Raporti i sigurise njerezore: Kosove

Transcription

Raport i
Sigurisë Njerëzore:
KOSOVË
Projekti i Rrjetit për paqe, pajtueshmëri mes komuniteteve
dhe siguri njerëzore të qytetarëve që jetojnë pranë kufirit
Prishtinë, Kosovë
nëntor 2014
Titulli: Raport i Sigurisë Njerëzore: KOSOVË
Publikuar nga: Qendra për Hulumtim, Dokumentim dhe Publikim
Përkthyer në shqip: Albana Hoxha
Edituar në gjuhen angleze: Trankos Consulting
Lekturuar në gjuhën shqipe: Besim Kajtazi
Dizjani dhe shtypi: Rrota
Katalogimi në botim – (351.746.1(496.51)(047); Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës; Numri
ndërkombëtar i standardizimit të librit ISBN 978-9951-640-4-6; Të gjitha të drejtat e rezervuara. Asnjë
pjesë e këtij publikimi nuk guxon të riprodhohet, të ruhet në ndonjë sistem të ruajtjes së të dhënave apo
të transmetohet, në asnjë formë apo mënyrë elektronike, mekanike, fotokopjuese, incizuese apo tjetër, pa
pëlqimin paraprak me shkrim nga ana e botuesit.
Botuar nga: Qendra për Hulumtim, Dokumentim dhe Publikim (QHDP), Nora Ahmetaj Rr. “Shaban Polluzha”
No.7, Prishtinë, Kosovë 10000; Tel: +377 45 321 545; info@crdp-ks.org; www.crdp-ks.org;
Tirazhi i ekzemplarëve të botuar: 200
Title: Country Report on Human Security: Kosovo
Publisher: Centre for Research, Documentation and Publication
Translation in Albanian: Albana Hoxha
Edited in English: Trankos Consulting
Edited in Albanian: Besim Kajtazi
Design and printing: Rrota
Pristina Cataloging in publication – (CIP) 351.746.1(496.51)(047); National and University Library of
Kosovo; ISBN 978-9951-640-4-6; All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored
in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying,
recording or otherwise, without the prior written permission of the publisher.
Published by: Centre for Research, Documentation and Publication (CRDP), Nora Ahmetaj; Rr. “Shaban
Polluzha” No.7, Prishtinë, Kosovë 10000; Tel: +377 45 321 545; info@crdp-ks.org; www.crdp-ks.org;
Number of printed copies: 200
Përmbajtja e këtij publikimi pasqyron
pikëpamjet dhe mendimet e autorëve
që janë përgjegjës për faktimin dhe
saktësinë e të dhënave të prezantuara këtu.
Pikëpamjet dhe mendimet e shprehura
këtu, nuk i paraqesin ato të “Komisionit
Evropian”.
The content of this publication reflects the
views and opinions of the authors, who
are responsible for the facts and accuracy
of the data present herein. The views and
opinions expressed here do not represent
those of the “European Commission”.
Mirënjohje
Lista e atyre që e kanë ndihmuar këtë projekt është mjaftë e gjatë.
Realizimi i këtij projekti të hulumtimit u mundësua nga fondet e dhëna nga Komisioni Evropian,
për një projekt katërvjeçar, duke rezultuar në një rrjet bashkëpunues të quajtur “Rrjeti për paqe,
pajtueshmëri mes komuniteteve dhe siguri njerëzore të qytetarëve që jetojnë pran kufirit”, të udhëhequr nga “Kuvendi i Qytetarëve të Helsinkit” në Turqi dhe gjashtë partnerëve të tjerë regjional.
Faza e parë e projektit ka përfunduar me hartimin e hulumtimit mbi sigurinë njerëzore për Kosovën
dhe vendet e tjera të rajonit.
Projekti i hulumtimit u hartua në drejtimin akademik të ekspertëve të Shkollës Ekonomike të Londrës (LSE), dhe u jemi mirënjohës për kontributin e tyre Vesna Bojicic-Dzelilovic, për qasjen e saj
te shkëlqyer në identifikimin e komponentëve kyç të hulumtimit dhe konstruktet teorike lidhur me
sigurinë njerëzore, si një koordinatore hulumtimi, si dhe konsulentëve kërkimorë Mary Martin dhe
Svetlana Djurdjevic-Lukic.
U shprehim mirënjohje edhe Vigan Behlulit, i cili luajti një rol kryesor në të gjitha fazat e hulumtimit, nga projektimi i instrumenteve të anketimit, në mbledhjen e të dhënave dhe analizës, si dhe
hartimin e raportit. Hulumtimi është bërë i mundur me ndihmën e Doruntina Thaçit dhe Krenare
Hajrizit, praktikantë, që ndihmuan jashtëzakonisht shumë në organizimin e grupeve të fokusit dhe
takimeve me palët e interesuara.
Të gjithë informatorët tanë ishin të gatshëm të diskutojnë çështjet në mënyrë të hapur. Ne u jemi mirënjohës të gjithë pjesëmarrësve në takimet e palëve të interesuara: përfaqësues të Qendrës për Punë
Sociale, Policisë së Komunitetit, Institutit Pedagogjik të Kosovës, Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe
Teknologjisë, Ministrisë së Punës dhe Mirëqenies Sociale, Avokatit të Popullit, Këshillave të Prindërve
nëpër shkolla, Prishtinë, Drejtorisë Komunale të Arsimit, OJQ-së “Syri i Vizionit”, Universitetit të Prishtinës dhe Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH). Po ashtu e vlerësojmë mbështetjen e
menaxhmentit të shkollave në Prishtinë, Fushë- Kosovë dhe Prizren, si edhe studentët që morën pjesë
në grupet e fokusit, mësuesit e shkollave dhe psikologët.
Falënderimet tona i shprehim edhe për OJQ-në “Çohu”, Organizatën Ndërkombëtare të Punës (ILO),
Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, Komunën së Prishtinë, Administratën Publike, Sindikatat, kompanitë “UNIproject”, “Redoni” dhe “Nartel” si dhe punëtorët e ndërtimit që i takuam.
Përfundimisht, ne u jemi mirënjohjes ekipit të studiueseve të ri, të CRDP-së - Rudina Hasimja, Rron
Gjinovci dhe Paulina Nowak, të cilët kanë punuar së bashku me palët e interesuara, për të hedhur
dritë mbi temat e sigurisë njerëzore, të nënvizuara në këtë projekt dhe me këtë rast ata dëshmuan
potencial të madh dhe sukses në përpjekjet e tyre të ardhshme.
Përmbajtja
1. Hyrje ............................................................................................................................................................... 7
2. Kercënimet e sigurisë njerëzore në kosovë............................................................................................ 9
2.1. Mbrojtja e pamjaftueshme e dëshmitarit....................................................................................... 9
2.1.1. Prapavija....................................................................................................................................... 9
2.1.2. Sfidat kryesore.......................................................................................................................... 10
2.2. Mirëqenja fizike dhe mendore e veteranëve të luftës................................................................ 12
2.2.1. Prapavija..................................................................................................................................... 12
2.2.2. Sfidat kryesore.......................................................................................................................... 13
2.3. Siguria në punë në industrinë e ndërtimit.................................................................................... 15
2.3.1. Hyrje............................................................................................................................................ 15
2.3.2. Qasja e hulumtimit................................................................................................................... 16
2.3.3. Rezultatet................................................................................................................................... 17
2.3.4. Përfundimet............................................................................................................................... 21
2.4. Ngacmimi në sistemin e arsimit parauniversitar....................................................................... 22
2.4.1. Hyrje.................................................................................................................................................. 22
2.4.2. Qasja e hulumtimit........................................................................................................................ 26
2.4.3. Rezultatet........................................................................................................................................ 27
2.4.4. Përfundimet.................................................................................................................................... 40
3. Rekomandimet........................................................................................................................................... 42
3.1. Mbrojtja e pamjaftueshme e dëshmitarit..................................................................................... 42
3.2. Mirëqenia fizike dhe mendore e vetaranëve të luftës................................................................ 43
3.3. Siguria në punë në industrinë e ndërtimit.................................................................................... 44
3.4. Ngacmimi në sistemin e arsimit parauniversitar....................................................................... 45
4. Avokimi......................................................................................................................................................... 46
Referencat....................................................................................................................................................... 48
1.
Hyrje
Mijëra qytetarë që jetojnë në kufijtë e Bashkimit Evropian, në vendet e Ballkanit Perëndimor dhe në
Turqi, përballen me kërcënime të sigurisë se tyre fizike, materiale si dhe psikologjike, që kalojnë pa
u evidentuar dhe shpesh pa u vërejtur. Format e rënda dhe kritike të pasigurisë, në vendet të cilat
janë fqinjët më të afërt të BE-së, kanë rënë në shënjestër të vëmendjes së publikut, politikës, dhe të
aktivizimit të shoqërisë civile. Në disa raste, pasiguria është aq e ngulitur në jetën e përditshme që
viktimat e konsiderojnë atë si “normale”, edhe kur ajo kërcënon të drejtën e tyre dhe aftësinë për të
jetuar të lirë, nga çdo e keqe. Në të gjithë rajonin, ka gjithashtu vende të shumta që janë të pasigurta,
dhe dëmtojnë më tej sigurinë e qytetarëve, ku frika dhe shtypja janë në rritje.
Në këtë raport ne i dokumentojmë këto forma të fshehura të kërcënimeve ndaj sigurisë njerëzore
dhe hapësirat ku ato shfaqen, përmes një ushtrimi të veçantë hulumtimi të formës kërkimore poshtë-lart, e cila fokusohet në përvojat e përditshme të njerëzve dhe komuniteteve në brezin kufitar
lindor të BE-së: në Turqi dhe në Ballkanin Perëndimor. Duke shqyrtuar me hollësi rastet specifike, ku
qytetarët janë të rrezikuar, ne u përqendruam në analizën e thuktë te natyrës së pasigurisë në rajon,
në të njëjtën kohë edhe duke u bërë zë i njerëzve të cenueshëm, dhe nganjëherë të margjinalizuar
dhe të cilët ishin anashkaluar si pasojë e gjendjes, të cilën mbase nuk e kishin kuptuar sa duhet. Qëllimi ynë ishte artikulimi i problemeve të sigurisë, në mënyrë kuptimplote, për njerëzit e zakonshëm.
E parë në mënyrë të izoluar, përvojat e tyre mund të duken të rastësishme dhe të veçanta, por analizuar kolektivisht, ato zbulojnë një model të kërcënimeve, të ngulitura dhe të “fshehura” për sigurinë
njerëzore në gjithë rajonin. Kjo pasiguri merr forma të ndryshme dhe shfaqet në vende të ndryshme,
por ajo ka disa karakteristika të përbashkëta: së pari, ajo kërcënon njerëzit e zakonshëm, në mënyra
shpesh banale, duke e bërë jetën e tyre të përditshme të patolerueshme. Ne e kemi quajtur këtë
kategori “dhunë” e pasigurisë sepse kjo tregon peshën dhe natyrën ekstreme të përvojave që kemi
identifikuar dhe analizuar. Dhuna manifestohet në mënyre fizike, strukturore dhe simbolike. (Galtung 1969, 1990, de Haan 2008; Ho 2007; Ray 2011). Në disa raste kemi dokumentuar, që njerëzit
dhe komunitetet jetojnë në frikë të dhunës fizike, duke u rrahur dhe sulmuar, apo janë viktima të
aksidenteve në punë. Në raste të tjera dhuna merr formën e shtypjes, duke përfshirë diskriminimin ndaj individëve në bazë të racës, gjinisë apo statusit. Diskriminimi dhe viktimizimi gjithashtu
ndodhë edhe ndaj grupeve, duke synuar vlerat dhe praktikat e tyre kulturore, e shfaqur në dhunë
simbolike. Konstatimet e hulumtimit në këtë raport nënvizojnë shembuj të kërcënimeve të rënda
ndaj individëve dhe komuniteteve, që mund të kategorizohen nën këta tituj të ndryshëm të dhunës.
Karakteristika e dytë e përbashkët është se këto kërcënime të përditshme, në nivel bazik janë
të gjitha të lidhura me mosfunksionim të shtetit. Edhe pse viktimat e këtyre formave të dhunës
janë individë dhe grupe, autorët mund të jenë individë të tjerë ose aktorë joshtetëror. Ka prova
për pjesëmarrje të shtetit në disa shkelje, dhe në raste të tjera, një dështim i sundimit të ligjit, mekanizmave të qeverisjes apo të kapacitetit administrativ, që kanë lënë qytetarët të pambrojtur.
7
8
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
Kjo do të thotë se ajo që ne kemi gjetur dhe dokumentuar, është jo vetëm një seri e përvojave
personale, por edhe gjurmët e një çrregullimi të thellë shoqëror. Me pak ajo tregon për një transicion
problematik për një rajon të ndarë në dysh midis konfliktit të kaluar, autoritarizmit dhe prapambetjes, dhe nga ana tjetër, një të ardhme të pasigurt. Ky mosfunksionim shoqëror kërcënon drejtpërdrejt individët, por gjithashtu minon edhe qëllimet e paqes dhe pajtimit, të drejtave të njeriut,
demokracisë dhe qeverisjes së mirë në rajon, të cilat përfaqësojnë shtyllat e projektit tonë. Është
transicion problematik i vazhdueshëm i rajonit, që hap boshllëqe të rrezikshme strukturore, ku kultura e armëve, dhuna dhe diskriminimi i ngulitur janë në gjendje të lulëzojnë.
Së fundi, çka është shquar në këtë raport, për format dhe vendet e dhunës, është se ato janë në
gjendje të cilat konsiderohen në mënyrë tipike si të sigurta. Është paradoksale që ekzistojnë format
e rënda të dhunës kundër individëve, atje ku ata presin të gjejnë sigurinë-brenda shkollave, në shtëpi, në komunitetin e tyre ose në punë. Kërkimet tona të detajuara dhe rastet e studimit janë të
përqendruara në tri fusha, ku ky lloj i veçantë i pasigurisë është evident: në vendin e punës, dhunës
në mesin e të rinjve të moshës shkollore, dhe dhunës në komunitetet, të cilat kanë pësuar përçarje
dhe zhvendosje, si rezultat i migrimit, ndërrim të popullsisë dhe zhvillim.
Gjetjet e raportit janë bazuar në një seri të mikrohetimeve dhe rasteve studimore nga gjashtë organizata partnere në Rrjetin e Qytetarëve për Paqe, Pajtim dhe Sigurinë Njerëzore në Turqi, Bullgari, Serbi,
Kosovë, Bosnje e Hercegovinë dhe në Malit të Zi. Tipari kryesor i qasjes sonë është se ai është i tipit nga
poshtë-lart. Secila nga fushat është zgjedhur në bazë të një procesi të konsultimit dhe të mbledhjes së
informacionit, me personat me pasiguri të përditshme në vendet partnere. Hulumtimi është kryer duke
përdorur një metodologji të përbashkët, nga ekipet lokale të trajnuara posaçërisht, dhe të vërtetuara
nga anëtarët regjionalë të ekipit të raportit, si dhe dëshmitarë lokalë të ekspertëve. Te dhënat kryesore
përbëhen nga citimet fjalë për fjalë të atyre që drejtpërdrejt vuajnë dhe përjetojnë pasiguri.
Çfarë vijon, është një përpjekje për të identifikuar dhe analizuar natyrën e dhunës së përditshme
në rajon, duke aplikuar një sy kritik ndaj çështjeve, duke përfshirë disa që tashmë shfaqen në
shënjestër të hulumtimeve akademike dhe të politikave të sigurisë, si dhe të tjerat, që janë më
pak të dukshme. Gjetjet ndriçojnë mënyrat në të cilat pasiguria njerëzore mund të jetë e paqartë,
e habitshme dhe e fshehtë. Ndryshe nga shumë studime të tjera, hulumtimet në këtë raport kanë
të bëjnë me një numër të kufizuar të rasteve specifike. Nuk pretendon të jetë një ushtrim i madh
mostrash, ose te sugjerojë se format dhe hapësirat e pasigurisë të theksuara në një vend, të jenë të
njëjta kudo në rajon, edhe pse shkalla e përhapjes ndërkufitare është e theksueshme, për shembull,
si rezultat i komuniteteve migruese midis Turqisë dhe Bullgarisë, ose për shkak të lidhjeve tregtare
dhe të investimeve ndërmjet Turqisë dhe Kosovës. Siç do të tregojnë në vazhdim, ka edhe modele
të përsëritura në të gjitha vendet e hetuara, dhe në fusha të ndryshme tematike. Në këtë mënyrë ka
lidhje mes mikro-manifestimeve dhe shkaqeve të nivelit makro. Ne kemi kërkuar gjithashtu që të
nxjerrim në pah mënyrat në të cilat lidhen lloje të ndryshme të pasigurisë, për shembull korrelacioni
midis vështirësive ekonomike, krimit dhe zhvendosjes së komunitetit, ose në mes të reformave
ekonomike apo zhvillimit, dhe abuzimit të të drejtave të njeriut.
Filli i projektit tonë kërkimor është siguria njerëzore, e cila nga natyra e tij është shumë kontekst
specifik, dhe i provuar në mënyra të veçanta dhe individuale. Megjithatë, ky është një raport tematik
nacional dhe ne besojmë se gjetjet jo vetëm tregojnë tendenca të gjëra, të cilat janë të rëndësishme
për politika, ato gjithashtu nënkuptojnë diçka për lidhjen me natyrën themelore të sigurisë njerëzore në
një rajon në transicion. Ajo çfarë vijon ofron një pamje të llojit dhe shkallës së ndjeshmërisë që ekziston, me qëllim që të kuptuarit do të çojë në qasje novele të adresimit të tij. Qëllimi është të sigurojë
një bazë për avokim më të synuar dhe efektive nga rrjeti i partnerëve në këtë projekt. Më gjerësisht,
ajo ofron dëshmi për veprim të informuar nga ana e shoqërisë civile, si dhe mobilizimin e aktorëve të
ndryshëm, përfshirë edhe vetë viktimat, për të adresuar dhe menaxhuar dhunën. Shpresojmë se këto
rezultate do të mundësojnë politikbërje më të mirë dhe reagime më efektive dhe krijuese për çështjet
komplekse që dëmtojnë perspektivat për paqe dhe prosperitet në Turqi dhe në Ballkanin Perëndimor.
2.
KERCËNIMET E SIGURISË NJERËZORE
NË KOSOVË
2.1 MBROJTJA E PAMJAFTUESHME E DËSHMITARIT
2.1.1 Prapavija
Bashkëpunimi viktimë dhe dëshmitar është thelbësor për të siguruar ndjekje penale të drejtë dhe të
suksesshme, por shpesh në situata pas konfliktit, individët nga frika nuk duan të bashkëpunojnë.
Sigurimi i mbrojtjes së dëshmitarëve për këtë arsye është një mjet për zbatimin e ligjit dhe një detyrim themelor ligjor. Derisa nevoja për të hetuar dhe ndjekur penalisht krimet e rënda do të lindin
në një fazë të hershme, duhen vite për të miratuar legjislacionin, për të krijuar mekanizma efikas
për mbrojtjen e dëshmitarëve, duke përfshirë ndërtimin e kapaciteteve dhe sigurimin e integritetit
të atyre që zbatojnë këto mekanizma (INPROL 2007).
Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (ICTY) ka qenë në gjendje të sjellë drejtësi për
mijëra njerëz, duke dënuar disa prej kriminelëve më të këqij, për mizoritë e kryera gjatë luftërave.
Është bërë përparim i theksueshëm në rajonin e Ballkanit, në zbatimin e strukturave të mbrojtjes
dhe mbështetjes se dëshmitarët të cilët ofrojnë dëshmitë e tyre para gjykatave vendore. Megjithatë,
siç vuri në dukje Këshilli i Evropës në raportin e tij më 2010, mbrojtja e dëshmitarëve në Kosovë,
është ende e pamjaftueshëm. Edhe pse Qeveria e Kosovës dhe institucionet e saj thonë se janë të
angazhuara për zhvillimin e mekanizmave për të garantuar mbrojtjen e dëshmitarëve, ata dështuan
në përmbushjen e angazhimeve të tilla. Ekspertët thonë se nevojiten shumë vite për krijimin e një
programi të fortë të mbrojtjes së dëshmitarëve, duke përfshirë trajnimin e policisë dhe personelit
tjetër teknik (Këshilli i Evropës 2010).
Mbrojtja jo adekuate e dëshmitarëve mbetet një pengesë e madhe për drejtësi, veçanërisht për
krime të organizuara dhe krime të luftës në Kosovë. Ka nevojë për përmirësim serioz, se për shkak
të kërcënimeve, frikësimit dhe madje edhe vrasjes, dëshmitarët potencialë vendosin të mos dësh-
9
10
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
mojnë para gjykatave kombëtare të vendeve në fjalë, për shkak se ata frikësohen për sigurinë e tyre
dhe të familjeve të tyre. Për më tepër, pasi qe shumë dëshmitarëve nuk u është dhënë mbrojtje dhe
mbështetje e merituar, të tjerët janë te trembur te bëjnë një gjë të tillë . (Ibid.).
Kosova ka miratuar një ligj për mbrojtjen e dëshmitarëve, që hyri në fuqi më 1 shtator 2012. Megjithatë, për shkak të kostos së lartë, ky ligj është vështirë për t’u zbatuar; përveç kësaj gjykatësit
dhe prokurorët shpesh nuk arrijnë të përdorin masat mbrojtëse ekzistuese në dispozicion në sallat
e gjyqit. Rregullorja 2001/20 e Misionit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) mbi mbrojtjen e palëve të dëmtuara dhe dëshmitarëve, në procedurën penale (UNMIK 2001) i jep panelit të
gjykatës fuqinë për të zbatuar një sërë masash mbrojtëse. Në rastet më serioze, dëshmitarët janë
në gjendje të dëshmojë në mënyrë anonime. Për dëshmitarët në rastet më të ndjeshme, zhvendosja
jashtë Kosovës është e vetmja mënyrë mbrojtjeje. Megjithatë, deri tani qeveritë e huaja nuk kanë
qenë të gatshme për të pranuar dëshmitarët e Kosovës që janë në rrezik.
2.1.2 Sfidat kryesore
Frikësimi, ngacmimi dhe dhuna fizike
Krimi është veçanërisht i lartë në Kosovë; jo aq krime të vogla, por korrupsion dhe krim i organizuar.
Marrëdhënie e rastit ndërmjet mungesës së mbrojtjes së dëshmitarëve dhe krimit është e qartë: pa
dëshmitarë nuk ka dënime dhe pa dënime nuk ka parandalimi të krimit. Kur të rritet mbrojtja e dëshmitarëve, mosndëshkimi ulet dhe krimi bie sepse kriminelët ekzistues shkojnë në burg dhe kriminelë
potencialë mendojnë dy herë, para se të kryejnë një krim. Prandaj presim që Kosova të hartojë ligje
që mbrojnë më mirë dëshmitarët, e bëjnë më të lehtë për njerëzit të dëshmojnë, dhe t’ua lehtësojnë
prokuroreve shfrytëzimin e dëshmive të dëshmitarëve (Osservatorio Balcani e Caucaso 2013).
Në qershor të vitit 2010, Raportuesi Special i Këshillit të Evropës Jean-Charles Gardetto, ia paraqiti
raportin e tij Komitetit për Çështjet Ligjore dhe të Drejtat e Njeriut, duke pohuar se në gjykimet për
krime lufte të proceduara nga ICTY mbi konfliktin e Kosovës edhe pse programi për mbrojtjen e
dëshmitarëve ishte në vend, dëshmoi të jetë shume joefektiv. Ka edhe shembuj të dëshmitarëve
kyç, të vrarë. I njëjti raport thekson se “gjykimi i Ramush Haradinajt, ish-drejtuesit të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, e ilustron këtë. Haradinaj ishte paditur nga ICTY-ja për krime të kryera gjatë
luftës në Kosovë, por u lirua më pas. Në vendimin e saj, gjykata nënvizoi vështirësitë që ajo kishte
në marrjen e të dhënave nga 100 dëshmitarët e prokurorisë. Për 34 dëshmitarë janë dhënë masa
mbrojtëse dhe 18 dëshmitarëve, duhej tu lëshohej ftesa për gjykatë. Një numër i dëshmitarëve të
cilët do të dëshmonin në gjykate, u vranë. ... Një dëshmitar i prokurorisë u vra dhe një dëshmitar
anonim u plagos rëndë në një treg në Xërxë / Zerze më 10 tetor 2005, pasi që u akordua të dëshmojë në një gjykate për krime lufte. Emri i plotë dhe detajet e dëshmitarëve anonim u botuan në një
gazetë lokale. Si rezultat i kësaj, në procesin gjyqësor në dhjetor të vitit 2005, dëshmitari i mbijetuar
nuk ishte më në gjendje të dëshmojë në mënyrë anonime“ (Këshilli i Evropës 2010: 25).
Nicholas Schmidle në raportin e tij të botuar në New Yorker, e titulluar “Sjellni trupat“, shkroi “Ndjekja penale e Fatmir Limajt - një ish-udhëheqës i UÇK-së dhe një i besuar i kryeministrit Thaçi – në
mënyrë të ngjashme nuk ishte zbuluar. Sipas një dokumenti të brendshëm të ICTY-së nga viti 2004,
të afërmit dhe bashkëpunëtorët e Limajt filluan një fushatë të “frikësimit serioz dhe ndërhyrje me
dëshmitarët e mundshëm. Dy njerëz u paraqitën në shtëpinë e një dëshmitari dhe e paralajmëruan
që të mos dëshmojë, duke shtuar:” Nëse gaboni e shkoni atje, ju do të jeni i vdekur“. Dikush thirri gruan e një dëshmitari të dytë dhe e kërcënoi: “Ti do të likuidohesh”. Një dëshmitar i tretë u tërhoq pasi
një i afërm dëgjoi një grup njerëzish në një kafene në Prishtinë, duke thënë cilido njeri qe dëshmon
kundër Limajt: “Ne do t’i djegim ata, familjet e tyre dhe shtëpitë e tyre ‘. Një dëshmitar i katërt refuzoi
të takohet me një hetues të ICTY-së, duke shpjeguar se ai “nuk donë të vdes” ... më 30 nëntor 2005,
gjykata e liroi Limajn, megjithëse gjykatësit vërejtën se një “kontekst i frikës, në veçanti në lidhje me
dëshmitarët që jetojnë në Kosovë, ishte shumë i dukshëm gjatë gjithë gjykimit“. (Një i afërm i Limajt,
një prej zëvendësve të akuzuar është dënuar për përbuzje, sepse ai ndërhyri me vetëdije me “një
dëshmitar”) (New Yorker 2013).
Shqetësimet janë ngritur më tej pas vetëvrasjes misterioze të Agim Zogajt, i ashtuquajtur “Dëshmitari X” në gjykimin e Fatmir Limajt dhe nëntë luftëtareve të ish-UÇK-së të akuzuar për krime
lufte kundër serbëve dhe shqiptarëve në qendrën e burgimit në Kleçkë në vitin 1999. Zogaj ishte
dëshmitar kryesor në rastin “Kleçka”, derisa ai u gjet i vdekur në qytetin Duisburg të Gjermanisë, në
shtator të vitit 2011, (BalkanInsajt 2013). Si pasojë e kësaj ngjarjeje, Zyra e Komisionarit të Lartë
për të Drejtat e Njeriut (OHCHR), mbajti një konferencë për shtyp, ku paraqiti shqetësimet e saj mbi
programin joadekuat për mbrojtjen e dëshmitarëve në Kosovë.
“
Ne jemi të shqetësuar që dëshmitari kyç në një rast të krimit të luftës në Kosovë,
u gjet i vdekur në një park në Gjermani [...] vetëm një sistem efektiv dhe burime
te mjaftueshme te dëshmitarëve dhe sistemi i mbrojtjes se viktimave në Kosovë, do të
ndihmojë të bëjë drejtësi për viktimat dhe përfundoj mosndëshkimin në lidhje me shkeljet
në të kaluarën.“
OHCHR 2011
Rregullimi ligjor joadekuat
Ligji i ri, dhe më konkretisht neni 19 i tij, i bën thirrje institucioneve dhe Qeverisë së Kosovës, të bashkëpunojë me organizata të tjera, që të sigurojnë mbështetje për Drejtorinë e Mbrojtjes së Dëshmitarëve (Ministria e Drejtësisë 2011). Përveç kësaj, autoritetet qeveritare, dhe organizatat e tjera, janë
të detyruara të ofrojnë mbështetje të sigurt dhe konfidenciale, në mënyrën e kërkuar nga Drejtoria.
Pavarësisht ligjit vendor me procedurat (siç janë dëshmitë anonime dhe dëshmitë në distancë,
seancat jopublike, ndarja fizike e të pandehurit nga dëshmitari) në dispozicion për mbrojtjen e dëshmitarëve, disa dëshmitarë janë të gatshëm për të dhënë dëshminë ne gjykatë. Ka pasur raportime
të vazhdueshme të incidenteve të frikësimit të dëshmitarëve (OSCE 2006).
Procedura e re e Kodit Penal e aprovuar nga Parlamenti i Kosovës, megjithatë, e bën edhe më të
vështirë për dëshmitarët për të dhënë dëshmi (Osservatorio Balcani e Caucasi 2013). Kodi i ri përmban gjithashtu rregulla ku thuhet se nëse një dëshmitar i cili jep një deklaratë inkriminuese në polici
apo prokurori para procesit gjyqësor, ndryshon versionin e tij ose të saj gjatë dëshmisë në gjykatë,
prokurori nuk mund të sfidojë atë qe thotë dëshmitari (duke cituar para-deklaratën në gjyq), por vetëm
mund të pyes dëshmitarin nëse kujtesa e tij apo saj është e saktë. Po kështu, nëse një dëshmitar vdes
11
12
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
para se të dëshmoj në gjykatë, deklarata paraprake e tij apo saj nuk mund të përdoret si provë, ose
i jepet vetëm vlerë shumë e kufizuar (Osservatorio Balcani e Caucaso 2013). Rregullat e vjetra ishin
ndryshe, dhe të ngjashme me ato të shumicës së juridiksioneve. Prokurori do të mund ta detyroj një
dëshmitar që ka ndryshuar dëshminë e tij, duke cituar deklaratën e tij paraprake para gjyqtarëve, me
dëshmitarin duke rrezikuar inkriminimin për dëshmi të rreme. Në të kaluarën, nëse një dëshmitar vdes
para gjykimit, deklarata e tij e procedurës paraprake mund të përdorej si dëshmi (ibid).
2.2 MIRËQENJA FIZIKE DHE MENDORE
E VETERANËVE TË LUFTËS
2.2.1 Prapavija
Në vitin 2012, CRDP-ja ka mbajtur një diskutim të grupit të fokusit me përfaqësues të organizatave
të veteranëve të luftës. Janë identifikuar disa zona, në të cilat kanë nevojë për përmirësim.
Pjesëmarrësit u ankuan për gjendjen e përgjithshme ekonomike të veteranëve të tyre dhe situatën
e tyre në aspektin e punësimit, kujdesit shëndetësor, çështjet e pronësisë dhe të arsimit. Ankesat
kryesore ishin si në vijim:
Mbështetja e pamjaftueshme financiare nga shteti dhe donatorët tjerë potencialë të shtetit;
Shkalla e lartë e papunësisë;
Papunësia e madhe për shkak të mundësive të pakta të arsimit dhe devijimi i programeve
të Organizatës Ndërkombëtare për Migrim (IOM) që përqendroheshin në bujqësi në vend të
profesioneve që kërkojnë aftësi të tilla, si njohuri kompjuteri;
Borxhi për shkak të shpenzimeve të larta të pronës dhe shpenzimeve shëndetësore.
Veteranët kërkuan më shumë mbështetje shtetërore financiare, një ligj që rregullon statusin e tyre,
një kuotë e punësimit për veteranët në biznes dhe qasje më të lehtë në arsimin e lartë për veten
dhe fëmijët e tyre. Veteranët pritnin më shumë ndihmë për nevojat psikologjike dhe sociale, si dhe
trajtim psikologjik për të luftuar çrregullimet e stresit post -traumatik (PTSD). Disa nga përfaqësuesit shprehën mosaprovimin e tyre për veteranët që kanë kryer vetëvrasje, dhe vetëvrasja karakterizohej si “dobësi”.
Pikat e tjera të rëndësishme ishin mungesa e besimit në institucionet dhe kornizat ligjore. Veteranët u
ndien të neglizhuar nga qeveria dhe organet shtetërore. Ata kritikuan faktin se nuk ka institucion përgjegjës për çështjet dhe nevojat e veteranëve të luftës. Për më tepër, ata jo vetëm që ndihen të ofenduar
nga neglizhenca, por edhe me mosbesimin që përjetuan nga organet ligjore dhe politike, kryesisht
ndërkombëtare. Ata fuqishëm rezistuan dhe kundërshtuan krijimin e një gjykate për krime të luftës të
kryera nga pjesëtarë të UÇK-së dhe e quajtën atë një faktor potencial destabilizues për Republikën e
Kosovës. Në të kundërtën, ata bënë thirrje për një ligj që trajton statusin dhe nevojat e tyre dhe drejtësinë, për mënyrat se si ata u trajtuan nga institucionet ligjore dhe politike. (krh CRDP 201).
Një nga arritjet më të mëdha deri më tani ka qenë miratimi i një projektligji për veteranët, më 3 prill
të vitit 2014. Ai rregullon pensionet dhe përfitimet për tu vendosur çdo vit, por që nuk duhet të jetë
nën nivelin e pagës minimale në Kosovë. Ligji gjithashtu i jep të drejtë për pension prindërve, bashkëshortëve të papunë dhe fëmijëve për pension, me vdekjen e veteranit. Kujdesi shëndetësor (trajtimi dhe barnat) do të jenë pa pagesë, dhe të ofrohet jashtë vendit nëse nuk garantohet në Kosovë.
Veteranët kanë të drejtë privilegji në punësim, kontratë të përhershme, programe të edukimit special, prioritet për pranim në kushte të njëjta në institucionet arsimore, pagesën e shpenzimeve të
varrimit dhe akomodimit të të moshuarve dhe udhëtime pa pagesë brenda vendit. Për më tepër, ligji
parashikon krijimin e një Zyre për Çështjet e Kategorive, të dala nga Lufta, një organ qeveritar për
të koordinuar aktivitetet për veteranët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. (Republika e Kosovës 201).
2.2.2 Sfidat kryesore
Vetëvrasje dhe trauma
Ne vitin 2013, Ramadan Halimi dhe Hidajete Halimi shqyrtuan rastet e 108 veteranëve kosovarë
meshkuj dhe arritën në përfundimin se 56% prej tyre vuanin nga simptoma PTSD-së dhe pothuajse
e gjithë kjo shifër (98%) tregon çrregullime shoqëruese të tilla si çrregullime depresive, çrregullime
paniku, çrregullime të ankthit apo çrregullime të personalitetit. Një rrezik i vetëvrasjes u diagnostikua në 20 raste (19%), 7 prej tyre duke u klasifikuar si vetëvrasje më e konsiderueshme. Të dhënat
krahasuese kanë treguar se PTSD është më pak e përhapur (22,6%) në mesin e civilëve me përvojë
traumatike se që është e përhapur në mesin e veteranëve.
Një tjetër gjetje e studimit është korrelacioni mes faktorëve socialë dhe përkeqësimit të çrregullimeve shqetësuese. Papunësia, të ardhurat e ulëta, situata e pasigurt financiare dhe një pakënaqësi
e përgjithshme me kushtet e jetesës, ndikon negativisht në çrregullimet patologjike që shoqërojnë
PTSD-në. (Halimi / Halimi 2013).
Sipas raporteve dhe pretendimeve të Këshillit për Mbrojtjen e të Drejtave të Luftëtarëve të Ushtrisë
Çlirimtare të Kosovës, të paktën 44 ish-luftëtarë kanë kryer vetëvrasje që nga përfundimi i luftës.
Prej 768 rasteve të përgjithshme vetëvrasëse të raportuara në mes 1999 dhe 2012 nga policia, 5,7%
(44) janë vdekjet te veteraneve (Telegrafi 2014; Balkan Insight 2014a). Në periudhën 1999-2014, kjo
do të thotë rreth 3 raste të vetëvrasjes së veteranëve në vit. Numri i saktë i veteranëve të UÇK-së
është ende i pa definuar dhe sillet prej 16.000 deri në 25.000 (me pretendime edhe më të larta nga
ana e organizatave të veteranëve të luftës) (cf. Bekaj 2010: 27; Barakat / Özerdem 2005: 31).
Një studim i kohëve të fundit mbi vetëvrasjet në Kosovë konstaton se shuma e përgjithshme e
normave vetëvrasëse në mes të vitit 2008 dhe 2012 arrin në 3.17 raste në 100.000 njerëz (Fanaj / Melonashi 2014: 5). Duke krahasuar këtë me numrin e veteranëve të luftës (dhe duke pasur parasysh numrin më të madh të llogaritur të veteranëve të luftës - 25.000), numri mesatar
vjetor i vetëvrasjeve të veteranëve është më shumë se tre herë më i lartë se niveli i vetëvrasjeve në
popullatën e përgjithshme: 11,6 / 100.000 (llogaritet mbi bazën e 2.9 / 25000).
Rezultate të ngjashme mund të shihen në kontekst të SHBA-ve. Mark Kaplan et al. gjeti se veteranët e luftës meshkuj kanë dy herë më shumë gjasa për të kryer vetëvrasje se meshkuj që nuk janë
veteranë (Kaplan et al 2007:. 620). Përkrah kushteve të përgjithshme të jetesës, një nga arsyet më
të dukshme që çojnë në vetëvrasje është stigmatizimi i problemeve të shëndetit mendor. Njerëzit
13
14
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
që vuajnë nga PTSD-ja dhe çrregullimet shoqëruese, të cilët përballen me keqkuptime nga rrethet
e tyre shoqërore, shpesh ndjehen të turpëruar dhe e konsiderojnë vetëvrasjen si mjetin e fundit, në
një situatë në të cilën ata nuk mund të shprehin ankthet e tyre (Jensen 2012: 159). Randi Jensen
përshkruan vetëvrasjen si një “problem njerëzor që kërkon një qasje bashkëpunuese që i orientohet komunitetit” (po aty .: 157). Për të reduktuar rrezikun e kryerjes se vetëvrasjes ose ritraumatizmit pas një trajtimi të suksesshëm, është e nevojshme të informohen të afërmit dhe të tjerët
për çrregullime mendore, simptomat e tyre dhe ndikimin në jetën e përditshme. Paragjykimet dhe
sjelljet e pandjeshme mund të shmangen përmes këshillimit për të gjithë të interesuarit. (Fischer/
Petrović-Ziemer 2013: 61).
Ri integrimi dhe përfshirja
Sapo mbaroi lufta, Misioni i Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë,
i sapo-instaluar, menaxhoi demilitarizimin e UÇK-së. Marrëveshja ishte arrit në transformimin e
UÇK-së në vend të shpërbërjes së saj, sepse shumica e kosovarëve donin të mbanin trashëgiminë
e ushtrisë, si një simbol të luftës së tyre për pavarësi. Ish-luftëtarët të cilët nuk ishin kthyer në
civilë, janë integruar pjesërisht në Trupat Mbrojtëse të Kosovës (TMK), në Policinë e Kosovës (PK),
kompanitë vendore apo ndërkombëtare të sigurisë, apo gjeten veten e tyre në politikë, sidomos në
partitë e asocuara të UÇK-së, Partinë Demokratike të Kosovës (PDK) dhe Aleancës për Ardhmërinë
e Kosovës (AAK) (Bekaj 2010: 27-3).
TMK-ja (u shpërbë në vitin 2009) ishte një agjenci e emergjencave civile për siguri publike (në përgjigje të fatkeqësive, kërkimit dhe shpëtimit, rindërtimit, etj). U trajnua nga Organizata Ndërkombëtare për Migrim (IOM), e cila ishte përgjegjëse për regjistrimin e ish-luftëtarëve dhe ofrimin e
programeve të veçanta (cf IOM 2004). Nga 25.000 veteranë të regjistruar, 20.000 veteranë aplikuan
për 5.000 vende (2.000 vende ishin të rezervuara) që mund të sigurojë IOM-i (Bekaj 2010: 29).PKja, forcë zyrtare e Policisë së Kosovës, ka punuar ngushtë së bashku me policinë e UNMIK-ut dhe
është përshkruar si një institucion efikas, multietnik i cili integroi rreth 1750 ish-luftëtarë të UÇK-së
(25% të 7000 anëtarëve të KP) (Bekaj 2010: 312).
Nuk ka të dhëna statistikore mbi normën e papunësisë midis veteranëve të luftës në Kosovë. Rreth
5000 ish-luftëtarë janë integruar në TMK, PK, kompanitë e sigurimit dhe politikë. Sipas shifrave të IOM-it,
61% e numrit të lëndëve të regjistruar (25.000), kanë marrë trajnim. Pasi qe TMK-ja u shpërbë dhe duke
supozuar se jo të gjithë ish-luftëtarët kanë gjetur punë të regjistruar, kjo mund të thotë në një normë
papunësie deri në 93% - nuk janë marrë parasysh aktivitetet ekonomike paralele. Shkalla e përgjithshme
e papunësisë në Kosovë është vlerësuar 30,9% (Agjencia e Statistikave të Kosovës 2013).
Përveç riintegrimit ekonomik, megjithatë, veteranët e luftës kanë nevojë që të kërkojnë më shumë
se trajnim teknik dhe praktikë. Një pjesë e rëndësishme e përfshirjes sociale është përfshirja e tyre
aktive me eksperienca të luftës. Për të qenë në gjendje për të kapërcyer PTSD-në (Sindromi i çrregullimit Post-traumatik) dhe çrregullimet shoqëruese, ata kanë nevojë për ndihmë profesionale, në formë
të terapisë psikologjike. Pasi qe kjo është diçka që ata nuk mund ta sigurojnë vet, ata kanë nevojë
për mbështetje nga institucionet shtetërore dhe OJQ-të (organizatat joqeveritare) (Fischer / PetroviçZiemer 2013: 62). Martina Fischer dhe Ljubinka Petrović-Ziemer kanë gjetur në studimin e tyre mbi
ballafaqimin me të kaluarën në Ballkan, që organizatat e veteranëve shpesh luftojnë te bashkëpuno-
jnë me te tjerët, pasi që rrjetëzimi është konsideruar i vështirë dhe konsumim kohe (Po aty:. 66). Kur
personeli me të cilët ata përballen (p.sh. gjykatat ose media) nuk janë të ndjeshme ndaj njerëzve me
probleme të shëndetit mendor, këto takime mund të çojnë në ri -traumatizim dhe traumë (Po aty:, 41).
Fischer dhe Petrović-Ziemer, përfundon se bashkëpunimi me OJQ-të dhe organizatat e tjera duhet të
intensifikohet dhe se stafit duhet gjithashtu ti ofrohet trajnim i veçantë vetëdijesimi.
Një mënyrë për të zgjeruar bashkëpunimin, është praktika e tregimit të stories. Tregimi i stories i
jep veteranëve (dhe viktimave të luftës) mundësinë për të krijuar tregimet e tyre, të cilat janë pjesë
e vlefshme e procesit të shërimit që lehtëson ndërtimin e marrëdhënieve (Po aty:. 56).
Ndarja e përvojave ndihmon jo vetëm shërimin e plagëve psikologjike të veteranëve, por gjithashtu
ofron informata mbi ngjarjet lidhur me luftën. Veteranët janë në gjendje të ndihmojnë me gjurmët
e dëshmitarëve dhe duke vizatuar vizatimet e skenarëve autentikë të konfliktit - ata mund të marrin
rolin e ndërtuesit të paqes (Po aty: 40, 63.). Megjithatë, kapacitetet e tyre për ndërtimin e paqes
mund të jenë gjithashtu të keqdrejtuara. Mohimi i të drejtave dhe gjendja e dobët psikologjike mund
të përforcoj gatishmërinë e tyre për të marrë pjesë në manipulim politik apo edhe veprim të dhunshëm (Po aty:. 62). Organizatat e veteranëve në Kosovë janë angazhuar në kërcënime politike kohe
pas kohe dhe janë konsideruar një faktor opozitar ndaj përpjekjeve të qeverisë për të përmirësuar
marrëdhëniet me Serbinë (CRDP 2014: 85).
2.3 SIGURIA NË PUNË NË INDUSTRINË E NDËRTIMIT
2.3.1 Hyrje
Që nga janari 2014, ka pasur 5.140 kompani të ndërtimit të regjistruara në Kosovë, krejt së bashku kanë
punësuar 35.416 punëtorë në këtë industri (Agjencia e Regjistrimit të Bizneseve në Kosovë 2014).Shumica (60%) e fuqisë punëtore në Kosovë është e pakualifikuar (Komisioni Evropian 2013: 22). Me një
normë papunësie prej 30,9% (Statistikat Agjencia e Kosovës 2013), kërkesa për punë në Kosovë krijon
një marrëdhënie shumë të pabalancuar të pushtetit, ndërmjet punëdhënësve dhe punonjësve. Shumë
vendpunishte përbëjnë vende të cenueshmërisë së lartë fizike për të punësuarit atje. Kërcënimet më të
dukshme me të cilat punëtorët ballafaqohen në vendin e punës janë lëndimet, mungesa e kompensimit në rast të lëndimit, dhe vdekja në vendin e punës. Në 2012, janë raportuar 17 vdekje dhe 34 lëndime
të rënda trupore në vendin e punës (Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale, 2012).
Industria e ndërtimit është përzgjedhur si një pikë e hetimit, pasi që tërheq kryesisht punonjës me
kualifikim të ulët, që aktualisht është shumë e parregulluar dhe ka një numër relativisht të lartë të
vdekjeve dhe lëndimeve të rënda. Është në këtë kontekst që CRDP-ja ka vendosur të bëjë hulumtime mbi gjendjen e kësaj pjese të fuqisë punëtore të Kosovës. Duke shqyrtuar gjendjen e tyre, ne
kemi për qëllim të artikulojmë si e përjetojnë ata sigurinë apo pasigurinë në vendet e tyre të punës,
si duken mekanizmat e tyre përballues, si dhe çfarë mund të bëhet për të përmirësuar gjendjen e
tyre aktuale. Rreziku që punëtorët duhet të marrin, duke punuar në një mjedis ku zbatimi i ligjit nuk
është i kënaqshëm dhe si rezultat mund të çojë në cenueshmërinë fizike dhe jofizike, rritë nevojën
për një hulumtim më të thellë të rreziqeve, me të cilat përballen punëtorët në kompanitë e ndërtimit.
15
16
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
Për të qenë në gjendje të vlerësojmë cenueshmërinë e punëtorëve më pak të kualifikuar në industrinë e ndërtimit në Kosovë,ne kemi vendosur të mbledhim të dhënat përmes vizitave vëzhguese në
vendpunishte, si dhe nëpërmjet intervistave në grup dhe intervistave individuale me punëtorët dhe
palët e interesuara. Pas analizimit të intervistave, ne i kategorizuam gjetjet në gjashtë grupe: siguria
e punës, pagat, sistemi i kujdesit shëndetësor, sindikatat, institucionet shtetërore dhe rasti i veçantë
i kompanisë “Bechtel-ENKA”. Puna e hershme lidhur me hartimin e hulumtimit, është përmbledhur
në kontekst dhe në pjesën për kuadrin legjislativ dhe palëve të interesuara. Si prapavije janë marrë
parasysh, konteksti ekonomik i vendit, niveli i zbatimit të të drejtave të punës, dhe infrastruktura e
saj legjislative si dhe prania e sundimit të ligjit.
2.3.2 Qasja e hulumtimit
Pas përpilimit të gjetjeve nga takimet konsultuese të CRDP-së, bashkëveprimi në mes të normës së
lartë të papunësisë dhe sigurisë në vendin e punës, u bë fokusi i hetimit tonë cilësor, në përvojën e
punëtorëve me shëndetin dhe sigurinë në punë. Të dyja këto pika janë diskutuar si një prioritet në
jetën e kosovarëve, dhe diskutimet e mbajtura në takimet e dialogut të palëve të interesuara, prekën
vetëm perceptimet e njerëzve që kishin marrë këtë çështje deri në një masë të konsiderueshme.
Me bumin në ndërtim, i dëshmuar në Kosovën e pasluftës, industria ofroi një mundësi për ata të
interesuar në investimet, të cilat në te vërtetë krijuan më shumë mundësi të punësimit për fuqi
punëtore me kualifikim të ultë.
Mediat
Zëri
Kompanitë
private
ON-të
UNIproject, REDONI,
NARTEL
ILO
Siguria
në punë
Administrata
publike
OJQ-të
MPMS, Komuna e
Prishtinës
Çohu
Sindikatat tregtare
BSPK
Figura1: Harta e palëve të interesit
Bazuar në këto konsiderata, ne kemi krijuar një hartë të palëve të interesuara (shih figurën 1), dhe
shqyrtuam rolin e tyre në industrinë e ndërtimit. Hulumtimi ynë në terren filloi në shkurt të vitit
2014 dhe përfundoi në qershor të vitit 2014. Vala e parë e intervistave përfshiu palët e interesuara
të identifikuara këtu, ndërsa vala e dytë ishte e përbërë nga vetë punëtorët. Gjithsej 14 intervista
gjysmëstrukturale, personale të strukturuara janë realizuar me këto palë te interesuara: një intervistë me grupet e interesuara nga mediat, organizatat ndërkombëtare (IOS), OJQ- të dhe sindikatat,
katër me palët e interesuara nga administrata publike, si dhe gjashtë me grupet e interesuara nga
kompanitë private.
Punëtorët u kontaktuan nëpër kompanitë e ndërtimit ose ne ishim të lidhur me ta nëpërmjet gazetarëve, që kishin mbuluar më parë çështjet lidhur me sigurinë në vendin e punës. Përveç kësaj, dy
vizita vëzhguese në terren u kryen nga hulumtuesit e CRDP-se në vendpunishtet e ndërtimit të
kompanive të kontaktuara, me pëlqimin e tyre.
Në gjithsej 15 punëtorë, që janë përfshirë në këtë hulumtim, 13 prej tyre u përkasin kompanive të
mesme të ndërtimit të vendosura në Prishtina, ndërsa dy prej tyre, më parë kishin punuar për një
kompani të madhe të jashtme të infrastrukturës dhe të ardhur nga qytete të tjera të Kosovës. Me
këtë mostër, ne kemi bërë një grup të fokusimit me tetë punëtorë, dhe intervistave personale me
pjesën tjetër të mbetur të individëve. Intervistat dhe grupi I fokusit ishin gjysmë të strukturuara,
duke bërë pyetje rreth marrëdhënieve të punëtorëve me profesionin e tyre aktual dhe kompaninë ku
ata punojnë, dhe se si ata e shohin rolin e institucioneve dhe procedurat profesionale të sigurisë të
kompanive të tyre. Në rastet kur këta punëtorë kishin përjetuar më parë lëndim në vendin e punës,
i kemi pyetur ata se çfarë trajtimi u është bërë.
Një pyetje gjithëpërfshirëse për të gjithë ata, ishte pyetja në lidhje me pikëpamjen e tyre për sigurinë,
dhe artikulimin e tyre se çka do të thotë siguria për ta. Të dy intervistat dhe grupi i fokusit u kodifikuan, dhe një analizë tematike u realizua më pas. Gjetjet janë paraqitur në kategoritë të dala nga
dialogu me punëtorët.
2.3.3 Rezultatet
Siguria në punë
Gjatë takimit të grupit të fokusit me punëtorët, shqetësimi i parë që doli ishte (pa) siguria e vendit të
tyre të punës. Të intervistuarit janë përgjigjur në pyetjen se a është e vështirë për të gjetur një punë
në Kosovë me “po”.
“
Në ditët e sotme, është shumë e vështirë për të gjetur një punë për shkak se kërkesa (për të punësuarit) është shumë e ulët. Në anën tjetër, ka mungesë të infrastrukturës ligjore që do të mund të ndihmojë të papunët që të gjejnë punë.”
Në kompanitë e vogla dhe të mesme, punëtorët ishin vazhdimisht të shqetësuar mbi ndërprerjen e
kontratave të tyre të punës, pasi që ata kryesisht kanë punuar me kontrata të shkurtra tre mujore.
Për më shume, ata e dinin se puna e tyre do të ishte sezonale dhe se gjatë muajve të dimrit, ata do
të mbeteshin pa asnjë pagë. Zvogëlimi i normës së dhënies së lejeve të ndërtimit në nivel lokal, do
të thotë projekte më pak të ndërtimit, gjë që do të thotë më pak punë për ta.
17
18
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
“
Tani duhet të ripërtërihet kontrata çdo tre muaj; kjo shkakton pasiguri për ne. Situata i detyron njerëzit për të punuar (në kompanitë e ndërtimit) sepse ata nuk kanë
të ardhura të tjera.”
Edhe pse kontratat, lidhja më e rëndësishme që përcakton kushtet e marrëdhënies së punës
ndërmjet punëtorit dhe një kompanie, ato janë konsideruar jo të detyrueshme, kur është fjala për
kushtet e punës. Të gjithë punëtorët i konsideronin kontratat të parëndësishme, pasi ata e shohin
të pamundur zbatimin e tyre. Edhe pse të pasurit e një kontrate në vetvete konsiderohet të jetë një
faktor që i bën ata të ndjehen më të sigurt, kjo më së shumti shihet si një formalitet. Një punëtor
i cili nuk ishte lënduar me parë, tha se ai mendonte se kompensimi për lëndim në vendin e punës
paguhet krejtësisht me vullnet të mirë të menaxherëve të kompanive, jo nga kërkesa kontraktuale.
Gjithashtu, sepse kjo industri kryesisht përdor kontrata tre mujore, kontratat përfaqësojnë një mekanizëm formal dhe joformal për kontrollin e bindjes dhe sjelljen e punëtorëve.
“
“
Vetëm duke pasur parasysh faktin se kontratat zgjasin (maksimum) 6 muaj, tregon se sa e sigurt është.”
Të intervistuarit thonë se ata nuk duan të ndryshojnë shpesh punën e tyre. Në vend të kësaj, ata
kërkojnë ndërhyrje më të fuqishme të shtetit:
Rekrutimi nga cilado kompani apo person, duhet të kalojë nëpër një zyre (për punësim).
Të gjithë punëtorët kishin gjetur punën e tyre nëpërmjet rrjeteve të tyre sociale. Për disa prej tyre,
kjo ka kontribuar në ndjenjën e tyre të përkatësisë dhe familjaritetit, ndërsa për të tjerët kjo do të
thotë se në rrethana të tjera, ata do të mbeten pa ndonjë mundësi punësimi. Ndjenja e sigurisë për
punëtorët varej nga mjedisi social në kompaninë ku punonin. Ata ishin të vetëdijshëm për normën
e lartë të papunësisë në Kosovë, dhe kjo ka pasur një ndikim në opinionin e tyre drejt asaj se si ata
trajtojnë jetën e tyre profesionale. Punëtoret që kishin punuar në një kompani, me vite kanë zhvilluar
familjaritet me bashkëpunëtorët e tyre, dhe thonë se humbja e këtij familjariteti do t’i bënte ata më
pak të sigurt në mjedise tjera të punës.
Pagat
Një tjetër sfidë e rëndësishme me të cilën përballen punëtorët, është pamjaftueshmëria e pagave
aktuale. Disa prej tyre kanë punë shtesë (p.sh. në bujqësi), në mënyrë që të mbajnë familjet e tyre.
“
Nëse unë varem vetëm në pagën time si një punëtor ndërtimi, do të ishte problem
të mbijetoj. Është e vështirë për të jetuar vetëm me një pagë. Shpenzimet janë
shumë më të mëdha se të ardhurat.”
“
“
Kur shkoj në shtëpi, vetëm i ndërroj rrobat dhe më duhet të vazhdojë të punojë
punë të fushës.”
Njëri prej punëtorëve, i cili kishte përvojë në punën me kompanitë e ndërtimit gjatë kohës së ish-Jugosllavisë, krahasoi situatat:
Shumica e punëtorëve varen nga paga që ata marrin, në bazë të orëve që punojnë.
Sa më shumë orë të punojnë, më shumë para ata do të fitojnë; kjo është ajo që i detyron ata që të punojnë orë shtesë. Askujt si pengon të mos i ketë dy ditë pushim në javë, siç
kam pasur kur kam punuar në kohën e ish- sistemit komunist nga ora 7:00 para dreke deri
në orën 15:00, pas dreke, dhe kam pasur shumë kohë për t’u çlodhur. Tani është ndryshe; ne
jetojmë në një sistem në transicion.”
Sistemi i kujdesit shëndetësor
Pasi që ligji për sistemin e kujdesit shëndetësor nuk është miratuar ende, askush nuk ka sigurim
shëndetësor. Institucionet e kujdesit shëndetësor janë kryesisht publike dhe veprojnë në kushte
shumë të këqija. Të gjithë punëtorët e intervistuar, thanë se ata nuk kanë sigurim shëndetësor, me
ndonjë nga kompanitë. Një nga punëtorët e përshkroi se çka do të bënte ai në rast të një dëmtimi:
“
Nëse do mundemi të përballojmë trajtimin mjekësor, ne do të paguajmë për të;
nëse jo, ndoshta kompania do të ndihmojë me 50% të shpenzimeve.”
Kur i kemi pyetur ata, nëse kjo ishte një detyrim kontraktual, të gjithë ata na dhanë përgjigje negative.
Meqenëse kjo ishte një situatë hipotetike, të intervistuarit preferuan të mos zgjatet biseda në këtë
temë. Ky reagim mund të konsiderohet si një mënyrë lokale e ballafaqimit me bisedat për çështje serioze si aksidentet, pasi është një besim tradicional, që duke folur për aksidentet i thirr telashet. Është
e rëndësishme të theksohet se punëtorët nga grupi i fokusit kurrë nuk kishin pësuar lëndime të rënda.
Sindikatat
Shumica e sindikatave në Kosovë ishin të trashëguara nga periudha e ish-Jugosllavisë1. Disa sindikata të kompanive tregtare të sektorit privat janë themeluar që nga ajo kohë, kur kompanitë publike
u privatizuan ndër vite. Kolegjialiteti luan një rol shumë të rëndësishëm për punëtorët. Ata pohojnë
se në rast të një nevoje serioze, ata do të ndërmarrin veprime kolektive. Një nga punëtorët tha:
1 E konomia jugosllave ishte bazuar në konceptin e vetëmenaxhimit, që do të thoshte se kompanitë janë administruar nga
këshillat e punëtorëve. Këto kompani ishin quajtur “organizatat e lidhura të punës”.Sindikatat dhe punëtorët ishin të përfshirë në proceset e vendimmarrjes në sektorët përkatës të ekonomisë.
19
20
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
“
Po të mos ishte për kolegët dhe bosin, unë nuk do të isha duke punuar këtu.”Bosi”
është një person me këmbë në tokë, me te cilin mund të diskutojmë gjëra lirshëm,
jo si me “bosët” e tjerë që bëjnë miliona.”
Megjithatë, sindikatat nuk kanë qenë një nga qasjet që punëtorët do të përcjellin. Duke mos ditur
për ndonjë përfitim që ata do mund të fitonin, duke formuar ose iu bashkuar një sindikatë, ata
ishin mjaft skeptik për atë se çka do të bëjnë sindikatat për të përmirësuar pozicionin e tyre. Duke
shprehur këtë mungesë të besimit, ata thanë se i konsiderojnë sindikatat të jenë grupet me interes,
që punojnë vetëm për një rreth të kufizuar, të mbyllur. Kjo nga ana tjetër kishte një efekt negativ
në perceptimin e punëtorëve për agjencinë. Gjatë shumicës së bisedave, punëtorët shprehen ndjenjën e pabarabartë të pushtetit për marrëveshjet me punëdhënësit e tyre. Për shkak të nivelit të
lartë të papunësisë, punëtorët njohin forcën e punëdhënësit të tyre mbi ta, nëse ata zgjedhin të
përpiqen për të rinegociuar kushtet e punësimit të tyre. Në rrethana të tilla, sindikatat e dobëta në
Kosovë minimizojnë vlerën e fuqisë se kontratës kolektive në sytë e punëtorëve, dhe kontribuojnë
në zvogëlim të çështjeve që kanë rëndësi për ta.
Institucionet shtetërore
Një opinion i punëtorëve se si të dalin nga situatat problematike, është kërkesa e tyre për një rol më
aktiv të shtetit në rregullimin e marrëdhënieve midis punëdhënësve dhe të punësuarve në sektorin privat. Punëtorët kanë vërejtur praninë e inspektorëve të punës në vendet e tyre të punës. Në kompanitë
më të vogla të ndërtimit, rrallë kanë hasur në ata, ndërsa projektet më të mëdha ndërkombëtare kanë
kompanitë e tyre që kryejnë inspektimin për ta. Punëtorët ishin të kujdesshëm ndaj inspektorëve të
punës të dërguar nga ministria pasi që nga perceptimi qe kishin inspektorët janë atje për të kërkuar
ryshfet, apo janë në anën e punëdhënësve. Ky mosbesim gjithashtu zbatohet për inspektorët nga
kompani të tjera private, ato në përgjithësi shihen si njerëz që nuk janë në anën e punëtorëve.
“
Ndoshta institucionet e shtetit duhet t’i kishin vizituar punëtorët më shpesh.”
Përkundër ndjesisë së tyre të neglizhencës nga ana e shtetit, punëtorët i atribuuan përgjegjësinë
për mbrojtjen e tyre vetë shtetit. Edhe pse jo të vetëdijshëm për specifikat e legjislacionit të punës,
ata ishin të bindur se në qoftë se çdo gjë ishte në vend, ata do të jenë në gjendje të gëzojnë një jetë
të sigurt, pa pasur nevojë të shqetësohen për ndërprerjen e kontratës ose pasojat e një lëndimi në
vendin e punës. Ata e shihnin veten si viktima të një procesi transicioni, që solli ndryshime e që nuk
do të lejojë sundimin e ligjit në Kosovë.
“
Puna nuk është e sigurt; (sektori) privat sot është këtu, dhe nesër shkon.”
Transicioni për ta do të thotë se ata nuk mund të presin sigurinë që ish-sistemi socialist kishte ofruar për punëtorët e industrisë së ndërtimit në Kosovë. Me kalimin e Kosovës nga socializmi në një
ekonomi të bazuar në tregun e lirë, ata ishin të vetëdijshëm se kompanitë private do të funksiononin
ndryshe nga ato me pronësi publike. Megjithatë, punëtorët nuk e dinë ku duhet të jetë vija për të
drejtat e punëtorëve.
“
Unë mendoj se çdo gjë do të ishte në rregull, në qoftë se ligji do të zbatohej, ashtu
si në vendet e tjera. Ligji mban shtetin të funksionoj,”
Duke mos ditur se ligje të tilla janë tashmë në funksion, ata shprehën keqardhjen e tyre që janë të
përjashtuar nga të drejtat që do të siguronte ligj i punës, apo një ligj mbi shëndetin dhe sigurinë në
punë. Të tjerët ishin të mendimit pasi që ligjet e Kosovës ishin të reja, ato nuk ishin duke u zbatuar
për shkak të mungesës së përvojës që njerëzit kanë me sigurinë në vendin e punës.
“
Në fillim shteti duhet të ketë ligjet e veta, dhe njerëzit duhet të informohen për të
drejtat që kanë. Kompanitë gjithashtu duhet të jenë të informuara për të drejtat e
tyre.”
Mungesa e sundimit të ligjit është përjetuar si një pasojë e pashmangshme e hapjes së Kosovës në
një ekonomi të tregut, dhe transicioni është përdorur si një justifikim për gjërat që po shkonin keq.
Punëtorët bisedonin për sundimin e ligjit, si të ishte diçka që do të vinte një ditë, dhe sikur e gjitha
çka ata duhej të bënin ishte që të përpiqen për të mbijetuar deri sa Kosova të arrij fazën e sundimit
të ligjit.
2.3.4 Përfundimet
Shqetësimi kryesor i punëtorëve gjatë hulumtimin tonë ishte siguria e punës. Për ata, të pasurit
një punë - pavarësisht kushteve të këqija, duke përfshirë kontratat e pasigurta, pagat e ulëta, orët
e parregulluara të punës dhe dispozita të dobët të kujdesit shëndetësor - ishte një burim i sigurisë
në rend parë, pasi që ajo iu jep atyre mjetet për të mbajtur veten dhe familjet e tyre. Lëndimet në
vendin e punës janë parë vetëm si një pengesë për këtë siguri. Masat për sigurinë në punë dhe
parandalimin e aksidenteve ishin perceptuar më shumë si një formalitet, se sa garanci për siguri në
vendin e punës. Punëtorët të cilët nuk kishin përjetuar ndonjë lëndim serioz në vendin e punës deri
më tani, ishin të sigurt se aftësitë e tyre do t’i mbrojnë ata nga aksidentet. Punëtorët të cilët kishin
përjetuar tashmë dëmtime, fokusoheshin më shumë në trajtimin qe ishte apo nuk ishte i siguruar
nga kompania. Të gjithë dukeshin të jenë kryesisht të shqetësuar me shpenzimet financiare të
aksidenteve, dhe me pyetjen se obligim i kujt do të duhej të ishte bartja e këtyre shpenzimeve.
Për më tepër, hulumtimet tona zbuluan mosbesim të punëtorëve ndaj institucioneve shtetërore. Kontratat nuk priteshin të zbatoheshin, inspektimet e punës shpesh janë parë si një akt i panevojshëm i
burokracisë, dhe raportimi i lëndimit më shumë si një lajm që mund të rrezikojë pozitën e punëtorëve
në kompani. Mungesa e besimit në sistemin gjyqësor ndalon punëtorët të luftojnë ligjërisht për kauzën
e tyre. Sindikatat janë konsideruar si grupe me interes dhe jo si një mjet efektiv. Përveç kësaj, niveli i
informacionit mes punonjësve rreth ligjeve, rregulloreve dhe të drejtave është shumë i ulët.
21
22
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
Në mënyrë që të trajtohen këto ankesa, të gjitha palët e interesuara duhet të jenë të përfshira dhe të
kontribuojnë në përmirësimin e sigurisë në punë. Në rrethanat mbizotëruese, duke përfshirë korrupsionin në shkallë të gjerë dhe një ekonomi të dobët, kërcënimet fizike që ndodhin në vend të punës,
nuk do të zhduken brenda natës. Sidoqoftë, masat e sigurisë mund të merren paralelisht me luftën
kundër korrupsionit dhe papunësisë.
Edhe pse institucionet shtetërore përballen me mungesën e besimit nga ana e punëtorëve, megjithatë priten të jenë një burim për tu mbështetur dhe shpesh janë përmendur si një mjet i fundit. Për
të ndërtuar besimin dhe për të përmbushur detyrimet e tyre, ata duhet të vlerësojnë sistemin e inspektimit komunal, të lehtësojnë procedurat ligjore për të punësuarit dhe të konsiderojnë zbatimin e
sanksioneve për kompanitë që nuk i përfillin udhëzimet e sigurisë në punë.
Sektori i OJQ-ve duhet të përqendrohet në edukimin e punëtorëve, për të mbushur boshllëkun informativ. Ngritja e vetëdijes për të drejtat civile dhe të punës, si dhe trajnimi se si t’i mbrojnë këto
të drejta, duhet të jetë prioritet për OJQ-të që kanë të bëjnë me sigurinë profesionale dhe çështjet
e punës.
Aktorët e mediave, mund të jenë mbështetës duke botuar artikuj që kane të bëjnë me punën në të
cilat gjithashtu përshkruhet dhe pasqyrohet perspektiva e punonjësve.
Organizatat Ndërkombëtare (ON), që punojnë në fushën e punës, kanë një detyrim të hulumtojnë
dhe krijojnë udhëzime, që duhet të zbatohen nga administrata publike dhe kompanitë private. Si
ekspertë të fushës gjithashtu mund të krijojnë mjete të pavarura për mbikëqyrje (p.sh. vizita të inspektimit ose këshilla brenda kompanive të mëdha).
Sindikatat duhet të nisin procesin e reformave të brendshme në qoftë se duan të vazhdojnë që të
përfaqësojnë interesat e anëtarëve të tyre. Një hap i parë drejt reformës mund të jetë një fushatë e
informimit, zgjedhjet dhe bashkëpunimi me OJQ-të dhe ON, që punojnë në fushën përkatëse.
Kompanitë kanë përgjegjësi më të madhe, kur bëhet fjalë për sigurimin e të drejtave të punonjësve të
tyre. Konceptet si përgjegjësi e korporatave ose të një memorandumi të shoqatës që rregullon marrëdhëniet e brendshme me të punësuarit, janë qasje e butë por e rëndësishme kur nuk ka një gjuhë
të përbashkët apo strategji për trajtimin e duhur të punonjësve. Kompanitë duhet të bashkëpunojnë
me administratën publike dhe institucionet tjera mbikëqyrëse të tilla si ON dhe sindikatat.
2.4 NGACMIMI NË SISTEMIN E ARSIMIT
PARAUNIVERSITAR
2.4.1 Hyrje
Dhuna në shkolla po bëhet një çështje e njohur në Kosovë. Që kur UNICEF-i publikoi një raport
në vitin 2006, mbi perceptimet e fëmijëve mbi dhunën në shkolla, publiku po bëhet gjithnjë e më
i shqetësuar për këtë çështje. Mediat raportojnë gjithnjë e më shumë raste të dhunës në mes
xënësve dhe kundër nxënësve apo raste ngacmimi brenda dhe rreth shkollave, dhe të dhënat e
n
policisë tregojnë se numri i fëmijëve që kanë qenë në kontakt me policinë gjatë periudhës prej një
viti është dyfishuar (UNICEF 2008) . Policia e Kosovës ka raportuar se ka pasur 351 raste të dhunës
së të rinjve në shkolla gjatë vitit 2012 (Koha.net 2013). Në kuadër të këtij numri, 64 ishin lëndime
të lehta trupore, 9 lëndime të rënda trupore, 10 kërcënime të dhunës dhe 9 raste të posedimit të
armëve të zjarrit dhe mjeteve të mprehta. Këto të dhëna paraqesin një trend në rritje të sjelljeve të
dhunshme, të regjistruara në mesin e të rinjve. Vetëm në semestrin e parë të vitit 2011, më shumë
se 210 incidente që përfshijnë studentët janë raportuar në polici, ndërsa në vitin 2010, 37 incidente
mes nxënësve rezultuan me lëndime të rënda trupore. Edhe pse asnjë studim nuk është kryer për të
shqyrtuar faktorët që kontribuojnë në trendin e sjelljes se dhunshme në rritje, të shfaqur në mesin
e të rinjve, ky trend është i lidhur zakonisht me dhunë ne mes moshatareve dhe faktorëve tjerë të
rrezikut në shkolle dhe ngacmime në mes të rinjve. Rrjedhimisht, hapësirat shkollore përballen me
pengesa serioze për ofrimin e një mjedisi të sigurt për nxënësit e tyre, duke mos mundur t’ua largojnë ndjenjën e frikës dhe të pasigurisë në mjedisin shkollor.
Ngacmimi në shkolla është një fenomen universal, veçanërisht në mjediset e pas konfliktit. Megjithatë, nuk është bërë ndonjë hulumtim i theksuar, për të matur fushëveprimin dhe mbizotërimin e
tij. Përveç kësaj, çdo hetim në këtë temë duhet të ketë parasysh se çfarë komuniteti dhe individët
besojnë të jetë ngacmimi. Për të ilustruar kompleksitetin e çështjes, ja vlen te shpjegojmë se nuk
ka fjalë të veçantë në gjuhën shqipe për “ngacmimin“. Disa nga përpjekjet për ta hulumtuar këtë
çështje në Kosovë përmendet kjo mungesë e definicionit, si një pengesë e mundshme për t’iu qasur
kësaj çështje. Pengesa të tjera mund të përfshijnë mungesën e të kuptuarit dhe ndoshta mungesën
e vullnetit ta pranojnë dhe të merren me problemin e dhunës në mes moshatarëve dhe faktorët tjerë
të rrezikut në shkollë (UNICEF, 2005). Situata nuk ka ndryshuar shumë në aspektin e të kuptuarit
dhe gatishmërisë së shoqërisë për të njohur dhe të merret me dhunën mes moshatareve. Në hulumtimin për ngacmimin në kontekstin e Kosovës, ky studim ka shqyrtuar çdo akt fizik e jofizik të
dhunës mes moshatareve, përfshirë sjelljet dhe qëndrimet e imponuara të nxënësve predominant
në mjedisin shkollor.
Konteksti historik dhe kulturor i Kosovës, zakonisht është konsideruar si i dëmshëm për lehtësimin
e burimeve të pasigurisë për të rinjtë. Zhvillimet e fundit në jetën shoqërore, politike, ekonomike
dhe publike kanë kontribuar në ndryshimet në sistemin shkollor dhe sfidat e sistemit në trajtimin e
çështjeve, që ishin më pak të përhapura në të kaluarën. Dhuna e dokumentuar mes moshatarëve
dhe ngacmimi ishin ndër çështjet e tilla. Ka pasur disa dobësi që kufizuan ndikimin e organizatave
dhe programeve ndërkombëtare, të zbatuara në Kosovë pas vitit 1999. Më shpesh ata erdhën si
një program copy-paste nga vendet e tjera, pa marrë parasysh specifikat dhe normat kulturore
të Kosovës. Nga ana tjetër, mediat e kanë ndezur debatin, duke e mbuluar çështjen e dhunës në
shumë raste, duke promovuar perceptimin që aktet e dhunës janë të përhapura dhe ngacmimi
është një çështje që shkollat nuk e kanë trajtuar në mënyrë efikase. Natyra Agani, kandidate për
doktoratë në fushën e hulumtimit, sugjeron se “normat kulturore kanë krijuar gjithashtu kushte jo
të favorshme për çështjen e dhunës që të përfshihet në diskursin publik; është e pranuar gjerësisht
se një farë lloji dhe nivel i dhunës tolerohet, dhe se në disa raste kjo është një gjë pozitive. Thënie të
tilla si “ai që ju do, ju godet”’, ose “rrahja vjen nga parajsa”, kanë rrënjë të thella dhe kanë qenë pjesë
e stileve prindërore që mund të gjenden në shumë shtëpi “(takim i palëve të interesuara).
23
24
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
Shembujt/modelet kulturore negative janë ende të dukshme, duke e bërë të vështirë zbatimin e
qasjeve një dimensionale, për të zvogëluar përhapjen e dhunës ndërmjet moshatarëve. Për më tepër,
aspekte të tjera shoqërore rrallë konsiderohen si faktorë që kontribuojnë në prezencën e sjelljeve të
dhunshme në mjedisin e shkollës. Problemet e shfaqura diku tjetër, transferohen në mjedisin shkollor,
duke prekur jetën e shkollës dhe duke rrezikuar sigurinë në mjediset e shkollës. Siç është raportuar
nga një psikolog i shkollës që punon me nxënësit e shkollave fillore, “zakonisht konfliktet shfaqen
jashtë shkollës, dhe ato pastaj barten në shkollë e ku pastaj zakonisht përfshihen edhe prindërit.
Atëherë, ne (autoritetet e shkollës) kritikohemi për të gjitha problemet që shfaqen në shkollë; ata nuk
e dinë se çdo gjë fillon jashtë shkollës “(intervistë me një psikolog të shkollës në Mitrovicë).
Një mendim i ngjashëm është marrë nga një zyrtar tjetër i shkollës, i cili deklaroi se “shumica e grindjeve ndër nxënës nisin përmes rrjeteve sociale, dhe ngacmimet që shfaqen në formën e tillë. Nxënësit
vijnë nga shtëpia të frustruar, dhe ata hyjnë në grindje në shkollë “(Intervistë me zëvendësdrejtorin
në Mitrovicë). Si një pikë qendrore ku komunitetet e ndryshme ndërveprojnë, shkollat mbajnë përgjegjësinë për të zbutur burimet e konfliktit që lindin diku tjetër; por në vend të lehtësimit të dialogut
mes palëve në konflikt dhe krijimit të një ndjenje të sigurisë në mesin e nxënësve, shkollat shpesh
përfaqësojnë një vend për ata qe janë në konflikt, të shprehin konfliktet e tyre me të tjerët.
Kapaciteti dhe pjekuria e institucioneve të arsimit të Kosovës, është konsideruar shpesh të jetë e
pamjaftueshme për të adresuar çështjen e dhunës në shkolla. Një qasje profesionale ndaj kësaj
çështje është e rrallë dhe përpjekjet sistematike të bazuara në prova, rrallë janë dëshmuar. Numri i
këshilltarëve të kualifikuar, të angazhuar nga shkolla për të adresuar çështjen e dhunës mes grupeve
të moshatarëve është shumë i kufizuar, që numëron një staf prej 21 psikologëve të kualifikuar të
shkollave të punësuar në të gjithë vendin. Në shumicën e rasteve, nxënësit e ngacmuar janë lënë për
t’u marrë vet me traumat e tyre, dhe shpesh në heshtje. Për më tepër, shkollat e Kosovës nuk japin
ndonjë mësim mbi komunikimin, trajnimin e zgjidhjes së konflikteve, apo kurseve të posaçme për
nxënësit, të cilët kanë probleme të menaxhimit të zemërimit apo shfaqin sjellje antishoqërore. Nevoja
për një qasje multidimensionale është pranuar nga ana e stafit të intervistuar të shkollës, që deklaroi
se “jo vetëm ngacmimit dhe dhunës duhet dhënë prioritet të lartë; në vend të lëndëve zgjedhore, ne
kemi nevojë të ofrojmë trajnime dhe kurse për dhunën, marrëdhëniet ndërpersonale, dhe seksualitetin
“(intervistë me një psikolog shkollor, në një shkollë fillore dhe të mesme të ulët në Mitrovicë).
Sistemi shkollor i Kosovës ka kaluar në reforma të shumta që nga viti 1999. Ndryshimet në menaxhim të klasës dhe të metodave të mësimdhënies janë dëshmuar që të nxisin në disa raste në mesin
e nxënësve një ndjenjë të pasigurisë, konfuzionit dhe vështirësisë në përshtatjen me kulturën e
shkollës. Disa nga reformat e prezantuara, nuk kanë qenë të frytshme, pavarësisht nga përzgjedhja
e programeve të Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT). Programi hap-pashapi, i futur në fillim të vitit 2000, ishte një nga ndërmarrjet që u prezantua si befasi në sistemin
arsimor të Kosovës dhe u ndërpre ne mënyrë te shkujdesur. Në fillim, ai program u pa si një ndërmarrje premtuese në futjen e teknikave moderne të mësimdhënies në sistemin arsimor të Kosovës.
Baza e këtij programi ishte prezantimi i të menduarit kreativ, punë në grupe dhe masa më pak të
rrepta disiplinore se sa në të kaluarën. Sistemi tani është braktisur, dhe nxënësit që kanë kaluar
nëpër këtë program janë vërejtur të jenë ballafaquar me vështirësi në përshtatjen me rregullat e
reja që nuk ishin në përputhje me ato rregulla që janë mësuar në vitet e hershme të arsimimit. Në
iskutim me grupin e fokusit me prindërit, është vërejtur se ndryshimi midis metodave të mësimd
dhënies, ka ndikuar negativisht në dinamikën e klasës. Një prind i një nxënësi, i cili kishte marrë
pjesë në një program të tillë ka përmendur se niveli i lirisë në kuadër të programit ishte i tepërt,
duke pretenduar se nxënësit kishin “aq shumë liri në klasë, sa që ata mund të bënin detyrat e tyre
në shkollë në tavolinë, nën tryezë ... kudo që ata donin!“ (diskutimi i grupit të fokusit në Prishtinë).
Programi hap-pas-hapi ka filluar të zbatohet në mesin e viteve 2000, dhe nxënësit të regjistruar në
këtë program më vonë pësuan një goditje, kthim përsëri në regjimin e vjetër mësimor. Për më tepër,
programi kishte promovuar një aftësi që nuk është konsideruar e përshtatshme me teknikat e vjetra
të mësimdhënies“, ata rrënjosën nevojën për të debatuar gjatë këtij programi, dhe mësuesve të
niveleve më të larta të klasave nuk u pëlqen kjo praktikë.”
Në nivel institucional, Kosova pajtohet me instrumentet kryesore ndërkombëtare që mbrojnë të
drejtat e fëmijëve. Konventa e Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Fëmijëve dhe rezolutat e
Këshillit të Evropës dhe dokumentet tjera që lidhen me mbrojtjen e fëmijëve, janë instrumente që
janë marrë parasysh në hartimin e legjislacionit që ka të bëjë me të drejtat e fëmijëve. Kushtetuta
e Kosovës garanton të drejtën e shkollimit me nenin 47, paragrafi i dytë ku thuhet se “Institucionet
publike sigurojnë mundësi të barabarta për të gjithë në arsim.” Neni 50 mbi të Drejtat e Fëmijëve
siguron se “Fëmijët gëzojnë mbrojtjen dhe kujdesin e nevojshëm për mirëqenien e tyre – “dhe se“
të gjitha veprimet e ndërmarra nga autoritetet publike ose private lidhur me fëmijët duhet të jenë në
interesin më të mirë të fëmijëve.“ (paragrafi 4, Art. 50).
MASHT-i ka bërë përpjekje të konsiderueshme për të adresuar dhunën mes moshatarëve në shkolla.
Ajo kryesisht ka qenë e angazhuar në përgatitjen dhe miratimin e politikave dhe procedurave, rreth
temës së krijimit të një mjedisi të sigurt dhe që përcakton sanksione për zullumqarët (keqbërësit).
Krijimi i një mjedisi të sigurt është përfshirë në legjislacionin lidhur me arsimin parauniversitar, të
miratuar nga Kuvendi i Kosovës, i ndjekur nga aktet të shumta nënligjore, duke përfshirë Kodin Etik
të Mësuesve (2005), Kodin e mirësjelljes dhe masat disiplinore për fëmijët në shkollat fillore dhe të
mesme (2010), dhe Udhëzimin Administrativ për përfundimin dhe inicimin e masave disiplinore për
personelin arsimor(2005). Megjithatë, sfidat mbesin në zbatimin e akteve të tilla.
Përpjekja e fundit nga Qeveria e Kosovës është parë në adoptimin e një protokolli2 me qëllim të
përcaktimit më saktësisht për akterët përgjegjës dhe procedurat operative standarde që duhet të
ndiqen në rastet kur dhuna ndodh në mjediset parauniversitare. Ky protokoll është miratuar në
fund te vitit 2013. Fokusi i palëve të interesuara është në funksionalizimin e protokollit. Reflektimi
fillestar mbi protokollin është se duket jo bindës në trajtimin me sukses të çështjes së dhunës, fillimisht sepse organit koordinues i mungon fuqia mbi palët e tjera të interesit. Përveç kësaj, protokolli
parashikon vetëm angazhim të pakët të komunitetit (përfshirë prindërit dhe nxënësit), dhe nuk arrin
të krijojë organe mbështetëse për viktimat, si dhe autorët e ngacmimit. Megjithatë, Protokolli mund
të shërbejë si një pikë hyrje për angazhimin e palëve të interesuara në rafinimin e mëtejshëm të saj,
bazuar në gjetjet e hulumtimit.
2 Q
everia e Kosovës vendimi nr.04/147, datë 2013/09/06 Nr 21/2013 për Protokollin për Parandalimin dhe Referencën e
Dhunës në Arsimin Parauniversitar.
25
26
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
2.4.2 Qasja e hulumtimit
Ky hulumtim përdor një metodologji cilësore, në formën e diskutimeve të grupeve të fokusit dhe
intervista të thukëta.Grupi kryesor i synuar për diskutimet e grupeve të fokusit ishin fëmijët e shkollave dhe prindërit, ndërsa intervistat e thukëta u zhvilluan me një drejtor shkolle, mësues dhe psikolog të shkollës.
Mbledhjes së të dhënave i parapriu një shqyrtim i hollësishëm i literaturës, duke përfshirë studimet
dhe të dhënat mbi temën dhe aktet nënligjore, që merren me çështjen e dhunës dhe ngacmimit.
Struktura e grupit të fokusit
Prej gjashtë grupeve të fokusit, sa ishin në përgjithësi. takimet u organizuan në tri qytete të
ndryshme: Prishtinë, Fushë-Kosovë dhe Prizren3, duke rezultuar me pjesëmarrjen e 29 fëmijëve
dhe 25 prindërve. Këto vende janë zgjedhur për të përfshirë shumëllojshmërinë e përfaqësimit
gjeografik dhe pjesëmarrjen etnike në studim. Prishtina është kryeqyteti i Kosovës dhe
përfaqëson ‘”nënë e shkrirjes” së njerëzve që vijnë nga të gjitha pjesët e Kosovës. FushëKosovë, është një komunë e vogël në afërsi të kryeqytetit të Kosovës, ka pasur një fluks të
madh të banorëve të rinj në dekadën e fundit. Kjo është një komunë me një popullsi të konsiderueshme të romëve, ashkalive dhe egjiptasve4, të integruar ne mënyrë solide në të njëjtin sistem
shkollor me popullatën shumicë. Prizreni është i njohur historikisht si një qytet multi kulturor
dhe, me një popullsi prej afër 200.000 banorë, përfaqëson qytetin e dytë më të madh regjional
në Kosovë.
Shkollat dhe të anketuarit ishin të zgjedhur rastësisht. Të anketuarit - nxënësit dhe prindërit - janë
rekrutuar në koordinim me autoritetet e shkollës dhe organizatat joqeveritare vendore. Është marrë
pëlqimi nga prindi ose kujdestari për çdo fëmijë që merr pjesë në grupin e fokusit.
Përbërja e grupit te fokusit ishte heterogjene në aspektin e përfaqësimit gjinor. Dy grupet e fokusit
u organizuan me pjesëmarrësit romë, dhe një me pjesëmarrës shqiptarë, romë dhe ashkali. Më
shumë informacion në lidhje me përbërjen e grupit është dhënë në Shtojcën 1.
Diskutimet ishin të incizuara dhe transkriptet ishin përgatitur për secilin grup të fokusit. Takimet e
grupeve të fokusit zgjatën mesatarisht prej 70 - 80 minuta.
Gjatë diskutimeve te grupeve te fokusit, vëmendje i është kushtuar identifikimit të anketuarit
të mundshëm që ishin subjekt i sjelljeve të dhunshme dhe të viktimave të ngacmimit. Kjo ishte
pjesërisht e frytshme, duke siguruar një intervistë me babanë e një nxënësi i cili ishte viktimë e
sjelljes agresive në shkollë. Dy viktimat e tjera janë rekrutuar nëpërmjet metodës se ‘topit te bores’.
3 P
ër shkak të një përgjigje të ulët, sidomos për grupin e prindërve, një vend i katërt u zgjodh edhe në Pejë, ku ishte organizuar
vetëm një diskutim me grup të fokusit me prindërit.
4 P
lani Strategjik i Arsimit i Kosovës 2011-2016 njeh komunitetet pakicë në mesin e grupeve të tjera si më shpesh viktima të
dhunës psikologjike.
Pesë intervista të tjerë të thella janë zhvilluar me palët e interesuara, përkatësisht katër përfaqësues të autoriteteve në shkolla (Drejtorin, Zëvendësdrejtorin dhe psikologun e shkollës) dhe një
përfaqësues joqeveritar.
Takimi i palëve të interesuara
Takimi i palëve të interesuara u organizua me qëllim të sjelljes së bashku të zyrtarëve me kualifikime të ndryshme, duke përfshirë qeverinë qendrore dhe lokale, akademikë, Avokatin e Popullit,
shoqërinë civile, si dhe përfaqësues të nxënësve.
Nëpërmjet një punëtorie gjysmë ditore, disa folësve iu kërkua të paraqesin perspektivën e tyre për
gjendjen aktuale të burimeve të pasigurisë në shkolla, së bashku me aktivitetet që kanë ndërmarrë
institucionet e tyre përkatëse, për tu përballur me çështjen e dhunës, si dhe rekomandimet për
përmirësim. Rezultatet nga takimi i palëve të interesuara janë përdorur për të hartuar këtë raport.
2.4.3 Rezultatet
Zhvillimi i trajnimeve shtesë për mësuesit, mbetet një sfidë e madhe për sistemin e edukimit dhe
shkollimit në Kosovë. Mësuesit kanë nevojë për trajnime më cilësore pedagogjike, përveç trajnimit akademik në disiplinën e tyre të veçantë. Mësuesit duhet të familjarizohen me praktikën e klasave miqësore për fëmijët dhe të marrin pjesë në trajnime, për të promovuar të kuptuarit e llojllojshmërisë, mosdiskriminimit dhe tolerancës, si një mjet për trajtimin dhe parandalimin e ngacmimit
në shkolla (Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë 2010: 10 ).
Sipas një zyrtari të lartë në Drejtorinë e Arsimit në Prishtinë, prania e dhunës nuk është parë si një
problem i madh në shkollat e Prishtinës; “Sjellja e keqe dhe grindjet mes fëmijëve kanë qenë prej
kohësh të pranishme dhe është normale që të ketë disa fëmijë te “përzgjedhur” në shkollë...”. Një
çështje problematike e identifikuar nga Drejtoria e Arsimit, është “ndalimi i përdorimit të ndëshkimit
fizik në emër të personelit mësimdhënës, si dhe mungesën e sesioneve javore për kujdestarët e klasave me klasat që ata administrojnë”. Këto pretendime janë arsyetuar nga shumë pjesëmarrës të
tjerë, të cilët thanë se mësuesit e shkollave nuk kanë mjetet e nevojshme për të administruar klasat
siç duhet. Tani që legjislacioni lidhur me të drejtat e nxënësve kufizon përdorimin e ndëshkimit fizik,
si mjet për t’u marrë me sjellje problematike, mësuesit nuk janë të trajnuar siç duhet në teknikat e
menaxhimit të sjelljes pozitive. Nxënësit, nga ana tjetër, të vetëdijshëm për të drejtat e tyre të garantuara, refuzojnë, ose nuk janë të vetëdijshëm për përgjegjësitë e tyre.
Përgjigjet e politikave të duhura për një qasje gjithëpërfshirëse të problemit të ngacmimit në shkolla,
duhet të përfshijnë një qasje holistike që do të plotësojë përpjekjet e aktorëve të ndryshëm në këtë
fushë. Zbatimi i Protokollit mbetet shqetësimi kryesor për të gjithë aktorët e përfshirë në zvogëlimin
e dhunës në mes të moshatarëve në shkolla, dhe për këtë arsye Organizatat e Shoqërisë Civile, janë
duke u përpjekur për të ndihmuar institucionet, duke marrë një rol të rëndësishëm në zbatimin e
programeve që kanë të bëjnë me dhunën në shkollë dhe ngacmimin. OJQ-ja “Syri i Vizionit” është
duke zbatuar një projekt që lehtëson përpjekjet e qeverisë, duke punuar me stafin e shkollës dhe
trajnimin e tyre për përdorimin e protokollit. Ata thonë se zbatimi i suksesshëm i Protokollit mbetet
27
28
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
në mënyrë të konsiderueshme i varur nga vullneti i kapaciteti dhe menaxhmentit të shkollave. Është
rekomanduar se duhet të ketë përfshirje më të madhe të prindërve dhe nxënësve në jetën shkollore, përmes Këshillit të Shkollës, i cili është një organ i obligueshëm që duhet të jetë plotësisht
funksional në çdo shkollë, që përfaqëson themelin e çështjeve vendimmarrëse rreth jetës shkollore. Sipas “Syrit të Vizionit “, zona kryesore e shqyrtimit duhet të shtrihet jashtë mureve të menjëhershme të hapësirave shkollore ... korridoret e shkollës dhe oborri janë treguar të jenë vendet
më të mundshme për aktet e dhunës dhe ngacmimin e fëmijëve “(takimi aktorëve, qershor 2014).
Me sa duket, autoritetet e shkollës, veçanërisht në rajonin e Kosovës perëndimore, nuk kanë qenë
në gjendje të zhvillojnë mekanizma që do të rrisin nivelin e sigurisë për nxënësit në këto zona.
Policia, nga ana tjetër, duket se nuk e konsideron çështjen e sigurisë dhe përhapjen e dhunës si një
problematikë të veçantë në mesin e rinisë së Kosovës; ata ndjehen të sigurt në bazë të një zbulimi
nëpërmjet të cilit, ata patën sukses në thyerjen e disa skemave të krimit të organizuar që veprojnë
në mjediset shkollore. Herët këtë vit, Policia e Kosovës ka qenë e suksesshme në thyerjen e një
rrjeti droge në një shkollë të mesme të ulët në kryeqytetin e Kosovës, në Prishtinë.
Rekomandimet nga akademia ishin për të rritur numrin e studimeve rreth dhunës dhe ngacmimit
në mjedisin e shkollës, për të shqyrtuar më në detaje dallimet kulturore në konceptimin e aktiviteteve që përbëjnë sjellje ngacmimi, për të përfshirë studimet longitudinale, dhe projektimin e
programeve të parandalimit në bashkëpunim me mësuesit, prindërit dhe nxënësit, në mënyrë që
të krijohen mjedise të sigurta për fëmijët.
Për më tepër, në hulumtimin e kryer nga N. Agani, kandidate për doktoratë që përfshinte një anketë5 të 247 nxënësve, duke filluar nga klasa e VI-të deri të IX-ën , në dy shkolla me prejardhje të
ndryshme etnike6, u gjet se të dy format e dhunës fizike dhe jofizike të ngacmimit, ishin përhapur
në mjediset shkollore. Përdorimi i dhunës fizike me qëllim të lëndimit të tjetrit, kishte përjetuar një
në dhjetë fëmijë dhe më shumë se një çerek (28%) kishin raportuar të tjerët se ishin bërë loje e tyre,
me qëllim të poshtërimit. Bazuar në këto rezultate, Agani raportoi se “ekspozimi ndaj dhunës dhe
ngacmimit në shkollë, nga shumica e fëmijëve ishte lidhur negativisht me perceptimin e sigurisë
në mjediset shkollore.” Faktorë të tjerë që kontribuojnë në përkeqësimin e gjendjes së fëmijëve
ishin transicioni i shpejtë social dhe kulturor në të cilin po kalon Kosova. Një rritje në migrimin e
brendshëm, aktet e dhunës në shkolla dhe mjedise familjare, përdorimit të substancave dhe një
rritje e vetëvrasjeve dhe sjelljes vetëvrasëse, ishin vetëm disa nga dukuritë që dolën ne sipërfaqe.
Bazuar në një studim nga viti 2003, një e katërta e popullsisë të moshës 15 vjeçare, apo më shumë
raportuan mbi simptomat e PTSD:; (Lopes Cardozo / Vergara / Agani / Gotway 2000 569 et seq.)
Një tjetër studim tre vjet më vonë, vërtetoi këto të gjetura: ku 22% kishin PTSD, 42% treguan simptomat e depresionit dhe 44% kishin probleme emocionale (Qendra Kosovare për Rehabilitimin e
Viktimave të Torturës 2006).
5 S
tudimi përfshin administrimin e katër llojeve të instrumenteve të anketës: Shkalla e pasurisë së familjes, Shkalla e Viktimizimit në shkolla, përshtypja e përgjithshme e Sigurisë së Shkollës dhe Pyetësorin mbi ngacmimin.
6 S
hkolla në kryeqytetin e Kosovës, në Prishtinë morën pjesë kryesisht nxënës shqiptarë të Kosovës, ndërsa në komunën me
shumicë serbe të Graçanicës u ndoq nga nxënës serbë të Kosovës.
Dhuna mes moshatarëve dhe faktorët tjerë të rrezikut në shkollë
Ngacmimi në shkollat në Kosovë është bërë kohët e fundit një temë shqetësuese dhe në veçanti,
kur u shfaq në internet në YouTube një video e një 14 vjeçare duke goditur një shoqe shkolle. Videoja
u bë një fenomen brenda natës në mediat sociale, dhe pastaj të njëjtat media, e tërhoqën atë, duke
tronditur shikuesit me histori të dhunshme. Siç u zbërthye tregimi, po ashtu u diskutua në publik
se pse kjo po ndodhte, dhe çfarë duhet të bëhet për të. Natyra e ngacmimit është kur njerëzit në
mënyrë të përsëritur dhe qëllimisht përdorin fjalë dhe / ose veprime kundër një individi ose një grupi
njerëzish, qe të shkaktojnë shqetësime ose dëmtime (APA 2004). Këto veprime janë kryer zakonisht
nga njerëzit që kanë më shumë ndikim apo fuqi mbi dikë tjetër, ose që duan të bëjnë që të tjerët të
ndjehen më pak të fuqishëm ose më të pafuqishëm (Komisionin Australian për të Drejtat e Njeriut).
Reagimi publik për ngacmimin në Kosovë, pas incidentit të fundit ishte edhe më intrigues. Derisa
shumë veta i dënuan aktet e dhunës nga ana e vajzave adoleshente, mediat vendosën këtë video
në YouTube, në ueb-faqet e tyre për të gjeneruar klikime dhe komente qëllimkeqe, të drejtuara autorit të krimit. Për të rrumbullakuar këtë, llogaria në Facebook e autorit të krimit ishte vërshuar me
mesazhe me qëllimkëqija dhe kërcënime të dhunshme. Disa media shkruan se familja e saj kishte
lëvizur nga komuniteti, në të cilin jetonin për të shmangur përjashtimin nga fqinjët, pasi qe videoja
u bë publike.
Te dhënat e hulumtimit
Një raport i lëshuar nga “Save the Children”, në fund të vitit 2013, botuar nga “Syri i Vizionit”, organizatë joqeveritare lokale që avokon dhe lobon për të drejtat e fëmijëve, vuri në dukje një prezencë
të lartë të perceptimit të dhunës në mes te fëmijëve në mjediset shkollore. Ky ushtrim hulumtimi,
me titull “Perceptimi i nxënësve, prindërve dhe zyrtarëve për të drejtën e arsimit, ngacmimit dhe
diskriminimit në shkolla“, u realizua nëpërmjet një pyetësori të administruar në tri komuna të
Kosovës, duke anketuar 312 nxënës, 238 prindër dhe 38 zyrtarë. Të dhënat tregojnë se tetë nga
dhjetë të anketuar (83%) ndjehen të sigurt 7në rruge për në shkollë, dhe faktorët e rrezikut më dominuese janë qentë endacakë (për 63% të rasteve të atyre që ndjehen të pasigurt), dhe trafiku
(22%). Në një tjetër studim, “Prezenca e dhunës në marrëdhëniet e adoleshentëve“, të kryer nga
Qendra e Studimeve Gjinore në Kosovë në vitin 2012, si një sondazh sasior në nivel kombëtar me
600 të anketuar të zgjedhur rastësisht nga studentët që ndjekin shkollat e mesme të larta, është
parë se tre nga katër (77%) studentët që morën pjesë në anketë, pohuan të kenë dëshmuar dhunë
dhe përleshje midis nxënësve. Këto shifra tregojnë se përhapja e dhunës në mesin e nxënësve
është e lartë dhe ndjenja e pasigurisë është e lidhur ngushtë me sjelljen e dhunshme të provuar.
Në diskutimet e grupeve të fokusit për këtë studim, përgjithësisht ndjenja e sigurisë është parë
përmes prizmit të një ndjenje pozitive; pjesëmarrësit raportuan se ata duhet të ndjehen të qetë dhe
të përjetojnë një ndjenjë pozitive, në mënyrë që të ndjehen të sigurt. Në vend se të paraqesin mungesën e një ndjenje të sigurisë, si një rrethanë që rezulton nga prania e një kërcënimi të mundshëm,
pjesëmarrësit patën një pritje për ekzistencën e faktorëve mbrojtjes, në mënyrë që ata të ndjehen
7 F jala për sigurinë e përdorur në gjuhën shqipe (‘Siguri’) tregon dy elemente të sigurimit dhe të sigurisë. Përkthimi në anglisht gjatë gjithë raportit të këtij koncepti është përshtatur për të rregulluar kuptimin kontekstual.
29
30
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
të sigurt. Në këtë kuptim, prindërit në përgjithësi, shprehën mungesën e një ndjenjë të sigurisë për
shkak se një kërcënim i mundshëm mund të jetë i pranishëm në shkolla, fëmijët ishin më të përqendruar në ekzistencën e predispozitave në mjedisin shkollor që ata të ndjehen të sigurt. Për një
ndjenjë të sigurisë, studentët kërkojnë një përmbushje minimale, prej më shumë parakushteve të
avancuara për t’u ndjerë të sigurt, ndërsa prindërit janë më të prirur të marrin parasysh kërcënimet
e mundshme ndaj sigurisë që lidhen me praninë e elementeve vëzhguese fizike.
“
“
Te ndjehemi të sigurt ... unë mendoj se ndjenja e sigurt është që të ndihem në rregull. Unë ndihem mirë dhe kjo është se si unë e di që ndjehem i sigurt. Unë gjithashtu ndjehem i sigurt, kur ne studiojmë, kur ne jemi në klasë dhe ne jemi duke bërë aktivitete të
... Dhe kur nuk ndjehen sigurt, atëherë ndihem keq.“
Femër, 14 vjet, grup me fëmijë, Prizren
Unë ndihem gati 80% i sigurt, dhe kjo është kryesisht për shkak se shkolla është
mjaft e sigurt. Pjesa tjetër, 20%, ka të bëjë me udhëtimin nga shtëpia deri në shkollë,
sepse shumë gjëra të këqija ndodhin në rrugë, dhe fëmijët tanë mund të jenë viktima të
sulmeve të tilla. Ndonjëherë unë eci në oborrin e shkollës dhe shoh fëmijë si të marrë; ata sillen në mënyrë të dhunshme dhe agresive. Ata shtyjnë njëri-tjetrin, ata janë shumë agresivë.
Dhe pastaj, një gjë të çon në një tjetër, dhe mund të ndodhin gjërat më të rënda.“
Mashkull, 45 vjeç, grup me prindër, Prizren
Në diskutime me pjesëmarrësit e grupeve të fokusit, shumica e tyre përgjithësisht raportuan disa
shqetësime lidhur me kuptimin e tyre të sigurisë në mjedisin e shkollës. Me të dhëna të tjera të
anketës, pjesëmarrësit raportuan një mungesë të sigurisë në rruge për ne shkollë, kryesisht për
shkak të qenve endacakë, si dhe të trafikut të dendur. Qentë endacakë janë përmendur nga prindërit
dhe nxënësit, të cilët raportuan këtë si një burim kryesor të shqetësimit për sigurinë e nxënësve
në rrugën e tyre të përditshme për në shkollë. Disa nxënës raportuan që humbën mësimin, pasi
ata ishin ndjekur nga qentë, apo duhej qe të merrnin një rrugë tjetër, ata ishin të frikësuar të ecnin
përkrah tyre. Në këtë kuptim, pasiguria është shkaktuar nga rrethana të tjera që autoriteti shkollë
mund të mos jetë në gjendje për të mbrojtur nxënësit. Bashkëpunim më i ngushtë me autoritetet
komunale dhe organet e tjera relevante, është i domosdoshëm për të ofruar kushte të sigurta për
nxënësit që udhëtojnë për në shkollë. Për më tepër, një vendstrehim perfekt për kolonitë e qeneve endacakë, është një zonë e hedhjes së mbeturinave për asgjësimin e paligjshëm të materialit
ushqimor. Këto kushte janë raportuar nga disa pjesëmarrës të grupeve të fokusit në të gjitha vendbanimet e vizituara, ku mbetjet nga objektet tregtare, të tilla si mish ose mbetje të fabrikave tjera
të procesimit të ushqimit, dhe mbeturinat nga ekonomitë familjare individuale apo apartamente
kolektive, po hidhen pa kujdes.
“
Është një fabrikë e përpunimit të mishit aty pranë dhe mbetjet nga fabrika nuk
janë të hedhura siç duhet. Ka shumë qenë në afërsi të kësaj fabrike. Vetëm kohët e
fundit, komuna kapi qentë. Por situata nuk u përmirësua aq shumë. Është një lagje e banuar
me ashkali afër në atë zonë, dhe shumë prej tyre i mbajnë këta qenë endacak. Pra, qentë e
përdorin këtë lagje për të shpëtuar, kur ka një fushatë për t’i kapur ata ... Në një vend tjetër, ka
një fabrikë të bukës, e cila gjithashtu hedh mbeturinat në mënyrë të pashembullt.“
Mashkull, 42 vjeç, grup me prindër, Fushë-Kosovë
Në përgjigje të diskutimit rreth sensit të tyre të sigurisë në mjedisin shkollor, pjesëmarrësit më
shpesh se jo, në të gjitha vendbanimet dhe prejardhjet, filluan të shpjegojnë perspektivën e tyre,
duke përdorur terma sasiore. Ajo u vu re se në përgjithësi ishte më e lehtë dhe më tërheqës për të
anketuarit që të caktojë një përqindje për sensin e tyre të sigurisë, e ndjekur nga një përshkrim më i
hollësishëm i rrethanave që nxiti ata të zgjedhin atë numër. Është me rëndësi të përmendet se vlerat
maksimale dhe minimale nuk u prekën gjatë diskutimit. Reagimet e tilla aty për aty mund të kenë
qenë të ndikuara nga nevoja për të shprehur një ndjenjë të pasigurisë, që nuk mund të reflektohet në
qoftë se nuk përdoren terma cilësorë. Edhe pse shumica e përgjigjeve ishin në rangun e ndjenjave
pozitive (50 + për qind), shqetësimet e ngritura ishin të shumta, megjithëse ndjenja e pasigurisë
ishte rrallë dominuese në përgjigjet e tyre.
“
Unë ndihem gati 80% i sigurt, dhe kjo është kryesisht për shkak se shkolla është
mjaft e sigurt. Pjesa tjetër, 20%, kanë të bëjnë me udhëtimin nga shtëpia për në
shkollë, sepse shumë gjëra të këqija ndodhin në rrugë, dhe fëmijët tanë mund të jenë viktima
të sulmeve të tilla. Ndonjëherë unë eci në oborrin e shkollës dhe shoh fëmijë si të marrë; ata
sillen në mënyrë të dhunshme dhe agresive. Ata shtyjnë njëri-tjetrin, dhe janë shumë agresivë. Pastaj një gjë të çon në një tjetër, dhe gjërat më të rënda mund të ndodhin.“
“
“
Unë ndihem gati 55% i sigurt. Unë nuk e pëlqej atë, për shkak të nxënësve të këqij.
Ata zihen dhe bëjnë probleme ... Ardhja në shkollë nuk është edhe shume e sigurt.
Ata përdorin fjalë të ndyta, ata janë të vrazhdët ndaj juve, ju përqeshin ... përpiqem të mos iu
kushtoj vëmendje çka thonë ata.“
Mashkull, 14 vjeç, grup me fëmijë, Prishtinë
Ndihem mjaft i pasigurt, rreth 45% ... unë ndihem i pasigurt sepse nxënësit zihen.
Vajzat zihen më shpesh se djemtë.“
Femër, 14 vjet të moshës, grup me fëmijë, Fushë-Kosovë
31
32
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
Ngasja agresive e makinave dhe trafiku i rënduar pranë shkollave, shpesh është ngritur si një shqetësim kyç dhe kërcënim potencial për sigurinë e nxënësve, ndërsa ata udhëtojnë për në shkollë. Kjo
çështje e sigurisë në komunikacion gjithashtu është ngritur shpesh nga autoritetet e shkollës. Në
një nga shkollat e vizituara, dy aksidentet e makinave kishin rezultuar me pasoja fatale për dy fëmijët
në afërsi të shkollës së tyre (Intervistë me një psikolog shkollor në Mitrovicë). Përfshirja e prindërve
në ruajtjen e sigurisë në trafik rreth shkollave është përmendur si diçka shumë e nevojshme. Është
vërejtur se në një nga shkollat e Prishtinës, në një zonë të populluar të rëndë me shumë trafik, është
fjala për Shkollën Fillore “Ismajl Qemaili” në Prishtinë, një oficer i policisë në pension, ne mënyrë vullnetare rregullon trafikun gjatë orëve dhe kohës kur fëmijët shkojnë e vinë në shkollë dhe sinjalizon
praninë e nxënësve për shoferët.
Ngacmimi si një burim i pasigurisë
Ngacmimi shpesh është raportuar të jetë shumë i pranishëm në shkolla. Dëshmia anekdotike,
sondazhet raportojnë se ngacmimi është i përhapur nëpër shkollat e Kosovës. Në anketat me fëmijët e moshës shkollore, ngacmimi është perceptuar si i pranishëm nga shumica e nxënësve, ku aspekti fizik ka qenë forma më e zakonshme e ngacmimit. Në një sondazh (“Syri i Vizionit”, 2013) më
shumë se gjashtë nga dhjetë nxënës (61%) thanë se ata besojnë se ngacmimi është i pranishëm
në shkollë, më shpesh i shfaqur në oborrin e shkollës (raportuar nga 76%), në klasë (39%), në korridorin e shkollës (29%) dhe në tualete (18%). Të dhëna tjera të anketës tregojnë se rreth dy të tretat
e nxënësve (68%) e kanë raportuar sjelljen fyese në mes të nxënësve, dhe se një e katërta (24%) e
adoleshentëve kanë qenë të përfshire në dhunën fizike në 12 muajt e fundit (Qendra e Kosovës për
Studime Gjinore 2012 ; WHO / UNFPA / HBSC 2014).
Në diskutimet e grupeve të fokusit, dhuna fizike është parë si mjaft e përhapur në mesin e moshatarëve në sistemin arsimor të Kosovës dhe se ajo është kryesisht e manifestuar nëpërmes shtyrjes,
flakareshave dhe grushtimit. Këto forma të përplasjeve fizike janë parë kryesisht si forma të
padëmshme të lojës dhe nuk janë marrë seriozisht. Përdorimi i dhunës fizike në raste dhe rrethana të caktuara, është legjitimuar nga autoritetet e shkollave dhe nga shumica e prindërve në
diskutimet në grup. Nxënësit janë në mjedise që nxisin mosharmoni mes sjelljes së pranuar dhe diskursit publik; nxënësit janë shpesh subjekt i mjediseve që tolerojnë përdorimin e dhunës fizike ndaj
fëmijëve edhe pse publikisht kjo kritikohet. Si pasojë, vetëm kur shfaqen në forma të përsëritura dhe
të vazhdueshme të sjelljes agresive, atëherë nxënësit bëhen më aktivë dhe irritohen dhe e denoncojnë dhunën e tillë tek autoritetet. Dhe në raste të tilla, shumica e pjesëmarrësve, në të gjitha grupet
e miratojnë ndëshkimin fizik të përdorur nga mësuesit ose menaxhmenti i shkollës, në mënyrë qe
të ndalojnë përqeshjen dhe ngacmimin nga moshatarët e tjerë. Ideja se marrëdhëniet e pushtetit
ruhen përmes përdorimit të agresionit fizik, është e pranuar dhe e justifikuar, dhe madje ndonjëherë
promovohet si një mjet kryesor për trajtimin e konfliktit apo ndonjëherë promovohet si mjet i parë
për zgjidhjen e konfliktit ose zgjidhjen e sjellës së vështire, duke i lënë nxënësit në një gjendje konfuze dhe të pafuqishme, që mund të mos jetë e lehtë të menaxhohet nga ata.
“
Disa nga mësuesit ende përdorin një lloj të dënimit fizik, për disa nxënës që nuk
kuptojnë mënyrë tjetër. Rreth një herë në muaj, mësimdhënësi godet një nxënës në
klasën time. Dhe kjo ka për të ndodhur, sepse disa nga nxënësit thjesht nuk sillen mirë. Kur ata
e shohin se një mësimdhënës është i dobët, dhe nuk është një mësues i rreptë, atëherë ata
bëjnë zhurmë, përqeshin nxënësit e tjerë, trazojnë mësimdhënësin dhe shkaktojnë probleme.
Mësimdhënësit kanë për të rrahur dikë, në mënyrë që të tjerët të ndryshojnë qëndrimin e tyre.“
“
Disiplina ka qenë në nivel në të gjitha shkollat tona. Tani kohët kanë ndryshuar.
Mësimdhënësit nuk lejohen më të rrahin fëmijët. Mësimdhënësit nuk janë më të
sigurt. Duke marrë parasysh atë që nxënësit sjellin në shkollë, me drogë dhe armë përreth,
unë do të rekomandoj mësuesit duke qenë në gjendje të përdorin forcën fizike, të sjellin disiplinë në shkollë ... unë do të jem në favor të arsimtarëve që të godasin fëmijën tim, nëse ai
sillet keq dhe është fajtor.“
Mashkull, 46 vjet, grup me prindër, Prizren
Vetëm disa pjesëmarrës në grupin e prindërve dënuan përdorimin e ndëshkimit fizik, si një masë
disiplinore. Ata ishin më të prirur të miratojnë trajnimin për mësuesit mbi menaxhimin e sjelljes, pasi
ata ishin të mendimit se të njëjtat rezultate sa i përket menaxhimit të klasës, mund të arrihen duke
përdorur praktika më delikate, miqësore ndaj fëmijëve. Menaxhimi i klasës është parë si një çështje
nga shumë pjesëmarrës, nga grupi i prindërve dhe grupet e fëmijëve, duke u fokusuar në burimin
e dhunës dhe performancën e dobët akademike në cilindo nga katër dimensionet e mëposhtme:
1) mungesa e aftësive të mësuesve dhe punësim i bazuar jo në merita;
2) paaftësia e mësuesve për të trajtuar klasën pa përdorimin e ndëshkimit fizik;
3) kompensim i dobët financiar në sektorin e arsimit; dhe
4)
dështimi për të krijuar një bazë të fortë për komunikim dhe bashkëpunim ndërmjet
autoriteteve të shkollave, nxënësve dhe prindërve.
“
Unë nuk jam në favor të lejimit të mësimdhënësve të përdorin dhunën për t›u
marrë me sjellje të keqe të nxënësve. Menaxhmenti i shkollës dhe prindërit duhet
të punojnë më ngushtë me njëri-tjetrin, dhe ata duhet të gjejnë zgjidhje për të ndalur dhunën
në shkollë. Sjellja e mirë e fëmijëve fillon në shtëpi, dhe shkolla është vetëm për të përforcuar
sjellje të tillë ... Kam qenë mësues shumë kohë më parë, dhe kam përdorur metodat e vjetra.
Të gjithë fëmijët ishin shumë të frikësuar nga unë, edhe në qoftë se unë vetëm kaloja pranë
klasave të tyre. Më vonë e kuptova se unë mund të arrijë rezultate të njëjta përmes mjeteve
të tjera: Punoja më shumë me prindërit e tyre, bisedoja me ata më shumë, dhe ju shpjegoja
dobësitë e fëmijëve të tyre. Të njëjtat rezultate janë arritur me mjete të ndryshme.“
Mashkull, grup me prindër, Prizren
33
34
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
“
Mësuesit nuk janë aq të motivuar të japin mësim dhe të japin maksimumin në
shkolla. Ata më parë do të gjejnë mënyra më të lehta për të përmbushur detyrat
e tyre në shkollë, se sa që në fakt të përmirësojnë performancën e tyre. Ata nuk marrin
kompensim financiar që të motivohen e të bëjnë punën e tyre. Mësuesit shohin prindërit e
tjerë që vijnë me makina të shtrenjta, dhe të kenë një jetë që ata nuk mund ta arrijnë, por
ata nuk duhet të heqin dorë. Gjithashtu, shumica e mësuesve marrin punën përmes lidhjeve
familjare, apo ndonjë interes tjetër të përbashkët.“
Mashkull, 43 vjeç, grup me prindër, Fushë-Kosovë
“
Me të vërtetë varet se si mësuesi menaxhon klasën. Ata duhet të jenë aktiv dhe
krijues. Unë e di një mësues i cili menaxhon edhe nxënësit më të vështire, ata që
janë problematikë në shkollë ... dhe me ligjin e ri nuk lejohet të rrahin nxënësit, kjo nuk duket
e drejtë. Për disa nxënës, vetëm ndëshkimi fizik mund të bëjë ndryshimin.“
Femër, 33 vjeç, grup me prindër, Prishtinë
Siç tregohet nga të dhënat e tjera të studimit, të rinjtë meshkuj janë më të prirur për të shprehur
dhunën fizike se sa të rejat femra, si dhe të ngacmojnë dhe të bëhen më shpesh viktimë e ngacmimit8. Përdorimi i dhunës fizike u raportua edhe në diskutimet grupeve të fokusit, veçanërisht në mesin e nxënësve meshkuj. Zakonisht janë nxënësit meshkuj që zihen me të tjerët, ndërsa nxënëset
femra shpesh janë shoqëruar me fyerje, sulme verbale dhe përhapjen e thashethemeve. Demonstrimi i fuqisë është i lidhur ngushtë me përdorimin e dominimit fizik mes nxënësve meshkuj. Nxënëset femra, nga ana tjetër, kanë më shumë grindje që ekspozohen më qetë, forma të fshehta të
dominimit mbi moshatarët e tjerë, duke përdorur komunikimin verbal. Megjithatë, dhuna fizike për
nxënëset femra nuk është krejtësisht e huaj, dhe disa përplasje fizike femrash janë raportuar nga
pjesëmarrësit e grupeve të fokusit.
“
Djemtë janë më të lazdruar; ata zihen më shpesh. Ata përdorin dhunë më shpesh.
Vajzat, nga ana tjetër, janë më të qeta dhe me të urta.“
Mashkull, 42 vjet, grup me prindër, Prizren
8 S
ondazhi HBSC raporton se rrahjet fizike ndodhin më shpesh në mesin e adoleshentëve meshkuj sesa adoleshentëve femra
(38,9% kishte qenë në përleshjet fizike të paktën një herë gjatë 12 muajve të fundit, krahasuar me 13.4%), si dhe më shumë
duke qenë të ngacmuar (32% ngacmuar të paktën një herë në javë, në krahasim me 18.1%).
“
“
“
“
Unë mendoj se femrat ndonjëherë kanë konflikte, por jo në atë masë sa kanë
djemtë. Djemtë janë më të zhurmshëm, ata janë më agresivë dhe ata futen në zënka fizike shumë më shpesh sesa vajzat. Vajzat zakonisht fyejnë njëra-tjetrën - ato përdorin
një formë tjetër të dhunës.“
Femër, 14 vjeç, grup me fëmijë, Fushë-Kosovë
Unë mendoj të kundërtën: femrat janë më tinëzare, ato përdorin forma të ndryshme
të manipulimit për të arritur qëllimet e tyre. Ato i shtinë djemtë me u grind për to,
dhe djemtë janë më agresivë dhe më ekspresivë.“
Kam qen shoqe me disa vajza të tjera dhe më nuk jemi. Unë nuk jam pjesë e atij
grupi. Ato tërë kohën më ngacmonin mua. Ne garojmë, për shembull në mënyrën
se si vishemi ... Çdo herë që më ngacmojnë, i ngacmoj edhe unë ato.“
Femër, 14 vjet, grup me fëmijë, Prizren
Edhe vajzat edhe djemtë grinden. E kemi një vajze në shkollën tonë; ajo është e
famshme për nxitjen e grindjeve me vajzat tjera. Ato fillojnë me gjëra të vogla, dhe
me vonë përfundojnë në dhunë fizike. Ato shkojnë në katin e sipërm, ose në tualet, në mënyrë
qe mos ti shohin mësuesit. Rreth dy muaj më parë, ato pothuajse hodhën një prind poshtë
shkallëve, i cili kishte sjellë fëmijën e tij më të vogël në shkollë. Edhe një nga mësuesit tanë,
i cili hyri për ti ndarë, u sulmua nga ato.“
Femër, 14 vjeç, grup me fëmijë, Prishtinë
Gjatë diskutimeve me nxënësit, ata raportuan se disa prej mësuesve veprojnë në mënyrë të
menjëhershme dhe jo arsyeshëm, kur studentët nuk i ndjekin disa rregulla të pakuptimta që mësuesit i kërkojnë për ti ndjekur. Siç është raportuar nga një nxënëse 15 vjeçare, mësuesit përdornin
si dhunën fizike ashtu edhe dhunën psikologjike, për të mbajtur qëndrim të respektueshëm ndaj
tyre. Ajo tha se, “një nga mësueset tona do të godas nxënësit vetëm në qoftë se ata nuk janë ngritur
në këmbë, kur ajo hyn në klasë.” Ajo vazhdoi të shpjegoj se e njëjta mësuese do t’i shaj nxënësit
për gjëra të parëndësishme, të tilla se si nuk i referohen tekstit të shkruar në dërrasë te zezë gjatë
bisedës për këtë temë. Një sjellje e tillë është karakterizuar si dhunë psikologjike, që mësuesit do të
zbatojnë për të ruajtur një mjedis kufizues që rezulton në negativitet tek nxënësit.
Format tjera dominuese të dhunës
Nxënësit bënë me dije se ka forma të tjera të dhunës të përhapura në mesin e moshatarëve të tyre.
Thirrja e nxënësit me emra banal dhe përdorimi i fjalëve nënçmuese janë raportuar si format më
35
36
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
të shpeshta të dhunës verbale, që ndodhin në shkolla dhe në mesin e moshatarëve. Përveç kësaj,
nxënësit raportuan se mësuesit gjithashtu luajnë një rol jetik si faktorë kontribuues të dhunës psikologjike në mjediset e shkollës. Mësuesit shpesh përdorin fjalë fyese, të cilat janë të përsëritura
pastaj nga nxënësit. Siç është raportuar nga një psikolog i shkollës, thirrja e nxënësit me emra banal është shpesh shqetësim i madh i nxënësve në lidhje me bashkëmoshatarët e tyre në mjedisin
shkollor (Intervistë me një psikolog shkollor në Mitrovicë).
“
Mësuesit përdorin një gamë më të madhe të fjalëve nënçmuese sesa nxënësit që
përdorin. Ata na quajnë “lopë“, “njeri i sëmurë“, “budalla“, “i padurueshëm“, ”analfabet“, ”maniak“, ”endacak“, dhe kështu me radhë. Pastaj nxënësit e tjerë i përsërisin ato, dhe
ata përdorin të njëjtat fjalë për ata nxënës që kanë qenë të sulmuar nga mësuesi.”
Mashkull, 14 vjeç, grup me fëmijë, Fushë-Kosovë
Një formë tjetër verbale e ngacmimit që nxënësit e përmendin shumë shpesh është thirrja e bashkëmoshatarëve në emër të nënës së tyre. Kjo është parë si një tjetër formë e bezdisshme e ngacmimit,
përmes të cilit nxënësit nxisin një ndjenjë tejet shqetësuese tek të tjerët. Thirrja e nxënësit me emër
banal manifestohet përmes imitimit të sjelljes të stafit mësimdhënës, duke kopjuar terminologjinë e
përdorur nga mësuesit, dhe në raste të tjera përfaqëson një referim në çështje personale ose familjare.
“
Zakonisht fjalët nënçmuese që përdoren përbëhen nga ngacmimi i personit me
emrin e nënës së tij ose të saj. Ne nuk mund tu tregojmë të tjerëve emrin e nënës
sonë, sepse ata me padurim presin që të përdorin atë kundër jush. Por emri i nënës tonë
është në dokumentet e klasës, dhe të gjithë mund të kenë qasje në këtë informacion.“
Marrëdhëniet ndëretnike
Në mesin e përdorimit të dhunës psikologjike, nxënësit romë dhe ashkali si dhe prindërit përmendën
përdorimin e fjalëve nënçmuese që synojnë mosrespektimin e origjinës së tyre etnike. Edhe pse
situata nuk duket të jetë e përhapur në të gjitha komunitetet ku ishin organizuar grupet e fokusit
(do të thotë, në Prizren dhe Fushë-Kosovë, ku shkollat kane përzierje etnitetesh), situata duket se
është përkeqësuar në Prizren, i cili është i njohur për marrëdhëniet- solide etnike gjatë viteve. Në
Fushë-Kosovë, komunitetet etnike duken më mirë të integruara, e cila u reflektua në një qëndrim
më pozitiv të popullatës shumicë shqiptare, në drejtim të lagjeve të komunitetit rom dhe ashkali. Në
të dy vendet, fëmijët dhe prindërit diskutuan rastet ku trajtimi i papërshtatshëm u raportua dhe se
autoritetet kanë ndërmarrë masat përgjithësisht për të trajtuar çështjen. Megjithatë, ndarja etnike
dhe racore është e pranishme dhe duket se ka marrë një formë që është duke u pranuar relativisht
gjerësisht; fëmijët me origjinë rome dhe ashkali, veçanërisht në Prizren, raportojnë mungesën e
miqësisë me nxënësit e komunitetit shqiptar, dhe transformimin e qëndrimeve të hapura negative
në një sjellje më subtile dhe denigruese.
“
Ne përqeshemi nga nxënësit e tjerë në shkollë. Kur ne grindemi me ta, ata na
thërrasin “magjup”9. Unë ndihem i ofenduar kur me quajnë kështu. Ata shpesh e
përdorin këtë fjalë. Kam biseduar me kujdestarin; Unë madje shkova në zyrën e drejtorit. Ata
biseduan me këta fëmijë dhe nuk e përdoren këtë fjalën për një kohë. Tani, ata e përdorin për
tu referuar neve - ata e përdorin atë fjalë në mënyrë që ne të dëgjojmë, por nuk na e thonë
direkt neve.“
Femër, 14 vjeç, grup me fëmijë, Prizren
“
Edhe mua më thërrasin “magjup”. U thashë atyre se unë jam RAE (akronim që i
referohet komunitetit rom, ashkali dhe egjiptas), dhe ata janë shqiptarë. Ata duhet
të shkojnë në bregdet për të marrë ngjyrën e lëkurës si e jona. Ata nuk mërziten për këtë ...
Unë i thashë mësuesit, dhe mësuesi gjithashtu tha se ata nuk duhet të përdorin një term të
tillë, sepse ne jemi të gjithë njerëz.“
Femër, 13 vjeç, grup me fëmijë, Prizren
Prania e armëve dhe e drogës si një burim i pasigurisë
Shumica e të anketuarve në diskutime të grupeve të fokusit, dëshmuan se një burim i madh i pasigurisë në shkollë është mbajtja e armëve, veçanërisht thika dhe boksi i hekurit. Një sjellje e tillë
është raportuar të ekzistojë në çdo shkollë, ku nxënësit bartin armët dhe frikësojnë të tjerët, si një
mjet për të demonstruar fuqinë apo superioritetin, ose mungesën e sigurisë. Nxënësi kanë raportuar se ndihen të pasigurt, duke e ditur se ka nxënës të tjerë në shkollë të cilët bartin armë dhe janë
në pozitë ti përdorin ato. Në disa raste, nxënësit kanë qenë dëshmitarë të rasteve të mbajtjes së
armëve, duke i bërë ata të ndihen të shqetësuar dhe të kërcënuar. Një i anketuar raportoi se ndihet
“i pasigurt për shkak të nxënësve (të tjerë) duke sjell thika në shkollë. Unë shoh armë të tilla një herë
në muaj, ndonjëherë edhe më shpesh “(14 vjeçar mashkull, diskutim grupi i fokusit me nxënësit në
Fushë-Kosovë). Objekte të rrezikshme të pranishme në mjedisin e shkollës më shpesh përfshijnë
armë të tilla si thika, boks të hekurit dhe kaçavida. Në shumë raste prania e armëve të zjarrit ka qenë
gjithashtu e regjistruar, dhe në secilin diskutim të grupit të fokusit me nxënësit kishte pjesëmarrës,
të cilët kishin qenë dëshmitarë se kanë parë armë të zjarrit në shkollë.
Prania e armëve ndikon në jetën e shkollës në shumë nivele. Për fillim, nxënësit të cilët bartin armë
në shkollë u përshkruan si fëmije me pak ose aspak kontroll prindëror, dhe interesimi i prindërve të
tyre për pjesëmarrje në jetën e shkollës ka qenë pothuajse inekzistente. Disa prindër në diskutimet
e grupeve të fokusit fajësuan injorancën e prindërve, të cilët nuk janë të kujdesshëm ku e vendosin
armën e zjarrit, duke ju mundësuar fëmijëve qasje të lehtë tek armët e zjarrit. Nga ana tjetër, autoritetet e shkollës nganjëherë kanë pengesa serioze në punën me nxënësit, të cilët shfaqin sjellje
9 ‘Magjup’ në gjuhën shqipe është një term nënçmues për një person rom, ashkali apo origjinë etnike egjiptiane; ekuivalente
me fjalën “cigane” në anglisht.
37
38
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
të rrezikshme, sepse ata nuk arrijnë të ndjekin rregullat dhe të bashkëpunojnë me prindërit ose
kujdestarët. Në disa raste, mbajtja e armëve dhe përdorimi i marihuanës ishin të lidhura ngushtë;
shumë shpesh, i njëjti grup i nxënësve manifeston të dyja sjelljet. Është alarmante që pati raportime
për shitjen e drogës në shkolla nga ana e nxënësve, edhe pse policia ka arritur të ndërhyjë dhe konfiskoj narkotikët (14-vjeçar mashkull, diskutimi me grupin e fokusit me studentët në Prishtinë). Kjo
zgjeron burimet e pasigurisë për nxënësit, duke mos qenë në gjendje të identifikojnë kërcënimet
me një agjent të jashtëm të panjohur; në vend të kësaj, moshatarët e shkollës janë të përfshire në
listën e kërcënimeve të mundshme dhe burimeve të pasigurisë për nxënësit tjerë. Në një kulturë me
mbështetje të madhe në rrjetet sociale dhe lidhje grupi, me ç’rast Kosova ishte përshkruar se ka
një rrjet sigurie, ndryshimi në këtë diskurs sjell një ndryshim të dukshëm në dinamikën e kulturës.
Diskutimet me prindërit zbuluan se prania e drogës në shkollë paraqet një shqetësim të madh për
ta, pasi ata e konsiderojnë alarmante nivelin në të cilin droga ka depërtuar në jetën e të rinjve. Është
raportuar se droga është lehtë për tu gjetur dhe me çmim të ulët për nxënësit. Një prind raportoi
se, “në takimin me prindër dhe mësimdhënës, kemi pasur një prind që është një oficer i policisë
dhe kishte informacion se një dozë e drogës kushton rreth 5 euro ... ne ishim këshilluar që të mos
u japim para fëmijëve tanë, kur ata të shkojnë në shkollë (38 vjeçar mashkull, diskutimi i grupit te
fokusit me prindërit në Prishtinë).
Mekanizmat përballues
Diskutimi me pjesëmarrësit e grupeve të fokusit zbuloi se nuk ka mekanizma ekzistues të përhapur në sistemin shkollor për të trajtuar dhe për të parandaluar akte të dhunshme brenda ose
rreth mjediseve shkollore. E gjithë sjellja e dhunshme është trajtuar në një mënyrë të zbehtë,
individuale dhe jo të strukturuar. Në këtë drejtim, Protokolli mund të përfaqësojë një sipërmarrje solide për të përmirësuar reagimin e shkollave dhe institucioneve tjera publike për aktet e
dhunës. Mund të shërbej si pikë referimi e udhëzimeve për autoritetet e shkollës, si edhe për të
theksuar detyrat dhe përgjegjësitë e të gjitha institucioneve publike, në rastet e veprimeve të
dhunshme, duke përfshirë ngacmimin dhe dhunën psikologjike. Një nga mekanizmat e vendosur
në shumicën e shkollave në mbarë Kosovën, për të adresuar ankesat, ishte instalimi i kutive të
ankesave. Megjithatë, ato kuti nuk ishin funksionale në asnjërën nga shkollat e vizituara, duke
treguar një mundësi të pashfrytëzuar për të ruajtur mekanizmat institucionalë që do të merreshin menjëherë dhe në mënyrë të përshtatshme me ankesat e nxënësve. Rrjedhimisht, nxënësit
raportuan një mungesë besimi dhe se nuk besojnë se ndonjë gjë do të ndryshojë në qoftë se ata
paraqitnin ankesat me shkrim, edhe në qoftë se ata kishin një mundësi për ta bërë këtë. Në një
shkollë ku një kuti ankesash është instaluar, është raportuar se ajo ishte hapur - (nxënësve), u tha
se nuk pati ankesa në kutitë kur ata i hapën ato” (14 vjeçar mashkull, diskutim i grupit të fokusit
me nxënës në Fushë-Kosovë).
Formë e përhapur e përballimit të akteve të dhunës në shkolla është adresimi i shqetësimit me
kujdestarin e klasës, i cili rrallë arrin të zgjidhë çështjen. Menaxhmenti i shkollës apo prindërit janë
adresa e dytë, ku nxënësit trokasin, edhe pse kjo ndodh shumë më rrallë sesa adresimin e çështjes
me kujdestarin e klasës. Kujdestari përfaqëson një lidhje të rëndësishme në zinxhirin e komunikimit dhe mbështetjes në sistemin shkollor, dhe në shumë raste është vërejtur (nga nxënësit dhe
prindërit) se mbështetja më e madhe dhe suksesi ishte për shkak të kujdestarit të klasës. Duke
pasur parasysh përdorimin e ndëshkimit fizik, si një mënyrë legjitime për të adresuar problemet e
shkollës, drejtori i shkollës mund të jetë tepër i rënduar nga përgjegjësia për tu marrë me raportimet
e dhunës nga ana e nxënësve. Siç vuri në dukje një pjesëmarrës i grupit të fokusit nga Prizreni, “ne
kryesisht raportojmë problemet tona tek mësimdhënësit tanë, por vetëm disa shkojnë tek drejtori
... Unë nuk ndjehem rehat ta bëjë atë. Ai mund të rrah apo të përjashtojë nxënësit që raportohen
nga të tjerët. Unë pashë drejtorin duke e rrah një djalë; Isha aq i frikësuar sa ika nga aty “(14 vjeçar
mashkull, grupi i fokusit, diskutimi me nxënës në Prizren).
Në anën tjetër, disa shkolla kanë krijuar një formë të raportimit që rekruton nxënës (zakonisht përfaqësuesit e klasës, ose të gjithë nxënësit e klasës të emëruar me turne) për t’ia përcjellë kujdestarit
të klasës ose personelit tjetër shkollor ndonjë ankesë, që nxënësit e tjerë kanë. Në disa raste, ky
format tregoi sukses pasi që autoritetet e shkollës kishin qenë në gjendje të mbledhin informacion
për vendndodhjen në shkollë dhe të veprojnë në rast të ndonjë konflikti të mundshëm në mes të
nxënësve, por nga ana tjetër krijon armiqësi në mesin e bashkëmoshatarëve dhe inicion konflikte
dhe frikësim drejt “lajmëtarëve” nga bashkëmoshatarët e tyre. Është vërejtur se nxënësit janë udhëzuar të raportojnë problemin vetëm me personelin tjetër të shkollës, dhe se autoritetet e shkollës
më vonë do të merren individualisht me secilin raportim. Duhet të theksohet se këta nxënës nuk
janë udhëzuar apo trajnuar për të kryer veprimet e ndërmjetësimit ose zbutjes së konflikteve të
pranishme në mesin e bashkëmoshatarëve të tyre në shkollë. Resurse të tilla mund të shfrytëzohen më tej për të mbështetur viktimat e ngacmimit në mjediset shkollore, duke shërbyer si një rrjet
sigurie për nxënësit që mund të kenë vështirësi në adaptimin me jetën shkollore. Megjithatë, asnjë
nga shkollat e vizituara nuk kishte lëvizur përtej formës themelore të angazhimit të nxënësve, në ruajtjen e mjediseve të sigurta shkollore: duke i shfrytëzuar ato vetëm në cilësinë e bashkëbiseduesit,
të cilët raportojnë nxënësit problematik apo sjelljet, me ç’rast autoritetet e shkollës do të reagojnë
- shpesh me ndëshkim fizik dhe / ose frikësim.
“
Unë jam kryetare e klasës sime dhe marrë shënime kur nxënësit sillen keq, dhe
fletoren ia jap kujdestarit. Unë raportova për disa vajza, të cilat përdorën celularë
gjatë orëve të mësimit; ato ishin në Facebook. Dhe pastaj në takimin me prindërit, kujdestari
u ankua dhe u kërkoi atyre që të mos lejojnë fëmijët e tyre të përdorin celularët e tyre gjatë
orëve të mësimit. Javën e kaluar pashë se ato sollën celularët e tyre , por nuk ishin duke i
përdorur ... Unë nuk mund, për shembull, të raportojë shoqen time më të mirë, kur ajo sillet
keq, kështu që të tjerët ankohen se unë nuk jam e njëjtë me të gjithë.“
“
Ne kemi një udhëheqës të klasës tani, dhe ai ka për të raportuar çdo gjë. Ai ka për
të raportuar, kur dikush bën diçka të keqe, dhe ai ka disa përgjegjësi të tjera. Ai ka
për të raportuar çdo gjë, sepse ai mund të dënohet nëse nuk e bën këtë. Ai na mbron, në një
mënyrë. Disa nxënës janë të rrahur nga mësuesit, kur ata janë raportuar.“
Mashkull, 14 vjeç, grup me fëmijë, Prizren
39
40
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
“
Unë veçanërisht ndihem keq kur më duhet të raportoj tek kujdestari, kur dikush
sillet keq. Nëse ju thoni, atëherë ata mund të vijnë dhe t’ju kërcënojnë. Ose kur ju
dilni jashtë, ju mund të keni probleme. Kam dëgjuar se në klasën tonë është një nxënës që
mban thikë dhe madje edhe armë në klasë ... Kur jam në shkollë, nuk është edhe aq keq, por
ndihem i pasigurt veçanërisht kur dal jashtë.“
Mashkull, 13 vjet, grup me fëmijë, Prishtinë
2.4.4 Përfundimet
Kosova ka kaluar nëpër sfida ekstreme politike, ekonomike dhe sociale, me një mori pasojash që
kanë ndikuar në të gjitha format e jetës publike. Faza e transicionit e ka ngadalësuar ndjeshëm procesin e kapërcimit të barrierave drejt konsolidimit të institucioneve publike, për të arritur objektivin
përfundimtar në shërbim të qytetarëve. Aspekti njerëzor i sigurisë, studiuar nëpërmjet dhunës se
moshatarëve në shkolla, si rezultat është, shumë i brishtë dhe institucionet çalojnë në ngritjen e
kapaciteteve të mjaftueshme për krijimin e një mjedisi të sigurt që nxit zhvillimin dhe potencialin e
nxënësve.
Analizat e Kornizës ligjore nënvizojnë mungesën e shtrirjes së institucioneve qeveritare në trajtimin
e fenomenit të dhunës, aktualisht të pranishme në mesin e të rinjve në Kosovë. Për më tepër, angazhimeve qeveritare u mungon fokusi dhe një strategji e qartë se si të trajtohet çështja e ndjenjës
së pasigurisë në shkolla. Aktivitetet e ndërmarra nga qeveria kanë potencial për të sjellë rezultate
të vogla dhe jo shumë të dobishme në këtë aspekt. Dokumenti më përfshirës që adreson dhunën,
është Protokolli për Parandalimin dhe Referim të Dhunës në Institucionet e Arsimit Parauniversitar,
i cili është miratuar kohët e fundit, nuk përfshin elemente të mjaftueshme për të rezultuar në një
konsolidim të aktiviteteve qeveritare në trajtimin e çështjes së dhunës në mesin e të rinjve. Pavarësisht faktit se ky dokument pasqyron një nismë të fortë për njohjen e llojeve të ndryshme të dhunës
dhe ka aspirata për të krijuar një set të procedurave standarde të operimit, i mungon qartësia dhe
përshkrimi për të adresuar llogaridhënien, ndarjen e detyrave dhe zbatimin e iniciativave në nivel
komuniteti. Për shkak të gjithë këtyre faktorëve, dhuna në mesin e të rinjve vazhdon të trajtohet në
mënyrë sporadike, jo zyrtare, dhe në një mënyrë jokonsistente dhe disi kaotike.
Gjatë diskutimeve me të rinjtë dhe prindërit, kemi pasur një pamje të qartë të një niveli të konsiderueshëm të llojeve të ndryshme të dhunës. Derisa prania e dhunës fizike perceptohet të jetë një prirje
e zakonshme, manifestim i llojeve të tjera të dhunës është alarmante. Mbajtja e mjeteve të mprehta
në shkolla, dhe rastet e konflikteve fizike mes bashkëmoshatarëve në mjediset e shkollës, mbetet
një problem akut për sigurinë e shkollës. Shumica e pjesëmarrësve miratojnë përdorimin e dhunës
si një mjet disiplinor. Përdorimi i llojeve të tjera të dhunës, të tilla si përdorimi i gjuhës nënçmuese,
ky lloj është rritur, dhe përdoret nga mësuesit (ndaj nxënësve) dhe nxënësit (në mes moshatarëve).
Këto rrethana rezultojnë në përpjekjen që dhuna në shkolla të bëhet sistematike, e heshtur, dhe
përgjithësisht e pranuar nga shoqëria. Kjo shkakton që dhuna të bëhet më strukturore në formë,
dhe kjo përbën një rrezik për t’u bërë një normë e pranueshme në shoqëri, e cila nga ana tjetër, vazhdimisht do të shërbej si një kërcënim latent për nxënësit dhe shoqërinë në tërësi.
Ky studim synon të kontribuojë në zbërthimin e fenomenit të dhunës në shkolla, dhe inkurajon
dialogun mes palëve të interesuara. Përveç kësaj, ofron një perspektivë të vlefshme për shoqërinë
kosovare për të bashkuar forcat në ballafaqimin me një detyrë sfiduese - të tilla si menaxhimin e
ndjenjës së sigurisë të nxënësve në shkolla – derisa fuqizon përfshirjen e nxënësve dhe prindërve
në jetën e shkollës, veçanërisht në programet dhe ndërhyrjet që trajtojnë dhunën në shkolla. Për më
tepër, alarmon institucionet me nevojën për të ndërmarrë hapa strategjik dhe efikas për përmirësimin e situatës.
Prindërit ishin më të prirur të shohin një rritje të rolit të shkollës në disiplinimin e nxënësve, të cilët
janë të dhunshëm, dhe menaxhimin e dinamikës së klasës. Ata ishin veçanërisht të zëshëm në
vënien e theksit më shumë në përzgjedhjen dhe aftësimin e kujdestarëve të klasës, të cilët janë
raportuar të jenë një nga agjentët kyç në strukturën e komunikimit midis shkollës dhe familjes.
Kjo komponentë është pranuar të jetë shumë e vlefshme nga shumica e pjesëmarrësve të diskutimit të grupeve të fokusit, të cilët sugjeruan “përzgjedhjen e kujdestarit të klasës më me
kujdes, të punohet me ta nga afër. Zakonisht janë ata që mund të bëjnë ndryshimet. Ata mund
të komunikojnë me prindërit në mënyrë më aktive, të adresojnë çdo çështje derisa të zgjidhet
dhe të bëjë një ndryshim për një klasë “(42 vjeçar mashkull, diskutimi grup i fokusit me prindërit
në Prizren). Përpjekje e mëtejshme duhet të bëhen për të inkurajuar përfshirjen më të gjerë të
prindërve në jetën e shkollës, veçanërisht prindërit të cilët nuk janë të rregullt në pjesëmarrjen
në takimet prind-mësues. Në grupet e fokusit, një prind ka shpjeguar se “ bashkëpunimi prind –
mësues mungon. Në takimet prind-mësues, të njëjtit prindër vijnë në çdo takim. Ata që janë më
problematik, prindërit e tyre kurrë nuk vijnë. Dhe kujdestari i klasës kalon shumë shpejt nëpër
gjithë procedurën: komunikon notat, dhe përfundon takimin “(42 vjeçar mashkull, grupi i fokusit
diskutimi me prindërit në Fushë- Kosovë).
Autoritetet shkollore bënë vërejtje që disa prindër nuk janë të interesuar për ndonjë aktivitet që ka
lidhje me shkollën. Madje, këta prindër nuk arrijnë as të marrin pjesë në takimet prind-mësues, rrallë
përfshihen, dhe kalon gati një vit akademik, pa vizituar ambientet e shkollës për të mësuar në lidhje me
përparimin e fëmijëve të tyre. Autoritetet e shkollës ballafaqohen me vështirësi të tërheqin prindërit e
tillë, për të marrë pjesë në jetën e shkollës, dhe duhet të bëjnë përpjekje shtesë për të ndryshuar situatën. Në një diskutim të grupit të fokusit, një prind ka kërkuar “shkolla të bëjë përpjekje për të përfshirë
të gjithë prindërit ... për të rritur pjesëmarrjen e tyre në jetën e shkollës“ (51 vjeçar mashkull, diskutim
i grupit të fokusit me prindërit në Prizren). Ai vazhdoi, “në takimin e fundit që kemi pasur me prindërit
në shkollë, aty ishte një vajzë që erdhi në vend të prindit të saj. Kur kujdestari i klasës e pyeti se sa vjeç
ishte, ajo u përgjigj 15. “Si ashtu?” E pyeti kujdestari i klasës, ‘ju jeni 15 vjeçare, dhe ju erdhët për vëllain
tuaj që është 13? “Vajza u përgjigj se prindërit e saj nuk mund të vinin, dhe kujdestari i klasës kurrë nuk
i kishte parë ata - ata kurrë nuk vijnë në takimet që kemi.”
Përballja me kuptimin e sigurisë është parë gjerësisht nëpërmjet prizmit të manifestimit të frikësimit fizik. Instalimi i kamerave në shkollë dhe punësimi i një roje të sigurisë ishin dy përgjigjet më të
shpeshta të mbështetura nga pjesëmarrësit e grupeve te fokusit, si nga nxënësit po ashtu dhe nga
prindërit njësoj. Instalimi i kamerave është përmendur për të gjitha objektet shkollore, në korridoret
dhe klasat, me qëllim të identifikimit të kryesve dhe trajtimin e rasteve të sjelljeve të gabuara dhe
sjelljeve agresive.
41
42
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
“
“
Instalimi i kamerave në shkollë do të jetë ndihmë e madhe. Jo vetëm për të parë
se kush është duke shkaktuar probleme dhe kush vepron në mënyrë të dhunshme,
por edhe për të monitoruar mësuesit. Mësuesit rrallë mbajnë disiplinën si duhet në klasë.“
Mashkull, 15 vjeç, grup me fëmijë, Fushë-Kosovë
[Ka nevojë] për të instaluar kamera. Në shumë raste është përdorur dënimi kolektiv,
sepse ata nuk mund të tregonin se kush sillej keq ... Gjithashtu, që të ketë një roje
të sigurisë, dhe te mos lejoj dikush tjetër të hyjë në oborrin e shkollës. Shumë nxënës që
ishin dëbuar nga kjo shkollë ende vijnë në oborrin e shkollës, dhe ata janë ata që bëjnë më
se shumti probleme.“
Si një mjet për të rritur nivelin e sigurisë, duke ndërmarrë veprime sa për formë, të tilla si instalimi i
kamerave dhe punësimin i rojeve te sigurisë, mund të transmetojë mesazhe të shumta. Pikësëpari,
ajo tregon se një ndjenjë e sigurisë është shpesh e lidhur me praninë apo mungesën e kërcënimeve
fizike. Në mënyrë të tillë, elemente kërcënuese konsiderohen lehtësisht të dallueshme dhe ogurzi,
vetëm për aq sa ato ndikojnë drejtpërdrejt në viktimën. Edhe pse u diskutua si një gjë e pranishme
në mjedisin e shkollës burime të tjera të pasigurisë kanë tërhequr vetëm rekomandime sporadike.
Zgjidhje e shpejt që ka të bëjë me ndjenjën e pasigurisë kanë qenë mjete të favorizuara ndaj sipërmarrjeve komplekse dhe më kërkuese.
3.
REKOMANDIMET
3.1 MBROJTJA E PAMJAFTUESHME E DËSHMITARIT
Autoritetet në Kosovë duhet të trajtojnë seriozisht problemet që hasin dëshmitarët, duke pasur
parasysh vështirësitë akute me të cilat ata ballafaqohen, e që kanë rezultuar me vrasjen e disa prej
tyre dhe dhjetëra të frikësuar dhe kërcënuar.
Ka shumë kufizime për marrëveshjet për mbrojtjen aktualisht në dispozicion, jo se paku se Kosova
ka një popullsi prej më pak se dy milion me komunitet të lidhur fort mes veti. Dëshmitarët shpesh
perceptohen që po e tradhtojnë komunitetin e tyre, kur ata japin dëshmi, që pengon dëshmitarët
e mundshëm të shkojnë përpara. Për më tepër, shumë njerëz nuk besojnë se ata kanë një detyrë
morale apo ligjore për të dëshmuar si dëshmitar në rastet penale (Këshilli i Evropës 2010).
Siç njihet nga zyrtarët e vetë Kosovës, pa bashkësinë ndërkombëtare, Kosova nuk do të jetë në pozitë
për të siguruar çdo lloj mbrojtjeje për dëshmitarët e rrezikuar (Ibid.). Ka pasur një mungesë të dukshme
të policisë vendore dhe ndërkombëtare të specializuar me ekspertizë në mbrojtjen e dëshmitarëve.
Qeveria e Kosovës, organizatat e shoqërisë civile dhe EULEX-i duhet të konsiderojnë qasje të
ndryshme të tilla, si bërjen e një marrëveshje të përbashkët me shtetet fqinje me popullatë të madhe
shqiptare (Shqipëri, Maqedoni dhe Mal të Zi), dhe të eksplorojnë mundësinë për zhvendosjen e
dëshmitarëve jashtë Ballkanit. Masat duken të jenë të kota sa kohë që dëshmitari është fizikisht në
Kosovë, ku secili e njeh secilin.
Më në fund, autoritetet vendore dhe ndërkombëtare duhet të ngritin ndërgjegjësimin publik për detyrën morale dhe ligjore të qytetarëve të Kosovës, për të siguruar dëshminë e dëshmitarit dhe për të
sjellë kriminelët para drejtësisë (OSCE 2006).
3.2 MIRËQENIA FIZIKE DHE MENDORE
E VETARANËVE TË LUFTËS
Ligji i ri për veteranët e luftës duket shumë premtues. Ka të bëjë me shumicën, nëse jo të gjitha, pikat që kanë qenë të ngritura nga organizatat e veteranëve, si dhe veteranët e pranishëm në takimin
e grupit të fokusit. Zbatimi i ligjit, megjithatë, nuk ka filluar ende. Për të trajtuar çështjen e veteranëve të luftës siç duhet, rekomandohet që është fituar më shume në temë përmes studimeve së
bashku me monitorimin e zbatimit të ligjeve relevante dhe zhvillimin e tyre në të ardhmen e afërt.
Për të vlerësuar më mirë dy pikat më urgjente - shëndetin mendor dhe riintegrimin socio-ekonomik - janë të nevojshme studime më të thella. Norma e vdekjeve dhe vetëvrasjeve në mesin e
veteranëve të luftës, duhet të shqyrtohet në krahasim me normën e vdekjeve dhe vetëvrasjeve të
përgjithshme në Kosovë. Edhe pse numrat fillestar tregojnë një tendencë në rritje të vetëvrasjeve
në mesin e veteranëve të luftës, nuk është ende e qartë nëse shkaqet për vetëvrasje të veteranëve
janë kryesisht të një natyre psikologjike, apo nëse ato janë shkaktuar nga kushtet e përgjithshme
të jetesës që kanë tendencë të jenë të këqija në komunitetet e veteranëve të luftës. Stina Torjesen
(2013) sugjeron studime të mëtejshme në tri fusha të ndryshme. Ajo propozon të gjejmë përgjigjen
se si liderët politik në të gjitha nivelet kalojnë transicionin nga lufta tek politika civile, si dhe analiza e
strategjive ekonomike që veteranët e luftës shfrytëzojnë pas konfliktit - nëse ata ndjekin profesionin
e tyre të vjetër (nëse ekziston), mundësi të reja apo punë qe lidhen me ushtrinë. Ajo gjithashtu
sugjeron të shikohet në marrëdhëniet sociale dhe ndikimin e tyre në riintegrimin e një veterani dhe
lidhjeve të mëtutjeshme me aktivitetet ushtarake apo pune. (Torjesen.)
Sugjerimi për të krijuar një organ koordinues qendror - i cili është bërë nga Dmitry Pozhidaev dhe
Ravza Andzhelich (2005), mes tjerash - është konsideruar në projektligjin për veteranët e luftës.
Nëse zbatohet me korrektësi, ky trup do të mund të ofrojë shërbime të ndryshme për veteranët e
luftës, të mbledhë të dhëna dhe të bëjë studime, të zhvilloj programe të riintegrimit dhe gjithashtu
të kanalizoj potencialin e tyre për shpërdorim të pushtetit politik të tyre (Pozhidaev / Andzhelich
2005: 66).
43
44
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
Krijimi i këtij organi dhe zbatimi i të gjitha rregullave të tjera të futura në projektligj duhet të monitorohet. CRDP-ja planifikon projekt një njëvjeçar, në mbarë Kosovën për monitorimin që i jep detyre hulumtuesve të prodhojnë tri dokumente të politikave mbi ligjet për personat e zhdukur, viktimat civile
dhe veteranët e luftës. Monitorimi do të përfshijë intervista me përfituesit e çdo ligji, vizita kërkimore
të ministrive përgjegjëse për zbatimin e ligjeve të ‘(d.m.th. nëse miratimi i akteve nënligjore dhe
detyrimeve të tjera zhvillohen), vizita kërkimore në institucionet lokale (komunat, agjencitë rajonale,
zyra rajonale, etj), dhe vizita tek ofruesit e shërbimeve publike (spitalet rajonale, klinika, qendra e
studentëve, shkollat profesionale, e.).
3.3 SIGURIA NË PUNË NË INDUSTRINË E NDËRTIMIT
Në mënyrë që të trajtohen ankesat e ngritura, të gjitha palët e interesuara duhet të jenë të përfshira
në procesin dhe të kontribuojnë në përmirësimin e sigurisë në punë. Në rrethanat ekzistuese që
përfshinë korrupsionin në shkallë të gjerë dhe një ekonomi të dobët, kërcënimet fizike të vendit të
punës nuk do të zhduken brenda natës. Megjithatë, masat e sigurisë mund të merren paralelisht me
luftën kundër korrupsionit dhe papunësisë.
Institucionet shtetërore
Edhe pse institucionet shtetërore përballen me një mungesë besimi nga ana e punëtorëve, ato priten të jenë të besueshme dhe shpesh konsiderohen si mjeti i fundit. Për të ndërtuar besimin dhe për
të përmbushur detyrimin e tyre ato duhet:
Vlerësojnë sistemin e inspektimit komunal;
Lehtësojnë procedurat ligjore për punonjësit;
Konsiderojnë futjen e sanksioneve për kompanitë, që nuk ndjekin udhëzimet e sigurisë në
punë (p.sh. Bechtel-ENKA).
Kompanitë private
Kompanitë kanë përgjegjësinë më të madhe kur bëhet fjalë për sigurimin e të drejtave të punonjësve të tyre. Konceptet si përgjegjësi e korporatave ose të një memorandumi të shoqatës, që rregullon marrëdhëniet e brendshme me të punësuarit, janë qasje e butë, por e rëndësishme kur nuk
ka mirëkuptim të përbashkët apo strategji për trajtimin e duhur të punonjësve. Kompanitë duhet të
bëjnë:
Rritjen e bashkëpunimit me administratën publike dhe institucionet e tjera të mbikëqyrjes si
OJQ dhe sindikatat;
Zhvillimin e udhëzimeve etike për kushtet e punës dhe trajtimin e punonjësve.
Sindikatat
Sindikatat duhet të iniciojnë procesin e reformave të brendshme në qoftë se ata duan të vazhdojnë
të përfaqësojnë nevojat e anëtarëve të tyre. Një hap i parë i reformës mund të jetë një fushatë e informimit, zgjedhjet dhe bashkëpunimi me OJQ-të dhe ON (Organizatë Ndërkombëtare), që punojnë
në fushën përkatëse.
ON
Organizatat Ndërkombëtare që punojnë në fushën e punës, kanë një detyrim të hulumtojnë dhe krijojnë udhëzime që duhet të zbatohen nga administrata publike dhe kompanitë private. Si ekspertë
të fushës, ata gjithashtu mund të krijojnë mjete të pavarura për mbikëqyrje (p.sh. vizita të inspektimit ose këshillat brenda kompanive të mëdha).
OJQ-të
Sektori i OJQ-ve duhet të përqendrohet në edukimin e punëtorëve për të mbushur boshllëkun informativ. Ngritja e vetëdijes për të drejtat civile dhe të punës, si dhe trajnimi se si t’i mbrojnë këto
të drejta, duhet të jetë prioritet për OJQ-të që kanë të bëjnë me sigurinë profesionale dhe çështjet
e punës.
Mediat
Aktorët e medias mund të jenë mbështetës duke botuar artikuj që kane të bëjnë me punën, në të
cilat gjithashtu përfshijnë perspektivën e punonjësve.
3.4 NGACMIMI NË SISTEMIN E ARSIMIT
PARAUNIVERSITAR
Gjetjet tona treguan se ngacmimi në shkolla është në rritje dhe është një problem serioz në sistemin
arsimor parauniversitar në tërë Kosovën. Megjithatë, nuk ka mekanizma qeveritar dhe të shkollave
që në mënyrë konstruktive të adresojnë ngacmimin. Është gjithashtu e qartë se konteksti aktual
socio-kulturor shton problemin. Duke vërejtur këto probleme, CRDP-ja propozon një sërë rekomandimesh të politikave që duhet të trajtohen seriozisht dhe menjëherë nga palët përkatëse të interesit.
Qeveria
Rekomandohet që:
Të ketë një Qasje Multi-Sektoriale: prioritet i lartë nuk duhet ti jepet vetëm ngacmimit dhe
dhunës - në vend të lëndëve zgjedhore, ne kemi nevojë të ofrojmë trajnime dhe seminare
mbi dhunën, marrëdhëniet ndër-personale, dhe seksualitetin;
Të rritet numri i psikologëve në çdo shkollë;
Të sigurohet përfshirje më e madhe e prindërve dhe nxënësve në jetën e shkollës, përmes
Këshillave të shkollave, të cilat janë organe të detyrueshme, që duhet të jenë plotësisht funksionale në çdo shkollë, që përfaqëson themelin e çështjeve të vendimmarrjes në lidhje me
jetën shkollore;
Të zhvillohet një strategji kombëtare e bazuar në praktikat ndërkombëtare dhe rajonale në
luftimin e ngacmimit në shkollë, dhe për të siguruar zbatimin e tij.
Menaxhmenti i shkollës
Çdo shkollë duhet të zhvillojë një politikë të brendshme kundër ngacmimit.
45
46
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
OJQ-të dhe institutet e hulumtimit
Ne rekomandojmë: rritjen e numrit të studimeve për ngacmimin në mjediset shkollore; eksplorimin në
më shumë detaje të dallimeve kulturore në konceptimin dhe perceptimin e aktiviteteve që përbëjnë sjellje ngacmimi, të përfshijnë studimet longitudinale; dhe hartimin e programeve parandaluese në bashkëpunim me mësuesit, prindërit dhe nxënësit, në mënyrë për të krijuar mjedise të sigurta për fëmijët.
Media
Ne rekomandojmë që media të vazhdojë të angazhohet seriozisht me rastet e sjelljeve të dhunshme.
4.
AVOKIMI
Pjesa me e madhe e studimeve tona treguan se ekziston një ndarje në dy pjesë midis familjes
dhe shtetit si ofrues të sigurisë ose pasigurisë. Shteti dhe institucionet e tij shpesh perceptohen si
burim kryesor i pasigurisë, korrupsionit dhe krimit të organizuar. Si pasojë e kësaj, familja shërben
si një strehë e sigurt, ku individët mund të distancohen nga shteti. Tërheqja, megjithatë, mund të
rezultojë në autizëm social dhe mbështetje për mjetet informale, që përsëri minojnë qeverisjen
demokratike dhe bazën materiale të shtetit. Hulumtimi ynë tregoi se njerëzit duan të mbështeten
në shtetin, pavarësisht reputacionit të tij të keq, dhe presin që tu ofrohet mbështetja që u mungon.
Dy ngjarje publike u organizuan nga CRDP-ja, në mënyrë që të paraqes disa nga të gjeturat kryesore
të hulumtimit lidhur me sigurinë njerëzore / dhunën mes moshatareve në shkollë dhe kërcënime
fizike në vendin e punës në Kosovë, duke shfaqur një prezantim dhe një diskutim mbi konceptin
akademik të “Sigurisë Njerëzore”.
Takimi i parë i palëve të interesuara u organizua me një qëllim që të sjellë së bashku zyrtarë të
ndryshëm, përfshirë qeverinë qendrore dhe lokale, akademikë, Avokatin e Popullit, shoqërinë civile,
si dhe përfaqësues të studentëve.
Nëpërmjet një punëtorie gjysmë ditore, disa folësve iu kërkua të paraqesin perspektivën e tyre për
gjendjen aktuale të burimeve të pasigurisë në shkolla, së bashku me aktivitetet që institucionet e
tyre përkatëse kanë ndërmarrë lidhur me çështjen e dhunës, si dhe rekomandimet për përmirësim.
Rezultatet nga mbledhja e palëve të interesuara u përdorën për përpilimin e këtij raporti. Grupet e
interesit sollën një kuptim ndryshe të çështjeve si dhe shkëmbyen përvojat dhe idetë. Ata u takuan
për herë të parë në këtë formë dhe krijuan një bazë për rrjetëzim të mëtejshëm.
Kjo u pasua nga një konferencë për shtyp, për të informuar mediat dhe publikun e gjerë për burimet
kryesore të frikës në mesin e nxënësve të shkollave fillore dhe të mesme. Qëllimi ishte për të avokuar
tek institucionet relevante dhe të shoqërisë në lidhje me llojet e dhunës dhe të frikës, me të cilën
përballen fëmijët tanë dhe çfarë lloj i mekanizmave dhe institucioneve duhet të krijojnë në mënyrë
që të parandalohen dhe / ose hequr pengesat.
Takimi i dytë i palëve të interesuara u organizua me Dr.Mary Martin, një studiuese nga Shkolla e
Londres për Ekonomi dhe Shkenca Politike (LSE), e cila prezantoi konceptin akademik të “Sigurisë
Njerëzore”. Profesoresha Martin dha një hyrje në konceptin e sigurisë njerëzore, duke theksuar se
ai përfshin një nocion të sigurisë subjektive - që do të thotë se e rëndësishme është që të kuptojmë
se çfarë i bën njerëzit të ndjehen të sigurt (është një vlerësim “objektiv” përmes treguesve të tillë
si siguria apo përhapja e sulmeve të dhunshme si një pikë fillimi); domethënë, cilat janë çështjet
që ndikojnë në të vërtetë tek njerëzit. Qëllimi i këtij takimi ishte edhe shkëmbimi i informacionit me
palët e interesuara, në mesin e të cilëve ishin sindikalistët, rreth pengesave aktuale në zbatimin e
ligjit të punës dhe dhunës se kompanive në vendin e punës.
Institucionet e Kosovës janë të reja dhe si pasojë u mungon përvoja dhe faktet (konceptet) institucionale. Praktikat më të mira duhet për t’u zhvilluar dhe shumë ligje dhe rregullore mbeten për t’u
zbatuar. Për këtë arsye, institucionet varen nga reagimet e publikut dhe kontributi që rezulton nga
aktivitetet kërkimore. Projektimi i imputit për qëllime të avokimit dhe bërja e dukshme për palët kyçe
të interesuara, është një sfidë kur temat janë të ndjeshme dhe reagimi institucional është i dobët. Të
ballafaquar me një infrastrukturë të dobët institucionale, me fusha të paqarta të kompetencave dhe
një kulturë politike që lejon korrupsionin dhe nepotizmin, rekomandimet që janë të drejtuara drejt
institucioneve qeveritare, rrezikojnë te bien në vesh të shurdhër.
Në këtë kontekst, aktivitetet e avokimit duhet të përqendrohen si në përmbajtjen ashtu dhe në
mënyrën më të mirë te paraqitjes se tyre. Pas paraqitjes tashme te rezultateve të saj të kërkimit
në media dhe një game të palëve të interesuara, CRDP-ja do të ndjekë zhvillimin e mëtejshëm të
planit të saj të avokimit në fazën tjetër të projektit. Ky plan do të përfshijë kërkime në vazhdimësi
për çështjet që janë identifikuar si më të ngutshme, si dhe një sërë aktivitetesh që do të sjellin
dukshmërinë dhe, në mënyrë ideale, ndryshimin.

Të thellojë përqendrimin në zhvillimin e zgjidhjeve të realizueshme të politikave dhe
avancimin e avokimit në zbatimin e strategjive ekzistuese / rregulloreve të cilat kanë nevojë
për aktet nënligjore, buxhetet dhe burimet njerëzore;
Krijimi i partneriteteve të ngushta mes OSHC-ve dhe organizatave të tjera që janë drejtpërdrejt ose tërthorazi të përfshira në çështjet e ngritura nga CRDP-ja (p.sh. OJQ-të që
adresojnë dhunën rinore ose OJQ-të që adresojnë përmirësimin e standardeve të punës);
Rritja e bashkëpunimit me grupet e interesit në institucionet qeveritare dhe organizatat
ndërkombëtare tashmë të identifikuara si përgjegjëse;
Krijimi kontakteve të rregullta me të gjithë ata aktorë;
Hartimi i planeve të veprimit për aktorë aktiv (p.sh. kujdestarët e klasave dhe menaxherët e
ndërtimit);
Projektimi - në bashkëpunim me partnerë të tjerë – trajnim mbi vetëdijësimin dhe punëtori
për aktorët aktiv (p.sh. personelin e shkollës dhe menaxheret e ndërtimit) dhe personat të
interesuar (p.sh. nxënësit dhe punëtorët e ndërtimit);
Aranzhimi për mbulimin e rregullt të mediave (p.sh. raporte të gazetave, radio apo paraqitje
në TV).
47
48
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
CRDP përdor ngjarjet për dokumentet e shkruara, dhe takimet e dialogut të palëve të interesuara
dhe konferenca për shtyp si aktivitete të avokimit për promovimin e këtyre çështjeve në media dhe
opinionin publik.
Rrjeti ynë i gjerë me aktorët kryesorë ndërkombëtarë, rajonal dhe kombëtar, në Ballafaqimin me të
kaluarën dhe Sigurinë Njerëzore u dëshmua si shumë e rëndësishme, kur bëhet fjalë për mundësitë
dhe përkrahjen në implementimin e aktiviteteve tona. Nëpërmjet pjesëmarrjes tonë në ngjarjet ndërkombëtare dhe rajonale, ne ishim në gjendje për të filluar iniciativa dhe të hapim mundësi për të zhvilluar më tej kapacitetet avokuese të organizatave tona, për t›u marrë me çështjet që i kemi identifikuar.
REFERENCAT
APA 2004: Rezoluta për Ngacmimin në mes fëmijëve dhe te rinjve,
https://www.apa.org/about/policy/bullying.pdf.
Komiteti Australian për te Drejtat e Njeriut: Çka është ngacmimi? Dhuna, Shqetësimi dhe fakti mbi
ngacmimin, https://www.humanrights.gov.au.
Balkan Insight 2013: Kosova Forcon Mbrojtjen e Dëshmitarëve,
http://www.balkaninsight.com/en/article/witness-protection-in-kosovo-strengthened.
BalkanInsight 2014a: Veteranët e luftës së Kosovës protestojnë mbi “neglizhencën” e Shtetit, Edona Peci,
17 Janar 2014, http://www.balkaninsight.com/en/article/kosovo-s-war-veterans-ask-for-more-rights.
BalkanInsight 2014b: Parlamenti i Kosovës miraton Ligjin e kontestueshëm për Veteranët e Luftës, prill
2014, http://www.balkaninsight.com/en/article/kosovo-mps-approve-new-legislation-for-ex-kla-guerillas.
Barakat, Sultan/ Özerdem, Alpaslan 2005: Ndikimi në Riintegrimin e ish-luftëtarëve të UÇK-së mbi
Rimëkëmbjen e Kosovës së pasluftës. Gazeta ndërkombëtare për Studime të Paqes 10 (1): 27-45.
Bekaj, Armend R. 2010: UÇK-ja dhe Lufta e Kosovës. Berghof Conflict Research.
Bureauof Labor Statistics 2012: Regjistrimi i lëndimeve fatale në punë, 1992-2012,http://www.bls.
gov/iif/oshwc/cfoi/cfch0011.pdf.
Këshilli i Evropës 2010: Mbrojtja e dëshmitarëve si një gurthemel për drejtësinë dhe pajtimin në
Ballkan. http://assembly.coe.int/CommitteeDocs/2010/20100622_ProtectionWitnesses_E.pdf.
CRDP 2012: Raporti i grupit te fokusit 5 – Organizata e Veteraneve të Luftës.
CRDP 2014: Raporti për Ligjin. Monitorimi i Ligjit No. 4/L-054.
Djurdjevic-Lukic, Svetlana/ Dimitrijevic, Vojin 2010: Siguria Njerëzore dhe Ndërtimi i Paqes në
Ballkanin Perëndimor, në: Wolfgang Benedek, Christopher Daase, Vojin Dimitrijevic and Petrusvan
Duyne: Terrorizmi Transnacional, Krimi i Organizuar dhe Ndërtimi i paqes-: 17-37.
Fanaj, Naim/ Melonashi, Erika 2014: Një Rishikimi sistematik i dëshmisë për vetëvrasjet në Kosovë.
SAGE janar-mars 2014: 1-8.
Fischer, Martina/ Petrović-Ziemer, Ljubinka 2013: Ballafaqimi me të kaluarën në Ballkanin Perëndimor. Iniciativat për Ndërtimin e Paqes dhe Drejtësisë Transicionale në Bosnje dhe Hercegovinë,
Serbi dhe Kroaci, Berghof Report No. 18.
Halimi, Ramadan/ Halimi, Hidajete 2013: Çrregullimi Post-traumatik i stresit dhe çrregullimet e
dyfishta tek Veteranët e Luftës me Probleme Sociale. Universiteti i Shkodrës, Shqipëri.
Shëndeti dhe Siguria Ekzekutive 2013: Shëndeti dhe siguria në ndërtim në Britaninë e Madhe, 2013,
http://www.hse.gov.uk/statistics/industry/construction/construction.pdf.
INPROL 2007: http://www.inprol.org/files/CR07008.pdf.
IOM 2004: Programi i trajnimit të Trupave Mbrojtëse të Kosovës.
Jensen, Randi 2012: Vetëvrasja ushtarake dhe shqyrtimi i Parimeve të Parandalimit, në: Raymond
MonsourScurfield dhe Katherine Tereza Platoni: Lufta e Traumës dhe Zgjimi i saj: zgjerimi i rrethit
të shërimit: 157-171.
Jeta në Kosovë 2012: Kërkuan të drejta, pushohen punëtorët e autostradës,
http://gazetajnk.com/?cid=1,1018,3442.
Kaplan, Mark S./ Huguet, Nathalie/ McFarland, Bentson H./ Newsom, Jason T. 2007: Vetëvrasja
ndër veteranët meshkuj: Një studim i ardhshëm bazë në popullsi. Gazeta e Epidemiologjisë dhe
Shëndeti i Komunitetit 61: 619-624.
Koha.net 2013: Dhuna e nxënësve, fenomen i shoqërisë tradicionale, 17 mars 2003, http://koha.
net/arkiva/?page=1,13,139065
Qendra Kosovare për Rehabilitimin e të Mbijetuarve të Torturës 2006: Pasojat afatgjata të Luftës,
funksionimi social dhe Shëndeti Mendor në Kosovë.
Agjencia Kosovare e Statistikave të vitit 2013: Statistikat e tregut të punës, http://ask.rks-gov.net/
ENG/labour-market/tables.
Agjencia e Regjistrimit të Bizneseve në Kosovë 2014:
http://www.arbk.org/sq/Rezultatet-e-Bizneseve?nb=0&eb=&la=0&lp=0&main_acitivity=4521&other_acitivity=0&page_b=0.
49
50
Raport i Sigurisë
Njerëzore: KOSOVË
Qendra e Studimeve Gjinore të Kosovës. Prania e dhunës në marrëdhëniet e adoleshentëve, 2012.
Këshilli Gjyqësor i Kosovës 2013: Raporti vjetor i KGJK-së 2013: 39, http://www.kgjk-ks.org/repository/docs/ALB_Raporti_Vjetor_2013_931339.pdf.
Lopes Cardozo B./ Vergara A. /Agani F. /Gotway CA (2000). Shëndeti mendor, funksionimi social
dhe qëndrimet e shqiptarëve të Kosovës pas luftës në Kosovë. JAMA 284: 569–577.
Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë 2010: Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë 20112016, http://www.masht-gov.net/advCms/documents/KESP_2011_2016.pdf.
Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor 2014: Udhëzimi Administrativ për Shëndetin Bazik dhe Kërkesat e sigurisë për trajtimin e ndërtimeve pa leje, http://mmph-rks.org/en-us/
Draft-laws/THE-ADMINISTRATIVE-INSTRUCTION-ON-BASIC-HEALTH-AND-SAFETY-REQUIREMENTS-FOR-TREATMENT-OF-CONSTRUCTIONS-WITHOUT-PERMIT-902.
Ministria e Drejtësisë 2011: Ligji për Mbrojtjen e Dëshmitarëve,
http://www.md-ks.org/repository/docs/law_on_witness_protection.pdf.
Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale, 2012. Data sigurohet sipas kërkesës.
NewYorker 2013: Sjelli trupat, Nicholas Schmidle, 6 May 2013,
http://www.newyorker.com/magazine/2013/05/06/bring-up-the-bodies?currentPage=3.
OHCHR 2011: Shënime të shtypit informativ në Bahrejn, Kosovë dhe Meksikë,
http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=11455&LangID=E
OSCE 2006: Shqyrtimi i Sistemit të Drejtësisë Penale 2006, http://www.osce.org/kosovo/23307.
Paris, Roland 2001: Human Security: Paradigm Shift or Hot Air? International Security 26 (2): 87-102.
OsservatorioBalcani e Caucaso 2013: Kosova lufton Represionin e krimit, jo krimin, http://www.
balcanicaucaso.org/eng/Regions-and-countries/Kosovo/Kosovo-fights-crime-repression-notcrime-129883.
Pozhidaev, Dmitry/Andzhelich, Ravza 2005: BeatingSwordsintoPlowshares. Riintegrimi i ishluftëtarëve në Kosovë.
Prishtina Insight , 2014: Veteranët e luftës pohojnë shumë, Nektar Zogjani, 28 mars - 3 prill 2014.
Republika e Kosovës 2014: Projektligji për Veteranët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, http://www.
kuvendikosoves.org/common/docs/ligjet/04-L-261.pdf.
Schnabel, Albrecht 2008: Qasja e Sigurisë Njerëzore ndaj dhunës së drejtpërdrejtë dhe dhuna Strukturore, ne:
SIPRI Yearbook 2008: Armaments, Disarmament and International Security: 87–96.
Agjencia e Statistikave te Kosovës 2012: Treguesit kryesor të Tregut të Punës 2012, http://ask.rksgov.net/ENG/labour-market/tables.
Syri i Vizionit. Perceptimet e nxënësve, prindërve dhe zyrtarët për të drejtën e arsimit, ngacmimin
dhe diskriminimin në shkolla, 2013.
Telegrafi 2014: Vetëvrasjet, tragjedia e pasluftës në Kosovë, 10 mars 2014,
http://www.telegrafi.com/lajme/vetevrasjet-tragjedia-e-pasluftes-ne-kosove-2-42102.html.
The Guardian 2014: Ambasadori amerikan në Kosovë i punësuar nga firma e ndërtimit ai loboipër, http://www.theguardian.com/world/2014/apr/14/us-ambassador-kosovo-construction-contract-firm-highway.
Torjesen, Stina 2013: Drejt një Teorie të Riintegrimit të ish-luftëtareve. Stabiliteti: Gazeta ndërkombëtare për Siguri dhe Zhvillim 2(3): 63: 1-13.
UNDP 1994: Raporti i zhvillimit njerëzor.
UNICEF 2008: Parandalimi i dhunës në shkolla përmes Këshillave të Studentëve, http://www.unicef.
org/kosovoprogramme/reallives.html.
UNMIK 2001: Kosovo - UNMIK Rregullorja No. 2001/20 mbi Mbrojtjen e Palëve të Dëmtuara dhe
të Dëshmitarëve në Procedurën Penale, http://www.legislationline.org/documents/id/3889.
WHO/ UNFPA/ HBSC 2014: Sjellja e shëndetshme e fëmijëve të moshave të shkollës (HBSC) in
Kosovo,http://www.unfpakos.org/wp-content/uploads/2014/06/Final-report-english-HBSC.pdf.
Zëri 2013: Krimet e „Bechtel“-it me punëtorë (Foto-dokument), http://zeri.info/artikulli/18987/
krimet-e-bechtel-it-me-punetorë-foto-dokument.
51
Country Report
on Human Security:
KOSOVO
A project of the Cross-Border Citizens’ Network for Peace,
Inter-Communal Reconciliation and Human Security
Prishtina/ Pristina, Kosovo
November 2014
Acknowledgments
The list of those who have assisted this project is rather long.
The research project was made possible by funds granted by the European Commission for a fouryear project, resulting in a collaborative network named ‘The cross-border citizens’ network for
peace, inter-communal reconciliation and human security’, led by the Helsinki Citizens Assembly in
Turkey and six other regional partners. The first phase of the project was completed with the compilation of research on human security for Kosovo and other countries of the region.
The project research was compiled under academic guidance from London School of Economics
(LSE) experts, and we are indebted to the contribution of Vesna Bojicic-Dzelilovic, for her superb
insight in grasping the key research components and theoretical constructs related to human security as a research co-ordinator, and the research consultants Mary Martin and Svetlana DjurdjevicLukic.
We extend our gratitude to Vigan Behluli who played a pivotal role in all phases of the research, from
designing the survey instruments, to data gathering and analysis, and compilation of the report.
The research was also made possible by the assistance of Doruntina Thaqi and Kosovare Haziri,
interns who helped enormously in organizing focus groups and stakeholder meetings.
All our informants were willing to discuss matters openly. We are grateful to all participants in the
stakeholder meetings: representatives of the Center for Social Work, Community Police, Kosova
Pedagogical Institute, the Ministry of Education, Science and Technology, the Ministry of Labor and
Social Welfare, the Ombudsperson, school Parents Councils, Prishtinë/Priština Municipal Directorate of Education, Syri i Vizionit NGO, the University of Prishtina and the World Health Organization
(WHO). We appreciate the support of school management in Prishtinë/Priština, Fushë Kosovë/
Kosovo Polje and Prizren, as well as students participating in focus groups, school teachers and
psychologists.
Our thanks goes to Çohu NGO, the International Labor Organization (ILO), the Ministry of Environment and Spatial Planning, the Municipality of Prishtinë/Priština, public administration, Trade Unions, the companies UNIproject, REDONI and NARTEL and the construction workers we met.
Finally, we offer gratitude and recognition to CRDP’s young team of researchers - Rudina Hasimja,
Rron Gjinovci and Paulina Nowak - who worked together with our stakeholders to shed light on the
human security themes stressed in this project and demonstrated great potential for success in
their future endeavors.
Contents
1. Introduction ................................................................................................................................................ 59
2. Human Security Threats in Kosovo....................................................................................................... 61
2.1. Insufficient Witness Protection...................................................................................................... 61
2.1.1. Background................................................................................................................................ 61
2.1.2. Main Challenges....................................................................................................................... 62
2.2. Physical And Mental Well-Being of War Veterans...................................................................... 64
2.2.1. Background................................................................................................................................ 64
2.2.2. Main Challenges....................................................................................................................... 65
2.3. Occupational Safety in the Construction Industry..................................................................... 67
2.3.1. Introduction............................................................................................................................... 67
2.3.2. Research Approach.................................................................................................................. 68
2.3.3. Results........................................................................................................................................ 69
2.3.4. Conclusion................................................................................................................................. 73
2.4. Bullying in the Pre-University Education System........................................................................ 74
2.4.1. Introduction............................................................................................................................... 74
2.4.2. Research Approach.................................................................................................................. 77
2.4.3. Results........................................................................................................................................ 78
2.4.4. Conclusion................................................................................................................................. 90
3. Recommendations.................................................................................................................................... 93
3.1. Insufficient Witness Protection...................................................................................................... 93
3.2. The Physical and Mental Well-Being of War Veterans............................................................... 93
3.3. Occupational Safety in the Construction Industry..................................................................... 94
3.4. Bullying in the Pre-University Education System........................................................................ 95
4. Advocacy..................................................................................................................................................... 96
References....................................................................................................................................................... 98
1.
Introduction
Many thousands of citizens living on the borders of the European Union, in the countries of the
Western Balkans and Turkey, face threats to their physical, material and psychological safety,
which go unrecorded and often unremarked. Severe and critical forms of insecurity in countries
which are the nearest neighbours of the EU, have fallen under the radar of public attention, policy,
and civil society activism. In some cases the insecurity is so embedded in everyday life that its victims themselves regard it as ‘normal’, even while it threatens their right and ability to live free from
harm. Across the region, there are also numerous physical locations which are unsafe, and further
undermine the security of citizens; where geographies of fear and oppression are on the increase.
In this report we document these hidden forms of threats to human security and the spaces where
they play out, through a unique bottom-up research exercise which focuses on the day-to-day experiences of people and communities in the EU’s eastern borderlands: in Turkey and the Western Balkans. By examining in detail specific cases where citizens are at risk, we have been able to focus on
the fine-grained nature of insecurity in the region, at the same time as giving a voice to people who
are vulnerable, and sometimes marginalised, and whose plight is overlooked or poorly understood.
Our aim has been to articulate security problems in ways which are meaningful to ordinary people.
Viewed in isolation, their experiences may seem random and particular, but analysed collectively
they reveal a marked pattern of embedded and ‘hidden’ threats to human security across the region. This insecurity takes different forms and occurs in different places, but it has several common
characteristics: firstly it threatens ordinary people at the grass roots, in often banal ways, making
their daily lives intolerable. We have called this category of insecurity ‘violence’ because this denotes the severity and extreme nature of the experiences we have identified and analysed. Violence
manifests itself in physical, structural and symbolic ways. (Galtung 1969; 1990, de Haan 2008; Ho
2007; Ray 2011). In some of the cases we have documented, people and communities live in fear
of physical violence, of being beaten and assaulted, or they are victims of occupational accidents.
In other cases the violence takes the shape of oppression, including discrimination against individuals on the basis of race, gender or status. Discrimination and victimisation also occur against
groups, targeting their cultural values and practices in displays of symbolic violence. The research
findings in this report highlight examples of severe threats to individuals and communities which
can be categorised under these different headings of violence.
The second common characteristic is that these daily threats at the grass roots level are all linked
to state dysfunction. Although the victims of these forms of violence are individuals and groups,
and the perpetrators may be other individuals or non-state actors, there is evidence of complicity by
the state in some violations, and in other cases a failure of the rule of law, governance mechanisms
or administrative capacity, which has left citizens unprotected.
59
60
Country Report on
Human Security: KOSOVO
This means that what we have found and documented is not only a series of personal experiences,
but also traces of a deep social disorder. At the very least it points to a problematic transition for a
region caught in a cleft between past conflict, authoritarianism and underdevelopment and on the
other hand an uncertain future. This societal malfunction threatens individuals directly but it also
undermines goals of peace and reconciliation, human rights, democracy and good governance
in the region, which represent the pillars of our project. It is the ongoing problematic transition of
the region which opens up dangerous structural voids, where gun culture, casual violence and entrenched discrimination are able to flourish.
Finally, what is remarkable about the forms and locations of violence in this report is that they are in
situations which are typically regarded as safe. It is a paradox that severe forms of violence against
individuals exist where they might expect to find security – inside schools, at home in their community or at work. Our detailed research and case studies are concentrated in three areas where this
particular type of insecurity is evident: the workplace, violence among young people of school age,
and violence in communities which have suffered disruption and dislocation as a result of migration, population shifts and development.
The report’s findings are based on a series of micro-investigations and case studies by six partner
organisations in the Citizens Network for Peace, Reconciliation and Human Security in Turkey, Bulgaria, Serbia, Kosovo, Bosnia Herzegovina and Montenegro. The chief feature of our approach is
that it is bottom-up. Each of the issue areas was selected on the basis of a process of consultation
and information gathering, with those at the sharp end of daily insecurity in the partner countries.
The research was carried out using a common methodology, by local teams who were specially
trained, and it was validated by members of the regional report team, as well as local expert witnesses. The principal data consists of verbatim accounts from those directly suffering and experiencing insecurity.
What follows is an attempt to identify and analyse the nature of everyday violence in the region,
applying a sharp lens to issues, including some which already appear on the radar of academic and
policy research on security, as well as others which are less visible. The findings illuminate ways
in which human insecurity can be ambiguous, surprising and insidious. In contrast to many other
studies, the research in this report is about a limited number of specific cases. It does not claim to
be a large sampling exercise, or suggest that the forms and spaces of insecurity which are highlighted in one country are replicated everywhere in the region, although the degree of cross-border
spillover is significant, for example as a result of migrant communities between Turkey and Bulgaria, or because of commercial and investment links between Turkey and Kosovo. As we will show
later, there are also patterns repeating in all the countries investigated, and in different thematic
areas, thus there are connections between micro-manifestations and macro-level causes. We have
also sought to highlight ways in which different types of insecurity are linked, for example the
correlation between economic hardship, crime and community dislocation, or between economic
reforms or development, and abuse of human rights.
The underlying thread of our research project is human security, which by its very nature is highly
context-specific, and experienced in particular and individual ways. Nonetheless this is a national
thematic report and we believe the findings not only indicate broad tendencies, which are important
for policy, they also say something about the fundamental nature of human security in a region in
transition. What follows provides a snapshot of the kind and extent of vulnerability which exists,
with the aim that understanding it will lead to novel approaches to addressing it. The purpose of
this snapshot is to provide a base for more targeted and effective advocacy by the network of
partners in this project. More broadly it provides evidence for informed action by civil society, and
the mobilisation of various stakeholders, including the victims themselves, to address and manage
violence. Our hope is that these findings will enable better policy-making and more effective and
creative responses to complex issues which damage the prospects for peace and prosperity in
Turkey and the Western Balkans.
2.
HUMAN SECURITY THREATS IN KOSOVO
2.1 INSUFFICIENT WITNESS PROTECTION
2.1.1 Background
Victim and witness co-operation is essential to ensure fair and successful prosecutions, yet often in
post-conflict situations individuals do not want to co-operate out of fear. Providing witness protection is therefore both an expedient for law enforcement and a fundamental legal obligation. While
the need to investigate and prosecute serious crimes will arise at an early stage, it can take years
to enact legislation to establish effective mechanisms to protect witnesses, including building the
capacity and ensuring the integrity of those who implement these mechanisms (INPROL 2007).
The International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) has been able to bring justice to
thousands of people by sentencing some of the worst criminals for the atrocities committed during
the wars. Significant progress has been made in the region of the Balkans, in implementing protection and support structures for witnesses who provide their testimonies before national courts.
However, witness protection in Kosovo, as the Council of Europe noted in its report in 2010, is as
yet insufficient. Although the Government of Kosovo and its institutions say they are committed to
developing mechanisms to guarantee the protection of witnesses, they have failed to fulfill such
commitments. Experts say that it will take a number of years to create a strong witness protection
programme, including training of the police and other technical staff (Council of Europe 2010).
Inadequate witness protection remains a major impediment to justice, especially for organised and
war crimes in Kosovo. There is a need for serious improvement as, due to threats, intimidation and
even murder, potential witnesses decide not to testify before national courts of the countries concerned as they fear for their safety and that of their families. Moreover, as many witnesses have not
been given the protection and support they deserve, others are deterred from coming forward (Ibid.).
61
62
Country Report on
Kosovo adopted a witness protection law which came into force on September 1, 2012. Yet, due to
high costs, this law is difficult to implement; additionally judges and prosecutors often fail to use
existing protective measures available in courtrooms. Regulation 2001/20 of the United Nations
Mission in Kosovo (UNMIK) on the Protection of Injured Parties and Witnesses in Criminal Proceedings (UNMIK 2001) grants trial panels the power to implement a series of protective measures. In
most serious cases, witnesses are able to testify anonymously. For witnesses in the most sensitive
cases relocation outside Kosovo is the only effective means of protection. However, so far foreign
governments have been reluctant to accept Kosovo witnesses at risk.
2.1.2 Main challenges
Intimidation, harassment and physical violence
Crime is notably high in Kosovo; not so much petty crime, but corruption and organised crime.
The causal relationship between lack of witness protection and crime is obvious: without witnesses there are no convictions and without convictions there is no crime deterrence. Where witness
protection increases, impunity declines and crime drops because existing criminals go to jail and
potential criminals think twice before committing a crime. One would therefore expect Kosovo to
write laws that better protect witnesses, make it easier for people to testify, and facilitate prosecutors’ use of witness testimonies (Osservatorio Balcani e Caucaso 2013).
In June 2010, the Council of Europe Special Rapporteur Jean-Charles Gardetto submitted his report to the Committee on Legal Affairs and Human Rights claiming that in war crimes trials processed by the ICTY on the Kosovo conflict although a witness protection programme was in place,
it proved to be largely ineffective. There are also examples of key witnesses being murdered. The
same report states that “the trial of Ramush Haradinaj, the former leader of the Kosovo Liberation
Army, illustrates this. Haradinaj was indicted by the ICTY for crimes committed during the war in
Kosovo but was subsequently acquitted. In its judgment, the tribunal highlighted the difficulties
that it had in obtaining evidence from the 100 prosecution witnesses. 34 witnesses were granted
protection measures and 18 witnesses had to be issued with summonses. A number of witnesses
who were going to give evidence at the trial were murdered. … A prosecution witness was murdered
and an anonymous witness was seriously injured in a market in Xërxë/ Zerze on October 10, 2005,
after having agreed to testify in a war crimes trial. The full name and details of the anonymous witnesses were published in a local newspaper. As a result of this at the trial in December 2005, the
surviving witness was no longer able to testify anonymously” (Council of Europe 2010: 25).
Nicholas Schmidle in his report published in the New Yorker, titled ‘Bring Up the Bodies”, wrote
“The prosecution of Fatmir Limaj – a former KLA leader and a close confidant of Prime Minister
Thaci – had unraveled in similar fashion. According to an internal ICTY document from 2004, Limaj’s relatives and associates launched a campaign of ‘serious intimidation of and interference
with potential witnesses.’ Two men showed up at the house of one witness and warned him not to
testify adding, ‘If you make the mistake of going there, you will be dead’. Someone called the wife of
a second witness and threatened, ‘You will be liquidated’. A third witness withdrew after a relative
overheard a group of men at a café in Pristina saying of any people who testified against Limaj, ‘We
will burn them, their families, and their houses’. A fourth witness refused to meet an ICTY investigator explaining that he ‘did not want to die’… On 30 November, 2005, the tribunal acquitted Limaj,
though the judges observed that a ‘context of fear, in particular with respect to witnesses living in
Kosovo, was very perceptible throughout the trial’. (A relative of one of Limaj’s indicted deputies
was convicted of contempt, because he ‘knowingly interfered with’ a witness)” (New Yorker 2013).
Concerns were further raised after the mysterious suicide of Agim Zogaj, the so-called ‘Witness X’
in the trial of Fatmir Limaj and nine more ex-KLA fighters accused of war crimes against Serbs and
Albanians at the Klecka detention centre in 1999. Zogaj was the main witness in the Klecka case
until he was found dead in September 2011 in Duisburg, Germany (Balkan Insight 2013). In the
aftermath of this event, the Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR) delivered
a press briefing stating its concerns over the inadequate witness protection programme in Kosovo.
“
We are concerned that a key witness in a war crime case in Kosovo was found
dead in a park in Germany […] only an effective and well-resourced witness and
victim protection system in Kosovo will help render justice to the victims and end impunity
regarding past violations”.
OHCHR 2011
Inadequate legal regulation
A new law, and more specifically article 19 within it, urges Kosovo institutions and government to
co-operate with other organisations, and provide support for the Witness Protection Directorate
(Ministry of Justice 2011). In addition, government authorities, and other organisations are obliged
to offer secure and confidential support in the manner required from the Directorate.
Despite domestic law with procedures (such as anonymous and long-distance testimony, non-public hearings, physically separating the defendant from the witness) available for protecting witnesses, few witnesses are willing to provide court testimony. There have been ongoing reports of
incidents of witness intimidation (OSCE 2006).
The new criminal code procedure approved by the Kosovo Parliament, however, makes it even
more difficult for witnesses to give evidence (Osservatorio Balcani e Caucasi 2013). The new code
also contains rules that say that if a witness who gave an incriminating statement to the police
or the prosecutor before a trial changes his or her version while testifying in court, the prosecutor
cannot challenge what the witness says (by quoting the pre-trial statement), but can only ask him
or her whether his or her memory is correct. Likewise, if a witness dies before having testified in
court, his or her pre-trial statement cannot be used as evidence, or is given only very limited value
(Osservatorio Balcani e Caucaso 2013). The old rules were different, and similar to those of most
jurisdictions. The prosecutor could forcefully challenge a witness who changed his testimony, by
quoting his pre-trial statement in front of the judges, with the witness risking incrimination for perjury. Previously, if a witness died before the trial, their pre-trial statement could be used as evidence
(ibid.).
63
64
Country Report on
2.2 PHYSICAL AND MENTAL WELL-BEING
OF WAR VETERANS
2.2.1 Background
In 2012 CRDP held a focus group assessment with representative of war veteran organisations.
Several areas in which there is a heightened need for improvement were identified.
The participants complained about their fellow veterans’ general economic situation and their situation in terms of employment, health care, property issues and education. The main grievances
were the following:
Insufficient financial support from the state and other potential donors
High unemployment rate
High unemployability due to fewer education opportunities and misguided International Organisation for Migration (IOM) programmes that focused on agriculture instead of professions requiring skills such as computer literacy
Debt because of high property and health expenses
The veterans demanded more financial state support, a law that regulates their status, an employment quota for veterans in business and easier access to higher education for themselves and their
children. The veterans expected more help for psychological and social needs, and psychological
treatment to counter post-traumatic stress disorder (PTSD). Some of the representatives expressed
their disapproval of veterans who committed suicide, and characterised suicide as ‘weakness’.
Other important points were a lack of trust in institutions and legislative frameworks. Veterans
perceived a general neglect by the government and state bodies. They criticised the fact that there
is no institution responsible for war veterans’ issues and needs. Furthermore, they not only feel offended by neglect but also by the suspicion that they experience from predominantly international
legal and political bodies. They strongly resisted the creation of a tribunal on war crimes committed
by KLA members and called it a potential destabilising factor for the Republic of Kosovo. In contrast, they called for a law that addresses their status and needs and justice for the ways they have
been failed by legal and political institutions. (cf. CRDP 2012).
One of the biggest achievements so far has been the adoption of a draft law on veterans, on 3 April
2014. It regulates pensions and benefits to be decided every year but that should not be below
the minimum wage in Kosovo. The law also entitles parents, unemployed spouses and children
to pensions on the death of the veteran. Health care (treatment and medicine) shall be free, and
offered abroad if it cannot be guaranteed in Kosovo. Veterans shall be entitled to employment
privileges, double tenure, special education programmes, priority of admission under equal terms
to educational institutions, payment of burial costs and accommodation for the elderly, and free
travel within the country. Moreover, the law provides for the creation of an Office on the Issues of
Categories Deriving from War, a government body to co-ordinate activities for Kosovo Liberation
Army veterans. (Republic of Kosovo 2014).
2.2.2 Main challenges
Suicide and trauma
In 2013 Ramadan Halimi and Hidajete Halimi examined the cases of 108 male Kosovar veterans
and concluded that 56% were suffering from PTSD (Post Traumatic Stress Disorder) symptoms and
almost all of these (98%) show co-morbid disorders such as depressive disorders, panic disorders,
anxiety disorders or personality disorders. A suicide risk was diagnosed in 20 cases (19%), 7 of them
being classified as highly suicidal. Comparative data showed that PTSD is less widespread (22.6%)
amongst civilians with trauma experience than it is amongst veterans. Another finding of the study is
the correlation between social factors and the aggravation of co-morbid disorders. Unemployment,
low incomes, financially precarious situations and a general dissatisfaction with living conditions impact negatively on the co-morbid disorders that accompany PTSD. (Halimi/ Halimi 2013).
According to news reports and claims of the Council for the Protection of the Rights of the Kosovo
Liberation Army Fighters, at least 44 ex-combatants have committed suicide since the end of the
war. Of the 768 general suicide cases reported between 1999 and 2012 by the police, 5.7% (44) are
veteran deaths (Telegrafi 2014; Balkan Insight 2014a). In the period from 1999-2014 this would
mean approximately 3 veteran suicide cases per year. The exact number of KLA veterans is still undefined and ranges from 16,000 to 25,000 (with even higher claims by war veteran organisations)
(cf. Bekaj 2010: 27; Barakat/ Özerdem 2005: 31). A recent study on suicide in Kosovo finds that the
general suicide rate amounts to 3.17 cases per 100,000 people between 2008 and 2012 (Fanaj/
Melonashi 2014: 5). Comparing this with the number of war veterans (and considering the highest
number of war veterans counted – 25,000), the average yearly number of veteran suicides is more
than three times as high as the suicide rate in the general population: 11.6/100,000 (calculated on
the basis of 2.9/25,000).
Similar results can be seen in the U.S. context. Mark Kaplan et al. found that male war veterans
are twice as likely to commit suicide as male non-veterans (Kaplan et al. 2007: 620). Next to general living conditions, one of the most apparent reasons leading to suicide is the stigmatisation of
mental health problems. People suffering from PTSD and co-morbid disorders who face misunderstanding from their social circles often feel inhibited and consider suicide as a last resort in a
situation in which they cannot express their distress (Jensen 2012: 159). Randi Jensen describes
suicidality as a “system-oriented human problem that requires a community-oriented collaborative
approach” (ibid.: 157). To reduce the risk of committing suicide or retraumatisation after a successful treatment it is therefore necessary to inform relatives and others about mental disorders, their
symptoms and impact on daily life. Prejudices and insensitive behaviour can be avoided through
counseling for all concerned. (Fischer/ Petrović-Ziemer 2013: 61).
Reintegration and inclusion
As soon as the war ended, the newly-installed United Nations Interim Administration Mission in
Kosovo managed the demilitarisation of the KLA (Kosovo Liberation Army). Agreement was reached
on the KLA’s transformation instead of its dissolution, because the majority of Kosovars wanted to
retain the Army’s legacy as a symbol of their struggle for independence. Ex-combatants who did
not return to their civilian lives were partly integrated into the Kosovo Protection Corps (KPC), the
65
66
Country Report on
Kosovo Police (KP), local or international security companies, or established themselves in politics
– notably in the KLA-associated parties, the Democratic Party of Kosovo (PDK) and Alliance for the
Future of Kosovo (AAK) (Bekaj 2010: 27-32).
The KPC (disbanded in 2009) was a civilian emergency agency responsible for public safety (disaster response, search and rescue, reconstruction etc.). It was trained by the International Organisation for Migration (IOM) which was responsible for registering ex-combatants and offering special
programmes (cf. IOM 2004). Of the 25,000 registered veterans 20,000 applied for the 5,000 places
(2,000 were reserved places) that IOM could provide (Bekaj 2010: 29). The KP, Kosovo’s official police force, worked closely together with the UNMIK police and is described as an efficient, multi-ethnic institution which integrated around 1,750 former KLA combatants (25% of the 7,000 members
of the KP) (Bekaj 2010: 31).
There are no statistical data on the unemployment rate amongst war veterans in Kosovo. An estimated 5,000 ex-combatants have been integrated into KPC, KP, security companies and politics.
According to IOM’s numbers 61% of the registered caseload (25,000) have received training. Since
KPC has disbanded and assuming that not all former combatants have found registered work, this
could mean an unemployment rate up to 93% - not considering parallel economic activities1. The
general unemployment rate in Kosovo is estimated at 30.9% (Kosovo Agency of Statistics 2013).
In addition to economic reintegration, however, war veterans have needs that demand more than
technical and practical training. An important part of their social inclusion is active involvement with
war experiences. To be able to overcome PTSD and co-morbid disorders they need professional
help in the form of psychological therapy. Since this is something they cannot provide themselves,
they need support from state institutions and NGOs (non-governmental organisations) (Fischer/
Petrović-Ziemer 2013: 62). Martina Fischer and Ljubinka Petrović-Ziemer found in their study on
Dealing with the Past in the Balkans that veterans’ organisations often struggle with co-operating
with others, because networking is considered stressful and time-consuming (ibid.: 66). When the
personnel they face (e.g. in courts or media) are not sensitive to people with mental health problems, these encounters can even lead to retraumatisation and trauma (ibid.: 41). Fischer and Petrović-Ziemer conclude that co-operation with NGOs and other organisations should be intensified
and that staff should also be offered special awareness training.
One way of expanding co-operation is the practice of storytelling. Storytelling gives veterans (and
war victims) the opportunity to create their own narratives which are valuable parts of the truth recovery process that in turn facilitates relationship-building (ibid.: 56). Sharing experiences not only
helps healing veterans’ psychological wounds but also offers information on war-related events.
Veterans are able to help with witness tracing and drawing authentic pictures of conflict scenarios – and can therefore take on a role as peacebuilders (ibid.: 40; 63). However, their peacebuilding
1 It has been reported that the KLA War Invalids Association took control of a couple of parking lots in Prishtina/ Pristina
without permission from the municipality. The veterans group illegally charges visitors for using public property. (Prishtina
Insight 2014).
capacities can also be misdirected. Denial of rights and a poor psychological state can reinforce
their willingness to participate in political manipulation or even violent action (ibid.: 62). Veterans’
organisations in Kosovo engage in political threats from time to time and are considered a factor
for opposition to the government’s attempts to improve relations with Serbia (CRDP 2014: 85).
2.3 OCCUPATIONAL SAFETY IN THE
CONSTRUCTION INDUSTRY
2.3.1 Introduction
As of January 2014, there were 5,140 construction companies registered in Kosovo, altogether
employing 35,416 workers in this industry (Kosovo Business Registration Agency 2014). The majority (60%) of the overall workforce in Kosovo is unskilled (European Commission 2013: 22). With
an unemployment rate of 30.9% (Statistics Agency of Kosovo 2013), the demand for labour in
Kosovo gives rise to a highly unbalanced power relationship between employers and employees.
Many work sites constitute places of high physical vulnerability for those employed there. The
most noticeable threats that workers encounter in the workplace are injury, lack of compensation
in case of injury, and death in the workplace. In 2012, 17 fatalities and 34 serious bodily injuries in
the workplace were reported (Ministry of Labour and Social Welfare 2012).
The construction industry has been selected as a point of inquiry since it attracts predominantly
low-skilled employees, is currently highly unregulated and has a relatively high number of fatalities
and serious injuries. It is in this context that CRDP decided to inquire into the situation of this portion of Kosovo’s workforce. By examining their situation, we aimed to articulate how they experience security or insecurity at their workplaces, what their coping mechanisms look like and what
can be done to improve their current situation. The risk that workers have to take while working
in an environment where implementation of the law is not satisfactory and as a result can lead to
physical and non-physical vulnerability, raises the need for deeper research on the risks faced by
workers in construction companies.
To be able to assess the vulnerability of poorly-skilled workers in the construction industry in Kosovo
we decided to collect data through observation visits to construction sites as well as through group
and individual interviews with workers and relevant stakeholders. After analysing the interviews we
categorised the findings into six groups: job security, salaries, health care system, trade unions,
state institutions and the special case of the company Bechtel-ENKA. Previous work relevant to
the research design is summarised in the context and in the section on the legislative framework
and stakeholders. As background, the country’s economic context, the level of implementation of
labour rights, and its legislative infrastructure and the presence of the rule of law have been taken
into account.
67
68
Country Report on
2.3.2 Research Approach
After compiling the findings of CRDP’s consultation meetings, the interplay between the high unemployment rate and security in the workplace became the focus of our qualitative inquiry into
workers’ experience with occupational health and safety. Both these points were discussed as a priority in Kosovars’ lives, and the discussions held in the stakeholder dialogue meetings only touched
upon the perceptions of people who had taken up this issue to a considerable extent. With the
construction boom witnessed in post-war Kosovo, the industry provided an opportunity for those
interested in investment which in turn led to more employment opportunities for low-skilled labour.
Media
Zëri
Private
companies
IOs
UNIproject, REDONI,
NARTEL
ILO
Occupational
Safety
Public
administration
NGOs
MLSW, Municipality of
Prishtina/Pristina
Çohu
Trade unions
BSPK
Figure 1: Stakeholder Map
Based on these considerations, we created a map of stakeholders (see Figure 1), and examined
their roles in the construction industry. Our field research started in February 2014 and concluded in June 2014. The first wave of interviews included the stakeholders identified here, while the
second wave was made up of workers themselves. In total 14 semi-structured personal interviews
were conducted with these stakeholders: one interview each with stakeholders from media, international organisations (IOs), NGOs and trade unions, four with stakeholders from public administration, and six with stakeholders from private companies.
The workers were either approached through the construction companies contacted or we were
linked to them through journalists who had previously covered issues related to workplace safety.
In addition to this, two field observation visits were carried out by CRDP researchers in the construction sites of the companies contacted, with their consent.
In total 15 workers were included in this research, 13 of them belonging to a medium-sized construction company located in Prishtina/ Pristina, while two of them had previously worked for a
large foreign infrastructure company and came from other cities of Kosovo. With this sample we
conducted one focus group with eight workers, and personal interviews with the remaining individuals. The interviews and the focus group were semi-structured, asking questions about the workers’ relationships with their current profession and the company where they work, and how they see
the role of institutions and their companies’ occupational safety procedures. In cases when these
workers had experienced a workplace injury before, we asked them about the treatment available
to them.
An overarching question to all of them was the question about their view of security, and their
articulation of what security means for them individually. Both interviews and the focus group
were coded, and a thematic analysis was then conducted. The findings are presented in categories
which emerged from the dialogue with the workers.
2.3.3 Results
Job Security
During the focus group with the workers the first concern that came up was the (in)security of their
workplace. Interviewees responded to the question as to whether it is hard to find a job in Kosovo
with ‘yes’.
“
Nowadays it is very difficult to find a job because the demand [for employees] is
too low. On the other hand there is a lack of the legal infrastructure that could help
unemployed people to get jobs.”
In small- and medium-sized companies, the workers had constant worry over the termination of
their working contracts, since they mainly worked with short three-month contracts. To add to
this, they knew that their work would be seasonal and that during the winter months they would be
without any salary at all. The reduction in the rate of issuing construction permits at the local level
meant fewer construction projects, which in turn meant less work for them.
“
Now you have to renew your contract every three months; this causes insecurity
for us. The situation forces people to work [in construction companies] because
they have no other income.”
Although they are the most important bond that sets out the terms of the work relationship between a worker and a company, contracts are considered not binding when it comes to labour conditions. All of the workers deemed them unimportant, as they do not find it possible to implement
them. Although having a contract is in itself considered to be a factor which makes them feel more
secure, it is mostly viewed as a mere formality. A worker who had not been injured before said
69
70
Country Report on
that he felt that workplace injury compensation is paid purely out of company managers’ goodwill,
not out of a contractual requirement. Additionally, because this industry mainly uses three-month
contracts, the contracts represent a formal and informal mechanism for the control of the workers’
obedience and behaviour.
“
“
Just considering the fact that contracts last [maximum] 6 months tells you how
safe it is.”
The interviewers say that they do not want to change their job often. Instead they demand stronger
state intervention:
Recruitment by any company or person should go through an office [for employment].”
All of the workers had found their jobs through their social networks. For some of them, this contributed to their feeling of belonging and familiarity, while to others this meant that in other circumstances they would be left without any employment opportunities. The feeling of security for
the workers depended on the social environment in the company they were working in. They were
aware of the high unemployment rate in Kosovo, and this had an impact on their outlook towards
how they treated their professional life. Those who had worked in one company for years developed
familiarity with their co-workers, and said that the loss of this familiarity would make them less
secure in other working environments.
Salaries
Another significant challenge that workers face is the inadequacy of current salaries. Some of them
have additional jobs (e.g. in agriculture) in order to maintain their families.
“
“
If I depended only on my salary as a construction worker, it would be a problem to
survive. It’s difficult to live only with one salary. Your costs are much bigger than
your income.”
When you go home, you just change your clothes and you have to continue working in the fields.”
One of the workers who had experience in working in construction companies during Yugoslav
times compared the situations:
“
Most of the workers depend on the salary that they receive according to the hours
they work. The more hours they work, the more money they earn; this is what
forces them to work extra hours. No one would mind having two days off per week, as I had
when I worked in communist times from 7 a.m. until 3 p.m., and I had a lot of time to relax.
Now it’s different; we live in a system in transition.”
Health Care System
Since the law on the health care system is not approved yet, no-one has health insurance. Health
care institutions are mostly public and operate in very bad conditions. All the workers we interviewed said that they do not have health insurance with any of the companies. One of the workers
described what he would do in case of an injury:
“
If we could afford the medical treatment, we would pay for it; if not, maybe the
company would help with 50% of the expenses.”
When we asked them if this was a contractual obligation, all of them responded in the negative.
Since this was a hypothetical situation, the interviewees preferred not to extend the conversation
on the topic. This reaction could be considered as a local way of dealing with conversations on
serious issues like accidents, since there is a traditional belief that talking about accidents invites
trouble. It is important to emphasise that the workers from the focus group had never been seriously injured.
Trade Unions
Most of the trade unions in Kosovo were inherited from the Yugoslav period2. Some private sector
company trade unions have also been established since that time as former public companies
have been privatised in the intervening years. Collegiality plays a very important role for the workers. They claim that in case of a serious need they would take collective action. One of the workers
said:
“
If it was not for the colleagues and the boss I would not be working here. The boss
is a down-to-earth person who you can discuss things freely, not like with other
bosses who make millions.”
2 T he Yugoslav economy was based on the concept of self-management, which meant that companies were administered by
workers’ councils. These companies were called “associated labour organisations”. Trade unions and workers themselves
were included in decision-making processes in the respective sectors of the economy.
71
72
Country Report on
However, trade unions were not one of the approaches that the workers would follow. Not recognising any benefit that they could gain by forming or joining a trade union, they were rather skeptical of
what trade unions would do to enhance their position. Expressing this lack of trust, they said they
consider trade unions to be interest groups that only work for a limited, closed circle. This in turn
had a negative effect on the workers’ perception of agency. Throughout most of the conversations,
the workers expressed the feeling of unequal bargaining power with their employers. Because of
the high level of unemployment, the workers recognise the leverage that their employers have over
them, if they chose to try to renegotiate the terms of their employment. In such circumstances,
weak trade unions in Kosovo minimise the value of collective bargaining power in the eyes of the
workers, and contribute to a decrease in agency on issues that matter to them.
State Institutions
An opinion shared by the workers on how to get out of problematic situations is their demand for a
more active role for the state in regulating relations between employees and employers in the private sector. The workers have seen little evidence of labour inspectors’ presence in their workplaces. In the smaller construction companies they had rarely encountered them, while larger international projects have their own companies who perform the inspection for them. The workers were
wary of the labour inspectors sent by the ministry since they had the perception that the inspectors
are there to look for bribes, or are on the employers’ side. This distrust also applies to the inspectors
from other private companies, who are generally seen as people who are not on the side of workers.
“
Maybe the state institutions should have visited workers more often.”
Despite their feelings of neglect by the state, the workers attributed the responsibility for their protection
to the state itself. Although not aware of the specifics of labour-related legislation, they were convinced
that if everything was in place, they would be able to enjoy a secure life without having to worry about
contract termination or the consequences of a workplace injury. They saw themselves as victims of a
transition process which brought about changes that would not allow the rule of law in Kosovo.
“
The job is not safe; the private [sector] is here today, and gone tomorrow.”
Transition for them meant that they could not expect the security that the former socialist system
had provided for construction industry workers in Kosovo. With the transition of Kosovo from socialism to a market-based economy, they were aware that private companies would function differently from the previously publicly-owned ones. However, where the line should be drawn on the
rights of the workers, the workers themselves do not know.
“
I think that everything would be OK, if the law was implemented, like in other countries. The law keeps the state going,”
Not knowing that such laws are already in place, they expressed their regret that they are excluded
from the rights that a law on labour or a law on occupational health and safety would ensure. Others were of the opinion that since Kosovo’s laws were new, they were not being enforced because
of the lack of experience that people have with workplace safety.
“
In the beginning the state must have its laws, and people should be informed about
the rights they have. Companies should also be informed about their rights.”
The lack of rule of law was experienced as an inevitable aftermath of the opening up of Kosovo to
a market economy, and transition was used as a justification for things that were going wrong. The
workers talked about rule of law as if it was something to come eventually, and as though all they
had to do was to try to survive until Kosovo reached the rule of law stage.
2.3.4 Conclusion
The central concern of the workers throughout our research was job security. For them, having
a job – regardless of the bad conditions including uncertain contracts, low salaries, unregulated
working hours and poor health care provision – was a source of security in the first place, since it
provided them with the means to sustain themselves and their families. Workplace injuries were
only seen as a hindrance to this security. Measures for occupational safety and prevention of accidents were perceived more as a formality than a guarantee for safety in the workplace. Workers
who had not experienced any serious workplace injury so far were confident that their skills would
protect them from accidents. Workers who had already experienced injuries focused more on the
treatment which was or was not provided by the company. All of them seem to be primarily concerned with the financial costs of the accidents, and whose obligation it was to bear them.
Furthermore, our research revealed workers’ distrust towards state institutions. Contracts were not
expected to be enforced, labour inspections were often viewed as an unnecessary act of bureaucracy, and reporting of injures more as whistleblowing that could endanger the workers’ position in
the company. A lack of trust in the judicial system prohibits workers from fighting for their cause
legally. Trade unions are considered as interest groups and not as an effective tool. In addition, the
level of information among the workers about laws, regulations and rights is very low.
In order to tackle these grievances, all stakeholders should be involved and contribute to the improvement of occupational safety. Under the prevailing circumstances, including large-scale corruption and a weak economy, the physical threats posed by the workplace will not vanish overnight.
However, safety measures can be taken parallel to fighting corruption and unemployment.
Although state institutions face lack of trust by workers, they are also expected to be a source to be
relied on and are often mentioned as a last resort. To build trust and to fulfill their obligations they
should evaluate the municipal inspection system, facilitate legal procedures for employees and
consider introducing sanctions for companies that do not follow occupational safety guidelines.
73
74
Country Report on
The NGO sector should focus on education of workers to fill the information gap. Raising awareness about civil and labour rights as well as training on how to advocate for these rights should be
a priority for NGOs dealing with occupational safety and labour issues.
Media stakeholders could be supportive by publishing labour-related articles in which they also
include the employees’ perspective.
IOs that work in the labour field have an obligation to research and create guidelines to be implemented by public administration and private companies. As experts in the field they can also
establish independent tools for oversight (e.g. inspection visits or councils within big companies).
Trade unions should initiate a process of internal reform if they want to continue representing their
members’ needs. A first step to reform could be an information campaign, elections and co-operation with NGOs and IOs working in the relevant field.
Companies have the greatest responsibility when it comes to securing the rights of their employees. Concepts like corporate responsibility or a memorandum of association that regulates internal
relationships with employees are soft but relevant approaches when there is no common understanding or strategy on the appropriate treatment of employees. Companies should co-operate
with public administration and other oversight institutions such as IOs and trade unions.
2.4 BULLYING IN THE PRE-UNIVERSITY
EDUCATION SYSTEM
2.4.1 Introduction
Violence in schools is becoming a recognised issue in Kosovo. Since UNICEF published a report on
children’s perceptions of violence in schools back in 2006, the public is becoming increasingly worried about the issue. The media are reporting more and more cases of violence against and among
students or bullying in and around schools, and police records show that the number of children
who have been in contact with the police over the period of one year has doubled (UNICEF 2008).
Kosovo Police claim that there were 351 cases of youth violence in schools during 2012 (Koha.net
2013). Within this number, 64 were minor bodily injuries, 9 serious body injuries, 10 threats of violence and 9 cases of possession of firearms and blades. These figures represent a growing trend
of violent behaviour recorded among young people. In only the first semester of 2011, more than
210 incidents involving students were reported to the police, while in 2010, 37 incidents between
students resulted in serious bodily injury. Although no study has been conducted to examine the
factors contributing to the steady trend of increased violent behaviour encountered among young
people, this trend is commonly associated with peer violence and bullying among youth. Consequently, school premises face serious obstacles to providing a safe and secure environment for
their students, failing to free them from the sense of fear and insecurity in the school environment.
Bullying in schools is a universal phenomenon, especially in post-conflict settings like Kosovo.
However, not much research has been done to measure its scope and prevalence. Additionally,
every inquiry into this topic should take account of what the community and individuals believe
bullying to be. To illustrate the complexity of the issue, it is worth explaining that there is no specific
word in Albanian language for “bullying”. Some of the attempts to research this issue in Kosovo
mention this lack of definition as a possible barrier to approaching this issue. Other barriers might
include a lack of understanding and maybe a lack of willingness to acknowledge and deal with the
problem of peer violence (UNICEF, 2005). The situation has not changed much in terms of the understanding and willingness of society to acknowledge and deal with peer violence. In researching
bullying in the Kosovo context, this study has examined any physical and non-physical peer act of
violence, including behaviours and attitudes imposed upon students predominantly in the school
environment.
The Kosovo historical and cultural context has commonly been considered as detrimental to mitigating the sources of insecurity for young people. Recent developments in social, political and
economic public life have contributed to changes in the schooling system and challenges for the
system in dealing with issues that were less prevalent in the past. Documented peer violence and
bullying were among such issues. There were several weaknesses that limited the impact of international organisations and programmes implemented in Kosovo after 1999. Most often they came
in as a copy-paste programme from other countries, without taking into account the specifics and
cultural norms of Kosovo. On the other hand, mass media has heated the debate by covering the
issue of violence on many occasions, promoting a perception that acts of violence are widespread
and bullying is an issue that schools have not been tackling efficiently. Natyra Agani, PhD research
suggests that “cultural norms have also created unfavourable conditions for the issue of violence
to be included in public discourse; it is widely accepted that some sort and level of violence is tolerated, and that on some occasions it’s a positive thing. Sayings such as ‘he who loves you, hits you’,
or ‘beating comes from heaven’ have deep roots and have been part of the parenting styles that
may be found in many homes” (stakeholder meeting).
Adverse cultural paradigms are still evident, making it hard to implement one-dimensional approaches to reducing the prevalence of peer violence. Moreover, other societal aspects are seldom
considered as factors contributing to the presence of violent behaviour in the school environment.
Problems arising elsewhere are transferred into the school environment, affecting school life and
jeopardising security in school premises. As it is reported by a school psychologist working with
primary school pupils, “usually conflicts emerge outside school, and they are brought into school.
Then parents usually get involved. And then we [school authorities] are criticised for all the problems
emerging in school; they don’t know that everything starts out of school” (interview with a school
psychologist in Mitrovicë/a). A similar opinion was shared by another school official, who claimed
that “most of the quarrels that students have start through social networks, and harassments occurring in such a form. Students come from home frustrated, and they get into fights at school”
(Interview with the deputy director in Mitrovicë/a). As a focal point where different communities
interact, schools bear the responsibility of mitigating the sources of conflict arising elsewhere; but
instead of facilitating a dialogue between parties in conflict and creating a sense of security among
75
76
Country Report on
students, schools often represent a location where those in conflict can access one another to play
out their conflicts.
The capacity and maturity of Kosovo’s education institutions is often considered to be inadequate
to address the issue of school violence. A professional approach to the issue is rare, and systematic and evidence-based attempts to resolve it are rarely witnessed. The number of qualified counsellors hired by schools to address the issue of peer violence is very limited, numbering a staff of 21
qualified school psychologists employed throughout the country. In most cases, bullied students
are left to deal with the trauma on their own, and often in silence. Furthermore, Kosovo schools
do not provide any teaching on communication, conflict resolution training, or special courses for
students who have anger management issues or exhibit anti-social behaviour. The need for a multi-dimensional approach was acknowledged by the school staff interviewed, who claimed that “not
only bullying and violence should be given top priority; instead of elective courses, we need to provide training and courses on violence, inter-personal relationships, and sexuality” (interview with a
school psychologist in a primary and lower secondary school in Mitrovicë/a).
The Kosovo school system has undergone numerous reforms since 1999. Changes in class management and teaching methods have been proven to instigate in some students a sense of insecurity, confusion and difficulty in adapting to the school culture. Some of the reforms introduced have
not been fruitful, despite the Ministry of Education, Science and Technology (MEST) embracing the
programmes. The Step-by-Step programme, introduced in early 2000, was one of the ventures that
was both abruptly introduced in the Kosovo education system and carelessly discontinued. At the
onset, it was seen as a promising venture in introducing modern teaching techniques in the Kosovo
education system. The basis of the programme was to introduce creative thinking, group work and
less strict disciplinary measures than in the past. The system has now been abandoned, and pupils
who have gone through this programme have been observed to face difficulties in adapting to the
new rules that were not in line with what they were used to in the early years of education. In the
focus group discussion with parents, it was noted that the shift between teaching methods has
impacted negatively on classroom dynamics. A parent of a student who had participated in such
a programme mentioned that the level of freedom within the programme was excessive, claiming
that students had “so much liberty in class, they could do their school work on the table, under the
table... whenever they wanted!” (focus group discussion in Prishtina/ Pristina). The Step-by-Step
programme started to be implemented in the mid-2000s, and pupils enrolled in this program later
suffered a shock going back to the old teaching regime. Moreover, the programme had promoted a
skill that was not considered appropriate with the old teaching techniques, “they instilled the need
to debate during this programme, and higher grade teachers don’t like that practice.”
At the institutional level, Kosovo subscribes to the main international instruments that protect children’s rights. The United Nations Convention on the Rights of the Child and Council of Europe
resolutions and other documents relating to child protection are instruments that have been taken
into account while drafting legislation pertaining to child rights. Kosovo’s constitution ensures the
right to education with its Article 47, whose second paragraph states that “Public institutions shall
ensure equal opportunities to education for everyone.” Article 50 on the Rights of Children ensures
that “Children enjoy the protection and care necessary for their well-being” and that “All actions
undertaken by public or private authorities concerning children shall be in the best interest of the
children.” (para 4, Art. 50).
MEST (Ministry of Education, Science and Technology) has made substantial efforts to address
peer violence in schools. It has predominantly been engaged in preparing and passing policies
and procedures, around the theme of creating a safe environment and setting out sanctions for
wrong-doers. Creating a safe environment has been included in the legislation concerning pre-university education passed by the Kosovo parliament, followed by many sub-legal acts, including
the Teachers’ Ethical Code (2005), the Code of Conduct and Disciplinary Measures for Children in
Primary and Secondary Schools (2010), and Administrative Instruction on Ending and Initiating
Disciplinary Measures for Education Personnel (2005). However, the challenges in implementing
such acts remain.
The latest attempt by the Kosovo Government is seen in their adopting of a protocol3 with the aim
of defining more accurately the stakeholders responsible and standard operating procedures to
follow in cases when violence occurs in pre-university environments. This protocol was adopted in
late 2013. Stakeholders’ current focus is on making the protocol functional. The initial reflection
on the protocol is that it seems unconvincing in successfully addressing the issue of violence,
primarily as the co-ordinating body lacks power over other stakeholders. Additionally, the protocol
envisages only marginal engagement of the community (including parents and students), and fails
to establish supporting grass-root bodies for the victims, as well as perpetrators of bullying. However, the Protocol may serve as an entry point for the engagement of stakeholders in its further
refinement based on research findings.
2.4.2 Research Approach
This research utilised a qualitative methodology, in the form of focus group discussions and indepth interviews. The primary target group for focus group discussions was school children and
parents, whereas in-depth interviews were conducted with a school director, teacher, and school
psychologist.
Data gathering was preceded by a detailed literature review, including studies and data on the topic
and legal and sub-legal acts that deal with the issue of violence and bullying.
Focus group structures
A total of six focus groups were organised in three different cities: Prishtina/ Pristina, Fushe Kosove/
Kosovo Polje and Prizren4, resulting in the participation of 29 children and 25 parents. These locations were selected to include variety of both geographical representation and ethnic participation
3 G
overnment of Kosovo decision no. 04/147, date 06.09.2013 No. 21/2013 for Protocol for the Prevention and Reference of
Violence in Pre-university Education.
4 D
ue to a low response, especially for the parents group, a fourth location was also selected in Peja/ Pec, where only a focus
group discussion with parents was organised.
77
78
Country Report on
in the study. Prishtina/ Pristina is the capital of Kosovo and represents the melting pot of people
coming from all parts of Kosovo. Fushe Kosove/ Kosovo Polje is a small municipality near to Kosovo’s capital, having had a major influx of new residents in the last decade. It is a municipality with
a considerable population of Roma, Ashkali and Egyptian ethnicity5, solidly integrated in the same
schooling system with the majority population. Prizren is historically known as a multi-cultural city
and, with a population of close to 200,000 inhabitants, represents the second largest regional city
in Kosovo.
Schools and respondents were randomly chosen. Respondents - students and parents - were recruited in co-ordination with school authorities and local non-governmental organisations. Parent
or guardian consent was obtained for each child participating in the focus group.
The focus group composition was heterogenous in terms of gender representation. Two focus
groups were organised with Roma participants, and one with mixed Albanian, Roma and Ashkali
participants. More information about group composition is provided in Annex 1.
Discussions were voice-recorded and transcripts were prepared for each focus group. The groups
lasted on average between 70 and 80 minutes.
During focus group discussions, attention was paid to identifying potential respondents who were
subject to violent behaviour and victims of bullying. This was partly fruitful, ensuring one interview
with a father of a student who was a victim of aggressive behaviour in school. Two other victims
were recruited via the snowball method. Five other in-depth interviews were conducted with relevant stakeholders, namely four school authority representatives (Director, Deputy Director and
school psychologist) and a non-governmental representative.
Stakeholder meeting
The stakeholder meeting was organised with the aim of bringing together officials from different
backgrounds, including central and local government, academia, the Ombudsperson, civil society,
and student representatives.
Through a half-day workshop, several speakers were asked to present their perspective on the
current situation of sources of insecurity in schools, along with the activities their respective institutions have undertaken to deal with the issue of violence, and recommendations for improvement.
Outcomes from the stakeholder meeting were used to compile this report.
2.4.3 Results
Developing additional teacher training remains a big challenge for Kosovo’s education and schooling system. Teachers need high quality pedagogical training in addition to academic training in
5 T he Kosovo Education Strategic Plan 2011-2016 recognises minority communities among other groups as more often
victims of bullying.
their specific discipline. Teachers need to be familiar with the practice of child-friendly classrooms
and take part in training to promote understanding of diversity, non-discrimination and tolerance
as a means of addressing and preventing bullying in schools (Ministry of Education, Science and
Technology 2010: 10). According to a senior official at the Directorate of Education in Prishtina/
Pristina, the presence of violence was not seen as a major problem in Prishtina/ Pristina schools;
“misbehaviour and fights among children have long been present and it’s normal to have some children being picked on in school …”. A problematic issue identified by the Directorate of Education, is
”forbidding the use of physical punishment on behalf of the teaching staff, and the lack of weekly
sessions for class tutors with the classes they administer”. These claims were substantiated by
many other participants, who said that school teachers do not have the necessary tools to properly administer classes. Now that legislation concerning students’ rights restricts the use of physical punishment as a means to deal with problematic behaviour, teachers have not been properly
trained in positive behaviour management techniques. Students, on the other hand, while aware of
the rights they are guaranteed, refuse or are not aware of their responsibilities.
Proper policy responses for a comprehensive approach to the problem of bullying in schools should
include a holistic approach that will complement various stakeholders’ efforts in this area. The implementation of the Protocol remain the main concern for all stakeholders involved in reducing peer
violence in schools, and for this reason Civil Society Organisations are trying to help institutions by
taking an important role in implementing programmes that deal with school violence and bullying.
The NGO Syri i Vizionit is implementing a project that facilitates the government’s efforts by working with school staff and training them about the use of the Protocol. They say that the successful
implementation of the Protocol remains significantly dependent on the will and capacity of school
management. It is recommended that there should be greater involvement of parents and students
in school life, through the School Council, which is a mandatory organ that should be fully functional in each school, representing the cornerstone of decision-making issues about school life.
According to Syri i Vizionit, “the main area of scrutiny should be extended outside the immediate
walls of the school premises…. school corridors and the schoolyard have been shown to be the
most likely locations for acts of violence and bullying among children” (stakeholder meeting June
2014). Apparently, school authorities, particularly in the region of western Kosovo, have not been
able to develop mechanisms that will increase the level of safety for students in these areas.
Police, on the other hand, seem not to consider the issue of security and the spread of violence as
particularly problematic among Kosovo’s youth; they feel confident based on intelligence they gathered from which they succeeded in breaking a few organised crime schemes operating in school
environments. Earlier this year, the Kosovo Police was successful in breaking a drugs network in a
lower secondary school in the capital Prishtina/ Pristina.
The recommendations from academia were to increase the number of studies about violence and
bullying in school environment, to explore in more detail the cultural differences in conceptualising
activities that constitute bullying behaviour, to include longitudinal studies, and design prevention
programmes in collaboration with teachers, parents, and students in order to create safe environments for children.
79
80
Country Report on
Furthermore, in research conducted by N. Agani, PhD research which included a survey6 of 247
students ranging from grades 6 to 9 in two schools of different ethnic backgrounds7, it was found
that both physical and non-physical forms of bullying were widespread in the school environment.
The use of physical violence with the aim of harming others had been experienced by one in ten
children and more than a quarter (28%) had reported others making fun of them with the purpose of
humiliating them. Based on these results, Agani reported that “being exposed to violence and bullying in school was negatively associated with the perception of security in school environments by
most of the children.” Other contributing factors which exacerbated the situation of children were
the rapid social and cultural transition that Kosovo is undergoing. An increase in internal migration,
acts of violence in both school and family environments, substance use and an increase of suicide
and suicidal behaviour were only a few of the phenomena that came to the surface. Based on a
study from 2003, a quarter of the population aged 15 or over reported symptoms of PTSD (Lopes
Cardozo/ Vergara/ Agani/ Gotway 2000: 569 et seq.); another study three years later corroborated
these findings: whereas 22% had PTSD, 42% showed symptoms of depression and 44% had emotional problems (Kosova Rehabilitation Centre for Torture Victims 2006).
Peer violence
School bullying in Kosovo has recently become a major topic of concern and in particular, when a
YouTube video of a 14 year-old hitting a schoolmate surfaced on the internet. The video became an
overnight phenomenon on social media, and then the mainstream media took it up, shocking viewers with the violent story. As the story unravelled, so did the public discussion on why this was happening, and what ought to be done about it. The nature of bullying is when people repeatedly and
intentionally use words and/ or actions against an individual or a group of people to cause distress
or harm (APA 2004). These actions are usually committed by people who have more influence or
power over someone else, or who want to make someone else feel less powerful or more helpless
(Australian Human Rights Commission).
The public reaction to bullying in Kosovo after the recent incident was even more intriguing. While
many condemned the acts of violence by the teenage girls, the media embedded the YouTube video on their web-sites generating clicks and malicious comments directed towards the perpetrator.
To top this, the 14 year-old perpetrator’s Facebook account was flooded with malicious messages
and threats of violence. Some media wrote that her family had moved from the community they
were living in to avoid their neighbourhood’s ostracisation after the video became public.
Research data
A report commissioned by Save the Children in late 2013, published by Syri i Vizionit, the local
non-governmental organisation that advocates and lobbies for the rights of children, noted a rath-
6 T he study included administration of four types of survey instruments: Family Affluence Scale, School Victimisation Scale,
General Impression of School Safety and The Olweus Bullying Questionnaire.
7 T he school in the capital Prishtina/ Pristina was mainly attended by Kosovo Albanian students, whereas that in the
Serb-majority municipality of Gracanica was attended by Kosovo Serb students.
er high prevalence of the perception of violence among children in school environments. This
research exercise, titled ‘Perceptions of students, parents and officials on the right to education,
bullying and discrimination in schools’, was carried out through a questionnaire administered in
three Kosovo municipalities, surveying 312 students, 238 parents and 38 officials. Data reveal that
eight out of ten respondents (83%) feel safe8 in commuting to school, and the most dominant risk
factors are the stray dogs (for 63% of the cases of those who feel unsafe), and traffic (22%). In another study, ‘Presence of violence in adolescents’ relationships’, conducted by the Kosovo Gender
Studies Center in 2012 as a quantitative survey at the national level with 600 randomly selected
respondents from students attending higher secondary schools, it was seen that three out of four
(77%) students participating in the survey claimed to have witnessed violence and clashes between
students. These figures demonstrate that the prevalence of violence is high among students and
the sense of insecurity is closely correlated with witnessing violent behaviour.
In focus group discussions conducted for this study, generally the sense of security was seen
through the lens of a positive feeling; participants reported that they had to feel at ease and experience a positive feeling in order to feel secure. Rather than presenting the lack of a sense of
security as a circumstance resulting from the presence of a potential threat, participants had an
expectation of being aware of the existence of protecting factors so that they could feel secure. In
this sense, whereas parents generally expressed the lack of a sense of security because a potential
threat may be present in schools, children were more focused on the existence of predispositions
in the school environment for them to feel secure. For a sense of security, students request a minimum fulfilment of more advanced preconditions to feel secure, whereas parents are more inclined
to consider potential threats to security relating to the presence of observable, physical elements.
“
“
Feeling safe... I think feeling safe is to feel okay. I feel good and that’s how I know
I feel safe. I also feel safe when we study, when we are in class and we’re doing
activities... And when I don’t feel safe, then I feel bad.”
Female, 14 years, children’s group, Prizren
I feel about 80% safe, and this is mainly because the school is quite safe. The rest,
the 20% relates to the journey from home to school, because many bad things
happen in the street, and our children may be victims of such attacks. Sometimes I walk to
the schoolyard and see children going crazy; they behave violently and aggressively. They
push each other, they are very aggressive. And then one thing leads to another, and more
serious things may happen.”
Male, 45 years, parent group, Prizren
8 T he word for safety used in the Albanian language (‘siguri’) denotes both elements of safety and security. Translation in
English throughout the report of this concept was adjusted to match the contextual meaning.
81
82
Country Report on
In discussions with focus group participants, most of them generally reported some concerns over
their sense of security in the school environment. In-keeping with other survey data, participants reported a lack of security in commuting to school, primarily due to stray dogs, as well as busy traffic.
Stray dogs were mentioned both by parents and students, who reported this as a major source of
concern for the safety of pupils in their daily commute to school. Several students reported missing
school, as they were chased by dogs or needed to take a different route as they were scared to walk
past them. In this sense, insecurity is triggered by other circumstances that the school authority
may not be able to safeguard students from. Closer collaboration with the municipal authorities
and other relevant bodies is necessary to provide safe conditions for the students to commute to
school. Moreover, a perfect habitat for the stray dog colonies to thrive is represented by a dumping
area for illegal disposal of edible material. Such conditions were reported by several focus group
participants on all visited settlements, where remnants from commercial facilities, such as meat or
other food processing plants, and garbage from individual households or collective apartments, is
disposed of carelessly.
“
There is a meat processing plant nearby and remains from the factory are not
properly disposed of. There are many dogs in the vicinity of this factory. Only recently, the municipality caught these dogs. But the situation did not improve that much.
There is an Ashkali neighbourhood close to that area, and many keep these stray dogs. So
they use this neighbourhood to escape to when there’s a campaign to catch them... In a different location, there’s a bread factory, which also disposes of garbage improperly.”
Male, 42 years old, parent group, Fushe Kosove/ Kosovo Polje
Responding to the discussion about their sense of security in the school environment, participants
more often than not, across all settlements and backgrounds, started explaining their perspective
using quantitative terms. It was generally observed that it was easier and more appealing for respondents to assign a certain percentage to their sense of security, followed by a more detailed
description of the circumstances that prompted them to choose that number. It is important to
mention that the maximum and minimum values were not touched upon during the discussion.
Such impromptu reactions may have been influenced by the need to voice a sense of insecurity
which may not be reflected if using qualitative terms. Although most of the responses were in the
range of positive feelings (50+ per cent), the concerns raised were numerous though the sense of
insecurity was seldom dominant in responses.
“
I feel about 80% safe, and this is mainly because the school is quite safe. The rest,
the 20%, relate to the journey from home to school, because many bad things happen in the street, and our children may be victims of such attacks. Sometimes I walk to the
schoolyard and see children going crazy; they behave violently and aggressively. They push
each other, they are very aggressive. And then one thing leads to another, and more serious
things may happen.”
“
“
I feel about 55% safe. I don’t like it because of the bad students. They get into
fights and make problems... Coming to school is not that safe either. They use bad
words, they’re rude to you, tease you... I try not to pay any attention to what they say.”
Male, 14 years old, children’s group, Prishtine/ Pristina
I feel quite unsafe, about 45%... I feel unsafe because students get into fights. Female students get into fights more often than boys.”
Female, 14 years of age, Fushe Kosove/ Kosovo Polje children’s group
Aggressive driving and heavy traffic near schools was often raised as a key concern and potential
threat to students’ security while they commute to school. This issue of traffic safety was also often raised by school authorities. In one of the schools visited, two car accidents had resulted in fatal
consequences for two children in the vicinity of their school (Interview with a school psychologist
in Mitrovicë/a). Parent involvement in maintaining traffic safety around schools was mentioned as
being very much needed. It was observed that in one of the schools in Prishtina/ Pristina, in a heavy
populated area with much traffic, a retired police officer volunteers during rush hours to regulate
the traffic and signal the students’ presence to drivers.
Bullying as a source of insecurity
Bullying has often been reported to be significantly present in schools. As well as anecdotal evidence, surveys report that bullying is widespread across Kosovo schools. In surveys with schoolage children, bullying is perceived as present by most students, with the physical aspect being the
most common form of bullying behaviour. In a survey (Syri i Vizionit, 2013) more than six out of
ten students (61%) said they believe that bullying is present in school, most often occurring in the
schoolyard (reported by 76%), classroom (39%), school hall (29%) and toilets (18%). Other survey
data show that about two thirds of students (68%) have reported offensive behaviour between students, and that about a quarter (24%) of adolescences have been engaged in physical violence in
the last 12 months (Kosovo Gender Studies Center 2012; WHO/ UNFPA/ HBSC 2014).
In focus group discussions, physical violence was seen as fairly widespread among peers in the
Kosovo education system and that it is mainly manifest as pushing, slapping and punching. These
forms of physical encounters are predominantly seen as innocuous forms of play, and not taken
seriously. Use of physical violence on certain occasions and in certain circumstances is legitimised
by both school authorities and most parents in the focus group discussions. Students are in environments that promote incongruence between accepted behaviour and public discourse; students are often subject to environments that tolerate the use of physical violence against children
although publicly it is deplored..Consequently, only when occurring in the form of repeated and
persistent forms of aggressive behaviour do students become more active and irritated and report
such violence to the authorities. And in such cases, most of the participants across all groups
approve of physical punishment being used by teachers or school management, in order to stop
83
84
Country Report on
teasing and harassment by other peers. The idea that power relations are maintained through the
use of physical aggression is accepted and justified, and even sometimes promoted as a primary
means of conflict resolution or handling difficult behaviour, leaving students in a confusing and
helpless state that may not be easily managed by them.
“
Some of the teachers still use some sort of physical punishment, for some students who don’t understand any other way. About once a month, a teacher hits
a student in my class. And this has to happen, because some students just don’t behave
well. When they see that a teacher is weak, that they are not a strict teacher, then they make
noise, tease other students, harass the teacher, and they cause problems. They have to beat
someone, so that the others will change their attitude.”
Male, 13 years, children’s group, Prishtina/ Pristina
“
Discipline used to be very good in all our schools. Now times have changed. Teachers are not allowed to beat children anymore. The teachers aren’t safe any more
either. Considering what students bring to school, with the drugs and weapons around, I
would recommend teachers being able to use physical force to bring discipline in school... I
would be in favour of teachers beating my child, if he misbehaves and is guilty.”
Only a few participants in the parent group condemned the use of physical punishment as a disciplinary measure. They were more inclined to approve behaviour management training for the
teacher, as they were strong proponents of the view that the same results in term of class management could be achieved while using more subtle, child-friendly practices. Class management was
seen as an issue by many participants, from both parents and children’s groups, focusing on the
source of violence and poor academic performance in any of the following four dimensions, 1) lack
of teacher skills and employment not based on merit, 2) inability of teachers to handle classes without the use of physical punishment, 3) poor financial compensation in the education sector, and 4)
failing to establish a firm ground for communication and co-operation between school authorities,
students and parents.
“
I am not in favour of letting teachers use violence to deal with students’ misbehaviour. The school management and parents should be working more closely
with one another, and they should find solutions to stop violence in school. Children’s good
behaviour starts at home, and school is there only to reinforce such behaviour... I used to be
a teacher long ago, and I used the old methods. All the children were very scared of me, even
if I just passed their classes. Later I found out that I could achieve the same results through
other means: I used to work more with their parents, talk to them more, and explain their
weaknesses. The same results were achieved through different means.”
Male, parent group, Prizren
“
Teachers are not that motivated to teach and give their maximum in schools. They
would rather find the easiest way to complete their tasks at school, than to actually
improve their performance. They don’t receive financial compensation to motivate them to
do their job. Teachers may see other parents coming in fancy cars, and having a life that
they can’t achieve, but they shouldn’t give up. Also, most of the teachers get the job through
family connections or some other mutual interest.”
Male, 43 years, parent group, Fushe Kosove/ Kosovo Polje
“
It really depends how the teacher manages the class. They have to be active and
creative. I know of a teacher who manages even the most difficult students, those
who are problematic at school.... and with the new law that students are not allowed to be
beaten, this does not seem right. For some students, only physical punishment can make a
difference.”
Female, 33 years, parent group, Prishtina/ Pristina
As indicated by other survey data, male youngsters are more inclined to express physical violence
than female youngsters, as well as bullying and being victims of bullying more often9. The use of
physical violence was also reported in focus group discussions, especially among male students.
Usually it is male students who get into physical fights with others, whereas female students were
often associated with insults, verbal attacks and spreading rumours. Demonstrating power is closely
associated with the use of physical dominance among male students. Female students, on the other
hand, have more quarrels and exhibit more subtle, covert forms of domination over other peers by
using verbal communication. Nevertheless, female students are not completely alien to physical violence, and several female physical encounters were reported by focus group participants.
“
“
Boys are more spoiled; they get into fights more often. They use violence more
often. Girls, on the other hand, are more calm and quiet.”
Male, 42 years old parent group, Prizren
I think females sometimes have conflicts but not to the extent boys have. Boys
are more noisy, they’re more aggressive and they get into physical fights far more
often than girls. Girls usually insult each other – they use a different form of violence.”
Female, 14 years old, Fushe Kosove/ Kosovo Polje children’s group
9 T he HBSC survey reports that physical fights occur more often among male adolescents than female adolescents (38.9%
had been in a physical fight at least once during the past 12 months, compared to 13.4%), as well as more having been
bullied (32% get bullied at least once a week, compared to 18.1%).
85
86
Country Report on
“
“
“
I think the opposite: females are more sneaky, they use different forms of manipulation to reach their goals. They get boys to get into fights for them, and boys are
more aggressive and more expressive.”
I used to be friends with a couple of other girls and we’re not friends any more. I’m
not part of that group. They keep teasing me. We compete, for example in how we
dress... Any time they tease me, I tease back.”
Female, 14 years, children’s group, Prizren
Both girls and boys get into fights. We have a girl in our school; she is famous for
starting fights with other girls. They start about small things, and then may end up
in a physical fight. They go on the upper floor, or in the bathroom, so the teachers can’t see
them. A couple of months ago, they almost threw a parent, who’d brought his younger child
to school, down the stairs. Even one of our teachers, who got in between to split them up,
was attacked.”
Female, 14 years, children’s group, Prishtina/ Pristina
During discussions with the students they reported that some of the teachers act abruptly and
irrationally when students omit to follow some pointless rules that teacher require them to follow. As reported by a 15 year-old female student, teachers use both physical and psychological
violence to maintain respectful attitudes towards them. She said that, “one of our teachers would
hit students only if they didn’t get up when she entered the class.” She continued explaining that
the same teacher would scold students for trivial behaviour, not referring to the text written on the
blackboard when reporting about that topic. Such behaviour was characterised as psychological
violence, which teachers would enforce to maintain a restrictive environment resulting in negativity
on behalf of the students.
Other dominant forms of violence
Students acknowledged other forms of violence to be widespread among their peers. Name-calling and the use of derogatory words were reported as the most frequent forms of verbal violence
occurring in schools and among peers. In addition, students report that teachers also play a vital
part as contributory factors to psychological violence on school premises. Teachers frequently
use derogatory words, which are then repeated by students. As reported by a school psychologist,
name-calling is often the major concern of students in relation to their peers in the school environment (Interview with a school psychologist in Mitrovicë/a).
“
Teachers use a greater range of derogatory words than students do. They call us
‘cow’, ‘sick person’, ‘stupid’, ‘obnoxious’, ‘illiterate’, ‘maniac’, ‘vagabond’, and so on.
Then other students repeat them, and they use the same words for those who have been
attacked by the teacher.”
Male, 14 years old, Fushe Kosove/ Kosovo Polje children’s group
Another verbal form of harassment which students mentioned quite often is calling peers by their
mother’s name. This was seen as another form of intrusive teasing, through which students may
prompt a sense of discomfort in others. Name-calling is thus manifest through mimicking the behaviour of teaching staff, by copying terminology used by the teachers, and on other occasions
represents a reference to personal or family matters.
“
Usually the derogatory words that are used consist of teasing the person with his
or her mothers’ name. We can’t tell others our mother’s name, because they can
hardly wait to use that against you. But our mother’s name is in the class journal, and everyone can get access to that information.”
Inter-ethnic relationships
Among the use of psychological violence, Roma and Ashkali students and parents mentioned the
use of derogatory words aimed at disrespecting their ethnic origin. Although the situation does not
seem to be widespread in all communities where focus groups were organised (namely, both Prizren and Fushe Kosove/ Kosovo Polje where schools have mixed ethnicities), the situation seems
to be deteriorating in Prizren, which is known for solid inter-ethnic relationships over the years. In
Fushe Kosove/ Kosovo Polje, ethnic communities seemed better integrated, which was reflected
in a more positive attitude of the Albanian majority population toward Roma and Ashkali community neighbourhoods. In both locations, children and parents discussed cases where inappropriate
treatment was reported and that the authorities have generally undertaken measures to address
the issue. Nevertheless, ethnic and racial division is present and seems to have taken a form that
is being relatively widely accepted; children of Roma and Ashkali background, especially in Prizren,
report a lack of friendships with students from the Albanian community, and the transformation of
overt negative attitudes into a more subtle, denigrating behaviour.
87
88
Country Report on
“
“
We get teased by other students at school. When we get into fights with them, they
call us ‘magjup’10. I feel offended when I am called this. They frequently use this
word. I talked to the head teacher; I even went to the director’s office. They talked to these
children and they didn’t use the word for some time. Now, they use it to refer to us – they use
it so we can hear it, but don’t say it directly to us.”
Female, 14 years, Prizren children’s group
I am called ‘magjup’ as well. I told them that I am RAE [acronym referring to Roma,
Ashkali and Egyptian community], and they are Albanians. They have to go to the
seaside to get their skin colour like ours. They didn’t bother me after that... I told the teacher,
and the teacher also said they shouldn’t use such a term, because we are all humans.”
Female, 13 years, Prizren children’s group
Presence of arms and drugs as a source of insecurity
A great source of insecurity in school is represented by the carrying of weapons, especially knives
and fist rings, which seemed to have been witnessed by the majority of respondents in focus group
discussions. Such behaviour was reported to exist in every school, where students, either as a
means to demonstrate power or superiority, or lack of security, carry weapons and intimidates
others. Students have reported feeling insecure, knowing that there are other students in school
who carry weapons and are in a position to use them. On several occasions, students reported having witnessed occasional carrying of weapons, making them feel ill-at-ease and threatened. A respondent reported feeling “unsafe because of [other] students bringing blades to school. I see such
weapons about once a month, sometimes even more frequently” (14 year-old male, focus group
discussion with students in Fushe Kosove/ Kosovo Polje). Dangerous objects present in school
environment most frequently include weapons such as knives, fist rings and nail scissors. On many
occasions the presence of fire-arms has also been recorded, and in each focus group discussion
with students there were participants who had witnessed fire-arms in schools.
The presence of arms affects school life at many levels. For a start, students who carry weapons
to school were described as having little or no parental control, and the interest of their parents in
partaking in school life to be almost inexistent. Some parents in focus group discussions blamed the
ignorance of parents who are not careful when storing fire-arms, enabling their children to access the
fire-arms easily. On the other hand, school authorities sometimes have serious obstacles in working
with students who exhibit risky behaviour, because they fail to follow rules and co-operate with parents or carers. In some instances, the carrying of weapons and the use of marijuana were closely
associated; very often, the same group of students manifest both behaviours. It is alarming that there
were reports of drug-selling in schools by students, although the police managed to intervene and
confiscate the narcotics (14-year old male, focus group discussion with students in Prishtina/ Pristi-
10 ‘Magjup’ in Albanian is a derogatory term for a person of Roma, Ashkali or Egyptian ethnic origin; equivalent to the word
‘gypsy’ in English.
na). This expands the sources of insecurity for students, by not being able to identify threats with an
external, unknown agent; instead, school peers are included in the list of potential threats and sources
of insecurity for students. In a culture with heavy reliance on social networks and inner-group ties,
which Kosovo was described as having as a safety net, the shift in this discourse brings a remarkable change in culture dynamics and discourse. Discussions with parents revealed that the presence
of drugs in school represents a major concern for them, as they consider the extent to which drugs
have penetrated the life of youngsters to be alarming. It has been reported that drugs are easily and
cheaply accessible to students. A parent reported that, ‘in our parent and teacher meeting, we had a
parent who is a police officer and they had information that a hit of drugs costs about 5 Euros... we
were advised not to give any money to our children when they’re going to school’ (38 year-old male,
focus group discussion with parents in Prishtina/ Pristina).
Coping mechanisms
The discussion with focus group participants revealed that there are no existing, widespread mechanisms that exist in the school system to address and prevent violent acts in or around school environments. All violent behaviour is dealt with in a vague, individual, and non-structured way. In this regard, the
Protocol may represent a solid venture to improve the reaction of schools and other public institutions
to acts of violence. It may serve as a reference point of guidelines for the school authorities, as well as to
emphasise the duties and responsibilities of all public institutions in cases of violent acts, including bullying and psychological violence. One of the established mechanisms in most of the schools Kosovo-wide
to address complaints was installing complaint boxes. However, they were not functional in any of the
schools visited, demonstrating an unexploited opportunity to maintain the institutional mechanisms that
would promptly and appropriately deal with student complaints. Consequently, students reported a lack
of trust and no faith that anything would change if they submitted written complaints, even if they had
an opportunity to do so. In a school where a complaint box was installed it was reported that it had been
taken out – “[students] were told that there were no complaints in the boxes when they opened them up”
(14 year-old male, focus group discussion with students in Fushe Kosove/ Kosovo Polje).
The prevailing form of coping with the acts of violence in schools is to address the concern with the
head teacher, who seldom manages to resolve the issue. School management or parents are the second
place students apply to, though this happens far less frequently than addressing the issue with the head
teacher. The head teacher represents an important link in the chain of communication and support in the
school system, and on many occasions it was noted (by both students and parents) that the greatest
support and success was due to the head teacher. Considering the use of physical punishment to be a legitimate way to address school problems, head masters may be unduly aggravated by the responsibility
of dealing with reports of violence by the students. As a focus group participant from Prizren noted, “we
mostly report our problems to our teachers, but only a few go to the [school] director... I don’t feel comfortable doing that. He can beat or exclude students whom others report. I saw the director beating a guy;
I was so scared I had to run away” (14 year-old male, focus group discussion with students in Prizren).
On the other hand, some schools have established a form of reporting that recruits students (usually
class representatives, or all class students appointed in turn) to pass to the head master or other school
staff any complaints that other students have. In some instances, this format showed some success as
the school authorities were able to gather information about the locations in school and act upon any
89
90
Country Report on
potential conflicts among students, but on the other hand it created animosity among peers and initiated conflicts and intimidation directed toward the whistleblowers by their peers. It was observed that
students were instructed only to report the problem to other school staff, and that the school authorities
would later deal individually with each report. It should be pointed out that these students were not being
guided or trained to perform acts of mediation or mitigation for conflicts present among their peers in
school. Such resources could be further utilised to support victims of bullying in school environments,
serving as a safety net for students who may have difficulties adapting to school life. However, none of
the schools visited had moved beyond the basic form of student engagement in maintaining school environments as safe and secure: by utilising them solely in the capacity of interlocutors who report problematic students or behaviour, upon which school authorities would react – often with physical punishment
and/ or intimidation.
“
I am the president of our class and I take notes when students misbehave, and
give the notebook to the head teacher. I reported some girls who were using mobile telephones during classes; they were on Facebook. And then in the meeting with the
parents, the head teacher complained and asked them not to let their children use mobile
phones during classes. I saw that they brought their mobile phones with them last week,
but weren’t using them... I can’t, for example, report my best friend when she misbehaves,
so others complain that I’m not the same with everybody.”
“
“
We have a class leader now, and he has to report everything. He has to report when
someone does something bad, and he has some other responsibilities. He has to
report everything, because he can be punished if he doesn’t do that. He protects us, in a way.
Some students are beaten by teachers when they are reported.”
Male, 14 years old, children’s group, Prizren
I particularly feel bad when I have to report to the head teacher when somebody
misbehaves. If you tell, then they can come and threaten you. Or when you go out,
you may have problems. I have heard that in our class there’s a student who carries knives
and even guns in class... When I am in school, it’s not that bad, but I feel unsafe particularly
when I go out.”
Male, 13 years, children’s group, Prishtina/ Pristina
2.4.4 Conclusion
Kosovo has been through extreme political, economic and social challenges, with a myriad of consequences that have impacted all forms of public life. The transitional phase has considerably
slowed down the process of overcoming barriers towards the consolidation of public institutions in
order to achieve the ultimate objective of servicing the citizens. The human security aspect, studied
through peer violence, is, as a result, very fragile and institutions are limping in setting up sufficient
capacity for creating a secure environment that fosters the development of students’ potential.
The legal framework analysis highlights the lack of alignment of governmental institutions in addressing the phenomenon of violence currently present among youth in Kosovo. Furthermore, governmental engagements lack focus and a clear strategy on how to address the issue of the feeling
of insecurity in schools. Activities undertaken by the government have the potential to bring minor
and not very useful results in this aspect. The most inclusive document that addresses violence,
the Protocol for the Prevention and Reference of Violence in Institutions of Pre-University Education, which has been recently adopted, does not include sufficient elements to result in a consolidation of governmental activities in addressing the issue of violence among youth. Despite the fact
that this document reflects a solid initiative for acknowledging various types of violence and has
aspirations to create a set of standard operating procedures, it lacks the clarity and description to
address accountability, the allocation of duties, and enforcement of initiatives at the community
level. Due to all these factors, violence among youth continues to be addressed sporadically, informally, and in an inconsistent and rather chaotic manner.
Throughout discussions with youngsters and parents, we had a clear view of a considerable level
of various types of violence. While the presence of physical violence is perceived to be a common
trend, the manifestation of other types of violence is alarming. The carrying of blades in schools,
and occasional physical conflicts among peers in school premises remain an acute problem for
school safety and security. The majority of participants approve the use of violence as a disciplinary tool. The use of other types of violence, such as using derogatory language, has increased, and
it is used both by teachers (toward students) and students (between peers). These circumstances
result in a tendency for violence in schools to become systematic, silent, and generally accepted by
society. This causes violence to become more structural in form, and it poses a risk of becoming
an acceptable norm in society which, in turn, will constantly serve as a latent threat to students and
society as a whole.
This study aspires to contribute to the deconstruction of the phenomenon of violence in schools,
and encourage dialogue between stakeholders. In addition, it offers a valuable perspective for
Kosovan society to join forces in dealing with a challenging task – such as managing the feeling of
student security in schools - while empowering the involvement of students and parents in school
life, especially in programmes and interventions that address violence in schools. Furthermore, it
alerts institutions to the need to undertake strategic and efficient steps to improve the situation.
Parents were more inclined to see an increase in the role of the school in disciplining students who
are violent, and managing class dynamics. They were especially vocal in placing more emphasis
on selecting and training head teachers, who are reported to be one of the key agents in the communication structure between the school and the family. This component was acknowledged to
be highly valuable by the vast majority of focus group discussion participants, who suggested
“selecting the head teacher more carefully, and working with them more closely. They are usually
91
92
Country Report on
the ones who can make the most changes. They can communicate with parents more actively,
address each issue until it gets resolved and make a difference for a class” (42 year-old male, focus
group discussion with parents in Prizren). Further effort should be made to encourage the broader
involvement of parents in school life, especially targeting parents who are not regular in attending
parent-teacher meetings. In focus groups, a parent explained that “parent co-operation is missing.
In the parent-teacher meetings, the same parents come to each meeting. Those who are the most
problematic, their parents never come. And the head teacher goes very fast through the whole
procedure: communicates the grades, and finishes the meeting in no time” (42 year-old male, focus
group discussion with parents in Fushe Kosove/ Kosovo Polje).
The school authorities remarked on various occasions that some parents are not interested in
any activity that is related to school. Moreover, these parents fail even to attend parent-teacher
conferences, seldom being involved, and going for more than an academic year without visiting
school premises to find out about the progress of their children. School authorities face difficulties
in attracting such parents to partake in school life, and have to make additional efforts to change
the situation. In a focus group discussion, a parent requested the “school to make efforts to include
all parents... to increase their participation in school life” (51 year-old male, focus group discussion
with parents in Prizren). He continued, “in the last meeting we had with the parents in school, there
was a girl who came instead of her parent. When the head teacher asked her how old she was, she
replied that she was 15. ‘How come?’ asked the head teacher, ‘you are 15, and you came for your
brother who is 13?’ The girl replied that her parents couldn’t come, and the head teacher had never
seen them – they never come for any of the meetings we have.”
Dealing with the sense of security was widely seen through the lens of manifest physical intimidation. Installing cameras in school and hiring a security guard were thus the two most frequent
responses supported by focus group participants, both students and parents alike. The installation
of cameras was mentioned for all school facilities, in the corridors and classes, with the purpose of
identifying perpetrators and handling cases of wrong-doing and aggressive behaviour.
“
“
Installing cameras in the school would be of great help. Not only to see who is
causing problems and who acts violently, but also to monitor teachers. Teachers
rarely maintain good class discipline.”
Male, 15 years old, children’s group, Fushe Kosove/ Kosovo Polje
[There is a need] to install cameras. In many cases collective punishment was
used, because they couldn’t tell who behaved badly... Also, to have a security guard,
and not let anyone else enter the schoolyard. Many students who were expelled from this
school still come to the schoolyard, and they are the ones who make the most problems.”
Male, 14 years old, children’s group, Prishtina/ Pristina
As a means to increase the level of security, undertaking perfunctory actions, such as the installation
of cameras and hiring security guards, may transmit multiple messages. Foremost, it demonstrates
that a sense of security is very often associated with the presence or absence of physical threats. In
such a manner, threatening elements are considered easily distinguishable and ominous only insofar
as they directly affect a victim. Although discussed as being heavily present in school environment
other sources of insecurities attracted only sporadic recommendations. Quick remedies to deal with
the sense of insecurity were favoured over more complex and demanding ventures.
3.
RECOMMENDATIONS
3.1 INSUFFICIENT WITNESS PROTECTION
The authorities in Kosovo should seriously tackle problems encountered by witnesses, given the
acute difficulties they are faced with, which have resulted in several of them being killed and dozens
intimidated and threatened.
There are many limitations to the protection arrangements currently available, not least because
Kosovo has a population of less than two million with very tight-knit communities. Witnesses are
often perceived as betraying their community when they give evidence, which inhibits possible witnesses from coming forward. Furthermore, many people do not believe that they have a moral or
legal duty to testify as a witness in criminal cases (Council of Europe 2010).
As recognised by Kosovo officials themselves, without the international community, Kosovo would
not be in a position to ensure any kind of protection for endangered witnesses (ibid.). There has been
a noticeable lack of local and international specialised police with expertise in protecting witnesses.
Kosovo‘s government, civil society organisations and EULEX should consider different approaches
such as making a joint agreement with neighbouring states with large Albanian population (Albania, Macedonia and Montenegro), and exploring the opportunity for relocating witnesses outside
the Balkans. Measures seem to be useless as long as the witness is physically in Kosovo, where everybody knows everybody else. Finally, local and international authorities must raise public awareness of the moral and legal duty of residents of Kosovo to provide witness testimony and bring
criminals to justice (OSCE 2006).
3.2 THE PHYSICAL AND MENTAL WELL-BEING
OF WAR VETERANS
The new law on war veterans reads very promisingly. It relates to most, if not all, points that have
been raised by veterans’ organisations as well as the veterans present in our focus group meeting.
The actual implementation of the law, however, has not yet begun. In order to address the war vet-
93
94
Country Report on
erans issue properly it is recommended that more insight is gained on the topic through studies
together with monitoring the implementation of relevant laws and developments in the near future.
To better assess the two most pressing points – mental health and socio-economic reintegration
– more in-depth studies are needed. The death and suicide rate amongst war veterans should be
examined in comparison to the general death and suicide rate in Kosovo. Though initial numbers
show an increased tendency to suicide amongst war veterans, it is not yet clear whether the causes
for veteran suicide are primarily of a psychological nature or whether they are constituted by the
general living conditions that tend to be bad in war veteran communities. Stina Torjesen (2013)
suggests further studies in three different areas. She proposes pursuing the question of how political leaders at all levels undergo transition from combat to civilian politics as well as analysis of
the economic strategies that war veterans use after the conflict – whether they pursue their old
profession (if existing), new opportunities or military-related jobs. She also suggests looking into
social relations and their impact on a veteran’s reintegration and further affiliation with the military
and military-related activities or jobs. (Torjesen 2013: 8 et seq.)
The suggestion to establish a central co-ordinating body – which has been made by Dmitry Pozhidaev and Ravza Andzhelich (2005) amongst others – was considered in the draft law on war veterans. Implemented correctly, this body could offer various services for war veterans, collect data
and conduct studies, develop reintegration programmes and also channel their potential to misuse
their power politically (Pozhidaev/ Andzhelich 2005: 66). The establishment of this body and the
application of all the other regulations introduced in the draft law should be monitored. CRDP plans
a one-year, Kosovo-wide monitoring project that tasks researchers to produce three policy papers
on the laws on missing persons, civilian victims, and war veterans. The monitoring will involve
interviews with beneficiaries of each law, research visits to ministries responsible for the laws’ implementation (i.e. whether adoption of sub-legal acts and other obligations takes place), research
visits to local institutions (municipalities, regional agencies, regional offices, etc.), and visits to public service providers (regional hospitals, clinics, student centres, vocational schools, etc.).
3.3 OCCUPATIONAL SAFETY IN THE
CONSTRUCTION INDUSTRY
In order to tackle the grievances raised, all stakeholders need to be involved in the process and contribute to the improvement of occupational safety. Under the prevailing circumstances that include
large-scale corruption and a weak economy, the physical threats of the workplace will not vanish
overnight. However, safety measures can be taken parallel to fighting corruption and unemployment.
State institutions
Although state institutions face a lack of trust by workers, they are expected to be reliable and often
considered as a last resort. To build trust and to fulfill their obligation they should:
Evaluate the municipal inspection system
Facilitate legal procedures for employees
Consider introducing sanctions for companies that do not follow occupational safety guidelines (e.g. Bechtel-ENKA).
Private companies
Companies have the biggest responsibility when it comes to securing the rights of their employees.
Concepts like corporate responsibility or a memorandum of association that regulates internal relationships with employees are soft but relevant approaches when there is no common understanding or strategy on the appropriate treatment of employees. Companies should:
Increase co-operation with public administration and other oversight institutions like IOs
and trade unions
Develop ethical guidelines for working conditions and employee treatment
Trade unions
Trade unions should initiate internal reform processes if they want to continue representing their
members’ needs. A first step to reform could be an information campaign, elections and co-operation with NGOs and IOs working in the relevant field.
IOs
IOs that work in the labour field have an obligation to research and create guidelines especially designed to be implemented by public administration and companies. As experts in the field they can
also establish independent tools for oversight (e.g. inspection visits or councils within big companies).
NGOs
The NGO sector should focus on the education of workers in order to overcome the information
gap. Raising awareness about civil and labour rights as well as training on how to advocate these
rights should be a priority for NGOs dealing with occupational safety and labour issues.
Media
Media stakeholders could be supportive by publishing labour-related articles in which they also
include the employees’ perspective.
3.4 BULLYING IN THE PRE-UNIVERSITY
EDUCATION SYSTEM
Our findings revealed that school bullying is a growing and a serious problem in the pre-university
educational system throughout Kosovo. However, there are no governmental and school mechanisms that would constructively address bullying. It is also evident that the current socio-cultural
context adds to the problem. Having observed these problems, CRDP proposes a set of policy recommendations that need to be seriously and promptly addressed by relevant stakeholders.
Government
It is recommended to:
Have a Multi-Sectoral Approach: top priority should not only be given to bullying and violence – instead of elective courses, we need to provide training and seminars on violence,
inter-personal relationships, and sexuality
95
96
Country Report on
Increase the number of qualified counselors throughout the country so that each school
hires a school psychologists
Secure higher involvement of parents and students in school life, through School Councils,
which are mandatory organs that should be fully functional in each school, representing the
cornerstone of decision-making issues about school life
Develop a national strategy based on international and regional practices combating school
bullying, and ensure its implementation
School management
Each school should develop an internal anti-bullying policy.
NGOs and research institutes
We recommend: increasing the number of studies about bullying in school environments; exploring
in more detail the cultural differences in conceptualising and perceiving activities that constitute
bullying behaviour, to include longitudinal studies; and designing prevention programmes in collaboration with teachers, parents, and students in order to create safe environments for children.
Media
We recommend that the media continues to engage seriously with cases of violent behaviour.
4.
ADVOCACY
Most of our studies showed that there is a dichotomy between family and state as the provider of
security or insecurity. The state and its institutions are often perceived as the primary source of
insecurity, corruption and organised crime. As a consequence of this, the family serves as a safe
haven where individuals can distance themselves from the state. Retreat, however, can result in
social autism and recourse to informal means that again undermine democratic governance and
the material basis of the state. Our research showed that people want to rely on the state despite
its bad reputation, and expect it to provide the support that is lacking.
Two public events were organised by CRDP in order to present some of the main overall research
findings related to human security/ peer violence and physical threats in the workplace in Kosovo
featuring a presentation and a discussion on the academic concept of “Human Security”.
The first stakeholder meeting was organised with a purpose of bringing together officials from
different backgrounds, including central and local government, academia, the Ombudsperson, civil
society, and student representatives.
Through a half-day workshop, several speakers were asked to present their perspective on the
current situation of sources of insecurity in schools, along with the activities their respective institutions have undertaken to deal with the issue of violence, and recommendations for improvement.
Outcomes from the stakeholder meeting were used to compile this report. Stakeholders brought a
different understanding of the issues and exchanged experiences and ideas. They met for the first
time in this form and created a basis for further networking.
This was followed by a press conference in order to inform the media and general public about the
main sources of fear among elementary and secondary school children. The aim was to advocate to
relevant institutions and society about the sorts of violence and fear our children face and what kind
of coping mechanisms the institutions should create in order to prevent and/ or remove obstacles.
The second stakeholder meeting was organised with Dr. Mary Martin, a scholar from the London
School of Economics and Political Sciences (LSE), who presented the academic concept of “Human
Security”. Professor Martin gave an introduction to the concept of human security emphasising
that it embraces a notion of subjective security - meaning that what is important is to understand
what makes people feel secure (rather than approaching is as an ‘objective’ assessment through
indicators such as income security or prevalence of violent attacks as a starting point); namely,
what are the issues actually affecting people. The aim of this meeting was also to exchange information with stakeholders, among whom were trade unionists, about the current obstacles in the
implementation of labour law and companies’ violence in the workplace.
Kosovo’s institutions are young and in consequence lack experience and institutional memory. Best
practices are yet to be developed and many laws and regulations are yet to be implemented. For
this reason, institutions depend on public feedback and input resulting from research activities.
Designing this input for advocacy purposes and making it visible to key stakeholders is a challenge
when the topics at hand are sensitive and institutional response is poor. Faced with a weak institutional infrastructure with ambiguous areas of competence and a political culture that allows for
corruption and nepotism, recommendations that are directed towards governmental institutions
run the risk of falling on deaf ears.
In this context, advocacy activities have to focus both on the content and on the best way to present it. After already presenting its research results to media and a range of stakeholders, CRDP will
pursue the further development of its advocacy plan in the next project phase. This plan will involve
follow-up research on issues that have been identified as most pressing in the groundwork, as well
as an array of activities that will bring about visibility and, ideally, change.
Deepen focus on developing workable policy solutions and advancing advocacy for the implementation of existing strategies/ regulations which needs by-laws, budgets and human
resources.
Establish closer partnerships with CSOs and other organisations that are directly or indirectly involved in the issues raised by CRDP (e.g. NGOs that address youth violence or
NGOs that address the improvement of labour standards)
Enhance co-operation with stakeholders in governmental institutions and international organisations already identified as responsible
Establish regular contact with all those stakeholders
97
98
Country Report on
Develop action plans for active stakeholders (e.g. head teachers and construction managers)
Design – in co-operation with other partners – awareness training and workshops for active stakeholders (e.g. school personnel and construction management) and persons concerned (e.g. pupils and construction workers)
Arrange for regular media coverage (e.g. newspaper reports, radio or TV appearance)
The CRDP uses the launch events for its papers, and stakeholder dialogue meetings and press
conferences as advocacy activities for promotion of these issues in the media and public opinion.
Our wide network with the main international, regional and national actors in Dealing with the Past
and Human Security proved very important when it came to opportunities and support in implementation of our activities. Through our participation in international and regional events we were
able to start up initiatives and open up opportunities to further develop our organisations’ advocacy
capacities to deal with the issues we have identified.
REFERENCES
APA 2004: Resolution on Bullying Among Children and Youth,
https://www.apa.org/about/policy/bullying.pdf.
Australian Human Rights Commission: What is bullying? Violence, Harassment and Bullying Fact
sheet, https://www.humanrights.gov.au.
Balkan Insight 2013: Kosovo Strengthens Witness Protection,
http://www.balkaninsight.com/en/article/witness-protection-in-kosovo-strengthened.
Balkan Insight 2014a: Kosovo War Veterans Protest Over State ‘Neglect’, Edona Peci, 17 January 2014,
http://www.balkaninsight.com/en/article/kosovo-s-war-veterans-ask-for-more-rights.
Balkan Insight 2014b: Kosovo Parliament Approves Disputed War Veterans Law, 4 April 2014, http://
www.balkaninsight.com/en/article/kosovo-mps-approve-new-legislation-for-ex-kla-guerillas.
Barakat, Sultan/ Özerdem, Alpaslan 2005: Impact of the Reintegration of Former KLA Combatants
on the Post-War Recovery of Kosovo. International Journal of Peace Studies 10 (1): 27-45.
Bekaj, Armend R. 2010: The KLA and the Kosovo War. Berghof Conflict Research.
Bureau of Labor Statistics 2012: Census of Fatal Occupational Injuries Charts, 1992-2012,http://
www.bls.gov/iif/oshwc/cfoi/cfch0011.pdf.
Council of Europe 2010: The protection of witnesses as a cornerstone for justice and reconciliation
in the Balkans. http://assembly.coe.int/CommitteeDocs/2010/20100622_ProtectionWitnesses_E.
pdf.
CRDP 2012: Focus Group Report. Focus Group 5 – Organisation of War Veterans.
CRDP 2014: Report on Law. Monitoring of Law No. 4/L-054.
Djurdjevic-Lukic, Svetlana/ Dimitrijevic, Vojin 2010: Human Security and Peace-Building in the Western Balkans, in: Wolfgang Benedek, Christopher Daase, Vojin Dimitrijevic and Petrus van Duyne:
Transnational Terrorism, Organized Crime and Peace-Building: 17-37.
Fanaj, Naim/ Melonashi, Erika 2014: A Systematic Evidence Review on Suicide in Kosovo. SAGE
Open January-March 2014: 1-8.
Fischer, Martina/ Petrović-Ziemer, Ljubinka 2013: Dealing with the Past in the Western Balkans.
Initiatives for Peacebuilding and Transitional Justice in Bosnia-Herzegovina, Serbia and Croatia,
Berghof Report No. 18.
Halimi, Ramadan/ Halimi, Hidajete 2013: Post-Traumatic Stress Disorder and Comorbidity Disorders in War Veterans with Social Problems. University of Shkodra, Albania.
Health and Safety Executive 2013: Health and safety in construction in Great Britain, 2013, http://
www.hse.gov.uk/statistics/industry/construction/construction.pdf.
INPROL 2007: http://www.inprol.org/files/CR07008.pdf.
IOM 2004: Kosovo Protection Corps Training Programme.
Jensen, Randi 2012: Military Suicidality and Principles to Consider in Prevention, in: Raymond Monsour Scurfield and Katherine Theresa Platoni: War Trauma and Its Wake: Expanding the Circle of
Healing: 157-171.
Jeta në Kosovë 2012: Kërkuan të drejta, pushohen punëtorët e autostradës,
http://gazetajnk.com/?cid=1,1018,3442.
Kaplan, Mark S./ Huguet, Nathalie/ McFarland, Bentson H./ Newsom, Jason T. 2007: Suicide among
male veterans: A prospective population-based study. Journal of Epidemiology and Community
Health 61: 619-624.
Koha.net 2013: Dhuna e nxënësve, fenomen i shoqërisë tradicionale, 17 March 2003, http://koha.
net/arkiva/?page=1,13,139065
Kosova Rehabilitation Center for Torture Victims 2006: Long-term Sequels of War, Social Functioning and Mental Health in Kosovo.
99
100
Country Report on
Kosovo Agency of Statistics 2013: Labour market statistics, http://ask.rks-gov.net/ENG/labour-market/tables.
Kosovo Business Registration Agency 2014:
http://www.arbk.org/sq/Rezultatet-e-Bizneseve?nb=0&eb=&la=0&lp=0&main_acitivity=4521&other_acitivity=0&page_b=0.
Kosovo Gender Studies Center. Presence of violence in adolescents’ relationships, 2012.
Kosovo Judicial Council 2013: Raporti vjetor i KGjK-së 2013: 39, http://www.kgjk-ks.org/repository/
docs/ALB_Raporti_Vjetor_2013_931339.pdf.
Lopes Cardozo B./ Vergara A. /Agani F. /Gotway CA (2000). Mental health, social functioning and
attitudes of Kosovar Albanians following the war in Kosovo. JAMA 284: 569–577.
Ministry of Education, Science and Technology 2010: Kosovo Education Strategic Plan 2011-2016,
http://www.masht-gov.net/advCms/documents/KESP_2011_2016.pdf.
Ministry of Environment and Spatial Planning 2014: Administrative Instruction on Basic Health And
Safety Requirements For Treatment Of Constructions Without Permit, http://mmph-rks.org/en-us/
Draft-laws/THE-ADMINISTRATIVE-INSTRUCTION-ON-BASIC-HEALTH-AND-SAFETY-REQUIREMENTS-FOR-TREATMENT-OF-CONSTRUCTIONS-WITHOUT-PERMIT-902.
Ministry of Justice 2011: Law on Witness Protection,
http://www.md-ks.org/repository/docs/law_on_witness_protection.pdf.
Ministry of Labour and Social Welfare 2012. Data provided upon request.
New Yorker 2013: Bring Up the Bodies, Nicholas Schmidle, 6 May 2013,
http://www.newyorker.com/magazine/2013/05/06/bring-up-the-bodies?currentPage=3.
OHCHR 2011: Press briefing notes on Bahrain, Kosovo and Mexico,
http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=11455&LangID=E
OSCE 2006: Review of the Criminal Justice System 2006, http://www.osce.org/kosovo/23307.
Paris, Roland 2001: Human Security: Paradigm Shift or Hot Air? International Security 26 (2): 87-102.
Osservatorio Balcani e Caucaso 2013: Kosovo fights crime repression, not crime, http://www.
balcanicaucaso.org/eng/Regions-and-countries/Kosovo/Kosovo-fights-crime-repression-notcrime-129883.
Pozhidaev, Dmitry/ Andzhelich, Ravza 2005: Beating Swords into Plowshares. Reintegration of Former Combatants in Kosovo.
Prishtina Insight 2014: War veterans claim their lot, Nektar Zogjani, 28 March to 3 April 2014.
Republika e Kosovës 2014: Draft Law on Veterans of the Kosovo Liberation Army, http://www.kuvendikosoves.org/common/docs/ligjet/04-L-261.pdf.
Schnabel, Albrecht 2008: The Human Security Approach to Direct and Structural Violence, in:
SIPRI Yearbook 2008: Armaments, Disarmament and International Security: 87–96.
Statistics Agency of Kosovo 2012: Key Labour Market Indicators 2012, http://ask.rks-gov.net/ENG/
labour-market/tables.
Syri i Vizionit. Perceptions of students, parents and officials on the right to education, bullying and
discrimination in schools, 2013.
Telegrafi 2014: Vetëvrasjet, tragjedia e pasluftës në Kosovë, 10 March 2014,
http://www.telegrafi.com/lajme/vetevrasjet-tragjedia-e-pasluftes-ne-kosove-2-42102.html.
The Guardian 2014: US ambassador to Kosovo hired by construction firm he lobbied for, http://www.
theguardian.com/world/2014/apr/14/us-ambassador-kosovo-construction-contract-firm-highway.
Torjesen, Stina 2013: Towards a Theory of Ex-Combatant Reintegration. Stability: International
Journal of Security & Development 2(3): 63: 1-13.
UNDP 1994: Human Development Report.
UNICEF 2008: Preventing Violence in Schools through Student Councils, http://www.unicef.org/
kosovoprogramme/reallives.html.
UNMIK 2001: Kosovo - UNMIK Regulation No. 2001/20 on the Protection of Injured Parties and
Witnesses in Criminal Proceedings, http://www.legislationline.org/documents/id/3889.
WHO/ UNFPA/ HBSC 2014: Health Behaviour in School-aged Chidren (HBSC) in Kosovo,http://
www.unfpakos.org/wp-content/uploads/2014/06/Final-report-english-HBSC.pdf.
Zëri 2013: Krimet e „Bechtel“-it me punëtorë (Foto-dokument), http://zeri.info/artikulli/18987/
krimet-e-bechtel-it-me-punetore-foto-dokument.
101
Katalogimi në botim – (CIP)
Biblioteka Kombëtare e Kosovës “Pjetër Bogdani”
351.746.1(496.51)(047)
Raporti i Sigurisë njerëzore : Kosovë : projekti i Rrjetit për paqe,
pajtueshmëri mes komuniteteve dhe siguri njerëzore të qytetarëve
që jetojnë pranë kufirit / CRDP. – Prishtinë : CRDP, 2015. – 102.,
102 f. ; 30 cm.
Në pjesën e dytë të librit titulli dhe teksti paralel në gjuhën angleze.
ISBN 978-9951-640-04-6