INGVA ATINA

Katarzyna Jasinska-Zdun
INGVA
ATINA
SKRYPT 40-60 godzin
LECTIO PRIMA
HISTORIA JĘZYKA, ALFABET ŁACIŃSKI, AKCENTOWANIE I WYMOWA,
PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O FLEKSJI ŁACIŃSKIEJ
1. Alfabet łaciński (złoty wiek) w zestawieniu z greckimi wzorami liter
Aa
Bb
Cc
Dd
Ee
Αα Ββ
Γγ
∆δ
Εε
Nn Oo
Pp
Qq Rr
Νν Οο
Ππ
Ff
Gg
Hh
Ii
Kk
Ll
Mm
Γγ
Ηη
Ιι
Κκ Λλ
Μµ
Ss
Tt
Uu Vv Xx Yy
Zz
Ρρ Σσ
Ττ
Υυ
Ζζ
Χχ Υυ
Alfabet łaciński wywodzi się z alfabetu etruskiego i w II wieku p.n.e. składał się z 21 znaków.
Pierwotnie zachodziła drobna różnica: pomiędzy F a H była litera Z. Została ona usunięta w IV
wieku p.n.e. jako zbędna (język łaciński nie ma tego dźwięku) przez cenzora Appiusza Klaudiusza
Caecusa. Na to miejsce wprowadzono literę G, która jest graficznym wariantem litery C. Do
tamtej pory litera C służyła do oddawania zarówno głoski /K/, jak i głoski /G/, natomiast od czasu
reformy C oznaczało wyłącznie głoskę /K/. Zmiana ta spowodowała także ograniczenie
stosowania litery Q, a K prawie zupełnie wyszła z użycia. Litera Y została dodana, a Z ponownie
dodana w I wieku p.n.e. w celu dokładnego oddawania na piśmie wyrazów greckich. W
średniowieczu pojawia się litera W powstała z podwojonego V oznaczającego samogłoskę /U/
(stąd angielska nazwa W - double U). Jednak litera ta jest pierwotnie po prostu ligaturą stosowaną
zamiast sekwencji VV, co oznacza sylabę "wu" - i stąd pochodzi jej polska nazwa. Wreszcie w
połowie XVI wieku litera I, oznaczająca do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę
zostaje rozróżniona na I oraz J. Analogicznego rozróżnienia dokonuje się dla V, litera ta "rozpada
się" na U dla samogłoski oraz V dla półsamogłoski (lub spółgłoski).
2. 2. Wymowa późna / restytuowana (restituta)
dyftongi (dwugłoski)
ae [e] / [aj]
oe [e] / [oj]
au [ał] / [au]
eu [eł] / [eł]
saepe
poena
aurum
Europa
ale z rozdzielnikiem (trema):
aër
[aer]
aë [ae]
poëta
[poeta]
oë [oe]
/ [sajpe]
/ [pojna]
[ałrum]
[europa]
[sepe]
[pena]
często
kara
złoto
Europa
powietrze
poeta
litera qu nigdy nie występuje sama, ale zawsze z następującym po sobie u (qu)
qu [kw] / [kł] aqua [akwa] / [akła] woda quinque [kwinkwe] / [kłinkłe] pięć
litera u jak
1. [w] po q, ng, s z następującą po nich samogłoską należącą do innej zgłoski / [ł]
2. [u] po pozostałych literach
niektóre spółgłoski
c jak
1. [k] przed a, o, u, spółgłoskami oraz w wygłosie / [k]
2. [c] przed e, i, y, dyftongami / [k]
s [s]
t [t]
v [w] / [ł]
x [ks]
y [y]
z [z]
rosa [rosa]
róża
otium [otium]
czas wolny
vinum [winum]/ [łinum] wino
lex [leks]
prawo
ypsilon [ypsilon]
υ
Zephyrus [Zefyrus]
Zefir
zbitki
ph [f] philosophia [filosofia] filozofia
rh [r] rhombus [rombus] romb
th [t] cathedra [katedra] krzesło z poręczami
ch [ch] charakter [charakter] właściwbość
geminaty (podwójne spółgłoski)
wymawiamy obie spółgłoski ecclesia [ekklesia] kościół, nullus [nullus] żaden
W pisowni wielkich liter stosuje się na ogół zasady polskiej ortografii z wyjątkiem przymiotników
urobionych od nazw własnych, które piszemy w łacinie wielką literą (lingua Latina język łaciński).
3. Podział na sylaby
Podział na sylaby w języku łacińskim przebiega podobnie jak w polskim. Pojedyncza spółgłoska
należy do następnej sylaby: a-mor (miłość), lau-do (chwalę). Jeśli od jakiejś grupy liter nie może
zaczynać się w łacinie wyraz, to przy podziale na sylaby rozdziela się tę grupę liter: ter-ra, nie:
te-rra (ziemia); om-nis, nie: o-mnis (każdy). Wyrazy złożone z przyimkami dzieli się według ich
części składowych: ab-i-re nie: a-bi-re (odchodzić), post-e-a nie: po-ste-a (później).
4.
Iloczas (długość). Akcentowanie
W łacinie każda z samogłosek może być długa: ā, ē, ō, ū, ī,
lub krótka: ă, ĕ, ŏ, ŭ, ĭ.
Akcent pada na sylabę przedostatnią, jeśli jest ona długa (natūra natura, magīster nauczyciel);
jeśli jest krótka, akcent cofa się na trzecią od końca (con-di-cĭ-o warunek, ma-xĭ-mus największy).
SAMOGŁOSKA STOJĄCA BEZPOŚREDNIO PRZED SAMOGŁOSKĄ
JEST ZAWSZE KRÓTKA
NOTA BENE
1. Przeczytaj. Podziel na sylaby. Jakie polskie słowa pochodzą od tych łacińskich?
a) aqua, b) medicus, c) carmen, d) dignĭtas, e) episcŏpus, f) familia, g) quinta essentia, h) historia, i)
ludus, k) Kalendae, l) flos, m) maiestas, n) nummus, o) opus, p) pagĭna, q) universus, r) ratio, s)
sanguis, t) terra, u) urbs, v) verbum, x) xenophobia, z) avis, α) argentum, β) prohibeo, γ) gloria,
δ) domĭnus, ε) exemplar, ζ) pars, η) labor, θ) thermae, ι) ruber, κ) Karthago, λ) lingua, µ) manus,
ν) nihil,
ξ) Xerxes,
ο) odor,
π) pauper, ρ) lignum,
σ) sedes,
τ) templum,
υ) ypsilon,
ϕ) philosophia, χ) noster, ψ) psalmus, ω) officium, ‫ )א‬aurum, ‫ )ב‬bis, ‫ )ג‬gravis, ‫ )ד‬poena, ‫ )ה‬hostia,
‫ )ו‬vita, ‫ )ז‬zuppa, ‫ )ח‬charta, ‫ )ט‬thesaurus, ‫ )י‬ira, ‫ )כ‬ovum, ‫ )ל‬lucrum, ‫ )מ‬manuscriptum, ‫ )נ‬nomen, ‫)ס‬
sol, ‫ ) ע‬eiacŭlor, ‫ )פ‬persona, ‫ )צ‬crimen, ‫ )ק‬abstineo, ‫ )ר‬rhetor, ‫ )ש‬signum, ‫ )ת‬tabernacŭlum
2. Podziel na sylaby. Zaznacz sylabę akcentowaną.
a) video (widzę)
h) coërceo (otaczam)
b) extemporanea (improwizowana)
i) coaequalis (rówieśnik)
c) viduus (wdowiec)
j) quietus (spokój)
d) versutilŏquus (chytry)
k) paenitentia (skrucha)
e) nominatio (wniosek)
l) creatrix (matka)
f) facio (robię)
m) puella (dziewczyna)
g) compressio (ściśnięcie)
3. Jakie polskie terminy komputerowe pochodzą (przez język angielski) ze słów
łacińskich?
a) delere b) inserere c) porta d) intrare e) computare f) com-primere,3,-pressi,-pressum
g) servire h) clavis
i) discus
j) demonstrare
k) spatio
l) partior m) fragmentum n) bonus
CZĘŚCI MOWY
główne części mowy
polski
łacina
rzeczownik
substantivum
przymiotnik
adiectivum
przysłówek
adverbium
liczebnik
zaimkowy
pronomen
czasownik
imiesłów
verbum
participium
pronominale
główny
porządkowy
podziałowy
przysłówkowy
numerale
zaimek
szczegółowe części mowy
polski
łacina
osobowy
zwrotny
dzierżawczy
wskazujący
względny
nieokreślony
cardinale
ordinale
distributivum
adverbium
numerale
personale
reflexivum
possessivum
demonstrativum
relativum
indefinitum
przykład
polski
łacina
pan
dominus
jasny
clarus
żaden
nullus
jasno
clare
dziesięć
decem
dziesiąty
decimus
po dziesięć
deni
odmienia się przez
przypadki, liczby
przypadki, liczby
—
— (z wyjątkami)
przypadki
— (z wyjątkami)
dziesięć razy
decies
—
ja
się (jego)
mój
ten
który
ktoś
kocham
kochający
ego
se
meus
hic
qui
aliquis
amo
amans
przypadki, liczby
przypadki, liczby
przypadki, liczby
przypadki, liczby
przypadki, liczby
przypadki, liczby
osoby, czasy, strony
przypadki, liczby
FLEKSJA JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO (ZARYS)
I.
DEKLINACJA (odmiana NOMINA) – odmiana przez przypadki i liczby (5 deklinacji)
1. rzeczownik (substantivum)
4. zaimek (pronomen)
2. przymiotnik (adiectivum)
5. imiesłów (participium)
3. liczebnik (numerale)
W odmianie NOMINA występują
1.
PRZYPADKI (CASUS)
zaimek pytajny
1 NOMINATIVUS (Nom.) Mianownik
Quis? Quid?
Kto? Co?
2 GENETIVUS (Gen.) Dopełniacz
Cuius?
Kogo? Czego?
3 DATIVUS (Dat.) Celownik
Cui?
Komu? Czemu?
4 ACCUSATIVUS (Acc.) Biernik
Quem? Quid?
Kogo? Co?
5 ABLATIVUS (Abl.) Narzędnik + Miejscownik
Quo?
Kim? Czym?
—
6 VOCATIVUS (Voc.) Wołacz
2.
LICZBY (NUMERI)
singularis (sg.) pojedyncza
3. RODZAJE (GENERA)
masculinum m (męski)
pluralis (pl.) mnoga
femininum f (żeński)
neutrum n (nijaki)
—
II. KONIUGACJA (odmiana VERBA) – odmiana przez osoby, liczby, tryby, czasy, strony
(4 koniugacje)
1. czasownik
W odmianie VERBA występują
1.
OSOBY (PERSONAE): 1os., 2os., 3os.
2.
LICZBY (NUMERI): singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga
3.
a.
b.
c.
TRYBY (MODI)
indicativus tryb oznajmujący (orzekający), np. mówią, siedział, będziesz
imperativus tryb rozkazujący, np. mów! siedźcie! niech będzie!
coniunctivus tryb łączący
4.
a.
b.
c.
d.
e.
f.
CZASY (TEMPORA)
praesens teraźniejszy, np. robi
imperfectum przeszły niedokonany, np. robił
futurum primum przyszły prosty, np. zrobi, będzie robił
perfectum przeszły dokonany, np. zrobił
plusquamperfectum zaprzeszły, np. zrobił był
futurum exactum przyszły uprzedni, np. będzie robił
5.
STRONY (GENERA VERBI): activum (act.) czynna
passivum (pass.) bierna
FUNKCJE PRZYPADKÓW W ZDANIU ŁACIŃSKIM
NOMINATIVUS
PODMIOT, ORZECZNIK (w orzeczeniu imiennym)
Marcus amat. Marcus est puer.
GENETIVUS
PRZYDAWKA DOPEŁNIACZOWA
Mater Marci.
DATIVUS
DOPEŁNIENIE DALSZE
Marco aquam do.
ACCUSATIVUS
DOPEŁNIENIE BLIŻSZE
Marcum amo.
ABLATIVUS
OKOLICZNIK
Marcus hieme habitat in villa.
PRAWIDŁO DOTYCZĄCE RODZAJU niektórych rzeczowników
Miesiące, wiatry, rzeki, ludy
za mężczyzn uchodziły wprzódy.
A drzewa, kraje, wyspy, miasta,
te rodzaj miały jak niewiasta.
SZYK ZDANIA ŁACIŃSKIEGO
Łacina jest językiem posiadającym pełną fleksję, dlatego szyk zdania, podobnie jak w
języku polskim, a odmiennie np. od angielskiego, nie musi być ściśle określony; zmiana szyku nie
musi powodować zmiany lub utraty sensu. Za najbardziej naturalny szyk uważa się jednak w
łacinie szyk następujący:
Matka
dobra
synowi
swojemu
wodę
zimną
codziennie
daje.
Mater
bona
filio
suo
aquam
frigidam
cotidie
dat.
rzeczownik
przymiotnik
rzeczownik
zaimek
rzeczownik
przymiotnik
podmiot
przydawka
dop. dalsze
przydawka
dop. bliższe
przydawka
grupa podmiotu
dopełnienie dalsze
grupa podmiotu
dopełnienie bliższe
czasownik
okolicznik
orzeczenie
okolicznik
orzeczenie
grupa orzeczenia
1. grupa podmiotu przed grupą orzeczenia (tak samo jak w języku polskim)
a. orzeczenie na końcu zdania (inaczej niż w języku polskim)
2. rzeczownik przed przymiotnikiem (odwrotnie niż w języku polskim)
3. chętnie stosowany jest szyk przymiotnik – przyimek – rzeczownik, np.:
wielu w książkach (multis in libris) zamiast w wielu książkach (in multis libris)
GALLIA EST OMNIS DIVISA IN PARTES TRES
1. Podaj odpowiednie formy.
Nominativus pluralis od wojsko ..............................................................
Genetivus singularis od żołnierz ..............................................................
Dativus pluralis od książka ..............................................................
Genetivus pluralis od pisarz ..............................................................
Vocativus singularis od sławny ..............................................................
Ablativus singularis od wojna ..............................................................
Nominativus singularis od spodnie ............................................................
Accusativus singularis od pies .............................................................
Accusativus singularis od słowo ........................................................................
Ablativus pluralis od pan ...........................................................................
Ablativus singularis od życie ............................................................................
Accusativus pluralis od okręt ...........................................................................
Dativus singularis od siła ............................................................................
Accusativus pluralis od lud ............................................................................
Genetivus pluralis od piękny ............................................................................
Vocativus pluralis od syn .............................................................................
9
LECTIO SECVNDA
SECVNDA
I DEKLINACJA, CZASOWNIK SUM,ESSE, DATIVUS POSSESSIVUS
O PRZYNALEŻNOŚCI DO DEKLINACJI DECYDUJE KOŃCÓWKA
GENETIWU SINGULARIS
DEKLINACJA I
Genetivus singularis –ae
I
II
III
IV
V
-ae
-i
-is
-us
-ei
masculinum
neutrum
femininum
Do pierwszej deklinacji należą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego,
zakończone w Nominativie singularis (mianowniku liczby pojedynczej) na -a, w Genetiwie
singularis (dopełniaczu liczby pojedynczej) na –ae. Np.: porta,portae (brama),
anima,animae (dusza).
WYJĄTKI
W łacinie, podobnie jak w języku polskim, pojawiają się rzeczowniki rodzaju
męskiego zakończone na -a (jak poeta, wojewoda, mężczyzna). Odmieniają się one według
deklinacji pierwszej, pamiętać jednak należy, że
RODZAJU MĘSKIM.
PRZYMIOTNIKI JE OKREŚLAJĄCE BĘDĄ W
Rzeczowniki rodzaju męskiego deklinacji I to między innymi:
advena,ae m
przybysz
agricola,ae m
rolnik
auriga,ae m
woźnica
Belga,ae m
Belg
evangelista,ae m
autor ewangelii
incola,ae m
mieszkaniec
nauta,ae m
żeglarz
Persa,ae m
Pers
poeta,ae m
poeta
pirata,ae m
pirat
scriba,ae m
pisarz
Scytha,ae m
Scyta
10
KOŃCÓWKI DEKLINACJI I
sg.
pl.
Nom.
-a
-ae
Gen.
-ae
-arum
Dat.
-ae
-is
Acc.
-am
-as
Abl.
-ā
-is
Voc.
-a
-ae
ODMIANA RZECZOWNIKA Z PRZYMIOTNIKIEM
poena iusta – sprawiedliwa kara
CASUS (PRZYPADEK)
SINGULARIS (L. POJ.)
PLURALIS (L. MN.)
NOMINATIVUS Quis? Quid?
poena iusta
sprawiedliwa kara
poenae iustae
GENETIVUS
poenae iustae
sprawiedliwej kary
poenarumiustarumsprawiedliwych kar
Cuius?
DATIVUS
Cui?
poenae iustae sprawiedliwej karze poenis iustis
sprawiedliwym karom
ACCUSATIVUS Quem? Quid?
poenam iustamsprawiedliwą karę poenas iustas
ABLATIVUS
poenā iustā
prawiedliwą karą
poena iusta!
sprawiedliwa karo!
Quo?
VOCATIVUS
sprawiedliwe kary
poenis iustis
sprawiedliwe kary
sprawiedliwymi karami
poenae iustae!
sprawiedliwe kary!
SUM, ESSE JESTEM, BYĆ
INDICATIVUS PRAESENTIS
IMPERATIVUS PRAESENTIS
TRYB ORZEKAJĄCY CZASU TERAŹNIEJSZEGO
TRYB ROZKAZUJĄCY CZASU
TERAŹNIEJSZEGO
singularis
1 sum
2 es
3 est
pluralis
jestem sumus
jesteś estis
jest sunt
singularis
jesteśmy jesteście es!
są -
infinitivus praesentis: esse być
pluralis
bądź! este!
-
bądźcie!
11
ORZECZENIE IMIENNE
składa się z ŁĄCZNIKA (czasownik być w dowolnym czasie) i ORZECZNIKA
(rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, zaimek, imiesłów, liczebnik).
ORZECZNIK w łacinie jest zawsze w NOMINATIWIE: Puellae AMICAE sunt.
w języku polskim w Narzędniku :
Dziewczynki są
PRZYJACIÓŁKAMI.
D
ATIVUS POSSESSIVUS (posiadania)
Dativus w połączeniu z czasownikiem esse wyraża stan posiadania.
Przy tłumaczeniu na polski rzeczownik w datiwie staje się podmiotem
(mianownik), a orzeczenie (czasownik esse) tłumaczy się przez odpowiednią formę
polskiego czasownika mieć.
W ZDANIU ŁACIŃSKIM:
1. TEN, KTO POSIADA JEST W DATIWIE
Puellis (dziewczynom)
2. TO, CO KTOŚ POSIADA, JEST W NOMINATIWIE
amica (przyjaciółka)
3. czasownik esse musi zgadzać się z łacińskim podmiotem (nominatiwem) est
(jest)
SPOSÓB TŁUMACZENIA DATIWU POSSESSIWU
Puellis multae amicae sunt (Dziewczynom liczne przyjaciółki są) = Dziewczyny mają
liczne przyjaciółki
Italiae insulae sunt (Italii wyspy są) = Italia ma wyspy
Dominae serva pigra est (Pani niewolnica leniwa jest) = Pani ma leniwą niewolnicę
PLURALIA TANTUM (tylko liczba mnoga)
Plurale tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę mnogą,
ale tłumaczymy go często na polski w liczbie pojedynczej. Np. nożyczki, spodnie itp.
tenebrae,arum – ciemność
Athenae,arum – Ateny
divitiae,arum – bogactwo
Thebae,arum – Teby
scalae,arum – schody, drabina
1. Przetłumacz na język polski. Wskaż orzeczenie.
De Europa antiqua
In Europa antiqua multae diversae terrae sunt. Magnae et clarae terrae Europae antiquae
sunt Graecia et Italia. Aliae terrae Europae antiquae sunt Bohemia, Britannia, Germania,
12
Hispania. In Graecia Athenae, in Italia Roma, in Bohemia Praga est. Graeciae et Italiae multae
magnae parvaeque insulae sunt, ut Sicilia, Sardinia, Salamina. Salamina insula pugnā cum
Persis clara est. Sicilia insula Aetnā clara est. Quo autem Sardinia clara est? Sardiniae multae et
pulchrae actae harenosae sunt. Incolae insularum saepe nautae aut piratae sunt, incolae
terrarum internarum saepe agricolae sunt. In Graecia et in Italia permultae statuae dearum
antiquarum sunt, ut statua Minervae, sapientiae deae, cum noctua et hasta, statua Dianae,
silvarum deae, cum cerva. Noctua enim Minervae, cerva Dianae dicata est. Linguae in singulis
terris nunc diversae sunt, sed lingua Latina multarum linguarum contemporanearum quasi avia
est.
2. Przetłumacz. Z jakim przypadkiem łączą się pogrubione przyimki? a. Lingua Latina
h. Ex gratia
b. Historia magistra vitae est (Cicero)
i. Ex undis divitiae (napis na ratuszu w Gdańsku)
c. Ad Kalendas Graecas (Suetonius)
k. Pro patria
d. Ad vitam aeternam
l. Gloria patriae
e. Ad operam
m. Contra naturam
f. Aqua fons vitae est
n. Hannibal ante portas. (Livius; Cicero)
g. In memoriam
o. Domina nostra
3 . Przetłumacz zdania.
a. Dianae cerva est ……………………………………………………………………..
b. Discipulis magistra nova est …………………………………………………………
c. Deis multae arae sunt …………………………………………………………………
d. Romae viae longae sunt ..............................................................................................
e. Europae terrae multae sunt ..........................................................................................
f. Amicae nostrae forma pulchra est ...............................................................................
g. Varsaviae historia longa est .........................................................................................
h. Graeciae permultae insulae sunt ..................................................................................
Jak można napisać po łacinie np. przyjaciółka i córka? Słówko i w łacinie.
1. ET: amica ET filia (i)
2. –QUE: amica filiaQUE (i)
3. AC: amica AC filia (i, i jeszcze)
4. ATQUE: amica ATQUE filia (i, a także)
5. NECNON: amica NECNON filia (i,
a także, a ponadto)
NOTA BENE
13
acta,ae,ae f – wybrzeże, plaża
ad (acc.) – ku, do
Aetna,ae f – Etna
agricola,ae m – rolnik
alia,ae – inna
amica,ae f – przyjaciółka
ante (acc.) – przed
antiqua,ae – starożytna
aqua,ae f – woda
ara,ae f – ołtarz
Athenae,arum ,ae f – Ateny
aula,ae f – dwór
autem – zaś
avia,ae f - babka
Bohemia,ae f – Czechy
Britannia,ae f – Brytania
cerva,ae f – łania
clara,ae – sławna, jasna
contemporanea,ae – współczesna
contra (acc.) – przeciw, wbrew
cum (abl.) – z
de (abl.) – o, z
dea,ae f – bogini
Diana,ae,ae f – Diana (Artemida)
dicata,ae – poświęcona
discipula,ae f – uczennica
diversa,ae – różna
divitiae,arum f – bogactwo
domina,ae f – pani
enim – bowiem
epistula,ae f – list
et – i
Europa,ae f – Europa
femina,ae f – kobieta
filia,ae f – córka
fons – źródło
forma,ae f – kształt, figura
Germania,ae f – Germania, Niemcy
Graeca,ae – grecka
Graecia,ae f – Grecja
gratia,ae f – łaska, wdzięczność
Hannibal – Hanibal
harenosa,ae – piaszczysta
hasta,ae f – włócznia
Hispania,ae f – Hiszpania
historia,ae f – dzieje, historia
in (abl.) – w
in (acc.) – ku, do
incola,ae m – mieszkaniec
insula,ae f – wyspa
interna,ae – wewnętrzna
Italia,ae f – Italia
Kalendae,arum – Kalendy
lingua,ae f – język
longa,ae f – długa
magistra,ae f – nauczycielka, mistrzyni
magna,ae – duża, wielka
memoria,ae f – pamięć, pamiątka
Minerva,ae f – Minerwa (Atena)
multa,ae – liczna
nauta,ae m – żeglarz
noctua,ae f – sowa
nostra,ae – nasza
nova,ae – nowa
nunc – teraz
opera,ae f – dzieło
parva,ae – mała
patria,ae f – ojczyzna
permulta,ae – bardzo liczna
Persa,ae m – Pers
pirata,ae m – pirat
porta,ae f – brama, drzwi
Praga,ae f – Praga
prima,ae – pierwsza
pro (abl.) – za, w obronie
puga,ae f – bitwa
pulchra,ae – piękna
quasi – jakby
Quo – kim? czym?; dokąd
regia,ae – królewska
Roma,ae f – Rzym
saepe – często
Salamina,ae f – Salamina
Sardinia,ae f – Sardynia
scalae,arum f – schody, drabina
sed – lecz, ale
Sicilia,ae f – Sycylia
silva,ae f – las
singula,ae – poszczególna
statua,ae f – posąg
sum,esse – jestem
tenebrae,arum f – ciemność
terra,ae f – ziemia, kraj
Thebae,arum f – Teby
ut – jak, kiedy, aby
Varsavia,ae f – Warszawa
via,ae f – droga, ulica
vita,ae f – życie
Ad Kalendas Graecas Aby do pierwszego
14
LECTIO TERTIA
II DEKLINACJA, PRZYMIOTNIKI DEKLINACJI I/II
DEKLINACJA II
Genetivus singularis –i
I
II
III
IV
V
-ae
-i
-is
-us
-ei
femininum
masculinum
neutrum
Do drugiej deklinacji należą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego
(zakończone w Nominatiwie singularis na –us lub –er) oraz nijakiego (zakończone w
Nominatiwie singularis na -um). Wszystkie rzeczowniki i przymiotniki tej deklinacji w
Genetiwie singularis kończą się na -i.
KOŃCÓWKI DEKLINACJI II
sg.
m
Nom.
-us
-er
pl.
n
m
n
-um
-i
-a
Gen.
-i
-orum
Dat.
-o
-is
Acc.
-um
Abl.
Voc.
=Nom.sg.
-os
-o
-e
=Nom. sg.
=Nom.pl.
-is
=Nom.sg.
=Nom.pl.
=Nom.pl.
Wszystkie NEUTRA
1. mają w ACCUSATIWIE i VOCATIWIE własny mianownik (w obrębie danej liczby).
2. mają NOMINATIVUS, ACCUSATIVUS, VOCATIVUS PLURALIS zakończony na -a
WYJĄTKI
1.
NOTA BENE
rzeczownik filius (syn), zaimek meus 3 oraz imiona własne zakończone na - ius mają
vocativus sg. na -i: filius,i - voc.: fili!; meus – voc. mi!; Publius,i – voc. Publi!
15
ODMIANA RZECZOWNIKA II DEKLINACJI
singularis
masculinum
-us
pan
puer
chłopiec
neutrum
-er
-um
magister nauczyciel
templum
N.
dominus
G.
domini
pueri
magistri
templi
D.
domino
puero
magistro
templo
Acc.
dominum
puerum
magistrum
templum = nom. sg.
Ab.
domino
puero
magistro
templo
V.
domine
puer = nom. sg.
magister = nom. sg.
templum = nom. sg.
świątynia
pluralis
N.
domini panowie
pueri
G.
dominorum
D.
chłopcy
magistri nauczyciele
templa
puerorum
magistrorum
templorum
dominis
pueris
magistris
templis
Acc.
dominos
pueros
magistros
templa = nom.pl.
Ab.
dominis
pueris
magistris
templis
V.
domini = nom. pl.
pueri = nom. pl.
magistri = nom. pl.
templa = nom.pl.
świątynie
Jak puer odmieniają się rzeczowniki: vesper, vesperi (wieczór); socer, soceri (teść); gener,
generi (zięć) Pozostałe rzeczowniki na –er odmieniają się jak magister.
pueri Romani dzieci Romana
vir,viri – mąż, mężczyzna, człowiek, wojownik
CASUS (PRZYPADEK)
SINGULARIS (L. POJ.)
PLURALIS (L. MN.)
NOMINATIVUS
GENETIVUS
DATIVUS
ACCUSATIVUS
ABLATIVUS
VOCATIVUS
Quis? Quid? vir
Cuius? viri
Cui? viro
mąż
viri
mężowie
męża virorum
mężów
mężowi viris
mężom
męża viros
mężów
Quo? viro
mężem / o mężu viris
mężami / o mężach
vir!
mężu! viri!
mężowie!
Quem? Quid? virum
—
16
PRZYMIOTNIKI I i II deklinacji
Według deklinacji I i II odmieniają się przymiotniki zakończone w mianowniku rodzaju:
1. męskiego na –us (bonus), żeńskiego na –a (bona), nijakiego na –um (bonum).
Rodzaj męski i nijaki odmieniamy według deklinacji II (jak dominus i
templum), rodzaj żeński według deklinacji I (jak epistula). Przymiotników
tych w słowniku szukamy pod formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W
skrócie zapisywane są w postaci bonus 3, gdzie 3 oznacza trzy zakończenia (us, -a, -um) lub w postaci bonus,a,um.
2. męskiego na –er (miser, pulcher), żeńskiego na –era/-ra (misera, pulchra),
nijakiego na –rum (miserum, pulchrum). Rodzaj męski i nijaki odmieniamy
według deklinacji II (jak puer lub magister i templum), rodzaj żeński według
deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku szukamy pod
formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w postaci
miser, era, erum (pulcher, chra, chrum).
masculinum
femininum
neutrum
II
I
II
ODMIANA WYJĄTKÓW z PRZYMIOTNIKAMI
deklinacja I (rzecz.) + deklinacja II (przym.)
N
G
D
Ac
Ab
V
incola,ae m clarus 3 (sławny mieszkaniec)
singularis
pluralis
incola clarus
incolae clari
incolae clari
incolarum clarorum
incolae claro
incolis claris
incolam clarum
incolas claros
incolā claro
incolis claris
incola clare
incolae clari
deklinacja II (rzecz.) + deklinacja I (przym.)
pinus,i f montanus 3 (sosna górska)
singularis
pluralis
pinus montana
pini montanae
pini montanae
pinorum montanarum
pino montanae
pinis montanis
pinum montanam
pinos montanas
pino montanā
pinis montanis
pine montana
pini montanae
17
ODMIANA PRZYMIOTNIKÓW I/II DEKLINACJI
altus 3 (-us, -a, -um) = wysoki, głęboki
singularis
II (m)
pluralis
I (f)
II (n)
II (m)
I (f)
II (n)
N
altus
alta
altum
alti
altae
alta
G
alti
altae
alti
altorum
altarum
altorum
D
alto
altae
alto
altis
altis
altis
Acc altum
altam
altum
altos
altas
alta
Abl
alto
alta
alto
altis
altis
altis
V
alte
alta
altum
alti
altae
alta
miser,era,erum = nieszczęśliwy, biedny
N
miser
misera
miserum
miseri
miserae
misera
G
miseri
miserae
miseri
miserorum
miserarum
miserorum
D
misero
miserae
misero
miseris
miseris
miseris
Acc miserum
miseram
miserum
miseros
miseras
misera
Abl
misero
misera
misero
miseris
miseris
miseris
V
miser
misera
miserum
miseri
miserae
misera
1. Do podanych wyrazów dobierz po jednym (najlepiej je określającym) przymiotniku z
listy poniżej w odpowiednim rodzaju, przypadku i liczbie. Każdego przymiotnika użyj tylko
raz. Przetłumacz wyrażenia.
adversarius
amicitiam
amicos
anno
aurum
bella
capillorum
consiliis
coronae
corvi
discipule
Domina
dona
elephantum
exemplo
feminae
horā
iudicii
liberis
liberorum
lignum
lucri
medicos
mendicum
oculis
oppida
pulchrae
poetarum
portis
puellas
Roma
rosam
scalae
silvam
sociorum
templa
veto
via
patriā
pecuniae
18
aeternus 3
albus 3
altus 3
arduus 3
aureus 3
bonus 3
carus 3
clarus 3
clausus 3
dignus 3
durus 3
futurus 3
iustus 3
wieczny
biały
wysoki, głęboki
stromy
złoty
dobry
drogi
jasny, sławny
zamknięty
godny
twardy
przyszły
sprawiedliwy
laetus 3
latus 3
liber,era,erum
longus 3
maestus 3
magnus 3
malus 3
meus 3
miser, era, erum
multi,ae,a
mutuus 3
niger, gra, grum
noster, tra, trum
wesoły
szeroki
wolny
długi
smutny
duży
zły
mój
biedny
liczni
wzajemny
czarny
nasz
novus 3
nullus 3
opulentus 3
parvus 3
peritus 3 (+ gen.)
nowy
żaden
bogaty
mały
doświadczony
pulcher, chra,chrum piękny
purus 3
czysty
Romanus 3
rzymski
sanctus 3
święty
serus 3
późny
stultus 3
głupi
tener,era,erum
młody
verus 3
prawdziwy
2. Określ przypadek. Zamień na przeciwną liczbę. Przetłumacz.
a. domine
e. viris
i. fili
b. agnus
f. vesperi
j. dei
c. magistri
g. agrorum
k. amicum
d. fumo
h. filios
l. officia
3. Dopisz odpowiednik z pierwszej deklinacji (na zasadzie pan – pani).
a. dominus b. filius c. servus d. deus e. magisterf. amicusg. Romanush. Polonusi. agnus j. puer
4. Przetłumacz na język polski. Incolae Germaniae antiquae feri et bellicosi sunt. In Germania silvae magnae, in
silvis autem bestiae ferae sunt. Viris Germanorum figura magna capillique longi et flavi sunt.
Feminae pulchrae et probae, liberi autem Germanorum robusti et impigri sunt. Oppida
Germanis antiquis non sunt - domicilia tantum in silvis altis. Gladii et scuta et hastae arma
virorum liberorum sunt. Membra virorum Germanorum magna et robusta, animi autem duri et
asperi sunt. In Graecia multi nautae sunt. Nautae Graecorum stellarum periti sunt. Persae et
Scythae viri bellicosi sunt. Aegyptus frugifera est, Delus autem templo Dianae clara. Graecis et
Romanis multae deae et dei sunt. In numero deorum Neptunus, Bacchus et Mercurius, in
numero dearum Minerva et Diana sunt. Neptunus, filius Saturni, dominus aquarum est. Neptuni
donum equi sunt. Bacchi donum vinum est. Litterae et numeri sunt donum Mercurii. Mercurius
nuntius deorum est. Minerva dea sapientiae, Diana dea silvarum est. Minervae hasta, Dianae
sagittae sunt, nam Minerva non solum dea sapientiae, sed etiam belli dea est. Incolis Athenarum
statua Minervae causa gloriae est. Statua Minervae aurea est.
19
5. Przetłumacz. a. usque ad mala
b. per aspera ad astra
c. horrida bella
d. bellum mortiferum
e. A.D. = Anno Domini
f. anno ante Christum natum
g. digitus Dei
h. Agnus Dei
k. Dei gratiā
i. Deo gratias
j. Cena Domini
k. Annum novum faustum opto (życzę).
l. Curriculum vitae (CV)
m. In principio creavit (stworzył) Deus caelum et terram.
n. Arma virumque cano (opiewam).
o. Oculus domini saginat (tuczy) equum.
p. Amicus verus rara avis (ptak).
q. Tenebrae Aegypti.
r. Quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas.
s. Sicut lilium inter spinas, sic amica mea inter filias, sicut malum inter ligna silvarum sic
dilectus meus inter filios.
6. Do podanych słówek dobierz przymiotnik w odpowiednim rodzaju i przypadku.
Przetłumacz.
a. dominus___________________(bonus ) h. h. portas ___________________(magnus 3)
b. femina __________(pulcher,chra,chrum)
i. scribam __________________(peritus 3)
c. incola _____________________(clarus 3)
j. ex oppido ____________(vester,tra,trum)
d. insula ____________________(parvus 3)
k. in oppidum __________________(tuus 3)
e. vir _____________________(Romanus 3)
l. verbum ________________(longus 3)
f. amici ______________________(verus 3)
m. liberorum ____________(noster,tra,trum)
g. amicae ____________________(malus 3)
20
PRZYIMKI
NOTA BENE
PRZYIMKI łączą się tylko z dwoma przypadkami na
A: accusatiwem i ablatiwem
ACCUSATIVUS
ABLATIVUS
ad (acc.) = do, na, ku, dla
a (ab) (abl.) = od, przez (o wykonawcy czynności)
ante (acc.) = przed
cum (abl.) = z (kimś, czymś)
apud (acc.) = u, pod
de (abl.) = o
contra (acc.) = przeciw
ex (e) (abl.) = z (skądś)
in (acc.) = do, ku
in (abl.) = w
inter (acc.) = między, pomiędzy, pośród
prae (abl.) = przed, nad
per (acc.) = przez (o przestrzeni, czasie)
pro (abl.) = dla, w obronie, za
post (acc.) = po
sine (abl.) = bez
secundum (acc.)= według, zgodnie z
Przydatne SŁÓWKA NIEODMIENNE (spójniki, przysłówki)
aut
albo
etiam
także
sicut
tak jak
autem
zaś, jednak
nam
bowiem
tamen
jednak
cum
kiedy
quia
ponieważ
tantum
tylko
cur
dlaczego
quoque
także
tot…quot
tyle…ile
ecce
oto
saepe
często
unā
razem
enim
bowiem
sed
lecz, ale
vero
jednak
ergo
więc
sic
tak
7. Napisz po łacinie:
a. z przyjacielem:
b. na wyspy:
c. w ojczyźnie:
d. w życiu:
e. na wojnie:
f. o świątyni:
g. między mężami:
h. u Rzyminan:
i. przed wojną:
j. spośród uczniów:
k. z mądrością:
l. przeciw bogu:
m. ku niebu:
21
n. od początku:
t. na sąd:
o. o książce:
u. w liczbie:
p. przez chłopca:
v. przed bramami:
q. według Marka:
x. do lasu:
r. z ziem:
y. w miejscu:
s. z dziewczętami:
22
LECTIO QVARTA
QVARTA
NAUKA O ZDANIU, CZĘŚCI ZDANIA, ZWIĄZKI MIĘDZY WYRAZAMI
MARCUS TULLIUS
CICERO
BUDOWA ZDANIA
I.
Grupa podmiotu
1. PODMIOT jest to część zdania, która odpowiada na pytanie kto? co?
Najczęściej jako podmiot występuje rzeczownik lub zaimek, rzadziej
liczebnik, imiesłów. W języku polskim podmiot stoi w mianowniku, a
jako tzw. podmiot logiczny może występować w dopełniaczu np. kilku
chłopców idzie do szkoły; Marka nie ma w szkole.
W łacinie PODMIOT jest z a w s z e w NOMINATIWIE (Mianowniku)
Rolnik pracuje.
mianownik
Marka nie ma.
dopełniacz
Agricola laborat.
nominativus
Marcus abest.
nominativus
2. PRZYDAWKA to określenie rzeczownika. Najczęściej w tej funkcji
występuje przymiotnik lub inny rzeczownik, rzadziej liczebnik porządkowy,
zaimek dzierżawczy, imiesłów.
a. Przydawka PRZYMIOTNA (przymiotnik, liczebnik porządkowy,
zaimek, dzierżawczy, imiesłów) tworzy z określanym rzeczownikiem
związek zgody. Np.: Ojcowskie pole (Ager patrius). Podlega wszelkim
przemianom, którym podlega podmiot.
b. Przydawka
występuje
RZECZOWNA
w
dopełniaczu
(DOPEŁNIACZOWA)
(genetivus).
Nie
(rzeczownik)
podlega
żadnym
przemianom. Np. Pole ojca (Ager patris)
II.
Grupa orzeczenia
1. ORZECZENIE jest to część zdania, która odpowiada na pytanie: co robi
podmiot? co się dzieje z podmiotem? Orzeczenie zgadza się z podmiotem w
liczbie, osobie i rodzaju (związek zgody). Odmienia się przez czasy, tryby,
23
strony, osoby, liczby. Może mieć aspekt dokonany lub niedokonany, stronę
czynną lub bierną.
2. DOPEŁNIENIE jest to część zdania, która uzupełnia treściowo
czasownik i odpowiada na pytania przypadków zależnych (czyj?
komu? kogo? itd.)
a. DOPEŁNIENIE BLIŻSZE występuje po czasowniku
przechodnim. W języku polskim dopełnienie bliższe może
stać w bierniku np. czytam książkę, w dopełniaczu - nie czytam
książki, lub w narzędniku - zarządzam domem. Dopełnienie
bliższe odpowiada na pierwsze nasuwające się pytanie
czasownika, np. czytam kogo? co?, kocham kogo? co? daję
kogo? co? itp.
W łacinie DOPEŁNIENIE BLIŻSZE stoi z a w s z e w ACCUSATIWIE (bierniku).
Chłopiec czyta książkę. (biern.) Julia nie czyta książki. (dopełn.) Matka zarządza domem. (narzęd.)
Puer librum legit. (acc.)
Iulia librum non legit. (acc.)
Mater domum administrat (acc.).
W łacinie dołożenie przeczenie nie powoduje zmiany przypadka, w którym stoi
dopełnienie bliższe.
Julia czyta książkę. (biernik)
Julia nie czyta książki. (dopełniacz)
Iulia librum legit. (accusativus)
Iulia librum non legit. (accusativus)
`
b. DOPEŁNIENIE DALSZE
stoi zwykle w celowniku
(dativus). Odpowiada na kolejne nasuwające się pytanie
czasownika, np. daję kogo? co? komu? czemu?, pożyczam
kogo? co? komu? czemu? itp.
3. OKOLICZNIK
a. okolicznik miejsca, np. w domu, na polu
b. okolicznik czasu, np. w lecie, podczas wojny, rano
c. okolicznik przyczyny, np. z bólu, z powodu gorąca
d. okolicznik celu, np. dla zysku, po zakupy
e. okolicznik sposobu, np. w ciszy, szybko, po swojemu
f. okolicznik warunku, np. przy dobrej pogodzie
g. okolicznik skutku, np. bezskutecznie
h. okolicznik przyzwolenia, np. mimo zakazu
24
CZĘŚCI ZDANIA A CZĘŚCI MOWY
CZĘŚĆ ZDANIA
CZĘŚĆ MOWY
PODMIOT
rzeczownik, zaimek, przymiotnik, liczebnik, imiesłów, bezokolicznik
ORZECZENIE
czasownik, wyrażenie czasownikowe
DOPEŁNIENIE
rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, imiesłów
PRZYDAWKA
przymiotnik, rzeczownik, zaimek, liczebnik, imiesłów
OKOLICZNIK
przysłówek, wyrażenie przyimkowe
ZWIĄZKI MIĘDZY WYRAZAMI W ZDANIU
1. ZWIĄZEK ZGODY - relacja między powiązanymi elementami zdania wymagająca,
aby jeden miał taką samą formę jak drugi (osoba, liczba, rodzaj, przypadek). Jeśli
zmienia się forma jednego, zmienia się również forma drugiego.
i. podmiot i orzeczenie (związek główny), np. chłopiec stał, dziewczynka stała,
oni stali
j. rzeczownik i przydawka przymiotna (przymiotnik, liczebnik, imiesłów,
zaimek), np. dom ojcowski, ziemia ojcowska, pole ojcowskie
2. ZWIĄZEK RZĄDU - relacja między powiązanymi elementami zdania, w której jeden
musi mieć pewną z góry ustaloną formę, niezależnie od formy drugiego. Jeśli zmienia
się forma jednego, forma drugiego pozostaje bez zmiany.
a. czasownik i dopełnienie, np. kocham matkę, pokochasz matkę, pokochali
matkę
b. rzeczownik i wyrażenie przyimkowe, np. książka z obrazkami, książki z
obrazkami
c. rzeczownik i przydawka rzeczowna, np. dom ojca, pole ojca, ziemia ojca
3. ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI - relacja podrzędności między dwoma wyrazami:
członem podstawowym (czasownik), a wyrazem określającym (wyraz nieodmienny).
Związek ten łączy wyrazy nieuzgadnialne pod względem składniowym, lecz mające w
połączeniu sens logiczny. Zmiana formy jednego nie ma wpływu na wygląd formy
drugiego.
a. czasownik i okolicznik, np. zrobił źle, zasnął o świcie, wyszedł na dwór,
umarł na darmo
25
I.
Wykonaj następujące zadania na poniższych zdaniach.
1. Cyceron i Cezar są najbardziej znanymi autorami rzymskimi.
a. wypisz orzeczenie i określ jego typ …………………………………………….……………..
b. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami …………………………………………….
c. napisz, czym jest wyraz rzymskimi w stosunku do wyrazu autorami …………………………
2. O świcie Rzymianie wręczyli przerażonym nieprzyjaciołom ojczyzny sfałszowane listy.
a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami ……………………………………….….….
b. napisz, jaką częścią mowy jest wyraz sfałszowane ……………………………………….……
c. napisz, czym jest wyraz ojczyzny w stosunku do wyrazu nieprzyjaciołom ………………….…
d. napisz, jaką częścią zdania jest wyrażenie
1. przerażonym nieprzyjaciołom ……………
2. sfałszowane listy …………………..……..
3. Po bitwie zmęczeni żołnierze obu wojsk pili wodę z pobliskiego strumienia.
a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami 1.………………………………….………..
2. …………………………………………..
b. napisz, jaką częścią zdania jest wyrażenie/wyraz 1. o świcie ………….………………………
2. wodę …………...………………………....
II.
Nazwij elementy zdania: podmiot (grupa podmiotu), orzeczenie, dopełnienie bliższe,
dopełnienie dalsze, przydawka przymiotna, rzeczowna, okolicznik sposobu, miejsca,
czasu. Jakimi częściami mowy są wyrażone te elementy?
a)
Wódz
nierz yjaciół
wydaje
Rz ymianom
wojnę
na lądzie i morzu.
b)Brutus i inni spiskowcy
w Id yd y marcowe
zamordowali
Juliusza Cezara
dźgnąwsz y go wielokrotnie szt yletem.
przed kurią
26
c)Liczne okręt y wrogów
ogniem
przez flotę
wczoraj pod Salaminą
został y zniszczone
Greków.
PRZYKŁAD
okol.
czasu
okol.
miejsca
Po skończonej bitwie, w obozie
dopełnienie
bliższe
nagrod y.
podmiot
wódz
okol.
sposobu
chętnie
orzeczenie
rozdaje
dopełnienie
dalsze
żołnierzom
27
LECTIO QVIN
QVINT
INTA
PRAESENS ACTIVI, ZAIMKI OSOBOWE I DZIERŻAWCZE,
GENETIVUS PARITTIVUS
c
Przynależność do KONIUGACJI
FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA
są to formy gramatyczne, dzięki którym wiemy, jak będzie się odmieniał czasownik
FORMY
TEMAT PRAESENTIS
PODSTAWOWE:
forma gramatyczna
słownik
Mańkowskiego
forma gramatyczna
TEMAT
PERFECTI
TEMAT SUPINI
1 sg. praesentis act.
infinitivus
praesentis act.
1 sg. perfecti act.
supinum
dico
dicere
dixi
dictum
amo
amare
amavi
amatum
1 sg. praesentis act.
infinitivus
praesentis act.
1 sg. perfecti act.
supinum
dico
(dic)ere
dixi
dictum
amo
(am)are
(am)avi
(am)atum
dico
dixi
dictum
3 (ere)
amo
amavi
amatum
1 (are)
1 sg. praesentis act.
1 sg. perfecti act.
supinum
infinitivus
praesentis act.
słownik Korpantego
słownik
Kumanieckiego
forma gramatyczna
Słowniki podają czasowniki w tzw. formach podstawowych, np.: dico, ere, ixi, ictum. Cyfra
oznacza numer koniugacji.
Przynależność do danej koniugacji rozpoznajemy po formie
infinitiwu praesentis activi (bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej), któremu
odpowiada numer koniugacji. Często zamiast numeru koniugacji pojawia się właśnie
zakończenie tego infinitiwu, np.: vinco, vici, victum, ĕre, gdzie 3 = ĕre. Łatwo rozpoznać po nim
przynależność do koniugacji, bo każda koniugacja ma sobie właściwe zakończenie infinitiwu
praesentis activi.
NOTA BENE
28
Zakończenia infinitiwu praesentis activi i tematy praesentis dla poszczególnych koniugacji:
koniugacja I:
-are
temat -a
laudare, lauda-
koniugacja II:
-ēre
temat -e
monēre, mone-
koniugacja III:
-ěre
temat
vincěre, vinc-
koniugacja IV:
-ire
temat -i
-spółgłoska lub -u
audire, audi-
ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS ACTIVI
-o
-mus
-s
-tis
-t
-nt
CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS
Praesens indicativi activi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony czynnej)
koniugacja
I
infinitivus
amare
temat
amapraes.
znaczenie
kochać
am-o
1.
kocham
ama-s
sg. 2.
kochasz
ama-t
3.
kocha
ama-mus
1.
kochamy
ama-tis
pl. 2.
kochacie
ama-nt
3.
kochają
II
monēre
III
legěre
IV
audire
mone-
leg-
audi-
upominać
mone-o
upominam
mone-s
upominasz
mone-t
upomina
mone-mus
upominamy
mone-tis
upominacie
mone-nt
upominają
czytać
leg-o
czytam
leg-i-s
czytasz
leg-i-t
czyta
leg-i-mus
czytamy
leg-i-tis
czytacie
leg-u-nt
czytają
słuchać
audi-o
słucham
audi-s
słuchasz
audi-t
słucha
audi-mus
słuchamy
audi-tis
słuchacie
audi-u-nt
słuchają
Praesens imperativi activi (czas teraźniejszy trybu rozkazującego strony czynnej)
I
infinitivus
amare
sing. 2. ama!
kochaj!
plur. 2. amate!
kochajcie!
II
monere
mone!
upominaj!
monete!
upominajcie!
III
legere
lege!
czytaj!
legite!
czytajcie!
IV
audire
audi!
słuchaj!
audite!
słuchajcie!
29
Nieregularne imperatiwy
2sg
2pl
od dwóch czasowników na D
dico, dicere
duco, ducere
mówić
prowadzić
dic!
duc!
mów!
prowadź!
dic-i-te!
duc-i-te!
mówcie!
prowadcie!
i dwóch czasowników na F
facio, facere
fero, ferre
robić
nieść
fac!
fer!
rób!
nieś/znoś!
fac-i-te!
fer-te!
róbcie!
nieście/znoście!
KONIUGACJA III na –io (III miękka)
NOTA BENE
Czasowniki zakończone w 1sg. na –io, ale należące do koniugacji III, odmieniają się
jak czasowniki koniugacji IV. Jedynie bezokoliczniki tworzą wg koniugacji III.
Przykładowe czasowniki:
capio 3 (capere) – chwytam
facio 3 (facere) - robię
iacio 3 (iacere)
cupio 3 (cupere) - pragnę
fugio 3 (fugere) - uciekam
pario 3 (parere) - rodzę
1. Utwórz pełny infinitivus praesentis activi czasowników:
orno 1
ozdabiam
doceo
uczę kogoś
duco 3
prowadzę
rideo
śmieję się
sentio 4
czuję, myślę
punio 4
karzę
video
widzę
timeo
boję się
quaero 3
szukam, pytam moveo
poruszam
capio 3
łapię
sacro 1
poświęcam
sum
jestem
maturo 1
dojrzewam
habeo
mam
tango 3
dotykam
sedeo
siedzę
facio 3
robię, czynię
sto 1
stoję
traho 3
ciągnę
2. Dla podanych w infinitiwie czasowników utwórz 1 os. sing. indicatiwu praesentis activi:
cogitare
myśleć
aperire
otworzyć
discere
uczyć się
invidēre
zazdrościć
30
servire
służyć
mittere
posyłać
finire
kończyć
spirare
oddychać
laudare
chwalić
valēre
być zdrowym
iubēre
rozkazywać
curare
troszczyć się
ponere
kłaść
dicere
mówić
fugere
uciekać
durare
trwać
figere
przymocować
pellere
wyrzucać
putare
sądzić
pugnare
walczyć
gaudere
cieszę się
adorare
uwielbiać
JAK ŁATWO ROZPOZNAĆ PRZYNALEŻNOŚĆ DO KONIUGACJI
1. Wszystkie czasowniki II koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –eo, np. habeo,
gaudeo, video itp.
2. Prawie wszystkie czasowniki IV koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –io, np. audio,
venio, sentio
3. Czasowniki I koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samogłoskę
tematyczną –a (z wyjątkiem 1 os. sg., gdzie –a nie widać), np. lauda-t, ama-nt, pugna-s
4. Czasowniki II koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samagłoskę
tematyczną –e, np. habe-t, gaude-nt, vide-s
5. Czasowniki III koniugacji mają w 3 os. pl. samogłoskę –u przed końcówką osobową
(-nt), np. dicu-nt, mittu-nt, legu-nt
6. Czasowniki IV koniugacji oraz czasowniki III miękkiej koniugacji mają w 3 os. pl.
zbitkę –iu przed końcówką osobową (-nt), np. audiu-nt, veniu-nt, sentiu-nt, faciu-nt
1. Akcent cofnięty na sylabę 3 od końca mają:
a. 1 os. sg. koniugacji II, III miękkiej, IV, np. vidĕo, facĭo, audĭo
NOTA BENE
b. infinitivus praesentis activi III koniugacji, np. legĕre, dicĕre
2. NIE MOGĄ zaistnieć:
a. 1 os. sg. I koniugacji kończąca się na –ao. ZBITKA taka nie występuje w
zakończeniach czasowników. Nie amao tylko AMO.
b. Infinitivus praesentis zakończony na –iere. Takie zakończenie infinitiwu nie istnieje.
Nie capiere tylko CAPERE.
31
ZAIMKI OSOBOWE
ego, tu, nos, vos = ja, ty, my, wy
Nom.
ego
Gen.
osoba 1
ja
nos
osoba 2
ty
vos
my
tu
wy
mei
nostri/nostrum
tui
vestri/vestrum
Dat.
mihi
nobis
tibi
vobis
Acc.
me
nos
te
vos
Abl.
me
nobis
te
vobis
ZAIMKI DZIERŻAWCZE
zaimek SUUS, SUA, SUUM
znaczy SWÓJ, JEGO, ICH i odnosi się WYŁĄCZNIE
do 3 os. sg. i pl.
meus, mea, meum – mój, moja, moje / tuus, tua, tuum – twój, twoja, twoje
singularis
pluralis
II (m)
I (f)
II (n)
II (m)
I (f)
II (n)
N
meus /
tuus
mea /
tua
meum /
tuum
mei /
tui
meae /
tuae
mea /
tua
G
mei /
tui
meae /
tuae
mei /
tui
meorum/
tuorum
mearum/
tuarum
meorum/
tuorum
D
meo /
tuo
meae /
tuae
meo /
tuo
Ac
meum /
tuum
meam /
tuam
= nom. sg.
Ab
meo /
tuo
meā /
tuā
meo /
tuo
meis /
tuis
meos / tuos
meas /
tuas
= nom. pl.
meis /
tuis
noster,tra,trum – nasz, nasza, nasze / vester,tra,trum – nasz, nasza, nasze
singularis
pluralis
N
noster /
vester
nostra /
vestra
nostrum /
vestrum
nostri /
vestri
nostrae /
vestrae
nostra /
vestra
G
nostri /
vestri
nostrae
/vestrae
nostri /
vestri
nostrorum /
vestrorum
nostrarum /
vestrarum
nostrorum /
vestrorum
D
nostro /
vestro
nostrae
/vestrae
nostro /
vestro
Ac
nostrum /
vestrum
nostram /
vestram
= nom. sg.
Abl
nostro /
vestro
nostra
/vestra
nostro /
vestro
nostris /
vestris
nostros /
vestros
nostras /
vestras
nostris /
vestris
= nom. pl.
32
suus amicus = jej, jego,ich przyjaciel; sua amica = jej, jego,ich przyjaciółka; suum templum = jej, jego,
ich świątynia
sui amici = jej, jego,ich przyjaciele; suae amica = jej, jego,ich przyjaciółki; sua templa = jej, jego, ich
świątynie
N
II (m)
suus
sua
II (n)
suum
sui
suae
sua
G
sui
suae
sui
suorum
suarum
suorum
D
suo
suae
suo
Acc suum
suam
= acc. sg.
Abl
suā
suo
suo
I (f)
II (m)
I (f)
II (n)
suis
suos
suas
= acc. pl.
suis
FORMY FEMININI SINGULARIS A NEUTRI PLURALIS
Formy przymiotników, zaimków, liczebników porządkowych wyglądają tak
samo w mianowniku l.p. rodzaju żeńskiego i w mianowniku i bierniku l. m. rodzaju
nijakiego. Np. femina pulchra (piękna kobieta) i templa pulchra (piękne świątynie).
Jak je odróżnić? W takiej sytuacji patrz na orzeczenie: jeśli jest w singularis, masz do czynienia
z femininum, jeśli w pluralis – z neutrum w pluralis. NEUTRA w NOMINATIWIE,
ACCUSATIWIE i WOKATIWIE PLURALIS mają końcówkę –A. Zatem: Femina pulchra est,
a templa pulchra sunt.
Tłumacząc na polski przymiotniki, zaimki, liczebniki porządkowe, imiesłowy itp. w
formie neutri w pluralis, dodajemy im słówko rzeczy. Tłumaczenie będzie wtedy brzmiało o
wiele lepiej!
Np. bona – dobre rzeczy; mala – złe rzeczy; pulchra – piękne rzeczy; nostra – nasze rzeczy, sua
– jego/jej/ich/swoje rzeczy. Tłumaczenie bez słowa rzeczy sugeruje, że chodzi o istoty żeńskie i
zniekształca przekład.
Jak połaczyć zaimek osobowy z przyimkiem cum (z).
NOTA BENE
Cum wymaga Ablatiwu. Mówimy:
cum puero, cum puella, cum pueris, cum puellis
Ale kiedy spójnik cum dotyczy zaimka osobowego, łączy się z nim doczepiając się do ablatiwu
zaimka na końcu, bez spacji, np.
Nie cum me ale mecum (ze mną), nie cum te ale tecum (z tobą), nie cum nobis ale nobiscum (z
nami), nie cum vobis ale vobiscum (z wami), nie cum se ale secum (z nim , z nia / z nimi)
33
1. Pod jaką formą będziesz szukać w słowniku czasownika? Określ formę z tabeli.
sentiunt
relinquunt
firmas
inaudire
floret
flatis
estis
sali
impleo
lucetis
declaramus
terrete
iace
despondent
fluunt
sunt
indigete
promove
G
ENETIVUS PARTITIVUS (CZĄSTKOWY) to użycie przypadka genetivus
pozwalające powiedzieć, że wyciągamy z całości jakąś część, bez użycia
przyimka ex. W genetiwie (bez żadnego przyimka) staje wówczas całość, z
której wyciągamy/zabieramy/wybieramy część. Znaczenie genetiwu partitiwu jest
identyczne, jak wyrażenia z ex.
Unus PUERORUM = jeden Z CHŁOPCÓW = unus ex pueris
Una PUELLARUM = jedna Z DZIEWCZĄT = una ex puellis
Primus VIRORUM = pierwszy spośród mężów = primus ex viris
Multi ROMANORUM = liczni/wielu z Rzymian = multi ex Romanis
Unus NOSTRUM = jeden Z NAS; Unus VESTRUM = jeden Z WAS = unus ex nobis / vobis
manibus suis feci wykonałem rękami świni
suus 3 = swój, jego, jej, ich
sus,suis = świnia
suis świni (gen.sg.) lub swoimi,
swoim (dat.,abl. pl.)
34
2. Przetłumacz wyrażenia. a. Annuntio vobis gaudium magnum: Habemus
m. Dare est docere reddere.
papam.
n.
Qui agrum colit, agricola est..
b. Littera scripta manet.
o.
Nec sine te, nec tecum vivere possum.
(Ov.)
c. Iniuram servo facis.
d. Verba volant, scripta manent.
p.
Patriam viri a periculo defendere
debent.
e. Quo vadis?
f. Dum spiro, spero.
q.
Mala herba cito crescit.
g. Multis nocet, qui uni [jednemu] iniuriam
r.
Malus est, qui beneficium scit accipere
et reddere nescit.
facit.
h. Mortui non mordent.
s.
Bis peccare in bello non licet.
i. Unde venis et quo tendis?
t.
Navigare necesse est, vivere non
necesse.
j. Quid agis?
k. Saepe viri fallunt, tenerae non saepe puellae.
u.
Qui dormit, non peccat.
(Ov.)
v.
Iniuriam qui facturus est [ma zamiar
l. Bis dat, qui cito dat.
dokonać], iam facit!
3. W miejsce kropek wstaw odpowiednie formy zaimka ego, tu, nos, vos, meus, tuus,
noster, vester. Przetłumacz.
a. (My) ............... (wam) ………. libros …………….. (nasze) monstramus.
b. Pecuniam (wasze) …………..... (mi) ………….... date!
c. (Ja) ..…...……. (wam) …….………. dona opulenta fero.
d. (Wy) ……………... oppidum (nasze) ……………….. spectatis.
e. Liberos (wasze) .................... (do nas) ....................... invitamus.
4. Wstaw odpowiednią formę zaimka ego, tu, nos, vos, meus, tuus, noster, vester.
Przetłumacz.
a. ............ sum Α et Ω. (Αpocalypsis)
b. Et ............, Brute, contra ..........? (Caesar)
c. .............. fili, ama ...........!
d. Vade ...........cum!
35
e. Aliena .............., ................ aliis placent.
f. Pax ..............cum! Et cum spiritu ...............
g. Omnia ............ ..............cum porto. (Bias)
h. Diabolus, exorcizo ............!
5. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimka osobowego (ego; tu; nos; vos) lub
dzierżawczego (meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum). Przetłumacz
zdania.
Exemplum: Ego librum meum lego. Vobis liber est.
a. ……… librum ………… legis.
b. ……… libros …………. legimus.
c. ……… libros …………. legitis.
d. Pueri libros ……………. legunt.
e. Puellae libros ………….. legunt.
f. ……… (1 os. sg.) liber est.
g. ……… (2 os. sg.) liber est.
h. ……… (1 os. pl.) libri sunt.
i. ……… (2 os. pl.) libri sunt.
j. ………. libros …………. (1 os. pl.) do.
k. Pueri ………. (2 os. sg.) vident et salutant.
l. Pueri ………. (2 os. pl.) libros dant.
6. Napisz po łacinie posługując się zaimkami dzierżawczymi lub osobowymi.
a. mój przyjaciel ………………………..…. h. kto z was …………………………………..……
b. jego nieprzyjaciele ……………………… i. ich nieprzyjaciele ……………………………….
c. twoim dzieciom …………………………. j. z naszymi panami ………………………………
d. ich córkom ……………………………….k. o mojej służącej …………………………….….
e. Ty mówisz o swoich przyjaciołach …………………………………………………………….
f. Dziewczyna mówi o swoich dzieciach ……………..…………………………………………
g. My mówimy o swoich nauczycielach ………………………………………………….……...
l. Nauczyciel chwali swoich uczniów …………………………………………………………….
m. Dajcie nam wasze (rzeczy) …………………………………………………………………...
n. Daj mi swoje (rzeczy) …………………………………………………………………………
36
o. Dajemy wam swoje (rzeczy) …………………………………………………………………...
p. Wasze (rzeczy) są naszymi (rzeczami) ………………………………………………………..
q. Jeden z naszych niewolników jest moim przyjacielem ………………………………………
7. Przetłumacz zdania
a. Salve, amice, salve, bone vir! b. Nauta bonus ventum non timet. c. Aeterna est clarorum
virorum memoria. d. Consilium tuum plenum sapientiae est. e. Consilia nostra cum vestris
consentiunt. f. In Graecia et in Italia vides pulchra monumenta Graecorum et Romanorum
antiquorum. g. Malum est aliud dicere aliud sentire. h. Quid est amicus? – Alter ego. i. Filius
amici nostri aegrotat; medicum advocate! j. Legati Graeciae Romam veniunt. k. De lingua stulta
veniunt incommoda multa. l. Numquam aliud natura, aliud sapientia dicit.
8. Przetłumacz tekst. Romanis magnus numerus servorum est. Familia Romana ex viro, femina, liberis servisque
constat. Servos Romani bellis sibi parant. Servi liberi non sunt. Etiam liberi servorum servi
esse debent et in villis, latifundiis metallisque Romanorum opulentorum laborant. Servus, nisi
domino suo paret, dominum timere debet. Nam dominus servum suum verbis malis durisque
monet et flagellis verberat. Etiam multi Graeci virorum Romanorum servi sunt. Servi Graeci
saepe viri docti sunt. Itaque in agris laborare non debent. Alii servorum morbos aegrotorum
medici curant sanantque, alii magistri liberos educant puerosque grammaticam, philosophiam
aliasque litteras docent et pueris puellisque multa et pulchra de claris poetis Graecis, ut de
Homero et Hesiodo, et de philosophis, ut de Democrito et Pythagora, et de aliis viris doctis
narrant. Liberi libros poetarum Graecorum amant, saepe tragoediis et comoediis Graecis
student.
9. Posługując się datiwem possessiwem przekształć poniższe zdania tak, by otrzymać tę
samą treść. Przetłumacz zdania.
a. Opulentus vir Romanus multos servos habet. _________________________________
________________________________________________________________________
b. Quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas. ______________________________
________________________________________________________________________
c. Verba tua multum veri sapientiaeque habent. _________________________________
________________________________________________________________________
d. In vico nostro multae familiae agros magnos equosque pulchros habent. ____________
________________________________________________________________________
37
10. Posługując się genetiwem partitiwem przekształć poniższe zdania tak, by
otrzymać tę samą treść. Przetłumacz zdania.
a. Multi ex archiepiscopis papam eligunt. ______________________________________
________________________________________________________________________
b. Quis ex nobis dignus et iustus est? _________________________________________
________________________________________________________________________
c. Inimici unam ex oppidi nostri portis oppugnant. _______________________________
________________________________________________________________________
d. Primus exviris Romanis imperator est. ___________________________________
________________________________________________________________________
11. Wyjaśnij zwroty i pojęcia. W jakich dziedzinach życia/nauki są stosowane?
a. pagina
b. liber
c. vide (v.)
d. verte (v.)
e. placet
f. nota bene
g. passim
h. ex libris
i. exempli causa / exempli gratia (e.c. / e.g.)
j. id est (i.e.)
k. primum non nocere
12. Wskaż pochodzenie następujących wyrażeń z Trylogii Henryka Sienkiewicza.
Co one oznaczają?
a. deliberować
b. konfuzja
c. imaginować
d. afirmować
e. Modestia to twoja tak mówi, która jest męstwu równa.
f. — I co większa — dodał Zaćwilichowski — to ten kawaler tu obecny sam go
salwował i waścinych sług wygubił, w czym mimo listów hetmańskich nie jest
38
winien, bo z Krymu z poselstwa wraca i o listach nie wiedział, a widząc człeka
przez łotrzyków, jak sądził, w stepie oprymowanego, przyszedł mu z pomocą.
g. Jesteś waść młodym człowiekiem i żołnierzem, a gdy nawet i starość bliska grobu
nie wie, co ją przed ostateczną godziną spotkać może, cóż dopiero adolescencja,
która mając przed sobą wiek długi, na większą liczbę przygód trafić musi!
h. — A niechże waści Bóg sekunduje!
13. Przetłumacz łacińskie wstawki w poniższych fragmentach Trylogii Henryka
Sienkiewicza. Wyjaśnij znaczenie słów pochodzących z łaciny.
a.
Ale wybacz waszmość pan, żem mu naprzód powinnej nie złożył dzięki za
auxilium i skuteczny ratunek.
b.
Strach, by z nich jaka rebelia, jako była Ostranicowa, nie korzystała, bo repeto: że
to człek straszny, a umknął nie wiadomo gdzie.
c.
Teraz intelligo.
d.
— Czy waszmość wie, że są listy hetmańskie przykazujące Chmielnickiego łapać
i in fundo zadzierżyć?
e.
— Wszystko jedno. Nescio, co bym wolał, czy mysie, czy psie kiszki.
f.
— Bardzo to jest delikatne instrumentum — zauważył na to pan Longin.
g.
— Dobrze tobie, bo gdy jeno zechcesz, Anusia Borzobohata cię nie minie. Już tu
ona o tobie bardzo wdzięcznie przez cały czas wspominała; rozumiałem z
początku, iż w tej myśli, by zazdrość w Bychowcu excitare, ale widzę, że
chciała go na hak przywieść i chyba dla ciebie jednego czulszy w sercu żywi
sentyment. — Co tam Anusia! Wróćże sobie do niej — non prohibeo. Ale o
księżniczce Annie przestań myśleć, gdyż to jest to samo, jakbyś chciał feniksa
czapką na gnieździe przykryć.
h. Spoza ramienia księżnej Gryzeldy dwoje jarzących ślepków patrzyło na niego istotnie
z ciekawością i uporem. Apage, Satanas! — pomyślał Litwin i oblawszy się jak żaczek
rumieńcem, uciekł w drugi kąt sali.
i. Jeśli król nie da mnie za to starostwa, to wierzaj waćpan, nie ma justycji w tej
Rzeczypospolitej ani rekompensy dla zasług i lepiej pono kury sadzać niż głowę pro
publico bono narażać.
j. — Obrotny masz waść dowcip i podobno od wstydu większy. Chcesz sobie Kozaków in
poculis skonwinkować, by przyjaciółmi ci byli w razie zwycięstwa.
k.
— Vive valeque! — wołał Zagłoba.
39
LECTIO SEXTA
PRAESENS PASSIVI, CZASOWNIK POSSUM, POSSEZAMIANA NA STRONĘ
BIERNĄ
I
II
III
IV
ACTIVUM
am-are
mon-ēre
leg-ĕre
aud-ire
INFINITIVUS PRAESENTIS
PASSIVUM
kochać
I
am-ari
być kochanym
upominać II
mon-eri być upominanym
czytać
III leg-i
być czytanym
słuchać
IV aud-iri
być słuchanym
CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS
Praesens indicativi passivi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony biernej)
koniugacja
infinitivus
temat
znaczenie
1.
sg.
pl.
2.
3.
1.
2.
3.
I
amari
amabyć kochanym
am-or
jestem kochany
ama-ris
ama-tur
ama-mur
ama-mini
ama-ntur
II
monēri
monebyć upominanym
mone-or
jestem upominany
mone-ris
mone-tur
mone-mur
mone-mini
mone-ntur
III
legi
legbyć czytanym
leg-or
jestem czytany
leg-e-ris
leg-i-tur
leg-i-mur
leg-i-mini
leg-u-ntur
IV
audiri
audibyć słuchanym
audi-or
jestem słuchany
audi-ris
audi-tur
audi-mur
audi-mini
audi-u-ntur
Praesens imperativi passivi (czas teraźniejszy trybu rozkazującego strony biernej)
infinitivus
sing. 2.
plur.
2.
I
amari
ama-re!
bądź kochany!
ama-mini!
bądźcie kochani!
ZESTAW KOŃCÓWEK
DLA PRAESENS PASSIVI
-or
-mur
-ris
-mini
-tur
-ntur
II
moneri
mone-re!
bądź upominany!
mone-mini!
bądźcie upominani!
III
legi
lege-re!
bądź czytany!
legi-mini!
bądźcie czytani!
IV
audiri
audi-re!
bądź słuchany!
audi-mini!
bądźcie słuchani!
INDICATIVUS PRAESENTIS POSSUM, POSSE - MOGĘ
TRYB ORZEKAJĄCY CZASU TERAŹNIEJSZEGO
singularis
pluralis
1
pos-sum
mogę
2
pot-es
pot-estis
3
pot-est
pos-sunt
INFINITIVUS praesentis:
pos-sumus
posse - móc
40
SINGULARIA TANTUM (tylko liczba pojedyncza)
Singulare tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę
pojedynczą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie mnogiej.
pecunia,ae - pieniądze
NOTA BENE
ZAMIANA NA STRONĘ BIERNĄ
strona czynna
Dominus bonus
filiae
parvae
pupas
dat.
Pan
córce
małej
lalki
daje.
dopełnienie bliższe
orzeczenie
dobry
dopełnienie dalsze
podmiot
przydawka przym.
przydawka
strona bierna
Pupae
filiae
parvae
a domino
Lalki
córce
małej
przez pana dobrego
podmiot
dopełnienie dalsze
bono
dantur.
są dawane.
ablativus auctoris
przydawka
orzeczenie
przydawka przym.
Przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną:
1. Dopełnienie bliższe i wszystkie jego przydawki przymiotne (biernik) stają
się podmiotem (mianownik);
2. Podmiot i wszystkie jego przydawki przymiotne stają w ablativie z
przyimkiem
a
(ab)
(dla
żywotnych)
lub
bez
przyimka
(dla
nieżywotnych);
3. Orzeczenie staje w stronie biernej. ORZECZENIE MUSI BYĆ W TEJ
SAMEJ OSOBIE I LICZBIE CO NOWY PODMIOT.
4. Pozostałe elementy (dopełnienie dalsze, okoliczniki, wszystkie wyrażenia
przyimkowe) pozostają BEZ ZMIAN.
Tertium non datur. Trzeci raz nie dawaj.
41
1. Utwórz pełny infinitivus praesentis passivi czasowników:
ozdabiam
uczę kogoś
doceo
orno 1
duco 3
prowadzę
rideo
śmieję się
sentio 4
czuję, myślę
punio 4
karzę
video
widzę
timeo
boję się
quaero 3
szukam, pytam
moveo
poruszam
capio 3
łapię
sacro 1
poświęcam
sum
jestem
maturo 1
dojrzewam
habeo
mam
tango 3
dotykam
sedeo
siedzę
facio 3
robię, czynię
sto 1
stoję
traho 3
ciągnę
2. Od podanych słów podaj formy strony biernej zachowując osobę, liczbę, tryb,
czas. Przetłumacz.
activum tłumaczenie passivum
tłumaczenieactivum tłumaczeniepassivumtłumaczenie
a.ducit
f.audiunt
b.legere
g.videre
c.spectatis
h.mittis
d.traho
i.regere
e.ornamus
j.moneo
3. Zamień na stronę bierną. Przetłumacz.
a. Vir gladium acuit. –
b. Episcopus ecclesiam vestram visitat. –
c. Palatinus noster consilium convocat. –
d. Roma antiqua bella gerit. –
e. Romani terram populi finitimi invadunt. –
f. Oppidum aedificia alta ornant. –
g. Inimici incolas oppidi interficiunt. –
42
h. Romani multos captivos asportant. –
i. Christiani iustitiam, concordiam atque amicitiam colunt. –
j. Libros clarorum poetarum libenter legimus. –
k. Patriae divitias innumeras paras. –
4. Przetłumacz wyrażenia.
a.Equi donati dentes [zęby] non inspiciuntur.
non potest .
b. Troia a Graecis expugnatur. (Cic.)
h. Imperium terrae finitur, ubi finitur armorum
potestas (moc, potęga).
c. Paulatim summa petuntur.
d. Vincit nos fortuna, nisi tota vincitur.
e. Contraria contrariis curantur.
f. Tertium non datur.
g. Stultum est timere, quod [tego, co] vitari
i. Ama tu, si vis amari dicunt verba viri clari.
i. Nemo debet bis puniri pro uno delicto.
j. Sine causa a te accusor.
5. Przetłumacz tekst. De Graecia antiqua
Multi Graecorum a nobis clari habentur. Homerus, poeta Graecorum clarus, a multis
celebratur. Multorum enim animi nunc etiam Homeri libris delectantur. Phidiae statuis
magnificis nos quoque delectamur, nam Phidiae statuarum fragmenta hodie spectari possunt.
Herodoti fabulis multi quoque moventur. Graecorum antiquorum libri nobis valde placent et
nos delectant. Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur.
43
6.Przetłumacz zdania.
Victoria ex concordiā gignitur. b. Magnā copiā aquae campus irrigatur. c. Si discipuli bene
student, a magistris laudantur. d. Statuae virorum clarorum rosis ornantur. e.Instrumenta et arma
e ferro parantur. f. Patria in periculis a viris defendi debet. g. Nullum periculum sine periculo
vincitur. h. Ex agro inculto frumentum frustra exspectatur. i. Agri ab agricolis coli debent. j.
Poetae leguntur, audiuntur, ediscuntur. k. Bellum, quod populos liberat, iustum ac necessarium
est. l. Clavus clavo pellitur.
7. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami czasownika sum,esse lub possum,posse.
Przetłumacz.
a. Ego non ______________
b. Romani inimicos vincere ___________________
c. Viri nostri gladiis, hastis et sagittis armati _____________
d. Castra Romana ab inimicis nullo modo capi __________________
e. Bellum mortiferum a nobis finiri ____________
f. Patriae nostrae multae divitiae ______________
g. Solus oppidum nostrum defendere non ____________
h. Quis vestrum meus amicus __________?
i. Multi libri vobis _____________, unum nobis dare ______________
SENTENCJE
1. Alia dantur, alia negantur.
6. Gallus in suo sterquilinio plurimum
2. Annosa vulpes haud capitur laqueo.
potest.
3. Antiquis debetur veneratio.
7. Legatus non caeditur neque violatur.
4. Audi, quae ex animo dicuntur.
8. Monstrari digito.
5. Aureo piscari hamo.
9. Nihil potest et addi et eximi.
44
LECTIO SEPTIMA
SEPTIMA
ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI)
W PRAESENS
A
CCUSATIVUS CUM INFINITIVO (biernik z bezokolicznikiem) jest
konstrukcją, którą tłumaczymy na język polski jako zdanie podrzędne zaczynające
się od spójnika ŻE (żeby). Ponieważ konstrukcja zastępuje zdanie podrzędne, nigdy nie może
pojawić się bez zdania nadrzędnego. Orzeczenie zdania nadrzędnego, od którego zależy cała
konstrukcja, nazywamy VERBUM REGENS (słowo rządzące).
Sama konstrukcja w praesens składa się z ACCUSATIWU (rzeczownika,
przymiotnika, zaimka, liczebnika porządkowego, imiesłowu) i INFINITIWU (praesentis
activi lub praesentis passivi).
Przy tłumaczeniu ACI na język polski
1. tłumaczymy zdanie nadrzędne, a po jego orzeczeniu — verbum regens —
dodajemy słówko ŻE (ŻEBY)
2. accusativus konstrukcji czynimy podmiotem zdania podrzędnego zaczynającego
się od że
3. infinitivus konstrukcji czynimy orzeczeniem zdania podrzędnego zaczynającego
się od że
W rezultacie otrzymujemy zdania brzmiące: Widzę, że wojsko rusza do ataku. Wódz
rozkazał, żeby nikt nie opuszczał szyku. Filozofowie twierdzą, że nic nie pozostaje zawsze na
swoim miejscu., itp.
Podobne konstrukcje istnieją do tej pory w językach nowożytnych, występowały również
w dawniejszej polszczyźnie:
Uznali
go
Ich
sehe
der Kinder
spielen.
I
want
children
to play.
Je
voi
les enfants
jouer.
verbum regens accusativus
NOTA BENE
Mesyjaszem
być
infinitivus
prawym.
45
PAMIĘTAJ, ŻE W ACI
VERBUM REGENS musi stać w stronie czynnej (czas dowolny).
W ACCUSATIWIE występuje najczęściej rzeczownik lub zaimek, zwykle wraz z
określeniami.
INFINITIVUS może występować w dowolnym czasie i stronie (6 możliwości).
Od czasu i strony infinitiwu zależy czas i strona orzeczenia zdania, w które zamieni się
w tłumaczeniu ACI
SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW praesentis w zwykłym zadaniu / ACI
activum
passivum
praesens
am-are
kochać / że kocha…
am-ari
być kochanym / że jest kochany…
vid-ere
widzieć / że widzi…
vid-eri
być widzianym / że jest widziany…
leg-ĕre
czytać / że czyta…
leg-i
być czytanym / że jest czytany…
aud-ire
słuchać /że słyszy…
aud-iri
być słuchanym / że jest słyszany…
SPOSÓB BUDOWANIA ACI w praesens
verbum
reg.
Video
Widzę,
że
acc.
dop. bl.
Puer
puerum
chłopiec
Epistula
Video epistulam
Widzę,
list
że
infinitivus
dop. bl.
infinitivus
epistulam
epistulam
list
verbum
acc.
reg.
praesens activi
scribit.
Pueri
scribere.
Video
pueros
pisze.
Widzę, że chłopcy
epistulas
epistulas
listy
scribunt.
scribere.
piszą.
a puero
a puero
przez
chłopca
praesens passivi
scribitur.
Epistulae
scribi.
Video epistulas
jest
Widzę, że
listy
pisany.
a pueris
a pueris
przez
chłopców
scribuntur.
scribi.
są pisane.
Analiza sposobu tworzenia ACI
I. Strona czynna:
1. Zdanie niezależne: Puer epistulas scribit (Chłopiec pisze listy)
2. Uzależniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, że); nasze zdanie niezależne staje
się zdaniem podrzędnym zależnym od czasownika widzę
3. Nominativus zdania niezależnego (Puer) zamienia się na accusativus (puerum)
46
4. Dopełnienie bliższe (accusativus) zdania niezależnego (epistulas) pozostaje bez zmian
5. Orzeczenie zdania niezależnego scribit zamienia się na infinitivus tego samego czasu i
strony (scribere)
II. Strona bierna
1. Zdanie niezależne: Epistula a puero scribitur (List jest pisany przez chłopca)
2. Uzależniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, że); nasze zdanie niezależne staje
się zdaniem podrzędnym zależnym od czasownika widzę
3. Nominativus zdania niezależnego (Epistula) zamienia się na accusativus (epistulam)
4. Wyrażenie przyimkowe (a puero) pozostaje bez zmian
5. Orzeczenie zdania niezależnego scribitur zamienia się na infinitivus tego samego czasu
i strony (scribi)
NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE VERBA REGENTIA
Nie każdy czasownik może być verbum regens. Musi to być czasownik, po którym może nastąpić zdanie
podmiotowe lub dopełnieniowe.
verba sentiendi
~myśleć, spostrzegać
animadverto 3
audio 4
ignoro 1
non ignoro 1
puto 1
scio 4
sentio 4
spero 1
video 2
spostrzegam, że
słyszę, że
nie wiem, że
dobrze wiem, że
sądzę, że
wiem, że
czuję, że
spodziewam się, że
widzę, że
verba affectus
doleo 2
gaudeo 2
wyrażenie wzruszenia
boleję, że
cieszę się, że
1.
verba
~mówić, pisać
verba
dicendi
voluntatis
opowiadam, że
narro 1
cupio 3
twierdzę, że
affirmo 1
nolo, nolle
mówię, że
fero, ferre
sino 3
donoszę, że
nuntio 1
iubeo 2
obiecuję, że
promitto 3
veto 1
respondeo 2 odpowiadam, że
malo, malle
mówię, że nie
nego 1 (!)
moneo 2
piszę, że
scribo 3
volo, velle
mówię, że
dico 3
przekazuje, że
trado 3
czytam, że
lego 3
wyrażenia/ formy nieosobowe
wiadomo, że
constat
podoba się, że
placet
trzeba, żeby
oportet
powiadamiam, że
certiorem facio
~chcieć, kazać
pragnę
nie chcę
pozwalam
rozkazuję, żeby
zakazuję
wolę
upominam, żeby
chcę
Uzależnij zdania od verbum regens tworząc konstrukcje ACI w praesens w activum lub
w passivum. Przetłumacz utworzone konstrukcje.
a. Vir Romanus patriam defendit. (legimus) ........................................................................
b. Feminae pulchrae rosis aram ornant. (video) ....................................................................
c. Inimici patriae ab incolis necantur. (constat) ....................................................................
d. Nos boni amici semper sumus. (pueri sciunt) ........................................................................
e. Multa bella mortifera a viris peritis geruntur. (oportet) ........................................................
.......................................................................................................................................................
f. Filia tua amicas suas in villam invitare potest. (certiorem te facio) ......................................
......................................................................................................................................................
47
2. Przepisz poniższe fragmenty tekstów uzależniając zdania od odpowiednich
czasowników lub zdań (podanych w nawiasie) tworząc tekst w ACI.
a. Romanis magnus numerus servorum est (constat). Familia Romana ex viro, femina,
liberis servisque constat (magister docet). Servos Romani bellis sibi parant (historici tradunt).
Servi liberi non sunt (scimus). Etiam liberi servorum servi esse debent et in villis, latifundiis
metallisque Romanorum opulentorum laborare debent
(Romani opulenti putant). Servus
dominum timet (oportet). Dominus servum suum verbis malis durisque monet et flagellis
verberat (in libris legimus).
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
b. Multi Graecorum clari habentur (discipuli sciunt). Homerus, poeta Graecorum clarus, a
multis celebratur (antiqui narrant). Multorum animi nunc etiam Homeri libris delectantur
(animadvertimus). Phidiae statuis magnificis nos quoque delectamur (oportet), nam Phidiae
statuarum fragmenta hodie spectari possunt (videmus). Herodoti fabulis multi quoque
moventur (audimus). Graecorum antiquorum libri vobis valde placent et vos delectant
(gaudeo). Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur (multi
affirmant).
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
48
3. Przetłumacz tekst. De equo Troiano
Bellum Troianum geri, Troiam tamen diu vinci non posse constat. Homerus tradit
equum denique magnum, ligneum a Graecis aedificari. Equi uterum viris armatis impleri
scimus. Equum in oris maritimis relinqui fabula narrat. Troiani Graecos in patriam navigare
putant. Itaque Troiani ex oppido evadunt et de equo disputant. Tum exitium Troiae a Cassandra
praedici audiunt. Pauci Troianorum equum statim uri desiderant, reliqui equum in urbem trahi
volunt. Denique cuncti incolae in contrarias sententias distrahuntur. Multi enim equum in
oppidum trahi iubent. Denique equus perniciosus cum viris armatis in oppidum trahitur.
49
LECTIO OCTAVA
GERUNDIUM, PARICIPIUM FUTURI PASSIVI (GERUNDIVUM, PFP)
NA TEMACIE PRAESENTIS
GERUNDIUM jest rzeczownikiem odsłownym (tworzonym od czasownika). W
tłumaczeniu oddajemy je przez polskie rzeczowniki odsłowne, np.: stanie, siedzenie, pisanie
itp. Gerundium odmienia się wg II deklinacji, nie ma liczby mnogiej, ani vocatiwu.
Nominativus gerundii jest identyczny, jak infinitivus praesentis activi. Pozostałe przypadki
tworzymy dodając do TEMATU PRAESENTIS czasownika cechę –nd i końcówki odmiany II
deklinacji. W koniugacji III i IV między temat, a cechę –nd wchodzi spójka e.
I
II
III
IV
sg.
ama- + nd-
mone- + nd-
leg- + e + nd-
audi- + e + nd-
Nom.
amare
monere
legere
audire
słuchanie
upominanie
czytanie
słuchanie
Gen.
ama-nd-i
mone-nd-i
leg-e-nd-i
audi-e-nd-i
Dat.
ama-nd-o
mone-nd-o
leg-e-nd-o
audi-e-nd-o
Acc.
(ad) ama-nd-um
(ad) mone-nd-um
(ad) leg-e-nd-um
(ad) audi-e-nd-um
Abl.
ama-nd-o
mone-nd-o
leg-e-nd-o
audi-e-nd-o
1. Gerundium ma tylko
liczbę pojedynczą rodzaju nijakiego.
NOTA BENE
2. Accusativus gerundii występuje zwykle z przyimkiem ad.
3. Nie znajdziesz gerundium w słowniku: jeśli widzisz w słowie cechę –nd, szukaj
pod czasownikiem!
4. GERUNDIUM RZĄDZI TYM SAMYM PRZYPADKIEM, JAKIM RZĄDZI
CZASOWNIK, OD KTÓREGO GERUNDIUM POCHODZI (zwykle accusatiwem).
ZASTOSOWANIE GERUNDIUM W ZDANIACH
Nom.
Discere utile est.
Uczenie się jest pożyteczne.
Gen.
Discendi ars difficilis est
Umiejętność uczenia się jest trudna.
Dat.
Discendo multum temporis impendimus. Uczeniu się poświęcamy wiele czasu.
Acc.
Ad discendum haec aetas apta est.
Ten wiek jest odpowiedni do uczenia się.
Abl.
Discendo mens hominis alitur
Z uczenia się czerpie pożytek umysł
człowieka.
50
RZĄD GERUNDIUM (ten sam, co rząd czasownika, od którego gerundium pochodzi)
polski
łacina
czytanie książki
dopełniacz lego 3 (acc.)
legere librum
accusativus
stawianie mostu
dopełniacz facio 3 (acc.)
facere pontem
accusativus
przyglądanie się
celownik
specto 1 (acc.)
spectare filiam
accusativus
narzędnik
utor (abl.)
uti cultro
ablativus
córce
posługiwanie się
nożem
Np.: Tempus dicendi verbum nobis non est datum. = Nie dano nam czasu na
wypowiedzenie słowa
UWAGA!!! Ogromna większość czasowników łacińskich rządzi accusatiwem.
Nieliczne rządzą innymi przypadkami. Oto niektóre z nich:
czasownik
caveo
consulo
foveo
fruor
insidior
intersum
irascor
metuere
noceo
nubo
oboedio
obsum
obtempero
locus est
znaczenie
czuwać nad kimś
starać się o coś
sprzyjam
korzystam
zasadzam się
biorę udział
gniewam się
bać się o kogoś
szkodzę
wychodzić za mąż
jestem posłuszny
szkodzę
jestem posłuszny
jest miejsce
przypadek
dativus
dativus
dativus
ablativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
czasownik
parco
pareo
persuadeo
placeo
praesum
prospicere
prosum
provideo
studeo
suadeo
supplico
timeo
utor
znaczenie
oszczędzam
jestem posłuszny
przekonuję
podobam się
jestem na czele
dbać o kogoś
pomagam
dbać o kogoś
starać się
doradzać
prosić
bać się o kogoś
używać, posługiwać się
NOTA BENE
przypadek
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
dativus
ablativus
NA TEMACIE PRAESENTIS
GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTURI PASSIVI) jest imiesłowem (przymiotnikiem
odsłownym). Tworzymy je od czasownika dodając do TEMATU PRAESENTIS cechę –nd i
koncówki –us, -a, -um ( I/II deklinacji). Gerundivum odmienia się jak przymiotnik na –us, -a,
-um deklinacji I/II. W koniugacji III i IV między temat, a cechę –nd wchodzi spójka e.
SPOSÓB TWORZENIA GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTRI PASSIVI)
kon. infinitivus temat spójka cecha końcówki pełna forma dla 3 rodzajów, Nom. sg.
I
amare
ama-
nd
us, a, um
amandus, amanda, amandum
II
videre
vide-
nd
us, a, um
videndus, videnda, videndum
III
legere
leg-
e
nd
us, a, um
legendus, legenda, legendum
IV
audire
audi- e
nd
us, a, um
audiendus, audienda, audiendum
51
Możliwych jest kilka sposobów tłumaczenia gerundivum na polski.
książka mająca być czytaną
książka godna/warta czytania
liber legendus
książka, którą należy (prze-)czytać
książka, która powinna być czytana
RÓŻNICE między GERUNDIUM i GERUNDIVUM
gerundium
gerundivum
consilium
condendi
urbes
consilium
urbium
cuius?
genetivus sg.
accusativus
cuius?
genetivus; ten sam rodzaj i
condendarum
liczba
zamiar
założenia
spes
liberandi
patriam
zamiar
= zamiar
spes
cuius?
genetivus sg.
accusativus
cuius?
nadzieja
oswobodzenia
miast
ojczyzny
miast
miast
patriae
mających być założonymi
założenia
liberandae
genetivus; ten sam rodzaj i
liczba
nadzieja
ojczyzny mającej być oswobodzoną
= nadzieja ojczyzny
oswobodzenia
Wyrażenie z gerundium i wyrażenie z gerundivum tłumaczą się TAK SAMO
Jak odróżnić gerundium od gerundivum w tekście?
1.
GERUNDIUM występuje tylko w singularis neutri. W pluralis może pojawić się wyraz,
którym GERUNDIUM rządzi. Zachodzi tu związek rządu.
2.
GERUNDIVUM może stać również w pluralis wszystkich rodzajów. Wówczas i
rzeczownik (przymiotnik, zaimek, liczebnik), który mu towarzyszy MUSI być w pluralis.
Zachodzi tu związek zgody.
Jeśli widzisz formę z cechą –nd w pluralis lub/i rodzju żeńskim, MUSI to być GERUNDIVUM
52
I. Przetłumacz wyrażenia na łacinę posługując się GERUNDIUM lub GERUNDIVUM
1.
Nadzieja na zniszczenie okrętów nieprzyjaciół –
2.
Użytek z posiadania licznych niewolników –
3.
Możliwość prowadzenia wojny –
4.
Okazja studiowania filozofii –
5.
Żądza dotknięcia zgrabnej dziewczyny –
6.
Umiejętność pisania książek –
7.
Wola czynienia dobra –
8.
Zwyczaj zakładania białej togi –
spes,ei f – nadzieja
deleo 2 – niszczę
navigium,i n – okręt
inimicus,i m – wróg
utilitas,atis f – użytek
possideo 2 – posiadam
multus 3 – liczny
servus,i m – niewolnik
possibilitas,atis f – możliwość
bellum,i n – wojna
gero 3 – prowadzę
bellum gero 3 – prowadzę wojnę
occasio,onis f – okazja
studeo 2 (dat.) – tu: studiuję
philosophia,ae f – filozofia
cupido,inis f – żądza
studium,i n (dat.) – żądza
tango 3 – dotykam
formosus 3 – zgrabny
scientia,ae f – umiejętność
scribo 3 – piszę
liber,bri m – książka
voluntas,atis f – wola
facio 3 – czynię
bonum,i n – dobro
consuetudo,inis f – zwyczaj
induo 3 – zakładam
candidus 3 – biały
toga,ae f – toga
II. Przetłumacz zdania.
a. Amicus meus saepe legit et scribit, nam audiendo et legendo amicus meus studet. b. Non
nobis tantum vivimus, sed amicis fovendis patriaeque defendendae. c. De patria defendenda
viri cogitare debent. d. Inter bella et pericula non est locus litteris studendis. e. Romani ad
castra ponendum a tribuno mittuntur. f. Semper locus est amicos corrigendo. g. Philosophi de
vita corrigenda disputant. h. Galli ad oppidum delendum veniunt. i. Graeci ad Troiam
expugnandam Helenamque liberandam navigant. j. Tribunus suis signum ad navigia delendum
dat. k. Cogitando et legendo animus viri boni alitur. l. Equi albi a Germanis ad currum sacrum
trahendum eliguntur. m. Populi antiqui ad deos colendos prompti sunt. n. Vir belli peritus dicit
nobis multa de bello cum inimicis gerendo patriamque defendendo.
53
III. Od poniższych czasowników utwórz gerundium lub gerundivum w odpowiednich
formach. Przetłumacz utworzone formy.
forma do utworzenia
a.
formy
podstawowe
mitto 3
b.
punio 4
Dat. gerundii
c.
timeo 2
Gen. pl. m gerundivi
d.
canto 1
Nom. sg. gerundii
e.
duco 3
Acc. pl. n gerundivi
f.
facio 3
Acc. sg. gerundii
g.
sentio 4
Abl. pl. gerundivi
h.
peto 3
Gen. sg. n gerundivii
i.
capio 3
Gen. pl. f gerundivii
Acc. sg. f gerundivi
UTWORZONA FORMA
TŁUMACZENIE
54
LECTIO NONA
IMPERFECTUM I FUTURUM PRIMUM ACTIVI I PASSIVI
ZŁOŻENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE
FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA
temat praesentis
duc/o
1 os. sg. ind. praes. act.
infinitivus praesentis
ducere
infinitivus praes. act.
indicativus praes. act.
indicativus praes. pass.
infinitivus praes. pass.
indicativus imperfecti activi
indicativus imperfecti passivi
indicativus futuri i activi
indicativus futuri i passivi
CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS
temat perfecti
dux/i
1 os. sg. ind. perf.
act.
supinum
ductum
supinum
ZESTAW KOŃCÓWEK DLA IMPERFECTUM
-m / -r
-mus / -mur
-s / -ris
-tis / -mini
-t / -tur
-nt / -ntur
INDICATIVUS IMPERFECTI ACTIVI et PASSIVI
TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO STRONY
CZYNNEJ i BIERNEJ
Charakterystyczną cechą IMPERFECTUM jest –BA. Dodajemy ją we wszystkich
koniugacjach do tematu czasownika. W koniugacji III i IV między temat i cechę ba wstawiamy
spójkę e:
1. lauda – ba – m : chwaliłem
3. vinc – e – ba – m : zwyciężałem
2. mone – ba – m : upominałem
4. audi– e – ba - m : słuchałem
Końcówki osobowe dla tego czasu są identyczne jak w praesens, z wyjątkiem końcówki 1 os.
sg . act.: - m
55
IMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI
I
II
III
IV
1
lauda-ba-m chwaliłem mone-ba-m upominałem vinc-e-ba-m
2
lauda-ba-s
mone-ba-s
vinc-e-ba-s
audi-e-ba-s
3
lauda-ba-t
mone-ba-t
vinc-e-ba-t
audi-e-ba-t
1
lauda-ba-mus
mone-ba-mus
vinc-e-ba-mus
audi-e-ba-mus
2
lauda-ba-tis
mone-ba-tis
vinc-e-ba-tis
audi-e-ba-tis
3
lauda-ba-nt
mone-ba-nt
vinc-e-ba-nt
audi-e-ba-nt
zwyciężałem
audi-e-ba-m
IMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI
I
1 lauda-ba-r
byłem chwalony
II
III
mone-ba-r
vinc-e-ba-r
byłem upominany
byłem zwyciężany
IV
audi-e-ba-r
byłem słuchany
2 lauda-ba-ris
mone-ba-ris
vinc-e-ba-ris
audi-e-ba-ris
3 lauda-ba-tur
mone-ba-tur
vinc-e-ba-tur
audi-e-ba-tur
1 lauda-ba-mur
mone-ba-mur
vinc-e-ba-mur
audi-e-ba-mur
2 lauda-ba-mini
mone-ba-mini
vinc-e-ba-mini
audi-e-ba-mini
3 lauda-ba-ntur
mone-ba-ntur
vinc-e-ba-ntur
audi-e-ba-ntur
INDICATIVUS IMPERFECTI
sum, esse - jestem
TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO
singularis
pluralis
1
eram
byłem eramus
2
eras
eratis
3
erat
erant
INDICATIVUS IMPERFECTI
possum, posse - mogę
TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO
singularis
pluralis
1 pot-eram
mogłem
pot-eramus
2 pot-eras
pot-eratis
3 pot-erat
pot-erant
słuchałem
56
INDICATIVUS i IMPERATIVUS FUTURI PRIMI ACTIVI et PASSIVI
TRYB ORZEKAJĄCY i ROZKAZUJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO
STRONY CZYNNEJ I BIERNEJ
ZESTAW KOŃCÓWEK DLA
FUTURUM
CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS
FUTURUM PRIMUM tworzy się przez dodanie
-o lub –m / -r
-mus / -mur
do tematu praesentis
-s / -ris
-tis / -mini
1. dla koniugacji I i II: cechy B (-BI, BU),
-t / -tur
-nt / -ntur
2. dla koniugacji III i IV: samogłoski E (w 1 os. sg. –A)
1. lauda- b-o: pochwalę, będę chwalił
3. vinc-a-m: zwyciężę, będę zwyciężał
2. mone-b-o: upomnę, będę upominał
4. audi-a-m: usłyszę, będę słuchał
FUTURUM PRIMUM INDICATIVI ACTIVI
I
II
III
IV
lauda-b-o
mone-b-o
vinc-a-m
audi-a-m
pochwalę
upomnę
zwyciężę
usłyszę
2
lauda -bi-s
mone-bi-s
vinc-e-s
audi-e-s
3
lauda-bi-t
mone-bi-t
vinc-e-t
audi-e-t
1
lauda-bi-mus
mone-bi- mus
vinc-e-mus
audi-e-mus
2
lauda-bi-tis
mone-bi-tis
vinc-e-tis
audi-e-tis
3
lauda-b-u-nt
mone–b-u-nt
vinc-e-nt
audi-e-nt
1
FUTURUM PRIMUM INDICATIVI PASSIVI
I
1 lauda-bor
II
III
IV
mone-bor
vinc-a-r
audi-a-r
zostanę upomniany
zostanę zwyciężony
zostanę usłyszany
2 lauda-b-e-ris (re)
mone-b-e-ris (re)
vinc-e-ris (re)
audi-e-ris (re)
3 lauda-bi-tur
mone-bi-tur
vinc-e-tur
audi-e-tur
1 lauda-bi-mur
mone-bi-mur
vinc-e-mur
audi-e-mur
2 lauda-bi-mini
mone-bi-mini
vinc-e-mini
audi-e-mini
3 lauda-b-u-ntur
mone-b-u-ntur
vinc-e-ntur
audi-e-ntur
zostanę pochwalony
57
IMPERATIVUS FUTURI ACTIVI
I
2 sg.
3 sg.
2 pl.
3 pl.
II
III
IV
lauda-to
mone-to
vinc-i-to
pochwal
upomnij
zwyciężaj
usłysz
lauda-to
mone-to
vinc-i-to
audi-to
niech pochwali
niech upomni
niech zwycięży
niech usłyszy
lauda-to-te
mone-to-te
vinc-i-to-te
audi-to-te
pochwalcie
upomnijcie
zwyciężcie
usłyszcie
lauda-nto
mone-nto
vinc-u-nto
audi-u-nto
niech pochwalą
niech upomną
niech zwyciężą
niech usłyszą
audi-to
IMPERATIVUS FUTURI PASSIVI
I
2 sg.
3 sg.
3 pl.
II
III
IV
lauda-tor
mone-tor
vinc-i-tor
audi-tor
zostań pochwalony
zostań upomniany
zostań zwyciężony
zostań usłyszany
lauda-tor
mone-tor
vinc-i-tor
audi-tor
niech zostanie pochwalony
niech zostanie
upomniany
niech zostanie
zwyciężony
niech zostanie
usłyszany
lauda-ntor
mone-ntor
vinc-u-ntor
audi-u-ntor
niech zostaną pochwaleni
niech zostaną upomniani
niech zostaną zwyciężeni
niech zostaną
usłyszeni
INDICATIVUS FUTURI PRIMI
sum, esse - jestem
TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO
singularis
pluralis
1
ero
bedę erimus
2
eris
eritis
3
erit
erunt
INDICATIVUS FUTURI PRIMI possum, posse - mogę
TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO
singularis
pluralis
1
pot-ero bedę mógł
pot-erimus
2
pot-eris
pot-eritis
3
pot-erit
pot-erunt
IMPERATIVUS FUTURI PRIMI sum, esse - jestem
TRYB ROZKAZUJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO
singularis
pluralis
1
es-to
bądź
2
es-to
niech będzie
es-to-te
sun-to
bądźcie
niech bedą
58
NOTA BENE
ZŁOŻENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE
Wszystkie złożenia z ESSE odmieniają się w identycznie jak ESSE z dodanym odpowiednim
przedrostkiem. Z wyjątkiem dwóch: PROSUM i POSSUM
PROSUM, PRODESSE - pomagam
praesens
imperfectum
futurum primum
1sg
pro-sum
2sg
prod-es
prod-eras
prod-eris
3sg
prod-est
prod-erat
prod-erit
1pl
pro-sumus
prod-eramus
prod-erimus
2pl
prod-estis
prod-eratis
prod-eritis
3pl
pro-sunt
prod-erant
prod-erunt
pomagam
prod-eram
pomagałem
prod-ero
pomogę
POSSUM, POSSE - mogę
praesens
imperfectum
futurum primum
1sg
pos-sum
2sg
pot-es
pot-eras
pot-eris
3sg
pot-est
pot-erat
pot-erit
1pl
pos-sumus
pot-eramus
pot-erimus
2pl
pot-estis
pot-eratis
pot-eritis
3pl
pos-sunt
pot-erant
pot-erunt
pomagam
pot-eram
pomagałem
pot-ero
pomogę
POSSUM, POSSE
MOGĘ
prae-sum, prae-esse
ob-sum, ob-esse
jestem na czele
dowodzę
szkodzę
in-sum, in-esse
jestem oddalony
jestem nieobecny
jestem obecny
pomagam
nie ma mnie,
brak mnie
jestem w czymś
sub-sum, sub-esse
jestem pod czymś
inter-sum, inter-esse
uczestniczę
super-sum, super-esse
pozostaję (przy życiu)
pro-sum, prodesse
pomagam
ab-sum, ab-esse
ad-sum, ad-esse
de-sum, de-esse
Disce, puer, Latine, ego faciam te mościpanie. (Stefan Batory)
59
1. Określ i przetłumacz formę:
a) gaudebis -
g) spectabamur -
n) dicebant -
b) amabamus -
h) audieris -
o) laborabatis -
c) veniam -
i) relinquere -
p) debebit -
d) legetur -
k) dabimus -
q) facies -
e) molliebar -
l) studebitis -
r) ponam -
f) movebunt -
m) dicam -
s) mittitur -
2. Poniższe formy czasowników wpisz w odpowiednie miejsce w tabeli, a następnie
uzupełnij tabelę formami pozostałych czasów zachowując tryb, stronę, osobę, liczbę.
Przetłumacz wszystkie formy.
PRAESENS
amo
kocham
IMPERFECTUM
amabam
FUTURUM
kochałem
amabo
pokocham
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
a) invenimus b) amabuntur c) relinquitis d) faciebat
g) petitur h) curabis
i) trahent
j) sentio
e) eramus
k) monere
f) regebamur
l) poteris
60
3. Przetłumacz tekst.
De Heleni oraculo
Aeneam ad Epiri oram advenire in libro Vergilii legimus. In Epiro Helenus, Priami
filius, inveniebatur. Helenus fata futura sentire poterat. Itaque Aeneas Helenum interrogat:
“Quamdiu in nova patria quaerenda fata me per terras undasque iactabunt?” Cui Helenus:
“Pauca tibi de errando tuo narrabo. Diu in Italiam navigabis. Venti primum vos ad Siciliam
admovebunt. Ibi videbitis fretum angustum, ubi Scylla et Charybdis, saxa horrida,
inveniuntur. Saxa nautis semper imminent et vobis imminebunt. Saxa tamen vitabitis, si
circum Siciliam navigabitis.”
Helenum ab Aenea iterum rogari audimus: “Quae pericula praeterea inveniam?”
Helenus respodet: “Varia pericula invenies et multa vinces, priusquam in Italiam advenies.
Cum Siciliam circumvenietis, Aetnam, quae saxa flammasque ad caelum mittit, cernetis.
Praeterea Troiani profugi, cum Siciliam circumvenient, Polyphemum — monstrum
horrendum — videbunt. In Sicilia Anchises de vita decedet. Deinde venti Troianos ad Libyae
oras agent. Post multos denique annos Troiani in Italiam pervenient.”
4. Przetłumacz zdania.
a. Adsum amicis, amici quoque mihi adsunt. b. Filius meus abest. c. Filius mihi deest. d. Inter
dominum et servum nulla amicitia esse potest. e. Facio, quod possum. f. Vir bonus patriae
suae prodest, dum potest. g. Vir belli peritus nobis praeest. h. Filii mei ludis ceterorum
liberorum semper insunt. i. Nihil vobis prodesse potest. j. Scientia tibi deest. k. Magistri,
adeste discipulis suis!
vir,viri m = mąż
vis f = siła
Te słowa nie mają
ŻADNEJ wspólnej formy
vires = siły
Mihi desunt vires. Brak mi męża.
61
LECTIO DECIMA
ZAIMEK WSKAZUJĄCY IS,EA,ID I WZGLĘDNY
DEKLINACJA IV I V
ZAIMEK WSKAZUJĄCY
is, ea, id = on, ona, ono (ten, ta, to)
Nom.
m
is
Gen.
singularis
f
ea
n
id
eius
m
ei (ii)
pluralis
f
eae
n
ea
eorum
earum
eorum
ei
eis (iis)
Acc.
eum
eam
id
Abl.
eo
ea
eo
eos
eas
ea
eis (iis)
ZAIMEK WZGLĘDNY
qui, quae, quod = (ten) który (co), (ta) która (co), (to) które (co)
Nom.
m
qui
singularis
f
quae
Gen.
cuius
Dat.
cui
m
qui
pluralis
f
quae
n
quae
quorum
quarum
quorum
n
quod
quibus
Acc.
quem
quam
quod
Abl.
quo
qua
quo
quos
quas
quae
quibus
1. Przetłumacz zdania.
a. Post bellum Scythicum, quod Persis perniciosum erat, ii Graeci, qui in Asia
habitabant, cum Persis pugnabant.
b. Itaque auxilium ab eis, qui in Graecia habitabant, petebant.
c. Qui bonus erat, iudicium Dei non timebit.
d. Ea mihi placent, quae possidere non possum.
e. Eae mihi placent, quas possidere non possum.
f. Persae pontum, quo Graecia et Ionia separantur, superant et in campo
Marathonio castra sua ponunt.
g. Viri belli periti animos Graecorum, quibus patria cara erat, ad pugnam
incitabant.
62
DEKLINACJA IV
Tematy na –u
Genetivus singularis –us
I
II
III
IV
V
-ae
-i
-is
-us
-ei
femininum
masculinum
neutrum
Według deklinacji IV odmieniają się rzeczowniki rodzaju męskiego (zakończone
w nom. sg. na –us) i nijakiego (zakończone w nom. sg. na –u). Ich przynależność do IV
deklinacji poznajemy po zakończeniu genetiwu singularis -us.
KOŃCÓWKI DEKLINACJI IV
sg.
Nom.
pl.
m
n
m
n
-us
-u
-us
-a
Gen.
-us
-uum
Dat.
-ui
-u
Acc.
-um
-u
Abl.
Voc.
-ibus
-us
-u
-us
-a
-ibus
-u
-us
-a
ODMIANA RZECZOWNIKÓW IV DEKLINACJI
exercitus wojsko
cornu róg
męski
nijaki
pl.
Nom. exercitus
cornu
Nom. exercitus
corn-ua = nom.pl
Gen.
exercit-us
corn-us
Gen.
exercit-uum
corn-uum
Dat.
exercit-ui
cornu = nom.sg.
Dat.
exercit-ibus
corn-ibus
Acc.
exercit-um
cornu = nom.sg.
Acc.
exercitus = nom. pl.
corn-ua = nom. pl.
Abl.
exercit-u
cornu = nom.sg.
Abl.
exercit-ibus
corn-ibus
Voc.
exercitus = nom.sg.
cornu = nom.sg.
Voc.
exercitus = nom. pl.
corn-ua = nom. pl.
sg.
exercitus wojsko
cornu róg
męski
nijaki
63
NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA IV DEKLINACJI
acus,us
igła
gelu,us
mróz
salus,us
skok, wąwóz
arcus,us
łuk
genu,us
kolano
senatus,us
senat
casus,us
przypadek Idus,uum (f)
Idy
sensus,us
czucie
cornu,us
róg
lacus,us
jezioro
spiritus,us
duch, powiew
currus,us
wóz
lapsus,us
upadek, błąd
status,us
stan, postawa
cursus,us
bieg
manus,us (f)
ręka, oddział
tribus,us (f)
dzielnica
domus,us (f) dom
metus,us
strach
usus,us
użycie
exercitus,us
wojsko
motus,us
ruch
versus,us
wiersz
fletus,us
płacz
quercus,us (f) dąb
vultus,us
twarz
fructus,us
owoc
reditus,us
powrót
WYJĄTKI
1. feminina: domus,us; Idus,uum; manus,us; quercus,us; tribus,us
2. rzeczownik domus
sg.
b. odmienia się częściow wg
IV, częściowo wg II
c. jest rodzaju żeńskiego
d. staje
w
formach
BEZ
PRZYIMKA (jeśli nie ma
przydawki):
- domum = do domu
- domo = z domu
- domi = w domu
Nom.
Gen.
Dat.
Acc.
Abl.
Voc.
domus
domus
domui
domum
domo (II)
domus
pl.
domus
domorum (II)
domibus
domos (II)
domibus
domus
64
DEKLINACJA V
Tematy na –e
Genetivus singularis –ei
I
II
III
IV
V
-ae
-i
-is
-us
-ei
masculinum
femininum
neutrum
Według deklinacji V odmieniają się rzeczowniki rodzaju żeńskiego (zakończone
w nom. sg. na –es). Ich przynależność do V deklinacji poznajemy po zakończeniu
genetiwu singularis-ei.
ODMIANA RZECZOWNIKA V DEKLINACJI
sg.
Nom. res
Gen. r-ei
Dat. r-ei
Acc. r-em
Abl. r-e
Voc. res = nom.
sg.
res rzecz
pl.
res
r-erum
r-ebus
res = nom. pl.
r-ebus
res = nom. pl.
dies dzień
sg.
pl.
dies
dies
di-ei
di-erum
di-ei
di-ebus
di-em
dies = nom. pl.
di-e
di-ebus
dies = nom. sg.
dies = nom. pl.
WYJĄTKI
1. rzeczownik V deklinacji dies jest rodzaju żeńskiego, jeśli oznacza określony
termin,
np.: dies prima, w przeciwnym razie jest rodzaju męskiego, np.: dies bonus.
2. wiele rzeczowników V deklinacji ma tylko liczbę pojedynczą, np.: spes,ei;
fides,ei
65
1. Określ przypadek i liczbę. Przetłumacz.
a) spei -
f) in die -
k) sine fructu -
b) in casu -
g) ex usu -
l) canitiem -
c) fide -
h) domo -
m) in versibus -
d) reditus -
i) manuum -
n) domum -
e) de exercitu -
j) cornua -
o) genu -
2. Napisz po łacinie.
a. nowy dom -
g. z domu -
b. Idy Marcowe -
h. ogromny strach -
c. lewa ręka -
i.
okrągły owoc -
d. mała dzielnica -
j.
wojsko rzymskie -
e. w domu –
k. pierwszy dzień –
f.
l.
twardy dąb -
piękny dzień –
3. Przetłumacz wyrażenia. a. lapsus linguae
g. parva domus, parva cura
b. Nihil semper in suo statu manet.
h. Usus est optimus rerum magister.
c. Cornua cervum a periculis defendunt.
i. Dum vita est, spes est.
d. Demosthenes multos versus uno spiritu
k. Felix (szczęśliwy], qui potest rerum
pronuntiabat.
cognoscere causas.
e. Domus propria - domus optima.
l. Manus manum lavat.
f. manu propria
m. Domi manet, lanam facit (inskrypcja nagrobna
dla dobrej żony)
4. Przetłumacz zdania.
a. Romulus inimicorum exercitum fugat et multos viros occidit. b. Exercitus territus fugae se
mandat. c. Canes domos custodiebant. d. Nunc pro domo mea dicam. g. Taurorum arma sunt
cornua. h. Is est amicus, qui te in re dubia iuvat. i. Usus est magister rerum. l. Dies diem
docet. m. Exercitus unum in locum conglomeratur. n. Is, qui agrum non colit, frustra fructum
exspectabit. o. Antiqui putabant sensus nuntios rerum esse. p. Exercitus sine duce est figura
76
sine spiritu. q. Est res publica res populi – sic Cicero docet in libro suo De re publica. r.
Iustitia est fundamentum rei publicae. s. Pulchrum est bene facere rei publicae. t. Caesar
intellegebat Gallos a vicinis ad bellum gerendum excitari. u. Aegroto dum spem esse, animum
esse dicunt. v. Felix, qui potuit rerum cognoscere causas. x. Senatus rei publicae praeerat.
SENETENCJE
1. De fructu arborem cognosco.
2. E cantu dignoscitur avis.
3. Haud impune vindemiam facies.
4. Mortuus per somnium vacabis curis.
5. Nullus dies omnino malus.
77
LECTIO VNDECIMA
VNDECIMA
III DEKLINACJA, PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI
DEKLINACJA III.
Tematy różne
Genetivus singularis –is
I
II
III
IV
V
-ae
-i
-is
-us
-ei
masculinum
femininum
neutrum
RZECZOWNIK i PRZYMIOTNIK
Do trzeciej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów.
Odmieniają się według niej także przymiotniki. Cechą charakterystyczną, po której
rozpoznajemy przynależność do tej deklinacji, jest zakończenie Gen. sg. na –is.
Podgrupy tej deklinacji (spółgłoskowa, samogłoskowa, mieszna) różnią się
między sobą jedynie abl. sg.i gen. pl. Pozostałe przypadki mają jednakowe końcówki dla
wszystkich podgrup.
WSZELKIE DALSZE FORMY DEKLINACYJNE URABIAMY W TEJ DEKLINACJI
OD GENETIWU SINGULARIS. PO ODCIĘCIU KOŃCÓWKI –IS
DO POZOSTAŁEJ CZĘŚCI WYRAZU DODAJEMY BEZPOŚREDNIO
KOŃCÓWKI
DLA KOLEJNYCH PRZYPADKÓW.
Nominativus: rex Genetivus: reg-is REGNominativus: pars Genetivus: part-is PARTNominativus: caritas Genetivus: caritat-is CARITATNominativus: navis Genetivus: nav-is NAVNominativus: lectio Genetivus: lection-is LECTIONNominativus: sus Genetivus: su-is SU-
NOTA BENE
78
Nom.
Gen.
Dat.
Acc.
Abl.
Voc.
zakończenie/końcówka
-x
-trix
-r
-or
-o
-tio/cio
-s
-as
-os
-l
-t
-e
-n
zbitka 2 spółgłosek
KOŃCÓWKI DEKLINACJI III
singularis
pluralis
-es
-a
-ia
różne
(m, f)
(n, spł.) (n, sam.)
-um
-ium
-is
(spł.)
(sam., miesz.)
-i
-ibus
-em
= Nom.
= Nom.
(m, f)
(n)
-e
-i
-ibus
(spł., miesz.) (samogł.)
= Nom.
= Nom.
Najczęstsze zakończenia/końcówki wyrazów III deklinacji
przykład
charakterystyka
rex, lux, vox, nix
creatrix, matrix
feminina, oznaczają działające kobiety
femur, exemplar, celer
creator, amor
masculina, często oznaczają działających mężczyzn
ordo, caro
lectio, conditio, condicio
feminina abstracta
mus, navis, nubes
caritas, facultas
feminina abstracta
flos, mos
masculina
mel, fel
caput
mare, celere
rzeczowniki i większość przymiotników w rodzaju nijakim
lumen, flumen
hiems, pars, mens
DWU- I TRZYLITEROWE SŁOWA III DEKLINACJI
aes,aeris
aer,aeris
ars,artis
arx, arcis
bos,bovis
cor,cordis
cos,cotis
dos,dotis
dux,ducis
fax,facis
ius,iuris
lac,lactis
lex,legis
lis,litis
lux,lucis
mas,maris
mel,mellis
mos,moris
mus,muris
nex,necis
nix,nivis
(n)
(m)
(f)
(f)
(m i f)
(n)
(f)
(f)
(m i f)
(f)
(n)
(m)
(f)
(f)
(f)
(m)
(n)
(m)
(m)
(f)
(f)
spiż
powietrze
sztuka
zamek
wół
serce
krzemień
posag, dar
wódz
pochodnia
prawo, zupa
mleko
prawo
sprzeczka
światło
samiec
miód
obyczaj
mysz
morderstwo
śnieg
nox,noctis
ops,opis
os,oris
os,ossis
pax,pacis
pes,pedis
pix,picis
pus,puris
rex,regis
ros,roris
rus,ruris
sal,salis
sol,solis
sus,suis
tus,turis
vas,vadis
vas,vasis
ver,veris
vis
vox,vocis
(f)
(f)
(n)
(n)
(f)
(m)
(f)
(n)
(m)
(m)
(n)
(m i n)
(m)
(m i f)
(n)
(m)
(n)
(n)
(f)
(f)
noc
moc, siła
usta
kość
pokój
noga, stopa
smoła
ropa, jad
król
rosa
wieś
sól
słońce
świnia
kadzidło
poręczyciel
naczynie
wiosna
siła
głos
79
GRUPA SPÓŁGŁOSKOWA
abl. sg. na –e, gen. pl. na –um, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a.
masculina i feminina
neutra
masculina i feminina
singularis
Nom.
pater
Gen.
ojciec
neutra
pluralis
corpus ciało
patr-es
corpor-a
patr-is
corpor-is
patr-um
corpor-um
Dat.
patr-i
corpor-i
patr-ibus
corpor-ibus
Acc.
patr-em
corpus
patr-es
corpor-a
Abl.
patr-e
corpor-e
patr-ibus
corpor-ibus
Voc.
pater
corpus
patr-es
corpor-a
Do grupy spółgłoskowej należą:
a. rzeczowniki należące do rodziny z pieskiem (bez względu na budowę), a więc:
pater, tris
ojciec
iuvenis, is
młodzieniec
mater, tris
matka
senex, senis
starzec
parentes, um
rodzice
vates, vatis
wieszcz
frater, tris
brat
canis, is
pies
soror, oris
siostra
b. rzeczowniki, których temat kończy się na pojedynczą spółgłoskę origo, origin/is
(origin-] (początek), aetas, aetat/is (aetat-] (wiek), mus, mur/is (mur-] (mysz)
c. przymiotniki w stopniu wyższym
d. przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis w stopniu równym
80
GRUPA SAMOGŁOSKOWA
abl. sg. na –i, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia.
neutra
singularis
morze
pluralis
Nom.
mare
mar-ia
Gen.
mar-is
mar-ium
Dat.
mar-i
mar-ibus
Acc.
mare
mar-ia
Abl.
mar-i
mar-ibus
Voc.
mare
mar-ia
Do grupy samogłoskowej należą:
a.
rzeczowniki NEUTRA zakończone na - e, -al, -ar: m. in.: mare, is-morze,
animal, is - zwierzę, exemplar, aris-przykład.
b.
wszystkie przymiotniki III deklinacji (z wyjątkiem 4)
GRUPA MIESZANA
abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a lub –ia
masculina, feminina
singularis
pluralis
singularis
pluralis
pars
nub-is
nub-ium
part-is
part-ium
Dat.
nub-i
nub-ibus
part-i
part-ibus
Acc.
nub-em
nub-es = Nom. pl.
part-em
part-es = Nom. pl.
Abl.
nub-e
nub-ibus
part-e
part-ibus
Voc.
nubes = Nom. sg.
nub-es = Nom. pl.
pars = Nom. sg.
part-es = Nom. pl.
nubes
Gen.
chmura
część
part -es
nub-es
Nom.
Do grupy mieszanej należą:
a. rzeczowniki równozgłoskowe - parisyllaba (równa liczba sylab w nom. i gen. sg.)
na –es i –is (nubes, nubis; navis, navis)
b. rzeczowniki nierównozgłoskowe - imparisyllaba (więcej sylab w gen. sg. niż w
nom. sg.) ze zbitką dwóch spółgłosek bezpośrednio przed zakończeniem gen. sg.
(-is) (pars, part-is; gens, gent-is)
c. participia praesentis activi (ppa)
81
PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI
odmieniają się według typu SAMOGŁOSKOWEGO
Przymiotniki III deklinacji mają w nominatiwie singularis:
j e d n o zakończenie wspólne dla wszystkich trzech rodzajów, np.: felix,icis (m.,
f., n.) (szczęśliwy, szczęśliwa, szczęśliwe); puella felix; puer felix; animal felix
felix, felix, felix przymiotnik o jednym zakończeniu
singularis
pluralis
masculinum/femininum
neutrum
masculinum/femininum
neutrum
Nom. felix szczęśliwy/szczęśliwa felix szczęśliwe
felic-es
felic-ia
Gen.
felic-is
felic-is
felic-ium
felic-ium
Dat.
felic-i
felic-i
felic-ibus
felic-ibus
Acc.
felic-em
felix
felic-es
felic-ia
Abl.
felic-i
felic-i
felic-ibus
felic-ibus
Voc.
felix
felix
felic-es
felic-ia
d w a zakończenia. Pierwsze dla rodzaju męskiego i żeńskiego, drugie, oddzielne,
dla nijakiego, np.: facilis,e = facilis (m., f.) (łatwy, łatwa), facile (n.)(łatwe); puer
facilis; puella facilis; exemplar facile
facilis, facile przymiotnik o dwóch zakończeniach
singularis
masculinum/femininum
Nom.
facilis
Gen.
łatwy/łatwa
pluralis
neutrum
masculinum/femininum
neutrum
facile łatwe
facil-es
facil-ia
facil-is
facil-is
facil-ium
facil-ium
Dat.
facil-i
facil-i
facil-ibus
facil-ibus
Acc.
facil-em
facile
facil-es
facil-ia
Abl.
facil-i
facil-i
facil-ibus
facil-ibus
Voc.
facilis
facile
facil-es
facil-ia
82
t r z y zakończenia, oddzielne dla każdego rodzaju, np.: celer (m.) (szybki),
celeris (f.) (szybka), celere (n.) (szybkie); puer celer, puella celeris, animal celere.
celer, celeris, celere przymiotnik o trzech zakończeniach
singularis
masculinum
Nom. celer
pluralis
femininum
neutrum
masculinum
szybki celeris szybka celere szybkie celer-es
femininum
neutrum
celer-es
celer-ia
Gen.
celer-is
celer-is
celer-is
celer-ium
celer-ium
celer-ium
Dat.
celer-i
celer-i
celer-i
celer-ibus
celer-ibus
celer-ibus
Acc.
celer-em
celer-em
celere
celer-es
celer-es
celer-ia
Abl.
celer-i
celer-i
celer-i
celer-ibus
celer-ibus
celer-ibus
Voc.
celer
celeris
celere
celer-es
celer-es
celer-ia
UWAGA: W genetiwie singularis wszystkie przymiotniki III deklinacji mają –is, tak
samo jak rzeczowniki.
WYJĄTKI
Przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis – odmieniają się inaczej:
według grupy spółgłoskowej.
NOTA BENE
Jako formy podstawowe w przypadku przymiotników słownik może podawać:
1. dla tych o jednym zakończeniu: nom. sg. i zakończenie gen. sg., np.: ingens, ntis
(wielki), minax, acis (grożący)
2. dla tych o dwóch zakończeniach: nom. sg. masculini i feminini oraz zakończenie nom.
sg. neutri, np.: omnis, e (cały) = omnis, omne; brevis, e (krótki) = brevis, breve
3. dla tych o trzech zakończeniach: nom. sg. masculini oraz zakończenia nom. sg.
feminini i neutri lub pełne formy dla wszystkich rodzajów, np.: acer, acris, acre
(ostry); celer, eris, e (szybki) = celer, celeris, celere
83
NAJPOPULARNIEJSZE PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI
brevis,e
krótki
acer,cris,e
ostry, bystry
facilis,e
łatwy
celer,eris,e
szybki
fortis,e
silny, odważny
difficilis,e
trudny
frequens,entis
częsty
gravis,e
ciężki
ingens,ntis
ogromny
omnis,e
cały, każdy
iuvenis,e
młody
pauper,eris,e
ubogi, biedny
levis,e
lekki
(dis)similis,e
(nie)podobny
mendax,acis
kłamliwy
(in)credibilis,e
(nie)wiarygodny
nobilis,e
szlachetny
(in)fidelis,e
(nie)wierny
sapiens,entis
mądry, rozumny
(im)mortalis,e
(nie)śmietelny
tristis,e
smutny
(im)possibilis,e (nie)możliwy
turpis,e
brzydki
(in)felix,icis
(nie)szczęśliwy
vetus, eris
stary
(in)utilis,e
(nie)użyteczny
vilis,e
nędzny, tani, słaby
celeber,bris,e
uczęszczany, uroczysty, znany
TEMAT PRAESENTIS
PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI (PPA)
Participium praesentis activi (ppa) - imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej.
W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów odmienny na –ący, -ąca, -ące
lub przysłówkowy współczesny –ąc.
PPA odmienia się według deklinacji III typu mieszanego.
PPA tworzymy od tematu praesentis czasownika.
infinitivus temat
laudare
spójka
lauda-
cecha
nom/acc. sg.
ns
cecha
forma
pozostałe
nt
laudans, laudantis
chwalący, chwaląca, chwalące; chwaląc
monere
mone-
legere
leg-
ns
nt
ns
nt
monens, monentis
upominający, upominjąca, upominjące; upominając
e
legens, legentis
czytający, czytająca, czytające; czytając
audire
audi-
e
ns
nt
audiens, audientis
słuchający, słuchająca, słuchające; słuchając
femina audiens = słuchająca kobieta; dominus audiens = słuchający pan; animal
audiens = słuchające zwierzę; femina audiens scribit = kobieta pisze słuchając.
84
UWAGA: Cechą charakterystyczną tego participium jest zbitka ns w
nominativie/accusativie sg. (n) oraz zbitka nt w pozostałych przypadkach
NOTA BENE
GRUPA MIESZANA odmiana ppa
abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia
masculina, feminina
laudans
singularis
pluralis
Nom. laudans chwalący,
laudant-es chwalący,
Gen.
Dat.
Acc.
Abl.
Voc.
neutra
laudans
singularis
laudans
pluralis
laudant-ia
chwaląca
chwalące
chwalące
chwalące
laudant-is
laudant-i
laudant-em
laudant-e
laudans
laudant-ium
laudant-ibus
laudant-es
laudant-ibus
laudant-es
laudant-is
laudant-i
= Nom. sg.
laudant-e
= Nom. sg.
laudant-ium
laudant-ibus
= Nom. pl.
laudant-ibus
= Nom. pl.
WYJĄTKI
Rzeczownik ułomny III deklinacji vis siła (f)Rzeczownik II deklinacji vir mąż (m)
femininum
singularis
pluralis
Nom. vis
siła vir-es
Gen. —
vir-ium
Dat. —
vir-ibus
Acc. vim
vir-es
Abl. vi
vir-ibus
Voc.
vir-es
masculinum
singularis
pluralis
vir
mąż
vir-i
vir-i
vir-orum
vir-o
vir-is
vir-um
vir-os
vir-o
vir-is
vir
vir-os
Vis vim vi pellit
Siła siłę siłą wypiera
85
1. Utwórz genetivus singularis. Według jakiego typu będzie odmieniać się to
słówko?
a) mater,tris (matka) -
n) corpus,oris (ciało) -
b) pars,tis (część) -
o) exemplar,aris (przykład) -
b) grus,uis (żuraw) -
p) lectio,onis (lekcja) -
4. aetas,atis (wiek) -
q) miles,itis (żołnierz) -
5. avis,is (ptak) -
r) celer,eris,e (szybki) -
6. animal,is (zwierzę) -
s) dens,entis (ząb) -
7. brevis,e (krótki) -
t) ordo,inis (porządek) -
8. laus,dis (chwała) -
u) ingens,entis (ogromny) -
9. tempestas,atis (burza) -
v) canis,is (pies) –
10. homo,inis (człowiek) -
x) tempus,oris (czas) -
11. dives,itis (bogaty) -
y) Caesar,aris (Cezar) -
12. consuetudo,inis (przyzwyczajenie) -
z) vectigal,alis (podatek) -
13. Cicero,onis (Cyceron) -
α) caput,itis (głowa) –
2. Podaj formy podstawowe wyrazów III deklinacji. Określ przypadek, typ odmiany.
Przetłumacz.
a) urbe -
n) itinera -
b) leges -
o) nationibus -
c) duci –
p) regem -
d) pax -
q) vim -
e) decoris -
r) finibus -
f) mortem -
s) hostis -
g) facili -
t) veritas -
h) navium -
u) acre -
75
76
3.Przetłumacz. a. Scribit carmina, quae legunt cacantes.
b. pro fide, lege et rege
p. Omnis ars naturae imitatio est.
c. Femina est finis familiae.
q. omnis homo mendax
d. ferro et igni (Cic.) vel ferro ignique (Liv.)
r. Amor omnia vincit.
e. flos iuvenum (Liv.)
s. Navis, quae in flumine magna est, in
f. flos et decus urbium Italiae [o Padwie]
mari parvula est. (Sen.)
g. Lex non cogit ad impossibilia.
t. qualis rex, talis grex.
h. Lex lege tollitur.
u. ars longa, vita brevis
i. Lex nihil frustra facit.
w. Homo est animal sociale.
j. Urbi et orbi
v. Audaces fortuna iuvat.
k. Urbs aeterna
x. omne principium difficile
l. novus rex, nova lex
y. Ignis aurum probat, miseria fortes
m. mors - ianua vitae
viros.
n. mors dolorum omnium solutio est et finis
z. Labor et patientia omnia vincunt. (Verg.)
o. Dulce est nomen pacis. (Cic.)
.
4. Przetłumacz tekst. Multos cives Romae in senatu de republica disputare audimus. Hostes Romanis imminere
et Romae interitum parare senatores sapientes monent. Exercitus fortes patriam defendere et
hostes crudeles prohibere debent. Romam in magno periculo esse constat. Cives miseri
senatum et magistratus omnes rogant: ‘Date exercitui nostro imperatorem audacem et
peritum! In virtute ducis exercitusque salus etiam omnium civium est!’ Exercitus iam Urbem
relinquere constat, sonitum tubarum et cornuum signum exercitui ad impetum dare cives
sciunt. Fortis et peritus dux spem civium incitat: ‘Omnes reditum exercitus victoris
expectate!’ Milites quoque spe victoriae laudisque ad pugnam incitari notum est. Milites
victores ab omnibus salutari cunctosque cives pro eorum felici reditu deis gratias agere
constat. Cives enim Romani et in rebus adversis et in rebus secundis deis sacrificabant. Dux
victor primum Iovi sacrificabat, tum exercitum fortiter pugnantem laudabat militibusque
coronas stipendiaque multa tribuebat, denique dux felix domum properabat. Domi familia
atque amici eum exspectabant.
93
5. Od następujących czasowników utwórz ppa w określonych przypadkach.
czasownik
ppa
tłumaczenie
czasownik
venio 4 Dat.pl.
facio 3 Gen.sg.
amo 1 Gen.pl.
duco 3 Dat.sg.
laudo 1Nom.pl (m,f)
video 2 Acc.sg.
gaudeo 2 Nom. pl. (n)
sum,esse Nom.sg.
lego 3 Abl.sg.
audio 4 Acc.pl.
ppa
tłumaczenie
6. Przetłumacz zdania.
a. In mari Mediterraneo vivunt varia genera animalium. b. Multitudo civium in Capitolium
convenit. c. Vergilius turrim dicit, non turrem, securim, non securem. (Gell.) d. Nocturnorum
animalium, veluti felium, luporum, in tenebris fulgent oculi. e. Galli spatia temporis numero
noctium finiunt. f. Is, qui neutri parti amicus est, omnibus hominibus odiosus est. g. Lupus malus ovium custos. h. Parentum virtus – dos optima. i. Multae urbes, olim florentes, nunc
incultae iacent. j. Nautae audaces per maria omnia currunt. k. Finis coronat opus. l. In Gallia
antiqua plebs, quae ingenti vectigali premebatur, servorum paene loco habebatur; sors eius
tristis erat. m. Vim vi repellere decet. n. Magna pars sanitatis – velle sanari. o. Maria vel a
provinciis, vel ab insulis, vel a civitatibus nomina accipiunt. p. Ursus, lupus, equus, taurus
animalia sunt; etiam homo animal est, sed animal sociale. q. Gallus habet calcaria. r. Populo
prodesse summa laus civium est. s. Nomina civium fortium semper memoriā tenebuntur. t.
magna est vis scientiae. u. Antiquis temporibus Romani in Tiberi, postea in maribus quoque
navigabant. v. In civitate libera lingua mensque liberae esse debent. x. Otium sine libris mors
est et hominis vivi sepultura. y. Milites Romani ante castra hostium turrim constituunt. z.
Plerisque hominibus, litterarum ignaris, libri non studiorum instrumenta, sed aedium
ornamenta sunt. α. Cibus famem explet, potio – sitim, vestis a frigore hominem defendit.
β. Procul ab oculis – procul ex mente. γ. Non est fumus absque igne. δ. Una hirundo non facit
ver. ε. Et fabula partem veri habet. ζ. Non est facilis ad astra iter. η. Longum et difficile est
iter per praecepta, breve et efficax per exempla. θ. Nominativus et vocativus pluralis primae
declinationis similis est genetivo et dativo singularis. ι. Homines inter se studiis, moribus,
94
omni vitae ratione differunt. κ. Dives est, qui sapiens est. λ. Divitiae hominem felicem non
faciunt. µ. Homo verum non dicens mendax appellatur. ν. Amor quasi foedere iungit amantes.
ξ. Frigus intolerabile est corpori nudo. ο. Timeo Danaos et done ferentes. π. Si caput dolet,
omne corpus simul laborat. ρ. Sagitta in lapidem numquam figitur; interdum resiliens ferit
dirigentem. σ. Raro senex mutat sententiam. τ. Primā luce milites nostri ab eo loco castra
movebunt. υ. Matrimonium solidum est, si mutuā voluntate iungitur. ϕ. I, bone, quo virtus tua
te vocat, i, pede fausto! χ. Aër undique terram cingit; sine aëre nulla vita esse potest. ψ. Sol
totum mundum sua luce complet. ω. Caecus non iudicat de colore.
NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA III DEKLINACJI
nominativus
acer,cris,e
actio
aequor
aër
aes
aetas
agmen
amans
amor
animal
ars
arx
audax
avis
brevis,e
Caesar
canis
caput
caritas
carmen
caro
Cato
rodz
aj
mfn
f
n
m
n
f
n
m,f
m
n
f
f
mfn
f
mfn
m
mif
n
f
n
f
m
genetivus
temat
znaczenie
acris
actionis
aequoris
aëris
aeris
aetatis
agminis
amantis
amoris
animalis
artis
arcis
audacis
avis
brevis
Caesaris
canis
capitis
caritatis
carminis
carnis
Catonis
acractionaequoraëraeraetatagminamantamoranimalartarcaudacavbrevCaesarcancapitcaritatcarmincarnCaton-
ostry, bystry
działanie
równina, morze
powietrze
spiż, brąz, miedź
wiek
gromada, zastęp
kochanek, kochający
miłość
zwierzę
sztuka
zamek, twierdza
śmiały, odważny
ptak
krótki
Cezar
pies
głowa
miłość
pieśń, wiersz
mięso, ciało
Katon
95
celeber,ris,e
Cicero
civis
civitas
consuetudo
consul
cor
corpus
dulcis,e
dux
exemplar
felix
fidelis,e
finis
flos
flumen
fors
fortis,e
fortitudo
frigus
grex
homo
honor
hospes
hostis
humilis,e
ignis
imago
ingens
iter
ius
iuvenis
labor
latro
laus
lectio
legio
lex
libertas
lumen
mfn
m
mif
f
f
m
n
n
mfn
mif
n
mfn
mfn
mif
m
n
f
mfn
f
n
m
m
m
m
mif
mfn
m
f
n
n
m
m
m
f
f
f
f
f
n
celebris
Ciceronis
civis
civitatis
consuetudinis
consulis
cordis
corporis
dulcis
ducis
exemplaris
felicis
fidelis
finis
floris
fluminis
fortis
fortis
fortitudinis
frigoris
gregis
hominis
honoris
hospitis
hostis
humilis
ignis
imaginis
ingentis
itineris
iuris
iuvenis
laboris
latronis
laudis
lectionis
legionis
legis
libertatis
luminis
celebrCiceroncivcivitatconsuetudinconsulcordcorpordulcducexemplarfelicfidelfinflorfluminfortfortfortitudinfrigorgreghominhonorhospithosthumilignimaginingentitineriuriuvenlaborlatronlaudlectionlegionleglibertatlumin-
uczęszczany, sławny
Cyceron
obywatel
państwo
przyzwyczajenie
konsul
serce
ciało
słodki
wódz, książę
przykład
szczęśliwy
wierny
koniec
kwiat
rzeka
przypadek
silny, dzielny
siła, dzielność, moc
zimno
trzoda, stado
człowiek
zaszczyt
przyjaciel, gość, obcy
wróg
uniżony, pokorny
ogień
wyobrażenie, obraz
ogromny, wielki
droga
prawo
młodzieniec
praca
łotr, zbój
chwała
lekcja, czytanie
legion
prawo
wolność
światło
96
lux
mare
mater
mens
mensis
mentio
miles
mitis,e
moles
mollis,e
mons
mors
mortalis,e
mos
mulier
multitudo
munus
natio
navis
nomen
nox
nubes
omnis,e
ops
opus
oratio
orator
orbis
origo
os
os
pars
pater
pauper,eris,e
pavor
pax
pectus
pecus
pes
pons
f
n
f
f
m
f
mif
v
f
mfn
m
f
mfn
m
f
f
n
f
f
n
f
f
mfn
f
n
f
m
m
f
n
n
f
m
mfn
m
f
n
n
m
m
lucis
maris
matris
mentis
mensis
mentionis
militis
mitis
molis
mollis
montis
mortis
(im)mortalis
moris
mulieris
multitudinis
muneris
nationis
navis
nominis
noctis
nubis
omnis
opis
operis
orationis
oratoris
orbis
originis
oris
ossis
partis
patris
pauperis
pavoris
pacis
pectoris
pecoris
pedis
pontis
lucmarmatrmentmensmentionmilitmitmolmollmontmort(im)mortalmormuliermultitudinmunernationnavinominnoctnubomnopoperorationoratororboriginorosspartpatrpauperpavorpacpectorpecorpedpont-
światło
morze
matka
umysł, rozum
miesiąc
wzmianka
żołnierz
miękki, łagodny
ciężar, bryła
miękki
góra
śmierć
(nie)śmiertelny
obyczaj
kobieta
wielka ilość, mnóstwo
obowiązek, dar, pogrzeb
naród, plemię
okręt, statek
imię, nazwa
noc
chmura
cały, każdy, wszelki
zasób
dzieło, praca
mowa
mówca
świat
początek
usta, mowa
kość
część, strona
ojciec
ubogi, biedny
strach
pokój
pierś, serce
bydło, trzoda
stopa
most
97
potestas
praedo
pulvis
ratio
rex
salus
sapiens
Scipio
similis,e
sol
sors
tempestas
tempus
timor
tristis,e
turpis,e
urbs
utilitas
uxor
vectigal
ver
veritas
vetus
victor
virgo
virtus
vox
vulnus
f
m
n
f
m
f
mfn
m
mfn
m
f
f
n
m
mfn
mfn
f
f
f
n
n
f
mfn
m
f
f
f
n
potestatis
praedonis
pulveris
rationis
regis
salutis
sapientis
Scipionis
(dis)similis
solis
sortis
tempestatis
temporis
timoris
tristis
turpis
urbis
utilitatis
uxoris
vectigalis
veris
veritatis
veteris
victoris
virginis
virtutis
vocis
vulneris
potestatpraedonpulverrationregsalutsapientScipion(dis)similsolsorttempestattemportimortristturpurbutilitatuxorvectigalververitatvetervictorvirginvirtutvocvulner-
moc, potęga
łupieżca, korsarz
proch, pył
rozum, rachunek
król
ocalenie, zbawienie
mędrzec/mądry
Scypion
(nie)podobny
słońce
los
burza, niepogoda
czas
strach
smutny
brzydki, szpetny
miasto
użytek, pożytek
żona
podatek
wiosna
prawda
stary
zwycięzca
dziewica, panna
cnota
głos, wyraz
rana
98
LECTIO DUODECIMA
DUODECIMA
CZASOWNIKI NIEREGULARNE, ZAIMKI WSKAZUJĄCE I OKREŚLAJĄCY,
NEMO, NIHIL, PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE
NOTA BENE
Cechy deklinacji zaimkowej
1. Oddzielne końcówki rodzajowe dla każdego rodzaju w Nominatiwie singularis.
2. GENETIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów, zakończony na –ius
3. DATIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów
4. DATIVUS i ABLATIVUS pluralis taki sam i wspólny dla wszystkich rodzajów
5. Większość form przybiera cechy podobne do: dla żeńskich-I deklinacji, męskich-II
deklinacji, nijakich-II deklinacji
6. Neutra mają Nom. = Acc. w obu liczbach
7. Brak Vocatiwu
ZAIMKI WSKAZUJĄCE
hic, haec, hoc = ten, ta, to
Nom.
singularis
m
f
n
hic haec hoc
Gen.
huius
horum harum horum
Dat.
huic
his
Acc.
hunc hanc hoc
Abl.
hoc
hac
pluralis
f
hae
m
hi
hoc
hos
has
n
haec
haec
his
ipse, ipsa, ipsum = on sam, ona sama, ono samo
Nom.
m
ipse
singularis
f
ipsa
Gen.
ipsius
Dat.
ipsi
n
ipsum
m
ipsi
pluralis
f
ipsae
n
ipsa
ipsorum
ipsarum
ipsorum
ipsis
Acc.
ipsum
ipsam
ipsum
Abl.
ipso
ipsa
ipso
ipsos
ipsas
ipsis
ipsa
99
ille, illa, illud = tamten, tamta, tamto; ów, owa, owo (ten znany, ta znana, to znane)
Nom.
m
ille
singularis
f
illa
Gen.
illius
Dat.
illi
n
illud
m
illi
pluralis
f
illae
n
illa
illorum
illarum
illorum
illis
Acc.
illum
illam
illud
Abl.
illo
illa
illo
illos
illas
illa
illis
idem, eadem, idem = ten sam, ta sama, to samo
Nom.
m
idem
singularis
f
eadem
n
idem
m
iidem
pluralis
f
eaedem
n
eadem
Gen.
eiusdem
eorundem earundem eorundem
Dat.
eidem
eisdem (iisdem)
Acc.
eundem
eandem
idem
Abl.
eodem
eadem
eodem
eosdem
easdem
eadem
eisdem (iisdem)
1. Przetłumacz. Znajdź w tekście wszystkie zaimki i zamień ich liczbę z singularis
na pluralis lub z pluralis na singularis (zachowaj przypadek i rodzaj).
De Numa Pompilio
Romulum Romae conditorem appellari scimus. Hunc multa bella cum gentibus finitimis gerere
civitatemque suam amplificare constat. Post huius regis mortem Numa Pompilius regnum
occupat. Qui Romam a Romulo vi et armis conditam (założoną) legibus moribusque confirmat.
Imprimis Numam Pompilium civium animos bellis assiduis feroces mitigare hacque in re ab
Egeria nympha adiuvari Livius scribit. Huius nymphae consilio nova sacra instituere novosque
sacerdotes creare. Iovis sacerdotem veste insigni ornare. Huic duos flamines addere, alterum
Martii, alterum Quirino. Virgines quoque Vestae legere. His stipendium de publico statuere
easque virginitate venerabiles et sanctas facere. His rationibus Numa Pompilius religionem
genti Romanae creat: Tantae molis erat Romanam condere gentem! Inter arma silent leges.
100
CZASY NA TEMACIE PRAESENTIS
CZASOWNIKI NIEREGULARNE w indicativie
volo, velle, volui – chcę
praesens activi
singularis
1
volo
imperfectum activi
pluralis
singularis
pluralis
vole-ba-m
volumus
chcę
futurum I activi
singularis
pluralis
vole-ba-mus vol-a-m
chciałem
vol-e-mus
zechcę, będę chciał
2
vis
vultis
vole-ba-s
vole-ba-tis
vol-e-s
vol-e-tis
3
vult
volunt
vole-ba-t
vole-ba-nt
vol-e-t
vol-e-nt
infinitivus: velle - chcieć
nolo, nolle, nolui – nie chcę
praesens activi
singularis
1
nolo
imperfectum activi
pluralis
singularis
nole-ba-m
nolumus
nie chcę
futurum I activi
pluralis
singularis
nole-ba-mus
nol-a-m
nie chciałem
pluralis
nol-e-mus
nie zechcę
2
non vis
non vultis
nole-ba-s
nole-ba-tis
nol-e-s
nol-e-tis
3
non vult
nolunt
nole-ba-t
nole-ba-nt
nol-e-t
nol-e-nt
infinitivus: nolle - nie chcieć
malo, malle, malui – wolę
praesens activi
singularis
1
imperfectum activi
pluralis
male-ba-m
malumus
malo
singularis
wolę
futurum I activi
pluralis
singularis
male-ba-mus
mal-a-m
wolałem
pluralis
mal-e-mus
będę wolał
2
mavis
mavultis
male-ba-s
male-ba-tis
mal-e-s
mal-e-tis
3
mavult
malunt
male-ba-t
male-ba-nt
mal-e-t
mal-e-nt
infinitivus: malle - woleć
fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę
praesens activi
singularis
1
pluralis
fer-o niosę fer-i-mus
imperfectum activi
singularis
fere-ba-m
pluralis
fere-ba-mus
niosłem
futurum I activi
singularis
fer-a-m
pluralis
fer-e-mus
będę niósł, zniosę
2
fer-s
fer-tis
fere-ba-s
fere-ba-tis
fer-e-s
fer-e-tis
3
fer-t
fer-u-nt
fere-ba-t
fere-ba-nt
fer-e-t
fer-e-nt
infinitivus: ferre – nieść, znosić
101
fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę
praesens passivi
singularis
1
pluralis
fero-r
fer-i-mur
jestem niesiony
imperfectum passivi
singularis
fere-ba-r
futurum I passivi
pluralis
singularis
fere-ba-mur
fer-a-r
byłem niesiony
pluralis
fer-e-mur
będę niesiony
2
fer-ris
fer-i-mini
fere-ba-ris
fere-ba-mini
fer-e-ris
fer-e-mini
3
fer-tur
fer-u-ntur
fere-ba-tur
fere-ba-ntur
fer-e-tur
fer-e-ntur
infinitivus: ferri – być niesionym
eo, ire, ii, itum – idę
praesens activi
singularis
1
pluralis
eo
imperfectum activi
singularis
i-ba-m
imus
idę
pluralis
i-ba-mus
szedłem
futurum I activi
singularis
ib-o
pluralis
i-bi-mus
pójdę
2
is
itis
i-ba-s
i-ba-tis
i-bi-s
i-bi-tis
3
it
eunt
i-ba-t
i-ba-nt
i-bi-t
i-bu-nt
Bywa używana forma 3 os. sg. passivi: itur = idzie się
infinitivus: ire - iść
fio, fieri, factus sum (strona bierna czasownika facio, 3, feci, factum) – staję się
praesens
singularis
1
fio
pluralis
fimus
staję się
imperfectum
singularis
fie-ba-m
pluralis
fie-ba-mus
stawałem się
futurum I
singularis
fi-a-m
pluralis
fi-e-mus
stanę się
2
fis
fitis
fie-ba-s
fie-ba-tis
fi-e-s
fi-e-tis
3
fit
fiunt
fie-ba-t
fie-ba-nt
fi-e-t
fi-e-nt
infinitivus: fieri – stawać się
NEMO - NIKT
NIHIL - NIC
Nom.
nemo
nikt
nihil
Gen.
nullius
nikogo
nullius rei
niczego
Dat.
nemini
nikomu
nulli rei
niczemu
Acc.
neminem
nikogo nihil
Abl.
nullo
nikim nulla re
nic
nic
niczym
102
PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE
Nominativus
m
f
Genetivus
Dativus
mfn
mfn
n
Znaczenie
solus
sola
solum
sol-ius
sol-i
sam jeden
totus
tota
totum
tot-ius
tot-i
cały
ullus
ulla
ullum
ull-ius
ull-i
jakiś
nullus
nulla
nullum
null-ius
null-i
żaden
uter
utra
utrum
utr-ius
utr-i
który z dwóch
neuter
neutra
neutrum
neutr-ius
neut-ri
żaden z dwóch
uterque
utraque
utrumque
utr-iusque
utr-ique
jeden i drugi, obaj
alter
altera
alterum
alter-i
drugi (z dwóch)
ali-i
inny
alter-ius
alius
alia
aliud
Cechy przymiotników zaimkowych:
1. W Nominatiwie singularis wyglądają jak przymiotniki II/I/II deklinacji o 3
zakończeniach na –us, -a, -um
2. W Genetiwie singularis wszystkie rodzaje mają jedną formę i kończą się na –ius, jak
zaimki
3. W Datiwie singularis wszystkie rodzaje mają jedną formę i kończą się na –i (jak
większość zaimków)
4. W pozostałych przypadkach zachowują się jak przymiotniki II/I/II deklinacji o 3
zakończeniach na –us, -a, -um: wracają do swoich deklinacji
Z zaimka mają: Gen. i Dat. sg.
Z przymiotnika: pozostałe formy
NOTA BENE
De mortuis aut bene aut nihil Z trupem albo dobrze, albo wcale.
Nic nie zrobi zmarłemu dobrze.
Cum duo faciunt idem, non est idem. Robić to z dwoma to nie jest to samo.
103
Przetłumacz.
a. Cato esse quam videri bonus malebat. ………………………………………………….…..
b. Eodem anno ………………………………………………………………………………....
c. Abeunt hirundines hibernis mensibus. ………………………………………………………
d. Stultum facit natura, quem vult perdere. ……………………………………………………
e. Nemo nostrum sine culpa est. …………...………………………………………………..…
f. Quid tibi vis? …………………………………………………………………………………
g. It Fama per urbes. ……………………………………………………………………………
h. Cum duo faciunt idem, non est idem. ……………………………………………...………..
i. Haurit aquam cribro, qui discere vult sine libro. ……………………………………….……
k. Non omnes flores eosdem colores aut eosdem odores habent. …………………….….….…
……………………………………………..…………………………….…………..…………
l. Et prodesse volunt et delectare poetae. ………………………………………………………
m. Nullus homo sine culpa est. ………………………………………………………………..
n. Non semper iidem eritis. …………………………………………………………………….
o. Mors parcit nulli. …………………………………………………………………………….
p. Neuter nostrum id vult. ………………....................................................................................
q. Nemo amat eum, quem timet. ………………………………………………………………
r. Non semper iidem mores vobis erunt. ………………………………………………………
s.. Non eidem flori semper idem color aut eadem forma est. ………………………………….
……………………………………………..…………………………….…………..…………
t. Nemo intelligit ………………………………………………………………………….……
u. Nemo non intelligit. ………………………………………………………………….….…..
v. Nihil facere possumus. ………………………………………………………………………
x. Neminem eorum accusabimus. ……….…..…………………………………………………
y. Neminem eorum non accusabimus. ………………………………………………...………..
z. Spiritus flat, ubi vult (Vg.)…………………..……………………………...………………...
1.
Przetłumacz tekst De Aesopo et viatore.
Aesopus aliquando Athenis ibat multa secum cogitans. Subito viator quidam ei obviam
iens: “Quot horas, — inquit, — usque ad urbem ibo?” Aesopus nihil respondit. Postquam ille
iratus aliquantum prodiit, Aesopus, qui euntem observaverat, magna voce: Duas, — dixit, —
horas ibis, amice.” Tum ille: “Cur, — inquit, non statim respondisti?” Et Aesopus: “Nunc
tantum video quam te celeriter ire posse.”
104
SENTENCJE
1. Altera manu fert lapidem, altera panem ostendit.
2. Asinus stramenta mavult quam aurum.
3. Cantilenam eandem canis.
4. Felix, qui nihil debet.
5. Mus non uni fidit antro.
6. Qui a nuce nucleum esse vult, frangit nucem.
7. Qui nocere potest, idem et prodesse.
8. Qui, quae vult, dicit, quae non vult, audiet.
9. Sapiens sua bona secum fert.
105
LECTIO TERTIA DECIMA
INDICATIVUS PERFECTI ACTIVI, VERBA DEFECTIVA
ZŁOŻENIA Z EO I FERO
FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA
temat praesentis
infinitivus praesentis
duc/o
ducere
1 os. sg. ind. praes. infinitivus praes. act.
act.
indicativus praes. act. infinitivus praes. pass.
temat perfecti
dux/i
1 os. sg. ind. perf. act.
supinum
ductum
supinum
INDICATIVUS
PERFECTI ACTIVI
indicativus praes.
pass.
participium praes. act.
Końcówki indicatiwu perfecti activi
sing.
pl.
1. - i
- imus
2. - isti
- istis
3. - it
- erunt (-ere)
CZAS NA TEMACIE PERFECTI
infinitivus perf. act.- isse
PERFECTUM JEST CZASEM PRZESZŁYM DOKONANYM z własnym tematem
INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI
tryb orzekający i bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego strony czynnej
I
II
III
IV
infinitivus
temat
monu-isse
leg-isse
audiv-isse
amav-
monu-
leg-
audiv-
kochać
upominać
czytać
słuchać
amav-i
pokochałem
amav-isti
monu-i
upomniałem
monu-isti
leg-i
przeczytałem
leg-isti
audiv-i
usłyszałem
audiv-isti
3.
amav-it
monu-it
leg-it
audiv-it
1.
amav-imus
monu-imus
leg-imus
audiv-imus
2.
amav-istis
monu-istis
leg-istis
audiv-istis
3.
amav-erunt
monu-erunt
leg-erunt
audiv-erunt
1.
sg. 2.
pl.
amav-isse
106
Złożenia z CZASOWNIKIEM eo, ire (idę):
Złożenia z CZASOWNIKIEM fero, ferre (niosę):
ab-eo, ab-ire, ab-ii - odchodzę
af-fero, af-ferre, at-tuli - przynoszę
ad-eo, ad-ire, ad-ii - podchodzę
re-fero, re-ferre, ret-tuli - odnoszę
ex-eo, ex-ire, ex-ii - wychodzę
con-fero, con-ferre, con-tuli - znoszę
in-eo, in-ire, in-ii - wchodzę
of-fero, of-ferre, ob-tuli - podaję
trans-fero, trans-ferre, trans-tuli - przenoszę
ZŁOŻENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE (być)
ab-sum, ab-esse, afui
ad-sum, ad-esse, adfui
de-sum, de-esse, defui
in-sum, in-esse, infui
inter-sum, interesse
pos-sum, posse,
potui
jestem oddalony,
jestem nieobecny
jestem obecny,
pomagam
nie ma mnie, brak
mnie
jestem w czymś
prae-sum, prae-esse,
prae-fui
pro-sum, prod-esse, profui
ob-sum, ob-esse, ob-fui
uczestniczę
super-sum, super-esse,
super-fui
jestem na czele
pomagam
szkodzę
sub-sum, sub-esse, sub-fui jestem pod czymś
pozostaję (przy
życiu)
mogę
ODMIANA NA TEMACIE PERFECTI
VERBA DEFECTIVA
czasowniki ułomne
Czasowniki ułomne nie posiadają pełnej odmiany.
Od poniższych czasowników możemy tworzyć wyłącznie formy od tematu perfecti.
INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI
memini,meminisse; odi,odisse; coepi,coepisse
memini
odi
coepi
infinitivus
1.
nienawidzę
zacząłem
meminisse
odisse
coepisse
memin-i
od-i
coep-i
memin-isti
od-isti
coep-isti
3.
memin-it
od-it
coep-it
1.
memin-imus
od-imus
coep-imus
2.
memin-istis
od-istis
coep-istis
3.
memin-erunt
od-erunt
coep-erunt
sg. 2.
pl.
pamiętam
107
1.
Zmień czas praesens na perfectum lub perfectum na praesens. Przetłumacz.
Wzór: laudat — laudavit; amaverunt — amant
dico
tuli
vidit
venisse
stetit
vivimus
dixisti
potuistis
ponimus
scribunt
ago
legimus
fuere
fugiunt
audivit
putavi
3. Przetłumacz.
De Latino, Latii domino ac regulo
Aliquando in Latio Latinus regnavit. Tum in Latium Aeneas cum paucis Troianis
advenit. Latinus, terrae dominus, advenas vidit, Aeneam ad colloquium vocavit et dixit:
“Unde venistis? Ubi habitavistis? Quid quaeritis? Aeneas respondit: “Troiae incolae fuimus,
cum in Asia habitavimus. Postquam Troia cecidit, errabamus per multas terras undasque et
nunc ad te advenimus.” Latinus et Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula
firmaverunt: Aeneas Laviniam, Latini filiam, in matrimonium duxit. Ita Troiani profugi in
Italia remanserunt atque habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium
appellavit.
4. Przetłumacz zdania. a.Natura sic voluit.
e. Primus itaque Polonorum rex Mesco
b. In principio creavit Deus caelum et
gratiam baptismi suscepit. (Kadłubek II 8.4)
terram, terra autem inanis erat et vacua.
f. Tu, qui legisti nomina nostra, vale!
Et creavit Deus hominem ad imaginem
g. Antiqua quae nunc sunt, fuerunt olim
suam. (Gen.1.27)
nova. (wg Quint. I.O. 8.3.34)
c. 6. Veni, vidi, vici. (Juliusz Cezar po
h. Exegi monumentum. (Hor. C. III 30)
zwycięstwie nad królem Pontu, Farnacesem, pod
i.
Zelą, w 47 r. a. Ch.n.) (Suet. Iul. 37.2)
hominem de limo terrae. (Gen. 2.7.1)
d. Venimus, vidimus, Deus vicit. (Jan
Sobieski przesyłając 13 IX 1683 r. papieżowi
Innocentemu
XI
zielony
turecki
uważany za chorągiew Proroka)
sztandar,
Formavit
igitur
Dominus
Deus
j. Vixit annos plus minus centum
k. Dominus dedit, Dominus abstulit (Hi
1.21)
108
5.
Przetłumacz zdania.
Promisisti ad me venire, sed non venisti. b. Milites Romani multas urbes in Gallia
expugnaverunt et ingentem earum numerum deleverunt. c. Senatores Romani Ciceronem
consulem, postquam civitatem Romanam servavit, patrem patriae nominaverunt. d. Iuppiter
in taurum conversus, Europam rapuit et in Cretam transportavit. e. Milites Caesaris montem
ceperunt et ibi prope hostes castra posuerunt. f. Multi rivi in flumen influunt. g. Multitudo
librorum non semper vocatur bibliotheca. h. Apud Romanos is adulescens, qui ad negotia
publica parabatur, a patre ad eum oratorem deducebatur, qui in civitate primum locum
obtinebat. i. Corpora iuvenum labore firmantur. j. Non liberat diadema capitis dolore. k.
Homines, qui alios docent, ipsi discunt. l. Numquam malum malo nec vulnus curatur
vulnere. m. Apud Romanos magna erat auctoritas patrum. n. Opus laudat artificem. o. Iuno
et Minerva temporibus antiquis deae clarae erant.
TABELA PERFECTÓW I SUPINÓW
indicativus,
infinitivus
praesentis activi
abeo,abire
absum,abesse
adeo,adire
abii
afui
adii
adsum,adesse
adfui/affui
affero,afferre
ago, agere
aperio, aperire
audio, audire
aufero,auferre
cado,cadere
attuli
egi
aperui
audivi
abstuli
cecĭdi
odchodzę
jestem nieobecny
przychodzę
jestem
obecny/pomagam
przynoszę
prowadzę
otwieram
słyszę
zabieram
upadam
caedo,caedere
cecīdi
rąbię, biję, ścinam
cedo,cedere
cessi
capio, capere
claudo, claudere
cognosco,
cognoscere
colo, colere
credo, credere
cresco, crescere
ind. perf.
act.
tłumaczenie
1 os. praes.
tłumaczenie
1 os. perf.
odszedłem
byłem nieobecny
przyszedłem
byłem
obecny/pomogłem
przyniosłem
zaprowadziłem
otworzyłem
usłyszałem
zabrałem
upadłem, runąłem
rąbałem, biłem,
ścinałem
SUPINUM
abitum
—
aditum
—
allatum
actum
apertum
auditum
ablatum
casum
caesum
poszedłem, odstąpiłem
cessum
cepi
clausi
idę, kroczę,
odstępuję
chwytam
zamykam
chwyciłem
zamknąłem
captum
clausum
cognovi
znam
poznałem
cognitum
colui
credidi
crevi
uprawiam
wierzę
rosnę
uprawiłem
uwierzyłem
urosłem
cultum
creditum
cretum
109
cupio, cupere
deleo, delere
desum,deesse
dico, dicere
disco, discere
divido, dividere
do, dare
doceo, docere
eo, ire
exeo,exire
facio, facere
fallo,fallere
fero, ferre
fugio, fugere
gigno, gignere
habeo, habere
iaceo, iacēre
iacio, iacere
iubeo, iubere
lego, legere
malo, malle
maneo, manere
mitto, mittere
moveo, movere
noceo, nocere
nolo, nolle
pando,pandere
cupivi(-ii)
delevi
defui
dixi
didici
divisi
dedi
docui
ii (ivi)
exii
feci
fefelli
tuli
fugi
genui
habui
iacui
ieci
iussi
legi
malui
mansi
misi
movi
nocui
nolui
pandi
pragnę
niszczę
brak mnie
mówię
uczę się
dzielę
daję
uczę
idę
wychodzę
robię
zwodzę, oszukuję
niosę
uciekam
rodzę
mam
leżę
rzucam
rozkazuję
czytam
wolę
pozostaję
posyłam
poruszam
szkodzę
nie chcę
rozwijam
zapragnąłem
zniszczyłem
brakło mnie
powiedziałem
nauczyłem się
podzieliłem
dałem
nauczyłem
poszedłem
wyszedłem
zrobiłem
zwiodłem, oszukałem
zniosłem, zaniosłem
uciekłem
urodziłem
miałem, posiadłem
leżałem
rzuciłem
rozkazałem
przeczytałem
wolałem
pozostałem
posłałem
poruszyłem
zaszkodziłem
nie zechciałem
rozwinąłem
cupitum
deltum
—
dictum
—
divisum
datum
doctum
itum
exitum
factum
falsum
latum
fugitum
genitum
habitum
—
iactum
iussum
lectum
—
mansum
missum
motum
nocitum
—
passum
pango,pangere
pepegi
/panxi
wbijam, spajam
wbiłem, spoiłem
pactum
parco,parcere
peperci
oszczędzam,
zaniechuję
oszczędziłem,
zaniechałem
(parsurus)
pario,parere
pello, pellere
pereo,perire
peto, petere
pono, ponere
possum, posse
praesum,praeesse
puto, putare
quaero, quaerere
redeo,redire
peperi
pepuli
perii
petivi
posui
potui
praefui
putavi
quaesivi
redii
wydaję, rodzę
uderzam
ginę
żądam
kładę
mogę
stoję na czele
sądzę
pytam, proszę
wracam
wydałem, zrodziłem
uderzyłem
zginąłeś
zażądałem
położyłem
mogłem
stanąłem na czele
osądziłem
zapytałem, poprosiłem
wróciłem
partum
pulsum
peritum
petitum
positum
—
—
putatum
quaesitum
reditum
110
rego, regere
relinquo,
relinquere
respondeo,
respondere
scribo, scribere
sentio, sentire
sino, sinere
solvo, solvere
specto, spectare
spero, sperare
sto, stare
sum, esse
sumo, sumere
tango, tangere
teneo, tenere
timeo, timere
tollo, tollere
traho, trahere
uro,urere
rexi
kieruje
pokierowałem
rectum
reliqui
opuszczam
opuściłem
relictum
respondi
odpowiadam
odpowiedziałem
responsum
scripsi
sensi
sivi
solvi
spectavi
speravi
steti
fui
sumpsi
tetigi
tenui
timui
sustuli
traxi
ussi
piszę
czuję
pozwalam
rozwiązuję
oglądam
mam nadzieję
stoję
jestem
biorę
dotykam
trzymam
boję się
biorę
ciągnę
palę
napisałem
poczułem
pozwoliłem
rozwiązałem
obejrzałem
miałem nadzieję
stanąłem
byłem
wziąłem
dotknąłem
(za)trzymałem
bałem się
zabrałem
zaciągnąłem
spaliłem
scriptum
sensum
situm
solutum
spectatum
speratum
(staturus)
—
sumptum
tactum
—
—
sublatum
tractum
ustum
vado, vadere
vasi
idę
poszedłem
(e)vasum,
(in)vasum
venio, venire
video, videre
vinco, vincere
vivo, vivere
volo, velle
veni
vidi
vici
vixi
volui
przybywam
widzę
zwyciężam
żyję
chcę
przybyłem
zobaczyłem
zwyciężyłem
przeżyłem
zechciałem
ventum
visum
victum
victum
—
111
LECTIO QVARTA DECIMA
INDICATIVUS PLUSQUAMPERFECTI I FUTURI EXACTI ACTIVI
CZAS NA TEMACIE PERFECTI
PLUSQUAMPERFECTUM
jest czasem zaprzeszłym. Używa się go zwykle dla
wyrażenia czynności przeszłej uprzedniej w stosunku do innej czynności przeszłej
(wyrażonej przez imperfectum lub perfectum).
Np.: Themistolces muros, quos Persae deleverant, restituit. = Temistocles mury, które
Persowie zburzyli (byli), odbudował.
Stronę czynną tworzymy na bazie TEMATU PERFECTI, dodając bezpośrednio do niego
formy czasownika esse w imperfectum (eram, eras, erat, eramus, eratis, erant)
Końcówki indicatiwu plusquamperfecti activi
sing.
pl.
1. -eram
- eramus
2. - eras
- eratis
3. - erat
- erant
Zauważ, że jest to
odmiana czasownika
esse w imperfetum
infinitivus perf. act.- isse
I
laudav1 laudav-eram
2
3
1
2
3
II
III
IV
monumonu-eram
legleg-eram
audivaudiv-eram
pochwaliłem byłem
upomniałem byłem
przeczytałem byłem
usłyszałem byłem
laudav-eras
laudav-erat
laudav-eramus
laudav-eratis
laudav-erant
monu-eras
monu-erat
monu-eramus
monu-eratis
monu-erant
leg-eras
leg -erat
leg -eramus
leg -eratis
leg -erant
audiv-eras
audiv-erat
audiv-eramus
audiv-eratis
audiv-erant
112
CZAS NA TEMACIE PERFECTI
FUTURUM EXACTUM (II) jest czasem przyszłym uprzednim. Używany jest zwykle dla
oznaczenia czynności przyszłej uprzedniej (wcześniejszej) w stosunku do innej czynności
przyszłej (wyrażonej przez futurum I).
Np.: Ut semetem feceris, ita metes = Jak wykonasz zasiew, tak zbierzesz.
Stronę czynną tworzymy na bazie TEMATU PERFECTI, dodając bezpośrednio do niego
formy czasownika esse w futurum I (ero, eris, erit, erimus, eritis) + erint dla 3 os. pl.
Końcówki indicatiwu futuri exacti (II) activi
sing.
pl.
1. -ero
- erimus
2. - eris
- eritis
3. - erit
- erint
Zauważ, że jest to
odmiana
czasownika esse w
futurum I
(z wyjątkiem 3 os.
pl.)
INDICATIVUS FUTURI EXACTI ACTIVI
I
II
III
monu-
temat
laudav-
1
laudav-ero
2
laudav-eris
monu-eris
leg-eris
audi-eris
3
laudav-erit
monu-erit
leg-erit
audi-erit
1
laudav-erimus
monu-erimus
leg-erimus
audi-erimus
2
laudav-eritis
monu-eritis
leg-eritis
audi-eritis
3
laudav-erint
monu-erint
leg-erint
audi-erint
pochwalę
monu-ero
leg-
IV
upomnę
audi-
leg-ero
przeczytam
audi-ero
usłyszę
SCHEMAT UKŁADU CZASÓW
przeszłość
przyszłość
plusquamperfectum perfectum imperfectum praesens
amav-eram
amav-i
ama-ba-m
pokochałem byłem
pokochałem
kochałem
futurum exactum
futurum primum
amo
amav-ero
ama-bo
kocham
pokocham
będę kochał / pokocham
113
1. Przetłumacz zdania. Określ czas orzeczeń.
a. Non Hectorem traxisti, sed corpus, quod fuerat Hectoris. …………………………………..
……………………………………………………………………………………………..……
b. Quidquid egero, continuo scies. ……………………………………………………………..
c. Emoriar, si non hanc uxorem duxero. ……………………………………………………….
d. Heredem tibi me, Catulle, dicis. Non credam, nisi legero, Catulle. …………………………
…………………………………………………………………………………………..………
………………………………………………………………..…………………………………
e. Si Paris ex Graecis uxorem duxerit oris, excidium Troiae ducet et omne malum. ……….…
…………………………………………………………………………………………………
f. Ab alio expectes, alteri quod feceris. ………………………………………………………..
g. Si perdiderit Phidias statuam, protinus alteram faciet. …………………………...…………
…………………………………………………………………………………………………..
1. Do poniższych czasowników dopisz formy tego samego trybu, strony, osoby, liczby w
pozostałych
dwóch
czasach
tworzonych
na
temacie
perfecti
(perfectum/plusquamperfectum/futurum II). Przetłumacz je.
a. dixit
b. potuerint
c. tuleramus
d. voluistis
e. sustulimus
f.
egeris
g. dederant
h. fueritis
i. meministi
j. fecerint
k. ii
2. Do poniższych form czasownika dodaj: do formy czasu przyszłego analogiczną formę
drugiego czasu przyszłego (futurum I / futurum II); do formy czasu przeszłego analogiczne
formy
pozostałych
dwóch
czasów
przeszłych
(imperfectum
plusquamperfectum); do formy praesentis nie dodawaj nic.
/
perfectum
/
114
a. scripseramus:
b. veniet:
c. aberant:
d. fers:
e. tangebatis:
f. ero:
g. regit:
h. non vis:
i. pugnabam:
j. continebimus:
115
LECTIO QVINTA DECIMA
STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW
STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW
stopień NAJWYŻSZY (supero = przewyższam)
gradus SUPERLATIVUS
stopień WYŻSZY (comparo = porównuję)
gradus COMPARATIVUS
stopień RÓWNY (pono = kładę)
gradus POSITIVUS
PRZYMIOTNIKI REGULARNE
POSITIVUS Przymiotniki w stopniu równym odmieniają się wg I/II deklinacji i wg III
deklinacji np. clarus 3; pulcher,chra,chrum || vetus,eris; facilis,e; acer,cris,e
COMPARATIVUS tworzymy na temacie fleksyjnym przymiotnika (od genetiwu
odcinamy końcówkę). Do uzyskanego w ten sposób tematu fleksyjnego przymiotnika
dodajemy przyrostek –IOR (dla m i f) lub –IUS (dla n). Przymiotniki w stopniu wyższym
odmieniają się zawsze wg grupy spółgłoskowej (abl. sg. –e; gen. pl. –um; nom.,acc.,voc. pl.
n –a) III deklinacji.
stopień równy: carus || gen. sg. = car-i || temat fleksyjny: car-
m/f
n
m/f
singularis
Nom. car-ior droższy, droższa
car-ius
n
pluralis
droższe carior-es
carior-a
Gen.
carior-is
carior-um
Dat.
carior-i
carior-ibus
Acc.
carior-em
Abl.
Voc. carior
= nom. sg.
carior-es
carior-e
= nom. sg.
= nom. pl.
carior-ibus
carior-es
= nom. pl.
116
SUPERLATIVUS odmienia się zawsze wg deklinacji I (f) / II (m, n). Sposób tworzenia:
1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być przymiotniki
deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy przyrostki -rimus m
-rima f -rimum n do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer-)
positivus
stopień równy: pulcher (II)|| przyrostek: -rimus, -rima, -rimum
stopień równy: acer (III)|| przyrostek: -rimus, -rima, -rimum
masculinum
femininum
neutrum
pulcher
pulchra
pulchrum
II m
If
II n
Nom. sg. pulcher-rim-us
pulcher-rim-a
pulcher-rim-um
najpiękniejszy
najpiękniejsza
najpiękniejsze
acer-rim-us
acer-rim-a
acer-rim-um
najostrzejszy
najostrzejsza
najostrzejsze
pulcher-rim-ae
acer-rim-ae
pulcher-rim-i
acer-rim-i
I/II
Gen. sg. pulcher-rim-i
acer-rim-i
2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny), dissimilis
(niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do tematu
fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostki -limus m, -lima f, -limum n.
stopień równy: facilis (III) || gen. sg. = facil-is || temat fleksyjny: facilpositivus
masculinum
III
femininum
neutrum
facilis
facile
II m
Nom. sg. facil-lim-us
najłatwiejszy
Gen. sg. facil-lim-i
If
II n
facil-lim-a
facil-lim-um
najłatwiejsza
najłatwiejsze
facil-lim-ae
facil-lim-i
3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego
przymiotnika w stopniu równym przyrostki –issimus m, -issima f, -issimum n.
stopnień równy: carus (II)|| gen. sg. = car-i || temat fleksyjny: carpositivus
masculinum
femininum
neutrum
I/II
carus
cara
carum
II m
If
II n
Nom. sg. car-issimus
car-issima
car-issimum
Gen. sg. carissimi
carissimae
carissimi
117
PRZYMIOTNIKI NIEREGULARNE
NOTA BENE
Najpopularniejsze przymiotniki zarówno w łacinie, jak w innych językach,
stopniują się nieregularnie. Nieregularność nie dotyczy sposobu odmiany
(jest identyczny jak dla przymiotników regularnych) ani sposobu tworzenia (te same
przyrostki, co dla przymiotników regularnych). Nieregularne są tylko tematy comparatiwu i
superlatiwu. Porównaj: dobry/lepszy/najlepszy || good/better/the best || gut/besser/der best ||
bon/meilleur || хoрошйй/лучшый
POSITIVUS
COMPARATIVUS
SUPERLATIVUS
I/II
III
I/II
bonus, -a, -um
dobry
melior m/f, melius n
lepszy
optimus, -a, -um
najlepszy
malus, -a, -um
zły
peior m/f , peius n
gorszy
pessimus, -a, -um
najgorszy
magnus, -a, -um
wielki
maior m/f, maius n
większy
maximus, -a, -um
największy
parvus, -a, -um
mały
minor m/f, minus n
mniejszy
minimus, -a, -um
najmniejszy
multi, -ae, -a
liczni
plures m/f, plura n
liczniejsi
plurimi, -ae, -a
najliczniejsi
PRZYMIOTNIKI OPISOWE
Przymiotniki zakończone na –eus, -ius, -uus stopniujemy opisowo. Przymiotniki te
odmieniają się jak w stopniu równym (wg deklinacji I/II), poprzedzone są nieodmiennym
dla COMPARATIWU: magis (bardziej), dla SUPERLATIWU: maxime (najbardziej).
POSITIVUS
idoneus,-a,-um
stosowny
necessarius,a,-um potrzebny
arduus,-a,-um
stromy
COMPARATIVUS
SUPERLATIVUS
magis idoneus,-a,-um
maxime idoneus,-a,-um
bardziej stosowny
najbardziej stosowny
magis necessarius,-a,-um
maxime necessarius,-a,-um
bardziej potrzebny
najbardziej potrzebny
magis arduus,-a,-um
maxime arduus,-a,-um
bardziej stromy
najbardziej stromy
Przymiotniki zakończone na –quus (np. antiquus) NIE STOPNIUJĄ SIĘ OPISOWO.
Stopniują się jak przymiotniki regularne.
Opisowo stopniuje się bardzo niewiele przymiotników, oto niektóre
NOTA BENE
z nich: strenuus 3(dzielny), mutuus 3 (wzajemny), ferreus 3 (nieczuły)
Wśród trzech stopni 2 muszą zawsze odmieniać się wg tej samej deklinacji, a 1 wg innej:
POSITIVUS
COMPARATIVUS
SUPERLATIVUS
I/II carus 3
III carior, -ius
I/II carissimus 3
III facilis,e
III facilior, -ius
I/II facillimus 3
118
Zauważ, że regularne SUPARLATIWY są bardzo charakterystyczne: długie i zawierające w
środku geminatę (podwójną taką samą spółgłoskę): pulcherrimus, facillimus, carissimus.
Jedyne, z czym można je pomylić, to infinitivus perfecti activi, np. amavisse, dixisse i
coniunctivus plusquamperfecti activi, np. amavissemus, dixissemus. UWAGA!
Jak odmieniać COMPARATIWY? Mam formę na -ior, -ius, i co dalej? Słownik nie podaje
zakończenia genetiwu dla comparatiwów – trzeba wiedzieć, jak będzie ono wyglądało.
Zapamietaj, że gen. sg. wszystkich
regularnych i nieregularnych comparatiwów (z
wyjątkiem opisowych) zrobisz łatwo dodając koncówkę –IS do formy m/f nom. sg. Czyli:
1.
robisz nom. sg. comparatiwu: car-ior m/f, -ius n
2.
do formy nom. sg. m/f dodajesz –is, masz w ten sposób gen. sg. m/f,n: car-ior-is
3.
w pozostałych przypadkach dodajesz do swojego car-ior- kolejne końcówki odmiany
spółgłoskowej III deklinacji. Pamiętaj tylko o neutrach! Mają nom. = acc. = voc.
Podobnie jak w innych językach, nie wszystkie przymiotniki da się stopniować. O tym
decyduje znaczenie.
Ogromna większość przymiotników stopniuje się regularnie, w superlatiwie przez dodanie –
issimus,a,um
Łacińskie formy stopnia wyższego i najwyższego można oddawać w tłumaczeniu na polski
w sposób zwykły lub opisowy, bez względu na sposób, w jaki zostały te stopnie utworzone
w łacinie. O wyborze decyduje tylko natura języka polskiego, np. magis idoneus = bardziej
stosowny lub stosowniejszy; felicissimus = najbardziej szczęśliwy lub najszczęśliwszy itd.
PRZYSŁÓWKI
POSITIVUS. Przysłówki
tworzymy od PRZYMIOTNIKÓW. Żeby utworzyć positivus
przysłówka, dodajemy do TEMATU przymiotnika w stopniu równym odpowiednie
przyrostki:
przymiotnik
dodajemy do tematu
I/II deklinacji
-e
III deklinacji
-iter
zakończone na -ns -er
przymiotnik
znaczenie
temat
carus,-a,-um
pulcher,-chra,-chrum
brevis,e
sapiens,ntis
drogi
piękny
krótki
mądry
carpulchrbrevsapient-
cecha
przysłówka
-e
-e
-iter
-er
przysłówek
znaczenie
car-e
pulchr-e
brev-iter
sapient-er
drogo
pięknie
krótko
mądrze
119
COMPARATIVUS. Do TEMATU przymiotnika w stopniu równym dodajemy końcówkę -IUS
przymiotnik
znaczenie
temat
carus,-a,-um
pulcher,-chra,-chrum
brevis,e
sapiens,ntis
drogi
piękny
krótki
mądry
carpulchrbrevsapient-
cecha
przysłówka
przysłówek
znaczenie
-ius
car-ius
pulchr-ius
brev-ius
sapient-ius
drożej
piękniej
krócej
mądrzej
SUPERLATIVUS tworzymy od przymiotnika na 3 sposoby (na tej samej zasadzie, co
superlativus przymiotników)
1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być
przymiotniki deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy
przyrostek –rime do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer- + -rime).
przymiotnik
pulcher
przysłówek pulcher-rime
2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny),
dissimilis (niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do
tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostek –lime.
przymiotnik facil-is
przysłówek facil-lime
3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego
przymiotnika w stopniu równym przyrostek -issime.
przymiotnik car-us
przysłówek car-issime
PRZYSŁÓWKI NIEREGULARNE
POSITIVUS
COMPARATIVUS
SUPERLATIVUS
bene
dobrze
melius
lepiej
optime
najlepiej
male
źle
peius
gorzej
pessime
najgorzej
magnopere
bardzo
magis
bardziej
maxime
najbardziej
parum
mało
minus
mniej
minime
najmniej
multum
wiele
plus
więcej
plurimum
najwięcej
120
A
BLATIVUS COMPARATIONIS/COMPARATIVUS (PORÓWNANIA). Jest to
użycie
przypadka
Ablativus
pojawiające
się
przy
stopniach
wyższych
(comparatiwach). Służy do wyrażania porównania. Zastępuje konstrukcję z quam (niż) +
nom. lub acc.
W ablatiwie comparationis kładziemy osobę lub rzecz, z którą coś porównujemy.
a. Puer fortior est QUAM PUELLA = Puer PUELLĀ fortior est
Chłopiec jest silniejszy NIŻ dziewczyna
b. Avis celerior est QUAM EQUUS = Avis EQUO celerior est
Ptak jest szybszy NIŻ koń
c. Romani fortiores erant QUAM GERMANI = Romani fortiores GERMANIS erant
Rzymianie byli dzielniejsi NIŻ Germanie
d. Platonem plus QUAM ARISTOTELEM existimo = Platonem plus ARISTOTELE
existimo
Platona cenię bardziej NIŻ Arystotelesa
1. Zapisz zdania posługując się ablatiwem comparationis. Przetłumacz je.
a. Argentum quam aurum vilius est …………………………………………………………...
b. Aurum quam virtus vilius est …………………………………………………….………...
c. Exegi monumentum quam aes perennius ………………………………………………..…
d. Hoc est quam lux clarius ………………………………...…………………….…………..
e. Nihil citius quam lacrimae arescit ……………………..…………………………………..
f. Ex Nestoris lingua quam mel dulcior fluit oratio ………………………………………….
2.
Od podanych przymiotników utwórz przysłówki w stopniu równym. Przetłumacz
utworzone formy.
przymiotnik
przysłówek
tłumaczenie
przymiotnik
clarus 3
similis,e
turpis,e
verus 3
sapiens,ntis
felix,icis
utilis,e
certus 3
przysłówek
tłumaczenie
121
3. Od podanych przymiotników utwórz stopień wyższy. Przetłumacz utworzone formy.
przymiotnik
comparativus
tłumaczenie
przymiotnik
castus 3
aequus 3
difficilis,e
citus 3
acer,cris,e
humilis,e
strenuus 3
mobilis,e
comparativus
tłumaczenie
4. Od podanych przymiotników utwórz stopień najwyższy. Przetłumacz utworzone formy.
przymiotnik
superlativus
tłumaczenie
przymiotnik
miser, era, erum
dulcis,e
parvus 3
fortis,e
iustus 3
pauper,eris,e
dissimilis,e
crudelis,e
superlativus
tłumaczenie
5. Przetłumacz zdania.
a. Fertilissima et felicissima regio Italiae Campania erat. Sed clarissima et florentissima
omnium urbium Italiae Roma erat. ……………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
b. Graeci fama litterarum et artium praestantiores erant, Romani peritia rei militaris et
fortitudine. Romani enim fortiores Graecis erant. …………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
c. Exercitus populi Romani fortissimi et audacissimi erant, duces eorum belli peritissimi.
…………..……………..............................................................................................................
…………………………………………………………………………………………………
d. Pericles vir acerrimi ingenii erat, mors tamen Periclis miserrima erat, nam pestilentia
taeterrima Pericli causa mortis erat. ……………………………………………….………….
…………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………...…
e. Mores Germanorum antiquorum similiores moribus Scytharum quam Romanorum erant.
Romanis
pulcherrima
aedificia
erant,
Germanis
humillima
angustissimaque.
………………………………………..……………………......................................................
122
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………...…
f. Magnum erat regnum Persarum, maius Alexandri Magni, maximum quidem imperium
Romanorum. …………………………………………………………………………….……
…………………………………………………………………………………………………
g. Vincula verae amicitiae firmiora ferro sunt. ………………….……………………………
…………………………………………………………………………………………………
h. Vita turpis miserior morte honesta est. …………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………
i. De misera morte Hectoris poeta plura quam de Achillis morte narravit.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
k. Nihil est anno velocius (Ov. Met.) …………………………………………………………
l. Nihil est bello civili miserius (Cic. Ad fam. ) ……………………………………………….
m. Nihil est veritatis luce dulcius (Cic. Lucullus) …………………………………………….
6. Przetłumacz zdania. a. Quo studiosius id absconditur, eo magis
apparet.
k. Deo Optimo Maximo (D.O.M.)
b. Video meliora proboque, deteriora sequor.
l. Iucundiorem facit libertatem servitutis
c. Potius sero quam numquam.
recordatio.
d. Heu, Fortuna, quis est crudelior in nos te
m. Fertilior seges est alienis semper in
deus?
agris.
e. Melior est canis vivus leone mortuo.
n. Fertilissimus in agro oculus domini est.
f. Exegi monumentum aere perennius.
o. Melius est abondare quam deficere.
g. Fama candida rosa dulcior.
p. Optimum medicamentum quies est.
h. Fames est optimus coquus.
q. Maximum ius est saepe maxima iniuria.
i. Ignorantia futurorum malorum utilior est quam
r. Et optima et pessima pars corporis est
scientia.
lingua.
123
7. Przetłumacz tekst De uxoribus Romanis. Antiquissimis temporibus uxores Romanae plerumque domi manebant et negotia
domestica conficiebant. Si forte negotiis liberae erant, amicas visitabant et cum eis inter
colloquia et sermones tempus suaviter agebant. Posterioribus vero temporibus uxores Romanae
multo liberius elegantiusque vivebant. Nam et ludos publicos frequentabant et cenis
elegantissimis crebrius intererant. Liberos rarissime educabant, sed curam eorum ancillis et
servis mandabant. Ipsae corpora curabant, vestes egregias induebant capillosque curiosissime
comebant magnam diei partem in his rebus consumentes. Tales uxorum mores multi Romani non
probabant, sed antiquos mulierum mores libentissime in memoriam revocabant.
8.
Przetłumacz zdania.
a. Lingua celerior est mente. b. Nemo melior fuit homine illo, nemo clarior, nemo honestior. c.
Epicurus putavit solem aut tantum esse, quantum videmus, aut paulo maiorem. d. Quid stultius
est, quam incerta pro certis habere, falsa pro veris? e. Graviores et difficiliores animi sunt
morbi, quam corporis. f. Antiqui putabant nihil sale et sole utilius esse. g. Turpis vita morte ipsa
peior. h. Utilius est fortes milites esse quam grandes. i. Proletarii erant pauperrimi homines in
plebe Romana. j. Vetera proverbia breviter et simpliciter verbis prudentiam exprimunt. k.
Aures nostrae audita velocius quam lecta praetereunt. l. Imitatio bonorum hominum ex indoctis
doctos, ex doctis doctiores facit. m. Sallustius, auctor certissimus, scripsit tam Tigris, quam
Euphratis in Armenia fontes reperiri. n. Laco quidam homini, dicenti maximum esse hostium
numerum,
respondit:
“Tanto
maior
gloria
nostra
erit.”
124
9. Przetłumacz zdania. Znajdź w tekście wszystkie przymiotniki/przysłówki, wypisz je i
podaj od każdego pozostałe stopnie zachowując część mowy, przypadek, liczbę i rodzaj.
a. In Sicilia Dionysium tyrannum diu crudelissime in cives saevivisse et saepissime sine ulla
causa multos homines interfecisse scriptores tradunt …………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
b. Satellites regis hostium ducem subito comprehenderunt et cito ad ipsum regem duxerunt.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
c. Omnium oratorum Romanorum praestantissimum celeberrimumque Ciceronem fuisse
constat …………………………………………………………………………….…………...
…………………………………………………………………………………………………
d. Clariora sunt nomina poetarum Graecorum nominibus poetarum Romanorum. …………….
…………………………………………………………………………………………………
e. Cicerone eloquentior Demosthenes ille Atheniensis erat. …………………………………….
……………………………………………………………...……………………………..……
f. Populum Romanum potentissimum omnium fuisse omnes scimus. …………………………..
…………………………………………………………………………………………………
g. Populus Romanus multarum regionum multorumque fortium, audacium bellicosorumque
populorum Europae dominus erat. ………………………………………………………..…...
…………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………...……………………………..…………..
h. Suavia esse carmina Catulli, praestantiora Vergilii, suavissima tamen et praestantissima
Horatii multi putant. …………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………
SENTENCJE
1. Amicus magis necessarius quam aqua et ignis.
2. Ex minimis initiis maxima.
3. Femina nihil pestilentius.
4. Iucundissima navigatio iuxta terram, ambulatio iuxta mare.
5. Mors optima rapit, deterrima relinquit.
6. Melius nobis est quam heri.
7. Nihil dulcius quam omnia scire.
8. Sale nihil utilius.
9. Simiarum pulcherrima etiam deformis est.
125
LECTIO SEXTA DECIMA
ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI)
W CZASACH PRZESZŁYCH ACTIVI
A
CCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH
PRZESZŁYCH ACTIVI
Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam
infinitivus czynny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE
PERFECTI dodając zawsze końcówkę –ISSE. Pozostałe elementy i sposób tworzenia
pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji
decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Bezokolicznik w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy
w sposób dokonany lub niedokonany, w zależności od kontekstu.
SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW
perfecti activi w ACI
amav-isse że (po)kochał, -ła, ło
że (po)kochali, -ły, -ły
że zobaczył, -ła, -ło
vid-isse
że zobaczył, -ły, -ły
że (prze)czytał, -ła, -ło
leg-isse
że (prze)czytali, -ły, -ły
audiv-isse że (u)słyszał, -ła, -ło
że (u)słyszeli, ły, -ły
że był, -ła, -ło
fu-isse
że byli, -ły, -ły
NA TEMACIE PERFECTI
TEN SAM INFINITIVUS STOSUJEMY DLA IMPERFECTUM,
PERFECTUM, PLUSQUAMPERFECTUM ACTIVI
kon. I:
amav-isse
kon. II:
kon. III:
vid-isse
temat perfecti
+
kon. IV:
- isse leg-isse
audivi-isse
niereg.
fu-isse, potu-isse itp.
Sposób budowania ACI w perfectum activi
perfectum activi
verbum reg. acc.
dop. bl.
infinitivus verbum
acc.
dop. bl.
infinitivus
reg.
Puer
epistulas scripsit.
Pueri
epistulam scripserunt.
Video
puerum
epistulas scripsisse. Video
pueros
epistulam scripsisse.
Widzę, że
chłopiec
listy
chłopcy list
(na)pisał.
Widzę, że
(na)pisali.
126
1.
Przetłumacz tekst Nasica Ennium poetam visitat
Nasica aliquando ad Ennium poetam venit, cui ab ostio quaerenti ancilla dixit dominum
domi non esse. Nasica tamen sensit illam id domini iussu dixisse et poetam domi fuisse.
Paucis diebus post ad Nasicam Ennius venit eumque ad ianuam quaerebat. Tum Nasica
exclamat se domi non esse. Cui Ennius: ‘Quid? Ego non cognosco vocem tuam?!’ Huic
Nasica: ‘Homo es impudens. Ego ancillae tuae dicenti te domi non esse credidi, tu mihi non
credis ipsi?’
2.
Uzależnij zdania od podanych w nawiasach czasowników tworząc konstrukcje ACI.
Przetłumacz utworzone konstrukcje.
a.
Iuppiter omnes deos deasque ad epulas convocaverat. (Poetae tradunt) ………………
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
b.
Dux vulnus mortiferum accepit. (Milites viderunt) ……………………………………...
.......................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
c.
Ulixes noluit bello Troiano interesse. (Homerus narrat) ……….………………………….
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
d.
Romani multa bella cum hostibus gerebant. (Constat) .………………………………...…
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
e.
Graeci Troiam ceperunt omnesque incolas necaverunt (In libro Iliados legimus) ………
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
f.
Omnibus militibus una spes erat et una via salutis. (Imperator dixit) ……………………..
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
g.
Hannibal a puerulo gentem Romanam oderat et cum Romanis semper pugnare iurabat.
(Scimus)..................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
127
3. W tekście a. uzależnij zdania od czasowników w nawiasie tworząc konstrukcje ACI.
Przetłumacz zmieniony tekst. W tekście b. usuń wszystkie konstrukcje ACI.
Przetłumacz zmieniony tekst.
a. De Latino, Latii domino ac regulo
Aliquando in Latio Latinus regnaverat (fabula fert). Tum in Latium Aeneas cum paucis
Troianis advenit (Livius nobis tradidit). Latinus, terrae dominus, advenas viderat, Aeneam ad
colloquium vocavit et dixit (legimus): “Unde venistis? Ubi habitabatis? Quid quaeritis?”
Aeneas respondit (constat): “Troiae incolae fuimus, cum in Asia habitabamus. Postquam
Troia ceciderat, errabamus per multas terras undasque et nunc ad te advenimus.” Latinus et
Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula firmaverunt Aeneasque Laviniam, Latini
filiam, in matrimonium duxit (fama est). Ita Troiani profugi in Italia remanserunt atque
habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium appellavit (historici
scripserunt).
………………………………………………………………………………………………………
….………………………………………………..……………………………………………
…..………..…..…………………………………………………………………..……………
……………………..…………………………………………………………………………
………………..………..………………………………………………………………………
……………………………………………..…………………………………………………
………………………………..………………………..………………………………………
………………………………….…………………………………………….….……………
…………………………………….……………………………………………………………
…….…….…………………………..…………………………………………………………
………………………….………….….………………………………………………………
………………………………………………….…………….………………………………
………………………………………………..…………………………………………………
………………………………………………..………………………………………………
…………………………………………………………………………..……………………
…………………………………………………………………………………………………
…..……………………………………………………………………………………………
……………………………..…………………………………………………………………
…………………………………………………………..……………………………………
128
b. De Romanorum proavo
Aeneam Romanorum proavum fuisse scimus. Audivistis enim Aeneam cum
paucis amicis Troiam a Graecis captam reliquisse. Vergilius narrat Troianos primum in
Macedoniam venisse. Etiam Livius ex Macedonia Aeneam in Siciliam navigavisse,
postremo in Italiam venisse tradidit. Tum in Italia Latinum regnavisse eaque loca tenuisse
scitis eumque Laviniam, filiam suam, Aeneae in matrimonium dedisse non ignoratis. Tum
Aeneam novum oppidum aedificavisse idque oppidum Lavinium appellavisse constat.
………………………………………………………………………………………………….
.…………………………………………………………………………………………………
..………………………..………………………………………………………………………
…………………………………………………..……………………………………………
……………………………………………………………………………..…………………
…………………………………………………………………………………………………
………..………………………………………………………………………………………
…………..………..……………………………………………………………………………
………………………………………….….…………………………………………………
………………………………………………………………….…….………………………
……………………………………………………………………………………….…………
.………………….....................................................................................................................
………………………………………………………………………………………………….
.…………………………………………………………………………………………………
..………………………..………………………………………………………………………
…………………………………………………..……………………………………………
……………………………………………………………………………..…………………
…………………………………………………………………………………………………
………..………………………………………………………………………………………
…………..………..……………………………………………………………………………
………………………………………….….…………………………………………………
………………………………………………………………….…….………………………
……………………………………………………………………………………….…………
………………………………………………………………………………………………….
129
LECTIO SEPTIMA DECIMA
TEMAT SUPINI: PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI (PPP)
PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA)
FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA
temat praesentis
infinitivus praesentis
temat perfecti
temat supini
duc/o
dux/i
ducere
duct/um
1 os. sg. ind. praes. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act.
SUPINUM
act.
indicativus praes. act. infinitivus praes. pass. indicativus perf. act. indicativus perf. pass.
indicativus praes.
pass.
PARTICIPIUM
PERFECTI
PASSIVI
PARTICIPIUM
PRAESENTIS
ACTIVI
PARTICIPIUM
FUTURI ACTIVI
NA TEMACIE SUPINI
SUPINUM to forma podstawowa czasownika. Jest zawsze zakończona na –um.
TEMAT SUPINI uzuskujemy odcinając od formy podstawowej –um. Temat ten służy za
podstawę tworzenia dwóch participiów (perfecti passivi i futuri activi) i trzech czasów w
stronie biernej (perfectum, plusquamperfectum, futurum II). Samo SUPINUM jest
rzeczownikiem odsłownym. Pojawia się rzadko. Występuje w dwóch formach:
1. supinum na –um (forma podstawowa) pełni funkcję akuzatiwu. Oznacza cel
czynności przy czasownikach oznaczających ruch, np.: Legati salutatum veniunt =
Posłowie przybywają aby pozdrowić; Ad Caesarem legatos miserunt auxilium
rogatum = Posłali do Cezara posłów aby prosili/ aby prosić/ z prośbą o pomoc.
2. supinum na –u (po odcięciu –m od formy podstawowej) pełni funkcję ablatiwu.
Występuje przy niektórych przymiotnikach, np.: facilis dictu = łatwy do
powiedzenia; difficilis factu = trudny do zrobienia; hoc est iucundum auditu = to
jest przyjemne w słuchaniu
130
NA TEMACIE SUPINI
PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI (PPP) jest to imiesłów czasu przeszłego
dokonanego strony biernej. W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów
przymiotnikowy bierny (z zachowaniem aspektu dokonanego): pochwalony, napomniany,
zamknięty, zrobiony itp. lub nieosobowo, przez imiesłów przysłówkowy uprzedni:
pochwaliwszy, napomniawszy, zamknąwszy, zrobiwszy itp.
PPP odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n.
Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki –us m, –a f, –um n
temat
supini
infinitiv. supinum
laudare
laudatum laudat-
monere monitum monitlegere
lectum
lect-
audire
auditum
audit-
participium perfecti passivi
laudat-us
pochwalony
monit-us
upomniany
lect-us
przeczytany
audit-us
usłyszany
laudat-a
pochwalona
monit-a
upomniana
lect-a
przeczytana
audit-a
usłyszana
laudat-um
pochwalone
monit-um
upomniane
lect-um
przeczytane
audit-um
usłyszane
NA TEMACIE SUPINI
PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA) jest to imiesłów czasu przyszłego
strony czynnej. Tłumaczymy je oddając czynność przyszłą przez imiesłów mający, mający
zamiar + bezokolicznik w stronie czynnej.
PFA odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n.
Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki –urus m, –ura f, –urum
n.
infinitiv. supinum temat
supini
participium futuri activi
laudat-urum
mające chwalić
monit-urum
monit-urus
monit-ura
monere
monit/um monitmające
mający upominać mająca upominać
upominać
lect-urus
lect-ura
lect-urum
legere
lect/um
lectmający czytać
mająca czytać
mające czytać
audit-urus
audit-ura
audit-urum
audire
audit/um auditmający słuchać
mająca słuchać
mające słuchać
fut-urus
fut-ura
fut-urum
esse
—
—
mający być
mająca być
mające być
1. PPP występuje bardzo często, jest podstawą wielu innych form; PFA występuje rzadko.
laudare
laudat/um laudat-
laudat-urus
mający chwalić
laudat-ura
mająca chwalić
131
2.
PFA różni się od PPP tylko cząstką –UR: amatus amatURus. Dzięki tej cząstce jest
łatwe
do rozpoznania w tekście.
3.
Temat praesentis, perfecti i supini - formy podstawowe czasownika - NIGDY nie
wygladają identycznie. Najczęściej każdy jest inny. ama- || amav- || amat- lub fer- || tul|| lat-
4.
Jeśli widzisz formę supini na –um, masz raczej do czynienia z PPP niż czystym
SUPINUM.
NOTA BENE
1. Od podanych czasowników utwórz supinum w obu przypadkach, ppp, pfa i ppa.
Przetłumacz je.
participium
formy podstawowe
supinum
perfecti passivi
dico,3,dixi,dictum
facio,3, feci, factum
amo 1
mollio 4
paro 1
ago,3,egi,actum
punio 4
futuri activi
futuri passivi
praesentis activi
132
2. Napisz po łacinie:
a. kochający ojciec –
b. niewiarygodne do powiedzenia –
c. wódz mający zamiar zrobić –
d. pochwaleni żołnierze –
e. most wart zniszczenia –
f. przybywa, aby aby ukarać –
g. zwyciężone wojsko –
h. myślący człowiek –
i. mężczyzna mający zamiar iść –
j. wojna majaca być prowadzoną –
k. pytający ludzie –
l. tłum idzie, aby oglądać –
m. zerwany owoc –
n. wszyscy mający (zamiar) uwierzyć –
o. podany przykład –
p. rzecz trudna do uwierzenia –
q. król mający (zamiar) zwyciężyć –
r. miasto mające być założonym –
s. rosnące niebezpieczeństwo –
3. Do podanego participium dopisz 3 pozostałe zachowując przypadek i liczbę
oraz dostosowując je do rzeczownika. Przetłumacz utworzone formy wraz z
towarzyszącymi im rzeczownikami.
a. puella amans …………………………………………………………………………….
b. lex servanda …………………………………………………………………………..
c. rex victus …………………………………………………………………………………
d. imperator electurus …………………………………………………………………….
133
4. Przetłumacz tekst De amicitia. Duo amici, qui per montes iter faciebant, subito procul ursum appropinquantem
conspexerunt. Tum alter eorum celeriter arborem ascendit, alter relictus certam habebat
ante oculos mortem. Tum ‘ursus mortuorum corpora non attingit’ — in mentem ei venit.
Itaque humi se prostravit spiritumque continuit. Ursus iacenti appropinquavit, corpus eius
temptavit, denique discessit iuvenem intactum relinquens. Tum alter amicorum ex arbore
descendit et amicum per iocum interrogavit: ‘Quid ursus tibi in aures insusurravit?’
‘Pulchrum et notum proverbium — respondit alter — Amicus certus in re incerta
cernitur.’
…………………………………………………………………………………….…………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………...………………………
…………..….………….………………………………………………………………………
…………………………………………..…..…………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
……………..….………….……………………………………………………………………
……………………………………………..…..………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………….………………………………………………………..……………………
…………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
134
LECTIO DVODEVICESIMA
INDICATIVUS PERFECTI, PLUSQUAMPERFECTI, FUTURI EXACTI PASSIVI
VERBA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA
FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA
duc/o
infinitivus
praesentis
ducere
1 os. sg. ind. praes. act.
infinitivus praes. act.
infinitivus praes.
pass.
temat praesentis
indicativus praes. act.
temat perfecti
temat supini
dux/i
1 os. sg. ind. perf.
act.
duct/um
indicativus perf. act.
participium perf. pass
supinum
indicativus praes. pass.
INDICATIVUS,
PERFECTI PASSIVI
participium praes. act.
NA TEMACIE SUPINI
FORMY DWUCZŁONOWE
PERFECTUM jest czasem przeszłym dokonanym.
PERFECTUM PASSIVI tworzymy na TEMACIE SUPINI (podczas gdy perfectum activi – na
temacie perfecti). Passivum w perfectum składa się z dwóch elementów: participium perfecti
passivi + odmiana czasownika esse w praesens. Participium może pojawić się tylko w Nominativie
lub Accusativie wszystkich rodzajów obu liczb. Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa zostałem itd.
i dodajemy imiesłów przymiotnikowy bierny w formie dokonanej, np.: pochwalony.
czasownik
lego czytam
supinum
lectum
temat supini ppp
lectlectus,a,um
cz. posiłkowy IND. PERF. PASS.
sum…
lectus,a,um sum
INDICATIVUS I INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI
laudo: laudatum
moneo: monitum
lego: lectum
audio: auditum
1sg. laudatus/a/um sum
monitus/a/um sum
lectus/a/um sum
auditus/a/um sum
zostałem/am pochwalony/a zostałem/am upomniany/a zostałem/am przeczytany/a zostałem/am wysłuchany/a
2
laudatus/a/um es
monitus/a/um es
lectus/a/um es
auditus/a/um es
3
laudatus/a/um est
monitus/a/um est
lectus/a/um est
auditus/a/um est
1pl. laudati/ae/a sumus
moniti/ae/a sumus
lecti/ae/a sumus
auditi/ae/a sumus
2
laudati/ae/a estis
moniti/ae/a estis
lecti/ae/a estis
auditi/ae/a estis
3
laudati/ae/a sunt
moniti/ae/a sunt
lecti/ae/a sunt
auditi/ae/a sunt
INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI:
laudatum m / laudatam f / laudatum n // laudatos m / laudatas f / laudata n esse
135
NA TEMACIE SUPINI
FORMY DWUCZŁONOWE
PLUSQUAMPERFECTUM
jest czasem zaprzeszłym. Używa się go zwykle dla wyrażenia
czynności przeszłej uprzedniej w stosunku do innej czynności przeszłej (wyrażonej przez
imperfectum lub perfectum).
Np.: Muri, qui a Persis deleti erant, a Themistocle restituti sunt. = Mury, które zostały były
zburzone przez Persów, prez Temistoklesa zostały odbudowane.
PLUSQUAMPERFECTUM PASSIVI tworzymy na
TEMACIE SUPINI (podczas gdy
plusquamperfectum activi – na temacie perfecti). Passivum w plusquamperfectum składa się z
dwóch elementów: participium perfecti passivi + odmiana czasownika esse w imperfectum.
Participium może pojawić się tylko w Nominativie lub Accusativie wszystkich rodzajów obu liczb.
Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa zostałem lub byłem itd. i dodajemy imiesłów
przymiotnikowy bierny w formie dokonanej lub niedokonanej, np.: pochwalony lub chwalony.
czasownik
lego czytam
supinum
lectum
temat supini ppp
lectlectus,a,um
cz. posiłkowy IND. PERF. PASS.
eram…
lectus,a,um eram
INDICATIVUS PLUSQUAMPERFECTI PASSIVI
I
II
III
IV
laudo: laudatum
moneo: monitum
lego: lectum
audio: auditum
zostałem byłem
zostałem byłem
zostałem byłem
zostałem byłem
pochwalony
upomniany
przeczytany
wysłuchany
1 laudatus/a/um eram
monitus/a/um eram
lectus/a/um eram
auditus/a/um eram
2 laudatus/a/um eras
monitus/a/um eras
lectus/a/um eras
auditus/a/um eras
3 laudatus/a/um erat
monitus/a/um erat
lectus/a/um erat
auditus/a/um erat
1 laudati/ae/a eramus
moniti/ae/a eramus
lecti/ae/a eramus
auditi/ae/a eramus
2 laudati/ae/a eratis
moniti/ae/a eratis
lecti/ae/a eratis
auditi/ae/a eratis
3 laudati/ae/a erant
moniti/ae/a erant
lecti/ae/a erant
auditi/ae/a erant
INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI:
laudatum m / laudatam f / laudatum n // laudatos m / laudatas f / laudata n esse
136
INFINITIVUS PASSIVI CZASÓW PRZESZŁYCH. Wszystkie czasy przeszłe
(imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają wspólny infinitivus, służący wyłącznie do
tworzenia składni (ACI, NCI). Jest to infinitivus perfecti. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI.
Składa się z dwóch elementów: participium perfecti passivi w Accusativie (przy ACI) lub
Nominativie (przy NCI) + infinitivus praesentis czasownika esse.
czasownik
supinum temat
czasownik
posiłkowy
ppp w accusatiwie
supini
lego czytam
lectum
lect-
SG:
lectum/lectam/lectum
esse
PL:
lectos/lectas/lecta
NA TEMACIE SUPINI
INFIN. PERF. PASS.
lectum/lectam/lectum
lectos/lectas/lecta
esse
FORMY DWUCZŁONOWE
FUTURUM EXACTUM (II) jest czasem przyszłym uprzednim. Używany jest zwykle dla
oznaczenia czynności przyszłej uprzedniej (wcześniejszej) w stosunku do innej czynności
przyszłej (wyrażonej przez futurum I). Np.: Ut semes facta erit, ita metes = Jak zasiew zostanie
przez ciebie wykonany, tak zbierzesz.
FUTURUM EXACTUM (II) PASSIVI tworzymy na TEMACIE SUPINI (podczas gdy futurum
exactum activi – na temacie perfecti). Passivum w futurum exactum składa się z dwóch
elementów: participium perfecti passivi + odmiana czasownika esse w futurum primum.
Participium może pojawić się tylko w Nominativie lub Accusativie wszystkich rodzajów obu
liczb. Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa będę lub zostanę itd. i dodajemy imiesłów
przymiotnikowy bierny w formie dokonanej lub niedokonanej, np.: pochwalony lub chwalony.
czasownik
lego czytam
supinum
lectum
temat supini
lect-
ppp
lectus,a,um
cz. posiłkowy IND. PERF. PASS.
ero…
lectus,a,um ero
I
laudo: laudatum
II
moneo: monitum
III
lego: lectum
IV
audio: auditum
zostanę pochwalony
zostanę upomniany
zostanę przeczytany
zostanę wysłuchany
1
laudatus/a/um ero
monitus/a/um ero
lectus/a/um ero
auditus/a/um ero
2
laudatus/a/um eris
monitus/a/um eris
lectus/a/um eris
auditus/a/um eris
3
laudatus/a/um erit
monitus/a/um erit
lectus/a/um erit
auditus/a/um erit
1
laudati/ae/a erimus
moniti/ae/a erimus
lecti/ae/a erimus
auditi/ae/a erimus
2
laudati/ae/a eritis
moniti/ae/a eritis
lecti/ae/a eritis
auditi/ae/a eritis
3
laudati/ae/a erunt
moniti/ae/a erunt
lecti/ae/a erunt
auditi/ae/a erunt
137
INDICATIVUS FUTURI EXACTI (II) PASSIVI
NOTA BENE
1. Formy perfecti, plusquamperfecti i futuri exacti passivi są DWUCZŁONOWE.
Zanim dojdziesz do wniosku, że orzeczeniem zdania jest forma czasownika esse, zobacz, czy
w pobliżu nie stoi participium perfecti passivi.
2. Pamiętaj, że w indicativie perfecti, plusquamperfecti i futuri exacti passivi participium może
pojawić się w trzech rodzajach: laudatus m, laudata f, laudatum n i dwóch liczbach. Formy 1,2,3
os. pl. mają participium w trzech rodzajach liczby mnogiej: laudati m, laudatae f, laudata n.
Participium musi tworzyć związek zgody z podmiotem: puer laudat-us est m sg.; puella laudat-a
est f sg.; animal laudat-um est n sg.; pueri laudat-i sunt m pl.; puellae laudat-ae sunt f pl.; animalia
laudat-a sunt n pl.; musisz zatem wybrać odpowiednią dla podmiotu formę. Działa to też w drugą
stronę: dzięki wyglądowi participium, widzisz, w jakim rodzaju i liczbie jest podmiot, nawet jeśli
po nim samym tego nie widać, np.: arbor caesa est; Persa occisus est itd.
V
NOTA BENE
ERBA DEPONENTIA
Verba deponentia, to czasowniki, które nie tworzą czynnych form odmiany (depono:
pozostawiam, odkładam), mogą mieć wyłącznie łacińskie formy passivi. Formy te tłumaczymy na
polski w sposób CZYNNY. Żadne verbum deponens nie może mieć łacińskiej czynnej formy
odmiany, ani polskiego biernego tłumaczenia. Dlatego w przypadku deponentiów zachodzi
rozbieżność pomiędzy biernym wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem.
Jeśli w/w rozbieżność miedzy wyglądem a tłumaczeniem nie zachodzi, został popełniony błąd
albo przy tworzeniu formy od verbum deponens, albo w tłumaczeniu jej na polski.
1. Verba deponentia nie są nieregularne – należą zawsze do jednej z 4 koniugacji, odmieniają
się, jak odmienia się każdy czasownik z tej koniugacji w stornie biernej. Od zwykłego
czasownika w stronie biernej różni je to, że mimo biernej formy mają czynne znaczenie.
Sposób tłumaczenia:
czasownik I koniugacji
indicativus praesentis passivi 1 sg.
znaczenie
zwykły
laudo, laudare
laudor
jestem chwalony
czasownik
verbum
hortor, hortari
hortor
zachęcam
deponens
2. W słowniku poznasz łatwo verbum deponens po tym, że jego pierwsza foma podstawowa
kończy się zawsze na -or, a nie na -o
3. Wszystkie verba deponentia mają w słowniku wszystkie formy podstawowe bierne.
138
4. Verba deponentia mają zawsze tylko 3 formy podstawowe. Nie znaczy to, że są
nieregularne.
5. Verba deponentia III koniugacji, podobnie jak zwykłe czasowniki, mogą należeć do
koniugacji III, lub III miękkiej.
NAJPOPULARNIEJSZE VERBA DEPONENTIA
I
II
hortor, hortari, hortatus sum zachęcam
fateor, fateri, fassus sum wyznaję
infitor, infitari, infitatus sum zaprzeczam
polliceor, polliceri, pollicitus sum obiecuję
moror, morari, moratus sum przebywam
reor, reri, ratus sum sądzę
vereor, vereri, veritus sum boję się
III
amplector, amplecti, amplexus sum obejmuję
IV
aggredior, aggredi, aggressus sum podchodzę
blandior, blandiri, blanditus sum schlebiam
egredior, egredi, egressus sum wychodzę
mentior, mentiri, mentitus sum kłamię
irascor, irasci, iratus sum gniewam się
metior, metiri, metitus sum odmierzam
labor, labi, lapsus sum ślizgam się
molior, moliri molitus sum usiłuję
loquor, loqui, locutus sum mówię, rozmawiam
orior, oriri, ortus sum rodzę się, wschodzę
morior, mori, mortuus sum umieram
potior, potiri, potitus sum opanowuję
nascor, nasci, natus sum rodzę się
obliviscor, oblivisci, oblitus sum zapominam
patior, pati, passus sum cierpię, znoszę
proficiscor, proficisci, profectus sum wyruszam
queror, queri, questus sum skarżę się
sequor, sequi, secutus sum postępuję za kimś
ulciscor, ulcisci, ultus sum mszczę się
utor, uti, usus sum używam, korzystam
PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH
ZWYKŁEGO CZASOWNIKA I VERBUM DEPONENS
formy podstawowe zwykłego czasownika
1 os. sg. ind. praes. act.
infinitiv. praes. act.
1 os. ind. perf. act.
supinum (acc.)
scribo
scribere
scripsi
scriptum
piszę
pisać
napisałem/-am
aby napisać
formy podstawowe verbum deponens
1 os. sg. ind. praes. pass.
infinitiv. praes. pass.
1 os. ind. perf. pass.
—
utor
uti
usus sum
—
używam
używać
użyłem/-am
—
139
V
ERBA SEMIDEPONENTIA
Verba semideponentia, to czasowniki, które na pewnych tematach zachowują się jak
deponentia, a na innych jak zwykłe czasowniki (semi: pół). Przebiega to konsekwentnie: jeśli
jakaś forma podstawowa jest aktywna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie odmiany
czynne. Jeśli forma podstawowa jest bierna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie
odmiany bierne. Semideponentia zatem mogą mieć łacińskie formy passivi lub activi. Nigdy
wyłącznie aktywne, nigdy wyłącznie pasywne. Formy te tłumaczymy na polski zawsze w sposób
CZYNNY. Żadne verbum semideponens nie może mieć polskiego biernego tłumaczenia. W
przypadku semideponentiów, na niektórych tamatach zachodzi rozbieżność pomiędzy biernym
wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem, na innych nie. Verba semideponentia
nie są nieregularne – należą zawsze do koniugacji II lub III. Wszystkie, z wyjątkiem jednego,
semideponentia mają ten sam układ form podstawowych. Jedynie czasownik revertor (wracam)
ma układ odmienny.
UKŁAD CZYNNYCH I BIERNYCH FORM PODSTAWOWYCH SEMIDEPONENTIÓW
1.
Typ gaudeo = forma czynna, forma czynna, forma bierna (wszystkie semideponentia)
czynna
czynna
bierna
—
1.os.ind. praesentis activi infinitivus praesentis activi 1 os. ind. perfecti passivi supinum
gaudeo
gaudere
gavisus sum
—
cieszę się
cieszyć się
ucieszyłem się
—
2.
Typ revertor = forma bierna, forma bierna, forma czynna (tylko revertor)
bierna
bierna
czynna
1.os.ind. praesentis passivi infinitivus praesentis passivi 1 os. ind. perfecti activi
revertor
reverti
reverti
wracam
wracać
wróciłem
—
supinum
—
—
NAJPOPULARNIEJSZE VERBA SEMIDEPONENTIA
II
audeo, audere, ausus sum odważam się
III
confido, confidere, confisus sum ufam
gaudeo, gaudere, gavisus sum cieszę się
diffido, diffidere, diffisus sum nie ufam
soleo, solere, solitus sum mam zwyczaj
fido, fidere, fisus sum ufam
revertor, reverti, reverti wracam
140
PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH
ZWYKŁEGO CZASOWNIKA, VERBUM DEPONENS i VERBUM SEMIDEPONENS
1 os. sg. ind. praes. act.
scribo
piszę
formy podstawowe zwykłego czasownika
infinitiv. praes. act.
1 os. ind. perf. act.
scriběre
scripsi
pisać
napisałem/-am
1 os. sg. ind. praes. pass.
utor
używam
supinum (acc.)
scriptum
aby napisać
formy podstawowe verbum deponens
infinitiv. praes. pass.
1 os. ind. perf. pass.
uti
usus sum
używać
użyłem/-am
—
—
—
formy podstawowe verbum semideponens
1 os. sg. ind. praes. act.
infinitiv. praes. act.
1 os. ind. perf. pass.
—
—
fido
fiděre
fisus sum
ufam
ufać
zaufałem/-łam
—
1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass.
1 os. ind. perf. act.
—
—
revertor
reverti
reverti
wracam
wracać
wróciłem
—
Verba semideponentia na formach podstawowych czynnych tworzą odmiany wyłącznie
w łacińskich formach czynnych, na formach podstawowych biernych tworzą odmiany
wyłącznie w łacińskich formach biernych. Verba semideponentia nie mają ŻADNYCH
tłumaczeń biernych. Może tu zdarzyć się, że formę czynną tłumaczymy czynnie (jak w
zwykłym czasowniku), może zaś zdarzyć się, że formę bierną tłumaczymy CZYNNIE
(jak w deponensie).
1.
Zarówno verba deponentia, jak i semideponentia typu gaudeo tworzą trzy formy czynne.
Są to:
a.
participium praesentis activi, np.: sequor 3 = sequens (postępujący za); gaudeo 2 =
gaudens (cieszący się)
b.
participium futuri activi, np.: sequor 3, secutus sum = sequuturus,a,um (mający zamiar
postąpić za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurus (mający zamiar cieszyć się )
c.
infinitivus futuri activi, np.: sequor 3, secutus sum = sequturum,am,um,os,as,a esse (że
postąpię za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurum,am,um,os,as,a esse (że ucieszę się)
2.
UWAGA: od czasownika morior, mori, mortuus sum pfa jest moriturus,a,um (mający
umrzeć)
NOTA BENE
Memento mori Nie zapomnij umrzeć
141
1. Podane formy czasownika wpisz w odpowiednie rubryki, a następnie
uzupełnij tabelę. Przetłumacz wszystkie formy. cantaverunt, data sunt,
tulerant, profuisti, capti eritis, vicit, vidi, puniveramus, deleta eras, fuere
activum
passivum
perf.
plqmperf.
futurum II
perf.
plqmperf.
futurum II
2. Zamień ze strony czynnej na bierną lub z biernej na czynną. Zachowaj czas i
tryb. Przetłumacz utworzone formy.
a. traxit -
g. reliqueramus -
b. amavisti -
h. spectati erunt -
c. ducta erat -
i. rexerint -
d. missi sunt -
j. occīdimus -
e. monueritis -
k. paratae estis -
f. lecta est -
l. dilexi -
3. Przetłumacz i zamień na stronę bierną.
a. Neptunus navem Ulixis fregit. b. Consul victor praemia militibus dedit. c. Romulus et Remus Romam condiderant. d. Hostes Romam legatos miserint. -
142
e. Ego tibi has litteras misi –
f. Tu omnes homines quaesiveras –
g. Rebus in arduis philosophus aequam servavit mentem –
4. Przetłumacz i zamień na stonę czynną.
a. Alexander Magnus ab Aristotele, viro sapienti, eruditus est —
b. Romulus et Remus a pastoribus educati erant. —
c. Magna classis Persarum parvo numero navium Graecorum apud Salaminam victa est.
d. Legati ad Caesarem ab iis nationibus, quae trans Rhenum incolunt, missi sunt. —
e. In Gallia multae urbes a Caesare deletae erunt. —
f. Oppida, quae ab Helvetiis incensa erant, a Caesare restituta sunt. —
g. Acies a duce instructa erit. —
5. Przetłumacz formy.
a. loqueris
g. patiebantur
m. mentitus sum
s. loqui
b. obliviscitur
h. gavisae sunt
n. morieris
t. morabimur
c. passi sumus
i. oriebamini
o. utitur
u. hortantur
d. revertimus
j. egrediar
p. sequebaris
v. orta est
e. nascimur
k. pollicebimini
q. gaude
x. fisus sum
f. solebam
l. infitati estis
r. blandiri
y. audere
143
LECTIO VNDEVICESIMA
CZASOWNIK POWTÓRZENIE, ACI W CZASACH PRZESZŁYCH PASSIVI
NA TEMACIE SUPNII
A
CCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH
PRZESZŁYCH PASSIVI
Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam
infinitivus bierny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI.
Najpierw z tematu supini tworzymy participium perfecti passivi (ppp). Następnie stawiamy je w
accusatiwie i dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne,
jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana
infinitiwu. Bezokolicznik bierny w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy w sposób dokonany
lub niedokonany, w zależności od kontekstu, rozpoczynajac od że został + imiesłów
przymiotnikowy bierny w fromie dokonanej lub że był + imiesłów przymiotnikowy bierny w
formie niedokonanej, np., że został pokochany lub że był kochany.
temat
supini
ppp w nominatiwie
ppp w accusatiwie
infinitivus perfecti passivi w ACI
amare
amat-
amatus,amata,amatum
amati,amatae,amata
amatum,amatam,amatum
amatos,amatas,amata
amatum,amatam,amatum esse
amatos,amatas,amata esse
2 monere
monit-
monitus,monita,monitum
moniti,monitae,monita
monitum,monitam,monitum
monitos,monitas,monita
monitum,monitam,monitum esse
monitos,monitas,monita esse
1
3
legere
lect-
lectus,lecta,lectum
lecti,lectae,lecta
lectum,lectam,lectum
lectos,lectas,lecta
lectum,lectam,lectum esse
lectos,lectas,lecta esse
4
audire
audit-
auditus,audita,auditum
auditi,auditae,audita
auditum,auditam,auditum
auditos,auditas,audita
auditum,auditam,auditum esse
auditos,auditas,audita esse
Sposób budowania ACI w czasach przeszłych passivi
v. regens
Video
Widzę,
że
Epistula
a puero
imperfectum
scribebatur.
Epistulae
List
przez chłopca
był pisany.
Epistula
a puero
perfectum
scripta est
Epistulae
a pueris
scriptae sunt
List
przez chłopca
został napisany.
przez chłopców
zostały napisane.
Epistula
a puero
plusquamperfectum
scripta erat.
Epistulae
a pueris
scriptae erant.
List
przez chłopca został był napisany.
Listy
przez chłopców
Accusativus cum infinitivo w czasach przeszłych passivi
abl. auctoris
infinitivus
accusativ.
abl. auctoris
accusativ.
epistulam a puero
list
przez chłopca
Listy
Listy
a pueris
scribebantur.
przez chłopców
były pisane.
zostały były napisane.
infinitivus
scriptam esse
epistulas
a puero
scriptas esse
był pisany.
został napisany.
listy
przez chłopców
były pisane.
zostały napisane.
144
NOTA BENE
1. Infinitivus perfecti passivi jest DWUCZŁONOWY (ppp + esse).
2. Tworzymy go na tej samej zasadzie, co indicativus perfecti passivi, tyle, że w infinitiwie ppp
stawiamy w accusatiwie (liczby pojedynczej lub mnogiej jednego z 3 rodzajów), a czasownik
posiłkowy jest w infinitiwie (esse).
3. Infinitivus perfecti passivi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go,
musisz dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum
amatum esse | video puellam amatam esse | video verbum amatum esse | video pueros amatos
esse | video puellas amatas esse | video verba amata esse
Pomiędzy accusatiwem w ACI, a formą ppp będącą częścią infinitiwu perfecti passivi
musi zachodzić związek zgody. Czy oznacza to, że rzeczownik w accusatiwie musi mieć zawsze
identyczną jak ppp końcówkę? NIE! Związek zgody nie musi oznaczać identycznej końcówki,
np. puellam amatam; związek zgody oznacza jedynie końcówkę tego samego przypadka,
rodzaju, liczby, osoby itp. Połączenie mulierem amatam jest równie poprawne, jak puellam
amatam. Jeśli masz szczęście – końcówka będzie identyczna, jeśli nie – nie oznacza to jeszcze,
że nie ma związku zgody.
SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW perfectum passivi w ACI
amatum, -am, -um esse
amatos, -as, -a esse
visum, -am, -um esse
visos, -as, -a esse
lectum, -am, -um esse
lectos, -as, -a esse
auditum, -am, -um esse
auditos, -as, -a esse
że został, -ła, -ło (po)kochany, -a, -e
że zostali, -ły, ły (po)kochani, -e, -e
że został, -ła, -ło zobaczony, -a, -e
że zostali, -ły, ły zobaczeni, -e, -e
że został, -ła, -ło (prze)czytany, -a, -e
że zostali, -ły, ły (prze)czytani, -e, -e
że został, -ła, -ło (u)słyszany, -a, -e
że zostali, -ły, ły (u)słyszeni, -e, -e
1. Uzupełnij tabelę wstawiając pozostałe formy czasowników. Zachowaj tryb, stronę,
osobę, liczbę. Przetłumacz.
praesens
imperfectum
futurum I
perfectum
mittebat
datum est
plusquamperfectum futurum exactum
145
eris
potuerimus
videtur
facta erant
dicam
ferunt
nolueritis
usi sumus
2. Przetłumacz tekst.
Socrates philosophus saepe in foro et in viis cum civibus disputabat. Is ab oraculo
Apollinis sapientissimus iudicatus est. Ante Socratem philosophi imprimis originem mundi et
cuncta caelestia explicabant. Thales - aquam, Anaximenes - aërem, Heraclitus - ignem initium
omnium rerum fuisse putabat. Socrates autem primus de hominum vita moribusque bonis et malis
loquebatur. Boni – beati, improbi – stulti ab eo appellati sunt. Docebat enim scientiam virtutem
esse. Socrates,is = Sokrates; Apollo,inis = Apollo; Thales,is = Tales; Anaximenes,is = Anaksymenes; Heraclitus,i = Heraklit
3. Uzależnij poniższe zdania od wyrażeń w nawiasie tworząc poprawne konstrukcje ACI.
Przetłumacz utworzone konstrukcje.
a. Romae numquam victi a victoribus crudeliter tractabantur. (historici tradunt) …………...
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
b. Dumnorix Haeduus ab equitibus Romanis occisus est. (Caesar iussit) ……………….……
………………………………………………………………………………………………
146
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
c. Alexander, Philippi filius, ab Aristotele, clarissimo philosopho illius temporis, litteris
diligentissime instituebatur. (scimus) ……………………………………………..……….
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
d. Urbs a hostibus capta erat, virgines rapiebantur, templa atque domus spoliabantur, caedes
et incendia facta sunt. (Omnes videbant) ………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
e. Hostes a Caesare superati erant et ab eis legati Romam missi sunt. (ferunt) …………..….
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………...……….
f. In obsidione omnes urbis introitus multis arboribus caesis clausi errant vidimus). ……….
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
g. Temporibus Neronis Roma flammis omnino fere deleta est. (constat) …………………….
………………………………………………………………………………………………
……………………….……………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
h. Antiquissimis temporibus homines, ut ferae, in silvis et speluncis et nemoribus
nascebantur ciboque agresti utebantur. (fama fert) ………………………………………..
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
i. Verres, propraetor provinciae Siciliae, ab incolis eiusdem insulae crudelitatis accusatus
est. (tradunt) ….………………………………………………………………………….…
………………………………………………………………………………………………
147
S
KŁADNIA NAZW MIAST
Miasta i wyspy występują BEZ PRZYIMKA (jak domus) w odpowiedzi na
pytania: dokąd? skąd? gdzie?
PYTANIE
DEKLINACJA
PRZYPADEK
PRZYKŁAD
Quo? Dokąd?
wszystkie
accusativus
Varsoviam do Warszawy; Gdanum do Gdańska; Carthaginem do Kartaginy
Unde? Skąd?
wszystkie
ablativus
Varsovia z Warszawy; Gdano z Gdańska; Carthagine z Kartaginy
I, II
genetivus
Varsoviae w Warszawie; Gdani w Gdańsku
III i pluralia
ablativus
Carthagine w Kartaginie; Athenis w Atenach; Delphis w Delfach
Ubi? Gdzie?
148
LECTIO VICESIMA
ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W FUTURUM
POWTÓRZENIE ACI W PRAESENS I PERFECTUM, ZAIMEK SE W ACI
BEZOKOLICZNIKI w ACI (powtórzenie)
temat praesentis
temat perfecti
temat supini
PRAESENS
PRAESENS
PERFECTUM
PERFECTUM
ACTIVI
PASSIVI
ACTIVI
PASSIVI
I amo
amare
amari
II moneo
monere
moneri
monuisse
monitum,am,um /os,as,a esse
III lego
legere
legi
legisse
lectum,am,um /os,as,a esse
IV audio
audire
audiri
sum | volo
esse | velle
—
KONIUGACJA
A
amavisse
amatum,am,um /os,as,a esse
(amasse)
audivisse
auditum,am,um /os,as,a esse
(audisse)
fuisse | voluisse
—
ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASIE PRZYSZŁYM
ACTIVI I PASSIVI
Oba czasy przyszłe (futurum I i futurum II) mają ten sam
infinitivus, jest to INFINITIVUS FUTURI. ACTIVUM tworzymy na TEMACIE SUPINI za
pomocą participium futuri activi (pfa) w accusatiwie i bezokolicznika esse. Najpierw z tematu
supini tworzymy participium futuri activi (pfa).
Następnie stawiamy je w accusatiwie i
dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI
w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu.
temat
supini
pfa w nom.
amare
amat-
amaturus,amatura,amaturum
amaturi,amaturae,amatura
monere
monit-
moniturus,monitura,moniturum
monituri,moniturae,monitura
legere
lect-
lectvus,lectura,lecturum
lecturi,lecturae,lectura
audire
audit-
auditurus,auditura,auditurum
audituri,auditurae,auditura
esse
—
futurus,futura,futurum
futuri,futurae,futura
infinitivus futuri activi w ACI
amaturum,amaturam,amaturum esse
amaturos,amaturas,amatura esse
moniturum,monituram,moniturum esse
monituros,monituras,monitura esse
lecturum,lecturam,lecturum esse
lecturos,lecturas,lectura esse
auditurum,audituram,auditurum esse
audituros,audituras,auditura esse
futurum,futuram,futurum esse = FORE
futuros,futuras,futura esse = FORE
149
Infinitivus futuri activi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go musisz
dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum
amaturum esse | video puellam amaturam esse | video verbum amaturum esse | video pueros
amaturos esse | video puellas amaturas esse | video verba amatura esse
SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW futuri activi w ACI
amaturum, -am, -um esse
amaturos, -as, -a esse
moniturum,-am,-um esse
monituros,-as,-a esse
lecturum, -am, -um esse
lecturos, -as, -a esse
auditurum, -am, -um esse
audituros, -as, -a esse
futurum,-am,-um esse = FORE
futuros,-as,-a esse = FORE
że pokocha / będzie kochał,-a,-o
że pokochają / będą kochali,-ły
że upomni / będzie upominał,-ła,-ło
że upomną / będą upominali,-ły
że przeczyta / będzie czytał,-ła,-ło
że przeczytają / będą czytali,-ły
że usłyszy / będzie słuchał,-ła,-ło
że usłyszą / będą słuchali,-ły
że będzie
że będą
PASSIVUM tworzymy za pomocą SUPINUM w accusatiwie i dodanej oddzielnie cząstki IRI.
Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym.
O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Infinitivus ten
jest
nieodmienny, zawsze wygląda tak samo.
czasownik supinum
infinitivus futuri passivi
tłumaczenie
I
amare
amatum
amatum iri
że zostanie pokochany, -na, -ne
II
monere
monitum
monitum iri
że zostanie upomniany, -na, -ne
III
legere
lectum
lectum iri
że zostanie przeczytany, -na, -ne
IV
audire
auditum
auditum iri
że zostanie usłyszany, -na, -ne
Sposób budowania ACI w futurum activi
verbum
reg.
acc.
dop. bl.
infinitivus
verbum
reg.
acc.
dop. bl.
futurum activi
Puer
epistulam
scribet.
Pueri epistulas
Video puerum epistulam scripturum esse. Video pueros epistulas
Widzę,
Widzę,
chłopiec
list
napisze.
chłopcy
listy
że
że
Sposób budowania ACI w futurum passivi
verbum
reg.
acc.
Epistula
Video epistulam
list
Widzę,
że
dop. bl.
a puero
a puero
przez
chłopca
infinitivus
verbum
reg.
acc.
futurum passivi
scribetur.
Epistulae
scriptum iri. Video epistulas
zostanie
listy
Widzę,
napisany.
że
infinitivus
scribent.
scripturos esse.
napiszą.
dop. bl.
infinitivus
a pueris
a pueris
scribentur.
scriptum iri.
przez
chłopców
zostaną napisane.
150
ZAIMEK ZWROTNY se Odnosi się do 3 os. sg. i pl.
NOTA BENE
Pamiętaj, że zaimek se wolno stosować tylko do osoby 3
sg. lub pl.
Dla osoby 1 stosujemy wyłącznie zaimek me/nos, a dla 2
te/vos.
Zaimek se w ACI tłumaczymy jako: że on/że ona/że
ono/że oni/że one wtedy, kiedy zdanie nadrzędne
wypowiadane jest przez 3 os. sg. lub pl.
Np.: Cezar powiedział, że on… Żołnierze sądzili, że
Nom.
—
Gen.
sui
siebie (jego, jej, ich, je)
Dat.
sibi
sobie (jemu, jej, im)
Acc.
se
siebie (jego, ją, ich, je)
Abl. se(cum) (z) sobą (nim, nią, nimi)
o sobie (nim, niej, nich)
1. Od podanych czasowników utwórz bezokoliczniki.
futurum
activum
a. dico, 3, dixi, dictum
b. fero, ferre, tuli, latum
c. lenio 4
d. mitto, 3, misi, missum
e. moveo, 2, movi, motum
f. possum,posse,potui
g. probo 1
h. relinquo, 3, reliqui,
relictum
i. traho, 3, traxi, tractum
perfectum
passivum
activum
passivum
151
2. Przetłumacz zdania.
a. Dux se esse fortissimum putat. –
b. Germani se vicisse putabant. –
c. Permultae puellae et feminae se pulcherrimas omnium credunt. –
d. Ille homo se prophetam putat. –
e. Illae se filias eius putant. –
f. Te omnium sapientissimum esse puto. –
g. Neminem te stultiorem puto. –
h. Dareus, rex Persarum, a se Graecos facile victum iri putat. –
i. Thales, philosophus Graecus antiquus, docebat ex aqua constare omnia. –
k. Vos amicos meos esse et fuisse et futuros esse (fore) gaudeo. –
3.
Poniższe zdania uzależnij od podanych w nawiasach czasowników tak, by
stworzyć konstrukcje AcI. Przetłumacz utworzone konstrukcje.
a. Iuno, uxor et soror Iovis, mulierum patrona erat. (constat)
b. Minerva Iovi dignitate proxima fuit. (scimus)
c. Artifices Cererem deam facem tenentem fingunt. (videmus)
d. Pecunia mox nobis deerit. (amicus dixit)
e. Libri philosophorum Graecorum ab omnibus libenter legentur. (speramus)
f. Terra, caelum et homines a Deo creati sunt. (Christiani credunt)
g. Populus Romanus fortissimum exercitum habet. (ferunt)
152
h. Multa bella a Romanis gerebantur. (Didicimus)
i. Troia a Graecis expugnata est. (Homerus narrabat)
j. Navis hostium ancoram solvet. (Omnes videbunt)
k. Pons a militibus deletur. (Caesar iussit)
l. Plato omnium philosophorum clarissimus est. (Putatisne)
m. Oceanus magnus totam terram cingit. (Populi antiqui credebant)
n. In scriptorio medievali codices a scribis transcribebantur. (non ignoramus)
o. Aetas aurea in terras iterum veniet. (homines antiqui credebant)
4. Przetłumacz tekst o tyranie Dionizjuszu i Damoklesie. Aliquando quidam ex Dionysii assentatoribus, Damocles, commemoravit in sermone
copias eius, opes, rerum abundantiam, magnificentiam aedium regiarum negavitque umquam
beatiorem eo quemquam fuisse. Tum Dionysius ‘Visne igitur’ — inquit — ‘o Damocle, quoniam te
haec vita delectat, fortunam experiri meam?’ Ille se cupere dixit. Tum Dionysius collocari iussit
hominem in aureo lecto strato pulcherrima veste, abacosque complures ornavit argento auroque.
Tum ad mensam pueros delectos iussit consistere eosque nutum illius intuentes diligenter
administrare. Aderant unguenta, incendebantur odores, mensae exquisitissimis cibis extruebantur.
Felix sibi Damocles videbatur.
Subito Dionysius fulgentem gladium e lacunari saeta equina aptum demitti iussit. Qui
gladius illius beati cervicibus impendebat. Itaque Damocles nec plenum artis argentum conspiciebat
nec manum porrigebat in mensam. Denique dixit tyranno se abire velle et iam beatum nolle esse.
153
LECTIO VICESIMA PRIMA
NOMINATIVUS CUM INFINITIVO (NCI)
VERBA IMPERSONALIA
N
OMINATIVUS CUM INFINITIVO (mianownik z bezokolicznikiem) jest
konstrukcją, którą tłumaczymy na język polski jako zdanie podrzędne zaczynające
się od spójnika ŻE (żeby). Ponieważ konstrukcja zastępuje zdanie podrzędne, nigdy nie
może pojawić się bez zdania nadrzędnego. Orzeczenie zdania nadrzędnego, od którego
zależy cała konstrukcja, nazywamy VERBUM REGENS (słowo rządzące). VERBUM
REGENS musi tworzyć związek zgody z NOMINATIWEM konstrukcji.
Sama konstrukcja w składa się z NOMINATIWU (rzeczownika, przymiotnika,
zaimka, liczebnika porządkowego, imiesłowu) i INFINITIWU (dowolnego z 6).
Przy tłumaczeniu NCI na język polski
1. tłumaczymy zdanie nadrzędne, a po jego orzeczeniu — verbum regens —
dodajemy słówko ŻE (ŻEBY). Verbum regens tłumaczymy nieosobowo:
mawia się, sądzi się, uważa się, przekazuje się…
2. nominativus
konstrukcji
czynimy
podmiotem
zdania
podrzędnego
orzeczeniem
zdania
podrzędnego
zaczynającego się od że
3. infinitivus
konstrukcji
czynimy
zaczynającego się od że
W rezultacie otrzymujemy zdania brzmiące: Wydaje się, że wojsko rusza do ataku.
Rozkazano, żeby nikt nie opuszczał szyku. Twierdzi się, że nic nie pozostaje zawsze na
swoim miejscu., itp.
PAMIĘTAJ, ŻE W NCI
VERBUM REGENS musi stać w stronie biernej (czas dowolny).
VERBUM REGENS musi tworzyć związek zgody z NOMINATIWEM (ta sama osoba i
liczba).
W NOMINATIWIE występuje najczęściej rzeczownik lub zaimek, zwykle wraz z
określeniami.
INFINITIVUS może występować w dowolnym czasie i stronie (6 możliwości).
Od czasu i strony infinitiwu zależy czas i strona orzeczenia zdania, w które zamieni się
w tłumaczeniu NCI
154
Zauważ, że przy zamianie zdania niezależnego na NCI nie musisz zmieniać nic, poza zamianą
orzeczenia na odpowiedni infinitivus; pozostałe elementy są do przepisania:
Puer librum legit. (Videtur) puer librum legere. Wydaje się, że chłopiec czyta książkę.
Puellae matrem amabant. (Videntur) puellae matrem amavisse. Wydaje się, że dziewczynki
kochały matkę.
INFINITIWY W NCI
Infinitiwy nieodmienne (praesentis activi/passivi, perfecti activi, futuri passivi) pozostają w
NCI bez zmian. Infinitiwy odmienne (perfecti passivi i futuri activi) ulegają drobnej
zmianie: w oby infinitiwach ppp/pfa zamiast w accusatiwie występuje w nominatiwie. Nie
musi już bowiem uzgadniać się z accusatiwem
konstrukcji, tylko z nominatiwem konstrukcji.
NOTA BENE
INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI W NCI
temat
supini
ppp w nom.
I
amare
amat-
amatus,amata,amatum
amati,amatae,amata
II
monere
monit-
monitus,monita,monitum
moniti,monitae,monita
III
legere
lect-
lectus,lecta,lectum
lecti,lectae,lecta
IV
audire
audit-
auditus,audita,auditum
auditi,auditae,audita
infinitivus perfecti passivi w NCI
amatus,amata,amatum esse
amati,amatae,amata esse
monitus,monita,monitum esse
moniti,monitae,monita esse
lectus,lecta,lectum esse
lecti,lectae,lecta esse
auditus,audita,auditum esse
auditi,auditae,audita esse
INFINITIVUS FUTURI ACTIVI W NCI
temat
supini
pfa w nom.
I
amare
amat-
amaturus,amatura,amaturum
amaturi,amaturae,amatura
II
monere
monit-
moniturus,monitura,moniturum
monituri,moniturae,monitura
III
legere
lect-
lectvus,lectura,lecturum
lecturi,lecturae,lectura
IV
audire
audit-
auditurus,auditura,auditurum
audituri,auditurae,auditura
esse
—
futurus,futura,futurum
futuri,futurae,futura
infinitivus futuri activi w NCI
amaturus,amatura,amaturum esse
amaturi,amaturae,amatura esse
moniturus,monitura,moniturum esse
monituri,moniturae,monitura esse
lectvus,lectura,lecturum esse
lecturi,lecturae,lectura esse
auditurus,auditura,auditurum esse
audituri,auditurae,auditura esse
futurus,futura,futurum esse = FORE
futuri,futurae,futura esse = FORE
155
ZALEŻNOŚĆ VERBUM REGENS I NOMINATIWU w NCI (związek zgody)
os.
verbum regens
NCI
1sg.
Videor
Visus/a/um sum
Videbor
ego librum legere. Wydaje się/Wydało/Wyda, że ja czytam książkę.
2sg.
Videris
Visus/a/um es
Videberis
tu librum legere. Wydaje się/Wydało/Wyda, że ty czytasz książkę.
3sg.
Videtur
Visus/a/um est
Videbitur
puer librum legere. Wydaje się/Wydało/Wyda, że chłopiec czyta książkę.
1pl.
Videmur
Visi/ae/a sumus
Videbimur
nos librum legere. Wydaje się/Wydało/Wyda, że my czytamy książkę.
2pl.
Videmini
Visi/ae/a estis
Videbimini
vos librum legere. Wydaje się/Wydało/Wyda, że wy czytacie książkę.
3pl.
Videntur
Visi/ae/a sunt
Videbuntur
pueri librum legunt. Wydaje się/Wydało/Wyda, że chłopcy czytają książkę.
SPOSÓB BUDOWANIA NCI we wszystkich czasach
verbum reg.
nom.
dop. bl.
infinitivus
praesens activi
Puer
epistulam
scribit.
Videtur
puer
epistulam
scribere.
Wydaje się, że
chłopiec
list
pisze.
czasy przeszłe activi
Puer
epistulam
scripsit.
Videtur
puer
epistulam
scripsisse.
Wydaje się, że
chłopiec
list
pisał/napisał.
czasy przyszłe activi
Puer
epistulam
scribet.
Videtur
puer
epistulam
scripturus esse.
Wydaje się, że
chłopiec
list
napisze.
verbum reg.
nom.
dop. bl.
infinitivus
Epistulae
a pueris
scribuntur.
Videntur
epistulae
a pueris
scribi.
Wydaje się, że
listy
przez chłopców
są pisane.
praesens passivi
czasy przeszłe passivi
Epistulae
a pueris
scriptae sunt.
Videntur
epistulae
a pueris
scriptae esse.
Wydaje się, że
listy
przez chłopców
były pisane.
czasy przyszłe passivi
Epistulae
a pueris
scribentur.
Videntur
epistulae
a pueris
scriptum iri.
Wydaje się, że
listy
przez chłopców
będą pisane.
156
NOTA BENE
VERBA REGENTIA W NCI
1. Verbum regens w NCI musi stać w stronie biernej (w dowolnym
czasie).
2. Verbum regens w NCI musi tworzyć związek zgody z nominativem konstrukcji (ta sama osoba
i liczba).
3. Verbum regens w NCI bez względu na formą, w jakiej stoi, musi być tłumaczone nieosobowo.
4. Verbum regens w NCI mogą być czasowniki te same, co przy ACI (ale w stronie biernej).
5. Niektóre czasowniki, np. video, habeo w stronie biernej zmieniają swoje znaczenie.
6. Verba deponentia, mimo biernej formy, nie wprowadzają NCI, wprowadzają ACI (ze względu
na czynne znaczenie).
zmiana znaczenia w
stosunku do activum
zmiana znaczenia w
stosunku do activum
NAJCZĘSTSZE VERBA REGENTIA W NCI
videor
zdaję się, zdaje się, że ja
habeor
uważa się, że ja
dicor
mówią o mnie, mówi się, że ja
vetor
zakazują mi / zakazuje mi się,
żebym
putor
existimor
iudicor
iubeor
sądzą, mniemają o mnie, że ja
rozkazują mi, żebym
trador
feror
moneor
przekazuje się, że ja
upomina się mnie, żebym
POKAZANO 1 os. sg. praesentis. Verba regentia mogą pojawić się w każdej osobie i czasie.
V
VERBA IMPERSONALIA
czasowniki nieosobowe
Czasowniki nieosobowe występują tylko w 3 os. i w infinitiwie
1. niektóre czasowniki określające zjawiska atmosferyczne.
indicativus praesentis
infinitivus praesentis
indicativus perfecti
pluit pada deszcz
pluere że pada deszcz
pluvit spadł deszcz
ninguit pada śnieg
—
(ninxit) spadł śnieg
157
2. czasowniki wyrażające uczucie.
indicativus praesentis
infinitivus praesentis
indicativus perfecti
paenitet me żal mi (łączy się z Gen.)
paenitere
paenituit
piget me przykro mi (łączy się z Gen.)
pigere
piguit
pudet me wstyd mi (łączy się z Gen.)
pudere
puditum est (puduit)
taedet me czuję wstręt (łączy się z Gen.)
taedere
pertaesum est
miseret me współczuję, lituję się (łączy się
miserere
miseritum est
z Gen.)
3. inne.
indicativus praesentis
infinitivus praesentis
indicativus perfecti
decet me wypada, przystoi mi
decere
decuit
dedecet me nie wypada mi
—
—
iuvat me cieszy mnie, podoba mi się,
—
—
libet przyjemnie jest (łączy się z Dat.)
libere
libuit (libitum est)
licet wolno (łączy się z Dat.)
licere
licuit
oportet należy (łączy się z inf. i z ACI)
oportere
oportuit
przyjemnie mi jest
1. Napisz po łacinie:
a. Wydaje się, że pada deszcz ……………………………………………………………
b. Żal nam umarłych ……………………………………………………………….….…
c. Wstyd mi za was ……………………………………………………………………...
d. Czujecie wstręt do kłamstwa ………………………………………………………….
e. Litujesz się nad biednymi ………………………………………………………..……
f. Wolno nam zawrzeć pokój z wrogami ………………………………………………..
158
2. Przetłumacz poniższe czasowniki zakładając, że są to verba regentia.
a. diceris -
e. putabantur -
b. feruntur -
f. iudicaris -
c. visi estis -
g. visus sum -
d. tradita est -
h. existimamur -
3. Zamień AcI na NcI lub NcI na AcI. Przetłumacz.
a. Homerum poetam clarissimum fuisse tradunt. –
b. Troia decem annos oppugnata esse dicitur. –
c. Amicus tuus vir fortis esse videtur. –
d. Me aegrotum fore existimant. –
e. Romulus Romam condidisse dicitur. –
4. Podane zdania uzależnij od podanego w nawiasie czasownika tworząc konstrukcję
AcI. Następnie zamień AcI na NcI. Przetłumacz utworzone konstrukcje.
a. Proserpina, Cereris filia, in Sicilia insula flores carpebat. (Putabant)
b. Pluto, deus inferorum, virginem Proserpinam conspexit. (ferunt)
c. Sicilia terrae motu concussa est. (Dicunt)
d. Pluto Proserpinam e numero comitum virginum elicuit. (Viderunt)
159
e. Proserpina ab inferorum deo rapta est. (Narrant)
f. Sol omnia videns Proserpinam raptam conspexerat. (Putant)
g. Proserpina a matre recuperari non potest. (Dixerunt)
h. Proserpina apud inferos septem grana mali gustavit. (Tradunt)
i. Proserpina sex menses apud inferos cum Plutone, sex menses apud matrem in Olympo
versatur. (Iubent)
I. ZDANIA do ĆWICZENIA sposobu TWORZENIA ACI i NCI oraz ZAMIAN z ACI
na NCI
Utwórz ACI uzależniając od verbum regens w nawiasie, nastepnie posłuż się tym samym
czasownikiem (zachowaj czas) przekształcając go tak, by stał się verbum regens dla NCI.
Przetłumacz zdania.
1. Aesopus, fabularum auctor, servus fuit/est.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
160
2. Urbs a militibus dolo capta erit.
AcI:
Dicunt…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………….…………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
3. Consuetudo et mos vim legis habent/habebant.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
4. Pisistratus primus Homeri libros, confusos antea, sic disposuit, ut nunc
habemus.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
5. Primus in Italiam Saturnus venit.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
6. Pitagoras nonnullas Italiae partes visitavit/visitat.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
161
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
7. Medea Peliam rursus ex sene adulescentem fecit/facit.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
8. Iam ante Homerum poetae fuerunt/fuerant.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
9. Prometheus hominibus ignem dedit/dat/dabit.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
10. Cicero omnes oratores eloquentiā superavit/superat.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
162
…………………………………………………………………………………………………
11. Iuppiter, pater omnium deorum, imperium caeleste tenet/tenebat.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
12. Multa oppida Galliae Germaniaeque a Caesare capta deletaque sunt/
capiuntur delenturque.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
………………………………………..………………………………………………………
………………………………………………………………………………………..
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
13. Epistulam illam Romam Iulianus misit.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
14. Ille vir bonus, nimio dolore atque tristitia affectus, infra triduum mortuus
est.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
………………………………………..............................................................................……..
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
15. Anaxagoras annos LXXII vixit.
163
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
16. Milites nostri hostes facile vincent/vicerunt/vincunt.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
17. Athenae multarum artium mater et nutrix sunt/erant.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:……………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
18. Prometheus Caucaso affixus est/erat.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
19. Humanitas, artes, litterae aliaeque etiam fruges a Graecis inventae sunt.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
164
…………………………………………………………………………………………………
20. Bellum civile brevi tempore finietur.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
21. Omnes dei deaeque a Iove in convivium convocati sunt/convocantur.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
22. Discordiae dea ad epulas deorum non admittitur.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
23. Paris Venerem pulcherrimam trium dearum iudicavit/iudicat.
AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
24.
Putabatur me post mortem in numerum deorum fore. AcI:
Dicunt……………………………………………….…………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
NcI:
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
165
LECTIO VICESIMA SECUNDA
SECUNDA
ABLATIVUS ABSOLUTUS
A
BLATIVUS ABSOLUTUS jest składnią polegającą na połączeniu
ablatiwu rzeczownika (przymiotnika, zaimka, liczebnika) z ablatiwem
imiesłowu (ppa lub ppp).
ZESTAWIENIE KOŃCÓWEK ABLATIWU WSZYSTKICH DEKLINACJI
ABLATIVUS
I deklinacja
II
III
IV
V
deklinacja
deklinacja
deklinacja
deklinacja
singularis
-a
-o
-e/-i
-u
-e
pluralis
-is
-is
-ibus
-ibus
-ebus
ZESTAWIENIE KOŃCÓWEK ABLATIWU DLA PPA I PPP
ABLATIVUS
participium praesentis activi
participium perfecti passivi
singularis
-e
-o m
pluralis
-ibus
-is
-a f
-o n
ABLATIVUS ABSOLUTUS pełni funkcję zdania podrzędnego, dlatego zawsze
towarzyszy mu zdanie nadrzędne. Zatem tłumacząc ablativus absolutus tworzymy z niego
zdanie podrzędne zaczynające się od: gdy (kiedy, skoro, po), ponieważ, chociaż, jeżeli.
ablativus absolutus
zdanie nadrzędne
—
Urbe expugnata
milites domum properaverunt.
Po
zdobyciu miasta
żołnierze pospieszyli do domu.
—
Militibus pugnantibus
senatus de pace disputat.
Gdy żołnierze walczą
senat rozprawia o pokoju.
1. ABLATIVUS ABSOLUTUS z participium praesentis activi wyraża czynność
równoczesną w stosunku do czynności zdania nadrzędnego.
166
2. ABLATIVUS ABSOLUTUS z participium perfecti passivi wyraża czynność
wcześniejszą w stosunku do czynności zdania nadrzędnego.
Sposób tłumaczenia:
1. Tłumaczymy zdanie nadrzędne (może to być dowolne zdanie – żadnych
ograniczeń)
2. Tłumaczymy ABLATIVUS ABSOLUTUS dodając przedtem spójnik zdania
podrzędnego
a. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppa rozpoczynamy od podczas gdy, kiedy,
ponieważ, chociaż lub jeśli
b. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppp rozpoczynamy od po tym, jak lub po
3. rzeczownik i/lub przymiotnik, zaimek, liczebnik składni (w ablatiwie) staje się
podmiotem zdania
4. participium składni tłumaczymy jako
a.
dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppa: orzeczenie zdania w stronie czynnej
(podmiot coś robi)
b.
dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppp: orzeczeniem zdania w stronie biernej
(z podmiotem coś się dzieje)
czynność równoczesna czynna
ablativus absolutus
ablativus
zaimka
Nostro
zdanie nadrzędne
ablativus
rzeczownika
duce
vincente
hostes
fugiebant.
wódz
zwyciężał
wrogowie
uciekali.
podmiot zdania
orzeczenie
czynne
GDY nasz
ablativus ppa
czynność uprzednia bierna
ablativus absolutus
ablativus
zaimka
Nostro
PO TYM JAK nasz
ablativus
rzeczownika
duce.
wódz
podmiot zdania
zdanie nadrzędne
ablativus ppp
victo
został zwyciężony
orzeczenie
bierne
hostes
fugiunt.
wrogowie
uciekali.
167
PRZYKŁADY TŁUMACZENIA
participium praesentis activi
czynność
równoczesna
zdanie czasowe
zdanie
przyzwalające
zdanie
ablativus absolutus
nadrzędne
Hoc agitur
omnibus adversantibus.
To dzieje się
podczas gdy wszyscy się sprzeciwiają
To dzieje się
mimo sprzeciwu wszystkich / chociaż wszyscy się
sprzeciwiają.
zdanie przyczynowe
To dzieje się
ponieważ wszyscy się sprzeciwiają.
zdanie warunkowe
To dzieje się
jeśli wszyscy się sprzeciwiają.
participium perfecti passivi
czynność uprzednia
zdanie czasowe
ablativus absolutus
zdanie nadrzędne
Oratione facta
dux milites dimisit.
Po tym jak mowa została wygłoszona
wódz odesłał żołnierzy.
Po wygłoszeniu mowy
wódz odesłał żołnierzy.
(Wygłosiwszy mowę)
wódz odesłał żołnierzy.
1. Z poniższych elementów utwórz ablativus absolutus z ppa i ppp. Przetłumacz
powstałe konstrukcje.
a. dominus + castigo 1
z ppa: ………………………………………………………………………………………….
z ppp: …………….……………………………………………………………………………
b. milites nostri + laudo 1
z ppa: ………………………………………………………………………………………….
z ppp: …………………………………………………………………………………………
c. animal + lingo,3,linxi,linctum
z ppa: ………………………………………………………………………………………….
z ppp: ……….…………………………………………………………………………………
d. exercitus fortis + vinco,3,vici, victum
z ppa: ………………………………………………………………………………………….
z ppp: …………………….……………………………………………………………………
e. parentes dilecti + venio 4
z ppa: ………………………………………………………………………………………….
z ppp: …………………….……………………………………………………………………
168
2.
Z poniższych elementów utwórz odpowiedni ablativus absolutus, a następnie
przetłumacz całe zdania.
a. Caesar,aris + ipse,ipsa,ipsum + specto 1……………........…………………………….
milites fortiter pugnabant. .................................................................................................
………………………………………………………………………………………………
b. Troia,ae + urbs,urbis + capio,3,cepi,captum …….…………………………. Graeci in
patriam properaverunt. .....................................................................................................
………………………………………………………………………………………………
c. Bellum,i + ferox,ocis + finio 4…………………..………………….………….. mulieres
deis gratias agebant. ...........................................................................................................
………………………………………………………………………………………………
d. Romulus + regno 1 + guberno 1……... ………………………….……… Romani cum
Sabinis bellum gerunt. ........................................................................................................
……………………………………………………………………………………………….
f. Periculum + cresco,3,crevi,cretum ……………………….……….........………………...
crescunt vires. .....................................................................................................................
………………………................................................………………………………………..
g. Qui,quae,quod + res,ei + audio 4 …………………………..……………………….orator
in forum rediit. .....................................................................................................................
………………………………………………………………………………………………
ABLATIVUS ABSOLUTUS BEZ PARTICIPIUM
W składni ablativus absolutus zamiast participium wystąpić mogą
1. przymiotniki jak vivus (żywy), invitus (niechętny), ignarus (nieświadom), conscius
(świadom) itp.
2. rzeczowniki oznaczające osobę działającą, urząd lub wiek, np.: auctor, dux, consul,
imperator, caesar, senatus, iudex, adiutor, auctor, adulescens, puer, senex etc.
Składnia tego typu może być wyłącznie czynna, w domyśle pozostaje bowiem ppa
od czasownika esse
Hannibale vivo = Za życia Hannibala gdy Hannibal był żywy, żył
Cicerone consule = Za konsulatu Cicerona Gdy Cicero jest (był, został) konsulem
Me puero = Gdy byłem chłopcem
Omni senatu invito = Chociaż/gdy/mimo że cały senat był niechętny
169
3. Przetłumacz zdania ze składnią ablativus absolutus.
a. Duobus litigantibus tertius gaudet.
b. Mutato nomine de te fabula narratur.
c. Latrante uno latrat statim et alter canis.
d. Graeci advenientibus Persis Thermopylas occupavere.
e. Etiam sanato vulnere cicatrix manet.
g. Anaxagoram ferunt nuntiata morte filii dixisse: “Sciebam me genuisse mortalem” .
h. Odor rosarum manet in manu etiam rosa submota.
k. Medicus heri venit aegroto dormiente.
m. Hostibus circumventibus Romani proelium comiserunt.
q. Cicerone consule coniuratio Catilinae detecta est.
r. Galli Vercingetorige duce Romanis restiterunt.
u. Ne Ciceronis quidem temporibus intellegebantur ea, quae regnante Romulo aut Numa
scripta erant.
4.Przetłumacz tekst.
De imperio Romano
Initio Romam reges gubernavisse scitis. Regibus exactis Romae quotannis duo
consules creabantur, qui rei publicae consulebant. Tarentinis devictis et Pyrrho rege pulso
tota fere Italia in potestatem Romanorum subacta est. Gentibus Italiae subactis Romani
finitimi facti sunt Carthaginiensibus, quibuscum eos tribus bellis Punicis dimicavisse
scimus. Punicis bellis finitis Romani Carthaginiensium imperio potiti sunt. Ita
Carthaginiensibus Hispaniā expulsis imperium Romanum mare Atlanticum tetigit.
Carhagine autem captā Africa provincia Romana facta est. Postea Macedonibus, Graecis,
Pergamenis imperio Romano adiunctis fines imperii Romani ad Asiam propagati sunt.
170
Potentiā Romanorum crescente reges atque liberae civitates arbitrio populi Romani se
subiciebant. Multae igitur terrae et Africae, et Europae, et Asiae imperio Romano adiunctae
sunt: Aegyptus, Hispania, Gallia, Britannia, Pannonia, Dacia, Macedonia, Graecia, Syria,
aliaeque. Sed crescente magnitudine imperii luxuria et avaritia in civitatem Romanam
invaserunt, quibus magnum illud Romanorum imperium dirutum est.
Aegyptus,i – Egipt; Macedones,um – Macedończycy; Macedonia,ae – Macedonia; Pannonia,ae – Panonia;
Pergameni,orum – mieszkańcy Pergamonu;
Punicus,i – punicki; Pyrrhus,i – Pyrrus; Syria,ae – Syria; Tarentini,orum – tarentyjczycy, mieszkańcy Tarentu
171
LECTIO VICESIMA TERTIA
CONIUGATIO PERIPHRASTICA ACTIVA (CPA) I PASSIVA (CPP)
POWTÓRZENIE GERUNDIUM I GERUNDIVUM
C
ONIUGATIO PERIPHRASTICA ACTIVA (cpa)
Koniugacja opisowa czynna
Participium futuri activi w połączeniu ze słowem esse (we wszystkich osobach,
trybach, czasach, również w infinitiwie) tworzy koniugację opisową czynną (cpa), która
wyraża zamiar i chęć zrobienia czegoś.
Takie połączenie tłumaczymy jako mam/miałem/będę miał
zamiar cos zrobić,
mam/miałem/będę miał coś zrobić
1. Puer lecturus = chłopiec mający czytać rzeczownik + ppa
2. Puer lecturus est. = Chłopiec ma zamiar czytać. coniugatio periphrastica activa w praesens
3. Puer lecturus erat. = Chłopiec miał zamiar czytać. coniugatio periphrastica activa w imperfectum
4. Puer lecturus fuit. = Chłopiec miał zamiar przeczytać. coniugatio periphrastica activa w perfectum
5. Puer lecturus erit. = Chłopiec będzie miał zamiar czytać. coniugatio periphrastica activa w futurum I
6. Puer lecturus fuerat. = Chłopiec miał zamiar czytać. coniugatio periphrastica activa w plusquamperfectum
7. Puer lecturus fuerit. = Chłopiec będzie miał zamiar czytać. coniugatio periphrastica activa w futurum II
8. Lecturus/a/um sum/eram/ero/fui/fueram/fuero. = Mam/miałem/będę miał zamiar czytać.
9. Lecturus/a/um es/eras/eris/fuisti/fueras/fueris. = Masz/miałeś/będziesz miał zamiar czytać.
10. Lecturus/a/um est/erat/erit/fuit/fuerat/fuerit. = Ma/miał/będzie miał zamiar czytać.
11. Lecturi/ae/a sumus/eramus/erimus/fuimus/fueramus/fuerimus. = Mamy/mieliśmy/będziemy mieli zamiar
czytać.
12. Lecturi/ae/a estis/eratis/eritis/fuistis/fueratis/fueritis. = Macie/mieliście/będziecie mieli zamiar czytać.
13. Lecturi/ae/a sunt/erant/erunt/fuerunt/fuerant/fuerint. = Mają/mieli/będą mieli zamiar czytać.
14. Video puerum lecturum esse/fuisse/futurum esse (fore) = Widzę, że chłopiec ma/miał/będzie miał zamiar
czytać.
15. Videntur puellae lecturae esse/fuisse/futurum esse (fore) = Wydaje się, że dziewczyny mają/miały/będą miały
zamiar czytać.
172
a. Participium futuri activi musi tworzyć związek zgody z
NOTA BENE
podmiotem (ta sama osoba, liczba, rodzaj)
b. CPA może zawiarać się w ACI i NCI (przykład 14 i 15 powyżej)
c. Kiedy widzisz czasownik esse, rozejrzyj się, czy w pobliżu nie stoi
pfa… i na odwrót...
C
ONIUGATIO PERIPHRASTICA PASSIVA (cpp)
Koniugacja opisowa bierna
Participium futuri passivi (gerundivum) w połączeniu ze słowem esse (we
wszystkich osobach, trybach, czasach, również w infinitiwie) tworzy koniugację opisową
bierną (cpp), która wyraża konieczność i przymus. Osobę, która musi/powinna wykonać
czynność wyrażamy w dativie. Jest to DATIVUS AUCTORIS celownik sprawcy.
TYPY CONIUGATIONIS PERIPHRASTICAE PASSIVAE
1
2
3
4
podmiot
gerundivum
czasownik esse
dativus
auctoris
—
Legendum
est/erat/erit/fuit
—
Powinno się / należy czytać.
—
nom. n
3 os. sg.
—
forma nieosobowa
—
Legendum
est/erat/erit/fuit
puero sapienti.
—
nom. n
3 os. sg.
dat. auctoris
Liber
legendus
est/erat/erit/fuit
—
Powinno się / należy czytać książkę.
—
forma nieosobowa + przedmiot czynności
związek zgody
Liber
legendus
est/erat/erit/fuit
związek zgody
puero sapienti.
dat. auctoris
Znaczenie
Mądry chłopiec powinien czytać.
Dat. auctoris staje się podmiotem, który ‘musi’
Mądry chłopiec powinien czytać książkę.
Podmiot, który ‘musi’ + przedmiot czynności
Przykładowe CONIUGATIONES PERIPHRASTICAE PASSIVAE w różnych
czasach i formach
1. liber (m) legendus (m) est / erat / erit / fuit / fuerat / fuerit książkę trzeba / trzeba
było / trzeba będzie / trzeba było (wcześniej) / trzeba będzie czytać
2. Epistulae (f) scribendae (f) erunt trzeba będzie pisać / napisać listy
3. Scio librum (acc.) legendum (acc.) esse / fuisse (inf.) wiem, że książka powinna
być / powinna była być czytana (ACI)
173
4. Civibus templa (n) struenda (n) sunt / erant / fuerunt / erunt / fuerant / fuerunt / obywatele powinni / powinni byli /
5. tacendum est /erat/ fuit /erit /fuerat /fuerit należy / należało / będzie trzeba /
należało (wcześniej) / będzie trzeba milczeć
1. Od podanych czasowników utwórz gerundium we wszystkich przypadkach i gerundivum
w mianowniku dla 3 rodzajów. Przetłumacz utworzone formy.
a. peto, 3, petivi,petitum
b. orno 1
c. nosco,3,novi,notum
d. moveo,2,movi,motum
e. lenio 4
2. Przetłumacz wyrażenia i zdania.
a) status nascendi
b) flumen dicendi
c) rex tremendae maiestatis
d) Nemini vox neganda (est).
e) De republica emendanda libri Andreae
Modrevii inscribuntur.
f) mutatis mutandis
g) Beatos puto, quibus deorum munere
datum est aut facere scribenda aut
scribere legenda.
h) ars amandi
i) ars moriendi
j) Navigare necesse est, vivere non est
necesse.
174
3. Przetłumacz.
a. Pugnandum est —
b. Militibus pugnandum est —
c. Tacendum est —
d. Nobis tacendum est —
e. Moriendum est —
f. Omnibus hominibus moriendum est —
g. Laudandum fuit —
h. Laudandum tibi fuit —
i. Amandus fuisti —
k. Amanda viro fuisti —
4. Przetłumacz tekst o Leonidasie. Leonidas ad angustias Thermopylarum profecturus erat. Ephori eum propter
paucitatem militum retenturi erant, sed ille: ‘Satis is numerus militum erit ad ea, quae
acturus sum; pro patria mihi pugnandum est’. Ad Thermopylas exercitum allocutus est:
‘Copiae hostium non longe absunt. Hic nobis aut vincendum aut moriendum est’. Persae
Ephialte proditore duce Graecos circumvenerant et omnes Lacedaemonii pro patria
mortui sunt. ‘Dulce et decorum est pro patria mori’ — Horatius canit.
175
ALMA NOX, tacita nox!
NASCITUR CUM CHRISTUS et mundo apparet,
Omnium silet vox.
Caeca nox fulgore radiante claret.
Sola Virgo nunc beatum
Angeli in caelis visi
ulnis fovet dulcem Natum.
Cantant hymnum paradisi:
Pax Tibi, Puer, pax!
Gloria, gloria , gloria,
In excelsis Deo. (bis)
Alma nox, tacita nox!
Pavidos pastores angeli hortantur,
O Iesu, Tua vox
Bethehem quam primum ut proficiscantur:
amorem nobis explanat,
Natus enim est Salvator,
nos redemptos esse clamat
Mundi machinae Creator.
in Tuo natali
Gloria, gloria, gloria,
In excelsis Deo. (bis)
Alma nox, tacita nox!
Spiritus caelestes caelique legati,
Angelorum sonat vox:
Quidnam faciamus, nobis revelate.
Alleluia! O surgite
Imperiti nil pollemus,
pastores, huc accurrite!
Metu capti vix vigemus.
Christus Deus adest.
Gloria, gloria, gloria,
In excelsis Deo. (bis)
SILENTIO NOCTIS sonus spargitur:
HODIE BETHLEHEM, hodie Bethlehem
Pastores state Deus nascitur!
Gaudio personat.
Iter cito praeparate
Maria Virgo, Maria Virgo
Ad Bethlehem properate
Mundo natum donat.
Cum muneribus.
Inventus Infans in praesepio
Secundum signa dat’ ab angelo.
Deum nat’ adoravere
Salutando clamavere
Christus est natus, homo levatus,
Angeli cantant, reges salutant
Pastoresque orant, pecora adorant,
Mira, mira nuntiantur.
Maria Virgo, Maria Virgo
Natum amplexatur.
Pleni gaudio.
Et Ioseph Sanctus, et Ioseph Sanctus
Redemptor salve, diu cupite,
Illum admiratur.
Tot longos annos desiderate!
Christus est natus, homo levatus,
Te prophetae atque reges
Angeli cantant, reges salutant
Exspectabant, at te praebes
Pastoresque orant, pecora adorant,
Nobis omnibus.
Mira, mira nuntiantur.
176
DEUS PARET, vis vilescit
ANGELUS PASTORIBUS
Caeli Rex est denundatus
Dicit: "Natus omnibus
Ignis tepet, lux tabescit
Puer est in Bethlehem Iudaeae.
Limen scit Illimitatus
In paupertate natus
Princeps glori’humiliatus
Imperator mundi."
Immortalem mors domavit
Tum edoct’ ab Angelo,
Dei Verbum Caro factum
Laeti laeto nuntio,
Et in nobis habitavit.
Bethlehem cito properaverunt,
Neque, caelum, terram vincis
Infantem invenerunt
Deus tua bon’ abiecit
Ioseph et Mariam.
Intra plebem suam venit
Magnae gloriae Dominus
Eius sortem suam fecit.
Sese subdit omnibus.
Multa est pro nobis passus
Regiam non pretiosam habuit
Culpa nostra haec patravit
Ipsi aedificatam
Dei Verbum Caro factum
Omnium Plasmator.
Et in nobis habitavit.
CUNIS IACET, quis non curret
ACCURRERUNT IN BETHLEHEM pastores,
Convocare Puero,
Puero lyra gratiose canentes:
Iesu Christo Salvatori
Summa in caelis gloria,
Nobis hodie genito?
Summa in caelis gloria,
O pastores, properate,
Pax autem in terris.
Ei grate concantate
Salutabant verecunde, aperte,
sicut nostro Domino!
Tibi, Deo, Tibi, pleno e corde.
Summa in caelis gloria,
Nos cantantes cantilenas
Summa in caelis gloria,
post vos festinabimus.
Pax autem in terris.
Redemptorem mundo natum
Nobis ips’ id nuntiavit Angelus,
omnes sic videbimus.
Nullus pastor id audivit, dum vivit.
Hic egene procreatus
Summa in caelis gloria,
flet in cunnis colligatus.
Summa in caelis gloria,
Flentem consolabimur.
Pax autem in terris.