnigdir.
Erozion-denudasion prosesler intensivleqrnigdir. Xazet danizi
Samur-Devegi ovahfrnr terk etmig, $ahdafi massivine bitiqik
olan Qusar maili dtizenliyi de intensiv qalxrnaya meruz qalmrg
va on hissode onun htindtirltiyti 2000 m-a gatmrgdtr.
Dordtincti ddvrde iqlimin soyumasr ila elaqadar ytiksakdaghq saheler brrzlagrnaya lneruz qalrr-IlEdrr. Axrrrnct buzlaqma
ytilset<Aag1!rn mtiasir alp rnorfologiyasrnr (nival-buzlaq relyef
ionnasrnr) emele getinniqdir. Da[ ve da[etayi arazilarin gaylarr
goxsayh terraslar yaratrnr glar.
59
Rayorurn tektonik quruluSu. B6yilk Qafqaz meqaantiklinoriumunun girnal eyihne qanadrnda yerlegen $ahda!-Xrzr
sinklinoriurlu vo Tengi-Begbarmaq antiklinoriurlunlln Eimalgerq qanadr boyunca boytik mesafode derin qrrrhna yerlaqir. Bu
qrrrlma Qazntaqrz va Siyezen tistegelmesi adlanrr. Qrnlrla
neticesindo qedim stixurlar gevrihnig ve nisbeten cavan yaglt
stixurlarr iirtrntiqdtir. Velvelegay deresinde qrnlma ile elaqedar
tebagir yaqh silxurlar tigtinc[i dovr siixurlan tizerinde yatrr,
neticede stratiqrafiq ardrcrlhq pozulur. Qrnhna intensiv qalxma
ve eyilrne zonalartnt bir-birinden ayrrrr, geoloji ve geomorfoloji strukturlann serhedlerini mlieyyen edir.
Yeni tektonik nezeriyyeye esaslanaraq Samur darinlik
qrnlmasrndan canub gerqde Yan silsile strukturlannrn Eimala
a$masrnrn Orta Xazer blokunr-rn canuba hareketi ile bafih olmasr haqqrnda fikirler sdylanilir. Bu proses Siyezen qrrrlmasr
boyu Siyszen monoklinahna sdykenan Tengi-Begbannaq
antiklinoriulnuna da aiddir.
Qeyd etmak lazrmdrr ki, lokal vo ya regional miqyash
geotektonik elementler ve onlara uylun olan morfostrukturlar
onlann emale gelmesinde hansr proseslerin helledici rol
oynamaslndan asrh olrnayaraq morfoloji xtisusiyyetlarini ve
litoloji terkibini deyigrnirler.
Quba erazisinin bciytik hissesini taqkil edan Bciytik
Qafqaz rntirekkeb da[ sisterni olub geoloji qurulugu relyefda oz
eksini taprnrgdrr. Onun qanadlannda ve g6kek yerlerinde cavan
ve bezen miiasir eyilmaler yerlagir. $irnal terefde bu ctir eyihne
zonasr Qusar- Davegi eyilmesidir. O, 6n Qafqaz eyilme sisterninin bir qeder cenuba rneyl etrnig $orq struktur vahidi olub
kaynozoy erasrnda fonnalagmrgdtr. Bu erada ba$ verrnig
eyilrnenin merkezi hissesinde nlezozoy yaglr Bdytik Qafqaz
meqantiklinoriumu ytikselir. Onun Azerbaycan htidudlan daxilinda gimal hissesinde Qaragaydan Xezar denizine qader
uzanan, yura ve tabaqir yagh stixurlardan tegkil olunlnuq TengiBegbarmaq antiklinoriumu yerlegir. Tengi-Begbannaq anti60
klinoriumunun qarb hissesinin canubunda $ahdaf qdkekliyi,
onun da cenub-gerqinde Xrzr sinklinoriurnu yerlegir. Onlartn
her ikisi tebaEir yagh stixurlardan teqkil olunublar. $ahda!-Xrzr
sinklinoriumu cenubdan Tufan antiklinoriumuna birleqir.
Qusar-Devegi eyilmesinin cenub serhedi qerbde Qazmaqrrz, gerqde ise Siyezen tistegehneleri (qrrrhnalan) ile mehdudlagrr. Ustegehnaler boyunca stixurlar daha qedirn stixurlarla
Orttiltib. Oyihnenin qerb hissasinin esas struktur vahidleri Quba
ve Zeyxur ayihneleri ve onlart ayran Qusar qalxtnastdtr.
Neotektonik harakatlar mtiasir morfostrukturlartn vo morfostrukturlann esas xtisusiyyatlerinin formalagmastnda, hidroqrafik qebekesinin yaranlnaslnda rntihiim rol oynatltgdrr. Neotektonik morhele dedikde geoloji inkigafda orogen marhalenin
tamamlayrcr bir bohnasi kirni son zarnanlar bag vermig gcoloji
prosesler, xtisusila de tektonik harekatler aragdtrlltr.
Qafqazrn neotektonikaslnt oyranan tedqiqatgrlann
aksariyyeti neotektonik tnerholenin baqlangrcrnl Sarmat esrina
(Miosen epoxasrna), bazileri ise oliqosen epoxaslnrn ikinci
yansrna aid edirler.
Boytik Qafqaz neotektonik heraketlerin daha intensiv
olmasr ile Azerbaycan farqlanir. Sartnat asrinin sonlartnda
Boytik Qafqazln ekser hisselarinin rnlitleq htindtirltiyti daniz
seviyvasinden aga[r idi. On ytiksek yerlerinin mtitleq htindtirItiyti 600-800 m-a gatrrdr. Hazrda isa Boytik Qafqazda olan
zirvalerin htindtirltiyti 4000 rn-den ytiksakdir, bu da qalxmantn
intensiv olduIunu 96sterir.
Qalxrna esason pliosen-antropogen ddvrlerinda ba$
vermigdir. Qalxrna ila yanagr denudasion proseslar de baq verrnigdir. Lakin neotektonik proseslarin daha intensiv oltnuqdur.
Pliosen-ddrdtincti ddvr orzinda Boytik Qafqazrn Bazardijzij.
$ahda[, Tufan zirvelarinde teqriben 3600 ln qalxnla ba$
vennigdir. Cenub-$erqi Qafqazda yeni tcktonik harekstlerin
tezahiirtinde en tazadh lneqam Qusar-Davaqi eyihnesinda
olmugdur. Bu arazi oliqosen, miosen, pliosen va dordtincti dcivr
6l
gdktinttil erinden tegkil olunrnu gdur.
Neotektonik hereketlerin xarakterindan asrh olaraq
rnorfoloji xiisusiyyetlerine g6ra bir-birindan ferqlenan Ba$
suayncr ve Yan silsile fonnalagrnrgdrr. Onlann zeiflediyi vaxtlarda denudasion dtizahne sethleri emalo gehniq ve naticede
da[lrq relyefin pilleli qurulugu yaranmrgdrr. Qusar rnaili
dtizenliyi neotektonik merhelenin birinci yarrsurda eyihnaye,
ikinci marhalasinda ise qalxrnaya rreluz qalmrgdrr. Mtiasir
rnarhalada regionun antiklinal zonalann va arrtiklinoriurnlarda
qalxrna, sinklinal zonalarda g6kme proscsi davam cdir. Mtiasir
tektonik hareketlerin sUrati Bdytk Qafqaz mcqantiklinoriumunun cenub-gerq davarnrnda, Xezer danizinin qerb salril
zonasrnda bir ilde 7-3 mm, orta dafilrq hissede 5-6 mm/il
ytiksekda[- hqda 8-14 mnt/il arastnda deyiEilir. Tedqiqatqrlaun
fikrince, mtiasir tektonik heraketlar zaman etiban ila
istiqarnetlerini deyigirler. Yuxanda gcistarilen reqamlardan
gortintir ki, rntiasir tektonik hareketlerin istiqan.rati ve stirati
insan terofinden hiss edilmez derecede kigikdir. Lakin, ilk
baxrqdan zeif gdriinen bu hereketleri geoloj i zarnan baxunrndan
tehlil etdikde onlann boytikltiyti tize grxrr. Bele ki. stireti ilda I
rrulr olan qalxma neticasinde pliosen-antropogell zarnant
htindtirliiyti 3000-3500 m olan dafi sistemi yarana bilerdi.
Lakin ekzogen mangeli proseslarin faaliyyetini de nezarden
qaQrnnaq ohnaz. Meselen, Boytik Qafqazrn ytiksekdaglrq
lrissesinde denudasiyanrn stireti ilde 4-5 mm-dir. Bu o demekdir ki, hernin erazilerde dallar oz mcivcud ytiksekliklerini
saxlamaq tigtin ilde 4-5 mm qalxrnalrdrrlar.
2.5. iqlim saciyyasi
Rayonun arazisi deniz seviyyasinden 200-4500 nl
htindtirli.ikde yerlsqdiyindan iqlirn gostaricilcri qcyri-baraber
paylanrr (qokil 2.3 ).
62
- \ Havmntrlhiffi&ru'C
/1al\rtur.illPffiE
\??vao,'mmrnrus.mm
,.l@kdffi.m
-
Hrmrn Ms d[ hEil@,
t
Yr6triltnn @ 4la dd.r, ffi
a,
-.A|'D.drjud!
+, tr'l@#G
YA&MrL^ff ffiTA lulx uloDffi,m
AWt&WreHr^rro\E
Ltl.*
Tffi *-r*
ffiSE
*-*
ffi
!
m-'m
rm-rm
I',*
ITAVNil IEtIPEilffiU. 'C
ar^ rwBF^t!*_ r
?.l3
dffim
-23 niErq
MXlu XULg{.€R1fl lsr lOAM6TL6el
fr6rmtREmNwr*6
M.
lFvtu
.hq
hq
$akil 2.3. Bdytik Qafqazrn qirnal-qerq yarnacrnrn
iqlirn gdstaricileri
illik rniqdarr l2O-148 khal/snt2, raillik miqda n 20-46 kkal/.sttt2 arasrnda dayigir.
Urnurni radiasryanrn
diasiya balansrnrn
Rayonun orazisinde havanrn orta illik tcnrpcraturu 0l0oC, yanvar ayrnln orta temperaturu -2-l4uc, iyul ayrnrn orta
temperaturu 5-23"C arasrnda teraddtid edir. ilin isti foslinde hava temperaturunun mtitleq maksiltrurru 30-40"C-dak ytiksalir.
Hava temperatlrrunun mi.itloq rninimurnn ilin -30"C-den agalr
diiEtir. 5'C-den ytiksek hava temperaturlarrntn illik cemi 3003600'C, l0'C-den ytiksek tcmperaturlann illik carni ise 2003200"C taqkil edir. Birinci payv $axtastnln orta tarixi
daleteyinde noyabr ayrnrn birinci dekadasrna, axffrncr yaz
gaxtasrnrn orta tarixi isa aprelin ikinci dckadaslna dtigtir.
Havanrn orta illik nisbi rtitubati 75-80Yo tagkil eclir. Yafrntrlarrn illik miqdarr 500-1500 mm arasrnda deyir;ir. Yafrntrlartn esas hissesi yaz ye payz aylarmda dtiqlir. Mtimktin
buxarlanmanrn illik qiyrneti 300-700 rzr tegkil edir.
Ag yelli gtinlerin sayr 5, qar drttiklii gtinlerin sayr 50-160,
dolu diigen giinlarin sayr ise l-5 teqkil edir. Aga[rdakr cedvelda
aylar tzre Quba rayonunun iqlirn gostericileri verilir.
63
Cadval2.2
Quba rayonunun osas iqlirn gdstericileri
Gostelicilcr
I
II
III
IV
Ccm radiasiy a, kkal/snt'
4,3
51
8,9
I t.8
Radiasiya balansrnrn
rniqdarr, kkal/sm)
Havanrn orta
13,2
VI
VII
VIII
r5,6
15,9
14,2
XI
XII
II
'7,2
4,9
3,8
116
')<
0,9
0,3
44,9
6,0
10,6
5,0
0,8
9,6
2
-8
-21
-24
-28
-0,6
o't
3,7
57
6,1
1.3
7,7
6,2
4,9
- 1,8
- 1,0
))
8,6
14,6
18,6
2l ,4
20,7
r
-t8
-8
-l
2
7
6
oC
ternperaturrr,
Hava tcurperaturunun
x
IX
l l,0
-28
oC
rntitlaq minimurrru,
Hava ternperaturunun
oC
rntitleq maksimumu,
Havanrn orla nisbi
riitr.rbsti, %
Ya$rntr Iarrrr rniqdalr,
24
25
30
JJ
35
39
40
39
31
33
28
29
40
82
84
8l
74
74
10
69
7l
80
84
86
82
18
29
3l
38
43
5l
63
)t
42
80
65
57
35
57t
Z3
2l
34
60
74
99
122
r08
66
38
29
26
700
1,1
1,7
I,8
1,9
2,0
2.1
2,t
2,\
1,9
t,8
1,7
t,7
1,9
2
l0
5t
nltll
Miimktin buxarlanrna,
nt
t?l
Ktileyin orta stircti.
/,?./.s
Qar 6rtiiklti gtinlcrir-r sayr
r6
14
9
64
Ktileyin orta illik siireti 1,9 m/s-dir. Orazide qerb ve garq
ktilekleri hakimdir. Giiclti ktilekli (15 m/s-den gox) gtinlerin
illik sayr 6 gtinden gox olmur.
ts
i
$imal
ttitt
?8
Q+rb
$erq
Canub
$akil 2.4. Quba rneteoroloji mtigahida menteqosrnrn
melumatlartna gore tertib edilmiE ktilek gtilti
Rayonun iqlirn diaqramtndan gortintir ki, ternperaturun
illik gediginde bir maksirnum (iyul ayrnda) ve bir minirnum
(yanvarda) rntigahide edilir. Yalrntrlann esas hissesi yaz ve
payv aylannda dtigtir (qekil 2.5).
65
*
80
C'
80
E
20
I
70
h
a
F
\
E
F
60
50
\
10
E
10
\
IYlgrh
0 --+- Yropcnnrr
2n
0
I
5
s
a
7
t1
0
s
t0
0
$akil 2.5. Quba rayonunun iqlirn diaqrarnr
Temperaturun goxillik gediginde azalma tendensiyasr
mtiqahide edilir (gekil 2.6 ). Yafirntrlarda ise bir qeder artma
nezere garprr.
$ox illik yafrntt va ternperatur paylanmasr
+
.
F
6!
v
=
a
t€mpe.tur
-<'
+
o"o149}l 9!ql3L-fl,
=
0.147
lll.r
$akil2.6. Quba rayonunda orta illik hava tenrper.ftum va
ahnosfer yafirntrlarrn rn gox
66
iII
ik tereddtid lcri
Quba rayonu erazisinde ya!rntrlan buttin fasillarde
berabar paylanan rntilayiln-isti, qrEr quraq keqen soyuq ve da[
tundra iqlirn tipleri var (gekil 2.7).
Ya{rntian biittin fasillarda barabar paylanan miilaltilniqlim
tipi.2O0-1300nt ytiksekliklerda yerlaqan sahalari ehaisti
ta edir. Riitubetlenme emsalt 50-100% -dir. Bu iqlirn yurnqaq
qr$l ve rniilayirn isti yayt ile segilir. l0oc-den arttq tetnperaturlar cerni 2500-38000C arastndadtr.
QtSt quraq kegan soyuq iqlim tipi. Bu iqlirn tipi Bciytik
Qafqaz silsilesinin gimal 1000-2000m yirksaklikde yerleqen gox
genig hissesini ehate edir. Mtilayim ve kifayat dareceda rlitubatlenrnesi ile seciyyelenir. Yalrnttlartn illik rniqdart tntiurktin
buxarlanmanrn 75-100%-ni tegkil edir, *100C-den yuxart tetnperaturlar cemi 400-30000C arastndadtr. QrE aylan o qeder de
gaxtah olmur.
Da! tundra iqlim tipi.3000 rn-den artrq olan ytiksek da[lrq tigtin seciyyevidir. ifrat rtitttbetlenttrasi ( I 50-200%) ve bi-ittin fesillorin ioyuq kegrnesi ila ferqlanir. 10oC-den yuxarr
temperaturlar cemi 400-00C arastndadtr.
f!l
cqbn
}frEmMs
TT
8ffi1.:xffiffiYxs"t**:r*;ry'"^'*
W
m
eiaw
qolmHryc@
Nohro*
$ekil2.7. Boytik Qafqazrn gimal-Eerq yarnacrnrn iqlirn tipleri
67
2.6. Hidrolojr xtisusiyyatlar
2.6.1. Qaylar
Boytk Qafqazrn girnal-gerq yamacrndan axan
gaylann (Samur gayrndan bagqa) sutoplayrcr
btittin
hcivzesi
btitdvltkde Azerbaycan Respublikasr erazisinde yerlegir. Bu
gaylardan yalmz Samur, Qusargay va Qudyalgayrn uzunlufiu
100 km-den artrqdrr. Qalan gaylarrn uzunlufiu 100 krn-den,
bezilorininki ise 50 krn-den azdtr. Bununla elaqedar onlar birbirindan qidalanrna geraitine, illik axrm hecrnine, su rejinrina
gdre xeyli ferqlenir. Qaylarrn sululufiundan asrh olaraq onlann
teserrtifat eherniyyeti ferqlidir. Lakin kigik gaylar da onlarrn
aga[r axrnrnda arid iqlirn geraitinde yerlegan ya$ayr$ lnenteqeleri tigtin bdyi.ik ehemiyyet kesb edir. Qusargay, Qurugay,
Qudyalgay, Qaragay, AEqay, Caqacuqgay, Velvelagay, $abrangay, Devegigay, Gilgilgay, Atagay gimal-gerq yamacln esas
gaylarrdrr.
Hidroqrafi k gebeke ar azi tzre qeyri -beraber pay I anm r Ed r.
Burada ytiksaklik artdrqca, gay qebekasinin srxltfir da artrr. Bu
artrm ancaq 2500 m ytiksakliye qedar davam edir. Nisbeten
htindtir orazilerda gay gebakesinin srxhfir azahr.
1000 rn-den aqa[rda yafirntrlann rniqdan azalr ve bu
erazide gay sularr intensiv olaraq alltivial gatirmelera stiztiltr.
Bu sular rnaili dtizenliyi kegib ovahla grxan yerlerda yenidan
bulaqlar qeklindesethe grxrrlar.
Geoloji geraitden asrh olaraq gay deralarinin fonnasr
olduqca mtixtelifdir. Daralerinin dib eni 3-5 m-don 1000 m-e
qedardir. Qay boyu dereler gah daralrr, gah da geniglenir.
Qaylarrn rnenbeyindan 1000-1200 rn-e qader olan hissede
derelerin ekseriyyati V-qekillidir. Qaylar Yan silsihni kegerkan
dereler daraltr ve bu deralorin eni bir nega metr olur. Bela derelara misal kimi Lsze (Qusargay), Qrnz (Qudyalgay), Buduq
(Qaragay) vs Tengialtr (Velvelagay) darelerini gcisterrnak olar.
Bu derelerin yamaclarrnrn dikliyi 50-700, derinliyi 1000 rn-e
r
68
gatrr. Yan silsilenin cenub etaklerina qedar olan erazide gaylarrn derelari geniqlenir, yegikvari Eekil alrr va terassalar aydrn
srgilir.
1000-1200 m-dan (bezan 600) -27 m-a qeder olan orazida
gay dereleri geniglenir. Samur-Davegi ovalr[rna kegdikce darelarin yamaclannrn htndiirliiyti algalrr ve ovalr[rn sethi ile
beraberlegir.
Orazi gaylannrn uzununa rneyilliyi 8.3 -42.2 %o araSrnda
deyigir.
Qaylar dafhq zonadan grxandan sonra, ayn-ayn qollara
ayriaraq burada gox genig getirma konusu emela getirirler
(Qusarqay, Qudyalqay, Qaragay ve Valvelegay).
Orazinin gay gebakesi ve hidroloji mtigahide menteqelerinin sxemi gekil 2.8-de gdsterilmigdir.
$akil2.8. Boytik Qafqazrn gimal-gerq yamacr gaylan tizerinde
hidroloji mtigahide menteqelsrinin xarito-sxemi
69
BoyUk Qafqazrn Eirnal-gerq yamaclnln esas gaylarlntn
hidroqrafik ve hidroloji xtsusiyyetlari aqaftda verihniEdir:
Qusarqay. Bazardld,zu. dafirnda 3780 rn ytikseklikdan 6z
manbeyini gdtiirtir, Qusar, Quba ve Xudatrn arazisindan axaraq
birbaga Xezer denizine toktiltir (-27 n). Qayrn uzunlufiu 113
km, hdvzesinin sahesi 694 krn'-dir. Qusarqaytn 9 esas qolu var.
Onlardan 5 sa[,4 ise sol qoludur. Hdvzesinin orta eni 6,1 km,
o/ro'dit.
orta yiiksekliyi 1472 m, gayrn orta mcyilliyi 33,7
Qay gebekesi Qusargayrn hdvzesinin dafihq hissesinde
gox yax$l inkigaf etrnigdir. Burada gaym daresi dar ve derin
olmaqla, eni 10-30 m-dan 50-80 rn-e qederdir. Qayrn lrocrasr
eyintilidir vo qollara ayrrlrr. Yatrq ve $ahnabad qaylan
qartgandan sonra gayrn deresi qutuvari gekil alrr ve deranin
dibinin eni 300-400 m-dir.
Derelarin yamaclart yarfianlarla parqalanmtqdrr' dibi isa
qaya paryalart vo iri gay daglarla doludr"rr. Leze kendinden
aga[r, 4 krn mesafeda gay yeniden dar dera ile axlr ve
yamaclart iri qayahqlardan ibaretdir. Dere dibinin eni l0-15 tn
qeder daraltr. Qay Laza deresinden gtxandan sonra dere
geniqlenir (20-50m), yamaclan terraslagtr. Qayrn mansebine
yaxln dere formasrnrn geklini itirir. Burada gayln lnecrasr 2-5
qola aynlrr ve dayantqstz xarakter altr. Ytiksek sttlar kcasn
vaxt gayln rlecrasl deforrnasiyaya ulrayrr.
Qusargay su rejirnine gore yaz-yay gursulululuna rnalik
gaydrr. Qidalanmasrnda buzlaq vo qar sulart tisttinltik teqkil
edir va illik axtrn hecminin 60o/o-r'ti, yeraltr sular 33%-ni, yafitq
sulan iseTo/o-ni tegkil edir.
Qusargayda gursululu[un baqlanlnaslnln orta tarixi 5
aprel, qurtannast ise 25 avqustdur. Gursululu[un orta goxillik
davamiyyeti 142 gtindtir. Qayda su rejirni xiisusiyyetleri Qr:zun
kondi yanrnda olan menteqenin melumatlarr esasrnda tahlil
edilrnigdir. Orta goxillik su serfi 4,7 tt'f lsan, illik variasiya emsah 0,21 ohnugdur.
l0
On bdytik su serfi mtigahida illlerinde 14 may 1973-ctt
ilde rntigahide edilib va 67,6 rn3/s olmugdur. On kigik su serfi
ise l9-20 fevral 1934-cti ilde 0,45 rn3/s ohnugdur. Qayda asrlr
getirmeler serfinin qiymeti 6,0 kq/s , bulanrqhq 2000 q/m3-den
boyiikdiir. Qayrn hidroenergetika potensiah bdyiikdiir. Qayda
Qusar, Xuray, Anrx ve Quzun Su Elektrik Stansiyalarr faaliyyat
gcistennigdir. Qayrn suyundan Anrx kendinden menseba kirni
olan arazilerde suvarmada genig istifade edilir.
Quruqay. Bdyiik Qafqazrn canub yamacrndan axan
bulaqlarrn birleqmesindsn yaranan Qurugay, Quba vo
Xagmazn orazisinden axrr. Qayrn uzunlulu 77 km, hcivzesinin
sahesi 220km2-dir. iki asas qolu $orsu ve Algadere vardrr.
Qayrn orta eni 3 krn-e yaxrndrr, hdvzesinin orta ytiksekliyi 942 m-dir, hcivzesinin 83 krn2 sahesi rneqedir. Qayrn orta meyilliyi 33,5%or,gay gabekesinin srxhlr ise 0,44 krn/km2dir.
Yuxan hissede gayrn deresi dar ve yamaclart stldtrtmlrdrr. Subasarrn eni burada 2-3 rn-den 10-20 m arastnda
taroddtid edir. Qayrn orta axrmr Qusar rnaili dtizenliyindan
kegir. Adeten Xugbala kendinden agafir sahade mecra alltvial
goktinttilerde tarnamile itir. Qayrn agalr axrnrnda qrunt
sularrnrn tize grxmasr ile alaqedar olaraq burada Mezarqay (bu
gay Qurugayrn davamrdrr) emele gelir ve bu gay Qudyalgayrn
sol qollarrnrn suyu ile qidalanrr. Qurugay Qirnli kandinden 2
km gerqda Xezera tdktiltir.
Qurugay daqqrn rejirnli gay tipina aiddir. Dagqrnlann
davamiyyeti 3-9 gtin olur. Ancaq l93l-ci ilde l8 gtin davam
ehnigdir. Qurugayrn rejirn xtisusiyyetlari Susay kendi yanrndakr hidrometrik menteqenin melumatlanna esasen tehlil edilir.
Orta goxillik su serfi 0,73 m3ls, an boytik su serfi 30 rnay
1972-ci ilda 69,8 m3/s, on kigik su serfi ise l4 fevral ve 10 mart
1967-ci ilda 0,10 m3/s olmuqdur. Asrlr getinnelarin orta
goxillik serfi 0,58 kq/s, illik axrmrn rniqdan ise l8 min tondur.
71
Orta bulanrqhq 2 sentyabr 1975-ci ilde 2300 q/m3 olmuqdur.
Minerallagrna yuxan hissede 300 rnq/I, aga[r axrn lrissesinde
ise 400 rnq/l-den goxdur.
Qayrn suyundan suvartnada istifade edilir.
Qudyalgay. Tufandafirndan I km canubda 3000 rl
ytikseklikden baglayan Qudyalgayrn uzunlu[u 108 ktn,
hdvzosinin sahesi 799 km'-dir. Qudyalgayrn 3 sa[, 4 sol qolu
vardrr. Xezare Nizovaya kandi yanrnda tdktiltir.
Qayrn orta eni 7,4 km, hdvzesinin orta htindtirltiyti 1820
rn-dir. Suayncrnda en ytiksek zirve Tufan ( 4250 rn ) ve
Qrzrlqayadr (3739 rn ). Hovzesinde 99 ktn2 tnege orltiyti var.
Qayrn orta meylliyi 28%o-dir. Qay gebekesinin srxlrfir isa 0,62
knr/km'z-dir. Qudyalgay yaz-yay gr-rrsr-rluluq rejirn fazah gaydrr.
B6ytik Qafqazrn girnal-garq yatnactnda en boytrk illik axrm
hecrnine malikdir. Uzerindeki 5 hidrornetrik menteqenin melumatlarrna esasen hidroloji rejirn xiisusiyyetleri rniieyyen
edilmigdir.
Qudyalgayda 2 qeza maksimumu 2l iyun 1963-cti il
Xrnahq (178 m3/s) ve l5 iyul 198S-ci ilde Ktipgal rnentaqesinda (232 m3/s ) qeyde altnmrEdtr.
Xrnahq kendinden agalr gay genig gokekliya dtigtir, burada gay deresinin eni 150-500 m-e gattr, derenin yatnaclart
terraslanmrgdtr. Xrnahq-Qrnz kandlori arasl arazida gayrn
deresi yeniden daralr, derenin dibinin eni l0-30 m-e gattr.
Qrrrz kendinden agalr gayrn deresi yeniden geniglenir ve Ktipgal kendi yaxrnhlrnda qutuvari gekle diigtir. Burada deronin eni
150-200 m, yamaclarrn hiindtirltiyti 60-150 rn-e gatrr. Quba Eeherinden agafir gay derosi tedrican oz gaklini itirir, gayrn mecrasr iki qola ayrrlrr (sa[ Qudyalgay va sol Qunrlgay). Qayrn
rnensebi bataqhqlagrb, bu da yeraltr sulartn tize qalxmasr naticesinde bag vennigdir.
Qayrn rnanbeyinden baglarnrg Ktipgal kandine qeder nrecrasr eyintilidir, mecranrn dibi iri goktinttiler ile drttiltib. Bazi
72
yerlerde qayalara da rast gelinir. Macrauttr eni su qltllgl
dovrtinde 2-5 m ile l0-15 m arastnda dayigir, en derin yeri 0,20,4 m ile 0,6-0,7 rn ( dar derelerde 1.0-1,5 tn ) arastnda
deyiqkendir, axurlln si.ireti 0,8-1,6 rn/s-dir'. Ktipgal kendindan
rnensebine qeder olan erazida gay mecrasl gox qollara ayrrltr.
Qay mensebinde gox da bdytik olmayan delta var.
Qudyalgaytn axtmtndan Samur-Abqeron kanalrnrn qidalanmasrnda su gdttirtilUr. Qubada gticti ll25 kvt olan sLl
elektrik stansiyast faaliyyet gostenniEdir. Qayrn axllnlnl
mtivstimti ternizlemek tigtin ilzarinde su anbart da tikilmigdir.
Su anbannrn timumi hecrni 57 mln.m3, faydah hecrni 47,0
rrln.m3, bandinin htindtirlt'ryii 78,0 m-dir. 13590 ha torpaq
sahesini suvarmafia imkan verir.
Agsay.Yanrnyaylaq dafirndan l7U0 rn yiikseklikdan bir
nege bulagln qovu$masmdan yaranan Agqay birbaga Xezera tciktiltir. Uzunlu[u 68 krn, hovzesinin sahesi 239 kn2,lrovzesirtilt
orta eni 3,5 km, orta ytiksekliyi 716 rn-dir. H6vzesinde 52 krn'
meqe sahasi vardrr. Qayrn orta meylliyi26,6%o.gay Eebekasinin
srxhlr ise 0,53hn/ km'2 -dir. A[gayrn 8 krn uzunlu[u ve
hovzesinin sahesi l9 krn2 olan bir esas qolu Qurugaydrr.
Dagqrn rejimli Algayrn asas qida rnanbeyi ya[rg sularrdrr.
Gursululuq dovrii mart aylndan baglayrr ve tez qurtarlr.
Afigayda dagqrnlar 3-6 gtin davarn edir.Yaz gursululu[u
zaffrarrt dUgen yafirg axrrnr giiclendirir va rnaksitnum 13 gtin
davam edir. On kigik su serfi 1975-ci llde 29 avqustdarl I
sentyabra qeder davam etrnig ve 0,004 rr3A oltnugdur. On
boytik su sarfi 3 iyun 1974-cn ilda 54,8 m3/s olmugdur. Asrh
getirrnelerin orta goxillik serfi 0,64 kq/s, niqdarr l9 min ton,
orta bulantqhq 2200 q/m3 ve en bdytik 72000 q/m' 25 aprel
1976-cr ilde qeyde altnmtgdtr.
Menbeyinden baglayaraq Agafr-Ttilekaran kendine qoder
gayrn deresi V gekillidir. Bu sahede gay derasinin dib eni 5-10
m ile 30-50 m arastnda deyiEir. Btittin gayrn deresinin dibi
73
rntixtalif diarnetrli goktintiiler ile ortiiltib (30-50 srn). Urnu..rniyyetle, Agagr-Tiilekeran kendinden aEa!r, dere geniqlenir ve
qutuvari gekil alrr, derenin bu gekli Arnsar kendine qeder davam edir. Dere dibinin eni 70-100 r'n-den 250-300 m-e qeder
geniqlanir. Qaya Qurugay adlanan qolu toktilanden sonra gayrn
deresi geniqlenir ve 400-500 m-e gatrr. Quba-Rostov avtomobil
yolundan aga[r gay rnaili dtizenliya daxil olaraq yarlan
geklinda axrr. Derenin bir hissesini teEkil cden subasar, ancaq
Agafir-Ti.ilekeran kendinden sonra nezera garplr. Qay aga[r
axdrqca subasann eni 30-40 rn-den 200-250 rn-e qeder arttr.
Xagmaz-Bakr avtomobil yolundan aga[r gay bir macra ile axrr,
buradan agafir qalan hisseda gay 2-5 qola aynlrr. Mecrantn eni
2 rn ila 8 arasrnda deyigkendir, lakin mensebe yaxrn saheda gay
yarlan gaklindedir, mecranln eni l0-15 m-e gatrr. Mecranrn
darinliyi 0,10-0,40 m-dan gox deyil, axrmrn stirati 1,5 m/s-den
artrq deyil. Quba-Rostov yolundan aEagr erazide gayrn suyu
suvanra tigtin istifado olunur, buna gore da ilin gox vaxtt gaytn
mocrasrnda su olmur.
Qayrn suyu tamamile suvarmaya sarf olunur, odur ki,
agafr axrmrnda gayda su olmur.
Qaraqay. Baglanfrcrnr Ba9 Qafqaz silsilesinin gimal-gerq
yamacrndan 2900 rn ytikseklikden g6ttirerr Qaragay Quba ve
XaEmaz rayonlan erazisinden axaraq bir nege qola ayrtltr ve
Xezx denizine tdkiiltir. Qayrn uzunlulu 93 krn, lrdvzesinin
sahasi 417 km, orta eni 4,5 km, orta htindirrlliyti 1488 rn-dir.
Qaragayrn hovzesinde 28 km'? rnege orttiyi.i ve 3 esas qolu
vardrr. Qayrn orta rneyilliyi 32,1o/oo, Qa! gebekasinin srxhlr 0,71
knt/km2-dir. Qidalarunastnda qar sulart 40Yo, qrunt sularl 3040oh,yagq sularr ise 20-30% tegkil edir.
74
q.,:
$akil 2.9. Qaragayrn gortintiEti
Qaragay gursulu rejirnli gaydrr, orta goxillik davarniyyati
140 gtine qederdir. Qrg qrtsulu rciinr fazasr davamiyyetli olub,
noyabrdan fevral ayrnadek davatt.l edir. Gursululuq mart-aprel
aylarrndan baglaytr ve iyul, bozi illorde avqust ayrnadek davam
edir.
75
Q, m'/s
rE,00
r5,00
14,00
r2,00
10.00
8.00
6,00
4,00
1,00
0.fit
0
so
100
150
200
250
300
'
G(inler
350
$akil 2.10. Qaragayrn (Rtik menteqesi) hidroqrafi (1971-ci il)
Qaragayda Rtik kendi yaxrnhlrnda hidrometrik nrenteqe
fealiyyet gosterir. Orta goxillik su serfi 2,92 m3/s -dir.
Maksimal su sarfi rntigahida illorinde 38,4 m3/s 29 iyul1982-ci
ilde qeyde alrnmrgdrr, en kigik su serfi 0,27 m3/s 3ldekabr
1968-ci ilde mtigahide edihnigdir. Asrh gatirmelerin orta goxillik serfi 2,2kqls, axunrn rniqdan 6l min tondur. Orta goxillik
bulanrqlrq 2600 qlm3 vo onun rnaksirnal qiyrneti (27000 q/rn3)
24 aprel l9l7 -ci ilde mtigahide edilmigdir.
Qay 6z rnenbeyinden baglayaraq Buduq kendine qeder
olan erazide yax$r iglenmig V- gekilli dere ile axrr. Burada
deranin dibinin eni 30-50 m-dir.
Buduq kondinden agafir gay me$e zonasrna daxil olur ve
burada V gekilli genig dere ile axrr. Sonra Ahg kendi yaxlnhfirnda dere geniglenir va qutuvari gekil alrr. Qay agafir getdikca
onun yamaclan algalrr va aga$r axrmda gayrn yata[rndan uzaqlaqrrlar. Ntgedi kendinden yuxarl hissede gay yar$anda axrr.
Yar[anrn eni 30 m-den 80 m-a qeder deyigir. Bakr-Xagmaz
76
yolundan agalr yarlan kanal qaklina dtigtir ve onun eni 7-17 mden gox olmur.
Qayrn subasan btittin gay boyu miigahide olunur. Subasann iistti fealiyyetde olan va quru mecralarla qrnrnlanmrgdrr.
Qayrn mecrasl btittin axrn boyu eyintilidir va qollara ayrrlmrqdrr.
Qay suyundan suvarmada istifada olunur, bezi qollarr suyunu rnonseba gatdrrrnrr. Ahc ve Ntigedi kendlerinde gay fizerinde 750 kvt gtici.inda su elektrik stansiyalan fealiyyet
gdstermigdir.
Qaqacuqqay. Menbeyi Puh-rtda[rn (2254 m) atayinde
1780 rn yiiksaklikdedir. Qaqacuqgayrn uzunlu[u 65 knr, h6vzesinin sahesi 288 km2, orta eni 4,4 km, orta ytiksekliyiT2l mdir. Qayrn 5 esas qolu vardrr. Qayrn orta n-reyilliyi 29,4%o, gtry
gebekesinin srxhIr 0,62 krn/kmr-d ir.
Qaqacuqgay dagqrn rejilnli gaydrr. Mart-iyun aylannda
gi.iclti ya[rglar neticasinde dagqrnlar fonnalaEr, iyul-fcvral
aylan arastnda qrtsulu rejirn fazast yaranlr. Rustov kandi
yaxrnhlrndakr mentaqeya esason gayda orta goxillik su serfi
0,79 rn3/s-dir. Qaza yalrg daqqmr 6 may 1963-cti ilde qeyde
alrnrb, rnaksirnal su sarfi isa 17 sentyabr l97l-ci ilda 0,002
m3/s olmugdur. Dagqrnlann maksirnal davarniyyeti 5-9 gtin, an
btiytik davamiyyet 1975-ci ilde 23 g[n olmugdur. Qeza daq-
qrnlan 6 may 1963-cti ilda ve l8 avqusr 1978-ci ilda mtigahida
edilib. Qayda asrh getirmalarin orta goxillik serfi 2,1 kq/s qederdir. Orta goxillik bulanrqhq 2100 q/m3, en boytik ise 25 iyun
1988-ci ilda 26000 q/rn3 qeyde ahnmrgdrr.
Ytiksek dalhq hissade gayrn deresi V qekilli olub aEafir
geldikce dar dera ve kanyon gekline dtigtir. Darelorin dibinin
eni 5-10 m-den 30 m-e qeder dayigir. Yarnaclann hiindtirltiyti
100-200 m-dir. Mege zonasrndan sonra dareler qutuvar.i qakil
alaraq bu gekli Quba-Davegi avtornobil yoluna qeder saxlayrr.
Biittin bu arazi boyu gayrn derasi ya daralrr, ya da geniglanir.
77
Burada derenin eni 50-100 rn ile 200-300 m arastnda deyigir'
Yuxanda gdsterilen yoldan aqafr Qayln deresi getdikce
geniglenir, onun yamaclarr tedricen algalrb itir, gayln ozti isa
alltivial gdktinttilere girerek ozttne yarfan agtr. Bu gekilde qay
xezer denizine toktiltir. Qaytn suyundan ssasen suvarmada
istifada olunur.
Valvalaqay rrenbeyi esas Qay kirni qebul edilen Babaqay
ve Cirnigaylarrn qovugdufiu yerden Babadafdan 2920 rn
ytikseklikden baElayrr. Qonaqkend, Quba, $abran ve Xaqmaz
erazisinden axrr. Qaytn uzunlu[u 98 km, liovzasinin sahesi 628
km2, orta eni 6,4 km, orta htindtirltiyti 1495 m-dir. Qayrn BakrXagrnaz derniryolundan aqa[r gaydan aynlan iki qolu serbest
olaraq Xezere toktrltirler. Qay yaz gursulu ve payz daqqlnh
rejima rnalikdir. Nohurdtizti monteqesinda gursululufiun
baglanrnasrnln orta goxillik tarixi 20 tnart. qurtalna tarixi l6
avqustdur. Gursululufun davat1liyyatinin orta goxillik qiyrnati
149 gtindtir. Tengealtr mantaqasinde ise gursululufun
baElanrna tarixi l0 rnart. qurtanna tarixi 26 iytrl. davanriyyati
ise 138 gtindtir. Velvelagayln orta goxillik su sarfi NohLrrdtizir
menteqasinda 2,88 tn3/s, Tengoaltl lrentoqesinda ise 4,45 u3/sdir. an boytik stt serfi Derkgayda 27 aptcl 1967-ci llda 24,2
rn'/s, Nohur dtiz[inde 23 aprel1966-cr ilde 80,4 tn'/s ve Tangealtrda ise 5 rnay 1963- cti ilde 256 rnr/s olmuqdur. On kigik serf
1967-ci ilin yanvartndatl 5 fevrala qadar 0,18 In'/s qeyda
alrnmtgdtr. Qayda payz dagqrnlarr da rntigahida edilir, qeza
dagqrnlarr 26 sentyabr 1980-ci ilda, l3 oktyabr 1979-cv .3-6
iyul 1997-ci ilda rntigahide edihnigdir.
Qayrn yuxarl dafihq hissesi Cimigaya qedar dcre ve
yarfanlarla pargalanmtgdrr. Babadafrn ycrleqdiyi erazi, grlpaq
qayahqlar va ugqunlarla ahate olttnrnugdur.
Qayrn yllxarl hissesinda yerleqen bazi qollarda stirtigmolar noticosinde goller emele gelib (QoEa nohur, Noltur va
Qasun nohur). Afurca kandindan 0,5 krn aqa[r gayrn darasi
l8
daralr ve burada dar, yamaclan qayalrq olan Tengealtr deresi
baglayrr. Derenin dibinin eni l0-30 rn-dir. Qay dereden sonra
gox pargalanml$ orta da[lrq eraziya grxrr, bundan sonra isa
dafieteyi ve rnaili dtizenlikdan kegir. Bakr-Xagrnaz yolundan
agafr ise Samur-Devegi ovall!rndan axrr.
Qayrn derasi gayrn baqlanIrcrndan Cirnigay tcjktilane
qeder V gakilli ve qutuvari gaklindadir. Daronin eni burada l530 rn-den 250-300 m-e qederdir. Yamaclann htindUrltiyti 400700 m, yarganlarl4 quru derelerle pargalanmrEdrr. yepfi
kendina qeder va ondan agafirdakr erazida nezere terraslar
garprr ki, bunlann htindtirltiyii 2-3 nt, cni 80- 100 rn-den 700800 rn-a qederdir. Dere bu arazida geniqlenir, qutuvari qakil alrr
ve SAK-a qeder davarn edir.
SAK-dan agafir gay yarpan gekli alrr, lakin rnansabino I
krn qahnrg gay aydrn olmayan bir gakilde sahil boyu axrr, btittin
gay boyu subasar rniigahida olunur. Qayrn llecrasr burada azrr,
bir nege qola aynlrr va subasar tarnamila suyun altrnda qalmrr.
Qayrn rnecrasl baghca olaraq eyintilidir, Tengealtr dar dorcden
sonra gay 10-12 qola aynlrr. Dar yerlerda gayrn eni 5-10 m. darinlik isa 0,2 m-dan 1,0 rn-a qederdir. Qayrn suyundan suvarmada, Sarnur-Abgeron kanahnrn qidalanrnasrnda istifado edilir.
Qayda gticti 230 kvt olan Valvele su elektrik stansiyasr
fealiyyet gdstenni gdir.
$abranqay Yan silsilenin Klit dafirnrn $erq yamacrndan
axar-r bulaqlann qovuqmasrndan yaranrr. Br"rlaqlann biri asas
manbe qebul edilir ve 1680 rn ytikseklikdedir.
$abrangayrn uzunlufiu 53 krn, hdvzasinin sahesi 203 krn,dir. Qayrn hdvzesinin orta eni 3,6 krn, orta yiiksakliyi ise 535
rn-dir. Qay gebakesinin srxhlr ise 0,57 krn/krn2-dir.
$abrangay dagqrn rejirnli Eaydrr. Qayrn orta goxillik su
sarfi 0,36 m3/s-dir. On bdytik su sorfi bu illerda 49,1 r-rf ls 27
aprel 1967-ci ilda qeyda ahnmtgdrr. Bu gayda tcz-tcz qaza
yagrq daqqrnlan bag verir. 1972-ci ilde rni.igahids edilen daEqrn
79
l2 giin davam etmigdir. Ya[tq daqqrnlarrntn orta davarniyyeti
7
gi.indtir. Asrh getinneler serfi 0,04-0,80 kq/s arastnda deyiqir'
Qayda en bdytik bulanrqhq 5200 q/rn3 oltruqdur.
Qayrn hovzesi Yan stra daflannrn orta da[hq hissesinde
ve Satnur-Devegi ovalrfimdadrr. Qayln yuxarl axltntnda yamaclar ona tdktilan qollarrn dere ve yar[anlarr ile pargalanrnrgdlr. Burada stiriiqrnelarin fealiyyeti boytikdtir. Daglardan
grxandan sonra gay Samur-Deveqi ovalrfr ile axlr va Xezer
denizine gatmamr$ Afizrbir litnantna 25 rn ytikseklikde toktiltir.
qeQuraqhq d6vrtinde gay quruyur. Dafhq hissede dere V
killidir. Darenin dibinirr eni dar yerlerda l5-30 m, geniglenan
yerlarde 50-60 tn arastnda deyigir.
Gilvar kendindan aqa$r dera geniglanir, qutuvari Eekil ahr
va Piramsan kendina qsder davarn edir. Deranin eni burada
100-150 m qeder geniglenir. Agafr gctdikca derenin yamaclarr
algalrr ve tadricen onu ehata eden erazi ile eynileqir' Qay
Sarnur-Devagi ovalrlrndan sonra tadricen alltivial 96ktir-rtlilera
daxil olaraq 6ztine yar[an aqtr.
Qayrn baglanfircrndan Qilvar kendine qadar gayrn
subasart yoxdur, Piratnsan kendinden aqa[r subasar gayln mocrasrndan asrh ohnayaraq darenin dibinde yerlagir va eni 10-20
rn-dir.
Qaym lnecrasl eyintilidir ve demak olar ki, qollara aynlmlr, ancaq Qilvar-Piramsan kendleri arasrndakr arazide herden
gay 2-3, hemiqe olmayan qollara aynltr. Qayrn suyttndan
osasen suvarmada istifade olunur.
Davaqigay. Yan silsilonin asas hissasi olan Katandafi
silsilesinden axan Zahlingayla Piribadil qaylanntn qovtl$maslndan emole galen Devegigayrn manbeyi 1530 m yiikseklikdadir.
Qayrn uzunlufiu 45 rn. hdvzesinin sahesi 239 krn'?-dir. Qayrn 4
esas qolu vardtr. Hovzesinin orta eni 5,3 krn olan gaytn orta
yiiksakliyi ise 625 rn-dir. Qay gebekasinin srxlr[r 0.7] km/krn2-
dir.
80
Devegigay daEqrn rejirnli gaydlr, odur ki, ssas qida
manbeyi yafirg sulandrr. Qayrn en boytik srt serfi l4 iyun l95lci ilde 176 m3ls ohnugdur. Diger qaza dagqrnlan 24 aprel 1952ci il ve 7 iyul 1963-cti ilde rniigahide edihniEdir.
Qay baglanfircrndan Devagi kendine qeder axdrfil erazi
gox pargalanmr$ relyefe rnalikdir. Davegi kandindan sonra
erazinin ytiksekliyi tadricen algalrr ve Xezeryant ovalt[a keqir'.
Qay Apzbir limantna toktilene qeder ona yaxln olan eraziye
yayrlrr, buralart bataqhla gevirir. Qayrn yuxan daglrq hissasi
Yan slra da[lannrn girr-ral-gerq yamaclart 9ox parqalanlnlg
relyefe rnalikdir, bundan bagqa goxlu ugqunlar vardtr. Qayln
yuxan hissosinda Nohurlar kendi erazisindo 2 boytik va 10-a
yaxrn xrrda gdller vardtr. Qaytn subasart. gayln lnensebinden
Turcungay toki.ilene qedar olan erazide, o daEh ve birtereflidir,
onun eni 15-30 rn agafir getdikca Surra kandi yaxrnhfirnda
subasar 40-50 m-den 60-80 rn-e qeder geniglenir. Yarfian olan
yerlerde subasartn eni 10-20 m-dan gox deyil.
Qayrn mocrasl baqlanfrcrndan $abran qeherine qedar
eyintildir ve esasan qollara ayrtlmtr Yalnrz gayrn derasi
geniqlenen yerlerde mocra 2-3 mtivaqqeti qollara ayrtltr, bu
qollann eni l-2 rz olur. Qayrn suyu tamamila suvarma tiqtin
gottirtiltir. On gox quraqhq olan illerde gayrn suyu quruyur.
Aga[r axrnda gayln suyu girkab sular hesablna gox girkli olur.
Suvarmada suyundan istifade ancaq yuxarl axtndadtr.
Gilgilqay. Boytik Qafqazrn qimal-9arq yatnactndan
Gtiltim-dostu (2713 m) dalrnrn girnal qerqinde 1980 nl
ytiksaklikden baE I ayan G i I gilgay birbaEa Xazeta toktiltir.
Qayrn uzunlufu 72 km, hcivzesinin sahasi 800 krz'?-dir.
Hdvzesinin orta eni I 1.1 knt, orta ytiksekliyi 972 m-dir.
Hdvzesinde 98 krn2 rneEe orti.iyti var idi. Qayrn orta meyilliyi
28,Zo/oo-dir. Qay gebekesinin slxlr[r 0,55 knt/knt'-dirGilgilgayrn l0 esas qolu var. onlardan 6-sr sa! qoludur.
81
Gilgilgay daqqrn rejimli gaydrr. Osas qida rnenbeyi ya[rq
sulan (75%) va yeraltr sulardrr(1So/o-den gox), qar sulannrn
qidalanmada rolu ctizidir.
Yuxan axrnrnda Xannidorgayn (42,4 krn,) orta goxillik
su serfi 0,31 m3/s-dir. On boytik su serfi 26 may 1962-ci ilde
20,6 tn3ls, en kigik su serfi ise 8 ve l6 sentyabr 1986-cr ilde
0,001 m3/s ohnugdur.
Aqagr axrmrnda ( 696 kru2 ) orta illik su serfi ( Qalaqan
manteqesinde ) 0,74 m3/s, en bciytik su serfi 1967-ci ilde I l0
z3A olmugdur. Gilgilgayda qaza dagqrnlan 2 iyun 1942,7 iytrl
1963, 5 iyun 1965, 7 may 1972-ci ilde rntigahide edihnigdir.
Dagqrnlarrn orta davamiyyeti 5 gtin maksimum davarniyyeti 15
gtindtir (1977-ci ilde). Xannidorgayda asrh gatinnelerin ofta
goxillik serfi 0,084 kq/s-dtr. On boytik asrh getinnelor sarfi 2630 aprel 1973-ct ilda 29 kq/s-e qederdir. Orta bulanrqlrq 310
q/m3 ve maksimum ise 14000 q/m3 olrnaqla 20 iyun l9l7-ci
ilde rntigahida edihnigdir.
Yan srra dafilarrnr kesene qader gay uzun mtiddet yan
dairasi boyu axrr, bu daflan kesendan sonra ise gay gimala
doniir ve Xezer denizine tdkiiltir.
Qay hlvzesinin dalhq hissesi onun 80%o teqkil edir.
Da[hq hisse bu gayrn baqlanfrcrndan Bakr-Quba yoluna qeder
davam edir. Qay bu arazide dar kanyonabanzar dare ile axrr.
Qayrn deresi Ugax kendine qader V qakillidir'. Sonra gayrn deresi geniglenir va qutuvari gakil alrr. Bu gekli o daglardan
glxana qeder saxlayrr. Dallardan grxandan sonra gay alltivial
goktintiilerins grxaraq dziine yar[an di.izeldir. Qayrn subasarr
menbeyinden Dehna kendine qeder erazide dagh va birtareflidir, burada onun eni l0-20 rn-dir. Aga[rda xrrda gaylaq daqlr
subasar artrr ve onun eni 50-80 rn-dan 150-200 m olur. Yarlan
olan hisseda subasar yoxdur.
82
Qayrn macrasl eyintilidir, yarlan olan hisseda mecra
ayrtlmtr. Qay yar$an geklinde Xazar denizine
tdkiiltir. Qayrn suyundan osasen suvarmada istifade olunur.
AtaEay. Bciyiik Qafqazrn girnal-gerq yamactndan baqlayrr
va Muntyanka gayr ila Verdehgayrn (A[gayrn) qovuqmastndan
yaranfi. Atagayrn uzunlulu 45 km, hdvzesinin sahesi 347 ktn''
dir. Qrzrl Burun qesebesinden 5 krn gerqde Xezare tdktiltir.
Osas 4 qolu vardtr.
Atagayrn hdvzesinin sahesi 55 ktn2, ofta eni 7,'7 krn, orta
htindtirliiyii ise 844 m-dir. Hcivzesinda 33 km' tnege sahesi
vardrr. Qayrn orta meyilliyini 4Z,2o/oo-dir. Qay gebakesinin
srxh[r 0,50 krr/km'z-dir.
Ataqay dagqrn rejirnli gaydrr. Osas qida rnanbeyi yaSrq
sularrdrr( 740 ). qar sulan 18o/o,yeraltt sular ise 8% tegkil edir.
Orta goxillik sur serfi 0.062 rn'/s-dir. On boytik su serfi 64,5
m3/s I iyun 1963-cti ilde rntiqahide edilib. Atagayda en
tehltikeli dagqrnlar 1992 va 2002-ci ilin iyun ayrnrn 6-da
rntigahide edihnigdir. Qayda dagqrnlann davarniyyoti 2-7 gnn
olur. Qayda gi.iclti sel dagqrnlan onun Agqay qolunda miigahide
edilir. Qayda asrh getirmelerin orta goxillik serfi 0,026 kq/s,
bulanrqlrq 430 q/m3-dr.
Muntyanka gayr tdktilene qeder gaytn deresi V geklindedir, daralan yerlarde deranin dibinin eni 20-30 rn-dir. Muntyanka gayr tdktilenden sonra gayln deresi keskin suretde gcniglenir, qutuvari gekil alrr. Bakr-Xagmaz yolundan yuxanda gay
yarfian amole gatirir. Qayrn mensebine qadar yarfianrn eni 8-10
m-den 20-40 m-a qeder geniglenir. Qayrn suyundan suvarmada
istifade olunur.
Tu|qay (Ttxqay). Tuggay Bag Qafqaz silsilesinin cenubi
1526,3 rn ytikseklikda olan zirvanin girnal
qurtaracalrnda
$arq
yamactndan baglayrr. Menbeyi 1 140 rn ytikseklikdedir. Qay
birbaqa Xezare tdkiiltir. Tufgayrn uzunlufiu 38 km, hovzasinin
sahesi 260 krn'z-dir. Tulgayrn 3 esas qolu vardrr.
esasan qollara
83
Tufigayrn hovzesi armudvari forrnada olub ve yllxan
hissesinde ancaq geniqlanir (17 krn), an ensiz yeri 2 krn-dir.
Hovzenin orta eni 6,3 km-dir. Hovzenin orta ytiksekliyi 629 nrdir. Ancaq hdvzasinin su aylncl yanrnda 5 km2 mege sahesi var.
Tu[qayrn orta rneyilliyi 30,7o/oo, hdvzesinde gay gebekasinin
srxlr[r 0,47 knlkm2-dir. Tufigay dagqrn rejirnli gaydrr. Qida
rnenbayindo esas ya[rq sulandrr ( 80% ), qa. ve yeraltr sulann
qidalanmada rolu azdr ( 20o/o qader ). Orta goxillik su serfi
0,30 m3/s yaxrndrr.
Qayda ilda leysan yafirqlan neticesinde 10-15 defo dagqrn
formalaErr. Daqqrnlar gox gticlti olarsa dagqrn daqh palgrqh sel
dagqrnrna gevrilir. Qeza dagqrnlarrndan biri Gilezi demir yol
stansiyasr yanrnda ( 243 km'?) I iyun 1963-c[ ilde kegrnigdir.
Dagqrnrn maksimal su serfi dagqrnrn izine gdre hesablanmlgdrr
ve 45,8 m3/s olmugdur. Qayda 26 iytrn 2002-ci ilda gi.iclti
dagqrn mtiqahide edihniqdir. Qrtsulu rejirn fazasrnda yafir;;srz
gtinlerin sayl gox olan illerda gay qumyur.
Asrh getinneler serfi teqriban 0,21 kq/s, bularrrqhq derecesi 5000 q/nt'-o qador olur. Suyun kirnyavi terkibinda sulfat
anionu ve natriurn kationu tistiinltik tagkil edir. Minerallagrna
derecesi 2000 mq/l-a gatrr. Suyundan suvarrnada istifade edilir.
Qaylarun qida manbalari va su re.jittti. Bciytik Qafqazrn
gimal-garq yamacl gaylan qida manbelerine ve su rejirnlcrina
gora ferqlenirlar. Qaylarrn qidalanrnasrrrda buzlaq ve qarlann
erinti sularr, ya[rg ve yeraltr sular iqtirak edir. Qay hovzelerinin
htindtirltiytinden, arazinin iqlirn vo hidrogeoloji geraitindan
asrh olaraq bu qida menbelerinin nisbatlori farqlidir. Meselen,
Boyiik Qafqazrn gimal-gerq yamaclnln bazi gaylan qisrnen
btzlaq, baqhca olaraq ise qar sulan ile qidalanrr.
Orazrnrn htindtir da[lrq zonasutda gaylann esas qida
rnenbayi qar, qismen ise buzlaq sulandrr. Bu zonada gaylarrn
rejiminin esas fazasr yaz-yay gursulu dovrtidtir. Orta da$llq
zonada gaylar baghca olaraq qar sulan ile qidalansalar da, qida
84
menbayi
kirni yagl$ sularrnrn payr da eherniyyetlidir.
Bu
dolru yagrE sulan ila qidalanma artrr.
Qaylann seviyye rejimi gaylann qida rnenbelerinden gox
arazida gimaldan cenuba
asrhdrr. Meselen, Qusargay-da (Kuzun rnenteqesi) goxsulu ilde
(1975-ci il) seviyyenin illik arnplitudu 168 sm, azsulu ildo
(1950-ci il) ise 39 sm olmugdur. Mtixtelif qida manbolerinin
payr sabit qalmrr, ilden-ile, gay boyu ve ytikseklik qurgaqlan
Uzre deyiqir. Bazi illerde rnaksirnal su serfleri qar sulannrn,
bezen isa yafirg sularrnrn hesabrna formalagrr. Qoxsulu illorde
sath sulannrn, azsulu illerde ise yeraltr sularrn payr aftlr.
Qaylarrn qida menbalerinin kerniyyet gdstericilari il arzinda de
deyiqir: yazda qar, paynda ya[rg, yay va qrg aylarrnda isa
yeraltr sulann rolu gticlenir.
Yalmz Qusargayrn qidalanmasrnda ctizi rniqdarda (0.5%)
da olsa, buzlaqlarrn erinti sularr igtirak edir.
Qusargayrn
hovzesinde timumi sahesi 3.2 km2 olan olan 8 buzlaq var .
V.D.Panov ve P.M.Luryenin melurnatlanna gdra 18952000-ci illerde Bdytik Qafqazda buzlaqlarrn timumi sahesi 43.2
km2, hecrni ise 56.I% azalmrqdrr. Qusargayrn hdvzasinda
buzlaqlarrn uzunlulu orta hesabla 13.2"/o qrsalmrgdrr.
Boytik Qafqazrn girnal-gerq yamacr gaylannrn akseriyyati
tigtin qar sulan ile qidalanna 20-45oh tegkil edir. Qusargayrn
illik axrmrnrn 50%-i, Qudyalgayrn isa 42%-i qar sulartntn
paylna dtigtir. Htindtirlilk artdrqca, qar sulannrn payr da arttr.
Boytik Qafqazrn girnal-gerq yamacr gaylartntn qidastnda
yafrg sulannrn payl boytik intervalda deyigir. Hovzesinin orta
htindtirltiyti boytik olan gaylarda yafirg sulartnrn payt l0-27Yo
teqkil edir. Lakin hovzeleri nisbeten algaq hiindtirltikde
yerlagen gaylarda bu reqem 50-7So/o-e qadar goxaltr.
Qaylarrn qidalanmasrnda igtirak edan yeraltr sular ham
daimi, hern de rntivaqqati (movstirni) su laylanndan daxil olur.
Bu sular gox zaman bulaqlar geklinda yerin sethine grxlr vo
azsulu ddvrlorde gaylarrn esas qida manbeyi rolunu oynaylr.
85
Mdvstirni yeraltr sulann yay-payz azsulu dovr axlmlnln
formalagrnastnda rolu daha boytikdtir, gtinki yaz gursululupu
d<ivrtinda bu sulanm ehtiyatr eherniyyetli derecedo arttr. Yaypayfl aylarrnda rnovstimti yeraltr sulartn ehtiyatr tedricen
azalaraq qrg azsulu ddvriinde minimulna gattr va gaylar baqlrca
olaraq daimi yeraltr su laylanndan qida alrr .
Qaylarrn axlrllnln formalagrnastnda yeraltr sulartn payt
ferqlidir. Boytik Qafqaztn girnal-gerq yamacl gaylannda bu
sular illik axlmrn 20-53oh-ni teqkil edir ve cenub istiqametinde
yeraltr axrrlln payr azalr.
Bdytik Qafqazrn girnal-gerq yamacl gaylartntn bir qrupu
(Sarnurdan Valvelegaya qeder) yay aylannda gursulu olur. Bu
dovrda gaylar illik axlmln 60-15o/o-na qedarini axtdtr.
S.H.Riistemov bu gaylann rejirninda iki esas faza aynr: yay
gursululu[u ve payfl-qtg azsulu fazalan. Lakin, F.O.irnanov
gostenniqdir ki, Samur ve Qusargay istisna olmaqla, bu qrupun
qalan gaylartnda yay-payz ve ql$ azsulu fazalar rntigahida
olunur ve bu gaylarda gursulu drivr adeten yaz aylarnl ve yayln
evvelini ehate edir.
Mtixtalif rejimli gaylar tigtin hidroqraflar gakil 2. l0-2.12da gosterilir.
Q (m3ls1
JC
30
25
20
15
10
5
giinler
0
1 31 61 91 121 151 181 211 241 271 301 331 361
$akil 2.11. Qusargayrn (Kuzun r-r-renteqesi) hidroqrafr
(1974-cu il)
86
5
Q (m3/s1
4
3
2
1
gtinlar
0
1 28 55 82 109 136 163 190217 244271298325352
$okil 2.12. Caqacuqgayrn (Rustov mantaqosi)
hidroqrafi (2002-ci il)
Buzlaq ve qarlartn arinti sularr ila qidalanan gaylartn
rnaksimal su serflari ayn-ayn illarda yafirE sulannrn hesabtna
ahemiyyatli derecede arttr. Hdvzesinde btzlaq olan gaylarda
rnaksimal su serfleri iyun aylnm ikinci yansrndan sonra
mtigahida olunur. Hovzesinin htindtirltiyti 2500 m-den ytiksak
olan gaylarda maksimal su serfleri yayda,2500 m-den az olan
gaylarda isa yaz-yay aylannda (rnart-iyun) qeyde altntr. Boytik
Qafqazrn gimal-gerq yamacl gaylannda, tnesalan, Valvelaqayda
(Tengealtr menteqesi) maksirnal su sarfleri 93.4% halda martiyul aylarrnda (yaz-yay) ve yalnrz 6.60/o halda sentyabr-noyabr
(payz\ aylarrnda kegir.
Orazi gaylannda yaz gursulululu ve ya[rq daqqlnlarrnrn
pikinde su serflerinin tereddtidti baq verir. Bu, qartn arime va
iuu..rrt intensivliyinin, yafirg laytntn deyiqkanliyi ile izah
olunur. M.O.Mernmedov rniigahido olunmu$ ve orta sutkahq
maksimal su serflerinin nisbatini tehlil etmiqdir
O, gostennigdir ki, ya[rq daqqtnlannln maksimumu tigtin
bu nisbat gursulu ddvr0n maksimumu ila mtiqayisede daha
87
bdytikdtir. Boytik Qafqazrn qimal-Eerq yamacrnln yaz-yay
gursululuqlu gaylarr tigtn bu nisbetin orta qiyrnetleri 1.35-1.81,
maksirnal qiyrnetleri ise 3.05-5.72 arasrnda deyigir. Briytik Qafqazrn qirnal-gerq yamacrnda hcivzenin orta htindtirltiyti artdrqca
baxrlan nisbet azafu.
Boytik Qafqazrn qirnal-gerq yamacr gaylan tigtin dagqrnhq parametri (maksirnal ve orta illik su serflerinin orta goxillik
kerniyyatlerinin nisbeti) 6.6-14.2 arasrnda tereddtid edir. Qidasrnda buzlaqlarrn erinti sularr iEtirak eden gaylar (Qusargay,
Qudyalgay) Ugtin bu parametrin qiymeti 6.6-ya qedar azah,r.
Orazi gaylarrnrn su rejirni tigtin azsulur fazalar da saciyyevidir. Bu ddvrlerde gay axlmr illik axrrnrn 20-30%-e qedarini
teqkil edir. Azsulu ddvrlarde gaylar esasen yeraltr sularla qidalanrr. Lakin, bu dovrlerde axunrn ernele gelrnasinde qisnten
(10-15%) seth sulan da igtirak ede biler. Hidroqrafda azsulu fazalarrn zaman serhedlerini teyin cdarken rntieyyen getinlikler
ijze grxrr. Meselen, payv dagqrnlarr ollnadrqda yay-payz
azsulu ddvrtin sonu aydrn segihnir. Hidroqraflarda azsulu
fazalarn segilmesi goxsulu illerde xeyli getinlegir.
Xezersahili zonada azsulu fazalar ilin tntixtelif mdvstirnlerinde miigahide olunur. Bdytik Qafqazrn girnal-gerq yamacmda hovzesinin htindtirltiyii 2500 m-den ytiksek olan gaylarda
dernek olar ki, yalnrz qrg azsulu dovrti qeyda alrnrr (QusarQay,
Qudyalgayrn yuxan axrnr). Bu yamacrn qalan gaylan tigtin iki
azsulu faza seciyyevidir: ql$ ve yay-payz. Bdytik Qafqaztn
gimal-garq yamacl gaylarrnda qrg azsulu ddvr 5 aya qader
davam edir (oktyabr-noyabrdan mart-aprele qedar). Bu ddvrde
gaylarda illik axrrnrn 14.loh-e qederi kegir. Yay-payru azsulu
fazann davarniyyeti 28-104 gtin arasrnda deyigir (cedvel 2.3).
Yay-payru azsulu fazada illik axunrn 14.8%-i kegir.
88
Cedval2.3
Bdytik Qafqazrn girnal-garq yamacr gaylarrnda su rejimi
fazalannrn zaman gdstericilari
N!
Qay-mentcqe
ir
t97 4
Azsulu
Orla sulu
1967
Qox sulu
t910
Azsulu
Orta sulu
1970
1
2
Qusargay-Kuzun
Aggay-Cek
1966
1963
l 953
J
Velvelagay-Tengcaltr
1954
2003
191 5
4
Derkgay-Dcrk
t97 4
966
Qox sulu
Azsulu
Orta suh.r
2002
963
Qox sulu
t970
Caqacuqgay-Rustov
Qox sulu
Azsulu
Ofta slrlu
Qox sulu
Azsulu
Orla sulLr
r
5
ilin sululugu
r
Gursulu faza
ttr.
t.u,,
td"r'
I 1.05
12.09
125
09.05
26.04
02.04
22.04
22.04
03.04
Yay-payn azsulu
f'aza
th".
tro,
0r. t0
22.1
53
12.08
29.09
49
tdu,
20.08
103
08.10
167
30.06
89
I 1.08
l2
20.08
121
21.08
17.09
28
I 1.08
130
I
3.08
27.10
76
12.03
09.08
l5r
10.08
30. t0
52
2t.04
I 1.08
lt3
04.r0
r9.ll
47
23.03
r5.03
29.03
02.03
r
8.06
88
19.06
30.09
104
r2.08
150
l9.l
I
17
l0t
21.09
83
84
I 1.09
19.1
I
70
19.03
07.01
24.05
27.07
04.09
0ti.07
l3l
2t.07
8l
27.09
08.09
62
02.05
28.07
22.07
Qeyd: t6,,r-rejim fazasrnrn baglarna tarixi;
t.,,n-rejirn fazasrnrn qurtanna tarixi; t.'1,,r,-rejim fazasrnrn davarniyyeti
89
49
Cedvel 2.4-da Boytk Qafqazrn gitnal-gerq yamact gaylann orta illik su sarfleri stralanntn statistik parametrleri verilrniqdir.
Cadval 2.4
parametrlari
Orta illik su serfleri stralartntn statistik
Qay-mcnteqc
Mtigahido
i I leri
QU'
cu
C.
I
Qusargay-Quzun
r931-2013
4.5
0.21
0.82
2
Qur:ugay-Susay
t962-t990
0.12
'7.2
0.46
0.22
0.29
-Ile
1.39
Qudyalgay-Qrrtz
Qudyalgay-Kiipgal
l
965-20
r3
r
933-20
1
3
6.67
0.24
r.05
5
AEaay-Suktakala
1962-1987
6
Qaraqay-Rtik
r
960-201 3
0.28
2.21
0.38
0.28
0.65
0.94
1
Caqacuqgay-Rtrstov
r
959-20
0.8
0.56
2.21
8
Vclvclcgay-Tcnge altr
l
933-20 r 3
3.96
0.31
2.24
9
Xarrnidorgay-Xaltan
1962-20t3
0.39
0.61
2.08
l0
$abrarrgay-Zcyve
t962-1974
0.36
0.94
2.27
il
Atagay-Altragac
t963-1974
0.06
0.54
-0.62
J
4
I3
2.6.2.Yeralfi sular
Artezian sulan. Azerbaycantn girnal-gerqinde yerleEen
yeraltr su kornplekslarinin zangin su ehtiyatlarl var. Bu sularln
rnovcudlufiu, erazinin elverigli tebii Eeraiti ve yeraltt sulartn
davarnh qidalanrnasr ile bafihdrr. orazinin gaylan ve buradakl
geniE irriqasiya sistemlari do yeraltr sulartn qidalanrnasrnda
iqtirak edirler.
Geoloji struktur baxtmtndan Boytik Qafqazln dilzen
hissesi Qusar-Devegi sinklinoriumudur ve yeraltt sular ile zan90
gin olan artezian hcivzesidir. Burada regional su kegirnrayen
lay var. Bu lay sinklinoriurnu tegkil cden stixurlan iki rr-rertebeye boltir:
Birinci (aga[r) merteba rayonun zeif gath stixurlarr
paleogen, neogen (akga[rl)
ve
gil gciktinttilerinden ibaretdir.
ikinci (yuxarr) mertabe Abgeron yarusu ve ddrdtinci.i ddvr
gdktinttilarindan tegkil olunub.
Orazidaki gil laylarr arasrnda sulu sahelar var. Su laylann
nisbeten kigik derinliklerde yerlaEnresi vo suylarrn yiiksek
keyfiyyetli olmasr bu erazinin yeraltr sulannrn geniE istifadesi
tigi.in elverigli gerait yaradrr. Yeraltr sulann yerlaqrne derinliyi
gakil 2. I 3-de gdsterilir.
Burada aga[rdakr su menbayi kornpleksleri agkarlanrb.
Yuxan dordiincti d6vr (xvalin) korlpleksi asasen qum
linzalan ile zengin gagrl goktinti.ilari ila segilir. Bu stixurlann
qalrnlrlr 40-60 rnetrdir. Sular tazyiqsizdir ya zaif tezyiqlidir ve
bezi yerlerde oz-oztina yer setlrine grxrr. Bu su kornplcksine
goxlu sayda bulaqlar daxildir.
Orta dordtincti dovr (Xezar) kornpleksi 40-45
m
derinlikde yerleqir. Onun qahnhfir 60-65 tn-den 110-ll5 m-e
kirni dayigir. Sulu stixurlar ginqrl-gafirl ve qumdan ibaretdir. Bu
kompleksin sulan tezyiqlidir (2-a Us).
Agafir ddrdi.incti dovr (Bakr) kornpleksi 120-140 m
derinlikda yerlegir vo onun qahnhlr 35-200 tn arastndadrr. Bu
layrn terkibinde gilin rniqdarr 650/, -dir. Quyularda suyun debiti
2-3 l/s teqkil edir.
Qusar kornpleksi deniz kanarrna gatmtr ve Bakr-Rostov
dernir yolundan gerqde yeraltr sular tize grxrr. Sulu suxurlar
150-200 m derinlikdedir ve gafirl ile gilden ibaretdir. Sular
tezyiqlidir. Quyulann debiti 2-26 l/s arasrndadtr.
Abqeron kornpleksi Abqeron yarusuna aiddir ve 180-450
m dorinlikde yerlegir. Sulu stixurlar qumlardrr.
9t
Kornpleks ytiksek tezyiqli sulardan ibaretdir ve dagma
verir. Quyulann debiti 0.4-0.8 I/s-dir. Gosterilen komplekslerin
suyu girindir. Su geffafdrr, rengsizdir ve igrneli slr kirni
yararlrdrr. Bu sularrn codlulu 4 mg.ekv/l,bazan daha azdrr 3.54.5 ntg.ekv/l.
Suyun ternperaturu osasen l4-16(tc, ancaq daha darin
qatlarda 23 -240 C qeder yi.ikselir.
Baktereoloji gdstericilerer gore standartlara cavab verir.
t
It .,
9..
$.dlr.tu
SMstDgaElfirral
oiE
!-t1..
lla
Lti
lliill +ltG
l{Ell 6
uD&G
--tt- IildoEdas
:
tbEr:ld.
S@-&m].dr
$akil 2.13. Hidroizohipslar ve qrunt sulannrn yatrnt
derinliyinin sxetni
92
Yeraltr sularrn tebii rejirni istisrnar zatnant deyigrnir. B,
su ehtiyatlannrn tezelenrnesini gdstarir. Barpa olunan yeraltr
sulann cem sorfi 33-34 ,i/s-dir ve hazrrda bu sularrn bir lrissesi $ollar ve Xagmaz su qabuledici qurlurar ira yerli ohalini
va Bakr-sumqayrt qeharlerini igmeli su ira qis,ren techiz cdir.
Bu sugotiinneler iimumi yeraltr su ehtiyatla'nrn carni l5% tag-
kil
edir.
Qrunt sulan. Xezerin sahili ile Bakr-Rostov demir yoh-r
arasrndakr erazida qrunt sulan 2-5 rnetr derinlikde yerlagir.
Damir yolundan dageteyi terafeG bu sura.n deri,liyi keskin
goxalrr (5 metrden 60 rnetre qeder).
Qrunt sulannrn qidalanrnasr atmosfer ya!rntrlarrndan,
havanrn kondensasiyasrndan, gay sulannrn sijztihnesinden ve
daolrq erazide yerlegan su kornplekslarinin hesabrna formala;rr.
Bu sularrn esas bogahna sahesi xezar clenizidir. Suyun bir
hissesi gaylan qidalandrrrr, bir hissesi ise yerin sethina bulaq
qeklinde grxrr.
Bulaqlann debiti bir nega litrden 250-320 l/.san arasnda
dayigir ve onla,n orta tirnumi dcbiti 6.5 ntt/s tegr<il cdir. Bulaqlann yerlegrnesi gakil 2. l4-da gdsterilir.
93
j,
..,id
I
ll
fl,Et,irlEE
.lll lllN
'--t-."
t
I
!
$akil 2.14. Sarnur-Abgeron sistetni salrasinde yerleqen
bulaqlann Yerlegme sxetni
Satnur gayrndan Valvelegaya qeder N'K.iqnatovig sekkiz
bulaq sahesi ayrnb (cedvel 2.5).
94
Cadval 2.5
Bul
lann saheler ile
Orazinin
Bulaqlarrn
sahesi, km2
sayr
Samur
Yalarna-Qastrrrkend
$ollar - Lecet
60
74
27
J5
47
Xudat
64
Qusar
78
Sahenin adr
100
I5
5t
lanrnasr
Bulaqlann
[inrunri
dcbiti
(t/.s)
1540
1282
866
178
$imali Xagrnaz
80.5
85
684
694
Conubi Xagmaz
77.5
6t
608
Qarxr
62
52
Cami
596
403
6256
Birinci dord saho Samur gaylntn getinne konusunda yerlegir. Burada yerlegan bulaqlarrn axlnu tirnumi bulaq axll'lltnrn
yanslnl tegkil edir. Bdyilk bulaqlar xrrda su axarlan yaradrr ve
onlar birbaga Xezer danizina t6ktiltir. Samur sahesinin
bulaqlannrn bezilerinin debiti 150-170 /lr tegkil edir. Onlar
Tahirkend, Xutun-Qazmalar vo Btilbi-rl-Qazmalar kendlorindadir.
Yalarna Qasrmkend sahesinde en yi.iksek debitli bulaq
yerlaqir (300-350 //s).
$ollar-Lecet sahesinde an ytiksak debitli bulaqlar Farzeli
oba ve $ollar kendlerinde yerleqir. Onlarrn debiti 200 t/s-den
goxdur. Aslan oba ve Susay kendlarinde lntivafiq olaraq 180 ve
85 l/s debitli bulaqlar var. Farzeli oba ve gollar bulaqlarr Bakr
gaherinin su techizatrnda istifade olunur. Xudat sahesinde en
ytiksak debitli bulaq Tapa-Yataq kondindadir - 107 t/.s.
Qusargay sahesi gayrn getinne konusunda yerleqir. On
ytiksak debitli bulaqlar Manaf-oba kendi yaxrnhlrndadrr 30130 l/s. Aleksandrovka kendinda 70 l/.s qedar debitli bulaqlar
var. Bu sahenin daha bir ytiksek debitli bulaq Hesenqala
kandindedir - 38 l/s.
95
$irnali Xagrnaz sahesi Qudyalgayrn getirtna konusunun
orta hissesini ehata edir. Buranrn en ytiksek debitli bulaqlarr
Arnrud-Padar kendi etrafindadrr, 43 ve 110 l/s. A[a-Rehim
oba, Mtizeffer oba ve Hact oba kandlarinde 40-70 //s dcbitli
bulaqlar var.
CenubiXagmazsalresiAgqayveQaragayhovzalertntn
oftasrndadrr. Afigay hovzesinde en boyiik bulafirn dcbiti 100 //s
yaxrndrr. Qaragay hovzesinde bulaqlar nisbeter-r azdtr. Burada
en ytiksek dcbitler 50-56 l/s-dir.
gaylartnln hovzeQarxr sahesi Caqacuqqay ve Velvelegay
lerinde yerlegir. caqacukqayrn hovzesinde 18 bulaq var va
onlann timumi debiti 2OO t/s teqkil edir. Valveleqay hdvzesinda
en ytiksek debitli bulaq Seybetli kendindadit - 110 l/s'
Kirnyevi terkibina g6ra 8 sahenin hcr birinda ycrleqan
btitiln bulaqlar hidrokarbonat-kalsittrn tarkiblidir'
Suyun codlu$u 4-7 ntq.ckv/l vo mincrallagtnast 600 clrl/den artrq olmur.
2.6.3. Siini su obYektlari
Samur- AltSeron kanalt sisterni rcspublikada en trltihtitTt
dovlet oherniyyetli meliorasiya vo su tasarrtifatr kornplekslerinden biridir.
Kanal Xezeryanr diizentiyin qimal-9erq hissosinde ve
AbEeronda taqriben 90 min hektar meyvo bafilan, iiztirnltikler.
teravez ve s. sa|elerin suvartltlaslnl. habcle Bakr ve Sun-rqayrt
gaherlerine igrneli su veriltnesini ternin cdir.
Samur-Abgeron kanaltntn 108.7 km uzunlufiunda l-ci
ndvbasi 1939-40-ct illerde xalq tikintisi metodu ile tikilmigdir.
Kanalrn serfi 26.4-13.5 nl/s teqkil cdir. l95l-1955-ci illerda
kanalrn 2-ci novbesi tikilib baqa 9atdr1funrqdtr. 2-ci novba
terkibinda Abgerona qader 86.3 hr uzadrlmtg Samur gayt
tizerinde bendli hidroqovEaq, nasos stattsiyalan ve lrecmi l8(r.0
milyon nt3 olan Ceyranbatan su anbarr tikilnigdir. Kanalda
yenidenqurrna igleri 1960-cr ilde baqlanmrgdrr. Yetlidanqurtna
96
iglerinin terkibinde kanahn ayri hisseleri dtizeldihnig, elave
qidalandrnna tigtin Qudyalgay ve Valveleqay qaylan tizarinda
suqebuledici qur[ular tikihnigdir. Kanahn sarfi bag hissede 55
nrt/r-ye, sonda isa 25 urt/t-ye gatdrrrlmrgdrr. Kanahn uzunlulu
182 km-dir. Kanal biitovltikdo beton vo demir-betonla
tizlenrnigdir. Kanahn mtieyyen hisselerinde, 6.8 km tzunluqda
basqrsrz yrlrna konstruksiyah tuneller inga edilmiqdir.
$akil 2.15. Samur
-
Abgeron kanah
Samur gayrndan Sarnur-AbEeron kanahna teleb olunan
suyurl verilmssindo yaranan rnehdudlufiu ve diger olkeden
gozlanilen tesiri aradan qaldrnnaq maqsedile Samur-Abgeron
kanah tizorinde sur serfini mdvstim erzinde tenzimleya bilacak
su anbannrn yaradrhnasr zaruriyyatini gtinderne getirdi. Ornirxanhgay (Taxtak6rpti) hdvzesinde Taxtakdrpti su anbartntn yaradrlmasr tigtin hazrrhq iqlarine baqlandr.
Layihaye gora Taxtakorpti su anabart mecradan kanarda
yaradrldr. Su anabarrnln esas su menbeyi Sarnur-Abgeron kanahdrr. Regiondakr Qusargay, Qudyalqay, Qurugay, AEgay,
97
Caqacukgay ve Velvelegayln su ehtiyatlannrn m{ieyyan hissesi
Samur-Abgeron kanah sistemina daxil olan Velvelagay-Taxtakcirpii kanah ila Taxtakorpii su anbanna axrdrlrr.
Uzerinde SES olan Taxtakorpti su anbarrnrn tikintisi baga
gatdrrrldrqdan sonra, yeni tikilen Taxtakorpti-Ceyranbatan
kanah telab olunan hecmde suyu oz axrnr ile Ceyranbatan
gdli.ine verir. Layihede Abgeron rnagistral kanalrnln suvanra
qabiliyyetinin saniyede 9 kub m-den 15 lcub m-e qader artrrrlmasl nezerde tutulmugdur.
Velvelegay-TaxtakdrpU kanahnrn baqlan!rclnda
Velvalegayda dib seviyyesi 229.8 rn, sonunda Taxtakdrpti su
anbanna toktilsn yerde dib seviyyesi 189.0 m-dir. Kanal beton
tizliik gekilmig trapes en kesik gekillidir. Serfi saniyada 75 kub
m, rrzunlu$u 44.5 km, yamachq arnsah m:|.5; dibden eni 5 m,
ingaat derinliyi 4.2 m, suyun derinliyi 3.6 m, maitlik 0.0005,
axrnrn siireti saniyede 2.28 m-dir.
Taxtakorpti su anbarrna yrfirlmrg sndan su techizatrnda,
suvarmada va elektrik enerjisinin istehsal olunmasrnda istifade
edilecek. Su anabarrnrn tirnumi hecmi 268.9 rnln. kub nt,
faydalr hecmi 218.9 mln. kub m, ollj hecmi 49.5 mln. kub nt.
anbarda rnaksirnal su seviyyasi 183 n1, minimal istismar
seviyyesi 140 m, cilti hacme uylun seviyyesi 130 lz, aga[r
biyefin seviyyesi 105 m-dir. Merkezi ntive tipli benddir.
Bendin htindtirltiyti 137.5 m. bendin tistden eni l5 nz, bendin
g6vdasinin hecrni l4 rnln. htb m-dir. Suagrranrn tipi qaprsrz,
sutullayanrn sarfi saniyede 84.3 kub rr, surittirticti tunelin serfi
saniyeda 49.4 kub rz, tunelin daxili diarnetri 5.2 nt, uzunlufu
360 m-dtr.
Taxtakdrpti su elektrik stansiyasrnrn texniki gostericileri.
Maksimum su serfi saniyede 40 kub rr, maksimurn basqr 77 m,
suqabuledicinin dib seviyyasi ll5 m, gtic tunelinin diarnetri 4.5
m, uzunl:u$u 270 lz, SES-in gticti 25 MW, twbrnin sayr 2 aded,
98
1 turbinin gtigti 12.5 MW, turbinin novii- Fransa istehsalt,
transfonnatorlann sayr 2 eded, generatorun gncn 14 MW.
Taxtakdrpti-Ceyranbatan kanalrnrn uzunlu[u l12 knt,
serfi saniyede 40 kub m, yamachq amsah 1.5, rnailliyi 0.0003,
dibden eni 4 m, ingaat darinliyi 3.5 m, suyun derinliyi 3.12 m,
axrnrn siireti saniyede 1.48 m-dir. Yartnqazrna -yaflmtokme
olan hisselerde kanahn beton fizltiytintin qahnhfir 20 snt qebul
edilmigdir.
2.7.Torpaq tirtiiyii
Xalqrmrzrn en qiymatli serveti olan torpaq orttiyti tigi.iur
mtixtalifliyi esasen erazinin geornorfoloji ve iqlim xtisusiyyetlarinden asrhdrr. Xezar denizi sahillsrinden Bag suayncr silsileye qeder tebii landgaftrn btittin komportentlori, o ctirnladen do
torpaq tipleri deyigir.
Adaten pargalanmtg ve sert yanraclann gox yayrldr[r ytiksak da$rq erazilerda torpaq qafi nazik olur ve yaxud da
ibtidai torpaqlar yayrlrr. Az meyilli yarnaclarda ve dtizan
erazilerde torpaq qatrnrn qahnh[r va rntinbitliyi artrr, torpaqlarrn nov mtixtelifliyi, rangaregliyi goxalrr.
Quba rayonunda torpaqlann erazt izre paylanmasr yiiksaklikqurqaqr!r qanunauyfiunlu[una tabedir. Malumdur ki,
dafiateyi, algaqda$rq ve dtizenlikde relyefin, rtitubetin, istiliyin
elveriqli oldu[u erazilerde torpaqarnelegalma prosesi daha
intensiv gedir.
Samur-Devegi ovalrfirnrn cenub-gerq hissasinde qurunt
sulan seviyyasinin texminan 2,5-3,5 m darinlikde yerlagdiyi sahalerde gemen-boz, gay yataqlarrnda alltivial-gamen torpaqlar
inkigaf etmigdir. Bu torpaqlarda humusun miqdarr tist qatlarda 1,4-3,8 o%, iimumi azot 0,09-0,26 7o, fosfor 0,15
O,2Syo,uduhnuq esaslann cerni g,2-26,5 nun/nt2 arastnda
dayigilir.
99
Qusar rnaili dtizenliyinin algaqdafihqla qovuqdugu 300500 rntitleq yiikseklikde deltivial-proltivial gilliceler tizerinde
adi ve ttind qabahdr (adi ve ttind agrq boz-qahveyi) torpaqlar
inkigaf etrniqdir.
Bu torpaqlarda fiziki gilin rniqdan 60-70oh, hidroskopik
nomlik 1,0-7,\oh, humusun rniqdan tist qatlarda 1,0-4,0o ,
timurni azot 0,06-0 ,25yo, fosfor 0,16-0,1 87o, uduhnug asaslann
cami 6,0-25,5 mm/m2 rnalikdir.
Daleteyi vo algaq daflr[rn seyrek meEe vo me$o
kolluqlannrn yayrldr[r erazilere qehveyi da! rnege torpaqlan
xarakterikdir.
Dafi-rnega qehvayi torpaqlar tipi daxilinds yuyulmug
tipik karbonath ve gernen-qehveyi torpaq yarultiplari ayrrrrlar.
Bu torpaqlann mexaniki terkibi gilli, yiingtil gillicali ve qurnsaldrr. Humusun miqdan 5-140 . timurni azotun rniqdan 0,10,44o , fosforun 0,1-0,4'h, udulmug esaslann cani 12,7350,0 rnm/m2 arasrnda dayiqir.
Algaqdalh[rn pahd, veles megaleri altrnda qehveyi
torpaqlann rniixtolif yanm tipleri inkigaf etrnigdir. Bu torpaqlann tist horizontunda qahn girn qatt emele gelir ve hutnusun miqdar 5-7o/o olur ve agafir qatlara dofiru getdikce onun
rniqdan azah.
Daleteyi rnaili dtizenliklerin dafilara qovugdufiu ytiksak
dtizenliklerde ve algaq dafihqda karbonath-qehveyi ve tipikqehveyi torpaqlar, orta dalhlrn fisdrq. veles megelari altrnda ise da[-rneqe qonur torpaqlar inkigaf etmigdir.
Da! rneqe-qonur torpaqlarrn rnexaniki terkibi gilli, a[rr,
orta, ytingiil, gilliceli va qurnsaldrr. Fiziki gilin miqdan23-70
Yo-dr, hidroskopik nernliyi 1,5-7,0oA,hutnusun rniqdan 1,5-I0
oZ, iimumi azot 0,08-0,70 oA, fosfor 0,1-0,4yo, uduhnug asaslann cemil 2-17 mqlm2 arastndadtr.
Regionun rntitlaq htindtirliiyti 1000-2000 rn olan yiiksak erazilerinde da[-me$o qonur ve dag-qemen torpaq tiplari
100
daha gox yayrhnrgdrr. Da!-gernan
torpaqlarrntn sethinde
qahnhlr 5 sm-a gatan fitoktitla horizontu srx gim qatr yaradrr.
Meqeler seyreklegen yerlerde, yaxud me$e talalannda karbonath stixurlar ve ya onlarrn a$lnma qahfir tizarindo dafi-rnege,
gimli-karbonath torpaqlar emela gelir.
Rayon erazisinde qara torpaqlar btitdv qur$aq emele
getinnir. Qusar mailli dtizanliyinin 700-800 rn nrtitlaq htindtirItiytinde esasen mege-gdl landgaftlarda qara torpaqlann inkigafi
iigtin elverigli qaraite rnalik kigik erazilerdo talalar geklinde onlara rast gelmek olar.
DaP qara torpaqlarrnr burada yuyulmug, adi, karbonath, kiplegmig yarrmtiplini ayrra bilerik. Bu torpaq tipleri Qud-
yalgayrn vo
Qaragayrn orta axrnlannda daha
gox inkigaf etrnigdir. Hulnusun lniqdan 6-70/o olur ve daha gox
olur.
Ytiksek daflrq arazilarda subalp, alp gernanlikleri ve nival buzlaq landqaftlannda ibtidai, torflu da!-gernen torpaqlan
yayrlrr.
Bag Suayncr vo Yan silsilanin alp va subalp gernenliklarinde daf-gemen torpaq tipinin yuyulmug ibtidai, karbonatlr
ibtidai, yuyuhnug gimli, yuyuhnug berk girnli, karbonath berk
gimli, yuyuhnug yum$aq girnli, karbonath yumu$aq girnli,
yuyulnrug qara torpala benzer, tipik qara torpapa banzer,
torpaq yarrmtipleri yayrhnrgdrr. Mexaniki tarkibina gdra bu torpaqlar gilli, a!rr, orta, ytingtil gilliceli ve qurnsaldrr. Humusun
rniqdan 1,2-9,88yo, timurni azot 0,1-0,53nA, fosfor 0,11-440 ,
udulrnug esaslann cemi ise, 5,36-43,5 mqlm2 arasrnda deyigilir.
Yiiksek daf garnenliklerinin me$o qur$a[r ila serhedlerinde da[-gemen bozqrr, dafi-mege gernen va da!-celnen torpaqlan yayrhnrgdrr. Bu torpaqlarda hurnusun rniqdan texminen
5-8%-dir. Hurnusun asas hissosi tist 0-50 sm-lik horizontda
cernlegmigdir. 1800-2200 mrnttleqyiikseklikde, megelerin
seyreklegdiyi yerlerde da!-rnega gemen torpaqlannda humusun
101
rniqdan bir qeder artrr (8-10%). Subalp gemenliklerinde relyefrnaz maili harnar sahelerinde 1800-2000 rn htindtirltikdeda[goman qara torpafa benzar ve dag-gemen gimli torpaqlar inkigaf edir. Burada humusun miqdarr texminen 12-14%.
bezen l9o/o-e gatrr. Alp gernenliklerinin yuxarl hisselerinda.
ytiksek nemlik qeraitinde da[-gemen girnli-torflu torpaqlar daha
gox yayrlmrgdrr. Adatan onlar azye ya gokek erazilerde formalagrrlar. iqlirnin sert ve torpa[rn namli olrnast bitki qahqlarlnln
gtirtirnesini lengidir ve belolikle de dafi-gernen, girnli-torflu
torpaqlann yaranmasr tigUn elverigli gerait yaradrr. Torflaqma
va qleylegma adeten sath sularrnrn yrlrhb nomlik ve qleylik
yaratdrfir gokekliklerda baq verir. Bu torpaqlarda hulnusun
miqdarr l4-l9oh-a ganr.
2.8. Bitki tirtiiyii
Ntigedi tedris-tecrtibe bazastnrn yerlaqdiyi regionun ve
btitovltikde Quba rayonunun bitki orttiytintin zangin nov
terkibine malik olmast co[rafi mtihitin rntixtalifliyi ile
elaqedardrr. Relyef, iqlim ve digar arrillerin tesiri altlnda
arazide gol, bataqhq, kol, mege, golnen bitkileri emale gelrnigdir. Torpaq drttiytintin emele gelrnasi, onun mahsuldarh!1,
rtitubotin toplanmasr, heyvanat alerninin inkiEafi ve s. proseslsr
bilavasite bitki ortiiytindan asrhdrr. Bitki orttiyii ham de qida,
gozellik, estetik zdvq ve saflarnhq manbeyidir.
Qusar rnaili dtizenliyi quru gol ve gol bitkilari genig
arazide meyve ba[larr, taxrl zen-rileri, bostan bitkilari ve diger
rnedani bitkilerle evez olunmuqdur. Ehtirnal ki, antropogen
mangeli deyigikliklerden evvel bu erazide quru gdl, seyrak arid
mege-kolluq, xrrda mege, kolluq va diger bitki fonnasiyalan
yayrhnrgdrr. Qay derelerinde, getirura konuslannda rntixtelif
kollar, 961 forrnasiyastnda qaratikan, bdytirtken, rnurdarga. alga
kolu, yemigan, itburnu, tek-tek ardrc kollart, kserofit otlan,
sigan quyrulu, gaytr ve diger bitki novlarini ternsil edir.
t02
Quba rayonunun erazisinde XX esrin evvelerinde rneqeler
dafilarda 500-600 m-den 2400-2600 rn yi.iksekliye qeder yamaclan drttirdti.
I Hanrda mege rnassivlari girnal-garq yarnacda Yan
silsilanin gimal yarnacmda 1600-1800 rn ytiksekliye kirni olan
arazilerde yayrhnrgdrr. Bezi yerlerde, (Cirnigay ve Babagay
hdvzelerinde) 2200-2400 m ytiksekliklerde gay yamaclannda
da rnegoler inkiqaf etmigdir. Meqelerin timumi sahasi 57 rnin
hektardrr.
Quba megeleri gox qiymatli afiac ve kol cinslerinden
tegkil olunmugdur. Burada gerq pahdt, gtirci.i palrdr, garq frsdl[r, adi goyrtig, qafqaz velesi, mtixtslif a[caqayrn, adi qoz a[acr,
sarafian, toza$act, yernigan, surlax, findrq ve diger qiyrnetli
afiac ve kol cinsleri inkigaf edir.
Ytiksekdaflrq qurgaqda alp gemanliklari ile yanagr alcaqboylu ve seyrek me$e massivi do inkiqaf etrnigdir. Bu megelardo esasan $erq fisdrfir, qafqaz velesi, gigyarpaq aficaqayrn,
gerq palrdr, xalh toz afiau ve diger a$ac novleri yayrlrnrgdrr.
Alp gemanlikleri serhedinds yerlagen megelerda a$aclar nisbaten dtiz govdaya malik olurlar.
Da[-rnege qurgalrndan yuxarrda da[ garnen bitkileri yayrhnrqdrr. Onlar 2 qurgafia aynlrrlar: subalp va alp gemenlikleri. Mtixtolif tebii ve antropogen arnillerin tesiri neticasinde
dafi-rnege qurga[rnrn yuxan serhedi bazi yerlerde 2400 m-e kimi qalxrr (meselen, Babagay hovzesinde). Meqenin yuxan serhedindan asrh olaraq da[ gemenliklerinin agafr serhadi mtixtelif ytiksakliklarden kegir. Okser hallarda subalp gernenliklsri
1800-2000 m mtitlaq htindtirliikde sub alp rnege-gemen landgaftr qurgafr emela getirir. Htindtirboylu gigekli bitkilerden, otlardan ibaret subalp garnenliklerinin yuxarr sarhadi 2400-2500
m, bezi yerlerde isa 2600 m rntitlaq ytiksaklikden kegir. Bu
qurgaqda qiyaq, topal mercanotu, zanggigayi, andrz. gilarr-rercan, ziregiilti, giller, velamir, alp digesi, tigyarpaq yonca va di103
ger ot bitkilerinin htindiirliiyti 1,0 m-e gatrr ve srx drttik emale
getirirler. Bigenek ve otlaq kimi istifada edilan
subalp
gemenliklerinde heyvanlar terefinden yeyihreyon qanqal, asrrqal, evelik, quzuqulafir ve bagqa tekrar tdrame rnangeli otlar
-
da genig
yayrlmrqdrr. Subalp gernenliklerinden yuxanda,
texminan 2500-2600 rn rntitlaq ytikseklikden 3000-3200 rn
rntitleq ytiksekliye qeder olan da[ yarnaclarrnda alp gernen bitkileri ve ya alp xahlarr yerlegir. Relyef fonnalanndan asrlr
olaraq rntixtelif yiikseklikde algaq boylu ot bitkilarini temsil
edirler. Bu zonada pigikquyrufiu, tarlaotu, qlrtrc, nazikgdvde,
yonca, acrqovuq, zenggigayi, qaymaqgiqeyi, qiyaq, topal, dovgantopah, pigikotu, koklikotu ve digar bitkilar geniE yayrlmrgdrr. Bitkilarin htindtirliiyri l0-15 srn olub yarnaclarr eroziyadan
qoruyur ve davamh girn qatr yaradrr. Otlaq kimi istifada olunan
alp garnenlikleri antropogen tesir naticasinde gox yerde keskin
pozulmug, eroziya prosesine ve deqradasiyaya rneruz qalmrgdrr.
Quba rayonu erazisinde goxlu qiyntetli derman bitkileri
rnovcuddur. Adi damotu ve piEikotu bitkilerindan sinir sistemini sakitlegdinnak tigtin, tirek darnar nevrozlarrnda va yLlxusuzluqda istifade olunur. Acrhqotu, diqqurtlayan, nano, otsarmagrq, xanrmotu, spazrnolitik tesire rnalikdir. Urak-damar sistemi xesteliklerinde ve aterosklerozda istifade edilen bitkilere
acryonca, zaqafqaziya incigigayi, yemgan, soytid, tisktikotu
novlerina, boyrek ve sidik yollan xesteliklorinde iglenen derman bitkilarine prtraq, ardlc, armud, adi balzanin, boyaqotu,
bulaqotu, qatrrquyrulu va od yollarr xasteliklerinde iqledilan
bitki ncivlerine qaratikan, devetikanr, dernrovotu, zirinc, rnadebalrrsaq xasteliklerinda ve iltibaha qargr iglenan bitkilere acrgigak, bafayarpafir, baldrrqan, bciytirtken, qrrxbufiurn, etirqah,
zire, zo$al, razyana, gobanyastrfil ve s. taneffiis yollan xesteliklerinde ve osktirek eleyhine iglenen bitkilere andtz, belfiemotu, ben6vge, devedabanr, amekcimeci, r-narcanotu, Earq fisdtlr,
104
goEan, cinsilim ve s. qanaxma ve qan xesteliklarinde baEIna[a-
cr,',qrrxbu[um, qugeppayi, gicitken, sincanotu, su bibari va s.
rnisal ola biler.
Tadris-tecrtibe bazasrntn yerlaqdiyi Nugadi kendinin ve
onu ehata eden etraf regionlarrn tobii bitki ortliyti esash gekilde
transformasiya olunaraq medeni ve takrar bitki senozlan ile
evaz olunmugdur.
2.9. Heyvanlar alami
Quba rayonunun mtiasir heyvanlar alemi IV ddvrde
formalagmrqdtr. insanlann tesiri neticesinde faunantn nov
terkibindo esaslt dayigiklikler ohnuEdr,rr.
Paleontoloji tedqiqatlar neticesinda rntieyyen edihniEdir
ki, Quba rayonunda ddrdtincti ddvrde (pleystosenda ve holosende) savanna tipli iqlirn, ekoloji gerait va rnlivafiq olaraq
savanna tipli heyvanat alerni movcud olmugdur. Bele ki, IV
ddvr Holosen yagh stixur tebeqalarinde ceyran, antilop, kaftar'
quru trsbalasl, at, peleng, devequgu. maral, oktiz, qir, quElarln
ve siirtinsnlerin hazrrda ya$amayan nriixtelif novleri rntiayyen
edilmigdir.
Zooco$rafi baxttndan Quba rayonu $arqi Arahq denizi
vilayetine aiddir. Bu vilayet daxilinde ytikssk daf gernenleri,
da[ megeleri va gol zooco[rafi rayonlart ayrtltr. Bu rayonlar
arasrnda keskin serhed yoxdur.
Rayonun gdl zonastnda bulumayaqhlar tipine daxil olan
bcicakler, kepanekler dtizqanadhlar, beraberqanadlllar, zarqanadhlar, rnilgekler, hortimcekler, gerraler, eqrabler, bovler
dastalerinin ntimayandaleri genig yayrhnrqlar. Arnfrbiler (sudaquruda yagayanlar) sinfinden esasen qurba[anrn mtixtalif
nrivleri bu zona tiqiin tipikdir. Stirtinenlar sinifindan trsbafia,
kartenkele, ilanrn mtixtelif novlsri gol va rneqe-gdllerde genig
yayrlrnr qdrr . Zaqafqaziya gtirzasi daha gen i g yayrlm r Edrr.
105
Gerniriciler dostesinden 96l siganr, areb dovganr, dovqan,
porsllq, gelincik, yrrtrcrlar destasinden canavar, ti.ilkti, gaqqal
ve s. gol zonaslnln esas heyvanlandrr. Quglardan qartal. yapalaq, keklik gdl gdyergini, qaratoyuq, qarla ve s. genig yayrlrnrgdrr. Yaxrn kegmige kirni Qubanrn da! rnegelerinde vo garnenlerinda Qafqaz maralr, zerif elik, dafirstan turu, qaban,
qonur ayr. sigan ve diger heyvan nrivlari geniq yayrhnrgdrr.
Teesstif ki, bunlann bir qisminin nesli kesihnig ve sayl keskin
azahnrqdrr. Da! rneqelerinde quglardan a[acdelen, sittan, qar
qugu, btilbtil, alaqanad, sergo, anqugu, yapalaq va diger novler
yagayrrlar. Stirtinenlerden bu qurgaqda ilanlara, kartankeleya,
koramala tez-tez rast gelinir.
Yiiksak da[ gernanlerinde, snbnival qurgafirn qayahqlannda, diger zonalarda yagarnayan Dalrstan daf kegisi, Qafqaz turu, qarapaga, bezoar keqisi ve diger heyvanlar yayrlrr.
Dafi-mege zonasrnda yagayan bir srra heyvanlara da bu qurgaqda rast gelinir. Ytiksek daglrq zonada quglardan Qafqaz
ulan, alp dolaEasr, kegel gerkez, saqqallr gerkez, a[dog, qaratoyuq, alatolan, torlan, gahin ve digerlari rnaskunlagrnrglar. Stirtinenlerden Qafqaz qaya kertenkelesi, qonllr ilan ve ktilli rniqdarda hegaratlar ya$ayrr. Qaylarda ve kigik gcillarda qurbafa,
bahq, mtixtelif onurlasrzlar ve goxlu rniqdarda mikroorqanizirnlar ya$aylr.
2.10. Tabii landgaftlar
Regionun tabii geraiti, xiisusile relyefi ve iqlimin n-rtirekkebliyi ve rengerengliyi ayn-ayn komponentlarinin erazi diferensiasiyasrnr da rntirakkeblegdirir. Landgaftrn tifi qi diferensiasiyasrnr yaradan esas amil arazi izre ytiksaklik ferqinin gox
olmasrdrr. gaquli qekilde iqlim ekoloji geraitin deyigrnesi ila
elaqedar olaraq dtizan erazilerden yi.iksakdafih[a dofru getdikce qurugol, gol, mege - gol, dafi-rncEe, da[-gernen, uival106
buzlaq kompleksleri bir-birini ardrcrl evez edir va belelikle de
lar-rdqaftrn ytiksaklik qurgaqlarr yaranrr. Eyni zamanda qarbden
gerqe do!ru iqlirnin istilegrnesine mtivafiq olaraq landgaft kornponentlarinin terkibinde de mtieyyan dayigiklikler baE verir.
Mtieyyen edilmigdir ki, yaxtn kcgrnigde Bdytik Qafqazrn
tedqiq olunan regionunun landgaftlarr daha zengin ve rongarang ohnugdur. Ddrdtincti dovrtin sonlartnda iqlirnde bag veren
kontinentall rq bitki cirtiiytintin ndv terkibinde ciddi dayi qkenlik
yaratmrgdrr. Rtitubetsever bitkilerin bir srra ntillayandelari
quraq landgaftlara xas olan novlerle evez olunmttgdur.
Qusar rnaili dtizenliyi ve Samur Devegt ovahfir intrazonal
hidromorf bataqhq, bataqhq - Qelnen, dtizen-tneEo, mege-gemen, mego-kolluq, yanmsahra, quru-gol, arid seyrek meqe-kol,
megeden sonrakt kollu-goller ve s. landgaft kornpleksleri ile
seciyyelenir.
Regionun Bag Suayrtct, Yan silsile, Sudur, Suval ve s.
dafilarr mege, rnega-gol, subalp, alp getnen, subnival va nival
kornpleksleri ile diqqeti celb edir (gekil 2.16).
Buradakr landgalt vahidleri dayanrqh[rna, struktue-funksiona[ xtisusiyyetlerine,antropogen tesirlerle dayigiln-resina,
teserrtifat funksiyalarrna ve insanlar terefindan tenzimlenmasine gdre bir-birinden farqlenir.
Antropogen tesirlerla deyigihna derocesino gdre rcgionda
bir-birinden ferqlenen kateqoriyalar ayrtltr. Praktiki olaraq
deyigilmeyn kornpleksler - (nival, subnival, qayahq ve s.) - regionun akingihk zonastnda kenarda yerlagir. Antropogcnlegme
emsah (A,) burada 0,1-den kigikdir.
Zeif deyigihniq kornplekslere qeyri-mtintozam istifada
edilen subalp, alp qenren otlaqlarr aiddir (A.:0,1-0,2).
Orta deracada deyigilmig komplckslera eksar mcgelar,
megeden sonrakt kolluqlar, gemen goller, dtizen-mega-gemanlar
va s. antropogen ytiklanrnesi 0,5-a qedar olan kompleksler
daxildir.
r07
Keskin deyigihniq kompleksler dernye, suvarrlarr akin,
ba!, plantasiya, seliteb-ba!, bigenek ve s. daxildir. Bunlarda A"
0,5-0,8 arasrndadrr.
Osash transfonnasiya olunrnug kornplekslere iri arealh
seliteb Eeher, kigik ve orta arcalh, xetti strukturlar, demir, gosse
yollan. texnogen rnodifikasiyalar rneEasizleqmig arazilarin
aqrolandgaftlan, gemen-bataqlrqlarur, yarrmsehralann esaslr
deyigihnig kornpleksleri daxildir (A. > 0,8).
$ekil 2. l6-dekr xeritade mtiasir landgaftlann Xezersahili
yastr, hamar di.izenliklerden yiiksek da$rga dofiru paylanma
xtisusiyyetleri verilmi$di..
r*r_,,roo*o
,':'r:' il*ff
,i:,,
wi?a,,j
ffi# *iit
iiiitii
ffi ffi
i.*$-l} iiiiiiiii
.,4, .i,p: ffiH
ffi rii, m
ffi ffi .io.i
liii,E ffi Li$ii Hff ffi
t,xt:
ili,iii ft#ffi
ffij
ffi tiijj
::rr r jl{i"
20
ft
,
tti:
ilffi #}
$akil 2.16. Boytik Qafqazrn girnal-gerq yamacrntn nrtiasr
landqaft xeritesi
108
I. Sahilboyu zaif barkimiS va harakatda olan dwrnlartn va
clLttil tapalarinin efemerli-Soran otulu kontplek.slari. l.
Sahilboyu hereketsiz ve horeketde olan qurn tepelerinin ve
dyunlann efemerli-goranh sahilboyu girnerlikleri. 2. Sahilboyu
herakotsiz ve hereketde olan qlun tapeleri ve dyunlann
efernerli-goranh, kengizli epizodik otlaq kimi istifada edilen
kornpleksleri. 3. Sahilboyu herekatsiz qurn tepelerinin efernerligoranlt yanmsehralan.
II. Yasfi va gdkak dtizanliklarin boz-gaman, gaman bozqahvayi, goran va Sorakatli torpaqlartndo yov;unlr, vovSonhe.femerli, Sorakatli yanmsahralar. 4. Yastr va gokak dtizenliklarin boz-geman, goran ve gorakatli torpaqlannda yovganllefemerli, qoran otulu epizodik suvanlanxrrda kornplekslerle
mtigayat olunan otlaqlar. 5. Yastr va gcikek diizenliklarin bozgomen. $oran ve goraketli torpaqlannda yovqanlr, kengrzli va
yulfiunlu otlaq kornpleksleri 6. Yastr ve qiikek dtizenliklenn
boz-geman bataqh, $oran torpaqlarrnda kigik areallr gala
bataqhqlan.
III. Qadim gay yataqlanntn geniS dtizanliklat'ittin boz-gaman, Ean'tan-boz va gantan-batac1lry lorpaqlartnda gantan bataqlrylar. T Qedirn gay yataqlannln va gcnig dtizenliklorinin getnon-b'oz, gamen-boz-qahveyi ve gemen-bataqlrq torpaqlannda
aqroirriqasiya landgaftlar. 8. Qadirn gay yataqlannrn gdl dtizanliklarinin geman-boz ve gernen-bataqhq torpaqlannda suvanlan
kornpleksler. 9 Qedirn Eay yataqlannrn ve gol dtizenliklerinin
gemen-boz ve gemen-bataqhq torpaqlannda otlaqlar.
IV. Gatirma kontrslarmm dal{alt, lapali va tirali clabarrq
diizanliklarinin boz-qaman, aEtq boz-qahvavi, gaman-boz torpaqlannda qaman-kolluqlart va kolluqlar. l0 Getirrna konuslannrn, dallah-tepeli qabarrq dtizenliklarinin boz-cemen. gamon-boz torpaqlarrnda aqroiriqasiya kornpleksleri. I l. Getirma konuslannrn dalfiah-tepeli qabanq dtizenliklarinin agrqqehveyi, gernan-boz torpaqlarrnda aqrokolnpleksler. 12. Gatirr09
me konuslannln dalfiah-tepeli, qabanq di.izenliklerinin bozgeman, gamen-boz torpaqlannda suvanlan bafilar.
V. Zaif pargalanntrs maili dtizanliklarin karbonatlr-me$a,
karbonatlrqahvayi me$a, Eaman-meSa torpaqlartndo pal dl r-va-
lasli, kollu diizan nteSalari. 13. Zaif pargalanmrg rnaili dtizanliklerin karbonath gemen-mege, qehveyi-me$a torpaqlannda
zeif dayigilmig pahdh, pahdh-kollu rekreasiya rnegaleri. 14
Zaif pargalanmrg rnaili dtizenliklerin karbonath gornen-r1'rcgo,
qehveyi-me$o torpaqlannda keskin transfonnasiya olnnrnuq,
rekreasiya rnesalari. 15. Zeif pargalanrnrg deniz sahili tiralerin,
dallalr dtizenlikIerin gemen-rneqe, alIirvial-gaman torpaqlarrnda
rekreasiya kompleksler. 16 Zetf pargalanmrq deniz sahili tepali,
tireli, dalfah dtizenliklerin gomen-rne$a, alllivial-gomen torpaqlarrnda suvanlan meyve ba[lan. 17. Zaif pargalanmrg daniz
sahili tepeli, tirali, dalgah dtizenliklerin gemen-rnege, alltivialgemon torpaqlannda suvanlan terevez, taxrl ekinleri. 18 Zeif
pargalanmrg deniz sahili tepeli, dalfalr, tireli dtizenliklerin
gelnen-me$e, alltivial-garnen torpaqlarrnda suvanlan bag-bostan, tarevez ekinleri ile rntigayet olunan yagayl$ menteqeleri.
VI. Maili, dalgalt dtizanliklat"in agrq-qahva.vi, aqry-boz
qahvayi torpaqlarrrtda kolluqlar va qdman-kolluqlar. 19. Maili,
dalgah dtizenliklarin dagh-qurnlu agrq-qahvayi torpaqlarrnda
aqroirriqasiya kompleksleri 20. Maili, dalgalr dtizenliklorirr
drenajh, qumlu-daqh, agrq-qehveyi, agrq-boz qahveyi torpaqlannda suvarrlan terevez, taxrl ekinlari. 21. Maili. dal[ah, tepeli
dtizerrliklerin drenajh, qumlu-dagh, aqrq-qehvoyi torpaqIannda
suvarr lan kornpleksler.
VII. Zaif pargalanntry maili diizanliklarin q:2ry2y-me$a,
alltivial-gaman, C'aman clahvayi torpacllarrnda diizan-nteSa,
nteSa-kollttq va Qaman-nteSa-kollucllar. 22. Zaif pargalanrnrg
rnaili va hamar dtizenliklerin gemen-rneEe-kol landqaftlarrnrn
yerirrda suvanlan ekinler. 23. Zeif parqalanmrg maili ve harnar
dtizanliklerin alltivial-gernen, gernan-me$a torpaqlarrnda
110
suvanlan meyvo bafilarr, plantasiyalar: 24. Zeif pargalanmrE
maili ve hamar dtizenliklarin gemen, gelnen-me$a torpaqlarrnda
seliteb ve seliteb-baS kompleksleri. 25. Zeif parqalanmrg rnaili
ve hamar dtizanliklerin daqh-qurnlu, gernen-qahveyi, gerrenme$a torpaqlannda otlaq ve bigenek kirni istifade olunan
seyrek kolluqlar, Eamon-mege kolluqlar. 26. Zeif pargalantntq
hamar dtizenliklerin gemen-bataqlrq vo alltivial-gernen
torpaqlannda bataqh-gomonlar, garnan -otlaqlar.
VIII. Zaif parqalanntry ntaili dtizanliklarin qahvavi-nteSa,
aEq boz-qahvayi, aqq-qahvayi torpaqlarmdo claratikan,
yov$an va efemerlarin tisttinltik ta.skil etdiyi gdllar va kollucllar.
27. Zeif pargalanmrg maili dtizenliklerin koskin pozulrnug bozqehveyi torpaqlannda qaratikan, yovgan ve s. kserofit kollardan
ve efemerlerden ibaret epizodik suvarrlan otlaqlar. 28. Zeif pargalanrnrg rnaili dtizenliklerin agrq boz-qehveyi, qehveyi-rneq;a
torpaqlarrnda suvanlan kornpleks\or. 29. Zaif parqalanrnrE maiIi
dtizenliklerin qehvayi-rtego, agrq boz-qehveyi torpaqlarrnda
suvarrlan ba!-plantasiyalar 30. Zeif pargalanmrg rnaili drizenliklerin agrq boz-qehveyi, qahveyi-meqe torpaqlarrnda suvanlan taxrl, bostan-terevez ekinlerr.
IX. Parqalanmry maili dal{alr dtizanliklarin qamatt-qahvayi, agrq-qahvali, aqrq boz-qahvayi lorpaqlannda qaratikonlt,
tak-tak paldlr kollu qollat". 31. Pargalanrnrg rnaili dtizenliklarin
gaman-qehvayi, agrq-qehveyi torpaqlannda suvarrlan taxrl,
taravez, bostan akinlerindan ibaret aqroirriqasiya komplckslar.
32. Pargalanrnrg rnaili dtizenliklarin garnan-qalrveyi, aglq bozqehveyi torpaqlannda suvanlan alma, annud, gaftalr va s. ba[plantasiya kornpleksleri 33. Pargalannrrg maili dtizenliklerin
gernen-qehveyi, aqrq-qahveyi torpaqlarrnda seliteb va selitcbbag kornpleksleri. 34. Pargalanmrg rnaili dtizenliklerin garnanqehvayi, agrq boz-qahveyi torpaqlannda palldh-kollu gcillarin
epizodik suvanlan otlaq ve biganakleri.
lll
va da{ vantaclannm karbonatlt qahvayi da!-me;a va qara torpaqlarmda dag
gdllari va nteSa-gdllari. 35 Ytiksek maili dtizenliklarin vo yaylalann karbonath qahvoyi daf-rnege vo qal'a torpaqlarrnda suvarrlan seliteb ve seliteb-bafi. 36. Ytiksek rnaili dtizenliklcrin
ve yaylalann karbonatlr qehveyi daf meqe ve qara torpaqlarrnda taxrl, terevez, bostan ekinleri. 37. Ytiksak rnaili diizanliklerin ve yaylalarrn karbonatlr bozqrrlagrnrE qehveyi dag-rneEe
torpaqlarrnda bag-plantasiyalar. 38. Ytiksek rnaili diizen ve
yaylalann qehvayi dap rnege torpaqlartnda otlaq bigenek, dernye ekrn. 39. Yliksek maili dtizenliklerin karbonath qehveyi torpaqlannda, pahdh valesli rneEa-kolluqlar. bigenekler, detnye
ekin.
Yanrnsahra landsaJilarr. Bu kornplekslerin litoloj i
oziiltinti qurn daglan, gay daglarr, qurnlar, giller, gilli gistsler ve
s. ddrdtincti dovr yaglr stixurlar tegkil edir. Qaylartn getirme
konuslannda zeif gegidlenrni$ gay daglanntn yaratdlgl qalln
gcikme qatr diqqeti celb edir.
Yartmsohralar daxilinda gay qebakesi zeif inkiEaf
etmigdir. Oksar gaylar ve onlartn qollan yayda qttruyur. Ona
gore da arazida goxlu quru dereler, yarfianlar. qobular ve s.
yuru,l,r. Qay Eabekesinin srxh[r burada 0,03-0,3 krn/krn2
arasrnda deyiqilir. Sethin qobu vs yarlanlarla, qLlru deralerla
pargalanmasr 2,5-3,0 krn/km2-e gatrr.
Bu kornplcksler boz-qonllr, boz-gatnan zeif gorakatli,
boz-qonur goran torpaqlarda inkigaf edir. Okser torpaq
kesirnlerinde torpafrn tist qatlarda humusttn rniqdarr 2,5-l,5yo
arasrnda deyigilir. Torpa[rn tist qatr kaskin ktilek eroziyastna
meruz qalrr, zeif bitki orttiyii torpafil rntihafize ede bilmir.
Keskin pargalanmrg relyef yarttrsehralann bi.itdvltiytinti
pozur. Relyefin hipsometrik ytiksekliyinden, yatnaclartn
semtinden, stixurlartn yaytlmastndan asrh olaraq, yartmsehralar
xrrda areallara aynltr, tez-tez quru gdllerle svezlanir.
X. Yiiksak maili dtizanlik va la),lalartn
112
Yaqmadan Sitalgaya qeder olan erazida yarrmsehralar
geniq erazini ehato etse de Sitalgaydan Trxgaya dofiru getdikce
onun areah xeyli daralrr, Trxgayla Keqgay arasrnda (Gilezi
Zarat arastnda) dar zolaq qeklinde yayrlrr. Verefte dalrnrn garq
yamaclannda quru goller ve arid seyrek me$e - kolluqlar yarrrnsehralan srxrgdrrlr. Atagayrn gatirme konusunda yarrmsah-
ralann areah yeniden geniqlenir. Gilgilgaydan $abrangaya
qedar (Siyezen-Davagi arasr) deniz sahili qurqaqda yarrmsehralar hamar, zaif dalpah, gcikek dtizenliklari ahate edir.
Deniz sahillorinden dafietayina dolru getdikce yanmsehralann morfoloji xiisusiyyetleri, torpaq, bitki orttiyti tadricen
dayigir. Deniz sahilinda bu komplekslari eni 200-300 rn, bazan
isa 500 m-e gatan zolaqda zeif berkirnig ve hereketda olan qurn
tepeleri ve dyunlarr ternsil edir. Onlarrn sethinde bitki orttiyii
gox zeif inkigaf etmigdir. Bitkilerin sethde ortiik yaratrnasr l0oZ
- den azdt. Bezen qurn tepaleri liamar yastrlanmrg algaq qurn
tireleri ile evez olunur. Dyun vo qLtm tepaleri tizerinde efernerlar, goran otu tisttinltik taqkil cdir. Tez-tez qara goran, gahsevdi, Qeren, sanbag kollarrna, efemerlerden tonqalotuna,
rnesmesiye, quralnito de rast gelinir. Sahil zonanrn qumlarr
lizsrinde torpaq drtiiyti gox zeif inkigaf edir.
Da[ etayina dofru getdikcs getirme konuslanntn yaratdrlr dal[ah, tepeli, konusarast yastr dtizanliklerin, boz qonur, boz gelnan, goran, gorakatli torpaqlannda yovgarrll-$oranotulu, goranotulu, efemerli-yovganh yanmsehralar formalagrr.
Bu konrpleks Devagi-Siyezen arasrnda daha geniE areala ma-
likdir.
Yaz aylarnda goxillik goran otlan, yovgan, qarafian, kengiz, garan ve s. qoxlu yagrl ktitle emale gatirir.
$oranh yanmsahralarda zeif gorlaqrnrg boz geman torpaqlarda (Atagay-Keggay arasrnda) hiindtirltiyti l5-25 srn-o
gatan qrqotu, kolcuqlarrnrn htindtirltiyti 20-40 sm olan qeron
kornpleksi torpaq sethinde 50-55oh-a qeder rirtiik arnele getirir.
ll3
Diizen, zeif dallah
ve g6kek
sahelorda (Gilgilgay-
$abrangay arasrnda) yalh qoranotu, geren, qrgotu ile yanagr
torpaq sethinde gox vaxt 25-40 %o - e qeder orttik yaradan
htindiirltiyti 40-60 sm-e gatan Xezer sartbast tisttinltik taEkil
edir. Bu kornpleks mal-qara iigtin qiyrnetli yerndir.
Dag etayi yanmsehralarda zaif gorlaqrnrg torpaqlarda
gerenli komplekslarin sahasi arttr. Qaranli yartmsehralar qrq
faslinde de rntihtirn yem ehtiyatrdrr.
Qudyalgay-Atagay ve hernginin Valvelegay-Sitalgay arasrnda gox pargalanmtg, dereli tepeli, yarfianh-qobulu dafietayi
dtizanliklerde kengizli qoranotulu yarttnsehralar yaylltnrgdrr.
Bir-birino yaxln yerlegen kengiz kollarr ile yanagr boz-goran,
goraketli, boz-qonur torpaqlarda yov$an, xtrda yonca, tonqalotu, bozaq ve s. inkigaf edir. Gengiz kollarrntn alttnda xrrda
tepecikler emale gelir. Bu tapeciklar efetnerler tigtin <sr[rnacaqdrr>. Orada inkigaf eden ot bitkileri, taxrllar sanki yartmsehra tebietine xas deyil.
Verefte da[rnrn eteyinden daniz sahiline dofiru getdikca
qara[anh-yovganlt, kengizli-yovganh ve goranotulu-yovganh ve
getirme konuslartntn, iri dagh, qabanq dtizenliklerinde qaratikanh-yovganlt yartmsehralar bir-birini evez edir.
Sahil zolafrn qurnlarr tizerinde bitki ortiiyti gox zaif
inkigaf etrnigdir. Dyun ve qum tepaleri tizarinda algaq tirelerda
antropogenlegma emsall 0,I-0,2 arastnda dayigilir.
Da[ateyi dtizanliklora do[rr-r getdikce yartmsehralartn
menimsanihnasi arttr. Gatinne konuslartntn, gay terraslartntrr
boz-qonur, boz-gemen torpaqlarrnrn yovganlt, yovEanlt $oranotulu, yovganh-efemerli yartmsehralartnln eksariyyetinde intensiv suvarma neticesinda antropogenlegrle amsalt 0,5-0,8-e
gatrr. Bolaz ve $urabadrn yastr dtizenliklarinde boz- qonur, boz
- qonur goraketli torpaqlar taxrl ekinlari ila, otlaq bigeneklarla
avez olunmugdur. Getinne konuslartntn qabarrq dtizenliklerinde qaratikanlt, yovqanh, kengizli qoran otulu yarrmsehralar
l4
daha iri areallr torevez, bostan, taxrl va s. suvanlan akin sahelari ile evezlenrnigdir.
Quru qril, qdl va meSa-qdl landSaftlarr. Tadqiq olunan
regionun tipik landgaft komplekslerinden biri qtrru-gol
landqaftrdrr. Bu kornpleksler daleteyi dtizonliklerde ve algaq
daglrqda yanmsehralan her terefdan hagiyeleyir.
Yayr isti, quru, ql$l rntilayirn ve nisbaten yafirntrlr yanmsehra ve quru gcil iqlirn tipinde yerlegir. Orta illik ternperaturu
l0-l4oC, rntitleq rninimum 15-200C,rntitleq maksirnurn 3742oC orta illik yagrntrlarrn rniqdan 300-400 mnt, buxarlantna
qabiliyyeti 800-1000 rnm arasrnda deyigir.
Quru qoller esason 200-250m den 400-600 rn rntitlaq
htindiirltikler arasrnda yerlegir. Qusar nraili di.izanliyinde Dtibrar-Davegi qurgalrnda quru gollere daha htindtir erazilarde de
rast gelmek olar.
Quru gollar getinne konuslartnda, gay terraslartnda, geniqlenrnig tcrras diizenliklerinde, alltivial, alliivial-proltivial,
deltivial dtizenliklerde cavan kaynazoy yagh qay daglarr, giller,
qurndaqr, gilli gistler, neogen ve paleogcn yagh eheng daElan
tizerinda forrnalaqrntgdrr.
Quru gciller agrq boz-qahveyi, agrq-qahveyi, boz-qehveyi,
gemen-qahveyi torpaqlar tizarinde formalagrntgdtr. Oksar
torpaq kesirnlarinin tist qatlannda hurnusun tniqdart 3,0-1,8olo
arasrnda deyigir. Torpalrn tist qatlannda ginr drtl-ryli zeif oldu[u tigtin defilyasiya va eroziya prosesine tneruz qaltr.
Quru gollarin btittin tobii landEaft vahidlerinde rtitubetlenrna emsah 0,5 - 0,3 arasrnda deyigir. Ona gdre de bu
kornplekslerin suvanraslz menimsaniltnesi nrtimktin deyil.
Qeyd etrnek lazrrndrr ki, illik yalrntrnrn 70-80%-a yaxrnr ilin
soylrq dovrtinde dtigtir. Yayrn kaskin qlrrlr ve isti kegrnesi suvanranln zen"rriliyini bir daha artrrrr.
Mtigahidalar gdsterir ki, quru gdllarin aksariyyatinda bitki
qruplan torpaq sethrnrn an azt 50% - ni ortiir. Aprel-may ayla-
l15
nnda ise efemerlerin inkigafi neticesinde yagrl ot ktitlesi dcrnek
olar ki, btittin torpaq sethini tamamile orttir. Bazi bozqrr
gcillerde, daqhqlarda sathin bitki ile orttilmesi 70-90% - e gatrr.
Lakin yaylrr ikinci yansrnda efernerlarin malrv ohnasr neticesinde torpaq sethinde grlpaqlaqrna rntiqahide edilir. Bela ki,
iyul-avqust aylarrnda quru gollerde bitki qruplannrn 6rttik
yaratmast 50o/o-e qeder azalr. Bu ddvrde antropogen tesirlerin
intensivlagmesi de bu prosesi giiclendirir. Payz aylarrnda, xtisusi ila oktyabr- noyabrda intensiv ya$rglarrn baglanmasr cfernerleri yeniden canlandrrrr. Beleliklo qun-r goller dztinernexsus
mdvstimi dinamikliyi ile ferqlanir.
Tedqiq olunan regionda mtixtelif genelik tiplerini ayrrrnaq olar. Gotinne konuslannrn pargalanrnrg qabanq sathinde
agrq boz-qehveyi torpaqlarda qaratikanh, yovganh, pargalanmrg
rnaili dallah dtizenliklarin gemen-qehveyi torpaqlannda tektek kollu, efemerli, yovqanlr-a[otlu, pargalanrnrg gay derelerinin yamaclarrnda qaratikanh, kollu, dafidafianh, yovganlta[otlu, zeif pargalanrnrq rnaili dtizenliklerin agrq-qehveyi ve gamen-qehveyi torpaqlannda alotlu, yovqanlr, qiyavh gciller inkigaf edir. Qdller da[etayi alltivial-proltivial, proltivial-deltivial
maili, dallah, tepeli, alqaq tireli pargalanmrg diizanliklarinde
agrq gabahdr (agrq boz-qehvayi), kecli gabalrdr, adi qabalrdr torpaqlannda yovganlt, rntixtelif otlu, efemerli, a$otlu kornpleksleri de ahate edir.
Qol landgaftlarrnrn fonnalaqrnasrnda ve differensiasiyasrnda neogen yagh gilli qistlerin, ehengdagh stixurlann rolu b6ytikdtir.
Zeif pargalanmrg rnaili dtizenliklerin genig terraslann
boz-qahveyi torpaqlartntn efemerli, yovganlt, a[otlu, kollugdllerinin rntiasir antropogenleguresi 0,8-0,9 arastnda deyiqilir.
XIX asrin ikinci yanslna qeder gollerin yerinde n1ege, lregokolluq ve tek-tek apach seyrek mege kornplekslari rr-rdvcud idi.
Yerli ehalinin oturaq heyata bagladr[r dovrdan etibaran tebii
l16
landqaftlann transformasiyasr gticlanir. M.H. Baharhnrn (I 920)
melumatlanna esasen kornpleks daxilinde yerlegen Kuxuroba,
Cehirqrglaq, Zindanmuruq qrglaq, Hacrqrqlaq ve s. kendlar XIX
esrin ortalarrndan ve ikinci yarrsrndan etibaren tam otLrraq
lreyat tarzina kegrniglar. Kendlerin bdytirnasi landgaftlarrn
antropogen transformasiyasrnr stiretlandirir. XX asrin birinci
yansrnda me$e ve mego - gdllarin ba[, ekin, plantasiya ve s. ile
avez olunmast rntiasir gdllegrneni, mege-gcillarin yaranrnasrnr
intensivlegdirir. Hal-hazrrda bu kornplekslarin 42Yo - ni akin,
35% - ni baf - plantasiya, 10,5 o/o - ni yagayrg menteqeleri,
8,5oZ-ni bigenek-otlaqlar, 4o/o -ni ise texnogen rnodifikasiyalar
teqkil edir.
Yiiksek rnaili diizenliklerin, gay terraslannln karbonath
qehveyi, qehveyi torpaqlannln me$e- gdllarinin ve gdllarin
rntiasir antropogenlegme emsah 0,85 - dir. Bu gdllerin vo me$e
- gdllerin dernek olar ki, hamrsr tekrar - tciremo rnengelidir. XX
asrin evvellarina aid olan kartoqrafik rnenbalerin tahlili gristerir
ki, bu kompleksler kegmig pahdh rnegelerin qrnlrnasr
noticesinde yaranmrgdrr. XIX esrin ortalannda bu kornpleksler
daxilinde Gil, Yasab, Cibir, Gadezeyxur, Kohne Xudat vo s. iri
kendler ve onlann etrafinda yerlagen ekin, ba[, bigenek, 6rtig
ve s. me$elerin areahnr daraltmrg, gaylarrn mtinbit darelerinda
genig terraslarda antropogenleqrneni artrrrrrgdrr. Kegrnig rnegs
ve kolluqlann indiqatorlan gaklinda tek-tok pahd a[aclan,
kolluqlar yol boyunca gaylarrn atrafinda saxlanrlrr.
Hal - hanrda gdsterilan gol ve mego - gollarin 4lo/o
erazisini bafi - plantasiyalar, 25% - ni seliteb - baE, 30% - ni
ekin, 6ri.ig ve 4Yo - ni texnogen rnodifikasiyalar tr-rtur.
intrazonal landSaftlar. intrazonal kornpleksler hidrornorf
landqaftlann xtisusi rnodifikasiyasr olub lokal arnillarle, xiisusi
ila qrunt sularrnrn sethe yaxrn yerlegrnesi, iri gaylarrn, tektonik
basdrrrhnrg qalxmalann tesiri ile yaranrr va xrrda arealh[r ile
ferqlenirler. Kosmik gakillerlda ttind rangi, sapelenen, bazen
tt7
kigik xetti strukturu ile degifrlenir. Bu kornpleksler hem ytiksek
tobii dinarnikliyi, hern de keskin antropogenlegrnasi ile ferqlenir. XX esrin evvellerinde intrazonal kompleksler takca
Samur-Devegi ovahlrnn 7 }o/o-den artrq sahasinr tuturdu. Tebii
landgaftlann antropogen transfonnasiyasr neticesinde dtizen
megelar mega-kolluqlarla, mego-gomonle, bataqhqlarla, gomonlerle, gemen-kolluqlarla ve mtixtelif antropogen rnodifikasiyalarla evez olunur.
MeSa, meSa-kolluqlar va me$a-Qaman komplekslari-yaSayrg rnentaqelerinin, iri dernir yol ve avtornobil traslannrn atrafinda daha gox antropogen tesirlare meruz qalrr. SabirobaMuxtadir-Megeli xetti ijzre uzanan denizsahili zolaqda lnegelarin antropogenleqmesi (0,7) tekce afiaclarrn qrnlmasr ile balh
deyil, eyni zatnanda ya$ayl$ menteqeleri zancirinin geniglenmesi ila de elaqedardrr.
Qaman-bataqlry va dtizan-gaman kontplekslarl. Bu kornpleksler regionun en keskin antropogenleErnig vahidlerinden
biridir. Orta antropogenlegrna arnsah 0,7-0,8 arasrnda dayigilir.
Lakin A[zrbrrgala atrafinda bu gostarici 0,2-0.4, QusargaylaQaragay arasrnda 0,9, qedim Eay yataqlannda ve gokek dtizenliklorde 0,6, Qaragayla-Caqacuqgay araslnda kigik arealh biganakler kirni istifade edilen bataqh -gernenlarde ise 0.7-dir.
Dad-meqa landSaftlarz algaqda[lrqdan baglayaraq yiiksakdaflt[a qeder olan btittin ekspozisiyalr yamaclarda inkigaf
etrnigdir. Bu kornpleksler qehveyi da!-rnega torpaqlarr altrnda,
n:,ezazoy ve kaynozoy yagh giller, qurndagr, ehengdagr, konqlorneratlar ve diger gdkrne rnengeyli s[ixurlar iizerinda geniq
yayrlmrgdrr. Ytikseklikden asrlr olaraq Daf-rnege landEaftlannr
ytiksekliya mtivafiq olaraq iiq hissaye brilnrek olar: alqaqdaglr[rn, ortadaflr[rn ve ytiksekdafilrfirrr rnegeleri. Har bir qurgaq iqlim, relyef, torpaq, a[ac va kollann nov terkibi ve diger gostaricilerine gora bir-birinden ferqlenirlcr'. Alqaq dafhfirn landgaftr 500-1200 m ytiksekliklorde yellaqcn yarnaclarda, Qay
I
l8
derolerinda, hiindtir dtizenliklorda yayllrr. Bu qurgaqda insanlar
daha gox meskunlagdr[rndan antropogen arnillerin tasiri ds
gticltidtir. Bu qurqaqda iqlirn-ekoloji geraita miivafiq olaraq
regional ferqler rntigahide edilir. Xtisusi ile, Qudyalgaydan
gerqde ve qerbde yerlegen megeler rniixtelifdir. Qudyalgaydan
garqde relyef ekoloji gerait daha mtirekkeb, qerb hissede ise
sada oldulundan regional farqler yaranrr. Algaqda[ rne$e
landgaftlannrn tarkibinde esasen pahd, velas,a[caqaytn ve
digar alac novleri yayrlrr. Bu hissede meqe-park, bafl-plantasiya, ekin, biganok ve s. aqrolandgaftlar genig yer ttltrtr. Megelar neogen ve neogen ve ddrdtincti dovr yaglr gillarin, qumdaglanntn, ehang daglann ve konqlorncratlann i.izarinde inkigaf
etrniEdir.
Orta da$hfirn rneEe qurgafir textnitren 1000-1200 m-le
1500-1600 rn mtitleq ytiksckliklar arastnda yerlaqir. Bu qurqaq
daxilinde dorin gay dtrelcri ve priixtalif istiqanretli tiralar
Llzanrr. Landgaftrn litoloji oztili.inii yura ve tebaqir ya;h giller,
qnmlar, qum daqlar, eltongdaglart, konqlorneratlar ve onlartn
qarrgrlr tegkil edir. Agac bitkilorinden esason fisttq, velas, pahd, a[caqayrngoke, gdyrtic ve diger novlar yayrlrr. Meqelerde
yaxqr tac yaratdrfir iigiir-r torpafirn setlri kolgcli olur vs ona gore
de torpaqtistti alt yaruslar zeif inkigaf edir. 1'orpaq orttiytintin
csr.srntqattn humus qattna ve tnegealtr dcigcrtaya rnalik da[mege qonur torpaqlar tagkil edir. Daqh-qayalr, grnqtllt suayrlcrlarda, tiralerdo megelcr seyraklagir ve alt yarusull kollart.
algaq boylu a[aclan, ot bitkilcri yargr inkigaf edir.
Ytiksak daf mcgcleri esasen 1600-1800 nr, bezi yerlcrds
ise 2000 rn-den yiiksek erazilerde yayrlmrgdrr.' Daha yuxartda
2000-2400 m mttleq ytiksekliklerde yellagen suayrrcr vo yamaclarrnda megeler kigik talalar,afiac qrtrplarr geklincle rast
gelinir. Ytiksak da[ nrcga tlurgafrnda sildtrrtnlt qayalrqlar, dik
pargalartmtg yarnaclar, darin vc stldtttttlh gay claralori genil
sahelari tutur. iqlirn ;craiti sert oldui:undrtl vegetasiya dovrti
lti
xeyh azahr. Relyef sethi keskin pargalanrr. Da! qonur tnege ve
gimli dag-gemen torpaqlarrrun sethi yuyulur, eroziya stiretlo inkigaf edir. Ona gcire do bu qurgaqda torpaq orltiytintin qahnhlr
relyefin meyilliyinden asrhdrr. Meyillik artdrqca torpagln
qalrnlrlr da azalr, megeler de miivafiq olaraq seyreklegir. Br,r
qurgaqda meskunlagma xeyli zaif olsa da antropogen amillarin
tesiri siiretle artlr. Dik yamaclarda eroziya prosesi daha da
giic lenir, meqelarin talalar a, rne ge-ko lluqlara gevri hnes i proses i
davam edir.
Ytiksak da! rnege qurgafirnda dorninanthq eden afiac
nrjvleri voles ve gerq pahdrdrr. Qurgafirn daha agagr hissesinde
(1600 m) frstrq, orta hissesinde (1700 m) veles, ylrxan
hissesinde ise (1800-2000 m) pahd daha genig yayrhnrqdrr.
Mtixtelif ekspozisiyah gimal vo cenub yatnaclarrn me$e
landgaftlan da bir-birinden mtieyyen qeder ferqlenirler. Bele ki,
gimal yamaclarda meqeler daha srx, torpaq qatr qalrn, daha
rtitubetli olur, ot ve kol bitkileri zaif inkigaf edir. Cenub
yamaclarda ise eksina torpa[rn hurnus qatr nazik, riitubatliyi
azalfi, me$e seyrak,algaq boylu olur, ot ve kol bitkileri srx
drttik yaradrr. Qayah,srldrrrmh suayncrlarda,pargalanmrg dagh
yarnaclarda seyrek a[ach rnegeler genig erazini tutur. Bele erazilerde stir[igrne, eroziya ve diger ekzodinarnik prosesler daha
intensiv inkigaf edir.
Da!-gaman landSaftlan. Da!-meqe landgaftlarr qurga!rndan yuxanda da!-gemen landgaftr qurgalr yerlegir. Bu landgaft
qurgalr 1800-2000 m rntitleq yiikseklikden baglayrr ve toxminen 3000 rr rntitleq yilksekliye kimi olan da[ yarlaclannr ve
suayrrcrlan ahate edir. Ehtirnal olunur ki, bu landgaft qurgalrnrn aga[r sarhedi yaxrn geoloji kegmigde 2200-2400 rn mtitleq
ytikseklikden kegmig va sonrakr vaxtlarda tebii ve antropogen
amillerin tesiri neticesinde bu serhed 300-400 rn aEalr dtigerek
hazrrki seviyyani ahnrgdrr. Da!-gemen landgaftlarr yura yaqlr
qara rengli gilli gistlarin, qumdaglannrn, $ahda[, Qrzrlqaya
t20
massivlerinde ise ehangdaglart tizerinde formalagtntEdrr. Giller
eroziya prosesine qarqt davarnsrz oldulundan onlar yuyularaq
gistlerde dorin derelar amele gehniEdir. Bezi yerlerde ise stirtigmeler bag verrnigdir. Dag-getnen landgaftlan qurgafir iqlimekoloji ve torpaq-bitki xtisusiyyetlerina gdre subalp gernenlikleri ve alp gernenliklari qurgaqlanna boliintir. Subalp galllenlikleri rneganin seyreldiyi yerlerdan, yeni 1600-1800 rn rlrtitlaq
ytikseklikden baglayrr ve 2400 m, bazi yerlerda 2600 tn rntitlaq
ytiksekliye kirni davarn edir. Bu qurqa[rn esas bitki orttiyti
paxlalrlarrn, taxtlotlarn, zenggtgekli lerin niirnayendeleri olan
qiyaq, dovgantopah, atirli stirnbtilgigek, yulngaq stiptirga,
keklikotlarr, tarlaotu, topal, paxlalrlar, yoncalar va diger htindtirboylu ot bitkilerinden tegkil olunrnugdur. Bezen tek-tak
apaclara ve kollara da rast gelinir. Subalp gernenliklorinden
yuxanda, texminen 3200-3500 miitleq yiiksakliye kirni olan
daf yarnaclannda alp gernenliklsri yayrlmrgdrr. Bu qurEaqda
buzlaqlarrn geoloji faaliyyeti neticasinda yayrhntg relyef forrnalan (karlar, sirklar, troq dareleri ve s.) ve habela qravitasion
mengeyli relyef formalart genig yayrhntgdtr. Bu qurgaqda qoyun stirtilerinin gox otartlmast stx ct!tr gebekesinin yaranmasrna sabeb olur ki, bu da eroziya prosesi tigtin elverigli Eerait
yaradrr. Alp garnenlikleri alp xahlan da adlanrr. Bu getnonliklarde iqlirn ekaloji qeraite uyfiun olaraq algaq boylu ot ntivleri (acrqovuq, qaytarnra, girpencesi, zanggigeyi, bulaqotu, yaddagotu, tigyarpaq yonca, bagayarpafir ve s.) genig yayrllntgdtr.
Rtitubetli, qdkek yerlarda andrz. yarpv, gil.deqradasiyaya u[rarnrg sahelerde qanqal, geven da inkiqaf edir.
Alp va subalp cernenlert zeif dayigihniq kornpleksler qrupuna aiddir. Y{iksak da! yarnaclannda, suayrtcrlarda yerlegan
bu tip kornplekslennde antropogen ytikler qeyri-miintazam
xarakter dagryrr. Yay aylannda (rnay-avqust) antropogen ytikler
mal-qaranrn intensiv otarrlmasr ile elaqedar olaraq maksimum
hedde gatrr. Bu dovrda landgaftrr-r deqradasiyasr artrr. Ekstrernal
121
$eraitle ba$r olaraq ql$ aylannda antropogen ytiklanme
praktiki otaraq kesilrr.
Bu kornplekslenn deqradasiyasr gaquli ytiksaklikle bilavasite ba[hdrr. Bciytik Qafqazrn ekser dafi zirvalannde ve
suayrrcrlarrnda subalp garnanlarinin agafir serheddi 1600-1800
m-den baqlayrr. Dafilann ekspozisiyasrndan rneyilliyinden ve
diger geornorfoloji xiisusiyyetinden asrh olaraq 2500-2800 rn-e
qedar davam edir. Daha yuxanda isa alp gernsnleri srx giur
drttiyti ile saciyyelonen xahlar ernele gatirin-r. Alp gernanlarinin
yuxan serhedlari 3100-3200 m-e qeder qalxrr.
Relyefin qox bdytik enerjisr, sethin rneyilliyi, qravitasiya
prosesleri daf gemenlerinrn keskrn parqalanmasrna, yarfianqobu gebekesinin yaranmaslna sebeb olur. $ahda[, Qrzrlgaya
platolarrnda gay darelerr ile sethin parqalanrnasr 3,0-5,0 km2, iri
gaylarla derir-re pargalanma ise 1500- 1600 rn-e gatrr.
Da! gernenlerrnin ekseriyyetr 25-55"- rneyilliye rnalik
yamaclarda formalaqrr. Meyilliyr 3Oo-den artrq olan yamaclarda stirtigma, tigqun, ovuntu rnateriallannrn toplanrnasr, soliflyukasiya vo s. qravitasion prosesler intensivlegir, deqradasiya
iigiin tebii zornin yaradrr.
Tedqiq olunan regionda qravitasiya proseslari, xiisusila
stirtigme hadisesi Qudyalgay, Qusargay, Velvelagay l'rovzalerinde daha intensiv inkrgaf etmigdir. Da! yamaclannrn etaklarinde
qlrlntl-ovuntu rnateriallarrnrn gleyfleri ve konuslarr yaranrr. Dik
yamaclardan toplanan a$lnma materiallan gernenlsrin sethinden
yuyulan gilli girstlardan, ehengdagladarr, qurndaglanndan ve s.
asan a$rnan ve yuyulan stixurlardan gelir. Meyilliyi 35-40 ve
daha qox olan yamaclarda denudasiya daha intensiv baq verir,
genig areallarda yarnaclar grlpaqlanrr. Tebii sel ocaqlarl
fonnalagrr.
Boytik Qaiqazrn ytiksek dafih[r da! tundra (2700 m-den
vo soyuq iqlirn tiplari ile seciyyelenir. illik yagrntrntn uriqdart
600-800 mm-den 1200-1400 mm-e qedar deyigilir. Alp
r22
comanlerinde timumi gtinag radiasiyasrnrn miqdart esasan 135i40 kkal/sm2. radiasiya balansr ise 35-40 kkal/sm2 torpaq
sethinde illik temperatu 0 - 200 C, qar drttiytiniin davarniyyati
100-120 gtin, qar orttiy{intin orta illik qahnlr$r 70-100 sm-dir.
Yay otlaqlanntn mege ile serhedlerinda gar-en-lrege,
subalp gemenlerinde girnli garnen qaratorpa[a banzer dag
gorron, alp gernenlerinin yuxan serhedlerinde ise torflu-gitrli,
prirnitiv-grmli da!-garnen torpaqlan inkigaf edir.
Subalp gemanlerinden hetn biganek harn de otlaq kirni,
alp gernenlerinden isa yalnrz otlaq kirni istifade edilir. Alp
gernenlerinin algaq boylu (10-15 sm), stx. gireli ot orttiyti elvarr
xahya benzeyir. Yaylaqlann sinesini bazayen gehduratr, aclotu,
novrlrz grgeyi ve s. otlann yarpaqlan kdke yaxln yerlegir,
r-ndhkern kcik sistemi ile seciyyelenir. Alp xahlartnda stx gtm
6rttiyti amele gatiren otlardtr. Taxrl otlart xtisusi ila ala
tonqalotu, alp qrrtrcr qidah yern bitkisidir. Onlarrn htindtirli.iyti
en goxu 15-20 sm-e qeder olur.
Alp gemenlerinde taxtl otlarr ve lntixtalif yonca ndvlari
torpalrn Iim orttiytintin yaradrlmaslnda ikinci deracali rol
oynaylr. Osl srx girnli alp gernenlerini xrrda boylu gillar ve
topalotu yaradrr.
Boytik Qafqazrn ekser srx girnh alp gemenlerinde rnalqaranrn otanna rntiddeti 2,5-3,0 ay, yani iyun aytntn ikinci
yansrndan sentyabr aylnrn evvallarine qedar davarn edir.
Tedqiq olunan regionun $ahda[, Qrzrlqaya, Qarabulaq,
Axar-Baxar vo s. yaylalannda alp gemenlerinin illik rnehsuldarlrfir quru gakide 6-18 s/ha taqkil edir. Daha dik yamaclarda
(meyilliyi 25-35'-den gox) rnehsuldarltq l0 s/ha-dan az olur.
Alp gernenliklerinin 80%-den artrq bitki orttiytinti goxillik otlar tutur. Keskin rnenimsanihnig va heddan arttq otanlmrg erazilarde goxillik otlart zeherli otlar, yanm kollar avez
edtr.
123
Subalp gemenlerinrn qahn gdktintti qatrna rnalik da!
gemen-girnli topraqlarrnda 100-den artrq ot bitki novti igtirak
edir. Ot drtiiytinfln osaslnr ala tonqalotu, qoyun topah, benovqe
tonqalotu, yum$aq siiptirge, qrrtrc, rntixtalif nciv paxlah bitkiler
ve s. tegkil edir. Paxlah bitkilerin 50-den artrq novti goxillik
otlara aiddir.
Deqradasiya prosesinin daha intensiv getdiyi bozqirlagml$ gemenlerde qrnnrzl gemen yoncasl, a! gemen yoncast, tiiklti xaqa otu, htindtir xaga otlarr, algaq boylu ardrc kollan, geven,
qaratikan ve s. inkigaf edrr.
Zeif rneyilli yamaclarda ve sLlayncrlannda ot bitkileri va
paxlahlann yaratdrfir senozlarda bitkilerin htindtirltiyt 1,0-1,5
m-e gatrr. Bele saholer bigenak kirni istifade olunur. Her
hektardan ilde 20-65 sentnere qedar quru ot gahntr. Otu gahnan
bigeneklerden 10-15 gtin sonra otlaq kimi istifado olunur.
Subalp gemenlerinin rntiasir landEaftr uzun illar arzinde
rnal-qaranrn otanlmasl, otun galrnmasr, yaylaqlardan rntixtelif
rnaqsedlerlo istifade olunmasr naticasinde koskin dayigikliye
moruz qalmrgdrr.
Subalp garnanlennin deqradasiyasrr-ra tesir eden an
rntihiim amil otlaqlardan plansrz istifade edihnasidir. Otartna
normasrna riayet etmedan rneyilliyi 25-30'-den gox olan
yarnaclarda her hektarda l0 bagdan artrq mal-qarantn otanlmast
herr-rin rnassivlarda sethin ot orttiyrinti pozur, bitki senozlartntn
rnehsuldarhlrnr aqa[r salrr. Orta otanna normaslnl 5-6 ha/baS
qebul etsek, aksar otlaqlarda normadan 2-3 defe artlq rnalqaranln saxlanrlmasr bitki orttiyiintin pozulmasuta, faydah bitki
ndvlerinin azalmasrna, zarerli ve zeharli bitki qruplartntn
goxalmasrna sebeb olur.
Nival va subnival komplekslar. Nival va subnival landqaftlarrnda antropogen ytikler gox zeif gekilde dzilnU btiruze
verir. Antropogen tesirler burada epizodik xarakter dagryrr. Tebii landqaftlarrn strukturu pozuhnur. Ytiksok dinarniznle ve
124
mtitehanikliye, zeif dayanrqhfia malik geokornplekslar tebii
tnkigaf qanunauylunluqlarr ila ferqlenir. Nival ve subnival
kornpleksler Bdytik Qafqazrn en ytiksek zirvelerindo, suayncrlarrnda o ciimleden. BazardtzLi (4466), $ahda[ (4243), Tufan
(4191), Bazaryurd (4126), Yarda| (ll6), Raqdan (4020).
Qrzrlqaya (3726), Babadafi (3629), Qara-Burqa (3471) ve s. inkigaf etmigdir. Subnival kornplekslerin agafir serheddi gimalgerq struktur tipinde 3200-3300 m-e gattr. Yan silsile ve Bag
Suayncr dafilannrn keskin pargalannrtg zirve vo suayncllartnda
subnival kornplekslarinin serheddi 3100-3200 rn tagkil edir.
Bdytik Qafqazda ekser zirvelarda qar xetti 3900 tn mtitleq yi.ikseklikden kegir. Yaxrn kegmiEda nival-buzlaq landqaftlannrn aga[r serheddi 2500m-den kcgirdi. Geoloji dovrda buzlaqlann sahesi azalrnrg, bu gtinde azalmaqda clavam edir.
Bu kornplekslerin formalagmasrnda rntiasir relyefin gox
boyiik diapazonda qalxmasrnrn ckstrcrnal iqlim qeraitinin da!
suxurlannrn litoloji terkibinin, nival-qravitasiya proscslerinirr
intensivliyinin bdyiik rolu var.
Kaskin pargalantntg yura yaglr kristalik zirvelarin etaklerinde ekzarasion (kar, troq deralari, sirk) va akkurnlyativ (rnoren qrnntrlarr) morfoskulpturlan inkiEaf edir. Dere va nisbaten
hamarlanmlg suayncllar buzlarla, qarlarla orttiltidtir. Torpaqbitki orttiyii dernek olar ki, inkigaf etrneyib. Qrlpaq qayalar
tizerinde bir nege srn qahnhfirnda prirnitiv torflu torpaq qatr
emele gelir.
Bu tip landqaftlar praktiki olaraq deyigilmeyen kotnpleksler adlantr. Menimsenilmesi miitnktin ohnayan qayaltqlar,
grnqrl ve daghqlartn antropogenlagrne emsall 0,1-den azdr.
Landgaftrn antropogen deqradasiyasr gox zaif oldugu tigtin
burada baq veren btittin prosesler tabii yolla gedir. Antropogen
tesirler epizodik xarakter dagryrr.
r25
Milli Parklar
$ahdag Milli Parkr 2006-ct ilda
2.11.
yaradrhnrqdrr. Orazisi
ilkin olaraq 115895 hektar tagkil edir ki, bundan isrnayrllr ve
Pirqulu Ddvlet Tebiet Qoruqlan 2lTl4 hektar, Quba, Qusar, ismayrllr, Qebele, O$uz ve $arnaxr rayonlannrn inzibati
erazilerinde olan d6vlet mega fondu torpaqlarr 81197 hektar va
hernin rayonlann hirdr-rdlarrndakr ytiksekliklorda yerleEen ve
istifadesiz yaylaqlar 13084 hektar tegkil edir. 2010-cLr ilde
$ahdafi Milli Parkrn arazisi 14 613,1 hektar gcniqlendirilarek,
I30 508,I hektara gatdrnhnrgdrr.
$ahdafi Milli Parkrnrn yaradrhrnsrnda meqsed qoxlu
sayda endcmik ve nesli kesilmekde olan heyvan novlerinin va
transserhed kogeri heyvanlar da daxil oln'raqla qlobal
eherniyyetli dafi rnegaleri ve ytiksak dafhq erazilcrde yerlcq;en
otlaq ekosisten-rinin berpasr. qorunmasr ve idare edihnasi,
torpafirn rntinbit qatlnrn qorunub saxlanrhnasr. arazi tiqiin
xarakterik olan fauna ve flora ndvlerinin qorllnmasr, artrnlrnasr
ve zanginlegdirilmesi, hernginin, tebii kompleksin sabitliyinin
tenzirnlenmesi, elmi-tedqiqat iglerinin aparrlmasr tigiin daha
elverigli qeraitin yaradrlmasr, elece da atraf n-rtihitin
rnonitorinqi, ehalinin ekoloji cehetdon rnaariflandirilmasi ve
boytik turiznr potensiah olan erazide ekoturiznin inkigafrnrn
terrin edihnesidir.
$akil 2.17. $ahdafi Milli Parkrnda gortintli
126
Milli Parkrn erazisinin yerlagdiyi yiikseklik onun iqliminin
rntixtelifliyine, bitki cirttiytintin, torpaqlannrn ve heyvanlar alaminin zenginliyine esash tesir gostenniqdir. Buradakr rnegeler
zengin, fi.isunkar ve gozel menzeralar yaratmaqla rneghurdur.
Relyefin gaquli deyigrnesi ve pargalanrrasr, mtirekkeb
iqlim geraiti ve torpaq orttiyti burada bitki drttiytintin olduqca
mtixtelifliyine sebeb olmuqdur. Meqelar, esasen iberiya ve $erq
pahdrndan, gerq fisdrlrndan ve Qafqaz velesinden ernele gelrniEdir. Milli Parkrn gox bdytik arazini ehate etmasi sababindon
burada hem temiz, ham da qarrgrq megalere rast gelinir. Megelarde qan$rq halda goyrti$, qaraqdhre. afcaqayrn, soytid, qoz,
gilas, alrna, armud kirni agaclar, damirqara, azgil, yetniqan,
boytirtkan, itburnu, zirinc kirni kol bitkileri yayrhnrgdrr.
$ahdafi Milli Parkrnrn heyvanat alemi gox zengindir.
Burada, quglardan qrrqovul, qaratoyuq, alabaxta, bildirgin. sank6ynek, gobanaldadan, a[acdalen, qarla, rnarnelilardcn ctiyi.ir,
gol donuzu, qonur ayl, gaqqal, dovgan. dale. canavar, tiilkti.
maral, yenot, qarapaga, rnega pigiyi, teka, ayl, vagaq, gelincik,
porsuq ncivlerine tesadtif olunur.
Orazide adlan Azerbaycan Respublikasrnrn "Qrn'nrzr
Kitab"rna daxil edilmig rnemalilarden vagaq, kdpger, quglardan
turac, berkut, gdl qartah ndvleri qorunur.
Tebiet gdzelliyinin rengarangliyi, bitki vo hcyvanlar
alerninin zenginliyi araziye bciytik sayda yerli vo xarici
turistlarin calb edileceyina inarn yaradrr.
Samur-Yalama Milli Parh. Azarbaycan va Alrnaniya H6ktirnetlerinin inkigaf OrnakdaElrfir qerqivasinde Azarbaycanrn
ve Tebii Servetler Nazirliyinin rahberliyi ve
Ahnaniya inkigaf Bankrnrn rnaliyye desteyi ila Xaqrnaz rayonunda Sarnur-Yalarna Milli Parkr yaradrhnrEdrr. Osas rneqsed
Sarnur-Yal ama aruzisinin ekosistemine daxil olan biorntixtelifliyiin qorunmaslna tdhve vermakdir. Bununla yana$r Milli
Parkrn cerrub-Eerginde nadir kciqsri qug ndvlari ve nasli kasilrnekda olan bahq novlerinin ya$ayl$ rntihitini qorurnaq esas
Ekologiya
127
yozife kirni qarprya qoyulmuEdur. Milli Parktn sahesi l2 Inin
500 hektar araziye rnalik olacaqdrr. Samr-rr-Yalama Milli Parkrnrn yaradrlmasr bdlganin nadir tebii servetlorlerin qoruntnast
ile yanaqr, hemda bu regionda turizitnin inkigaf etdirililrrasine
yeni imkanlar aqacaq.
$akil 2.18. Samur-Yalarna Milli Parkrnda
su-bataqlrq ckosistcrni
Milli
Parkrn florastnda itbttmu, sarma$lq, dazt otu, yafit
ve bagqa derman bitkileri genig yayrlrnlgdtr.
nane
otu, balh
Torpaqlan gemen-me$e, qabaltdr vo aglq gabahdrdrr. Qatnen va
kolluqlar genig yayrhntgdtr. Diirzenlik rneqaleri de var. Xaqtnaz
faunasrntn esas ntimeyandeleri Qdl donuzu, yenot, qtrqovul,
koklik ve s.-dir. Sahil sulan balrqla (ktihna, kilka, garnayr ve s.)
zengindir. Tertnal ve mineral su bulaqlart vardtr.
t28
iQriSADi vO SOSIAL-COGRAFi
saciYYasi va ruRIzM-REKREASIYA
3. RAYONUN
urriva,rLARr
3.1. iqtisadi va sosial-cofrafi saciyya
ikinci Niigedi bazasrnrn tedqiqine onun Quba rayonu ila
birlikda fiziki-iqtisadi colrafi rndvqeyinin ciyrenilmesinden
baglanmasr daha rneqsadauy[un olardr.
Quba inzibati rayonu 8 avqust 1930-cu ilda yaradrhb.
Onun timurni sahesi 2,58 rnin kv.km, ehalisi 157,6 rnin neferdir
(l yanvar 2012-ci il). Ohalinin srxh[r I km2 61 neferdir,lg5gcu ilds Qonaqkend rayonu le$v edilarak erazisi Quba rayonuna
verilrnigdir. 1963-65-ci illarde legv edilmig Xagmaz rayonu
erazisinin bir hissesi Quba rayonunun terkibinda ohnugdur.
Quba rayonu Quba-Xagmaz iqtisadi rayonuna daxildir. Quba
rayonu ile Bakr arasrnda olan mesafe - 168 krn. Rayon $amaxr,
ismayrlh, $abran, Xagrnaz, Qusar, Siyezen, Qebale rayonlarr
ile harnsarheddir. Quba Xagmaz iqtisadi rayonun tarkibinda
yerlegrneklo onun inkigafinda apancl rol oynayrr.
Rayonun fiziki va iqtisadi-cofirafi mdvqeyinin poten.siah.
Quba rayonu Ba$ Qafqazrn Earqinde dtizenlik ve dafihq
arazilerin qovgafirnda fiziki co[rafi yer ahbdrr. Bura yaxqr
rtitubetlenir, gay qabekesi srxdrr, yeraltr sularla zengindir. Bele
fiztki, cofirafi mcivqe rayonun tebii potensiahnr tagkil edir ve
taserrtifatrnrn ixtisasla$maslna ve erazi taEkilina mlisbet tesir
gdsterir.
Rayonun iqtisadi cograJi mdvqeyinin potensiah daha
genigdir: l) Xazersahili dtizen kegidin iizerindo yerlagmesi; 2)
$irnal-Cenub neqliyyat-kommunikasiya sisterninda istifadesi;
3) Xezer denizine yaxrnh[r; 4) Abgeron kimi ytiksak inkigaf
etmig senaye merkezina yaxrnh$r (Bakrnrn 168 krn
rnesafesinde yerlegir); 5) Nabran ve $ahda! iri turist-istirahet
merkozlerinin ortasrnda yerlegmesi rayonun kand teserriifatr ve
t29
aqrar-senaye emah milessiselerinin mehsullanna telabatr
artrnnasr; 6) Rusiya Federasiya bazarlarna yaxrnltfir ve s.
Tabii potensialma aqafirdakrlarr aid etmek olar: 1) relyefin rengarengliyinin teserrtifat ehemiyyati; 2) aqro-iqlim ehtiyatlarrnda mtiasir texnologiyalar esastnda intensiv istifada edilmesi; 3) torpaq ortiiytintin miixtelifliyinden behrelanmesi; 4) su
ehtiyatlarrndan ehali ve tasorrtifat sahelerinde, qongu rayonlartn
tomin olunmasrnda istifadesi; 5) rekreasiya-turizm potensiyahndan istifada; 6) tikinti materiallarrndan istifade; 7) bioloji ehtiyatlarrn mtihafi zesi ve istifadesi.
Dalhq vo diizenlik erazilerin qovgafrnda yerlegrnasi
rntixtalif teserriifat sahelerinin inkiqafina ve qargrhql t elaq esina
mtisbet tesir gdsterir. Rayonun daflrq erazilerr 0-6000, dtizenliklerinda istilik 4400o arastnda tereddtid etmasi ilk n6vbeda
otlaq ve drtiglerin yayrlmastna, da!-aran kogeri otlaq heyvandarhq ndvtintin inkigafina tesir gdsterir. Rayonun daghq ve dtizen erazilarinde yerlagon 15,3 rnin ha otlaq ve 113,8 min ha
6rtig sahaleri bele tipli heyvandarh[rn inkigafrna elverigli qarait
yaradrr.
Bele heyvandarhq ntivti rntixtalif stid rnehsullanntn istchsahna gerait yaradtr. Da[ rayonunda haztrlanan ya[-pcndir
mahsullarr ekoloji cehatden daha temiz va keyfiyyetli olur.
Da[-Aran elaqelarinden tarixen ve hazrda da turizrn-istirahet potensiyahndan istifade edilir. Yayrn isti gtinlerinden
ehali yayla[a grxrr. Quba rayonunda belo yerler goxdur. Ovveller bele istirahet ekstensiv istifadeya esaslantrdt ve heg de genig
ehali ktitlesini ahate ede bihnirdi.
Ozn dehazrda Qubanrn dageteyi ve da[hq erazileri takce yerli deyil, hem de Bakr ve etraf rayonlanndan boytik insan
ktitlesinin istirahete gelmesi regionun rekreasiya ve etnek potensiyahndan, kend teserrtifat mehsullarrndan istifadeni kasgin
suretda artrnr vo rayona gelir getirir. Ona gore de arazilin rek-
130
reasiya, torpaq-iqlim ve emak ehtiyatlarrndan istifadenin intensiv merhalesine kegilmesi teleb olunur.
Orazinin gox yalrg almasr su ehtiyatlartnrn artmaslna ve
bu potensiahn istehsahnda istifadasina diqqeti artrrrr. Her il orta hesabla Qubada 29 rnin ha torpaq sahesi suvarrlrr. Artan ycrli ehali ve buraya istirahete gelenlarin getdikce saylnrn goxalmasr igmeli su ehtiyatlanna talabatr kaskin stretde geniglendirecekdir. Oger rayonun faktiki telebatr 7640 m3lgundtirsa, gelecekde bu 26600 -'/gtire qalxacaq, yeni 3,5 defe artacaqdrr.
Rayonun arazisinde yeraltr igmeli, rntialije va temal sulann
ehiyatlarr genig yayrhnrgdrr. Halelik, bu ehtiyatdan sernarali
saviyyade istifade olunmur. inzibati rayonun erazisinda tikinti
rnateriallanndan baqqa holelik heg bir diger nov faydah qazntr
yatalr mtieyyen edilmeyibdir. Quba rayonun Qudyalgay hcivzesinde - Tengealtr ve Yuxan xanalr erazilari gtiEe qurnlan ile
zangindir.
3.1.1,Ohali va ya;ay6 mantaqalari
Omak va infrastruktur potensivah l) ehalinin dinamik
artrmr va emak ehtiyatlan; 2) ehalinin istehlak potensiyalrnrn
inkigafa tesiri; 3) emek enaneleri ve tecrtibasinin istifadesi; 4)
neqliyyat infrastrukturu; 5) sosial infrastrukturu; 6) avvelki
illerde yaradrlmrg rnaddi-texniki va kadr bazasr ve s.
Gostarilan potensiyallar rayonlrn inkigafina dairni ve davamh gekilde tesir gosterirler.
Yaqr ilk orta esrlere gedib grxan Qubanrn tarixi haqqrnda
qadirn alban va erob menbelerinda, Avropanrn mtixtelif co[rafiyagtinaslannrn osarlorinde bu ve ya diger gekilda bahs olunrnugdur. Bele ki, Pey[ernberimizin Mekke gehari etrafrnda tikdiyi ilk rnescidin adr Quba adlanrr. XI esrde Azerbaycan hakimi Anugirevanrn tikdirdiyi qalanrn adr <Bade-Firuzqubat>> idi.
XII esre aid erab manbalerinde Quba <Kuba> kirni gosterilirdi.
XIII asrde erab alimi Homevinin cofrafiya ltifietinde Azer-
l3l
baycan geherleri arasrnda <Kubbu da vardrr, XVI-cr esrin sefari qaynaqlarrnda ise Quba <Quba> kirni verihniqdir. Quba qeherinin ilk temel dagr XIV-cti asrde qoyuhnuqdur. XVIII-ci esrin ortalannda Quba xanhlr yaradrlmrg, onun merkezi evvel
Xudat, sonra ise Quba geheri ohnugdur. Hiiseyneli xanrn o[lu
Feteli xanrn (1758-1789) ddvriinde Quba xanh[rnrn rndvqeyi
artmrgdrr. 1806-cr ilde Quba xanh[r Rr.rsiyaya birleqdirildi ve
ayaleta gevrildi. Yeniden tegkil olunrnuq Quba qezasr 1840-cr
ilde Derbend quberniyasrna, 1860-cr ilde ise Bakr quberniyasrna daxil edildi. 1930-cu ilde Quba Azarbaycanrn inzibati rayonlanndan birins qevrildi.
Quba rayonu ahalisinin sayl - 157,6 rnin nefar (l yanvar
2012-ci il). Ohalinin orta srxlrfir har kv.km-e 6l naferdir. Rayonun kond ehalisi (75,08%) gahar ehalisina (24,92%) nisbeten
ytiksekdir. Hemginin timumi ahalinin 49,3%o-ni kigilar, 50,1o ni qadrnlar tagkil edir. Quba rayonunun ahalisi 1 geher (Quba
geheri), 7 qesebe (Qonaqkend, Qrrmrzr Q-esebe, Barh, Bafbanlr, Qaragay, Gencler va Zardabi qesebeleri) ve 149 kendde r-neskunlagrnrgdrr.
Rayonun ehalisinin goxu kandlarde yagayrr. iri ya$ayt$
rnenteqeleri Quba qaheri, Qtnntzt Qesebe, Qonaqkand, Zerdabi
qesebeleri, Birinci Niigedi, ikinci Niigedi, Alpan, Amsar,
Alekseyevka, Vladimirovka, Digah, Qagraq kendleridir.
Quba rayonu ehalisi daim dinarnik olaraq inkigaf etrniEdir. Lakin ahalinin sayr haqqrnda heg de hernige deqiq melumatlar olmamrgdtr. On etibarlt melunratlar yalnz XX osrin 30cu illerinden, yeni Quba inzibati rayonu yaradrlandan sonrakt
dovr tigtin movcuddur. Dtizdtir, XX esrin 3O-cu illorinden sonra
inzibati serhedlerinde defolorla deyi gikl iklar apanltnt gdt r, buna
baxmayaraq tez hernin dayigiklikleri nezere ahnaq gertile ehalinin dinamikasrnr barpa edila bihnigdir.
Ohalinin milli tarkibi. Azarbaycan respublikasrnrn inzibati rayonlan arastnda Quba rayonu ehalisinin rnilli ve etnik
r32
terkibinin qan$lq olmast ile farqlenir. Hele qedim zamanlardan
rayon erazisinin karvan yollarr tizerinde yerleqmesi, Dafirstan
kirni goxmilletli bir respublika ile serhedlenmesi ve daimi talnasl, sonralar isa rayonun 6z daxilinde geden sosial-iqtisadi ve
tarixi prosesler burada ehalinin mtirekkab milli-etnik tarkibinin
forrnalagmaslna sebab olmugdur.
Quba rayonunun ahalisinin ekser hissesi-90%-dan goxunu azerbaycanltlar tegkil edir. Onlar kand va gaher rneskenlerinin (Qrrmrzr Qasabe istisna olmaqla) akseriyyatinda rntitleq
goxluq teqkil edirler. Quba gaheri ehalisinin da 9}oh-den goxu
azarb ay canh lard an ibare tdir).
2009-cu ilde kegirilmig siyahryaaltnmaya esasen shalinin
79,2o/o-ni azarbaycanliar, 9,lo/o-ni tatlar. 5.9uh-tti lezgiler,
1, 8 %-ni yehudi ler, l,4oh-ni xtnalt qlar, l,4o/o-ni tti rkl e r' 0.5o/n-ni
qnfirzlar,0,\9o/o-ni ruslar ve b. tegkil edir.
BDU-nun tacrtibe bazast yerlagen ikinci Ntigadi kendi
Quba qeherinin cenubunda, Bakr-Quba avtomobil yolunun sol
terefine yaxln mesafede yerlegir. Co[rafi movqeyinin bir tisttinItiyii de htindtirltiyii 2383 rn olan Qereke dafilarrndan menbeyini gottiren AgEay vo onu bir gox xrrda qollanntn tizarinda co!rafi yer tutmasrdrr. Kendin erazisi osasen da[eteyi dtizanlikds
yerlegir, rntinbit torpaqlar, srx ahali meskunlaqmast, bol su
inenbeleri ile terninatt burada rekreasiya-turizm, ba[grhq ve
heyvandarfiq sahelerinin inkigafrna elverigli gerait yaratmrgdrr.
trrtetrz bele zengin tebii ve iqtisadi-sosial potensial toplanmtq
erazide-ikinci Ntigedi kandinda BDU-nun tecrtibe bazastntn
yaradrlmasrnda Universitet rohbarliyinin, Milli Meclisin depuiatr, rektorumuz akadernik Abel Maherremovun xidmeti boytik
olmugdur ve inantnq ki, cofirafiya ixtisasr alan gencler vo
mrieliim-professor heyati bu tegebbtise 6z emekleri ilo cavab
versceklor.
133
3.1.2. Sanaye sahalari
Quba rayonunun senayesi esas etibarile yerli xammahn
xtisusan da kend teserriifatr xammahnrn ernahnt hayata keqiran
sonaye miiessisalori ile temsil olunur. Rayonda esasen rneyvegilik, heyvandarhq ve turizm inkigaf etrniqdir. Quba respublikamrzda esas meyvegilik rayonu kirni tanrnrr. Diger kend teserrtifatr sahaleri ise taxrlgrhq ve maldarhqdrr. Rayonda faaliyyet gristeren senaye miiassisaleri esasan heyvandarhq, meyvegilik, taxrlgrhq ve terovozgilik rnehsullannrn emah tizre ixtisaslagrnrqdrr.
Hemginin rayon iqtisadiyyatrna meyve-terevez konserv
senayesini, kerpic zavodunu, qum-grnqrl mtiessissleri, elektrotexnika ve xalga fabrikini aid etrnak olar. Sanayenin saha qurulugunun tehlili gdsterir ki, burada rntihtirn yeri qida senayesi tutur
ve rayonun tesorrtifat kompleksinin esasrnl da ele o ternsil edir.
Quba rayonunun timurni rnehsul buraxrllgr 2011-ci ilde
299 mln.manat olmugdur (2006 ille rntiqayiseda 2,4 defe artmtgdrr), bu da timumi respublika izra 0,05o/o, Quba-Xagmaz
iqtisadi rayonu izre-22o/o olmugdur. Rayonda perakende emtee
drivriyyesi 229,3 min manatdrr ki, (adambagrna dtigen peraksnde omtae dovriyyesi 2006-201I illerda 3 defe artmrEdrr), bu
da iimumi respublika tizra amtae ddvriyyasinin 1,4 %-i, iqtisadi
rayon tzra - 34% teqkil etrnigdir. Hernginin rayonda 16,8 mln
rnanat deyerinda senaye mehsulu istehsal olunmuEdur, bu da
respublika izra 0,05o/o, iqtisadi rayon tizre iso 19% tegkil
etrnigdir. Osas kapitala investisiya 309.5 mln manat olmugdur.
Rayon btidcasinin medaxil hissesi ise oton 2012-ci ilde, rayona
verilen dotasiya ile birlikde 2l rnilyon 385 min manat olub.
Apanlan tahlil gosterir ki, 2006-2011 illerde rayonda tikinti mohsullarr-4, esas saheler izre xidrnot istehsah-3,2 defe
artmrgdrr. Bu iller orzinde xidrnet istehsahna daxil olan ticaretde - 3,45, neqliyyatda - 2, infonnasiya ve rabiteda l,l defe
artmrgdrr. Ohaliya gosterilen pulu xidmatlerindo ise 4 defe artrm mtgahide olunmugdur.
134
Quba rayonunda fealiyyat gdsteran mtiessiselerin sayr 18,
iggilerin sayt 473 neferdir. iggilerin orta ayhq emak haqqr 313, I
manat olmugdur. Rayonda (SAF) MMC, <Qedirn Quba Ozal
Xalgagrhq>) MMC, (ASX)) broyler, (ASKO)) LTD MMC ve s.
bu kimi mtiessiseleri fealiyyet gosterir. Eym zamanda rayonda
sahibkarhgrn inkigafina destek verilir, buna ntimune olaraq illik
istehsal gticti 3,5-4 milyon manat olan />Saf>>/ Mahdud Masuliyyetli Cerniyyetini gdstermek olar. Burada 60 geqiddo mehsul
istehsal olunur.
Bununla beraber, <Qedim Quba> MMC-nin fealiyyatini
gticlandirrnek meqsedile yeni texnoloji avadanhqlarla techiz
olunan ip eyrici vs boyama sexi yaradrlrb.
Tmiryazev kendinde gdrekbigirrna sexi, Alekseyevka
kandinde girniyyat sexi, Zerdabi zavodunda <Akkord> $irkati
terofindan qumm-glnqtl zavodu, Qaraqay, Qudyalgay va Valvele gay yataqlannda ise bir neqa qllln-grnqrl sexlari yaradrllb'
2005-2011 iller erzinde grnqrl, qrnna daqr xrrda gay dagr va
gaxmaq dagr istehsah 2 defe arttntgdtr.
Rayon iqtisadiyyatrna qoyulan investisiyanln hecmi ise
63 rnilyon 500 rnin manatdtr. Resmi melumatlara gore, otan il
Sahibkarll[a Kdrnek Milli Fonduna mtiraciat edon 27 nafar
sahibkara 3 milyon 135 min manat hacrninde kredit verilib. Bu
kreditler hesabrna Qubada rntiayyen igler heyata kegirilib. Fond
terefindan Quba geherinda illik 4,6 min ton cucti olan
konsentrat, rntirabba ve cem, ikinci Ntigadi kendinde karton
tara istehsal (illik 0,8 min ton) edan mtiessise tikilib istifadaye
verillrigdir. Tafibqrglaq kendinde grnqrl istehsa| (illik 330 min
kub metr) mtiessiiasi fealiyyate baglamrgdrr. Fond terefindan
verilnig lnvestisiya layihesi iizre rayonun Velvele, 2-ci Niigedi, Agalt Xuc, Vladirnirovka kandlerinde soyuducu anbarlar
tikilib istifadeYe verilmigdir.
edir' Rayonda 201 I -ci
Qubada sosial infrastruktur inkigaf
ilde aiadhq iglsrina 616 rnin manata yaxrn pul xarclenib.
135
Obyektlerin tikilmesine daxili irnkanlar hesabrna 3 milyon 55
min manat vesait xerclenib.
Quba rayonunda Regionlann Sosial-iqtisadi inkigaf Proqramlnln heyata kegirihnasi, bununla bafih olaraq yeni rntiessiselerin agrhgr esas moqsedlarden biridir. Quba rayonunda senayenin inkigafrnrn mtiasir veziyyetinin tahlili gdsterir ki, burada
senaye bir tarafli inkigaf edir va esas yeri qida ve yiingtil senayesi tutur. Rayonda amak tutumlu saheler zaif inkigaf etrnigdir. Ohalinin telebatrnr ddeyen ve xalq istehlakr rnallan istehsal
eden sahelarinden yalntz qida sanayesi inkigaf etrnigdir. Bele
bir faktr da qeyd etmek lazrmdrr ki, rayonda grnqrl, qllmm vo
dag ehtiyatrnrn olmasrna baxmayaraqmanzil ve senaye tikintisi
iigtin lazrm olan materiallar Bakr ve Surnqayrt geherindan gotirilir ki, bu da tikintinin maya deyerinin artmaslna sebeb olur.
Urnumiyyetle, Quba rayonunda senayenin mtiasir inkigafrnr
qenaatbexg hesab etmek olmaz, glinki yerli ehtiyat ve irnkanlardan kifayet qedar istifade edihnir, sonaye miiessiseleri arasrnda iqtisadi elaqalar de gox zeifdir ki, bu da iqtisadi sernereliliyin ytikseldilmasine menfi tesir gosterir.
3. 1.
3. Kand tasarriifatt
Quba rayonunun iqtisadiyyatrnda kend teserrtifatr xtisusi
yer tutur. Bu sahenin inkigafr bir terefden ehalinin erzaq mehsullanna olan talebatrnr 6deyir, diger tarefden ise yeyinti ve
ytingtil senayenin xamrnalla techiz edihnasinde rntihtirn rol oynaylr.
Quba rayonu bir srra kend teserrtifat rnehsullanntn istehsah tizre dztine moxsus yer tutur. Quba rayonu respublikanrn en
iri meyvegilik rayonudur. Osasen, tumlu meyveler (baghca
olaraq ahna) yetigdirilir. Quba rayonu respublikanrn hem de an
iri heyvandarhq (qoyunguluq) rayonlarrndandr. 201 l-ci ilde
erazida 119,4 nrln manat deyerinde kand teserrtifatr mehsullan
istehsal olurunugdur ki, onun da 81,8 mln manatrnrn 6g%-i bit136
kigiliyin, 37,6 mln manat yeni
32o/o-i heyvandarhgrn payrna dti-
gtir. Hemginin rayon ohalisinin boytik eksariyyeti, yeni 18%-i
kend teserrtifatr mehsullarrnrn istehsah ile rneglul olur. Meyvegilikle yana$r son iller arazide taxrlgr ltq, kartofguluq, t orav ezgilik rnahsullannrn istehsah va heyvandarhq, esasen xrrdabuynuzlu mal-qara sahesi siiretle inkiqaf etdirilir.
Rayon ijzre kend teserrtifatr bitkilerinin ekin sahesi
21025,0 ha teqkil ehniqdir. Quba rayonu tizre kend teserrlifatr
denli va denli paxlahlar sahesinin dinarnikasr gosterir ki, 20062}ll-ci iller erzinde taxrl ve denli bitkilorin sahesi artmrqdrr.
2006-cr ilde denli bitkilerin sahesi 13388,0 hektar idi, 2011-de
bu 71475.0 hektar tegkil etmiqdir.
Bu ddvr arzinde terevez bitkilerinin saheleri de artmrgdrr
1214,0
hektardan 1433,0 hektaradek (1,2 defe artrm), kartof
bitkilerin saheleri ise 18% azalmrqdrr. Yem bitkilerinin ekin
sahesi 7,8 defa artmrgdrr ki, bu da rayonda heyvandarhfirn daha
da inkigaf etdirilmesi elveriqli imkan yaradrr.
2006-2011-ci illerde meyve ve gilen-reyvenin okin sahelerinde 2o/o-lik artma mtigahida olunub. Tehlil edilen dovr erzinde goxillik bitkilerin iimumi sahesi de xeyli azahnrEdrr ki, bunun da baghca sebabi meyvo ba[lannrn sahesinin azalmasrdrr.
Qeyd etmek lazrmdrr ki, rayonda olan meyve baflarrnda a!aclarrn xeyli hissesi qocahnrgdrr ve buna gore de qurlryLlr. Bu bir
terefden onun sahesinin azalnasrnr getirib grxarrr, diger tarefden ise istehsalrn hecmine tesir gdsterir.
Heyvandarlry kend teserrtifatr istehsahnrn kend teserrtifatr istehsahntn en mtihtirn sahelerinden biri olub, ehalinin erzaq mehsullan ile temin edilmesinde rolu gox boytikdtir. Baxff,ayaraq ki, 90-cr illerde respublikantn heyvandarh[rnda gox
bciytik gerilemeler bag verrnigdir. Lakin son illerde heyvandarhlrn da ozelleqdirilmesi ile elaqedar olaraq kendli-fermer teserrtifatlannrn yaradrlmasr sayesindo rnehsul istehsah artmafa
baglamrgdrr. Mal-qarantn cinsi yaxgrlagdrnlmrq ve ycm bazast
t37
xeyli rnohkemlendirihniqdir. Quqguluq
senayelegdirihniqdir.
Heyvandarhq rnehsullart istehsaltntn hecmi artmrg ve keyfiyyeti yaxgrlagmrgdrr.
Quba rayonunda 2011 ilde iri buynuzlu rnal-qaranln sayl
66,9 rnin baq, o ctimloden inek ve camtqlartn sayr 26,4 min bag
ohnuqdur.
Rayonun heyvandarh[rnda qoyunguluq rntihtirn ehemiyyete rnaiikdir. 2006-cr ilde rayonda qoylln ve kegilerin sayr
265273 bag, 201 1-ci ilde bu reqemler artaraq 267302 baq teqkil
etmiqdir. 2006-2011-ci iller orzinde 0,7%o artmrgdrr. Quglarm
sayr bu iller erzinde 1,15 defa artrnrgdrr.
2006-2011-ci iller erzinde rayonda et istehsah 1,16, bal
istehsah-1,6, yumurta istehsah -1,14 defe, yun - 0,8yr, stid ise
2o/o artmrqdr. Hazrda rayonda aqrar sahade yeni islahatlann
heyata kegirilmesi ile elaqedar olaraq ister bitkigilik iizre ve
isterse de heyvandarhq tizre rnehsul istehsah ve emalt davamh
olaraq afttr.
3.1.4. Naqliyyat va sosial xidnrat sahalari
Her bir rayonun xalq teserriifattntn mtihtim elernentlerinden biri da istehsal infrastrukturastdtr. istehsal infrastrukturasr
obyektleri bu ve ya diger rayonda ixtisaslagdrnhntg sahelerin
normal fealiyyetini tamin etmek rneqsedile xidrnet edir ve onun
telebatrnr 6demaye istiqametlenir.
Rayonun iqtisadi ve medeni inkigafrnda ticaret ve terminal iage mtiessiselori mtihtirn rol oynayrr. Mi.iessiselerin xeyli
hissesi rayon merkezinde cemleqmiqdir. Kend yerlerinde ticarat
vs iage mtiossiseleri gatrgmrr.
Cofirafi movqeyine grire rayonda avtomobil naqliyyatt inkigaf edib. Bu neqliyyat vasitesi lle 2005-201 I iller erzinda ytik
dagtnmasrnda (ytik ddvriyyesi 1,5 defe) 1,5, serniqin dagrmasrnda (serniqin ddvriyyesi 1,5 defe) 1,4 defelik artrm mtigahide
138
olunrnuqdur. Rayonda avtomobillerin sayt 7823 ededdir, onlardan 1566 yiik, 5944 serniqin rninik, 299 avtobusdur.
Rayonun medeni elaqelerinde rabita de rntihtirn yer tutur.
Quba rayonunda 30 pogt gdbesi faaliyyet gdsterir.
Rayonda 2005-2011 iller erzinde her 1000 nefere dligen
telefon aparatlarrn sayr 1,3 defe artmtqdrr, qeharlerde sayda
deyiqiklik bag vermeyib, kendlerde ise 1,56 defe arttntgdtr.
Rayonda l8 yeni pogt binasr tikilib istifadeye verilibdir.
Rayonda senayenin ve elece de geher ahalisinin istiliye
ve isti suya olan telebatr kigik gticlti qazanxanalar hesabtna
odenilir. Lakin qeyd etmek laztmdtr ki, geherde heg de evleritt
hamrsr rnerkezleqdirilmig su sistemi ile techiz edilmemigdir.
Ohalinin igmeli suya olan telebatr gaherde su kemerinin kdrneyi
ils heyata kegirilir, kend yerlerinde ise tsbii bulaq suyundan
istifada olunur. Onu da qeyd etmak lazrmdr ki, rayonda olan
sonaye mtiessisoleri de suya olan telebatrnt geher su kemerinden gotiiriir vo bu rneqsedler tigi.in igmeli sudan istifada olunur.
Rayonda ehaliye xidmat sohalarinin zeif inkigafrntn sababi xidmat teserrtifattnrn n:addi-texniki bazastntn gattEmamast
ve elece de ixtisash kadrlarrn lazrmi seviyyede oltnamastdtr.
Kendlerin goxunda ehaliye rnsiqet xidmeti sahaleri tizre gox pis
xidmet gdsterilir. Bu sahalerrn zeif inkigafi turizmde menfi
tasir gcisterir.
Tahsil. Rayonda csmi 155 tehsil mtiessisesi, ondan 137
timumtehsil mektebi, l3 rnektebeqeder ve 5 rnektebdenkenar
uqaq terbiye mtiassisesi fealiyyet gostarir. Bundan baqqa Azarbaycan Mtiellimler institutunun filialr, Quba Dcivlet Sosialiqtisad kolleci, Bakr Senaye Pedaqoji Kollecinin Quba gobesi,
Pege liseyi, Xtisusi pege mektebi fealiyyet gosterir.
Rayonda 137 tirnumtehsil mektebinden 27 ibtidai, 44
iimumi orta, 66 tam orta moktebdir. Bu rnekteblerde carni
23260 qagird tehsil alrr.
r39
t
Rayonda 7142 qagird yerlik 46, o ctimleden Heyder
Oliyev Fondunun destayi ile 2510 gagird yerlik 17 maktob binasr tikihnig, 5152 gagird yerlik 26 rnekteb binasr osash tornir
edilmigdir. Yeni rnektebler tikilir va kdhnelerirrde ternir igleri
apanhr.
Quba rayon madaniyyat va turizrr gdbasinin tabeliyinde
Heyder Oliyev muzeyi, A.A.Bakrxanov adrna tarix diyargiinashq rnuzeyi, A.A.Bakrxanovun rnemorial cv rnuzeyi, $ehidler
muzeyi, l8 rnedaniyyet evi, 67 klub, 93 kitabxana, tarixi abide
rniihafizegileri qrupu, turizm informasiya merkezi, qeher
rnedeniyyet ve istirahat parkr. ugaq incesenet ve uEaq rnr-rsiqi
mektabi fealiyyet gdsterir. Quba Olimpiya Kornpleksi vardrr.
Rayon erazisindo 150 ha sahede turizm rnerkezi inga
edilerok yaxln vaxtlarda istifadeye vcrilocekdir.
Televiziya, radio, qezet ve diger ktitlevi informasiya
vasitalari. Rayonda 2 televiziya fealiyyet gcisterir, 7 qazet va I
jurnal negr olunur. (Qiitb)) Teleradio girketi 1992-ci il oktyabr
ayrnrn 6-da ilk defe olaraq efire grxrb. (Qtitb) TV-de halhazrda 16 emskdag faaliyyet gostarir.
Sahiyya. Rayonda rnarkozi xostoxana, Regional Perenetal
Merkez, Quba regional Mtialica Diaqnostika Merkozi, Rayonlararasr Psixonevroloji Reabilitasiya Merkazi, Gigiyena va Epidemiologiya Merkezi, B.Eyvazov adrna Elmi Tedqiqat Hernatologiya institutunun Quba bohnasi, Regional HiV laboratoriyasr, 21 hekim mantaqesi, 9l tibb manteqesi, 14 qasebe va
kend sallamhq rnerkezi, 9 feldgher-lnama rnenteqesi, gigiyenaepidemologiya rnerkezi, qankogtirme stansiyasr fealiyyet gdstorir. Cerni I l9 sahiyye mtiessisesindo 196 hekirn va 500 orta
tibb i99isi gahgrr. (01 yanvar 2012-ci il tarixe).
Rayonda 5 xostoxana fealiyyet gdstarir, oradakr garpayrlarrn sayr 461. Rayonda hekimlerin 201, orta tibb iqgilerinin
sayr 509 nefer tagkil edir. Ohalinin her 10000 neferine 12,8 hekim dtqiir. Rayon erazisinde yeni sehiyya ocaqlann biri de hele
140
torneli 2006-ct ilin marttnda qoyulan ve timutni saltosi 1,3
hektar olan Quba Miialice-Diaqnostika Merkazidir. Quba ila
yanagl, qon$u rayonlann da ahalisine xidmet gdstaren merkezde 150 hekirn ve orta tibb iggileri iqle temin olunmugdur. D6rd
mertebeden ibarat olan merkezin asas binasrntn sahesi 7 rnin
220 kvadrattnetr, yardrmgr binalann sahesi ile 805 kvadratrnetrdir. Sahiyya oca[rnda Ahnaniyanrn ve Yaponiyantn istehsah, su anban, elektrik yarrmstansiyast, yetnekxana ve diger
yardnngr binalar tikilmigdir.
istirahat va turizn zonalan, idman komplekslari. Qubanrn gox fiistinkar tebii geraiti, gozel iqlimi ve tebiati var. Burada turizmin inkiqafi tigtin elveriEli gerait var.
Quba Olimpiya Kompleksi Azerbaycanda dtinya standartlarrna cavab veren rnerkezlerden biridir. 2003-cti ilde esasr
qoyulan idrnan kompleksinde mtiasir saviyyali idrnan zallart
inga edihniqdir. Quba Olirnpiya Kornpleksi Qtrba-Bakr yolunun
4 krn-de yerleqir. Kornpleks idman merkazi olmaqla beraber
istirahot merkezi kirni da qox elveriglidir. Bele ki, burada otel
otaqlarr ile yanagr 2 rnortabali kottecler, genig tnanziller var.
indiye kimi rayonda 45-e yaxtn mehmanxana ve mehrrranxana tipli obyekt qeyda altnmtgdtr. 20-ye yaxln bele obyekt Medeniyyet ve Turizm Nazirliyi terefinden verilen lisenziya-xtisusi razitq esastnda faaliyyet gostarir. Bele obyektlerin
sayr artmaqdadrr. Qeyd edak ki, rayonda standartlara cavab
veron xeyli istirahet kornpleksi vardtr. 4 ulduzlu <Cennat
ba[t>, <Retro>>, <Safilamhq Barpa Merkazi>, <Quba Olimpiya
Merkazi>, <<Terrace>, <Nazlt bulaq> ve gair mtiasir istirahet
kompleksleri turistlerin xidmatindedir.
Rayonda eko-turizmin inkiqafrna da diqqet yetirilir' istirahet merkozlori olmayan da[ kandlerinda turistler kend sakinlerinin isteyina esasen onlarrn evlarinde qalrr. Onu da deyek ki,
turizmin inkiqafi bu erazilerin iqtisadi-rnedani hayattna da oz
miisbet tesirini gosterir. Kend sakinleri uzun mesafa qat edib,
t41
istelrsal etdikleri nernetleri bazara gtxarmadan yagadrqlan erazida, yol kenarlannda sata bilirler. Tr,rristler da! havasrnda yetigen tebii, ekoloji tamiz erzaq mahsullanna daha gox Ustiinltik
verirler.
Qedirn Qubanrn gezmeli, gdrmeli yerleri goxdur. Rayona
gelen turistlerin en gox rnaraqlandrIr dallar qoynunda yerleqan
efsanevi Xrnahq kendidir. Doniz seviyyesinden 2300 metr hiindtirliikda yerleEerr bu kend dtinyada unikal ya$ayr$ rneskenidir.
Turistler 58 kilotnetr yol qet ederek rniitleq bu kendi gdrrnak
istayirler.
Qubaya gelen qonaqlar son vaxtlar simasrnr tarnarnila deyigrnig, gozallegrnig gaheri gazir, onun yeniden qurulmug parklarrnda dincalir, tarix-madeniyyet abideleri ile tanrq olurlar.
Onlar l6-cr osrda tikilmig nreqbere, l9-cu asre aid "Ctima",
"Sekine xanlm rnescidi", "Quxur hamant" kimi tarixi abidelere
maraqla tamaqa edirler. Turistler herlginin A.Bakrxanov adrna
tarix-diyarEtinaslrq muzeyinde. zangin eksponatlarla tanrg olur,
2007-ci ilde agkarlanrnl$ Quba mezarll[rnr ziyarat edirlsr.
Rayona galen qonaqlar tebiat abidelerine de bdytik rnaraq gdstarirlar. Toxminen 75-80 rnetr hiindiirltikden, srldnm da[rn bagrndan tdktilen maqhur <Afurca qelalesi>, qeyri-adiliyi ile segilen Qudyal gayrnrn tizerindeki <Minara> da turistlarin gox
maraq gostardiyi tobiet abidelerindendir. Unrunriyyatla,
rayonda 60-dan gox bele tebiet abidesi rnovcuddur.
Rayona tiz tutan turistler yerli xalq sonetkarhfirnrn ntimunalarina da bdytik maraq gdsterirler. Onlar gozoxgayan, zarif,
elvan naxrElr, meghur <Qolu Qigi>, <Aggiil Qigir, <Qonaqkand>, <Qunrl> xalgalarrna baxmaqdan doyrnurlar. Modaniyyet
ve Tkrizm Nazirliyi terefinden 201Z-ci ilde Quba <Azarbaycanrn sanatkarhq paytaxtr> elan edilib. Bu igde esas tneqsed yerli
vo xarici turistlere qedim senetkarlrq ntmunalerini ntirnayig
etdirmak, yerli ve beynalxalq tedbirlerde turistleri rayona celb
etrnekdir.
142
3.2. Turizm-rekreasiya ehtiyatlarl
Ntigedide istirahet eden turistler bu kendden etraf erazllere teqkil edilmiq turlarda igtirak ede bilerlar. Ona gore ds
onlan miiqaiyet eden beledgiler Qubantn turizm-rekreasiya
ehtiyatlarr baresinde melumatlt ohnahdrrlar.
Qubada 140-dan gox tarixi-tnemarltq, 70-den gox tebiet
abidesi vardtr ki, bunlar rayonda turizmin inkigafr tigtin teminatm xeyli hissesini tegkil edir. Tabii felaketler zamant yaranlnl$ bezi abidelari yerliler tsbietin mdciizesi adlandrnrlar.
Orazisindaki 60-dan arttq arxeoloji abidenin gox hissesi IVXVII osrlero aiddir. Rayonda istirahetin somereli tegkilinde
erazintn mikroiqlim geraiti, landgaftr, daxil i sulart, mtiali ce eherniyyetli mineral bulaqlan iinernlidir.
Qubada turist baxtmh tebiet abidelari goxdur. Bunlardan
"Qrzrl gzyd", "Giilcahan dagl", "Galin qayasl", "Xatadare",
"Cefar derosi", "Nane-lluy doresi", "Xal1 bula[r", "Da$
gelinler", "Afiacda ev", "Ateqgah", "Xaltan suyu", "Xaqt isti
suyu", "Sona bula[t", "Qrrxbula[", "Xan ginar", "Yol gozetgisi", Pahd megesi, Qrz:lralac megesi ve s. kinti tebiet tnoctizelarini qeyd etmek olar.
Rayonda tebiet abidalerinden biri Tengaaltr deresidir. Rayon erazisinde Velvelagayrn kesdiyi yerde emele gelmig Tengealtrnrn derinliyi 750 metrdir. Tengealtr deresi paleontoloji
abidedir. Quba geherinden 60 km cenubda yerlegen bu ensiz
derenin yaxrnhfrndan Quba-Qonaqkend avtornobil yolu kcair.
Tengealtr menzerali gortintig yarahnrqdlr.
Yan silsile ele yanhnqdrr ki, onu etraf erazilerden seyr etdikde
blitov dafir xatrrladrr. Tangealtr deresinin dibi ile velvelegay
axlr, yuxarrsr ise mege landgaftr ile drttilmtigdtir.
t43
$akil 3.l.Tengealtr deresi
Tengealtr deresi tekrarolunrnaz gdzalliyi ile burada olan
her kesi valeh edir.
Rayonda diger tebiet abidasi Afurca qelalesidir. Afurca
gelalesi Azerbaycandakr en maghur gelalelerdan biri hesab olunur. Bu qelale Azarbaycan Respublikastntn tebiat abidelerinin
siyahrsrna daxil edilmiqdir ve dovlat terefindan rntihafiza olunur. Afurca golalesi oz qeyri-adiliyi va benzersizliyi ile turistlarin diqqetini celb eden tabiot hadisasidir.
O, Afurca kendinde, Velvelaqay tizerinde yerleqir. $alale
75-80 rnetr htindtirltikden axrr. Volvelegay izerindeki Kinxrrt
qelalesi de mcihtegam tebiet abidasidir. Bu qelalelerin yerlegdiyi
kendler Bakr, Sumqayrt geherleri ve diger yerlerden sefer eden
turistlarin sevimli istirahat yeridir.
t44
$akil 3.2. Afurca gelalesi
Nadir Pirbenovqe qelalesinde suylln tesiri ile yonulmug
qaya Minare fonnastnt ahnrq bir fiquru xattrladtr.
Quba yalnz tebii-rekreasiya ehtiyatlarr ile deyil, hom da
tarixi-rnedeni abideleri ile rneqhurdur. $eherde ve rayonun bir
gox kendlerindeki qedirn tarixi-medeni abidaler ddvlot terefinden mtihafize olunur.
XIX
esrin ortalanndan baglayaraq rayonun ticaret ve
iggtizar hissasi olan qeher markezinde Quba hakirnlerinin Xan
sarayr yerlegirdi. Hazrda Xan sarayrnrn yerleqdiyi meydan Bazar adlandLl|r. $eharin nreghur tarixi-madeni abidelorine Ciitne mescidi, Quba qalastnrn keqmig hasarlan, inqilab tneydant,
tarix muzeyi, A.A.Baktxanovun ev-muzeyi, Hiindtir gtirnbazli
hamatn, korpti ve s. aiddir.
an
$eherin merkezinds yerlegen Ciirne rnascidi Qubada
boytik mesciddir. Bu rnescid XIX esrin ikinci yartstnda ktihne
mescidin yerinde inga edilmigdir. Onun interyeri gozel hendesi
naxrglarla bezedilmigdir. Buradakr bezek iqleri hernin dovrde
derece siiratle
Qubada rengsazhq ve neqqashq senatinin son
inkigaf etdiyini gosterir. Htindtirltiyti l8 rnetr olan Ctima tnes-
r45
cidi gdzel memarltq iislubuna gore diqqeti celb edir. Mescidin
l6 rnetr diametre malik olan gtimbezi gerq incesenetinin en
yaxgr ntimunesini eks etdirir. Qiymatli memarhq abidesi kirni
diivlet terofindan qomnan Ctirne rnescidi yeniden barpa'olunmugdur.
$akil 3.3. Ctime mescidi
Qubada esl adr Qtidsi olan Sekine xanrrl rnascidi lnaraqlt
tarixa malikdir. Bele ki, bu msscidi Sekine xanrm A.A.Bakrxanovun gerafi ne tikdirrni gdir.
Azerbaycanrn siyasi diplornatiya tarixinde rniihtirn xidmetleri olan A.A.Baktxanov 1847-ci ilde Hecc ziyaratina gederken Qubada onun tigiin rnescid tikdirmeyi Sekine xanlma
vesiyyet edir. Lakin ele hemin il Mekkede vefat eden A.A.Bakrxanov orada da dafn olunur.
$akil3.4. Sekine xanrm rnescidi
146
Sekine xanlm mescidi 1854-cii ilde istifadeye verihnigdir.
Qubada harn de Hacr Cefar mescidi (XX esr), Ordebil rnescidi
(XIX esr), A[ mescid (XIX ssr) fealiyyet gdsterir.
Rayonun inzibati merkezi Quba gehari Bdyuk Qafqaz silsilesina aid olan $ahda[rn girnal-qerq yamaclannda, deniz seviyyesinden 600 rnetr ytikseklikde yeleEir. $ehar Qudyalgayrn
lrern sa!, hern de sol sahillerinde genig eraztleri ahata edir. Bu
gehari birleqdiren taxta kdrpti 1851-ci ilde tikilmiEdir. Lakin bu
kdrptintin istismar rntiddeti uzun olmanrtqdtr. Bu sabadan onun
yerinde yeni k6rpti sahnaq zerureti yaranrntqdrr. Yeni kdrptintin
tikintisine 1894-cti ilde baglanrnrgdrr (qekil 3.5).
$akil3.5. Tagh korpti
"Tafilt kc]rp[i" Quba qaharinin rnerkazi ila Qlrmtzt qasabeni birtagdirir. Qezah vaziyyatde olan korptiden 20 ile yaxrndrr avtomobillerin hareketine qadafa qoyuhnugdur."Ta[lt kdrpir"de (diger adr Qudyalqay korpiisti) tikinti-berpa igleri davam
Ltdirilir. Kdrpiintin uzunlufu 128 m, qabariti 11,5 m, piyadalar
irgtin nezerdl tutulan gedig-gelig hissasinin eni ise lrn-dir.
,,ia[[r korpti" dovrtimtize qeder qorunub saxlantlan abidalar
igeri-sinde mtihtim tarixi-mernarhq ehemiyyetine malik kegrnis
rntihendi s tikililerindandir.
147
Quba gaharinin tarixi-medeni abidelerine qedirn hamarnlar da aid edilir. Onlardan biri HUndtir gtirnbezli liamarn (XIX
esr), digeri ise Quxur (yeraltr) hamamdrr (XIX asrin birinci yarrsr). Quxur hamamrn zahiri gdrtintigti xoE teesstirat yarattnasa
da, daxili berl i-bazaklidir.
Quba geherinde 2 muzey fealiyyet gdsterir. Bunlardan
biri A.A.Bakrxanovun adrnr dagryan Quba olkegtinaslrq rnuzcyidir. Muzeyde Qubanrn tarixi, qubahlann azadhq mtibarizasi
haqqrnda rnaraqlr nrelurnatlar ve eksponatlar, qiyrnatli senedlar
qorunur. Diger muzev ise A.A.Baktxanovun ev muzeyidir. Bu
muzeyler hem de ekskursiya obyektleridir.
Quba rayonunun kandleri de tarixi abidelerle gox zengindir. Rayonun kendlarinde mcivcud olan tarixi-rnederri elitiyatlar halo de qorunub saxlanrlmrgdrr. Quba geherinin atraf
kendlerir-rdaki mescidlar, qtilleler, qalalar tarixi ndqteyi nezarden boytik maraq do[urur. $eherden 8 km qirnal-qerqde, QubaXudat gose yolunun kenannda yerlegen Agbil kendi medeniyyet abidelari ila gox tantntr. Agbilde orta esro aid qebirstanhq
ve xanhq ddvriinde (XVI esr) inga edilmig sekkizgtigeli rnescid
ve dtizbucaqh ttirbe (XVI esr) 6z cazibadarhqlan ile segilan tarixi abidelerdir. Bu abidalar turistler. ekskr-rrsiyagrlar tigtin maraqh derketme obyektleridir. Sekkizgugeli rnescid 1537-ci ilda
II Xelilullahrn hakirniyyeti dovri.inde $eyx Maryedin garefina,
dtizbucaqh ttirba ise 1533-34-cli illorde B.Dorn tarefindan $eyx
Beyazidin garefina tikihnigdir. Afibilde orta esrlera aid kurqanlar da vardrr. Muqu kandindo XIX esre aid olan ttirba, Alpan
kandinde XVI asr Subaba ttirbosi, e.a. I rninilliye aid olan Alpan gerargahr, Scihiib kandinde qtille, Afitrca kandinda Tengealtr qalasr, I Ntigadi kandinda Minarali mescid (XVIII-XIX
esrler), II Nilgadi kendinda qedirn ya$ayl$ evi, Amsarda mescid
ve medrese (1854-1868-ci illler), Yer/i kandinde rntidafie
Qiilleleri (XI-XII esrler), Olik va Zeyid kendleri arasrnda qala,
Zrnr kandinde Yeddilar qalasr rntihtirn tarixi-rnedeni abidelardir
148
ve bu gtinedek qorunub saxlanrlrr. Urnurniyyotle. kendlerin
akseriyyetinde XIX asra aid rnescidlar vardtr.
Quba geheri ve yaxln etraflardakr tarixi-rnedeni abidelare
derketrne turlann tegkili tigtin in'rkanlar genigdir.
Quba gehari ila iizbe-tiz, Qudyalgayrn sol salrilinde, qayrn
qedirn terrasr iizarinde ensiz zolaq geklinde sahilboyu uzanan
arazide Azerbaycanda dafi yahudilerir-rin en bdytik iclnasrnrn
meskunlagdtpr Qrrmzt qasaba yerlegir. O, 1926-ct iledek yehudilor qesebesi adlandrrrlrrdr. Qesebenin esaslnr XVII esrin sonu
ve XVIII esrin evvellerinde Quba xanl Htiseynalixan ve ofilu
Fatelixan qoymuqdur. Onlann Qubaya gelrnesi Nadir gahrn
ddvrtine (1736 - 17 47) tesadtif edir.
Sonralar Qrnnrzr qasebeye Azerbaycanrn bir gox yerlarinden, hemginin irandan yehudilar kdgtib gahnigler. Ona gdre da qesebede yerli yehudilerin kilselari ile yana$r rnahellelari de vardrr.
Qasebeda I I sinaqoq olmugdur, haztrda onlardan yalntz
7-si saxlanrhnrgdrr. Bunlardan en bdyLryti Qusar rnehellasinda
yerlegen bezekli gtirnbazi olan sinaqoqdur. 0z xarici gortintiqtine gdra bu sinaqoq Qubada eyni dovrda tikihnig mascidlare
benzeyir. Onun lneman Qilel bin Xaitn ohnugdur.
$akil 3.6. Gileki sinaqoqu
149
Qasebedeki yagayrq evlari memarhq tislubuna gora xtisusiliyi ile segilir. Burada XIX esre aid edilan ya$ayl$ evi metnarhq abidesi kimi turistlere ntimayig etdirilir. Umumiyyetle, Qrrmrzr qesebe Qubaya gelen turistlerde xtisusi maraq dolurur ve
onun haqqrnda etraflt malumata sahib ohnaq gidin
vezi felarindan
osas
biridir.
Qubada tarixi kendlerdan biri Xrnahqdr. X:rr,ahq kendi
qeher merkezinden 60 krn uzaqhqda, deniz seviyyesinden 2300
metr yiikseklikde, uca dallar qoynunda yerleqir. Xrnahqrn yaqt
4000 ilden goxdur. Aragdrnnalara gore ilk defe "Xlnallq"
toponiminin adt XIII esr areb tarixgisi Yaqut Herttavi
terafindan iglenilmigdir. Xrnahq sakinleri 6z kendlerini
"Xeneleq", yaxud "Kets", ozlarini "kets" xalqt (tek halda
"ketit", cem halda "ketig") adlandrnrlar.
Arxeoloqlar "Xtnaltq" soztintin burada olan xtnalt qayalann va yaxud hun tayfalartntn adtndan gotiirtildtiytinti qeyd
edirler. Qedirn hunlarda, ttirk doytiggiilerinde xtisusiliyi ile segilen sag dtiztimlori Xrnahqda hale da debdadir. Azerbaycantn
baqqa yerinde bele sag dtiztirntine rast gelinrnir.
Xrnahq kendi (gakil 3.7) girnaldan, girnal-gerqden ve
qerbden Tufan da[rn yiiksekliyi ile, cenubdan Xrnahq zirvasi
("Qibls" da[r), cenub-gerqdan isa Qudyalgaytn deresi ile ahatalenir. Kendden Mekke istiqarnatinde uca da[ tirvesi yiikselir.
Bu da[ elmi edebiyyatda Xrnahq zirvosi adlandrrrlsa da, yerli
ehali ona "Qible" dafir deyir. Xrnahqda diqqeti calb eden burada meskunlaqmrg etnik qrupun dtinyada analoqu ohnayan bir
dilda danrqmastdr. Tedqiqatgr alimler bu dilin iber-qafqaz dil
qrupuna aid oldu[unu soyleseler de, yerli ehali oz dilini Nuhun
dili adlandrrlar. $ifahi-elifbasrz dil olan xtnaltq dilinin bu gtinedok yagamasmln sebebi xrnaltqhlartn oz medeni irsine gox
ba[h olmasr ve kdgeri heyatdan sonra maskunlaqdrqlan yerde
yeniden kornpakt halda yagamasrdrr. Bu dil 6z zanginliyi ila
150
segilir. Xrnahq kendinin 3000-ne yaxrn ahalisi bu dilde dantqrr
Xrnahqda en nadir rlenzere evlerin qurulugudur.
$akil 3.7. Xrnahq kandinden gortiniig
Burada evler ytiksaklik boyunca pillekenvari gekilde tikilrnig ve bir evin darnt ondan ytiksekdeki cvin hayeti veziyyatindedir. Xrnahqda kogeri tayfalarrn hticurnundan qorunmaq
rnaqsedile qala divarlarmdan ve btirclerden ibaret rntidafie sisterni tikihnigdir.
Btircde XIX esre aid ategparestler mabedi yerlaEir. Bu
mebadde ebedi rneqelin oldu[u iddia edilir. Xrnahqhlar ateqperestlikden birbaga islam dinini qabul etrnigler. Xrnahq dini
inanclaln ytiksek oldufu yerdir. Kendde islarn dini XII asrde
obu Mtislim tarefinden tebliI olunmafia baglanrnrgdrr. Xrnahqda 10 mescid vardrr. Bu rnascidlordan 4-ti xx esrda inga edilrnigdir ($eyx $ahbuz mescidi, Pirecomerd tnescidi, ciime moscidi ve s.;. xrnatrqda en qedim mescid ctirne msscididir. XII
esrde inga edihnil ciime mascidini yerli ahali obu Mi.islim
mascidi adlandrnr. Kendin daha qedim hissasinde zerdiigtlarin
od msbedinin yerinda, b.e. vll esrinda "Biirc" tikilmigdir. Bu
arat
mebede-pir e y almz mtiselmanlann dini bayramlan nda .ziy
edilir. Iviescidlerin tikintisinde asasen qay daElanndan istifade
151
edilmigdir. Xrnahqda ekskursiya obyekti kirni ahemiyyeti olan
tarix-etnoqrafik muzeyi fealiyyet gdstarir. Xrnahqda fiisunkar
tebiet menzaresi (rnegeler va qayahqlarrn hemaheng te;kil
etmesi), ehalinin etnik xtisusiyyeti ve adet-enaneleri, tarixi-nternarhq abideleri, turizmin inkigafina genig irnkanlar agrr. Lakin
uzun iller boyu Xrnahqda turizm infrastrukturunun, xtisusile
neqliyyat yollannrn berbad veziyyetde olmasr kendin turizrn
fealiyyetindon "tocrid" halda qahnasrna sobeb olrnugdur. ytiksek da[hq zonada yerlegen Xrnahqda paylz-qr$ mdvsijmtinde
gedig-gelig demek olar ki, kesildiyinden yerli sakinlerin veziyyetini getinleqdirirdi ve bir goxlannrn etraf kendlera kogrnesina
sobeb olurdu. Bu veziyyeti nezere alan Azerbaycan Respr_rblikasrnrn Prezidenti ilham Oliyev Xnalt[a avtornobil yolunun
sahnmasr maqsedile serencam irnzaladr. Belelikla. 2006-cr il
oktyabrrn 7-da Quba - ispik - Xrnahq avtornobil yolunun agrlrgr oldu va yol istifadeye verildi. Turizm infrastrukturunda asas
rol oynayan yolun gekiligi Xrnahqda turizrnin inkigafi iiqtin ilk
addrrn dernekdir.
152
4. eOL
roDRis-TocRUBo igI-aniniN
APARILMASININ
pRarri
ri ra$xi t-i
4.1. Fiziki co[rafiya tizra gtil tadris tacrtibasinin taqkili
Ntiqedi tedris-tecrtiba bazasrnda fiziki-colrafiya iizre kegirilen tecrtibe ve mtigahideleri xarakterine gdra bir neqa qrupa
ayrnxaq olar. Fiziki-cofirafiya tizre keqirilen fenlerin xtisusiyyetlarinden, proqram teleblarindan aslt olaraq bazada landqaftgtinaslrq, geomorfologiya, torpaqgiinasltq, poleocolrafiya, biocografiya ve s. istiqamatlarde tecrtibe ve rntigahiclalerin aparrlmasr rntirnktindtir. I va II kurs telabeleri tigtin kcairil.an 9ol iElerinin miieyyen ox$ar xtisusiyyetleri olsa da, her kurs ligtin segilen margrutlar ve tagrtibe iglarinde ferqler mtieyyen olmaltdrr.
I kurs telebelori nazarda tutulan marqrutlar tizre torpaq va
bikti orttiytintin dyredihnesina xtisusi diqqet yetirilnralidirlar.
Telobeler torpaqgtinashq va bioco$rafiyadan aldrqlan bilikleri
bilavasite ekspedisiya garaitinde tehlil chnoyi, rcgiona xas olatt
torpaq tiplerini, bitki qruplartnt serbest tntieyyen etrttayi bacarmalrdrrlar. Rohber mtiellirnin k6rneyi ile talebaler bitki tiplcrinirr ve torpaqlarrn bir-birine gaquli gekilde avez ctmasirri, 9aquli ve tifiiqi differensiasiyant tdreden amilleri, onlartn qarslhqlr asrhhgmt tiyrenmelidirler. Qol geraitinde bitkilerin yarpaq
ve pdhrelerden herbariler hazrrlamalrdrrlar. Torpaqlafln morfogenetik xtisusiyyetlerini, gaquli ve tifiiqi differensiasiyastnr daha yaxgr menimsemek tigiin tipik torpaq tiplerinde kesiligler qoyuhnahdrr. Xtisusile region tigtin tipik olan agrq-boz qehveyi.
dag rnege-qehveyi, gemon-me$e, alltrvial-golllen torpaqlalrnda
molfogenetik xiisusiyyetleri oyrenrnek iigi.in xtisttsi lneydanqalar seqihnalidir, ntitnunevi kesiliElarde torpaq profilinin
qatlan (A,A',B,Br.Cr;, ana stixur tedqiq edihnelidir'
^
Rehber miiellirn torpaq ve bitki orttiyiintin manims:rnilrnesine, transformasiyastna, bioloji potensialrna xtisusi diqqet
153
yetirihnelidir. Her bir torpaq tipinde tisttinltik tegkil eden toserrtifat sahaleri ni, onlann olke iqti sadiyyatr nda eherniyyeti rr i tel ebelero dyretmelidir.
Tecrtibe iglerini apararken I kurs telebaler kigik briqadalara aynlmahdrr. Mtigahidelerin apanlmasrna btittin talebeler
celb edilmelidir.
II kurs telebeleri artrq tedris-tecrtibe bazasr haqqrnda
melumat elde etdiklari tigtin onlarrn tecrtibelari gox aspektli ola
biler. II kursda tedris edilen geornorfologiya, landgaftgtinaslrq
ve s. fenlerden ahnan biliklar daha rniirakkeb tedqiqatlann, mtigahidelerin apanLnasrna imkan verir.
Landgaftqtinashq izra aga$rdakr rntihiim tadqiqat vo
rntigahidelerin apanlmasr tovsiyye olunur.
I.Land$a-filann sarhadlarinin mtia),)tan edilmasi. Margrut
iizre hereket etdikce rntixtelif landgaft sarhedlerini telebelera
baga sahnaq lazrr-ndrr. Landgaftlann xetti ovalvari, rniqarvari
sarhed fonnalannr telebolere gostennakle, onlarrn yaranlnaslnda igtirak eden tektonik prosesleri, ekzogen arniller izah edilrnelidir. Mtiallirnin kcimeyile talebeler landgaft serhedlerini
topoqrafik xeriteye k6gtirrneyi bacarmahdrr.
2.Landsaftlann saquli va iifiqi di-/ferensiosivasrmn
mti4yan edilmasi. Ntiqadi-Qonaqkend, Nliqedi-Qrrlr, Qtziqaya, Buduq ve s. margurutlarda dafi rnassivlerinde landgaftlann gaquli gekilda bir-birina evez etmasini (da[ grilleri, rneqa
96ller, dafi megeleri, subalp, alp garnen, subnival, nival ve s.)
eyani qekilde izlernekle telebeler fiziki-cofirafi differensiasiyanrn mtihtim qanunauylunluqlanndan birini mtikammel gekilde
derk edirler. Landqaftlarrn gaquli differensiasiyasrnrn sxemi
defterlerde gekilir. LandEaftlarrn tifiiqi differensiasiyasr Ntiqadi-Quba-Xagmaz-Yalatna margrutlannda oyrenilir. Qusar
maili dtizenliyinda, Samur-Dovegi ovahIrnda tifiiqi differensasiyasrnr yaradan arniller aragdrnlrr.
154
3.
lann saquli
s
r liplarinin
tn avt,anlas-
diriltnasi. Mtixtelif dafi yarnaclannda bir-birindan ferqlenan
landgaftlarrn gaquli struktur tiplerinin yaranlna sabeblari, nleyilliklerden, yamaclann ekspozisiyasrndan asrh olaraq fonnalaprofi$araq $aquli qurqaqhq tipleri tehlil edihnelidir. Onlann
linin qurulmasr telabelere oyredilmelidir. LandEaft profili qurularken telebeler kigik qruplara aynlmaltdtr.
4.Mqtdancalarda mtisahidalarin apanlntasr. Yartm stasionar tetqiqatlann rnahiyyeti telebaleri oyredilmelidir. Mtiallim bir-birinden ferqlenan rntigahida rneydangalan segrnalidir.
(96[, rnege-gtil, gamen ve s.landgaftlarda). Hor bir rneydanqada
ekzogen, proseslar, torpaq, bitki drttiyti, ottun transfonnasiyast,
rnehsuldarh[r ve tedqiq edilmelidir.
Geornorfoloji tedqiqatlarda Eox aspektlidir. Ekzogen relyef forrnalart, xtisusils stirtigt].leler, gay dareleri, tcrraslar, qobular, yar[anlar, gaylarrn yaratdr[t getinna konuslart, deltivial
gleyfl sr telabalera oyradi In-residir. Ekzodinarn ik prosesl eri n xtisusiyyetlari, onlann tabii proseslere, teserrtifat sahelerine tesiri
cvarri gekilda izah edihnalidir. Alltivial. proltivial, deltivial dtizcnliklori telebalerle gostarrlekle yana$r, oulartn yaranma sabebini izah etrnelidir. Regionun en mtihtitn rnorfostrukrurlartnt,
rlorfoskulpturalartnt telebelare gtistennakla, onlarln xeritasini
gekmeyi
de oyrenrnelidir.
gekilmasi
eay doieleri boyu,ca geornorfoloji profilleri.
olduqca vacibdir. Talabeler onun nezeri asastnt bilsalarde tecrubi gekilda bela bir igleri heyata kegirtrnekle region haqqrnda
Valdaha yaxgr melumatlar elde edirler. Qudyalqay, Qaraqay,
velegay dereleri boyunca profillerin qurultnast telebelere oyredihnelidir.
155
.t
$akil 4.1. Ntigedi tedris-tacriiba bazasrnda nezerdo tutulan
konpleks fiziki-cofrafi va iqtisadi cofrafi nrarq;rutlann sxemi
I Avtomobille nezarde tutulan rnargrutlar
l. II Niigedi - Qonaqkend - Cirni (Velve legay - Cirnigay
deresi ile) - 45-50 km
2. II Ntigedi - Buduq -Zeyid (Qaragay derasi ile) - 35-40
krn
3.
II Niigedi- Qrrrz - Qrzrlqaya (Qudyalgay doresi ile)-
50
krn
4. II Ntigedi 40-45 krn
Zuxur
-
Sdkiib (Caqacuqgay deresi ile) -
5. II Ntigedi- Xrnahq - Xrnalrqdap(3713 rn)- 65-70 km
6. tI Ntigedi -Xagmaz - Nabran - Yalama - 65 krn
7. II Ntigedi - Quba - Qusar - gahdag - 60 krn
II Piyada nezerde tutulan margrutlar
8. II Niigedi - Quba - Qrnnrzr Qasabe - l2 krn
I56
9. II NUgedi deresi ile)
Rustov
-
Qarnqarn
-
14 krn (CaqacLrqgay
II Ntigedi - Digah (Qaragay derasi) - l5 krn
I l. II Ntigadi - Yenikend (Aggay derasi) - l5 krr
l2.II Ntigedi - Alekseyevka (Qusar n-raili dtizenliyi ahna
baglarr) - l5 km
13. II Ntigedi - Pirvahid - l8 km
10.
4.2. iqtisadi va sosial cograliya iizra gtil tadris
tec-
riibasinin tagkili
Colrafiya fakiiltesinin I va II kurs talabelari tigtin gdl tedris tecrtibasi ilgtin nazarde tutulan proqramrn tarkibino agagrdakr bdlmaler daxil edilir:
I. iqtisadi-sosial cografiyadan kornplcks 9ol tacriibelerinin aparrlfiraslntn meqsed ve vezifeleri.
II. Regionun iqtisadi-sosial colrafi mdvqeyi vo osas obyektlerinin (fiztki va iqtisadi coflrafi) alaqali gokilde ciyrenilrnesi ve ilkin tesvirinin hazrrlanmasl.
III.
Tozadlr obyektlare rralik margrutlann scgihnesi va
kornpleks tasvirinin verihnesi.
IV. Qol tecrlibe materiallannrn hesabatrnrn qiymetlendirihnesi.
Gcisterilen bohnoler tizre gdl tecrtibesinin
I kurslar tizre kegirilen rntixtelif fennlarden, elrni edabiyyatlar ve xeritelerden istifada olunaraq Qr"rba rayonu vc ikinci
Niiqadi kendi yerlegen erazi haqqrnda telebelere tacrLibeqaba[r
zafl:rant timumi tanr gl rq melumatlarr n rn veri I rnesi.
Burada xtisusilo I kr-rrsda tedris olunan - "YerEtinaslrq" ve
"iqtisadi ve sosial cofirafiyanrn esaslan" fenlarinden ciyranilen
nazari bilik ve anlayrg, obyekt ve proseslsri haqqrnda gol
geraitinde eyani tanrg ohnaqla inforn-rasiyalartn toplanmast ve
real veziyyetlerinin ayani dyrenilmasine nail olunur.
r57
Ozti de 96tda fiziki ve iqtisadi cofrafi geraiti, co[rafi obyekt ve proseslerin yerlerde eyani oyrenilrlesi aparlhr. Bele
rnetodik yana$lxa co[raflyanrn enenavi olaraq esas vezifesittininsan qruplannln rntixtelif fealiyyat ndvleri ile rneglul olmalart
tigtin elverigli erazilerin rniieyyen edilmesi mesolasinin hellina
nail olunur.
Il kurslarda teqkil edilen gdl tedris tecrtibeleri ixtisaslaqma yoniimlti olub iqtisadi va fiziki co[rafi obyekt ve proseslerin daha genig ve derinden <iyrnilrnesine nail olunur.
iqtisadi-sosial coIrafiya ixtisaslagrnasr izre tecrtiba
erazinin tebii resurrslan, ehalisi ve maskunlaqmaslnt, teserrtifatrn salre ve erazi strukturunu, formastnt (lokal xatti sapalannlig)
ayn-ayn teserrtifat mtiassisesi, fortna ve girketleri ve s. tadqiqi
one gakilir ve i.a. Apanlan gdl tedqiqatlartnln tahlili asastnda
rni.ixtelif sxetnlar, elaqeleri eks etdiren gekiller, ilkin xarite sxemler haztrlantr.
Qol geraitinda apanlan tanrghq agafrdakr fonnalarda hayata kegirilir: mikro, mezo.'uakro ve maqsadli rnargrutlar gaklinda.
ilk novbade Quba rayonu ve ikinci Ntiqedi tecriibe bazast
haqqrnda melutlatlar verilir. Bele tnelulnatlar evvolcaden movcud ehni edabiyyatlar, statistik tnelurnatlar, xaritelar ve manbelarden toplanrr.
Hatnin tnalumatlar aga!rdakr uaseleleri ahate edir:
ikinci Ntiqadi tecrtibe bazast va Quba inzibati rayonu
haqqrnda timurni malumat, fiztkt, iqtisadi ve siyasi cofrafi
rndvqeyi, sahesi, serhedlari, tebii resurslarl, tarixi ve lledsnicofirafi geraiti haqqrnda melutnatlartn verilmesi.
B.Qafqazrn Eirnal-qerqinde, rntilayirn co[rafi enlikde, Xazar denizinin sahillarinden kcgan qlobal neqliyyat komdomndan kegen naqliyyat yollannrn tizerinde olduqca elveri;li
cofirafi movqc tutan Quba rayonu ve onun tarkibindeki ikinci
Ntiqedi bazasr tarix boyu ytiksek inkigaf seviyyesinda oluu;lar.
158
Mehz bu erazinin da[hq, dafeteyi ve deniz sahillari kontakt
zonasrnda formalagdrlrna gdre gi.iclii "co[rafi enerji" yaranlnI$drr. Mahz bele zonalar qadirnden srx meskunlagmasrna, insanlann mtixtelif teserrtifat ndvleri ile meqfiul olmasrna gcnig imkanlar agmrqdrr. Ona gore de bele zonalann her kv.rn2-a dtigan
tebii enerji potensiah dtizen erazilerine r-risbetan xcyli ytiksok
olur. Hemin tebii enerjinin terkibini tniinbit alli.ivial torpaqlar
(eraziden axan gaylann fealiyyeti naticesinde), su ve bitki
drtiiyti rekreasiya potensiah ve s.emele gatirir.
Daghq ve dtizenlik arazilari elaqelendiren korrtakt zonalarr boyunca zencirvari geklinde geharler yaranrnlEdrr (canub
zonasr Qabela-$eki-Qax, Zaqatala, Balakan ve girnal-garq yarnacr boyunca-$abran-Siyezen-Quba-Xagrnaz-Qusar ve s.).
Qdl tecrtibesi dcivrUnde erazinin bu cofirafi rntixtelifliyi
ile tanrghlrna ciddi diqqet yetirihnelidir. Bu istiqamat cofrafiyanrn rneqfiul oldufu dnamli sahelarinden hcsab olunur.
ikinci Ntiqedi bazasrnda gdl tecrtibasi zamanr aqagrdakr
margrutlarrn kegirihnesi rnaqsedeuyfun sayrlrr:
I kurslar tizra: 7. Orazinin rclyefi ve onun tabii sarvatlerinin tedqiqi tizre marqrut.
2.Orazinin landgaft miixtelifliklarinin toserrtifat shentiyyetinin 6yrenihnesi
3. Orazinirr gay gebakesi va su ehtiyatlarr
4.Orazinin rekreasiya-turizm ehtiyatlarr
5. Orazinir-r tebii geraitinin meskunlaqrnaya tasiri
II kurslar tizra: 1. Orazinin tebii potensiyahnrn rntixtelifIiyinin ciyrenihnesi.
2. Orazinin (rayonun) shalisi vo ya$ayrg rneskanlarinirt
sosial-cofirafi geraiti
3. Rayonun kend teserrtifatr potensiyalrntn qiymetlendirihnasi
4. Rayonun sathq rnehsullart vcren esas sahalarirtin tnenbeleri
159
5. Rayonun sonaye saheleri ve tntiessisolerinin 6yrenilmesi: yerlerinin segihnesi. illik gticti, sahibkarlrq forrnasr (6zal
nrehdud rnesul iyyetl i cemiyyati), xattt n.ral bazasr, gal qan i 59 i larin sayr. orta amek haqqr, osas mehstrl ndvleri. satltq bazartntn
tehlili.
7. Rayon neqliyyatt ve ytik daqtnmalart
r
8. Rayonun rekreasiya-turizltr obyektleri ile tanrqhq. $ahdafi ve Nabran turizm-istirahet komplekslerinin rntiqayisosi.
I ve II kurslar tizre tegkil cdilen lnargrutlartn tizra etraflr
oyrenilmesi meqsedi ile talebelerin hanst tneselalerin daha gox
diqqet yetinnelerini temin eden etraflt proqraurlarl olmaltcltr ve
bu proqramlar mtivafiq fenlerin boltnalari ile elaqelendirilnlolidir. Ozti de gdl garaitinda apartlan tecrlibelcrin gediEi zarnanl
yerli dovlet, belediyya ve ozel taserrtifat rehbarleri ile gortiglar
tegkil edilmesi faydah olardr.
Yeni tedris-tecrtibe bazastnda colrafiya tedrisinin esas
terkib hisselerindan birini tagkil eden iqtisadi ve sosial co[rafiya bolrlosi tizre tedris tacrtibelerinin heyata kcairilrnasi
rneqsedle xtisusi proqraln haztrlanmtE vo ona aEafirdakr b6lmeler daxil edihniqdir:
L iqtisadi-sosial cofirafiya;jzre kornpleks gdl tacrtibalarinin
apanltnastntn meqsad va vezifel eri.
II. Regionun iqtisadi-sosial cofrafi tlovqeyi, esas fiziki va
iqtisadi cofirafi obycktlarinin elaqali gekilde tiyrenilmesi'
III. Tozadh obyektlera malik marErtttlartn seqihnssi, mtiqayiseli tehlili ve bu obyektlerin kornpleks tesvirinin verilniasi.
IV. Qol tecrilba rnateriallartntn hesabatttttn haztrlanlrasl.
I kursda kegilen mtixtelif fennlerden. ehni edebiyyatlar va
xeritalerden istifada olunaraq Quba rayonu ve II Ntigedi kandi
yerleqen erazi haqqrnda telebalerc tecrtiba oncesi titnumi tanl$hq melurnatlart verihnelidir. Burada. xlisr.rsile. I kursda todris
edilan - "Yerqtinasltq" ve "iqtisadi ve sosial cofirafiyanln osas160
larr> fenlorindan dyrenilen nezari bilik ve anlayrglar, obyekt ve
prosesler haqqrnda, gdl qaraitinde eyani tanrg olrnaqla, informasiyalarrn toplanmasr va real veziyyetin dyrenilmesine nail olunur. Hernginin gdl garaitinda fiziki ve iqtisadi colrafi rncivqe,
tebii qaraiti va ehtiyatlar, colrafi obyekt va proseslar bilavasita
eyani gekilde dyrenilir. Bele metodik yana$ma colrafiyanrn
enenovi olaraq asas vezifesinin-insan qruplarrnrn n-rtixtelif fealiyyet ndvlari ila rneggul olmalan tigtin elverigli erazilerin
rntieyyen edilmesi meselesinin helline nail ohnafia irnkan verir.
II kursu bitiren telabeler tigtin teEkil edilen gcil tadris tecrUbeleri ixtisaslagrna ydntirnlti olub, iqtisadi va fiziki co[rafi
obyekt ve proseslerin daha gcrriE ve derindon oyrenilrnesini
temin edir.
iqtisadi-sosial cofirafiya ixtisaslagrnasr tizra tocrtiba arazinin tabii resurslannrn, ohalisi ve meskunlagmasrnrn, tesarrlifatrn salra va erazi strukturunun, formasrnrn (lokal xetti sepelanrniq), ayn-ayn teserrtifat mtiessiselerinin, fima ve qirketlarin
tedqiqi rine gekilir. Aparrlan gdl tedqiqatlannrn tehlili esasrnda
rntixtalif sxemlar, diaqrarnlar, iqtisadi-sosial alaqeleri eks etdiren qrafikler, ilkin xerite-sxemler hazrrlanrr.
Qdl garaitinda apanlan tanrghq mikro, lrezo, rnakro ve
rnaqsedli margrutlar geklinde hayata kcgirilir.
ilk ncivbeda Quba rayonu ve ikinci Ntigadi tecrtiba bazasr
haqqrnda melumatlar verilir. Bele melurnatlar evvelceden mcivcud elrni edebiyyat, statistik rnelumatlar. xoriteler va diger
kartoqrafi k rnanbelerdan toplanrl rr.
Bu melumatlar esastnda ilk ndvbade agafirdakt meseleler
tedqiq edilir:
l. Quba inzibati rayonu ve II Ntigadi kandi haqqrnda
[imumi melumat.
2. Regionun fiziki, iqtisadi, siyasi co[rafi m6vqeyi, sahesi,
serhedleri, tebii garaiti ve ehtiyatlarl, qlsa tarixi icmalr.
l6l
3. Regionun ehalisi, teserrtifatrnrn strukturu, senaye ve kend
tesarrtifatr, neqliyyatr ve iqtisadi alaqeleri.
II Ntiqedi bazasrnda Adl tecrtibesi zatrrant agagrdakr
margrutlann kegirilmesi meqsadeuyfiun sayrllr.
I kurslar tizre:
1. Orazinin relyefi ve onun tebii servetlerinin tadqiqi tizre
margrut.
2.Orazinin landqaft mtixtel i fl i kl erin in tesarriifat eh e rniyyeti baxrmtndan dyrenihnasi.
3. Orazinin gay gabekesi va su ehtiyatlan.
4.Orazinin rekreasiya-turizm ehtiyatlarr.
5. Orazinin tebii geraitinin meskunlaqrnaya tesiri.
II kurslar tizre:
l. Orazinin tebii potensiahnrn mtixtelifl iyinin oyrenihnesi.
2. Orazinin (rayonun) ehalisi vo ya$aylg rneskenlerinin
sosial-co[rafi Earaiti.
3. Rayonun kend teserrtifatr potens i ahnrn
4.
q
iyrnetlendirihnasi.
Rayonun sathq mehsullan veren esas sahelerinin
rnenbaleri.
5. Rayonun senaye sahaleri va mtiassiselarinin dyrenihnasi:
yerlerinin segilmesi, illik gticii, sahibkarhq formasr (cizel mehdud
rnesuliyyetli comiyyeti), xammal bazail, gahqan iggilerin sayl, orta
amek haqqr, esas mehsul ndvleri, sathq bazannrn tehlili.
7. Rayon neqliyyatr va yiik dagtnmalan.
8. Rayonun rekreasiya-turizm obyektlari ile tanrghq. $ahda! ve Nabran turizrn-istirahet kornplekslerinin mtiqayisesi.
I ve II kurslar iizre tagkil edilen marErutlar tizre etraflr
oyrenihnesi rneqsadi ile tolebolerin hanst meselelerin daha gox
diqqat yetinnelarini temin edan atraflr proqramlan olmalrdrr ve
bu proqramlar rntivafiq fanlerin bohneleri ile elaqelendirihnelidir. Ozti de 961 geraitinde apartlan tecrtibelerin gedigi zatnant
aidiyyatr olan yerli tegkilatlarda gdrtiglerin teEkil edilmesi faydah olardr.
t62
4.3. Geodeziya va kartoqrafiyadan gtil tadris tacriibasinin taqkili
Tacrti ban i n taS ki lin i n timumi masal a l ari
I ve II kurslarda geodeziyadan tadris tecrtibesi tedris planr ve tecr0belar proqramlna uylun kegirilir. Qol tecrtibasinin
mtiddeti I kursda 2 hefte, II kursda 4 heftadir.
Qcil tecrtibesi zamanr telebelerin geodeziya 6lgti iglerini:
taxeometriya planalma igleri, optik ve iqrqmesafadlgenler ile
mesafelerin 6lgi.ihnesi, texniki nivelirlema ve l:1000 miqyasda,
kesma ytiksekliyi I m olan menzula planalmasrnrn yerina yetirilmesi nazerde tutulur. Gortilecek iglarin hecrni ve rntiddeti
cedvol 4.1 -da verilmigdir.
Cadval4.l
Geo
I
rin nrivlari
L Taxeornetriya planahnasr
Miqyas l:1000, h:l rn
2. Tcxniki nivelirlome
3. Menzula planalmasr
Miqyas
I : 1000,
h: 1,0 rn
hecrni va miiddoti
I Iarin hccmi
0, 3 krnl
150 pikct
3 krn
0,5 kmr
200 pikct
Mtiddcti giinlcrlc
l0
4
l0
Orazide gortilecek iqler iki hisseye bdltintir:
Birinci hisseye taxeometriya planalmasl vo nivelirlame
igleri, ikinciya - menzula planalmasr aid edilir. Her bir ig ayrrca
rnaqbulla yekunlagrr. Tecrtibenin sonunda yekun qiyrnet yeterli
goturulur.
Qol tecrtibesinden evvel tecrtiba rehberi oz briqadasrnrn
telebelari ile teqkilati yr[rncaq kegirir.
Yrlrncaqda aqa[rdakr maselalar rntizakire edilir:
- Geopoliqonun daxili qayda-qanunlarr ile tanrghq;
- Briqadalara briqadirlerin segilmesi;
- Otaqlar iizre telebelarin novbetgilik qrafikinin tertibi;
- Talebalerin geopoliqonda tehltikesizlik texnikasr qaydalan ile tantg oltnast ve bu xtisusi aktlarla tesdiqlenir,
163
- Telebelerin qdl tecrtibesinin proqraml vo onun yerina
yetirihnasinin teqvirn planr ile tanrg olmasr;
Teqvirn planr tutularken olgmalerin deqiqliyini artrrmaq
meqsedi ile ehtirnal olunan tekrar dlgmeler nezarden kegirilir.
Telabelar gortilen iglar bareda gtindelik yazmahdrrlar.
Briqadanrn rehberi tecrtibede telebelerin gtindelik igtiraktnt <iz qrafikinde ve gtindelikde qeyd edir. Bundan elava rehber gtindelikda telebelerin intizamlna, i;i ncce yerina yctirmesine ve s. dair qeydlar aparlr.
Briqadanrn elmi rehberi telebelari gol jurnallannin yazirnasr qaydasr ila tanrq edir. Her jLrmahn evvalinda istifade edilen aletler haqqrnda melumatlar, Eebakalerin sxernleri ve s. gosterilir. Jurnallarda yazilar diyircekli qelern ila apanlrr ve di.izeltmaye icaza verilmir. Sahv yazr xatla pozulur ve dtizgtin yazr ondan yuxarrda ayn yerde yanlr. Juuralrn kenannda isa di.izeliqin sebebi gosterihnelidir. Her bir jurnalcla yazantn ve yoxlayanrn soyadr gcistarilmelidir;
Briqada rehberi telebeleri aletlerle davranrg qaydalan ile
tanrg edir.
Briqada iizvlerinin istayine va razrhlrna esason rehber
tecrtibeni elmi-tedqiqat saciyyeli xtisusi plana uy[un teEkil eda
biler.
Qol tacrubesinin birinci gtinir briqadalar gori.ilecak iglarin
novtinden asrlr olaraq uylun aletlari gdttirtirlar ve bu haqda briqadir jurnalda imza edir. Jurnalda aletlarin nomreleri gdsterilrnalidir.
Taxeontetriya iSlari
Taxeometriya igleri geodeziya istinad gabekesi yaratmaqla kesma yiiksektiyi I rn, miqyast l: 1000 olan taxeornetriya
planalmasrndan ibaretdir.
Iqleri yerina yetinnek tigtin telebe briqadalarrna agafirdakr
alatler va lovazimatlar laz:llndrr: qtativ ve texniki teodolit, 2
nivelirlerna tamasalan, 3 paya, sancaqlar ve 20 rn-lik 6lgti lenti.
164
topoqrafiya getiri, balta, taxeometriya menteqelerini niqanlarrraq iigiin payalar. rntixtalif nov gol olgrne jurnallan, alatl:lrin
yoxlanmasr, bucaq, mesafo ve planalma dlgrneleri tigtin taxcometriya cedvelleri, dtizbucaqll koordinatlann hesablanmasr
cadvellari, EHM-ler, qelomlar, rni.ixtalif rnarkah karandaglar,
xetkegler (xatkeg i.igbucafir). Drobrgev xetkegi, pozan, enina
rriqyaslr transportir, plan tertib etmok tigtin gertyoj ka$rzr, vatrnan kafizr, $erti iqarelar cedvoli, rntixtelif rerrgli tuglar (qara,
goy, yagrl, qehveyi), qotovalnik.
Qol olgmelerina baglamazdan evvel blitlin alotlar texniki
yoxlarnadan kegirilir ve nizarnlanrr. Yoxlarnanrn neticelari haqqrnda jurnalda uy[un qeydlar edilir. Yoxlatnalar zarnanr sapll
mesaferilgenle taprlmrg uzunluqlann dtizehnig qiymetleri teyin
edilrnelidir. Dtizelig qiyrnetleri 40, 80, 120,160 ve 200 metrlor
tigtin uylun bazislerde teyin edilir. Bazislarin 6z uzunluqlarr
isa 20 rnetrlik lentla diz ve aks istiqametlerde olgmelerden taprlrr. Bu zatnan ahnan neticaler 1 bazis uzunlufiu nisbatinde
farqlene bilerler. Sonra bazislerin uzunluqlarr saph rnesafedlganle tamasanrn iig mtixtalif hissesinda teyin edilir. Mesafeolgen lresabatlan oz aralannda I oi_den gox olmayan olgtide
ferqlanrnelidirlar. Belelikle, uzunluqlara dtizeliE qiyrnetleri
#:S-Io..*'1,00
(4.1)
dtisturu ila taprlrr. Burada D-bazisin pasport uzunlu[u, /- orta
rnasafedlgen hesabatlarmrn orta qiymeti, p -ise 0,1 m de-
qiqlikle hesablanrr.
Qol dlgmelerine haztrhq igleri qurtardrqdan sonra briqada
oz rehberi ile birlikda planr alrnacaq sahede taxeometriya gedigi rnsnteqelerinin yerini mtiayyenlegdirir va payalar basdlrrnaqla onlan niganlayrr. Menteqelerin yerlari ela segilir ki, kontur va relyef formalartntn plana altnmast tigiin bu yerlar eIveriqli, eyni zamanda oz aralannda mesafe 150-200 m-dan qox
ohnasrn. Payalar taxeometriya gedigi boyunca kasr geklinde
165
igarelenir: kesrin stiretinde menteqenin ncimresi, tnexrecinde
ise briqadarun ndmresi yazir (meselen 1312). Bu iqler jurnalda
taxeometriya gedigi sxeminin tartibi ile yekunlagrr.
Taxeometriya gediginda bucaq ve mesafe tilgrnelerinden
hansrnm birinci yerine yetirihnesi ele bir ahemiyyet kasb etrnir.
Odur ki, menteqede miigahide agafrda veilen ardrcllhqda apanla biler:
l. Alet menteqede qurulur, yeni, I srn daqiqlikle markezlegdirilir ve aletin oturaca[r iifiqi veziyyete getirilir.
2. Ruletka vo ya tamasa ile aletin htindtirltiyti lsrn deqiqlikle olgtiltir.
3. Qongu menteqelerde tamasalar gaquli istiqarnetda tutulur.
+. Ufiqi daire tizre 00 yaxtn hesabat qoyulur (alidadanr frrlatmaqla) ve limbin barkidici vintini agmaqla durbini geri
tamasaya tuglaytrlar, sonra lirnb berkidici vintle stxtltr.
5. Tuqlama zamant saplar gebekasinin qaquli sapr (bax gekil
4.1) tamasanrn (aga[r hissasinde) oxu ile, tifiqi sap 2 ise
tamasada aletin htindtirltiytine beraber (ve ya 2,00 rn)
bdlgti ile tist-tisto saltntr.
6. $aquli dairo alidadaslnln tarazt "stfir yerine" getirilir.
7. Uf,rqi ve gaquli dairelerden hesabatlar gottirtiltir, elece de
3 ve 4 tifiqi saplanna osason tamasadan tnesafe hesablantr.
a. Ufiqi daira alidadasrnln berkidici vinti boqaldtltr vo aletin
durbini iroli manteqede tutuhnug tamasaya tuglanrr. Sonra
(5)-(7)bendlarinde gdstarihniq erneliyyatlar takraren yerina yetirilir (3)-(8) emeliyyatlan yartmdafe teEkil edir.
Birinci yarlm defe qurtardrqdan sonra durbini zenitden
kegirir ve rniigahidani alatin bagqa daira veziyyetinde (3)(8) ardrcrlhfrnda tekrarl ayrrlar.
Neticede rntigahide tarn defe bitrnig olur. Mtigahidenin
neticoleri cedvol 4.2-de gostarilen qaydada jurnala yazrlrr. Bu
166
jurnalda dlgmelerin yerine yetirilme ardrcrlhgr moterizede roqarnlerle gdsterihnigdir.
Taxeometriya gediqinin ndvbeti rnantaqesina kegrnarnigden avval jumalda hesablarnalar edilir ve dlgrna neticelerinin
keyfiyyeti yoxlanrlrr.
Ufiqi buca[rn yarrmdafeden taprhnrg qiyrnetlari 6z aralannda ^l (teodolit T30 tigtin) farqlena biler. Bela olan halda
bucafrn orta qiymeti hesablantr.
Sonra gaquli daireden gottirtilmtig hesabatlar hesablanrr.
Ovvelca gaquli dairenin geri ve irali tamasalar ijLzra Srfrr yeri
(Syeri) taprlrr. Teodolitin gaquli dairesinin bolgtilerinin o.zima
qaydasrndan asrlt olaraq "Syeri" ve meyl bucafirnrn qiyrneti
rntixtelif diisturlarla hesablanrr.
$ekil 4.1. Saplar gebekasi
T30 teodoliti tigtin hesablama dtisturlarr aga[rdakrlardrr:
sirfiS *I'si,
sEln
ditEv
,i'4 ,1'!
Str:"*, -
= ]fl,t$
-.I,fet{
p:,Sffe+'i-ctr$B*I80*
'sr
=
5E$S
167
|+,5.]
(4.4)
Cadvel4.2
Taxeometrik planalmanrn 961 6lgmeleri jurnah
Tarix: l5 iyul20l3-ci.i il: hava: tutqun
Mtiqahide etdi: Memmedov E. E.
Yazdr ve hesabladr: Oliyeva G. T.
Bucaq
Mtigah.
lncnt.
SaiD
tamasa
orta
hes.
i dairc
Mcnteq.
Ne-si,alct.
htin.l
Mtiqahidc
mentcqclori
daira
Hesabat-
\xz.
laro
Sol D
Saquli darrc
Dairc
HesaYez.
batlar
Sol
0.00.0
Hesabat
D.
M47
Sol
t79 4t.7
0-00.
Z
G)
t/651.25
I83
1.26
Sac
/s\
0 18.7
68.7
(a
2t65
Sqs
180
00.4
S
$r
G]
Q)
lft9 58.7
Mcsafc
rF
LL)
M47
h
SYeri
Il{t
2165
1.26
Sol
LE]
tTrJ 43.0
o" l ll.
+
I 15.8
r 15.8
&n,
&r,**
-0.62
0.00
(e)
5
511.5
I 15.8
&'eq.
0"0
0.5
I 15.8
(6)
206.0
I
l5.fi
205.8
-0.62
-4.63
l-L2]
l0)
In8
8 58.7
i83
(
205.6
SlS
I
18.0
(u)
Yoxladr: Karimov $. O
168
-1"I7.5
105.7
205.8
-0.00
-1.6..1
ff*r**.
&**
urilatr
(4.2) dlrsturu ile hesablantrrrg " SYeri"-nin qiymati ve
"geri", "iroli" tarnasalar tiglin "SYeri"-t'tit.t qiyntatler fercli +1'
gox olmamahdrr. Mesafa hesabatlan arasttrdakt ferq (rrttixtelif
!.
il -den boytik dcyilse, / orta qiynret
!s&
taptlar, daha sonra taxeometriya cedvelleriniu ve EHM-lerrtrlrl
kdrneyi ile menteqeler arasl tifiqi tnasafaler S vo nisbi
yiikseklikler h hesablantr:
yarundefalarden)
?r-fr
r(-*--r-r,
-t-.s"
.1
s
=;Ssl:nlZu'
S:Dc'os2t,
Hriirtt.r:H,,,rut,tq,t*h
Burada: i-aletin htindi.irltiyii, v tal'llasadan (3)
(4.5)
e.6)
(4.7)
(4'8)
sapr ila
hesabat, D-olqtiltirntiq mesafenin orta qiymatidir.
Dtiz vo aks istiqamatlerda altntrttg tifiiqi lnesafeler ferqi
-!
-diLfJ
D feroini ahnatnahdtr.
Dtiz ve eks istiqarnetlarda hesablannrtq nisbi ytiksaklikler
ferqi ise
*'A
(rn1
ffi,sm-dan
gox olmamalrdrr. Taxeometriya gediqi
qurulduqdan sonra planahna iElarinin icrastna baqlanrlrr. Planalma taxeometriya gediEi ila eyni vzixtda da apanla bilar. Bu
zaman rniigahidegi ile tatnasa tutanlar arastnda atrla;ma yaratmaq tigtin xtisusi siqnallardan (sas siqnalt, bayraqcrqlarclan)
istifade edilir.
Birinci planahna menteqesinde tacrtiba rahberi talobelarle
birlikde erazini oyrenir ve bu menteqe radiusunda ltatlst noqtelerin piket (saciyyevi) noqteleri oldufunu gostarir, abris tertib
edir.
fr
rniqyash planahnada kontur noqtelerinsdek olan me-
safenin 100 m, relyef ndqtelerine ise 250 m olmastna tcaze
t69
verilir. Xiisusi ile abrisin seliqeli ve tam rntifesser tertib edilmesi zeruridir, gtinki planrn deqiq crzrlmasr ondan asrhdrr.
Kontur noqteleri esason qtitb tisulu ile, noqtelarin
ytiksekliyi ise triqonometrik nivelirlerneden taprlrr.
Menteqede rntigahide agafirdakr ardrcrllhqla apanla biler:
1. Alatin rnantaqede qurulrnasr, onun htindUrltiytintin
olgLihnasi ve gaquli dairanin SYerinin teyin edilmesi.
2. Teodolitin limbinin cehetlendirihnesi, yeni limbin 0
derace bdlgtisti taxeornetriya gedigi terefi istiqarnetinde
olmahdrr (lirnbi fi rlatrnaqla).
3. Alatin baxrq borusunun piket nriqtesinde tutulnrug tanrasaya tuglanrnasr. $aquli sap 1 (bax, qekil 4.1) tarnasanrn oxu ile,
sap 2 ise aletin hiindtirliiytine beraber bdlgti ile (relyef buna
irnkan vermirse, har hansr bagqa tarn bdlgii ile) tist-ilsta salrnrr.
4. $aquli dairenin tarazrnrn "srfir yerine" getirilmesi.
5. Ufiqi va gaquli dairelerden, mesafa saplanndan liesabatlann gottiri.ilmesi, jurnalda piketin adrnrn qeyd edilniesi.
6. Sonra rntigahidegi tamasa tutan iggiye ndvbeti piket
ndqtesine kegrnek haqqrnda siqnal verir.
Mentaqede piket noqtalorinin rniigahidasi baga gatdrqdan
sonra lirnbin baglangrc cehetlendirilmssi tekrar yoxlanrr va
onun deyigrnesi 2'-den gox olmamahdrr. Olgmalerin jurnalda
yazrlrg qaydasr cedvel 4.3-da gosterihnigdir. Btitiin erazi tigtin
piketler ardrcrl ncimralanir. Abris ve jurnalda her bir piket eyni
reqemle nomrelenmelidirler.
Qeyd: piket noqtelarinin rntigahidesi alatin hor hansr bir
daira veziyyatinde apanlrr (gox zaman SolD vaziyyetinde).
Qol iglari qurtardrqdan sonra dlgme neticelerinin kameral
iglenrnasi baglanrr. Birinci n<ivbeda biittin jumallar diqqatla
yoxlanrhr ve tize grxanlan sehvler aradan qaldrrrlrr.
Sonra taxeometriya gedigi rilgrneleri iglenir va naticedo
mentaqelerin koordinatlan taprlrr. Bu meqsedle baglanlrc ve
170
son menteqelerin koordinatlan ve baElanfrc direksion bucaqlan
melum olmahdrr.
Taxeometriya gediginde bucaq aqrqlhfr ,fi' : 1'1*ffi]'
qiyrnetinden gox olmamahdtr. Burada n - gedigde teraflerin sa-
yrdrr. Oger bu qert odenilirse, 619tihnti9 bucaqlara
:
'*r,u
#
dtizeliqleri edilir, ddenilmirse, onda bucaq olgrneleri tokrarlanmahdtr. Tereflerin direksion vs rumb bucaqlarr 0,1' deqiqlikle
hesablanrr.
Cadvel 4.3
Taxeometriya planalmastnda piketlerin yaziryt
Tarix:15.07.2013-cti il Menteqa JYe 1165 i:|.26m
H,r.n1:147.66m
Sa[D 0'1 8,7' SYeri:0'00,2 1'
SolD 179 41,7
Mtigahide etdi: Verdiyev K.M.
Yazdr ve hesabladr:Quliyev i. Q.
Pikct
lerin
Ns-si
Utiqi
$aqul
daira
daira
i
D
S
h
h
H
5.1
0
t41.0
Sol D
M47
0 00
7
r8000
358 t4
t.46
96
95.9
8
226 l0
358 54
1.00
82
82.0
Il6
I l(r.
0
9
l0
ll
t2
249 02
288 30
289 46
60 09
l3
97 22
M47
000
359 00
359 22
l5ri 4l
r54
0.32
lll7
L54
0.3 8
0 3rl
Yoxladr:
L00
17 .07
88
128
I I5
r28
tilr.0
t.9
2.7
6
4
I 5
0.2
4
7
2.2
4
0.9
I
2
2.2
7
1
t.2
1
4.1
127
2.lt
9
7
I t.1.
9
r23
0
.2013 Yusifli T.S
17l
145.8
I
0.2
4
2.0
3.8
0
1.4
3
00
0
0.2
4
8
t45.4
t45,.1
I
141.6
I
1.8
0
I
9
I
t5l
.5
l4ti.8
Taxeometriya gedigindo koordinat artrmlan, manteqalerirr
koordinatlarr ve koordinatlara dtizoliEler 0,lrn deqiqlikle hesablanrnahdrr. Tereflerin uzunlu[u saplr ntesafeolgenla dlqtilerso, onda gedigin perimetri tizre nisbi daqiqlik $ * ] -aen
bdytik olmamahdrr.
Taxeornetriya gediginde htirrdi.irltik izre agrqlrq isa
o'*4'heddinde
icaza verilir. Bele olan halda lsrn deqiqf, s
,.$t
.rE
IikIe rnenteqelerin htindiirltikleri hesablanrnahdrr.
Kameral iglerda sonuncLl erneliyyat planrn tertib edihrasidir. Tacriiba zamanr her bir briqada 6z olgrnelerirra esasen
l:1000 rniqyasda, kasrne ytiksakliyi lm olan plan tartib etmolidir. Briqadanrn har izvti 6z gol olgrlelerine asasen planrn uylun hissesini tertib edir. KarandaEla iElenmig plan btitovltikda
dtizeldilir ve rntitleq qebul edihniE Eerti igarelerde tugla yekun
iqlenrnalidir.
Texniki nivelirlanta
Texniki nivelirleme zamant nivelir gedigi manteqelerinin
htindtirltikleri hesablanrr.
Texniki nivelirlerne tigtin briqadaya agaIrdakr alatler
lazrrndrr: tarazh (H3,H-10) vo ya kornpensatorlu nivelir
(HC4,H-l0KL), qtativ, nivelir tanrasalan dasti, topoqrafiki getir, balta, nivelirlerne jurnalr, qelern, bagtnaqlar (ve ya
tarnasaaltr lar).
Qol nivclirlerne cilgmelerinden evval nivelir ve tamasalar
yoxlanrnah va nizamlanmahdrr. Bu zarnan esas diqqet silindrik
taraztn bol gi.istintin qiymetlendiri hnes i, nlesafedlqen in ernsar rnrn teyin edilmesi ve nivelirin esas $ertinin yoxlanmaslna y6neldihnelidir.
Silindirik tarazrn bolgiistinii qiyrnetlendinnek tigtin nivelirdan taqriben S+r50rn mesafeda tarnasa tuturur. Bu rnesafa
ruletka ve ya olgi.i lenti ile deqiq taprlrr. Sonra aret dairevi ta172
razrn komeyi ile qurulur va silindirik tarazrn qabarcrlr (qovuqcuq da deyilir) elevasyon vint vasitesila obyektive dolru rncyllendirilir (2-3 b6lgti). Bu vaziyyeta uyfir"rn olaraq tanrasadan
cr1, qabaqcr[rn kenarlartndan isa EI,.g,g, &*6, hesablarl oxunur.
Qabarcrq okulyara do!ru rneyllendikde ise tre,&r&,J vo
hesabatlan g6tiirtiltir. Tarazrn bir b6lgtistintin qiyrneti r
&sg1+116,91 85gs *$a,pp
fuor*rr
t1"t
,*----
(az-at )
206265"
T
(4.
l0)
NS
(4.9) ve (4.10) dtisturlan ile hesablanrr. Qiyrnatlor arasrndakr ferq 3"-dan gox olmarnamrldrr (t 3 defe teyin edilrr-ralidir).
Mesafecilgenin arnsalr isa uzunlufu rnalurn bazisde tayin
edilir (3 dafe tokrar dlqmenin orta qiyrnati taprlrr).
Nivelirin asas hendasi gerti ondan ibaretdir ki. baxrq; borusunun vizir oxu silindrik taraztn oxlura parallcl olrlalrdrr.
Kompensatorlu nivelirde ise bu gert ondan ibaretdir ki,
vizir oxu kompensatorun kdmeyi ile avtornatik olaraq iifiqi vaziyyete getirihnelidir. Bu gertin ddonilmasini yoxlatnaq maqsadi ile uzunluflu 50-70rn olan xett trn'e dijz ve aks istiqarnotlerde nivelir vasitesi ile ytikseklik teyin edilir. Ovvelce rtivelir birinci noqtede (A) qurulur vo orlttlt htirldtirli.iyti a7 tilgtiltir
(tarnasa ve ya ruletka ile), sonra silindrik tara n qabarcrSrnr
"srfrr"-yerina gatirmakle ikinci noqtede (B) tutulnru$ talnasadan bthesabatt gottirtiltir. Eyni qaydada, alat B ntiqtesinde qurulduqda a2 ve b2 hesabatlan gdttirtiltir. Nivelirin asas qartinin
sehvi xetti cilgiide
(o, + o,)- (t, +r, )
(4. r r)
X-
2
dtisturu ile hesablarrtr. Bucaqla bu sehvin qiyr-neti ise
( at + a1)-(tr, +trr))'p"
l-
2S
n3
(4.12)
dtisturu ile taprlrr. Ogar l>/0"-dirse (ve ya X>2mrn), onda asas
gertin ddenilmesini ternin etmak tiEtin elevasiyon vintin kdrnayi
ile A noqtesindeki tamasada (nivelirin II vezityyati) b:(biX)
hesabatr qoyulur. Bu zatnan tarazrn qabarcrfirntn "stftr yerin"den meyllenmesini taraztn dtizeldirici vintlerinin kdmeyi
ile aradan qaldrnrlar.
Kompensatorlu nivelirlerde (b2+X) hesabatr saplar gebekosi vasitesi ile diizeldilir.
Nivelir tamasalartntn yoxlanmas I zafiianr onlartn
keyfiyyet gostericilerinden elavo, her bir tatnasa tigtin dabanlar
ferqi ve tamasalar arast stftrlar ferqi rntitleq tayin edihnelidir.
Bu gdstericilsrden dlgrnelerin hesablanrnastnda istifada edilir.
Aletler yoxlamanr kegib ige yararlr sayrldrqdan sonra gdl
iglerine baqlarnaq olar. Ovvelce yer tizerinde nivelir gediqinin
yeri mtieyyenlagdirilir. Qdl tecrtibesi zanranr briqadadakr telebalarin saylna baraber bcihneden ibaret 2-3 knt uzunlulunda nivelir gedigi yerine yetirilir. Har bohnenin uzunlufiu 400-500tn
ohnahdrr. Bohnelerin sonunda 40-50 srn uzunlulunda payacrqlar basdrnlrr ve bu payacrQlarrn htindtirliiyti nivelirlameden taprhnahdrr.
Texniki nivelirlema gediqleri bir istiqarnetda qurulur. Bu
zarnan "ortadan nivelirleme" tisulundan istifade edilir. Arallq
noqtalarda tamasalar bagrnaqlar va ya tarnasaaltt tizarinda
qurulur.
Aletdan tamasalara olan rnasafa 150 nr-den gox olurarrahdrr (orta mesafe l00rn). Vizir oxu yer sathinden 30 sm htindtirltikde kegmslidir. Tamasalardan (geri ve irali) nivelire olan
tnesafaler ferqi l0rn-dan gox icaze verihnir. Tanrasadan hesabat gotiirmezden evvel silindiktaraztn qabarcrfir tntitleq "srfir
yeri"ne getirihnel lidir.
Nivelir stansiyastnda hesabatlar agagrdakr ardtcrlhqla
apanlrr:
174
l.
Geri tamasanln qara rengli terafindan orta ve yuxarl
saplara flezer en hesabatlar.
ireli tarnasanln qara rengli terefinden orta ve yuxan saplarla hesabatlar.
ireli tarnasanln qlrmlzr rengli terefinden orta sapla he-
2.
3.
sabat.
4.
Geri tamasanrn qlrmlzr rengli terefinden orta sapla lte-
sabat.
Nivelirleme neticelerinin jurnalda yazlry qaydasr ve ardtcrllrfir (nomrelerle) cedvel 4.4-de gosterilmiqdir.
Cadval4.4
Nivelirlerre neticelerinin jurnald
Tarix: 17 iyul 2013-cti il
ay
anlryt
Mtiqahidegi : Memrnedov E.E.
Hava: tutqun
G.T
Yazan: Oli
Stansiyalann
l\i-si,
Geri ve
ireli
tamasalara
olan
mesafelar
Piketlerin
Nq-si
Tamasa tizro
hesabatlar
Ytikscliq
(nisbi
Geri
ireli
yi.ikselig)
0072(2)
-r33lfl l)
5043(8)
388(4)
1694(3)
6476(1)
4680(e)
4782(t0)
0899
1132
5915
4783
2167
2392
7075
4683
Orta ytikseliq
(mm)
tamasa
1
29t(s\
Ne-l l-2
306(6)
_r-L
z
2 I
-15l-ls
233
225
8l-7
03630 )
r
12453
Yoxlarra
I
085
17637
t7637
-5184
n5
-1433/L2)
r02(13)
-1260
-1260
-t332(14)
-t260
- 100
-5184
I <O,)
-2592
Nivelir stansiyasrnda 6lgrne rieticeleri aEafrdakr teleblere cavab
verrnelidir:
-tarnasanrn her iki tiztinden orta sapla gotiirtilmtig hesabatlar ferqi texniki yoxlarna zalranl taprlnTrq qiyrnetden 5mrn
ferqlene biler;
-tamasalann qara ve qrrmlzl rengi tereflerinden taprhrnrg
hiindtirltikler (ytikseliq) ferqi 5rnm-den gox olmarnahdrr. Hesablama zatnafli tamasalann qlrmlzl rengli tereflerinin hesabat
baqlanfirclan arasrndakr ferq nezere alrnmalrdrr;
-geri ve ireli tamasalara olan tresafeler ferqi rnesafeolgen
bolgtilerinde 50mm-e qeder icaze verilir. Nivelir gediqi bdln-resinda bu ferqin toplanrnasar mesafcolgon bolgtilerinde 250mrn
ola biler.
Yuxarrda gosterilen telebler stansiyada ddanirse, nivelir
ndvbeti stansiyada qurulur, geri tarnasa ise nivelirden iralide
tutulur, yeni "geri" tarnasa ndvbeti stansiyada "iroli" tatlasa
olur. Tamasalarrn hesabat baqlanlrclan farqinin igarosiuitt "+".
"-" ndvbelegmesi ise "iroli"vo "geri" tamasalartn yerinin cltizgiin ndvbelegmesine delalet edir. Tarnasalartn hesabat baqlanlrclarr ferqinin bolme tizre yekun neticeye tesirini aradan qa[drnnaq tigtin bohnede stansiyalarr ctit sayda yerine yetirirler.
Texniki nivelirlernede karneral iglar jurnallalda gol
hesablarnalannrn yoxlanmasr ve sehife tizre yoxlanrna-ltesablarna iqlari ila baglanrr.
Sehifa tizre yoxlarna-hesablarn a zafirant starrsiyalann sayr
ctit ohnadrqda hiindtirltikler cami hesablanarken tamasalarrn
qlrmlzr tereflerinin srfirlar farqi nazera alrnmahdrr. Sonra repcrlerin htindtirltikleri lresablanrr, nivclir poliqonunun ba[lanmasr yerine yetirilir. Poliqon agrqlr[rna gore dtizelig qiymetleri
ve reperlerin htindlirltikleri 0,00 I nz deqiqlikle hesablanmaltdrr.
Poliqon agrqh!rnln icaze verilen qiymeti
f,,
=50mnt-JLtru,
dlistr,rru ile hesablanrr. Lp,,-n i vel ir gedi
176
grn
r
(4.13)
n knr-lerle uzunlu$udur.
Menzula planaalmast
Menzula planalmasrnt yerina yetinnak tigtin har bir
briqada tigtin agalrdakr alet va levazimatlar laztmdtr: menzula
ve planget, gtativ, kipregel, cahetlendirme busolu, iki tamasa,
topoqrafik getir, ruletka,balta, Drobrgev xatkegi, "koynek" dtizaltmek tigiin kafirz, kalka, kraxmal, sancaqh dliymeler, QaussKryuger koordinatlarr cedveli, menzula planalmast jurnalt,
miixtelif markalt karandaglar( 2M-5T), ya pozanlar, qotovalni, olgrna porgan, reysfeder, gertyoj qelemi ve perosu, qara, qehveyi, goy, yagrl, qrrmrzt rengli tuqlar.
Diger geodeziya aletleri kimi, tnenzula kornplekti de
texniki cehetden yoxlantlmah ve iga haztrlarunalrdrr. Yoxlama
iglerinde briqadanrn her bir tizvti rntieyyen hacrnds ig gcirrneli
ve ahnan neticaler yoxlamalar jurnahnda qeyd edihnelidir.
Bu zarnan kipregelin nomoqram emsallartntn faktiki qiyrnetlarinin taptlmastna xtisusi diqqet yetirilir. Bu rneqsedle
uzunlulu l0Ornetre yaxrn, rneyl bucafr ise 30-50 olan bazis qu-
rulur. Bazisin uzunlulu 20 rnetrlik lentle diz vo
eks
istiqarnetlerde dlgrnelerdan taprlrr. Dtiz va eks olgrnelerin ferqlannrasi Ll - 1 nisbatinden gox olmamahdrr. Bele olan hal-
/
2000
da bazisin tifi.iqi uzunlu[u agafrdakr dtisturla taprlrr:
5=D-o= ,
(4.14)
2D
burada S-bazisin tifiiqi uzunlufu; D-bazisin rnaili uzunlu[u; h-bazis noqteleri arastndakt nisbi ytikseklikdir. Bazisin uc
noqtaleri arasrndakr nisbi yiikseklik dtiz ve eks istiqarnetlerde
hendesi nivelirlemeden taPrhr.
Kipregelin nomoqram etnsallartntn faktiki qiyrnetleri k,'
ye kt,, uazisln uzunlu[unun ve nisbi ytiksakliyinin kipregelle bir
nega defe (t,'- iigtin 10 defe, kr,'- tigtin 20 defe) dtiz ve eks istiqainetlarde takrar olgtilmasinden teyin edilir. Bazisin kipregella
177
taprhnrg 1., uzunluqlan ferqi
Ll I
l, - 2000
nisbetinde, nisbi
yi.ikseklikler farqi isa lOsrn-den gox olmarnahdrr. Nahayet,
nomoqram ernsallannrn faktiki qiymetleri agaSrdakr sade
diisturlarla hesablanrr:
rr
f,
ig. = I{^ ".;f
(4. r s)
ft; = $r*.i.,
(4.16)
Burada
S' = K., ./,
h' = K,, .1,,
K,ve
nomoqram emsallarrnrn pasport qiynretleridir.
Menzula plangeti planahnaya hazrrlanarken aga!rdakrlar
yerine yetirilir:
1. Drobrgev xatkeginin korneyi ile kilornetrler qebekesinin
qurulmast;
2. "Qauss-Kryuger koordinatlan cedvali"ndan istifada etrnekle planalma erazisi trapesiyasrnrn nomeklaturasrnrn,
olgtilerinin ve ktinc noqtelari tiqtin dtizbucaqh koordinatlanntn teyini;
3. kilometrler gebekesinin xetlarinin qiyrnetlendirihnesi va
trapesiyanrn ktinc noqtelerinin plangetda gdsteri hnesi;
4. planalma erazisinda yerleqen geodeziya gabekesi rnanteqelerinin plangetde gdstarilmesi ;
5. orientir xetlerinin istiqamet bucaqlarrnrn hesablanmasr
ve planqetde gosterihnesi ;
6. trapesiya gergivesinin, koordinat qebekesinin, geodeziya
mentaqelerinin va orientir xetlerinin davamrnrn tugla
gekihnesi;
7. yiikseklik kalkasrnrn hazrrlanrnasr (plangetin tizerinda).
Verihniq ytikseklik nciqtalerinin kalkada stireti grxanlrr.
K1,
178
Bu zaman kalkada karandagla plangetin ktinclari
gds-
terilir;
8.
planqetin menzula taxtastna kigik rnismarlarla berkidilmesi;
9. menzula "kdyneyinin" yaptqdtrtlmast. Bundan evvel
menzula taxtasrnm alt terefinde "gimal-cenllb" istiqarneti qeyd edilmelidir;
10. geodeziya menteqelerinin, orientir xetlerin, trapesiya
ktinclarinin gdrtinrnesi tigiin menzula "kdyneyindan"
"pancerecik"lerin agtlmast (5x5mm dlgiide) va trapesiya
gergivesinin gekihnesi.
Menzula planahnasrnda istinad gebekasi hendesi gebskeni
geniqlandirrnak yolu ila rnenzula gedigleri qurmaqla yaradrlrr.
Birinci tisuldan o vaxt istifada edilir ki. planahna erazisindon
en azi tig tnelum geodeziya menteqesina (lkm-dan uzaq olrnayan) gortintiEler olsun. Melum geodeziya rnenteqlerinde payalar qurulur (4-6m htindtirltiytinde). Bu payalartn htindtirltiyti
manteqelerin rnerkezlerinden teyin edilmelidir. Sxematik
gertyojlarda hor bir payanrn htindtirltiyii va n6mresi qeyd edilir.
Sonra qrafiki yolla ters geodeziya kasdinnelerinden yeni menzula menteqalerinin yeri taprlrr. Bu zaman yaranan "sehvler tigbucafirnrn" teroflerinin uzunlu[u 0,2ntnt-dan gox olmamalrdrr.
Daha sonra hendesi gabakenin tnenteqelari arasrndakl mesafeleri plangetden teyin etmekle (lz daqiqlikle) triqonornetrik
nivelirlarno dtisturu ile gebakalerin terefleri iizra nisbi ytiksekliklar taprlrr. Nisbi ytikseklikler arasrndakr ferq har l00nr
rnesafeye 4sm-den gox olmamaltdrr.
Poliqon tizre yol verilen ytiksaklik aqrqlr!rnrn yoxlarrrlmasr agafirdakr dtisturla hesablanrr:
.lttttLeritcn
=o,ZontJL ,
(.17)
burada L-poliqonun perirnetri, km-lerla.
Poliqonun ytikseklik agrqhfir (4.17) dtisturu ile hesablanrnrq qiymatden kigik ve ya beraber olarsa, onda hernin ytiksak179
lik agrqhfir poliqonun taraflerinin uzunlufiuna mtitenasib ve aks
igare ilo btittin ytikseklikler arasrnda paylaEdrnlrr.
Menzula gediqleri geodeziya menteqeleri arasrnda gortintiqtin tamin olunmadrfir erazilorde yerine yetirilir (BDU-nr-rn
Quba tedris-tecrube ve istirahet bazasrnln erazisi belelerindendir).
Tedris tacrtibesi zamant menzula gediEinin uzunlufu bazantn erazisinde relyefi nazere ahnaqla l,Skm-den artrq olmamah, taraflerin uzunlu[unun ise 100-200m gottirtihresi meqsedeuyfiundur. Tareflar 200m-dan uzun olduqda, hisselere bdltinrnokle olgiiltir.
Menzula mentaqesinda rntigahide agafirdakr ardrcrllrqla
yerina yetirilir:
l. menzulanrn mantaqeda qurulmasr (rnerkezleqdirilmosi,
nivelirlonmasi ve cehetlendirihnasi). Cahetlendirrne
esasen sol daira veziyyetinds yerine yetirilir;
2. aletin htindtirltiytintin olgtihnasi. Ruletkanur kdmeyi ile
menteqenin morkezinden menzula taxtasrnrn alt rntistevisina olan masafe dlgtiltir. Sonra kipregelin baxrg borusunun firlanma oxundan mcnzulanrn alt rntistevisina
olan rnosafe (sabit kemiyyet) alave edilir;
3. planahna erazisi tigtin rnaqnit eqrabinin inhiraf bucafir
bussol vasitesi ile teyin edilir.
4. mtigahide edilan tnenteqeda tamasa tutulur ve kipregelin baxrq borusu ona tuglanrr. Kipregelin parallel hareket edan xetkeginin kdmayi ile nltigahide rrenteqesinden kegrnekla istiqarnet xatti gekilir. $aquli dairaden
vs mosafadlgan saplardan uy[un hesabatlar gdttirtiltir,
aruzintn relyefi irnkan verirse, baglan[lc tifiiqi xett tarnasa [izra alatin htindtirli.iyi.ina berabar bdlgtiye tuglanr. Bu zaman gaquli dairenin silindrik tarazr "sifir
yeri"nda olmalrdrr;
180
5.
6.
7.
-
aletin "saE" dane veziyyetinde gaquli daireden hesabat
grittirtiltir;
mtigahide menteqesinden miigahida edilen menteqeya
olgtilmi.iq mesafe plan rniqyasrndan istifade edilerek
plangetde qeyd edilir;
rnenteqelardeki olgrne neticaleri agaftdakl teleblere
cavab verrnelidir:
dijz ve eks istiqarnetlere dlgtilmUg tareflerin uzunluqlarr
Ll
I
I
2000
- gaquli dairenin "sifir yeri" olgrneler zamant sabit qalrnahdrr( KA-2 tigtin 2', KH iigtin l' haddinde);
- diz ve eks istiqametlerda olgtihntig nisbi ytiksaklikler
teroflerin uzunlu$u 250rn-dek olduqda l0sm, 250rn-dan
uzun olduqda ise har 100m masafeye 4srn ferqlena
biler.
Menzula gedigi tizrs:
- xetti agrqhq f , < lmm (plangetde);
I
- nisbi xetti aqrqlrq^ L,
)s - 2000
;
- ytikseklik tizre agrqhq .lttilvctitu = 0.2Om.J-tf*
ve yA i[t""t'Lt'itt'u
burada
L-
-
0'4m!km
4tt
rnenzula gediginin perimetri,
'
(4' 18)
r- tareflarin sayrdrr.
Oger menzula gedigi iizre hesablanmtg agrqhqlar (plan,
ytikseklik) yol verilendirse, onda xatti agrqlrq parallal xetlar
tisulu ile gediqin menteqelarinin yerini baqlanfirc menteqeden
olan mesafalere uy[un stirtigdiinnekla, ytikseklik agrqh[r iso tereflerinm uzunluluna rntitenasib paylanrnaqla aradan qaldrnlrr.
Cadval 4.5-de menzula gedigi jurnah gdsterihnigdir.
181
Cadval4.5
Menzula gediqi jumah
l: J"l!1
Tarix:
Mtisahide rnenteqesi: Nsl
Ho
s
ho,,
120
Mtigahidc edilen msnteqe:
I
8.07. 13
-4.31
H
J\i2
+10 23,0
+00 05,9
SaE D
+t
-0 00.5
+0 04,5
S.Yeri
Sol D
+7 30
U
+1 45
+0,70
n
+9,19
-1.34
i*r
t.2l
+2,04
T
+ I 1.00
+0 07,0
-0 01,2
s
+122,5
-6.13
6,40
-4,35
23,5
+4,27
H
Planalmaya baglarnazdan evvol tecrtibe rehberi erazini
briqada tizvleri araslnda payla$dlrmalr ve rnenzula planalmasrna dair telirnat vo rehber senadlerin talableri ila talabeleri tanr$
etmolidir:
1. Menteqeden piket (tamasa tutulan ) nciqtelerina olan masafe 250 metrden gox olmamahdrr.
2. Aydrn konturlu yertistti obyektlerin istinad planalma manteqalarina nozeron plan veziyyetindeki xeta 60-dak meyl
bucaqh agrq eraziler tigiin planEetde lmrn, bagqa eraztlor
iigtin isa l,5mm-dan artrq ohnamalrdrr.
3. Planda olgtisti O,3rnillimetrdan kigik olan eyri kontur xetlari dtiz xetlerle evez olunmahdrr.
182
4.
Ndqtelerin plangetden horizontalara esasen tapthntg va bilavasite yer tizerinde aletle olgtilmiiq htindiirltikleri arastnda ferqlanrna nreyl bucafr lo-dek olan erazilerd,
] kr.rl.
ytiksekliyi, meyl buca[r 10-den-60-dek olan .rurit"r-0, im
i
3
kesma ytiksekliyindan artrq olmamahdrr. Ba[h eraztler,
hernginin da! ve daleteyi rayonlarda xetalann yol verilan
qiyrnetlari 2 dafa arttrtltr.
Tolebeler bilmelidirler kr, yalnrz gortinen obyektlar hamin menteqeden plana ahnmahdrr. Gortihnasi gatin olan va ya
grirtinmeyen digar ndqteler yaxgr gdrtinan ntenteqeden ve ya
elave kegid menteqesi qurrnaqla plana altnlr. Planalrna zatnant
sistematik olaraq planqetin mentaqade cehatlendirilmesi yoxlanrnahdrr.
Orazinin tafsilatr ve horizontallar bilavasita gcilde lazttni
piket noqteleri yrfirldrqdan sonra planget tizerinde ctzrlmaltdtr.
Eyni zamanda piket ntiqteleri va menzula menteqeleri de her
gtin iqin sonunda plangetden ytiksaklik kalkasrna kcigtirtilmelidir. Piket ndqtelerinin mtigahidasi yuxanda gostarilen ardtctllrqla yerine yetirilir. Yalnrz o farqle ki, bu halda rntigahideler
yalnrz aletin "sol" daire veziyyetinde apartltr.
Cedvel 4.6-da menzula planalmast jurnah ve hesabatlartn
yazrhg qaydasr gosterihniqdir.
Piket ndqtaleri btltovllikda arazi iizre ardtctl nomrelanir.
Hsr briqada eraziizre alave olaraq 2 keqid mentaqesi ve I bussol gedigi (ba[h erazide) qurmaqla, menzula planalrnasr ycrine
yetirilmelidir.
Tecrubs zamarrt Bussol gediginin uzunlulu 600m, pertmetr iizre nisbi xetti agrqh!r
4
fi
(4.1e)
Tr =
hiindtirltik agrqh[r ise
183
;ffi'
n*
i*
(4.20)
haddini kegrnemelidir. Burada h-relyefi n kesme ytiksekliyidir
Cadval4.6
Menzula planalmasr jurnah
Tarix: 20.07 .2013; menteqe 5; i:1.31;
H:167,98rn; SaE D :+1037; Sol D:-1"37'; S.Ye.i 0000'
Miigahide etdi: Mernmodov E. E
Yazdr ve hesabladr: Ol
G.T
Pikctlarin
S
Sa[D
ve
Is-si
.v
i+./-
h
H
h
ya
Pikctin
adr
SolD
r5
38.s
0
0.21
l6
80.8
0
0.
t7
167.8
Yol
167.9
Mcgenin
0.21
r0
0.
r0
kenarr
2.10
2.60
0
0
2.10
2.60
170.t
Yol
18
138.0
136.5
t70.6
Qer.r.renin
19
152.0
0
20
92.0
0.20
0.12
0.20
0.72
168.2
168.7
sorhadi
0
Yol
Yoxladr: 23 iyuJ 2013-cti il Kerimli $.O
Plangetin crzrlmasr miixtelif rniqyaslarda topoqrafiki
planlar tigtin qebul edilmig qarti igarelar esasrnda icra edilmelidir.
Trapesiyanrn gimal gergivesi tizerinde (plan ve ya xeritanin) nomenklaturasr ve planalma ili ortada yaz:irt; ededi va xatti rniqyaslarr, relyefin kesme yiiksekliyi cenub gergivasinin altrnda, cenub gergivasinin solunda gcil tecri.ibesi aparan miiellimin soyadr, sa[da ise planalmanrn baglanfirc ve qurtarma tarixi
qeyd edilir.
184
Plangetin yan tereflerinden birinda (adetan safidan) erazinin talebelar terefindan planalrnma sxcmi ve gol yoxlamasrnrn
naticaleri gOsterihnig cedvel verilir.
Ytiksaklik gkalasr "Topoqrafiki planalmaya dair telirnat"rn teleblerine uylun iglenrnelidir. Bele ki, kalka [izerinde
esas geodeziya istinad menteqaleri qrrmrzr rengli tugla, lrandesi
gebeke ve menzula gedigi mentaqeleri-qara, bussol gedigi ve
rnaqnit eqrebinin inhirafi- gciy, su hdvzesi-yagrl, gcil yoxlanrasr
piketleri-qrnnrzr tugla gdsterilir. Geodeziya ve planalma istinad
menteqelerinin yanrnda kesr gaklinda: suretde onlarrn ndmresi.
maxracda iso htindiirltik qiymati, su hcivzesi noqtelarinde ise
0,lm deqiqlikle yalnrz ytikseklikler gostarilir (gekil 4.2).
$ekil 4.2. Altra[ac tedris-tecrtiba bazastntn menzula
planr (2009-ci il)
185
Planget, menzula planalmasr jurnah ve ytikseklik kalkasr
tarn iqlendikdan sonra gdl yoxlanmaslna teqdim edilir. Yoxlafira zamant Potenot maselesinin hellinden planget tizarinde istenilen yerde yeni bir menzula menteqesinin yeri teyin edilir ve
5-10 yoxlarna piketlori gdttinnekle planlarnantn deqiqliyi
yazir.
Yoxlama zamanr rntieyyen kobud sehvlar tizara gtxartlarplanrn
hernin hissasi yeniden iglenmalidir. Nehayet, tecrlisa,
banin sonunda btittin gol rnateriallan "yetarli" qiyrletine teqdirn edilerken gol yoxlamastntn neticeleri rntitleq nezere altnmahdrr.
4.4. Hidrometeorologiya ixtisasr iizra gtil tadris tacriibasinin tagkili
Hidrometeorologiya ixtisasr tizre tehsil alan I ve II kurs
telabelori tecrtibe zamant aqafirdakr praktik igleri yerine yetirmelidirler:
I kurs talabalari:
l. Orazinin fiziki-cografi ve iqtisadi sosial qeraiti ile
tanrghq.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Qaragayrn derasinin fonnast ve rnorfoloji elernentlari ile
tanrghq.
Tecrtibe bazast erazisinde cihazlar vacitesila 900, 120",
1500, 1800 va 2100-da havanrn tcmperaturu, riitubetliyi,
tazyiqi, ktileyin siireti ve istiqanreti tizerinde rntigahidelerin aparrlmasr ve toplanmrg rlalumatlarrn tehlili.
Sarnur-Abgeron kanahna baxrgrn kegirihnesi.
Taxtakdrpti su anbarrna baxrgrn kegirihnesi.
Orazideki suvarma gabekesi ile tanrqhq.
Orazideki su techizatr qebekasi ile tanrghq.
Samur-Yalama Milli Parkrna tnargrut tagkil ederak oradakr bulaqlar ve su-bataqhq kompleksleri ile tanrghq.
186
--
L
II kurs talabalari:
Qaragayda mtiveqqeti hidroloji rni.iqahida tnenteqesinitt
tegkili.
2. Suyun seviyyasi tizerindo n-rtigahidalar.
3. Suyun fiziki xassalarinin teyini.
4. Su serfinin mtixtelif usullarla dlgtihnesi.
5. Su serfinin hesablanmasr.
6. Qayrn enini profilinin tartibi.
7. Qayrn uzununa profilinin tertibi.
8. Qay deresindeki izlere gtire maksitnal su sarfinin hcsablanmast.
9. Qaragayln axtm xarakteristikalartntrr hesablanlnasl.
10. Asrh getirmelar serfinin dlgtilmesi.
1 1. Asrh getirrneler serfinin hesablantnast.
12. Suyun bulanrqhfirnrn teyini.
I 3. Dib gtiktinttileri ntitnunosinin gtittirtilrnesi.
14. Getirmelerin qranulometrik terkibinin tayini.
15. Qaragay tizerindeki Riik liidroloji manteqesine yerina
yetirilen rntigahidelarle tanrqhq.
16. On azr lki gtin rniigahidalerin apartlrnastnda igtirak etmekle Quba rniiqahide menteqesinin igi ile tanrqhq ve
elde edilmig melumatlar tizra rneteoroloji elementleritt
sutqahq gedig qrafi qlerinin qttrulmast.
17. On azrbir defa iqlim kegid zonaslna rnarqurutlann tegkil
olunmast.
Gelecekde yay tedris-tecrtibesini ytikseltmak rneqsadile
bazanrn arazisinde rneteoroloji rntigahide mantaqesi yarattnaq
ve orada standart cihazlarla yanagl, Avtorlatik Meteoroloji
Stansiya da quragdrrmaq maqsade uy[undur. Harnqinin Milli
Hidrorneteorologiya Departamenti i I e bir ge bazantn yax tn I t ! t nda Qaragay tizerinde stasionar hidroloji mtigahida rnenteqesi
te gki
I etmek rntirnktindtir.
r87
4.s.
nrUeuivrrivi ixrisAsr Uzne
q6l recnUnasixiN regxir-i
coGRAFiyA
Qdl tecrtibesinde telebelerin yerine yetirdiklari praktik
iqler bilavaste cofirafiya tzre Milli kurikulum standartlnrn tolablerine uyfiundur. Cofirafiya mtiallimliyi ixtisasr tizre tehsil
alan telebelerin bu tacrtibeleri dtizgtin yerine yetirihnesi tigtin
onlan heyata kegirmeleri en rntihtim teleblerden biridir.
Cofrafiya fenni iizra sinifdonxaric iqler- yeni ekskursiya"
tacrtiba ve rntigahideler gagirdlerin idrak qabiliyyetini aktivlagdirir, onlarda praktik fealiyyet yolu ile elmi anlayrqlann fonnalagmasrnr asanlagdrrrr. Sinifdenxaric iglarin tagkil edihnasi mesuliyyatli ve getin ig prosesi olub. rntiellirnden rniixtelif cofirafi
bilik ve bacarrq teleb etmokle yanagr tegkilatgrhq qabiliyyati ve
eyni zamanda tehltikesizlik qaydalarrna amal etmasini de telab
edir. Bu meqsedle cografiya rntiellimliyi ixtisasr tizre tahsil
alan telebeler 961 tocrtibesindo bilavesite sinifdenxaric iglari hayata kegirmeli ve onun tagkil edihnesino verilen telebler ile tanrg ohnahdrr.
Colrafiyadan sinifdenxaric iglerin hayata kegirihnasi
tigtin en rniinasib yerlerden biri coSrafiya meydangasrdrr. Burada gagirdler rntixtelif tebiet hadisaleri tizerinds rntiEalridoler
apara vo tecrtibeleri yerine yetire bilerler. Colrafiya meydangasrnda yerine yetirilan an rntihtim iElerden biri gagirdlarin meteoroloji cihazlardan istifade etmakla havanrn elernentleri tizerinde rntiEahideler aparmasrdrr. Bu rntigahicleler onlarda mehellin iqlirn xiisusiyyotini rntieyyen eda bilmak bacanlrnr fonnalagdrnr. ig prosesinde qagirdler meteoroloji cihazlar ile iglernak
verdiglerini de alde edirler. Lakin, bele rntiqahidelerin en mtihtirn caheti gagirdlerin serbest gakilde neticeler elda eda bilnrasi
ve ya tebiat hadiseleri tizerinde rntisteqil suretde etdiyi alde etdiyi "kegf '-lerdir. $agirdlerde co[rafi tofekktirtin inkigaf etdirilmesi iigtin bela fealiyyet ndvlerinin eharniyyeti bdytikdtir. Bu
188
tipli rntigahide ve tecrtibaler gtineqin tifuq tizarinde dtigrne bucalrnrn deyigrnesi, obyektlarin kdlgesinin gtin va ya rntieyyen
ddvr erzinde artrb-azalmast, gayda suylln seviyyasinin tareddtidti, su quyusunda suyun seviyyesinin deyiqn-resi, yar[anrn inkigafr ve s. -i ehata ede bilar. Sadalanan praktiki fealiyyat saheleri mtigahide ve tecrtibelerin yalruz colrafiya meydangalartnda
deyil, onun htidtidlanndan kenarda apanltnastna telab yaradtr.
Bu ise cofrafiya rntiellimlarinin ig planrntnda praktik iglerin
rniixtelif variantlarda apanlmast tigtin esas verir. Respubl ikarnrzrn mtixtalif bolgelerinde (kend, rayon tnerkezleri, Eeherler)
fealiyyet gdsteran colrafiya rntiellinrler tadris prosesinda eyaniliyin tetbiq adihnasi, praktik iglarin hayata kegirilmasi tigiin
genig imkanlara rnalikdir. Mehz bu xiisusiyyetler rniiellim hazrrlrfrnda nezore altnmalt vo telobelera gol tecrtibesinde tebieta
ekskursiya, tecrtibe ve rntigahidelarin mtixtalif variantlanntn
tegkil cdihnesi va onlara verilen toleblar oyredihnelidir. Talebalor ilk novbedo sinifdrnxaric iglerin yerirta yetirihnasinde
mliallimin istiqarnetlendirici rolunun rnahiyyatini baga dtiqrnalidirlar. $agirdler apanlacaq mtigahide va ya tecrtibanin naticalerini qabaqcadan bilmamelidir. Mtigahide va tecrtibenin neticelerinin onun cizti terefindan taprldrfrnr ve ya "kegf edildiyini"
hesab eden tolebanin fanno olan maralr gozlenilmaz daracede
artrr. Bununla yanagr rntixtelif hadise ve obyektlar tizarinde
apanlan mtigahida ve tecrtibelerin neticeleri gertyoj, sxeln, eskiz, plan, diaqram, qrafik, esse, konseptual cedvel va s. gekilda
ifade edilmesi toleb olunur ki, bu da gagirdlarda colrafi biliklari praktiki tetbiq ehne qabiliyyatinin inkigafina sabab olur. $tibhesiz ki, cofirafiya fenninin tadrisinde hayata keqirilan bu tedbirlerde rntiellim helledici rola rnalikdir, igin rntivaffeqiyyatle
heyata kegirihnesi ondan asrhdrr. Mi.ielirnin hazrrhq saviyyesi
isa tehsil miiddatinde slda etdiyi bilik va bacarrqlar sevviyyasi
ile olgiila bilar.
189
Agafirda cofrafiya rntiallirnliyi ixtisasr tizre gdl tacrtibasinde apanlan iqler haqqrnda malumat verilir.
l.
"Kompasla cahat tayini
" rttdvzusuna aid
lacrtibanitt
taSkili
Tecrtibenin meqsedi tiftiqin cehetlerinin teyin edilrnes
tigtin vasitenin qurulugunu sada fonrada gagirdlere oyretrneyiri
yollannr baqa sahnaqdrr. Aparrlan tadqiqatlar gdstarir ki, gagirdlar istifade olunan "kompas" vo ya onu evez eden "cihazrn"
qurulugunu tasevvtir ede bihnir ve ig prinsipini derk etmir. Onlar mahalde kornpasdan istifade edilnresinde de gatinlik gekirler- "kompas"dan qaydalara dtizgtin emal etmir ve neticade cel'retleri dtizgLin teyin ede bihnirlar.Bunun sebebi rni.iallirnlerin
bu prosesi dtizgtin teqkil ede bihnernesidir. Telabelare mdvzuya
dair tecrtibenin aqa[rdakr plan tizre yerine yetirilrlesini oyretmekle, onlarrn pege hazrrlr[rnda rntisbot rol oynamrE olarrq:
Tacrtibaya
hanrlry:
Tecrtibe tebii axrnayan yaxurd durlun halda olan olan su
guxlrrunun yanrnda heyata kegirilmelidir. Tacrtibe agrq arazide
apanlmahdrr. Bu yer ela segilmalidir ki, tecrtiba apararkon
talobelorin hamrsr onu mtigahide ede bilsin. Tecrtibeni yerine
yetinnek tigtin teleb olunan avadanhqlar - sLr, aglq ve yastl qab,
yarpaq, rnantar. rnaqnit, iyne-dir.
Tacriibanin gedisi:
Mtiellirn ozti tacriibeni avvalceden heyata kegirmeli vs
neticenin dolrulufr.rna emin ohnalrdtr.
Tecrtibe melumdan machula do[ru prinsipi esasrnda tig
morhelada heyata kegirilir. Bu ilk novbada maqnit pargaslnl
tifuqi istiqarnetda qoyuhnug iynaya yaxrnlagdrrmaq vo no ba$
verdiyini tolebelerdan soru$maq lazrmdrr. Bu prosesi motivasiya merhelesi adlandlrmaq olar. Telebelerden goxu bu hadisoni bele izah cdir ki, iyna uraqnitlegrnigdir ve ona gdre da danrir
pargaslna teraf i stiqarnetlenir.
190
Tecrtibenin sonrakt merhelesi aga!rdakr kimi heyata
kegirilir:
- suyu agrq qaba tdkerek onun durr[un oltnastnr gdzlernak lazrmdrr.
- sonra iyneni mantardan keginnek laztmdtr. Mantarr diger ytingtil, iynani suyuu tizerinde saxlaya bilen agya ile evez
etmek rniimkUndiir.
- Maqniti iynenin bir ucuna stirtrnek laztmdtr.
- iyneni ehtiyatla suyun tizerindeki o$yanrn (rnantar') iisttine qoyrnaq va onun hanst istiqarnetde dayandrlrnr mtiqahide
etmok ve iyneye ytingtilce toxunmaq yeni onun yerini deyign-raye mecbur etmek va yenidan grizlelnek lazlrndrr. Bag
veron neticeni talebelerden soru$maq rnaqsedeuyfiundur. Onlar
iynenin ucunun daima bir istiqarnete ycineldiyini mtigahide edir
ve teectiblanirler. Lakin, telebaler iynenin ucunult gimala teraf
istiqarnetlendiyini ve bunun sebebini anlaya bihnirler. Maqniti
iynaye yaxrnlagdrrarken ise iyna istiqametirri deyigdirir.
Tecrtibenin tigtincii rnerhalelesinda nraqnit ve matttardatt
istifadeye entiyac qalmr. Adi yarpaq [izerine nazik, suyun tizerinda qala bilecek uzunsov demir pargasr. iyna va qoyulur. iyne
suyun tizerinde yarpafir daima bir istiqarnete yorraldecakdir. Br,r
istiqarnet gimah gosterir. Telebaler tiftiqi istiqametde dayanan
polad cismlerin Yerin rnaqnit qiitblarino istiqametlondiyini
derk edir, Yerin maqnitizrni haqqrnda tasevvtir alde edir. Lakin. bu tecrtibenin rneqsadi ferqlidir. Telabelar cehetlerin teyin
edihnesi tigtin an vacib olan erneliyyatr gagirdlere baqa salmafrn yollanni dyrane bilerler. Cehatlerin dtizgtin teyin edilrnasinin vacrbliyini rzah ederkon rntiellirn tacrlibenin ikinci tnerhelesinde oldu[u kirni har hanst maqnit pargasrnt yaxrnlagdrrmaqla cehatlerin teyin edihnesinde yarana bilan problernleri tnileyyan ede bilirler.
Tecriibenin sonunda rntiellirn telebalera kompastn ig prinsipini ntirnayrg etdirir ve apanlan tecrtibode iynanin istiqanrati
l9r
ila kornpas eqrebinin uclartntn eyni istiqarneta tuglandrIrnr rnliqayisa etmesi soruglnasl meqsedeuy[undur.
Yekunlaqdrrma merhelesinde mirallirn telebelerin Eagirdlere vera bilecekleri suallartn lnezlrununu soru$ur:
- On sada kompasr nece dtizaltmek olar?
- Ne tigtin iynenin ucuna maqnit stirtdtik?
- Mantara kegirilmig ve ya yaryaq tizerinde qoyulnrug iynenin ucunun daima eyni istiqamete ydnalmesi Ite ile alaqedardrr?
- Ne tigiln iyneye ve ya kornpastn eqrebinin uclartna
rnaqniti yaxqnlagdrrdrqda o, 6z istiqamatini dayiqdirir.
Kompasrn dtizaldilmasi sinif geraitinde de hayata kegirile
biler. Lakin, tecrt.iba bazastnda bu dalra somereli olur ve sonrakr tecrtibalarin yerina yetirilrnesi tigtin irnkan yaradrr.
2.
"Mahalda kdlganin istiqantatina gdra cahat tayini"
mr)vzusuna aid ntiisahida va tacrtibalar.
Tacriiba va nttisahidaya hazrrlq
a) Mtiellim evvslcodan tecrtibe bazastnda hatnar sethde her terefi agrq olan saheni rntiayyen edir.
b) 1,5 m uzunlu[unda iki, 50 srn uzunlu[unda bcE eded paya
hazrrlanrr.
c) tacrtibede istifade olunmaq tigtin gantada - kontpas,gakic, tebaEir, brgaq, ip
Tacriibanin gediS:
Tecrtibe mtigahide esastnda, nisbaten uzuntntiddetli vaxt erzinde yerine yetirihnelidir.
Tecrtibe bazasrna gelen gtini.in seherisi glrn
- Saher saat 6:00- da telebelar sahaye galir;
- 1,5 m-lik payanr agrq sahenin ortasrna basdirirlar;
- payanrn kdlgesi istiqamatinda, kolganin qurtaracaltnda 50
srn-lik payanr yere sanclr ve ortadakr payadan ona ip gekirler;
192
- saat 10:00-da tolabelar yeniden saheye gelerek yeniden kcllanin istiqarnetinda, son serheddinda ikinci payail basdrnr ve
iple birlegdirirler;
- saat l4:00-da arnaliyyat yeniden tekrar olunur;
- saat l8:00-da giin erzinde sonuncu defa erneliyyat takrarlantr.
Omeliyyatrn gediginde talabeler qeyd deftarlerinde cedval
geklinda kdlgolerin uzunlu[unu qeyd edir.Kolgenin herekat
istiqarnatini eks etdiren sxemi gakirler. Telebelar sonuncu emoliyyatr yerine yetirdikdan sonra onlara apardrqlan mtigahideya
aid yekunlagdrncr suallar verila biler:
l. Kolgenin istiqameti nece deyiqrniqdir?
2. Gtiniin hansr saatrnda kolgenin uzunlu[u en qlsa ohnugdur?
3. Kdlgenin uzunlu[unu gosteren en uzull ip hansr saatda
rntigahide olunrnuqdur?
Seher vo ax$am basdrnlan payalar arasrnda tebagirle xett
gakilir ve yanrngevre ahnrr. Telabeler kornpasa esasan cehatlari
mtieyyen edir.
%,ofr
$akil 4.3. Qnomona gdre kolganin rntiayyen edilmesi
On uzun kdlgenin dtigdtiyti istiqarnetin - gtinorta xetti ve
ya meridian xattinin bir pargasr oldulunu teyin edirler. Mtigahide gol tacrtibasinin sonuna yaxln bir-iki defe da tekrar olunur.
Kdlgelerin uzunluqlarr ferqli olacaqdrr. Telebeler gtineq giiala193
nnln sutka arzinde ve ayn-ayn gtinlerda nece deyigdiyini tizlari
mtigahide etrnekle yana$r eyni zatnartda gelacekde qagirdlere
igin tegkilini de dyrenirler.
Tecrtibenin tegkil edihnesi telebelerin qruplara ayrtlmast
ile de tegkil edile biler. Bu zantan tecriibe tig ferqli sahede apanlmahdrr: hamar sethde, tepenin canub yatnactnda ve tepenin
gimal yarnactnda. Telebelerin eyni vaxtda ve eyni giinde aldrqlan neticeler ferqli olacaqdrr. Bcla ki, tepanin cenub yatnactnda
kdlgelerin uzunluqlan daha qtsa, gimal yamactnda ise daha
uzun olacaqdrr. Kolgenirr uzunlur[una gdre sethin istilik udmasl
arasrnda olan asrhhfitn ve bununla da Yer sethinin qcyri beraber istilik almast neticesinde iqlirnin mtixtelifliyinin derk edilmesi -tecrtibenin an tntihtirn rnaqsdidir.
3."Azintut
va isliqamatlarin layinitt
mritzttsurta aid
miisahida va tacriiba.
Tacrilba va niiSahidaya haztrlrq
Tacrtibenin apanltnast Ugtin tecrtibe bazasltrda geniq lakin
agrqerazi mtiayyen edilir. Tecrtibeni aparmaq tigtin teleb olttnan
avadanhqlar: iizarine 40X40 srn olglide taxta lovhe berkidilrnig
t-rnetrlik paya,4 edad 50 srr-lik paya, kornpas, ka[tz, qaleln.
Tacriibanin gediSi:
Paya tecrtibe apanlacaq sahenin teqriban tnerkez hissesinda qaquli istiqametinde yera basdrrrlrr. Lcivha tizelirte cizi.ini.in dlgtistinde kalrz barkidilir. Uftiql istiqarnetde kornpas qoyulur. Mtiellim ve telebelerden iki nefar tnerkezde -payanln yanrnda dayanrr.
Merkazde dayanan telebaler ka$rztn ortastnda igare- ixtiyari ndqte qoyur va oraya kompasl ycrlegdirerek onu iqgi veziyyetine getirirler. ikinci rnerhelade kotttpastn nrerkezindan
esas cahetlere (veya azimut bucaqlara) - $rn (00-3600), Cenub
( 1800), Eerq (900), Qerb (2700) olan istiqarnetlari mlieyyen etrnek ve eyni rnesafade 4 payant basdtrlnaq lazttndtr. Osas cehetlerin her birinde bir telebe durur.
t94
E:'.1-:'.***.:"
,,".
b..
$okil 4.4. Azirnut bucaqlartntn teyin edilmesi
Qalan telebeler ise atrafda olan obyektlerin- afiac, kol,
grilmege ve s.-in yantnda dayanrrlar.
Merkazde dayanan telabe ka$rz Lizerinde diger talebelerin
dayandrfir istiqarreti rntieyyen cdir, taqribi ve ya gozoyan olgtilen mesafelere uyfiun olaraq (obyekt olmadrqda telabalerin
her biri nomra ile ifada olunaraq farqli erazilarde dura bilerler)
qeyd olunur, gimala olan istiqarnet ile onun araslnda azitl'tut
bucalr gakilir ve
lrr
2
c
$akil 4.5. istiqarnetlerin rni.ieyyen edilmesi
195
Bu tecrtibe telebalarin mahallin plantntn gekilmesine dair
praktik iglarinin yerine yetirilmesinde mtihiirn rol oynayrr, onlarda tagkilatgrhq qabiliyyetini artrrrr.
4."Mahallin planmtn tartib edilntasi" ntc)vzt'rsuna' aid
tacrtiba.
Tacriibaya haztrltq
Telebeler 5-6 neferlik qruplara aynltr. Onlartn her biri
avadanhqlarla tarnin olunur. Praktik iqin apanhnasl tigtin tecrtibe bazasr 6zU butovltikda obyekt kirni segile biler. Tecrtibeni
aparrnaq tigtin teleb olunan avadanlrqlar: tizarine 40X40 sm 6lgtide taxta l6vhe- planget, transportir, rnasafeolgen, kompas,
gertyoj kaprzr, xatkeg, qelam
Tacrtibanin gedisi:
Talebeler ilk novbode tacrtiba bazastntn enini, uzunlufiunu dlgtirler ve uyfiun olan miqyas segirler. Meselen: l:1000
yeni, 1 sm-do 10 rnetr. Planqetin agalr saf ktinclindo n-riqyas
yazir. Tolebalar bazada olan asas obyektlerin- kottecleritt,
yemekxananrn, su quyusunun, voleybol rneydangastntn, tennis
stolunun, hovuzun ve s-nin siyahisi tutulur.
- Birinci 6lgme tigtin planqet bazantn giriq qaprsrnda qurulur. Plangetde bu yer qeyd edilir. Kompasa asasan bazantn girig qaprsrnrn hanst istiqarnetda oldufiu teyin edilir ve qerti igara
segilerek qeyd edilir.
- ikinci obyektin birinciden olan tnesafesi olgtiltir, rniqyasa mtivafiq olaraq kigildilir, istiqamati tuqlama xetkegi ile
rntieyyen edilir, kompasa osasen istiqamoti ntLieyyan cdilir,
transportire esason azimut buca[r tayin edilir ve gerti igare segilir-planget tizerinde qeyd olunur.
- tigtincti, dordtincti, beginci vo s obyektlerin igaresi de
verilan ardrcrlhqla teyin edilir ve planqet tizerine qoyulduqdan
sonra plan haztr olur. (ntirnuna)
t96
+$
t
$.
9;
fi t
t
a
I
,1
a:
Jtt
I
rl
qs
I
*q
r4
o
I
F.
a
\
lrl*it:
gITFP
rt.rt *
+4
&
{{
T
$ekil 4.6. Mehellin planaalrnrnasr (niirnune)
Yerine yetirihnig praktik ig telabelerin galecek pege hazrrh[rnda rntihiim ehemiyyeta malikdir. Orrlar rnektab proqramrndakr "Plan va xerite" bdlmesinin tadrisinda bu tacrtibaden
geniq istifade etrnelidirler.
5." Hilndtirltiklarin tayin edilma,si" ntdvzusuna aid
tacrtiba.
Tacrilbaya hanrlry
Qol tecrtibesinda talabolerin yerine yetirdikleri praktik i9lerden biri nisbi htindtirltiklerin 6lgtihnesidir. $aher rnektoblerinin akseriyyetinin heyetinde bu tecriibani yerine yetirrnek tigtin
gerait yoxdur. Praktik igin heyata kegirihnasitigtin iizeri 100 srn
-lere bdltinmiiq, htindtirltiyti I metr olan T Eekilli taxta nivelirin
olmast kifayetdir. Nivelirin qurulugu bir rnetrlik nazik ve hamar payanrn yuxan hissesina perpendikulyar berkidilrnig 30-40
sm-lik nazik taxta pargastndan ibaretdir. Yaxgr olar ki, telebelar
rntixtelif kigik qruplara ayrtlstn ve erazida olan mtixtelif htindtirltiklti tepelarda bu tapgrnlr yerine yetirsinler.
t97
Tacriibanin gediSi:
Niveliri yere mohkerl sancmaq tigiin onun ucu yonulur.
$aquli istiqametde yere sancthr. Nisbi htindtirltiyti teyin etrnek
tigtin an azr iki gagird calb edihnalidir. Nisbi htindtirliik aEa[rdakr qaydada olgtiltir.
- Telebelerdan biri niveliri tepenin eteyinda qulur, iifiqi
berkidihnig taxtanln ve ya xetkeqin tist tilinden baxtr.
- ikinci telebe nivelirin tisttine berkidilmig taxtanrn (xetkeqin) tist tilinin davarnr olan xeyali qtia ile tepenin yatnacllltn
gortigdtiyti yerde torpa[a taxta pargasl vLrrur.
n"
I
5
I] I
3
2
3
5
fi
I
l
z
o
$ekil 4.7. Nivelirlarne
Daha sonra iigtincti, dordtincti ve s dafe emeliyyat tekrarlanrr.
Htindiirltiyo qalxdrqca tapenin tasviri horizontallarla yeni
eyni htindtirltiye malik olan eyri xetlerle tesvir edilir.
198
$akil4.8. Profilin teyin edilrnesi
- Bu noqtanin tepenin eteyinden olan htindtirliiyti
I
tnetr
olacaqdrr. Sonra nivelir taxta pargastntn yerinda qurulur. Yena
de erneliyyat davam etdirilir. Her bir livelir digarindan bir rnctr
ytiksekde qurulur. Sonuncu defe nivelir tapatrin yalnaclnln yuxair lrissesirrda lakin zirvasinde qurulmaybsa, bu za'n1an nivelirin
ziruaden yuxanda qalan htindtirltiyti tutulur ve (tneselen hesab
etmak olar ki, tepenin yamactnda nivelir 5 defe qumlmuq ve
sonuncu dlgrne zatTrant nivelirin zirueden yuxalda qalan hissesi
20 sr1.l olmugsa derneli teper-rin nisbi htindtirltiyti 4 tnetr 80 sn-t
ola biler) ka}rzlfizerinde noqte ve yantnda reqemle ifade olupur.
Bu tecri.ibenin heyata keEirihresi tolebelerde gagirdlara
planr tertib etrnek bacarrfirnt fonnalaqdtrmala irnkan yaradtr.
6." Stixur ntirnunelarinin kolleksiyasrnrn toplantlast"
mdvzusuna aid tecrtibe.
Tecrtibeye hazrhq
Telabalorin tacrtibe bazasr ve ona yaxln atazilerda yaytlmrg stixur niimunelerini toplamast ve onlarln qruplaEdrnlmastnl
dyienrnesi onlann pege hazrrh[r tigtin rntihtim tedbirlordsn biridir. cografiyanrn tadrisinda diyargunashq prinsipinin heyata
kegirilmlsi, vetenperverlik terbiyesinin agrlanmastnda adl gakilen praktik igin ehemiyyoti bdytikdtir.
Tocrtibenin gediqi:
t99
ilk novbade telebeler da! stixurlan ve minerallardan ibaret kolleksiya yrfrnaq tapErnfir alrrlar. Da! stixurlannrn olgtilerinin teqriben eyni olmasr meqsedeuylundur. Kolleksiya ntimunelerinin ntimayig etdirihnesina verilen teleblar telobalerin
seliqasi, onlann teqdimetrne qabiliyyetinin formalagmasrna imkan verir. Telebeler kolleksiyasrnrn yrfirhnasr iigtin nelerin taleb olundufiunu mtieyyan edirler: boq kibrit qutulan, yapt$qan,
etiket tigtin kalrz.
Stixurlarr saxlamaq ve onlan seliqeli qakilda teqdirn etrnek tigtin yer haztrlayn.
- Buna gdre de kibrit qutularrnr ele yaprgdrnnaq lazrnrdlr
ki, onlardan efl azt 9 yer altnsrn.
- Bu yerin her birinin igine etiket ka$tzr qoyulur.
- Oraziden, yaxud rnarqurut xetti boyunca gedilen erazilarden daf stixurlan ve rninerallar toplanrlrr;
- Toplanrnrg ntimunaler tozdan tenrizlenerek kibrit qutulanna berkidilir.
- Hazrrlanmrg ntimuneleri nomrelernek (dag stixurlanrrn
niimuna tizerine kafirzdan daire yaprgdrrrn ve ndnrreleyin) ve
etiketka dtizeltrnek lazrmdrr.
Telebeler gottirtilmiig stixurun st'rxurun haradan taprldrtarixi
ve vaxtr, da[ silxurunun texmin edilen adr ve niimu[rnr,
nenin nomrasi etiketde qeyd edilir: (ntirnune)
$akil 4.9. Stixurlarrn kolleksiya ntimunasi
200
Stixurlann qruplagdrrrlmasma verilen telebler rntixtelif
ola bilar.
7. "Bitki
ntimunelarinin kolleksiyasrnrn toplantnast"
movzusuna aid tecrtiba.
Tecrtibeye hazrhq
Kolleksiyalann tartib edihnesi Cofirafiya fanni tizre Milli
Kurikulurnun standartlanna uy[un gelir. Telebelarin tecrtibe
bazast ve ona yaxln erazilerde yayrlmrg bitkilarin yarpaqlanndan ibarst ntimunelerini toplarnasr ve onlartn qruplagdrrtluastnt
oyrenmesi onlann pege hazrrhlr tigiin rnUhtirn tedbirlerden biridir. Co[rafiyanrn tedrisinde da[ stixurlarr kolleksiyalan kimi
diyargunashq prinsipinin heyata kegirihnesi, vatenparvarlik terbiyesinin aqrlanrnastnda adr gekilen praktik iqin eharniyyeti boytikdtir.
Tecrtibanin gedigi:
ilk novbede telobeler bitki yarpaqlartndan ibaret kolleksiya yrfimaq tap$rnEl alrrlar. Kolleksiya ntimunelerinin ntirnayig etdirihnesine verilsn telebler talabelerin seliqasi, ottlartn
teqdimetme qabiliyyatinin fonnala$lnaslna imkan verir. Tela-
belar kolleksiyanrn yrlrlmasr tiqtin nelerin taleb olundulunu
rntieyyen edirler: resm albomu vo ya 40X40 sm olgtide karton
l6vlre, skog ve yaizolent, yapl$qan,
Bitki yarpaqlannt seliqali gekilde teqdim etrlek tigtin yer
hazrlayn.
- Yarpaqlar btitov ve yagrl halda olmahdrr;
- Oraziden, yaxud margurut xetti boyunca gedilen arazigelinan bitkilerdan yr[rlrr;
rast
lerde
- Tecri.ibe bazastnda bitki alemi zangindirsa talebalar
herbarisini
a!ac, kol, ot bitkileri ve ya lneyve, alactn govbitki
desinin qabrlr ve s. kimi qruplaqdrra biler.
-Toplanrnrg ya{paq ntimuneleri rasm albotnutlun sahifolerine ve ya karton iizerine yaprqdrnlrr.
201
- Hazrrlanmrg niimunalerin alttnda notnrelar yazia bilar,
diger sehifede yarpafirn yarpafrn haradan gdttirtildtiytinii, tarixi
ve vaxtr, bitkinin texrnin edilen adr ve ntimunenin ndmresi
etiketde qeyd edilir:
$akil 4.10. Bitkilarin herbarisi (niirnune)
8."Torpaq qatlarrntn toyin edilmesi" rndvzusuna aid
tacrtibe.
Tecrtibeye hazrrhq
Telebelor orta mektobin VI - VIII siniflerinde oxllyan $agirdlerle torpaq ve onun qurulugu, torpaq profiline aid tacriibaleri tetbiq etrnalidirler. Bu tacrLibelardan bezileri sinif geraitinde hayata kegirile biler. Lakin xtisusile kend rnekteblarinda torpaqla elaqeli tecrtibelerin rnahelda apartltnast tneqsedeuy[undur.
Tecrtibenin gedigi:
Mtiellirn tacrtibe bazastnda evvelceden torpaq qatlarlnlll
aydrn gdriindtiyti arazini mtieyyen etrnelidir. Yaxgr olar ki br-rnun tigtin nahamar erazi segilsin. Telebeler rniiqahide edilmesi
tigtin nezerde tutulan arazini
-bitki ve kollardan ternizlernali.
- torpaq qatlannrn sayr,
-onlann rangi,
-qahnhIr,
rtitubetin rniqdarr,
- mesameleiyi,
202
- terkibinde humusun rndvcudlufittna dair melttmatlarl
mtizakira etmalidirl ar.
$akil 4.11. Torpaq qatlartntn tayin edilmesr
Humusun miqdartnln mtieyysn cttnak ligtin rnahqur bir
tecrtibenin heyata kegirihnasi rneqsedeuf[undur:
Miieyyan rniqdarda torpa[l terezide gekmak, her ltanst
tatniz qabda odun tizarine qoyrnaq, onun iyi gcdana qedsr
qrzdtrmaq laztmdtr. Torpaq soyudr-rqda onu yeniden qekmak
evvelkt gekisi ile rntiqayise ettnek laztnldtr. Eyni torpaflrl
gekilerinin farqleri oradakr riitubet ve hun.rusnn miqdarrna aid
melumatlarr gosterir. Telebeler bu tecrtibani torpafrn rntixtelif
laylartna tetbiq etdikda rntixtelif raqemler alacaqlar. Bu isa
torpaq laylannda humusun miqdanntn farqli olmastlla esas
verir"
9. " Stirii
S
m
a
ha d i s a s in
i
n nt o d el
Ia
S
dir iIm
as
i
" - m d vzLt.\ tt tl
Lt
tl
tadris ina aid tacrtiba.
Tacrilbaya hazrrltq
Stirtiqme hadisesi Azarbaycantn eekser regionlarr tigtin
xarakter olub, felakatli hadiselerden biri sayrlir. Stirtigrnonin
ba$ verme sebebininbilavasite insan fealiyyati ile olaqeli
203
olmasrni telebolere aydrn baga salmaq tigiin stirligtne hadisesinin modelini yaratrnaq yerine dtiger.
Tacrtibanin gediSi;
Tecrtibe bazasrnda siirtigrne hadisasini rntiEahide ctrnak
tigtin rniinasib yer segilir.
$akil 4.12. Siirtigma hadisosi
Bunun tigiin:
- meyilliyi 100-150 olan yarnac mtieyyen edilir;
- Yamac kigik arazini ehate etrnelidir ki, bu yalnrz lokal
xarakterli olsun.
- stirtigrna "bag vermezden evvel" arazinin fotogekili gekilrnelidir.
- rneyilli erazinin tizerindo olan alaq bitkileri, kollar grxarrlmahdr;
- tapenin zirvasinde tist qatrn zedalandiyi yere vaxtagrn su
toktilmelidir.
- ilk gtinlar heg bir hadise mtiqahide olunmur.
Daha sonra ise yamacboyu iist qatln eteyo do[ru stiniqdtiytinti
mtigahide etmek rniimktin olacaqdrr.
204
Talobaler torpaq siirtigmelerinin yaradr[r problernlere aid biliklerini mtizakire ederek, veziyyetin normallaqmastna olan talebleri mtizakire edirlar.
l0."LandSa.ftm kontpleks dyranilntasi"- tttdvztlsuna aid
tacriiba.
Tacriibaya haztrlq
Mtigahideler zamant talebelor etrafda olan relyef fortnalannr, zirva. etek, yamac, torpaq- bitki orttiyti va s. gdrtinan kotnponentleri mtigahide etmiq, onlartn fon-nalaqmastnda goriinmeyen komponentlarin - tetnperatur, tezyiq, rtitubetin rolunu mtizakira etmiqler. Tolabeler nazeri biliklorin praktikaya
tetb iq etrnekle nezorr b ilikleri ni rnohkernl endi rirler.
Tacrilbanin gedisi
Sonuncu praktik ig kimi tetbiq edilen tacrtibe zarlranl
telebelerin qruplara aynlmast rneqsedeuyfundur.
Birinci qrup- tecrtibe bazastnt eharta eden relycf fornralarr,- tepaler, deraler, yamaclar, onlartn htindtirltiyi.inti rniiayyen
etmek, geoloji qurulugu va yayrlan arazilerde stixurlar haqqrrrda
rnalumat toplamafir tiyranmak laztmdtr.
ikinci qrup - tocrtiba bazastna yaxrn yerlagen gay dcrcsi ,
bulaq, gol ve digar sututarlara aid melutnatlart- derinliyi axrn
stireti istiqarneti stixurlan, terkibi ve s melurnatlart dyrennrak
taleb olunur.
Uqtincti qrup- erazinin torpaq, bitki orttiyti. canlt alern
haqqrnda melumat toplamah, torpaq ve bitkilsrdan ntjtnutlalar
gottinnak, onlann novlarine aid melurnat toplamaq teleb olttuur.
Qruplann igi onlar tarefindan verilen vo miixtelif forrnalr
teqdirnatlarla yekunlagrnalrdrr, sada ve miikkemmel matn, fotoEekiller, sxemler. cofirafi adlar ve terminler ltifiati tartib etpak
ve s. toplayaraq igin sonunda fealiyyetlerinin teqdimatrnr kcair-
melidirler.
205
$akil 4.13. Tebii landEaft va onun kornponcntleri
Taleboler landqaftrn tehliline aid tapErnqlan yerine yetirnrakla gagirdlerin tabiote ekskursiyasrnl taqkil etnreyi ciyralrirler. Ekskursiya tiq rnerhelade lrayata kegirilir:
a) ekskursiyaya hanrhq- onlar qruplara aynllr. lidcr ve
kdmakgi seqilir, ig planr- gdri.ilacek igler planlagdrnlrr, ig bolgtisti ayrrhr.
b) ekskursiya
c) ekskursiyanln yekunu- teqdirnatrn hazrrlanmasr, orlLut
teqdim edilmasi, qiymetlendirrne.
Rayonun iqtisadi co{ra.fi saciy},asinin dyran ilmasi
Tacrtibaya hazrrhq
Telebalerin iqtisadi cofirafi biliklarinin rndhkemlandirilmesi. co[rafiya rniiellirnlerinin carniyyetla aktiv elaqesini qurmaq rneqsldi ile onlann yerli ehali arasrnda sorgu aparmaq qabiliyyetlari forrnalagdrnlmalrdrr. Bunun tigtin ilk ndvbeda te-
206
lebelar qruplara aynlmalt vo ve sorgu aparacaqlarl respondcntlere uy[un suallar tartib edilmelidir.
Tecrtibenin gedigi
Kend ehalisi arasrnda tartib edifiniE alket suallar asastnda
sosial sorfiu kegirrnek
Anket ntimunaleri
rnda ki lv
t6-65
abili
a
sorEu
apanlall
va qadtnlar arasrnda
l.Adr,soyadt
2.Yerli yoxsa gahnadir
3. Omok fealiyyeti ( harada iqleyir,iglarnirsa ne tigtin)
4. Mevacibi ( onu qane edinni)
5.Olava qazanc elda etrnak tigtin hansl igle rneglul oltrr
6. Kendden gehnek fikri vannt(sebebi)
7. Kendin sosial inkigafinr gticlendinnak tiEtin lranst
teklifleri vererdiniz
b.T aqatid vash kisi ve va qadtnlar arasrnda apat'llan
sorgu
LAdr, soyadr
2.Yagt
3. Omek faaliyyati ddvriinde ne iEle rneqgul olub
4. Ne qeder emek pensiYast alrr
5. Kandin tarixina aid neleri bilir
6. Kendde bag veren hansr tebii hadise yadtnda qalrb
7.Kend ahalisinin taserrtifat fealiyyatinde haust deyiqiklikler bag venniEdir
8. Kendin sosial inkigafinr girclendirmek tigtin hanst taklifleri vererdiniz
c. Maktsb vaslr usaq ve ven vetmalar arastnda aoartlan
sorEu
1. Adr, soyadr
2. Yagr, necanci sinifda ve neca oxuyur
3. Kandde yaqarnafirndan raztdtnnt
207
4.
Moktabdeki geraitdan razrdrrmr
( tarnir. istilik,
levazinat)
5. Hansr peqeni segmek niyyetindadir
6. Gelecekda kendde qahnaq yoxsa buradan uzaqlagmaq
istayir
7. Asude vaxtlannr neca vo harada kccirir
8. Hansr iglarda ailesine kdrnek edir ve ya etmir
9.Kandin inkigaf etdirrnek tigtin na taklif edir
d. Kandin icra
vr va beledivva sadri ile aparrlan
anket
1. Adr, soyadr, hansr ilden bu sahade gahgrr
2. Kend ahalisinin sayr, cins ve ya$ tarkibi
3. Otan il erzinde kendde do[ulan va dlanlerin sayr
4. Kendde evlerin sayl ve onlardan necasinde daimi
ya$ayr$ yoxdur
5.Kend ohalisinin esas meg[uliyyeti
6. Kendde mtiessise ve idarelerin sayr
7. Ohalinin rniqrasiya vaziyyeti- kdgtib gcdenler vo ya
bura gelenlarin nisbeti
8. Kendde apanlan tarnir tikinti iqlari- yollann veziyyeti,
iqrq ve istilik tominatt
9. Kendin inkigafr tigtin hansi tekliflor vermek olar
Tacrti b an in yeku n I aS d r rilnta s r
Toplanan materiallarrn sisternlagdirilmesi.Neticenin
grxarrlmasr.
4.6. Turizm va rekreasiya tizra qtil tadris
tacriibasinin tagkili
"Turizm va otelgilik" ixtisasr tizre tehsil alan teleboler
Ntigedi tedris-tecriibe bazasrnda yerleEdiri ldikdan sonra tecrtibenin tegkili baresinde etraflr melumat verilir. Bu ixtisas tizre
tahsil alan telebelarin tedris tecriibesi zatrrant aqafirdakr istiqarnetlerde turlarda igtirakr ve hemin turlann rneqsedi, rnahiyyeti208
ni dork etmoleri vacibdir. Tadris-tacrtibe bazasrnrn yerlegdiyi
bolgeda turist margrutlarr esason tebiet, tarixi ve etnoturlarrn
tagkilinden ibarar ola biler. Bu sebebdan agalrda harnin turlann
qrsa seciyyesi verilir.
Birinci istiqamat; II Niigedi-Dehne-Zerqava-TengaartrAfurca-Qonaqkend-Xartan-yerfi. Bu istiqarnatde t+ tebiJt abidasi, o ctirnleden iki gelare, yaqr 500 irden gox olan parrd
rneqelari, derin deralar, errxbulaq ve pirben6vge mineral
su buraqlarr turistleri colb eden asas rekreasiya ehiiyatla.drr.
eo.aqkend ve Yerfi kondlerinda yerri eherniyyetri tarixi abiderer, yerli senetkarlrq ntimuneleri de vardrr ki, br-rnlar turist baxrmh obyektlerdir. Bunlarla yana$r Dehne,
eonaqke,d ve yerfide yerli
ehalinin milli rnatbexle baSh ntimunelari turistlara teklif
oluna
bi I er.
Dahna kendi milli irs ntimunolerindo, olan tikrne seneti
ile mehgurdur. Bununla yanagr, kendin etrafinda ekzotik rnege
landgaftr turistlari calb ede biler. Turun sonrakr dayanacaq
menteqasi Zarqava ksndidir. zarqava tatrann yaqadr[r lenddir.
Burada turistler kandin folkloru, ciztinemexsus rnetbexi, ekzotik
landgaftr ile tanrg ola bilerlar.
euba geharinin 33 km-is yerregen Tangaalrr turistleri en gox celb edan tebiat abidesi
savrlrr.
Manasr "Dafarasr yer"demekdir. Bdytik
dagla.nrn
eafqaz
qirnal yarnacrnda iki da! arasrndan valvaleguy o*,.. D"erinliyi
400-600 metr olan bu deroda a!, qara ve gehra r mermar sethe
grxmlg ve nadir tebiet abidosina gevrihnigdir. iki dag arasrndan
kegen yol, srldrrrm qayalar. yagrlhqlar igindan u*un-guy,
-"q.
bu ke,din menzeresini fiisunkar edir. Srldr,m qayahqda
"Qagaq Mayrl"rn malarasr diqqeti calb etsa da, oraya
iege_kar_
Iar_qalxa bilir. Buraya gelen turistler Tengealtr deresindan kegrnakle gemen, rnega landqaftr ile 6rttilti genig sahe ile rastlagrr.
Bu erazide piknik teqkil etmek, istirahat etmek miimktindiir.
Yay mdvstirntinde Tangealtrna ktitlavi turist axrnr mi.igahide
edilir.
209
Afurca Salalasi rayon merkezinden 42 km mesafede' eyqayaniadh kendin erazisinde yerlegir. Kend etrafinda yiiksek
htinmetr
75-80
lrqdan axaraq etrafa toktilen Afurca galalesi
yerden
dtirlUkden axtr. Tavanr dafi guxttrlarlndan ibarat olan
kegerken insant ister-isternez vahima btirtiytir' $elaleye .dofrut
yoitirtti gayxanada etraf dafi ve meqedan toplanmrq otlardan
yoriamlenen gaytn dadt, tamt, qoxllsu btrtlin "qorxu"nu ve
funlufiu aradan qaldrnr.
,#?&-
rL
j+
,i
rii
r
$akil 4.14. Telebeler Afurca yolunda
Qonaqkend-Xaltan-QarxunkandlSrino,elacedeBabadafi(3632
i",r; ziyaratgahrna aparan girnal yolu da b,radan kegir. Afurca
buraya gelen turistleErtutttint g.J"n yolun berpa olunmalnasr
.i, u*rnrni rnenfi tesir gosterir. Qubanrn qedirn kendlerinden
biri hesab edilen Qonaqkand qedirn tarixe rnalik olan yagaytg
lrandan tat
menteqesidir. Bu kenda Sasani irnperiyasr dovrtinde
210
men$ali ehali kogtiriilmtigdtir. eonaqkendde hele de tat mengeli
xvlrl-xrx osre aid
abidalsr, kurqanlar vardrr. Eyni zamanda eonaqkand bdlgenin
mtihiirn xalgagrlrq markezlerinden sayrlrr. "eonaqkend" xalga-
ehali yagayrr. Yagayrg ,rentaqasinde
lannrn tarixi
xvIII-xx
esrlere tesadiif edir.
ilkin
asasl
Xorasan xalgalan olan Qonaqkend xargararr tedricen 6z zahiri
gdrtiniigtini.i dayigrnig ve Azerbaycanrn milli xalgalan srrasrna
daxil edilmigdir. XVIII asrde, osasan ise XX esrin II yarrsrnda
yarmarkalann geniglenmesile elaqedar bu xalgalarrn kornpozisiyasrndan boytik dlgiide olan xovsuz xalgalarda istifade olunmafa baglanrldr. Qeyd olunan margrutda turistrar eonaqkendin
irs n{imunelerindan yararlana bilorler. Margrutun ncivbeti dayanacafir Xaltan kendidir. Bu kendde rnegelikler,
Qarxagu gayr
vadisi, okean saviyyesindan 1780 rnetr ytikseklikda otuzdan
gox rntialicevi bulaqlar maraqh tebiet abideleridir. yerden 4050 ve 36-38 dareca heraratla grxan isti sular tirek-darnar, oynaq,
eseb, ostroxondroz, deri-z6hrevi, xroniki intoksikasiya, 6cyin
damarlannrn aterosklerozn, qaraciyer iltihabr, made-bagrrsaq
xesteliklerinin ve orqanizmin diger sisternlerinin rnrialicesi
tigtin yararhdrr. orazida azot ve kiiki.irdrti oksigen xasseli termal ve soyuq sular vardrr. Yerli ehamiyyetli mtialice vannalannrn olmasr Xaltana gelenlerin saylnrn artnrasrna sebeb ohnugdur. Bir nege saathq yorucu yolguluqdan sotua qarErdakr men_
zere heyretamizdir. Bura gadrr geherciyina benzeyir. otraf rayonlardan mtialiceya gelenler 40 gtin mriasir geraitden tecrid
halda heyat terzi si.irtirler. 1500-1800 m ytiksekrikde, qayalarrn
arasrndan yriz illardir isti su grxrr. Suyun kirnyevi xassasine
"doze bilmeyen" qayalar oyularaq tabii vanna emale getirnig_
dir. orazida 2 boytik tebii vanna vardrr. Birindan qadr,lar. digerinden kiqiler istifade edir. Deyilenlera g6re genig arazida bu
ctir tabii vannalann sayr goxdur. MarErutun son menteqesi olan
Yerfi kandinde esasen tatlar maskunlaqrlrgrar. Kendin tarixinin
2000 il oldulu bildirilir. Kendda qedim kurqanrar movcuddur.
211
Kendin qedim hesab edilan erazisi rnehellalere aynhntgdrr:
rnaMusa rnaiellesi, Quxur mehelle, Gtiney ,rehelle, Nuraliler
digar
kandin
hollesi, oftnernmedlilar rnehellesi ve s. Bu bolgti
tarofinde yoxdur, evler de nesillere gore deyil, qanqtqdr'
2
Kandde tikinti meqsedi ile qazrntr zalnanl rnekteb erazisinde
VII
metr derinlikde ocaq ve insan stimtikleri, baqqa bir hayetde
verir.
esre aid mis pullann taprlmasr erazinin tarixindan xeber
bir
yaxtn
yerfi kandinin arxasrnda Keleva baba adh zirveye
yerde qedirn tikililsr vardtr. Hemin tikililerin mtdafie xarakteri
iagrdrgr ehtimal olunur. Bu tikililer XI-XII esrlera aid edilen
y..ti ,"t r*iyyetli rniidafie qtillaleri kirni qorunur. Yerfi xalqa-
hetn
iarr dtinyadu Eo* meghurdur. Bura gelan hemvatenlerimiz,
toxunde ecneLi qonaqlar yerli xalgagr ustalar tarafindan el ile
qaydalan
toxunrna
rnug xalgalu., l',"r"sla alrrlar. Bu xalgalartn
gelen tuiistlara teqdirn olunur. Onu da qeyd edek ki, Ntigedi?erfi margrutu iizre turlann teEkili tigtin rntivafiq infrastrukturun olmamasr, xtisusile yolun gox berbad ve tehltikeli oltnast
olunan istida daha gox turist calb etmeyo imkan vennir. Qeyd
qu*rtar'turizm ehtiyatlarr zengin olsa da, onlardan senrarali
istifada etmeYe imkan vennir'
ikinci istiqamat: II Niigedi-Quba gaheri-Qegreg-Ktisnetekqazma-Qrrrzdehne-Xrnahq. Bu istiqarnetda tebiet abideleri,
daha
turistleri
iotik landqaftr ile segilen erazilerin rndvcudlufiu
olgox celb edir. Hemin istiqarnatde turizrn infrastrukturunun
yaradtr.
gox
imkan
masr is, bu yerlarda istirahet ettnaya daha
vardrr.
Margrutun ehats etdiyi erazide 20-den gox tebiet abidesi
4
abidesi,
tebiet
Buniardan derin gay derelari, Minaro adlanan
[liit qrtutr, sorin iulu bulaqlar, fotosafari imkanla. turistleri
yerli eherniyyatli
Jut u io* gelb edir. YaEayrg menteqlerinde
tarixi abideler, Xrnahqda muzey, rnilli rnetboxin oztinetnexsus
nti-rn"le.i xtisusiliyi ila segilir. Quba gaharinda XVI-XIX asre
bolge
uid otun mescid, harnarn, A.A.Bakrxanovtlll ev utuzeyi.
,t utitirin ktitlevi qrr[rnrna sabeb olan mezarhq' diyarqlrnaslrq
212
muzeyi ntirnayig obyekti ola biler. euba_eegreg yolunda
ekzotik Iandgaft ile segilen erazrrer turistlori daha gox ."tb .di..
Burada bir-birini evez eden tebiet manzareleri, geffaf ve saf
sulu bulaqlan fiisunkar menzere yaradrr.
*
'l'' :,,
::
i;
l'
- id,l
Fq.
tqdlf&L ' 6 I
-otk'
,J
gakit 4.15. euba_eegrag yolu
Buna gore de qeyd olunan istiqarnetde daha genig turizm
infrastrukturu yaradrlmrgdrr. euba rayonunda oLn istirahet
rnerkezlerinin yarrdan goxu bu margrut istiqarnatinde yerlagir.
Ntigadi-Quba geheri Qegreq-Ktisnetqazma-errrzdehne-xrnahq
margrutunda tobietla bafih olan ekoloji, kand, istirahet turizrni
inkiqaf etmigdir.
Quba Saharinda Quba Olimpiya Kompleksi yerlegir. Sa_
hasi 16 hektardrr. Buranrn yagaylg ve oter gabekesi 60 nefer
iigtin nezerda tutulmugdur. otel 2 mertebeli 6 kotecden va 2 yataqh apartamentden ibaretdir. Kornpleksdeki avadanhqIar avropa standartlarrna uyfundur. Bar, restoran, konfrans zalr va di213
gor xidmatlar qonaqlarrn ixtiyarrndadrr. 24 saat fasilesiz faaliyve avropa metbelet gosteren otaq xidrneti istenilen vaxtda rnilli
*inii y"*rklerini teqdim edir. Konfrans, banket, teqdit,at ve
200
yrgrncaqlann kegirihnesi ugun nezerde tutulan konfrans zah
erazinaart*^tutuma malikdir. Kottecler kompleksin parkrnrn
sinde yerlegir. Kottecler rnilli elementler qorunmaqla avropa
tislubunda inga edilmiqdir. Kottecler yaqrl ba[ca-ba[rn .ehatesliam
indedir. Olimpiya Kompleksinde yalnrz idrnanqrlar deyil'
"Tugaherinde
de yerli ," *u.i"i turistler istirahet edirler. Quba
..Marecer,, istirahet merkezleri turistlerin ixtiyarrndadrr'
.un;,,
Qagraqeneneviolaraqistirahetrnerkezikimiforrnalaqrnlgdri QegreE sdziintin menasl "Gel orur" demokdir' QegreE
"Giin deymeyen yer" adt kirni de yozulur' Quba rayonLlnun
Bu
gimahnda yeiteqdiylna gora Qegraqi kuzey de adlandrrtrlar'
g.nig ,ruriaa agaciarrn irx diiztiliigti yayrn gox serin keqrnesine
..grlpaqlagmrg"'alaclar qar orttiytine
Iabet olur. eigda ise
btirtintir. QeEreq kendinde eyni adh istirahat merkazi turistlerin
ixtiyarrndaOir. Qegreq Qubanrn rnerkezindan 1l krn aralrqda
ve ,r.gtirrit ehate olunmuEdur' Qegreq istirahet
y.rirgi.
merkezi bulaqlarr ile meqhurdur'
ii
l:
!
ii
I
1L
{
$akil 4.16. Qegreq istirahet rnerkezi
2t4
Qegregde evcikler ve kempinqlerden ibarat rltixtelif istirahet gugelerinde her il ytizlerle yerli ve xarici turistler istirahet
edir. 1987-ci ilde faaliyyete baglamrq bu istirahet zonasl 6zel
mtilkiyyetdir, tuturnu 72 neferlikdir. Qagrag istirahat rnerkezinin terkibine "Naxgtvan", "Somed" ve "Cennet" istirahet gtiqeleri daxildir.
Bunlar igarisinde daha gox "Cennot" rekreasiya markezi
tanrnrr. "Qegreg" istirahet merkezinin Quba geherinda filiah
yerlegir. Burada 2 mertabeli bina ve I otaqh kotteclerdan istifade etrnek olar. Bunlardan rnotel kimi de istifada edilir.
ffi,l
r
$akil 4.17. "Quba" istirahet rnerkozi
"Quba" istirahat zonasr Qegreg kendine geden yolun kenarrnda, srx rnegalikde, Qudyalgayln sahilinda yerlegir. Menze-
2t5
reli landgaftr ile segilir. istirahet zonasr 2001-ci ilda fealiyyate
baqlamrgdrr. Umumi tutumu 40 nefar olan bu turizm obyekti 9
kottecden va 4 istirahet evinden ibaretdir'
Ndmroler rahath[r ile segilir. Restoran ve barda rniixtalif
gegidli yemak ve igkiler teklif olunur. Olava xidmetlare bilyard
zah daxil ohnaqla idman kornpleksi, iggtizar gdrtigler tigtin
iclas za|ndan istifade daxildir. Oylenceli vaxt keqinnek rneqsedilo katamaran ve qayrqlarda tizmek iigtin stini gol yaradrlmrgdrr. Qubanrn Qegreq kendinde "Avand", "Panda" istirahet
merkezleri de vardtr.
qarqr
Qegreg istirahet zonasl ila paralel erazide, rneqenin
terefinde Qrmrl dafi kendi yerlegir. Bu kand Qubanrn qedirn
xalgagrhq rnerkazlerinden hesab edilir. Lakin cabiq sovet
hakirniyyeti illerinda xalgagr|q zeiflese de, bezi evlerde xalgagrhq saneti davam etdirilirdi. Evlerde esasen cehizlik xalgalar
toxunurdu. Son illerde bu senete verilen qiymet ve llaraq
artdrfrndan daf ksndlerinde xalgaqr|q yeniden inkiqaf etmeya
baglarnrgdrr . Hazrda Qrmrl kandinde istirahat morkezi olmasa
da, kend turizmine maraq artrr. Margrutun ardtnca Kti,snatqazma, Ki)snat ve Dahna kendleri bir-birini ardrgrl evaz edir.
Bu kandler Xrnahfia geden magistral yol tizerinde yerleqir. Son
zamanlar Ktisnetqazmada turizme maraq artmtgdtr, bu isa ilk
ndvbede kendin turizm tigtin elverigli colrafi mekanda yerlagrnesi ile izah olunur. Kilsnatqazmada yerlegen tebii Minare buraya gelen turistleri celb edir. Qrlzdehne yolunun baqlannaticasinda
firctnda, Qudyalgayrn dag qayanl yarrb keqmesi
hiindtirltiyti
4-5,
eni
30-35,
uzunlufiu
yu.unun bu tebii abidanin
ise 3-4 metre gatrr. Minara ham de 10-15 metr yiiksaklikde
tebii korpti rolunu oynaylr. Onun tektonik hereketler ve gayln
eroziyast neticasinde IV esrde emele geldiyi gtiman olunur'
216
t
"i:r
Ii
,1
s"
,fu
t
,6
i
's
iri !6
$akil 4.18. Telebeler tebii minarede
Ktisnetqazmada "Minare" istiraliat rnerkezi turistlerin
ixtiyarrndadr. Qtnzdahna istiqametinde olan tabii Eelale celbedici tebiet abidelarindondir.
$akil 4.19. "Nazll bulaq"
217
Bu yol kenannda yerlegen "Nazlt bulaq" istirahet merkezi gelen turistlorin gecelernesi ve istirahetinin teqkili tigtin rniihtim nrerkezlerden saYtlrr.
stiratle
Qrrrzdehne kendi son iller turizm baxtrundan
gursulu
inkigaf etmaye baglamrgdrr. Kendin asrarengiz tebieti,
gaylan, saf bulaqlal ve ekoloji cehetden latniz havast turistlari
mdvstimtinda daha gox celb edir' Hazrda kendin
i^y
erazisinde
bir nece istirahet merkazi inga edilir.
Ker1din
oziinemexsus tikme seneti, milli rnerbexi vardtr. Qrnzdehnenin
Xrnahq yolu boyunca yerlegon geomorfoloji abideleri, darin
qay d.iei"rini tebii turizm obyektleri kirni qeyd etmok olar.
iluraaa foaliyyet gosteren "Xaltan" istirahet markozi turistlarin
gecalemasi ve qidalanmasr tigtin istifada edilir. Marqrutun son
irentoqesi olan Xmaltq kendi respublikanrn en htindtir yaqaytq
rnanteqesi hesab edilir. Xrnahq 4 terefden ma$ara, pir, mebed,
ateggahlarla ehato olunmugdur. Demek olar ki, ktigelerin ekseriyyetinde pir, bu pirlerde da bir qebir vardrr. Pirlerin hatlt,,nrn- diuurlairnda ibrahim pey[ernberin ollu ismayrlr Allaha
qurban kesmesi sahnesi tasvir olunmugdur. Kenddeki en
.,Xrdrr Nebi" adlanrr. Xtdrr Nebiye digi a[nyanlar
meEhur pir
inanc yeii kirni baxdrgrndan ona "dig a[rrtsr piri" de- deyirlar.
Burada tebii yumru, xrrda gay daglan vardtr. Deyilenlere gore,
onu a[rtya, dig, stirtdiikde afinst keqir' On rnaqhur pirlardan
biri de "40 abdal" adlanrr. 40 dervigin srfirndrflr va ibadet etdiyi
rnebed ohnugdur. Xrnah[rn 2 kn ytiksekliyindaki qayahqda
igerisinde miiqeddes sayrlan bula[r olan ma[ara yerlagir. oradan polietil.n 6o* vasitesila heyetlera va kondin merkezi meydanrna su gskilmiqdir. Boyiik bayrarnlar ve tentenelet zamanl
kendin biitiin ehalisi burada toplaglr. umumiyyatle, Xrnahq
zengin tarixi-rnadani, milli irs vo tebiet abidelere malik oldugunian o, kend turizmi iigtin maraql yer kimi segile biler. Dikanda turistler terafden Xrna|[a geden yolun yeniden berpasr
Laril mara[rnr arttrmtgdrr. Xrna|qda mehmanxana ve restoran218
lar yoxdur. Yalmz yerli ehali turistleri gecelemek tigtin qebul
ede biler. Onlar gox qonaqpsrverdirler. Xlnahqhlar sert da!
geraitinde yagadtqlarrna gcira sade ve qenaetcildirlar. Ekoturizrni sevenler gadrrlarda gecaleya bilerlar. Kendden dafi yolu
ile "$ah Yaylafilna" kegerek Xrnahq agrnrnrndan Qrzrl Qaya
dafi massivine qalxmaq olar (3700 m.). "$ah Yaylafir'hdan kegen at cr[rrr ile Qusar gaylnln sahilinde ycrleEan - 30 km ntesafedaki lezgi kendi Lezeya getrnek olar. Xrnalrq sakinleri ruristlare hemginin milli gtileq, at yanglannrn kegirildiyi "$ah Nabat" yaylasrna atla turlar teqkil ede bilarler (Xrnahq haqqrnda
bax,3.2.).
;" ..
Uqtinc'ii istiqamat: II Niigedi-Amsar-Qrrmrzr qesebaAlpan-Uzurune$e. Bu istiqamatda tarixi-mernarlrq abidelerinin
zenginliyi va enenevi sanatkarhq nilmunesi olan qedim xalgagrhq mektebinin olmasr turun galbcdigi arnillerinden sayrla
biler. Arnsar kendinda XVIII esre aid tarixi abide rninareli rnescid, Qrrmrzr qasebede XIX asre aid memarhq abideleri ve sinaqoq, AIpan kendinde qedirn mascid n-rtihtirn ekskursiya obyektleridir.
Amsar kendinde "Cennet ba!r" istirahet zonasr yerlagir.
istirahet zonasl ytiksek daflar ve slx yagrl rneqelerle ehata olunrnugdur. Tebiet qoynunda istirahet etrnak tigi.in en g6zel lnakanlardan biridir. Ozel millkiyyet olan "Cannot ba[r" istirahst
zonasr 2002-ci ilds yaradrlmrgdrr. Tutumu 140 nefarlikdir.
istirahet kornpleksina tutmu 52 neforlik olan 2 martebali bina
(26 apartament), 8 neferlik kotteclar (4 apartanent) va banket
zah olan 90 neferlik restoran daxildir. Burada her ndmreda 2
otaq ve I vanna otalr, koteclerde ise I otaq ve I vanna otagl
vardr. Olave xidmotlara sauna, ugaq rneydangasl, bilyard zah,
tisti.i orttilU ve aglq kortlar daxildir. istirahet edenler hovuzdan
da istifade edirler. Amsar kendinde "Balbulaq" istirahet nrerkezi de fealiyyet gdsterir.
219
Qtnnut qasaba Qubada ya$ayan da[ yehudilerinin maskunlaEtr[r erazidir. Qrrmrzr Qesebeni Las Veqasa bonzadirlar.
yerti ehali esasen ticaretle meg[ul olur. Qubanln en zengin
rnahallasinde bir-birinden g6zel, mohtegern villalar heyretanrizdir. Bu vitlalarda memarltq elernentlerinin olmast ve etraflarda
gdzel mezero yaratmasr turistlerin de xoq teessiirattna sebab
olw. Atpan kendi Quba rayonunda yerlegir. Alpan Azarbaycanln en qedirn kendlerinden biri hesab olunur. Tarixgi mtitexessislerin fikrine gora Alpan adrnrn mengeyi qedirn Albaniyanrn
adr ila bafihdrr. Kandde 2 minden artrq ev vardtr. Hamginin
Alpanda qadim qebirstanhqlar, XVI esra aid Subaba ttirbesi va
esasen ttirk
eaiacrq kirni tarixi abideler yerlegir. Kendin ehalisi
rnengelidir. Alpanda qedirnden mtiasir dovredek dziinemaxsus
adet-enenelar qorunub saxlanrlrr. Novruz bayramt arefesinda
son gor$enbe axgamt ("$am qoyulan" gtin) kend ehalisi tarefinden pirler ziyarat edilir, yaxrnlarrnrn qebirlari yantnda gam
yandrnhr, gancler pirlerdeki alern apaclanna elem ba[layrr, oniann atrafrnda 7 defo ddvre vurmaqla niyyet edirler. Kendde
toy ve htizn merasimlerinin kegirilmasinin da oztinemoxsus
gaiarlan vardrr. Alpan hem da qadirn milli rnatbex rnedarriyyeti
il. tun,nrr. Alpan kendindo xalgaglllq senetinin niimuneleri hazyda ailaler seviyyesinda qorunub saxlanrlmtqdtr. Ekzotik
landEaft, bir gox tabiet abidelari calbedicidir. Alpan rneqeliklarinde yaqr 500 ilden gox olan pahd afaclart vardtr. uzunntesa
ve istirahet
Qurugayrn sol sahilinda yerlegan ya$ay1$ rnenteqesi
gelen tuyerlik
ohnaqla
120
merkezidir. Bu istirahat merkezi
ristlere tam xidmetler gostermak imkanrna rnalikdir. Qeyd olunan mar$rut istiqamatinde gelen turistler son mentaqe olaraq
Uzunmege istirahat zonastnda geceleye biler' Onu da qeyd
edak ki, Uzunmege istiqarnetinde yolun infrastrukturunun berbad ohnasr buraya gehnek isteyen turistlerin saylna menfi tesir
gostarir. uzunmege kendinde eyni adh turizm merkezi (onu
Lonq Forest de adlandrrrrlar) Qurugay vadisi ile Quba rayonu220
nun 20 km girnal-gerq istiqarnetindo, Alpan kendinden l4 krn
arab eruzidadir. 2000-ci ilin may ayrndan istifadeye verirmig bu
baza takce ailovi deyil, harn da ferdi istirahet tigiln nazsrde
tutulmugdur. Lonq Foresti Bakrdan 160 krn rnesafe ayrnr. Bu
istirahet zonasrnda meEe boyunca kempinqleri xatrrladan da!
evciklari vardrr. Bunlann timurni tutumu 50 neferlikdir. [stirahet markazinde rnilli, avropa metbexi olan 80 neferlik restoran fealiyyet gdsterir. Mtigterilere elave xidmetler kimi salrna,
idman zah ve hovuz, iggiizar gdrtiEler ve scminarlar kcairihnesi
iigtin xtisusi yerden istifade etrnek teklif olunur. oylancelare
bilyard, stoltistti tennis ve baqqa oyunlar da daxildir. UzunmeEe
istirahst zonasrnda Babada[da (60 km) ve ya $ahdagda (70
km) ov etmek olar. Oylence ve rlacera sevenler tigtin yaxgr segimdir. Amma bu daflarr tanrmayanlar tigtin tohltikelidir. Telimatgrlarrn igtirakr ila atla, da[ velosipcdlari ile gezintiler turistlerin marafirnr daha da artrnr. istirahet rnarkezindeki otaqlar
Avropa standartlanna uyfiun tacltiz olunntuqdur. Burada 2 va 3
otaqh evler turistlerin ixtiyanndadrr.
Beleliklo, "Turizrn ve otelgilik" ixtisasr tizre tahsil alan
telebeler baqlanfirc rnenteqesi kirni segihnig Niigadiden baglayaraq, 3 istiqalnetde tagkil olunmug turlarda igtirak etlneklo
tadris-tecrtibe bazasrnrn yerlegdiyi b6lgenin turizm-rekreasiya
servatleri ile tominat saviyyesi, turizm infrastruktumnun mtiasir veziyyeti ile tanrq olur, onlardan istifade imkanlarr haqqlrda
malumatlar alde ede bilerler. Talabalar tadris prosesinde aucritoriyada yiyelendiklari nezari biliklara esaslanaraq, tecri.ibe
kegdikleri bolgede turizm-rekreasiya elrtiyatlannl, infrastrukturu, xidmetin vaziyyatini qiyrnetlendirir, hemginin rckreasiya
ehtiyatlarrn n erazi tagki linin turizmin rntixtali f nciv I eri ni n ink i gafrna ne derecade yararh oldulunu mtieyyen cde bilerler.
221
ADOBiYYAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
g.
10.
Azerbaycanrn iqtisadi va sosial cofrafiyasr. Bakr-2010'
Azerbaycan regionlart. 2ol2.Dovlot statistika Kornitasi.
Bakr, Seda .2013.
Babaxanov N.A, PaEayev N.O. Tebii felaketlerin iqtisadi
ve sosial -cofirafi oyrenilmasi. Bakr, Ehn-2004 (2013,
rus dilinde).
Bayramov R.V., Cuvarov R.P. Geodeziyantn esaslart ve
karfoqrafiya. Metodik vesait. Bakr-2010.- I 09 s.
Colrafiya fenni lfrzra rnilli kurrikulurn. Azarbaycan
Respublikasr Tehsil Nazirliyi, 2013.
Htiseynov A.M. Fiziki cofirafiya kursunda plan ve xarita
bohnesinda verilan bilik ve bacartqlartn
forrnalaEdrrtlmastna dair. I 989.
Ofendiyev V.O. Urbanizasiya ve Azerbaycantn gaher
ya$ayt$ manteqeleri. Bakr Ddvlat Univelsiteti neqiriyyatt'
Bakr-2002.
Ohrnedzade O.C. Heyder Oliycv ve Azerbaycanln su
teserrtifatt. Bakt, Azernaqr, 2003, 133.
Oliyev F.$. Azerbaycan Respublikastntn yeraltt sulan,
ehtiyatlardan istifade ve hidrogcoloji probletrrler. Bakt,
Qagrofilu, 2000- 325 s.
Olizade E.K, Seyfullayeva N.S., Oliyeva Y'e',
vl sinif tigiin "Cofrafiya"
dersliyi,2013'
11. Hesenov T.G. Cofirafiyanrn tedqiqat tnetodlart' Bakl
Universitetinin negriyyatr. I 990.
12. Hasenov T.G. lqtisadi-colrafi rayonlaqdlnna' Bakt,
20t2.
13. lrnanov F.O., Verdiyev R.H., Afayev Z.B', Htunbetova
$arqi AzerbaycaLr gaylartnrn su ehtiyatlart' Bakl,
Rakgiyeva i.p.
$.Y.
2012-184
s.
222
Memrredov M.O. Azerbaycanrn hidroqrafiyasr. Bakr,
"NaftaPres s", 2002- 266 s.
15. Mtiseyibov M.A. Azerbaycanrn fiziki co[rafiyasr. Bakr.14.
I 998.
Piriyev R.X. Geodeziyarun esaslan va topoqrafiya. Bakr
Universitetinin negriyyatr. I 994.- 391 s.
17. Seyfullayeva N.S. Colrafiyanrn tadrisi rnetdodikasr. Ali
rnaktebler tigtin darslik. Bakr-20 I 0.
18. Seyfullayeva N.S., Oliyeva y.O., Rakgiyeva i.p.
Mtiellirnlar tigtin vesait (VI sinif Cografiya).2013.
lg. Umumtehsil mektebleri tigiin "CograRya proqrarnr,,.
16.
Azerbay can Respubl ikasr Tehsi I Naz
i rl iyi, 2004.
20' veysova Z.o. Foal/interaktiv telirn: rniiellirnler tigti,
vesait. 2008.
21. Ailues f.A., [lllprHoe H.[I. u Ap. penscrf
A:ep6afigxaua. Baxy, 3:lna. 1993. -292 c.
22.Maxcaxoecxprfi
B.[. Meronrr
reorpa(turz.
e
KH.:
feorpa$uuecKa.f, Kynbrypa. B,ra4neocrorc.l997 .- c.20i| 232.
23.llupues P.X. Merolu naoprporrlerphqecKoro aHanu3a
penreSa (rra npHMepe repprropHa A:ep6aria>rana)
Eaxy,3nv, 1986.- I l9 c.
24. htto:/,
.eco.qov.
orT)ux teliflik/parklar ishahdaqO l .
Jpg
25. www.kurrikulum.az
26. www.m
ka.ru
223
r..,::ltr
,"...,$
.
,.ir.,
\
Metbaa miidiri:
Dizayner:
Texniki redaktor:
Operator:
Ov;t: itlri.utglLt
V,>.fu Nuin,ct'tt
Rurrtitr Vidudi oglu
$uhin Abbusrtv
Qapa imzalanrb 06.12.2013-cti il
Sayr 300. Hecmi 14 9.v.
Formatt 60x84 r/ro. Ola nciv kaftz.
AzT[J-nun ntat haasi. H.Cavid Pr.25.
Tel: (+012) 539-14-52
E, m ai I : fi zt urnct hc eGDl's h oo. c' tt rrt