docDynamika i kierunki zmian gospodarczych w województwie
download 
Report Transcription
Dynamika i kierunki zmian gospodarczych w województwie
„Dynamika i kierunki zmian gospodarczych w województwie wielkopolskim, ich przewidywany wpływ na profil działalności przedsiębiorstw oraz kształt regionalnego rynku pracy” STRESZCZENIE Poznań, wrzesień 2009 SPIS TREŚCI CEL I OGÓLNE ZAŁOŻENIA BADANIA................................................................................................... 4 METODOLOGIA BADANIA ........................................................................................................................ 4 ETAPY REALIZACJI PROJEKTU.............................................................................................................. 6 CHARAKTERYSTYKA REGIONU ............................................................................................................. 7 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO ................................................................. 7 PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ W REGIONIE .................................................................................................................. 7 LOKALNY RYNEK PRACY ............................................................................................................................... 9 NAJWAŻNIEJSZE WYNIKI BADANIA PANELOWEGO....................................................................... 12 TEST KONIUNKTURY ................................................................................................................................... 12 RYNEK PRACY ............................................................................................................................................ 14 INWESTYCJE ............................................................................................................................................... 18 WNIOSKI Z BADANIA ............................................................................................................................... 20 OBSZARY SZANS / BIEGUNY WZROSTU.......................................................................................................... 20 OBSZARY STAGNACYJNE ............................................................................................................................. 21 BRANŻE PRZYSZŁOŚCIOWE I PERSPEKTYWICZNE KIERUNKI KSZTAŁCENIA...................................................... 21 BRANŻE I ZAWODY PROBLEMOWE W REGIONIE ............................................................................................. 23 FUNDUSZE UE ............................................................................................................................................ 24 REKOMENDACJE ...................................................................................................................................... 25 REKOMENDACJE ODNOŚNIE OBSZARÓW PRZYSZŁOŚCIOWYCH I BIEGUNÓW WZROSTU..................................... 26 REKOMENDACJE ODNOŚNIE OBSZARÓW PROBLEMOWYCH I STAGNACYJNYCH ................................................ 27 OBJECTIVE AND OVERALL ASSUMPTIONS OF THE STUDY........................................................... 31 METHODOLOGY ....................................................................................................................................... 31 PROJECT IMPLEMENTATION PHASES ................................................................................................ 33 DESCRIPTION OF THE REGION............................................................................................................. 34 GENERAL DESCRIPTION OF THE REGION OF WIELKOPOLSKA .......................................................................... 34 ENTREPRENEURSHIP IN THE REGION ............................................................................................................. 34 LOCAL LABOUR MARKET ............................................................................................................................. 36 MAIN RESULTS OF THE PANEL STUDY ............................................................................................... 39 BUSINESS CONDITION TEST .......................................................................................................................... 39 LABOUR MARKET ........................................................................................................................................ 41 INVESTMENTS ............................................................................................................................................. 44 CONCLUSIONS........................................................................................................................................... 47 OPPORTUNITIES / GROWTH CENTRES ............................................................................................................ 47 STAGNATION AREAS.................................................................................................................................... 47 2 PROMISING BUSINESS AREAS AND FIELDS OF EDUCATION .............................................................................. 48 LEAST WANTED PROFESSIONS AND WEAKEST SECTORS IN THE REGION .......................................................... 50 EU FUNDS .................................................................................................................................................. 50 7 RECOMMENDATIONS ........................................................................................................................... 52 RECOMMENDATIONS FOR PROMISING AREAS AND GROWTH CENTRES ............................................................ 53 RECOMMENDATIONS FOR PROBLEM AND STAGNATION AREAS ....................................................................... 54 3 Cel i ogólne założenia badania Projekt pt. „Dynamika i kierunki zmian gospodarczych w województwie wielkopolskim, ich przewidywany wpływ na profil działalności przedsiębiorstw oraz kształt regionalnego rynku pracy” zrealizowany został na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Poznaniu przez Konsorcjum w składzie: Doradztwo Gospodarcze DGA S.A.- Lider Konsorcjum oraz PBS DGA Sp. z o.o.- Partner Konsorcjum. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Zasadniczym celem Projektu było określenie i ocena dynamiki zmian gospodarczych w Wielkopolsce w kontekście ich prawdopodobnego wpływu na rozwój przedsiębiorczości (zachowania przedsiębiorstw, profil działania) i regionalny rynek pracy. Badanie miało również wskazać na istnienie lub nie związku przyczynowo - skutkowego pomiędzy sytuacją gospodarczą regionu a rodzajem prowadzonej przez przedsiębiorstwa działalności oraz kształtem rynku pracy. Metodologia badania Projekt składał się z dwóch uzupełniających się modułów. Pierwszy z nich to raport diagnostyczny wraz z ekspertyzą wskazującą kierunki rozwoju regionu, obszary przyszłościowe i bieguny wzrostu, a także obszary problemowe i stagnacyjne. Raport wraz z ekspertyzą powstał w oparciu o dane statystyczne, dane instytucjonalne oraz przegląd literatury. Zasadniczo, z uwagi na występujące ograniczenia w dostępie do danych, zakres czasowy raportu obejmuje lata 2000 - 2006, przy czym niektóre jego części odnoszą się do danych bardziej aktualnych, tj. danych za lata 2007, 2008, I półrocze 2009r. W raporcie przyjęto taki sposób prezentacji zagadnień, który pozwolił wysnuć istotne wnioski z nich płynące i pokazać znaczące trendy i tendencje. 4 Dodatkowo, przy tworzeniu prognoz ekonometrycznych dla podstawowych zmian na rynku pracy, wykorzystano Barometr Ofert Pracy przygotowany przez Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie i BIEC. Drugi moduł Projektu to terenowe badania panelowe – pozwalające uchwycić dynamikę zmian, przeprowadzone na próbie 950 (pierwszy pomiar) i 742 przedsiębiorców (drugi pomiar). Badanie zrealizowane zostało techniką PAPI, z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu (średni czas wywiadu - 45 minut), na reprezentatywnej grupie przedsiębiorców z województwa wielkopolskiego. Z uwagi na fakt, iż zagadnienia poruszane w kwestionariuszu dotyczyły danych, do których dostęp posiada jedynie określona grupa osób, obiektami wywiadów byli: właściciel, kierujący firmą, ewentualnie dyrektor finansowy. Zdecydowaną większość firm uczestniczących w badaniu stanowiły firmy jednoosobowe (72% - pierwszy pomiar, 76% - drugi pomiar), a następnie: firmy mające inną niż wymienione formę organizacyjno – prawną, tj. przede wszystkim spółdzielnie i spółki jawne (12% - pierwszy pomiar, 9% drugi pomiar), spółki cywilne (8%), spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (6%), spółki akcyjne (1%). W badaniu uczestniczyły przede wszystkim firmy zatrudniające od 1 do 9 pracowników (pierwsze badanie 91%, drugie badanie 88%). Pozostałe 8 % w pierwszym badaniu i 11% w drugim badaniu to przedsiębiorstwa zatrudniające od 10 do 49 pracowników oraz od 50 do 249 osób (0,9%). Udział procentowy w próbie firm, które zatrudniały 250 i więcej osób, wyniósł 0,1%. 48% respondentów deklarowało, że obrót ich firm za rok 2008 nie przekroczył 100 tysięcy złotych. 31% badanych umiejscowiło obrót firm, które reprezentują, w przedziale 5 następnym – od 100 tysięcy do 1 miliona. Kolejne wskazania to: 1 mln – 7 mln (9%), 7 mln – 30 mln (1%). Spośród respondentów największy udział procentowy w badanej próbie miały osoby mieszkające w mieście mającym mniej niż 50 tys. mieszkańców (40%). Kolejne lokalizacje, zgodnie ze wskazaniami procentowymi: 23% - miasto powyżej 200 tysięcy mieszkańców, 19% - wieś, 18% - miasto od 50 do 200 tysięcy mieszkańców. Respondenci legitymowali się najczęściej wykształceniem średnim technicznym (32%), a następnie: średnim ogólnym (20%), zasadniczym zawodowym (19%), wyższym technicznym i nietechnicznym (po 14%), podstawowym lub niższym (1%). Etapy realizacji projektu Projekt realizowany był w okresie od września 2008 do września 2009 r. Raport diagnostyczny wraz z ekspertyzą został przygotowany w listopadzie 2008 r. Pierwsze badanie panelowe przeprowadzone zostało w okresie od 3. października do 13. grudnia 2008 r., a raport cząstkowy z tego etapu przekazano Zamawiającemu w styczniu 2009 roku. Drugie badanie panelowe zrealizowano w okresie 23. kwietnia do 18. maja 2009 r., a raport cząstkowy z tego etapu przekazany został w czerwcu 2009 roku. W czerwcu 2009 roku powstał raport końcowy będący efektem wyżej wymienionych etapów prac. Raport ten pomimo, iż pierwotne założenia projektu tego nie przewidywały został zaktualizowany we wrześniu 2009 w takim zakresie, na jaki pozwalały dostępne dane statystyczne w związku ze zmianą trendów występujących w wielu dziedzinach pod wpływem globalnego kryzysu gospodarczego. 6 Charakterystyka regionu Ogólna charakterystyka województwa wielkopolskiego Województwo Wielkopolskie charakteryzowało się w ostatnich latach bardzo szybkim wzrostem PKB na mieszkańca, który znacznie przewyższał średnią krajową, dając regionowi 3. pozycję w Polsce. Średnio w latach 2000 - 2005 PKB regionu stanowił 52,15% średniej UE. Zarówno w tej dziedzinie, jak i pod względem poziomu dochodu na mieszkańca, zdecydowanie przodował Poznań. Wielkopolska pojawiła się w latach 2000 – 2008 jako region o bardzo atrakcyjnych warunkach życia, co znajdowało wyraz m.in. w stałym wzroście liczby ludności (przy ogólnej - dla całego kraju - tendencji spadkowej). Najliczniejszą grupę mieszkańców stanowiły osoby w wieku produkcyjnym (67,40%) oraz przedprodukcyjnym (18,69%). Podobnie, jak w innych regionach kraju, także w województwie wielkopolskim odnotowano w ostatnim okresie wzrost emigracji zarobkowej, głównie osób w wieku produkcyjnym, skierowanej na rynki zagraniczne. W odniesieniu do migracji wewnętrznych (międzywojewódzkich) umacniała się w regionie tendencja do wzrostu liczby osób osiedlających się w województwie w stosunku do opuszczających region. Przedsiębiorczość w regionie W badanym okresie systematycznie rosła liczba noworejestrowanych przedsiębiorstw. Dotyczy to w szczególności takich branż jak: handel, obsługa nieruchomości, budownictwo i przetwórstwo przemysłowe. 7 Cechami charakterystycznymi regionu są m.in.: wyższy niż średnia krajowa udział przedsiębiorstw aktywnych w stosunku do potencjału ludnościowego, bardzo dobrze rozwinięty sektor dużych i średnich firm, wyższe od przeciętnej przychody mikro i małych firm, wyższa niż średnia dla kraju liczba pracujących w całym sektorze MSP (we wszystkich klasach) oraz większa liczba nowotworzonych firm niż firm likwidowanych. Województwo wielkopolskie może się poszczycić dużą liczbą firm z udziałem kapitału zagranicznego, w stosunku do liczby mieszkańców. Warto także odnotować pozytywne tendencje w zakresie innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych: wzrost odsetka średnich firm innowacyjnych, wysokie nakłady na prace B+R, duży udział w przychodach wpływów ze sprzedaży wyrobów nowych i zmodernizowanych, większą niż średnia krajowa liczbę firm wyposażonych w środki automatyzacji produkcji, silny transfer technologii. Do zjawisk pozytywnych zaliczyć należy także obecność aktywnych w zakresie działalności badawczo - rozwojowej usług wysokiej techniki i opartych na wiedzy oraz nowoczesną strukturę gospodarczą (wyższy niż średnia w kraju udział przemysłowych branż wysokiej i średniowysokiej techniki). Za specjalizację regionu, z obszaru wysokiej i średniowysokiej techniki, uznać należy przemysł samochodowy, produkcję maszyn i aparatury elektrycznej, przemysł maszynowy, chemiczny, a także - choć w mniejszym stopniu - przemysł komputerowy oraz produkcję sprzętu RTV i informatykę. Pozytywne tendencje w zakresie innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych regionu to wysokie nakłady na przedsiębiorstwo firm prowadzących prace B+R, szczególnie wysoki odsetek firm dużych inwestujących w innowacje, trafione innowacje małych firm, o czym świadczy duży udział w przychodach wpływów ze sprzedaży wyrobów nowych i zmodernizowanych, wysoka zdolność przedsiębiorstw do lokowania innowacji na rynkach zagranicznych, więcej niż średnio w kraju firm małych i średnich posiadających środki automatyzacji produkcji, silny transfer technologii oraz szczególnie wysoki udział regionu w sprzedaży technologii przez MSP, co oznacza obecność wysoce innowacyjnych firm „perełek”. 8 W grupie zjawisk niekorzystnych dotyczących przedsiębiorczości wymienić można m.in.: ujemne saldo migracji zagranicznych, niższy od przeciętnej dla kraju poziom dochodów na podmiot prawny, niższą od przeciętnej wydajność pracy w grupie firm mikro i średnich, stosunkowo niską, w porównaniu do średniej krajowej, innowacyjność małych i średnich firm w ujęciu odsetka firm innowacyjnych i prowadzących prace B+R, mniejszą liczbę firm, we wszystkich klasach wielkościowych, wprowadzających innowacje organizacyjne i marketingowe w regionie niż średnio w kraju, nieznacznie mniejszy odsetek przedsiębiorstw innowacyjnych produktowo i procesowo w regionie niż w kraju, dominujący transfer technologii jako ścieżkę innowacyjną i jednocześnie słabą działalność B+R, szczególnie małych firm na tle kraju, niską, na tle kraju, skłonność MSP do współpracy w procesie innowacyjnym, oraz niższy - szczególnie w dużych przedsiębiorstwach - poziom wynagrodzeń. Lokalny rynek pracy Liczba pracujących w regionie regularnie wzrastała. W latach 2001 - 2002 oraz 2004 i 2006 odnotowano również znaczący wzrost płac, który dotyczył zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego. W regionie notuje się wysoki poziom bezrobocia osób najmłodszych, z przedziału wiekowego 15 – 29 lat, którzy w ten sposób – od statusu bezrobotnego - zaczynają swój kontakt z rynkiem pracy. W tej kategorii wiekowej sytuacja przedstawia się obecnie, od początku 2009 r., wręcz dramatycznie. Niepokojący jest również fakt, że w strukturze bezrobotnych dominują osoby trwale pozostające bez pracy oraz, że oferty pracy dla osób 9 niepełnosprawnych stanowią o ponad połowę mniejszy odsetek ofert ogółem niż udział tych osób w ogóle mieszkańców regionu. Stopa bezrobocia regularnie w regionie spadała i jest znacznie niższa niż stopa bezrobocia dla całego kraju (78,59% krajowej). Najwyższą tendencję spadkową wykazywało dotąd bezrobocie w grupie osób najmłodszych. W latach 2006 - 2007 można było również zaobserwować poprawę w zakresie dynamiki zatrudnienia (więcej osób przyjmowano do pracy niż zwalniano). W latach 2004 – 2006 najwyższy poziom bezrobocia notowano w podregionie konińskim, na tym obszarze spadało też ono najwolniej. Wśród zjawisk negatywnych dla regionalnego rynku pracy należy wymienić m.in.: dyskryminację kobiet na rynku pracy, zmniejszenie liczby ofert pracy, dominację w strukturze bezrobotnych osób trwale pozostających bez pracy. Pogorszenie koniunktury gospodarczej w ostatnich miesiącach 2008 r. oraz w 2009 r. spowodowało znaczne obniżenie światowego popyt na dobra i usługi. Przyczynił się do tego kryzys finansowy, który spowodował skutki realne w postaci istotnego pogorszenia wyników sprzedaży zagranicznych firm, w tym przedsiębiorstw międzynarodowych ze Stanów Zjednoczonych oraz Europy Zachodniej. Te negatywne impulsy zostały przetransmitowane na polską gospodarkę m.in. poprzez wymianę handlową oraz powiązania zagranicznych przedsiębiorstw z ich oddziałami i filiami w Polsce. Istotny napływ inwestycji bezpośrednich do Polski w latach 2002-2008 dodatkowo zacieśnił te związki i spowodował silniejszą zależności Polski od koniunktury na rynkach międzynarodowych. W szczególności oddziały zagranicznych firm w Polsce podlegały redukcji zatrudnienia przez spółki matki zlokalizowane za granicą. Restrukturyzacja jaką przechodziły przedsiębiorstwa macierzyste przełożyła się bowiem na ich oddziały. Dlatego też dekoniunktura wywarła w pierwszych miesiącach największy wpływ na województwa, które w ostatnich latach przyjęły znaczną 10 liczbę zagranicznych inwestorów oraz te tradycyjnie uprzemysłowione z udziałem kapitału zagranicznego. Zalicza się do nich m.in. województwo wielkopolskie. W pierwszej kolejności największe zwolnienia wystąpiły w firmach przemysłowych. To one bowiem w największym stopniu powiązane są z sytuacją na rynkach międzynarodowych i najsilniej oraz najwcześniej spośród firm sektora przedsiębiorstw reagują na wahania koniunktury gospodarczej. Negatywne zmiany koniunktury przekładają się jednak na kolejne obszary rynku pracy. Słaba kondycja sektora przemysłu wpływa na sytuację kooperantów tego sektora, m.in. przedsiębiorstw, których profilem działalności są usługi transportowe, magazynowe, obsługa firm, a także handel hurtowy. Coraz wolniejszy wzrost płac wywołany koniecznością cięć kosztów przedsiębiorstw przyczynia się do spadku dochodów realnych gospodarstw domowych. To z kolei wpłynie na wyniki handlu. Zauważamy już tego oznaki w postaci słabnącego popytu wewnętrznego. Również inwestycje przyrastają wolno, co również jest konsekwencją konieczności skupienia się firm na bieżących trudnościach finansowych. W nadchodzącym roku z pewnością dotknie to firmy budowlane, które czekają zwolnienia. Przyczyni się do tego również słabnący popyt na inwestycje gospodarstw domowych, w tym inwestycje mieszkaniowe. W ostatnich latach obserwowaliśmy bowiem „boom budowlany” związany z wkroczeniem w odpowiedni wiek osób z wyżu demograficznego z początku lat 90-tych. Spowodowało to poprawę koniunktury w budownictwie. W nadchodzących latach potencjał ten wyczerpie się. Sektorem który najprawdopodobniej najmniej odczuje skutki dekoniunktury będą usługi. Część z nich słabo reaguje bowiem na wahania koniunktury gospodarczej. Prognozy dynamiki zmian PKB w Polsce dla ostatniego kwartału roku 2009 i roku 2010 zakładają niskie, lecz dodatnie tempo wzrostu polskiej gospodarki. Jednak tempo to nie będzie wystarczające do odwrócenia negatywnych zmian na rynku pracy. W rezultacie bezrobocie w województwie w najbliższych latach będzie wzrastać, a zatrudnienie spadać w roku 2010. W 2011 roku prognozujemy dalsze negatywne tendencje na rynku pracy, lecz bezrobocia dynamika tych zmian osłabnie. 11 Na początku roku 2012 przewiduje się koniunkturalne dno zatrudnienia i zarazem najniższy jego poziom w nadchodzących latach. Odwrócenie negatywnej, spadkowej tendencji zatrudnienia w województwie wielkopolskim powinno nastąpić ok. roku 2012. Wielkopolsce grozi zaburzenie sytuacji demograficznej w zakresie rynku pracy w przyszłości. Maleje, i to znacząco, liczba osób, które, prędzej czy później, wkroczą na rynek pracy, rośnie zaś liczba tych, którzy już na nim nie funkcjonują. Sytuacja ta występuje też w innych regionach i oznacza trudności dla systemu emerytalnego, zagrożenie bardzo niskimi emeryturami i ubóstwem osób starszych. W efekcie rodzi się konieczność kontynuacji pracy przez osoby starsze, co z kolei wymusza działania na rzecz zwiększania ich atrakcyjności z punktu widzenia potencjalnych pracodawców, zarówno przez odpowiednie szkolenia, jak i uświadamianie przedsiębiorców w tym zakresie. Najważniejsze wyniki badania panelowego Test koniunktury W trakcie pierwszego etapu badania panelowego ponad połowa respondentów (52%) oceniła sytuację finansową swoich firm (porównując obydwa półrocza 2008 r.), jako niezmienną, kolejne 29% było zdania, że ich sytuacja się pogorszyła, a 19% odnotowało jej poprawę. W porównaniu do wyników z I. etapu badania zauważalne jest pogorszenie kondycji finansowej przedsiębiorstw. O 7% wzrósł odsetek respondentów, którzy wskazali, że, w porównaniu z II. półroczem 2008 roku, sytuacja ich przedsiębiorstw pogorszyła się, zaś o 10% zmniejszył się odsetek badanych twierdzących, że sytuacja ich firm poprawiła się. Nieco (o 3%) zwiększył się odsetek osób, które stoją na stanowisku, że w kwestii sytuacji finansowej ich przedsiębiorstw nic się nie zmieniło (55% vs 52%). Podobny rozkład odpowiedzi uzyskano w pierwszym badaniu na pytanie o prognozowaną, w okresie najbliższych 6. miesięcy, kondycję finansową firm. Według 57% respondentów nie ulegnie ona zmianie, dla 22% poprawi się, a dla 21% pogorszy. Najwyższy wskaźnik 12 pesymizmu odnotowano w grupie firm jednoosobowych, o najmniejszych zadeklarowanych za 2007 rok dochodach. W drugim pomiarze 61% badanych przewidywało, że w ciągu najbliższych 6. miesięcy sytuacja finansowa ich przedsiębiorstw nie zmieni się. Pozostałe wskazania wynoszą: 20% dla odpowiedzi, że sytuacja finansowa firm w ciągu najbliższych 6. miesięcy poprawi się oraz 19% dla odpowiedzi, że sytuacja, o której mowa, ulegnie pogorszeniu. Większość przedstawicieli firm przewiduje zatem stabilizację. Oceniając obecny popyt na usługi (w porównaniu z I półroczem 2008 r.), połowa respondentów (51%) pierwszego pomiaru oceniła, iż nie uległ on zmianie, dla 22% uległ zwiększeniu, a dla 27% - zmalał. Popyt na usługi przedsiębiorstw, w porównaniu z II. półroczem 2008 roku, w większości przypadków w drugim badaniu pozostał na tym samym poziomie (52%). Zdaniem 35% badanych zmniejszył się, a 13% respondentów stwierdziło, że się zwiększył. W porównaniu z pierwszą częścią badania zasadnicze różnice widać we wskazaniach związanych ze zwiększeniem i zmniejszeniem się popytu: o 8% wzrósł odsetek odpowiedzi badanych twierdzących, że popyt zmalał, a o 9% zmniejszył się odsetek odpowiedzi respondentów stojących na stanowisku, że popyt na ich usługi się zwiększył. Obecne przewidywania odnośnie popytu, na najbliższe 6 miesięcy, są w zasadzie zbliżone do analogicznych przewidywań, które wyrażali respondenci w pierwszej części badania. Zasadnicza grupa badanych uważa, że w ciągu najbliższych 6. miesięcy popyt na usługi ich firm nie ulegnie zmianie. Przewidywana przez respondentów w pierwszym etapie badania sytuacja finansowa ich przedsiębiorstw w ciągu najbliższych 6. miesięcy prezentowała się następująco: 57% badanych twierdziło, że sytuacja ta nie zmieni się, 21% - że się pogorszy, a 22% osób zakładało poprawę. Natomiast oceniając obecną sytuację finansową swoich przedsiębiorstw, w porównaniu z II. półroczem 2008 roku, respondenci twierdzili najczęściej, że sytuacja ta nie uległa zmianie (55%). 36% badanych oceniło, że sytuacja ich firm pogorszyła się, a 9% - 13 że się poprawiła. Porównując zatem dwa wyniki dotyczące tego samego okresu, stwierdzić należy, że występuje zbieżność w zakresie przewidywań i sytuacji faktycznej, odnośnie stabilizacji sytuacji finansowej firm (57% vs 55%). Prognozy popytu na usługi w okresie najbliższych 6. miesięcy były - w porównaniu, z powyższą oceną - bardziej optymistyczne. Zmalał bowiem odsetek osób wskazujących, iż popyt na ich usługi zmniejszy się (21%, w stosunku do 27% deklarujących wcześniej spadek popytu). Wzrósł także procentowy udział osób deklarujących taki sam poziom popytu (57% w stosunku do 51%). Rynek pracy Nienajlepsza kondycja finansowa przedsiębiorstw nie ma, jeszcze, większego wpływu na liczbę zatrudnianych pracowników, natomiast ma wpływ na formy ich zatrudniania. Widoczny jest spadek odsetka osób deklarujących zatrudnianie przez ich firmy pracowników na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy. Wzrosły natomiast wskaźniki świadczące o tym, że pracodawcy zatrudniają pracowników na podstawie innych umów niż umowa o pracę na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy. W odniesieniu do poziomu zatrudnienia wyraźnie widoczna jest stagnacja. W zdecydowanej większości firm (87%) poziom zatrudnienia nie uległ zmianie w stosunku do I. półrocza 2008 r., podobna grupa respondentów (88%) deklaruje, że w ciągu kolejnych 6. miesięcy ten stan się utrzyma. Jedynie 9% firm deklaruje wzrost zatrudnienia w etapie drugim, a liczba badanych deklarujących wielkość zatrudnienia na tym samym poziomie zmniejszyła się o 8% (87% vs 79%), natomiast w pozostałych przypadkach rozkłady odpowiedzi wyglądają następująco: mniejszą wielkość zatrudnienia deklarowało o 7% więcej badanych (12% vs 5%), a większą o 1% badanych więcej (9% vs 8%). 14 Badani przewidują, że wielkość zatrudnienia w II. półroczu 2009 roku w porównaniu z I. półroczem 2009 roku generalnie nie zmieni się – tak odpowiedziało 87% z nich. 7% respondentów jest zdania, że będzie ona większa, a 6% - że mniejsza. Do najczęściej zwalnianych pracowników należeli architekci, monterzy, kierowcy, sprzedawcy i pracownicy ochrony. Także wśród tych grup zawodowych (szczególnie w odniesieniu do monterów i sprzedawców) najczęściej planowane są zwolnienia. Wśród poszukiwanych w przyszłości pracowników wymieniano głównie budowlańców i tokarzy. Z przeprowadzonych badań wynika, iż dominującym typem pracownika są osoby w wieku 25 - 44 lat (stanowią 75% i więcej załogi), z wykształceniem zawodowym, zatrudnione na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony, w pełnym wymiarze czasu pracy. Widziany z perspektywy niniejszego Projektu rynek pracy, jawi się jako stabilny, w pewnym stopniu nawet stagnacyjny. 78% respondentów zadeklarowało, iż w okresie ostatnich 12. miesięcy nikt nie został zwolniony z pracy. W porównaniu z pierwszym etapem badania, zwiększył się (o 6%) odsetek odpowiedzi respondentów deklarujących, że w ich firmach w ciągu ostatnich 6. miesięcy nikt nie został zwolniony. Niemal taki sam odsetek badanych (71%) nie przewiduje także zwolnień w ciągu kolejnych 12. miesięcy. W ponad 70% firm nie przyjęto żadnego nowego pracownika i nie planuje się takich kroków w perspektywie 12. miesięcy, chociaż 12% firm zadeklarowało, iż posiada wolne miejsca pracy. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w ciągu ostatnich 12. miesięcy stosunek liczby osób przyjętych do pracy do liczby osób z niej zwolnionych wynosił w pierwszym badaniu 1,43, a w drugim 0,94. Generalnie w ciągu najbliższych 12. miesięcy firmy nie planują ani zwolnień (96%), ani przyjęć pracowników (89%). W porównaniu z etapem pierwszym badania znacząca różnica występuje w kwestii przyjęć pracowników – w etapie drugim liczba wskazań związanych z nie przyjmowaniem do pracy nowych osób jest o 6% większa. 15 W grupie firm poszukujących w ostatnim okresie pracowników zdecydowana większość respondentów (80%) nie miała trudności z ich znalezieniem. Wśród tych badanych, którzy takie kłopoty mieli wskazywano na następujące przyczyny: brak pracowników o odpowiednich kwalifikacjach (77%), względnie zbyt wysokie oczekiwania płacowe kandydatów (15%). Z przeprowadzonych badań wynika, iż pracodawcy nie mają dostatecznej wiedzy na temat pomocy, jaka jest im oferowana w procesie pozyskiwania pracowników. Zaledwie 1/3 respondentów zna tego typu formy pomocy, przy czym tylko 12% z takich form wsparcia skorzystało. Najczęściej przedsiębiorstwa sięgały po: staże i przygotowanie zawodowe w miejscu pracy (59%), pożyczki lub dotacje na dodatkowe miejsca pracy (17%), prace interwencyjne (15%) oraz refundację kosztów wyposażenia stanowisk pracy (12%). Firmy, które nie korzystały z żadnych form pomocy dla pracodawców, jako powód podawały najczęściej niechęć do zatrudniania osób, których taka pomoc dotyczy (bezrobotnych lub będących w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy). Wyniki drugiego badania ankietowego wskazują na znaczną poprawę wiedzy na temat różnych form pomocy pracodawcom, którzy chcieliby zatrudnić osoby bezrobotne lub będące w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy. Spośród firm szukających pracowników 26% korzystało z pośrednictwa Powiatowego Urzędu Pracy. W grupie respondentów, którzy z tej formy nie korzystali dominował pogląd o braku potrzeby zewnętrznego wsparcia w procesie rekrutacji (53% badanych twierdziło, że nie mają problemów z samodzielnym znalezieniem dobrego pracownika), braku odpowiednich kwalifikacji i przygotowania po stronie PUP (7%), nieodpowiednim kierowaniu kandydatów do firm przez PUP (6% wskazań, iż osoby skierowane przez PUP nie posiadały odpowiednich kwalifikacji na dane stanowisko). 16 Zdaniem respondentów przedstawiciele PUP bardzo rzadko kontaktują się z ich firmami w celu uzyskania informacji o wolnych miejscach pracy. W 30% firm nie obsadza się wakatów żadnymi osobami skierowanymi przez PUP. W 3/5 firm nie ma ani osób zatrudnionych dzięki pośrednictwu PUP ani w oparciu o subsydiowane formy zatrudnienia. W ramach niniejszego Projektu oceniano także jakość, kierunki i zakres szkoleń w badanych przedsiębiorstwach. Jedna czwarta respondentów (26%) stwierdziła, że w ich firmach przeważają szkolenia wewnętrzne, ale niemal połowa (48%) zadeklarowała, że nie prowadzi żadnych szkoleń. Wśród przyczyn takiego stanu rzeczy wskazywano najczęściej: koszty – zdaniem badanych szkolenia są za drogie, a w firmach brakuje na nie pieniędzy (31% wskazań), brak potrzeby szkoleń (20%) oraz brak czasu (15%). Zaledwie 3% szkoleń objętych było dofinansowaniem z Europejskiego Funduszu Społecznego. Drugie badanie wskazuje jednak, iż maleje zainteresowanie szkoleniami w firmach - wzrósł odsetek respondentów twierdzących, że w ciągu ostatnich 12. miesięcy żaden z pracowników firmy nie brał udziału w szkoleniach. Wyraźnie zmniejszył się również odsetek badanych, którzy deklarowali, że w ciągu ostatnich 12. miesięcy w szkoleniach brała udział więcej niż połowa pracowników firmy. Firmy dość niechętnie zatrudniają absolwentów, jedynie w 28% z nich zatrudniono osoby zaraz po ukończeniu szkoły. Respondenci najlepiej oceniają przygotowanie zawodowe do pracy w ich branży absolwentów szkół wyższych, liceów profilowanych oraz - na trzecim miejscu - szkół zawodowych. Generalnie zakres korzystania z elastycznych form zatrudnienia (np. telepracy, pracy rotacyjnej, pracy w niepełnym wymiarze czasowym) wśród wielkopolskich firm jest niski i nie uległ poprawie w trakcie badania. W dalszym ciągu 81% respondentów twierdzi, że ich firmy w ogóle nie korzystają z możliwości, jakie dają elastyczne formy zatrudnienia. Widać jednak w drugim badaniu wzrost odsetka pracowników zatrudnianych na podstawie innych umów niż umowa o pracę na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy. 17 Najczęstszym deklarowanym przez respondentów kanałem poszukiwania pracowników są znajomi, a następnie: pośrednicy pracy, prasa, portale internetowe, a także, sporadycznie, wyższe uczelnie. Inwestycje W przypadku wydatków inwestycyjnych obserwuje się stagnację. Dla 68% respondentów poziom wydatków w badanym okresie nie zmienił się, a dla 71% pozostanie na tym samym poziomie także w ciągu kolejnych 6 miesięcy. Respondenci dość pesymistycznie oceniali perspektywy inwestycyjne swoich firm. Jedynie według 22% z nich prognozowany poziom wydatków inwestycyjnych ulegnie zwiększeniu (w stosunku do 25% deklarujących wzrost wydatków w badanym okresie). Bez zmian pozostaną za to dotychczas wskazywane kierunki inwestycji: wyposażenie, środki produkcji, szkolenia pracowników. W ciągu ostatnich dwóch lat i w perspektywie dwóch kolejnych firmy wprowadziły i, według deklaracji, nadal będą wprowadzały nowe produkty i usługi (32%), poszerzą lub zdobędą nowe rynki zbytu dla swoich produktów (24%), ulepszą technologicznie produkty lub usługi (18%). Dwa główne cele, jakie na najbliższe dwa lata wyznaczają sobie respondenci to: stopniowe rozwijanie firm (43% wskazań) oraz utrzymanie ich wielkości (34%). Pytani o strukturę dotychczasowych wydatków inwestycyjnych respondenci wskazywali: zakup lub modernizację budynków (38%) oraz środki transportu (30%). Tradycyjnie głównym źródłem finansowania inwestycji są zyski (73% wskazań) oraz kapitał właścicieli (40%). Z kredytów bankowych korzysta 18% badanych. Porównując obecny stan rzeczy, z tym, jak respondenci chcieliby by było w zakresie finansowania inwestycji, należy stwierdzić, że: przedstawiciele firm najczęściej korzystaliby, tak jak to się obecnie dzieje, z zysków jako głównego źródła finansowania inwestycji, następnie z kapitału właścicieli, przy 18 czym deklarowany poziom korzystania w przyszłości z tego źródła wynosi 20% w stosunku do 40% poziomu wykorzystania w chwili obecnej, zdecydowanie częściej niż obecnie (1%) respondenci chcieliby korzystać z funduszy strukturalnych (19%), mniejsze jest zainteresowanie kredytami bankowymi (obecnie z tego źródła korzysta 18% badanych, a chciałoby 12%). Pozyskane środki respondenci przeznaczyliby na inwestycje w nowe technologie produkcji/usług (46%), remonty budynków (27%), reklamę i marketing (23%). Zaledwie 10% respondentów przeznaczyłoby te środki na szkolenia, 5% na zakup oprogramowania, a 2% na badania i rozwój. Niemal 1/3 firm nie ma żadnych potrzeb inwestycyjnych (28%), a kolejne 21% nie potrafi ich sprecyzować. Ponad połowa respondentów (55%) nie ma potrzeby unowocześniania swoich produktów i/lub zapewnienia sobie dostępu do nowych technologii, 17% wykorzystuje w tym procesie pomysły swoich pracowników, a jedynie 2% współpracuje z ośrodkami naukowymi i/lub ma komórkę/stanowisko ds. badań i rozwoju. Respondenci pytani o czynniki utrudniające proces inwestycyjny, czy szerzej rozwój ich firm, wskazywali w pierwszym badaniu na: biurokrację (43%), zmienność przepisów (41%), dużą konkurencję (39%), brak środków finansowych (25%), małą płynność finansową (20%) oraz trudności ze sprzedażą (12%). Tym, co obecnie firmom przeszkadza w ich rozwoju w największym stopniu jest duża konkurencja, a następnie: wysokie podatki, biurokracja, zmienność przepisów, brak środków na inwestycje, niejasność przepisów i mała płynność finansowa. Mniej istotne bariery to trudności ze sprzedażą oraz trudności ze znalezieniem odpowiednich pracowników. W porównaniu z etapem pierwszym badania panelowego zwrócić należy uwagę na fakt, że zmieniła się najbardziej przeszkadzająca reprezentującym firmy respondentom bariera utrudniająca działalność/rozwój firm. W etapie pierwszym była to biurokracja, w drugim – duża konkurencja. W pomiarze drugim, w odniesieniu do 19 pierwszego kolejną istotną zmianą jest fakt, że więcej badanych podkreśla wagę niedostatecznego popytu jako czynnika ograniczającego możliwości inwestycyjne firm. Źródłem innowacyjności w przedsiębiorstwach są głównie pomysły pracowników oraz zakup nowych technologii. W porównaniu z pierwszą edycją badania, w drugiej wzrósł udział procentowy firm, które nie prowadzą modernizacji z innych niż wymienione względów, zmniejszył się zaś odsetek firm, które kupują technologię z zewnątrz oraz tych które mają komórkę/stanowisko ds. badań i rozwoju, co sugeruje oszczędności przedsiębiorstw na innowacyjności. Niepokojące jest, że jedynie 1% firm posiada komórkę/stanowisko ds. badań i rozwoju. Wnioski z badania Obszary szans / bieguny wzrostu Najlepszy - pod względem terytorialnym - klimat koniunktury dla rozwoju przedsiębiorstw cechuje powiat poznański i miasto Poznań. Wysokie - od 118% do 112,5% przeciętnej polskiej - wartości wskaźnika klimatu koniunktury zaobserwowano także w powiatach szamotulskim, pilskim i mieście Konin. Jako bardzo silne bieguny wzrostu na poziomie gmin sklasyfikowano 21 z nich, w tym 14 z 17 gmin powiatu poznańskiego. Bardzo silne bieguny wzrostu to m.in. Kleszczewo (2), Tarnowo Podgórne (2), Suchy Las (2) czy Dopiewo (2). Zarówno rozkład przestrzenny dochodów, jak i wskaźniki koniunktury wskazują, iż województwo wielkopolskie jest przykładem wysoko rozwiniętego regionu o licznych biegunach wzrostu (27 na 35 powiatów posiada lokalne bieguny wzrostu) i dominującym biegunie w Poznaniu i powiecie poznańskim, z którego wzrost rozprzestrzenia się na pozostałe obszary wzmacniając rozwój subregionów. 20 Obszary stagnacyjne Za obszary stagnacyjne, mogące stwarzać problemy dla zrównoważonego rozwoju regionu, uznano: powiat kaliski (o bardzo niskim poziomie rozwoju i efektywności przedsiębiorstw, a także dynamice ich rozwoju słabszej niż średnia w kraju) oraz powiat złotowski (o niskim poziomie rozwoju firm, ale dynamice bardzo zbliżonej do średniej krajowej). Inne powiaty, które należy uznać za obszary stagnacji w ujęciu rozwoju firm to: kolski, jarociński, słupecki, wągrowiecki, pleszewski i koniński. Gminy zdefiniowane jako obszary stagnacji to m.in.: Wilczyn (2), Brudzew (2), Połajewo (2) i Dominowo (2). Branże przyszłościowe i perspektywiczne kierunki kształcenia Za najbardziej przyszłościowe branże w regionie, mimo koniunkturalnego osłabienia popytu i związaną z tym redukcją potencjału firm uznać należy: produkcję pojazdów samochodowych, informatykę, a także budownictwo, działalność wspomagającą transport i związaną z turystyką, pozostałą działalność gospodarczą i usługową, produkcję papieru i wyrobów z papieru, przemysł chemiczny oraz wynajem maszyn i urządzeń. Najwięcej ofert pracy w relacji do nowozarejestrowanych bezrobotnych obserwujemy w 2008 roku w następujących zawodach: robotnicy budowlani i górnicy oraz robotnicy pomocniczy w górnictwie, przemyśle, budownictwie i transporcie, pracownicy przy pracach prostych w handlu i usługach, pracownicy obsługi biurowej oraz obrotu pieniężnego i obsługi klientów, operatorzy maszyn, kierownicy dużych i średnich organizacji. Najwięcej ofert pracy opublikowanych na stronie Gazeta.pl pochodziło z sektora handlu, dotyczyło pracy w szeroko pojętym biznesie oraz pracy w obszarze techniki, inżynierii i technologii informacyjnych. Na niedobór kadry skarżą się też firmy budowlane, a także te produkujące niektóre maszyny i urządzenia oraz sprzęt transportowy. 21 W 2008 roku najwięcej bezrobotnych zarejestrowało się w grupach: pozostali robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy, robotnicy obróbki metali i mechanicy maszyn i urządzeń, modelki, sprzedawcy i demonstratorzy, pracownicy pozostałych specjalności. W urzędach pracy w miastach na prawach powiatu zarejestrowała się dodatkowo znaczna liczba bezrobotnych sklasyfikowanych jako średni personel techniczny. Najczęściej zwalniani przez ankietowane przedsiębiorstwa w 2008 roku byli pracownicy budowlani, pracownicy ochrony, kierowcy oraz sprzedawcy, najczęściej zatrudniani byli sprzedawcy i pracownicy ochrony, pracownicy fizyczni i stolarze. Widać więc, że największy bezwzględny spadek popytu nastąpił w przypadku pracowników budowlanych i kierowców, co jest związane z ograniczeniem inwestycji budowlanych, głównie mieszkaniowych oraz spadkiem przewozów transportowych m.in. w wyniku mniejszej wymiany międzynarodowej, co wynika ze spadku popytu na rynkach międzynarodowych. W lipcu 2009 roku kategorie, w których liczba komercyjnych ofert pracy w Wielkopolsce wzrosła w porównaniu do sytuacji przed rokiem to: farmaceutyka i biotechnologie, Internet i e-commerce, staże i praktyki, rolnictwo i ochrona środowiska, służba zdrowia, ubezpieczenia. Kategorie notujące największe spadki liczby komercyjnych ofert pracy w lipcu 2009 w porównaniu do sytuacji przed rokiem to: finanse i ekonomia, doradztwo i konsulting, produkcja i praca fizyczna, instalacja/utrzymanie i serwis, grafika, kreacja artystyczna i fotografia. W regionie może dojść do utrwalenia się nieadekwatności kształcenia w stosunku do wymagań rynku pracy, o czym świadczy fakt, że najpopularniejsze kierunki studiów są jednocześnie źródłem najliczniejszej grupy bezrobotnych. Ważne jest więc dokładniejsze rozpoznawanie potrzeb pracodawców w zakresie zapotrzebowania na zawody, kwalifikacje i umiejętności, a także prognozowanie przyszłego zapotrzebowania na kwalifikacje. Przyszłościowe kierunki kształcenia w regionie to: zawody wymagające wykształcenia i wysokich kwalifikacji, związane z programowaniem, obsługą komputerów i urządzeń sterowanych komputerowo oraz z nowoczesnymi technologiami i budownictwem (zawody 22 inżynierskie), zawody związane ze świadczeniem usług i opieki osobistej (kosmetyczki, opiekunki, trener osobisty, masażysta, psycholog), przekazywaniem wiedzy (nauczyciele, tłumacze), pewne typy zawodów wymagających świadczenia prac prostych: w budownictwie (np. malarze, brukarze, robotnicy stanu surowego, monterzy konstrukcji, spawacze), produkcji wyrobów włókienniczych i odzieży, telemarketerzy, recepcjoniści. Generalnie w krajach rozwiniętych, a w Polsce w okresie około 10-15 lat, należy się spodziewać głównie zapotrzebowania na zawody, które muszą być świadczone na miejscu tj. nie doświadczą przesunięcia do państw o niższych kosztach pracy (rzemiosło, usługi naprawcze, osobiste, nauczyciele, rozrywka, lekarze etc.) oraz zawody wymagające wysoko specjalistycznej wiedzy, głównie technicznej w branżach ciągle opierających się w dużym stopniu o działalność badawczo-rozwojową. Zdaniem 5% respondentów badań ankietowych w ich branżach w perspektywie najbliższych 5. lat pojawią się nowe zawody. Te nowe zawody i obszary działalności to: administrator systemów Digital Signage, automatyka produkcji, doradztwo finansowe, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii kredytowych, elektryk, elektronik, hydraulika siłowa, mechatronika, monterzy i instalatorzy elementów transportowych z aluminium, operator maszyn wielooperacyjnych, programista w branży internetowej, rzeczoznawstwo, spawalnictwo, specjalista w zakresie wąskich zagadnień rynku księgowego oraz zootechnik. Branże i zawody problemowe w regionie Za najsłabsze (tj. o słabych wynikach w całym analizowanym okresie) branże uznano: przemysł maszyn biurowych i komputerów oraz przetwarzanie odpadów. Ponadto do grupy tej można zaliczyć: przemysł poligraficzny, działalność związaną z kulturą, rekreacją i sportem oraz przemysł odzieżowy i produkcję pozostałego sprzętu transportowego. 23 Za branże zagrożone uznać należy: pośrednictwo finansowe i działalność je wspomagającą, przemysł skórzany, pocztę i telekomunikację, pobór i rozprowadzanie wody, wytwarzanie i zaopatrywanie w energie, gaz i wodę oraz sprzedaż i naprawę pojazdów samochodowych. Największe niedopasowanie dynamiczne charakteryzuje następujące zawody: pracownicy sił zbrojnych, kierownicy, rolnicy i robotnicy pomocniczy w rolnictwie, rybołówstwie i pokrewni. Fundusze UE Wielkopolska należy do liderów wśród województw w pozyskiwaniu funduszy unijnych. Występuje jednak pewna „jednokierunkowość” w aplikowaniu o środki w ramach poszczególnych programów. O ile region był liderem w ramach SPO WKP czy ZPORR, o tyle poziom wykorzystania środków z EFS był stosunkowo niski. Dodatkowo cechą charakterystyczną jest duże rozproszenie projektów i częsta tendencja do dofinansowania dużej liczby wniosków o niskiej wartości. W efekcie ich oddziaływanie na otoczenie jest niewielkie. Region musi wykorzystać szanse jakie niesie dalsza integracja z UE. Oznacza to konieczność usprawnienia absorpcji funduszy unijnych i kształcenia w tym kierunku. Jednocześnie integracja z UE powoduje zmiany reguł funkcjonowania przedsiębiorstw i branż, co oznacza konieczność posiadania chociaż elementarnej wiedzy o UE przez członków społeczeństwa. 24 Rekomendacje Rekomendacje odnośnie długookresowego wzrostu gospodarczego Scenariusz rozwoju to scenariusz wzmocnienia silnych stron, zniwelowania słabych, wykorzystania szans i zapobieżenia zagrożeniom. By osiągnąć stabilny wzrost z jednoczesną spójnością społeczną, w przypadku województwa wielkopolskiego, będącego jednym z najlepiej rozwiniętych regionów Polski, szczególnie istotne wydaje się przyjęcie ścieżki rozwoju innowacyjnego, tj. unowocześnianie regionu przez edukację i kształcenie w nowoczesnych branżach (inżynierów, informatyków) i jednoczesne wspieranie przedsiębiorczości technologicznej. Kształcenie w zawodach przyszłościowych pozwoli Wielkopolsce lepiej przystosować się do trendów jakie pojawią się w przyszłości. Kształcenie w zawodach przyszłościowych powinno następować od przedszkola, co np. ułatwi naukę przedmiotów ścisłych, a stąd pozwoli na posiadanie specjalistów z dziedzin wysokiej techniki. Należy wpajać od przedszkola takie umiejętności i zasady jak kreatywność, solidność, pracowitość. By zrealizować scenariusz wzrostu gospodarczego Wielkopolska musi łagodzić negatywne skutki kryzysu, tak by nie doprowadzić do zbyt wysokiego bezrobocia, a stąd nie stracić potencjału w postaci niewykorzystanych zasobów ludzkich Oprócz łagodzenia skutków kryzysu ważne jest też wspieranie szybkiego wyjścia z kryzysu, co następuje przez kreatywną destrukcję tj. powstawanie nowych innowacyjnych firm, po okresie stagnacji i osłabienia koniunktury. Obecnie uważa się, że 2/3 wzrostu gospodarczego pochodzi z innowacji, a stąd należy przede wszystkim zintensyfikować w wielkopolskim szczególnie innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw, która jest słabsza niż przeciętna krajowa. Wspieranie innowacyjności powinno obejmować pobudzanie współpracy przedsiębiorstw z nauką, bony na innowacje dla małych firm, zwiększanie potencjału małych i średnich przedsiębiorstw w oparciu o współpracę w ramach klastrów. Ważne jest też zapewnienie kadry dla gospodarki opartej na wiedzy tj. rozwój społeczeństwa 25 informacyjnego, świadomości innowacyjnej i technologicznej społeczeństwa dla rozwoju branż wysokiej techniki. Rekomendacje odnośnie obszarów przyszłościowych i biegunów wzrostu Istnienie licznych, silnych, lokalnych biegunów wzrostu oznacza, iż region cechuje dobra sytuacja na rynku pracy, dynamiczny rozwój przedsiębiorstw, co z kolei przekłada się na atrakcyjność osiedleńczą i wysokie zarobki. Dla takich terenów ważne jest przede wszystkim podtrzymanie konkurencyjności przedsiębiorstw, a szczególnie wsparcie ich w radzeniu sobie z kryzysem, poprzez przewidywanie zmian gospodarczych, wspieranie innowacyjności dla znalezienia nowych rynków zbytu czy nisz rynkowych. Podtrzymywanie konkurencyjności oznacza konieczność planowania kierunków kształcenia w zawodach potrzebnych branżom przyszłościowym, monitorowanie potrzeb szkoleniowych firm, dotowanie szkoleń dla małych i średnich przedsiębiorstw, zwiększenie dostępności do kredytów oraz właściwie funkcjonujące pośrednictwo pracy i stymulowanie rozwoju klastrów. Dobrze rozwinięte terytoria powinny dysponować odpowiednią infrastrukturą np. szerokopasmową infrastrukturą telekomunikacyjną, laboratoriami badawczymi, parkami technologicznymi etc. Lokalne władze powinny zatem wspierać tego typu inicjatywy np. poprzez zachęty podatkowe, ulgi. Bieguny wzrostu to obszary migracji osób z innych terenów, stąd też, aby zapobiec nadmiernemu wzrostowi cen nieruchomości, konieczna jest odpowiednia polityka sprzyjająca rozwojowi budownictwa mieszkaniowego oraz dbałość o atrakcyjność osiedleńczą, poprzez rozbudowę obiektów rekreacyjnych czy rozwój usług kulturalno - rekreacyjnych. 26 Z punktu widzenia służb zatrudnienia ważna wydaje się przede wszystkim dbałość o to, aby firmy z tych obszarów miały potrzebnych im specjalistów. Należy zatem promować staże młodzieży w firmach w celu nabywania umiejętności praktycznych czy też pobudzać przedsiębiorczość i innowacyjność poprzez ułatwianie kontaktów nauki i biznesu. Rekomendacje odnośnie obszarów problemowych i stagnacyjnych Obszary określone jako stagnacyjne wypadają najgorzej pod względem dochodu w przeliczeniu na aktywny podmiot prawny, dochodów mieszkańców, liczby podmiotów zarejestrowanych w REGON w porównaniu z liczbą mieszkańców. Główny akcent powinien być zatem położony na działania podnoszące atrakcyjność inwestycyjną i osiedleńczą tych obszarów, poprzez działania w zakresie infrastruktury transportowej i telekomunikacyjnej. W sytuacji, gdy na danym obszarze nie ma wystarczającej liczby przedsiębiorstw konieczne jest zapewnienie dobrej komunikacji z pobliskimi rynkami pracy i zwiększenie mobilności mieszkańców. Ważnym działaniem jest także wspieranie lokalnych liderów i inicjatyw, tak by społeczność lokalna miała okazję przekonać się, że na danym terenie coś się jednak dzieje i aby zmniejszyć zagrożenie odpływem młodych wykształconych osób. Ta grupa społeczna powinna cieszyć się szczególnym zainteresowaniem władz lokalnych, chociażby poprzez wspieranie inicjatyw zmierzających do zakładania przez osoby młode działalności gospodarczej czy szerzej - inwestowania w danej gminie czy powiecie (nacisk na rozwój klastrów, inkubatorów). Ubogie gminy to zazwyczaj obszary wiejskie, oddalone od dużych ośrodków. Na tych terenach należy zastosować szczególne programy wspierające działalność pozarolniczą np. agroturystykę, drobną przedsiębiorczość. 27 W przypadku branż, których perspektywy w regionie nie są dobre, konieczne jest przede wszystkim zapobieganie upadłości poprzez pomoc doradczą i programy naprawcze. Dla wzmocnienia potencjału innowacyjnego firm konieczne jest zapewnienie podaży odpowiednich kadr, poprzez działania edukacyjne, jak i włączanie przedsiębiorstw w sieci innowacyjne, ułatwianie kontaktów z nauką, współfinansowanie badań i wdrożeń innowacji w formie dotacji, wsparcie w przygotowywaniu wniosków o takie dotacje, a także podejmowania przez firmy strategicznych decyzji. 28 TABLE OF CONTENTS CEL I OGÓLNE ZAŁOŻENIA BADANIA................................................................................................... 4 METODOLOGIA BADANIA ........................................................................................................................ 4 ETAPY REALIZACJI PROJEKTU.............................................................................................................. 6 CHARAKTERYSTYKA REGIONU ............................................................................................................. 7 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO ................................................................. 7 PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ W REGIONIE .................................................................................................................. 7 LOKALNY RYNEK PRACY ............................................................................................................................... 9 NAJWAŻNIEJSZE WYNIKI BADANIA PANELOWEGO....................................................................... 12 TEST KONIUNKTURY ................................................................................................................................... 12 RYNEK PRACY ............................................................................................................................................ 14 WNIOSKI Z BADANIA ............................................................................................................................... 20 OBSZARY SZANS / BIEGUNY WZROSTU.......................................................................................................... 20 OBSZARY STAGNACYJNE ............................................................................................................................. 21 BRANŻE PRZYSZŁOŚCIOWE I PERSPEKTYWICZNE KIERUNKI KSZTAŁCENIA...................................................... 21 BRANŻE I ZAWODY PROBLEMOWE W REGIONIE ............................................................................................. 23 FUNDUSZE UE ............................................................................................................................................ 24 REKOMENDACJE ...................................................................................................................................... 25 REKOMENDACJE ODNOŚNIE OBSZARÓW PRZYSZŁOŚCIOWYCH I BIEGUNÓW WZROSTU..................................... 26 REKOMENDACJE ODNOŚNIE OBSZARÓW PROBLEMOWYCH I STAGNACYJNYCH ................................................ 27 OBJECTIVE AND OVERALL ASSUMPTIONS OF THE STUDY........................................................... 31 METHODOLOGY ....................................................................................................................................... 31 PROJECT IMPLEMENTATION PHASES ................................................................................................ 33 DESCRIPTION OF THE REGION............................................................................................................. 34 GENERAL DESCRIPTION OF THE REGION OF WIELKOPOLSKA .......................................................................... 34 ENTREPRENEURSHIP IN THE REGION ............................................................................................................. 34 LOCAL LABOUR MARKET ............................................................................................................................. 36 MAIN RESULTS OF THE PANEL STUDY ............................................................................................... 39 BUSINESS CONDITION TEST .......................................................................................................................... 39 LABOUR MARKET ........................................................................................................................................ 41 INVESTMENTS ............................................................................................................................................. 44 CONCLUSIONS........................................................................................................................................... 47 OPPORTUNITIES / GROWTH CENTRES ............................................................................................................ 47 STAGNATION AREAS.................................................................................................................................... 47 PROMISING BUSINESS AREAS AND FIELDS OF EDUCATION .............................................................................. 48 LEAST WANTED PROFESSIONS AND WEAKEST SECTORS IN THE REGION .......................................................... 50 EU FUNDS .................................................................................................................................................. 50 7 RECOMMENDATIONS ........................................................................................................................... 52 29 RECOMMENDATIONS FOR PROMISING AREAS AND GROWTH CENTRES ............................................................ 53 RECOMMENDATIONS FOR PROBLEM AND STAGNATION AREAS ....................................................................... 54 30 Objective and overall assumptions of the study The project “Dynamics and directions of economic changes in the region of Wielkopolska, as well as their expected impact on the profile of business activities and labour market in the region” was implemented based on the contract signed by the Regional Labour Office in Poznań with the Consortium of companies: Doradztwo Gospodarcze DGA S.A. (Consortium Leader) and PBS DGA Sp. z o.o. (Consortium Partner). The project was cofinanced by the European Social Fund. The main objective of the project was to define and evaluate the dynamics of economic changes in the Region of Wielkopolska in the context of their potential impact on the development of enterprises (behaviour of entrepreneurs, business profiles) and the regional labour market. The goal of the study was also to determine the cause-and-effect relationship (if any) between the economic situation in the region and the type of business activity and development of the labour market. Methodology The project had two complementary modules. The first module included a diagnostic report with expert’s opinion determining the directions of development of the region, promising areas, and growth centres, as well as problems and stagnation areas. The report together with the expert’s opinion was based on statistics, institutional data, and literature. Given the limited access to data, the report covers the period 2000-2006 as a rule, but some of its parts refer to more up-to-date information, i.e. data from 2007, 2008, H1 2009. The methods of data presentation adopted in the report are the basis for valid conclusions and highlight significant trends and tendencies. 31 In addition, econometric forecasts for the main developments in the labour market were based on the Job Offer Barometer prepared by the Institute of Economics of the University of Information Technology and Management in Rzeszów and by the Bureau for Investments and Economic Cycles. The second module of the Project included on-site panel studies capturing the dynamics of changes, based on a sample of 950 (first round) and 742 entrepreneurs (second round). This survey was based on the PAPI methodology, using an interview questionnaire (average interview time – 45 minutes) on a representative sample of entrepreneurs from the Wielkopolska region. As matters discussed in the questionnaire referred to data accessible only to a narrow group of people, interviewees included only owners, executives, or CFOs of companies. Sole proprietors accounted for the vast majority of enterprises taking part in the study (72% - first round, 76% - second round), followed by entities with other organisational and legal form, mainly cooperatives and registered partnerships (12% - first round, 9% - second round), private partnerships (8%), limited liability companies (6%), and joint-stock companies (1%). Participants of the study included mainly enterprises with 1 to 9 employees (first round 91%, second round 88%). The remaining 8% (first round) and 11% (second round) included enterprises with 10 to 49 employees, and companies employing from 50 to 249 people accounted for 0.9%. Companies with 250 employees or more represented only 0.1% of respondents. 48% of respondents declared that their annual 2008 turnover did not exceed PLN 100,000. 31% of companies fell into the next category – from PLN 100,000 to PLN 1 million. The remaining answers were as follows: PLN 1 million – PLN 7 million (9%), PLN 7 million – PLN 30 million (1%). 32 The largest group of respondents included inhabitants of towns with population less than 50 thousand (40%). The remaining categories were as follows: 23% - towns with population above 200 thousand, 19% - rural areas, 18% - towns with population from 50 to 200 thousand. The majority of respondents had secondary technical education (32%), followed by secondary general education (20%), vocational education (19%), tertiary technical and non-technical education (14% each), and primary or lower education (1%). Project implementation phases The project was implemented from September 2008 to September 2009. Diagnostic report accompanied by an expert’s opinion was prepared back in November 2008. The first panel study was conducted between 3 October and 13 December 2008, and the interim report on this phase of the project was submitted to the Contracting Authority in January 2009. The second panel study was conducted between 23 April and 18 May 2009, and the interim report was submitted in June 2009. In June 2009, a final report was developed as a result of the above-mentioned implementation phases. Despite the fact that the original project assumptions did not provide for it, the report was updated in September 2009 in a scope enabled by available statistics in relation to the change of trends in many fields, which occurred as a result of the global economic crisis. 33 Description of the region General description of the region of Wielkopolska In the past several years, the region of Wielkopolska recorded a very high growth in GDP per capita, much higher than Poland’s average. As a result, Wielkopolska ranked third among all Polish regions. On average, in the period 2000-2005, the region’s GDP accounted for 52.15% of the EU average. Both in this area and in terms of income per capita, Poznań was in the lead. Between 2000 and 2008, Wielkopolska was considered a region offering very attractive living conditions, manifested e.g. by the steady increase in population (vs. the overall downward trend in Poland). The largest group of inhabitants were people who achieved legal working age (67.40%) or younger (pre-working age – 18.69%). Just like in other regions of Poland, Wielkopolska has recently recorded increased economic migration, concerning mainly people of legal working age migrating to foreign labour markets. As regards internal (interregional) migrations, the number of people settling in Wielkopolska exceeded the number of people leaving the region. Entrepreneurship in the region In the analysed period, the number of new enterprises was increasing steadily. It holds true for the following sectors in particular: trade, real estate management, construction, and industrial processing. The characteristics of the region include: share of active enterprises vs. potential of the population exceeding Poland’s average, well-developed SMEs sector, revenues of micro and small enterprises higher than average, number of people working in the SMEs sector higher 34 than average (in all categories), and higher number of new enterprises than the number of closed businesses. Wielkopolska region boasts a high number of companies with foreign capital vs. the number of inhabitants. Also, positive trends are recorded in terms of innovations of industrial enterprises: increase in the number of innovative enterprises, high R&D outlays, high share of revenues from sale of new and upgraded products, number of companies equipped with automated production systems higher than average, and strong transfer of technologies. Positive trends also include hi-tech and knowledge-based services with strong R&D focus, as well as state-of-the-art economic structure (share of hi-tech and medium-tech industrial sectors higher than Poland’s average). The region’s specialties in the area of hi-tech and medium-tech sectors include automotive business, production of machinery and electrical appliances, machine-building industry, chemical industry, as well as – to a smaller extent – computer industry and production of radio and television equipment and IT business. Positive trends in the area of innovations of industrial enterprises in the region include high R&D outlays, particularly high number of innovative enterprises, successful innovations implemented by small enterprises manifested by the high share of revenues from sale of new and upgraded products, high capacity of enterprises as regards the location of innovations in foreign markets, number of SMEs equipped with automated production systems higher than average, strong transfer of technologies, and particularly high share of the region in the sale of technologies by SMEs, signalling the activity of highly innovative companies. Negative aspects of the region’s entrepreneurship include, among others: negative balance of foreign migrations, income per legal person lower than the country’s average, labour efficiency in the group of micro- and medium-sized enterprises lower than average, 35 relatively low level (compared to the country’s average) of innovations implemented by SMEs as regards the share of innovative and R&D-oriented enterprises, number of enterprises (of all sizes) introducing organisational and marketing innovations lower than the country’s average, slightly lower number of companies introducing product and process innovations than the country’s average, domination of transfer of technologies as the path towards innovations and low R&D activity, especially among small enterprises, vs. the country’s average, relative unwillingness among SMEs to co-operate in the innovation process (vs. the country’s average), low level of remuneration, especially in large enterprises. Local labour market The number of people employed in the region was on the increase. In 2001-2002, 2004, and 2006, Wielkopolska recorded a significant increase in the level of salaries, both in public and private sector. The region records high unemployment levels among the youngest workers (aged 15-29) who begin their contacts with the labour market as jobless. Since the beginning of 2009, the present situation in this age group has been simply dramatic The fact that a large number of people without jobs are permanently unemployed, and that job offers for the disabled are lower by more than 50% than the share of those people in overall population of the region, also raises concerns. The unemployment rate in the region was on the decrease and is much lower that the country’s average (78.59% of Poland’s total unemployment rate). The highest downward 36 trend has so far been recorded in the youngest group. In 2006-2007, improvement was also recorded in terms of employment growth (more people were hired than dismissed). In 2004-2006, the highest unemployment rate was recorded in the subregion of Konin, which also recorded the lowest downward trend. Negative aspects of the regional labour market include: discrimination of women in the labour market, reduction of the number of job offers, and domination of permanently unemployed people. The deterioration in the business climate in the last several months of 2008 and in 2009 resulted in a significant decrease in the global demand for goods and services. This was caused by the financial crisis, which brought about real results in the form of a significant deterioration in the sales results of foreign companies, including international companies from the United States and Western Europe. These negative stimuli were transmitted to the Polish economy, among others through trade exchange and links of foreign enterprises with their departments and branches in Poland. A significant inflow of direct investments to Poland between 2002 and 2008 additionally strengthened the relations and resulted in a stronger dependence of Poland on the economic situation on international markets. In particular, branches of foreign companies in Poland were subject to staff reductions made by parent companies located abroad. Reorganisation of parent companies influenced their branches. Therefore, the first months of the recession had the biggest impact on regions, which in the past several years took on a significant number of foreign investors, and the traditionally industrialised ones with foreign capital. They include, among others, the region of Wielkopolska. In the first place, the biggest number of dismissals occurred in industrial companies as they are most related to the situation on international markets and respond to fluctuations in the economic situation to a greater extent and earlier than companies from the enterprise sector. However, negative changes in the economic climate affect another areas of the labour market. Poor situation of the industrial sector influences the situation of co-operators of that 37 sector, among others, enterprises, whose profile of operations covers transport services, warehousing services, servicing companies as well as wholesale trade. A slower and slower wage increase caused by the need for reduction of costs by enterprises results in a decrease in the real income of households. This in turn affects trade results. Its symptoms can be already observed in the form of a decrease in internal demand. Growth in investments is also slow, which also results from the fact that companies have to focus on their current financial difficulties. In the coming year, this will certainly affect construction companies, which will have to face staff reductions. This will also be caused by the decreasing demand for investments of households, including residential investments. In the past several years, we observed a “construction boom” related to the fact that baby boomers from the beginning of the 1990s reached an appropriate age. This caused an upturn in the economic situation in the construction industry. In the next several years, the potential will run out. The sector, which will most probably suffer least due to the results of the recession, will be the services sector. Some part of the sector is almost resistant to fluctuations in the business climate. Forecasts concerning the dynamics of GDP changes in Poland for Q4 2009 and 2010 assume a low but positive rate of growth of the Polish economy. However, the rate will not be fast enough to reverse the negative changes on the labour market. As a result, in the next several years, the unemployment rate in the region will be on the increase, and the employment rate will be on the decrease in 2010. In 2011, we anticipate further negative trends on the labour market, but the dynamics of developments will slow down. At the beginning of 2012, we expect an economic collapse in terms of employment and at the same time the lowest level of employment in the next several years. The negative downward trend in the employment rate should be reversed in the region of Wielkopolska around 2012. Wielkopolska faces the threat of the undermined demographic situation as regards its labour market in the future. The number of people who – sooner or later – are to enter the labour market is on the decline, while the number of people past the working age is increasing. This situation can also be observed in other regions, and may cause instability of the retirement system, very low retirement pay, and poverty among the retirees. As a result, 38 seniors are forced to continue work, and actions must be taken to increase their attractiveness for potential employers, both by organising the relevant training courses and by raising awareness of this problem among employers. Main results of the panel study Business condition test In the first phase of the panel study, more than half of respondents (52%) declared that the financial condition of their businesses (when comparing H1 and H2 2008) had not changed, 29% claimed that their situation had deteriorated, while 19% recorded an improvement. If we compare phase 1 and phase 2 of the study, it is evident that the financial condition of enterprises deteriorated. The share of respondents who claimed that their situation had deteriorated vs. H2 2008 was up by 7%, while the share of respondents claiming that their situation was improving was down by 10%. The share of respondents who saw no changes in the financial situation of their businesses increased slightly (up by 3%) – from 52% to 55%. Similar results were recorded in the first round of the study, when respondents were asked for the 6-month forecasts of the financial condition of their enterprises. According to 57% of respondents, the financial condition would not change; 22% expected improvements, while 21% expected downward trends. The group of sole proprietors turned out to be the most pessimistic and declared the lowest income for 2007. In the second round, 61% of respondents expected that the financial situation of their businesses would not change in the coming 6 months. Other results were as follows: 20% of respondents expected improvements, and 19% expected deterioration. Therefore, we may conclude that the majority of representatives of businesses expect stability. 39 When analysing the current level of demand for services (vs. H1 2008), half of respondents (51%) during the first round of the study decided that this level had not changed, 22% noticed an increase, and 27% recorded a drop in demand. Demand for services offered by enterprises vs. H2 2008 remained largely at the same level (52%) during the second phase of the study. According to 35% of respondents, demand had declined, and 13% observed an increase in demand. In comparison with the first part of the study, significant differences can be identified in terms of answers indicating the increase and reduction of demand: the share of respondents claiming that the demand for their services had dropped was up by 8%, while the share of respondents who noticed an increase in demand was down by 9%. The current forecasts of demand for the next 6 months are basically similar to those expressed by respondents in the first part of the study. The majority of respondents expect no changes in the demand for their services in the coming 6 months. Financial condition of enterprises expected by respondents in the coming 6 months in the first phase of the study was as follows: 57% of respondents claimed that this situation would not change, 21% expected its deterioration, and 22% expected improvement. On the other hand, when analysing the current financial condition of their businesses vs. H2 2008, the majority of respondents claimed that this situation would not change. 36% of respondents decided that their financial condition had deteriorated, and 9% recorded improvement. Therefore, if we compare these two results for the same period, we will see that forecasts and the actual situation as regards the stability of financial condition of enterprises are convergent (57% vs. 55%). Forecasts of demand for services in the coming 6 months were more optimistic. A downward trend was recorded as regards the share of respondents who claimed that the demand for their services would drop (21% vs. 27%). At the same time, the share of respondents who decided that the level of demand would remain unchanged was on the increase (57% vs. 51%). 40 Labour market So far, the unfavourable financial condition of enterprises has not affected the number of employees, but has had an impact on the form of employment. The share of respondents who declared that their employees are hired based on a contract of full-time employment for an indefinite period of time has dropped. On the other hand, the share of respondents who indicated other forms of agreements with employees (other than a contract of full-time employment for an indefinite period of time) is on the increase. Stagnation can be observed as regards the level of employment. The majority of businesses (87%) did not change their headcount vs. H1 2008; a similar group (88%) expects this trend to continue in the coming 6 months. Only 9% of respondents declares an increase in headcount in phase 2 of the study; the number of respondents who declared that the number of their employees would not change was down by 8% (87% vs. 79%), and the remaining results were as follows: the share of respondents who declared reduction in headcount was up by 7% (12% vs. 5%), and the share of respondents who declared an increase in headcount was up by 1% (9% vs. 8%). 87% of respondents expect that the employment in H2 2009 vs. H1 2009 will remain largely the same. 7% of respondents expect an increase in headcount, while 6% expect reductions. Architects, fitters, drivers, salespersons, and security staff were among those employees who faced reductions most often. Reductions are planned for the same employee groups (especially salespersons and fitters). Construction workers and turners were the most wanted employees. Results of the study indicate that the dominating employment group are persons aged 25-44 (accounting for 75% of all staff or more), with vocational education, hired under a contract of full-time employment for an indefinite period of time. 41 The labour market as seen from the perspective of this Project seems stable, or even shows some signs of stagnation. 78% of respondents declared that there had been no staff reductions in the past 12 months. Compared to the first phase of the study, the number of respondents declaring no staff reductions in the past 6 months was up by 6%. Almost the same number of respondents (71%) expect no headcount reductions in the next 12 months. Over 70% of companies hired no employees in the reporting period, and do not plan to hire any in the coming 12 months, although 12% of respondents declared job openings. In the past 12 months, the ratio of newly hired employees vs. employees made redundant reached 1.43 in the first study and 0.94 in the second study. In general, neither redundancies (96%) nor recruitments (89%) are planned for the next 12 months. Compared to the first phase of the study, the main difference is in the area of recruitment – in phase two, the number of respondents who do not plan to hire any employees was up by 6%. The majority of companies that have been recently looking for new employees (80%) had no problems finding them. Those respondents who found it difficult, gave the following reasons: lack of employees with adequate qualifications (77) or too high expectations of candidates as to their salary (15%). The study indicates that employers have no sufficient knowledge on the available assistance for staff recruitment. Only 1/3 of respondents heard of this type of assistance, and only 12% have ever used it. Those who did would usually choose the following forms of assistance: internships and on-the-job training (59%), loans or grants for the creation of new jobs (17%), intervention works (15%), and refund of costs of workstation equipment (12%). Companies that have not used any form of employer assistance usually claimed that they did not want to hire people who were covered by this type of assistance (the unemployed or people in particularly difficult situation in the labour market). Results of the second questionnaire indicated a considerable improvement in the knowledge of different forms of 42 assistance offered to employers who would be willing to hire the unemployed or people in particularly difficult situation in the labour market. 26% of companies looking for employees consulted the Regional Labour Office. Most of employers that did not refer to the Regional Labour Office claimed they did not need any external recruitment assistance (53% claimed they had no problems finding a good employee without any assistance). Other reasons included lack of the required qualifications and competencies of the Regional Labour Office (7%), and wrong candidates sent to work by the Office (6% companies claimed that persons sent by the Regional Labour Office were insufficiently qualified for the job). According to respondents, representatives of the Regional Labour Office rarely contacted their companies to find out about job openings. 30% of companies hired no persons sent by the Office. 3/5 of respondents recruited nobody from the Regional Labour Office or based on any form of subsidised employment. The Project also included an assessment of the quality, focus, and scope of training in companies participating in the Project. One fourth of respondents (26%) claimed that their companies organised mostly internal trainings, but nearly half of them (48%) implemented no training programmes at all. The reasons for this were as follows: costs – according to respondents, training programmes are too expensive and companies have no money assigned for this purpose (31%), no need to implement training programmes (20%), and lack of time (15%). Only 3% of training programmes were co-financed by the European Social Fund. However, the second study indicated that companies are becoming less interested in training programmes – more respondents claimed that none of the company’s employees had been trained in the past 12 months. The share of respondents who declared that more than 50% of their staff were trained in the past 12 months also dropped significantly. 43 Companies are rather unwilling to hire graduates, only 28% of respondents employed persons who had just graduated from schools. Respondents claimed that graduates of tertiary education institutions, specialised secondary schools, and vocational schools had the best qualifications to work in their specific sector of business. In general, the number of companies that use flexible forms of employment (e.g. teleworking, job rotation, part-time work) is low and did not improve in the course of the study. 81% of respondents still claim that their companies do not use any form of flexible employment. However, the second study indicated an increase in the number of staff employed based on other contracts than contracts of full-time employment for an indefinite period of time. According to respondents, they usually look for employees based on recommendations of others, as well as through employment agencies, the press, web portals, and (occasionally) higher education institutions. Investments Economic stagnation manifests itself in the area of investments. 68% of respondents claimed that the level of investments in the reporting period had not changed, and 71% declared it would remain at the same level in the coming 6 months. Respondents were rather pessimistic as regards the future investments of their companies. Only 22% of respondents expected that the forecast level of investments would be on the increase (vs. 25% declaring an increase in investments in the analysed period). Types of investments will remain largely the same: equipment, production inputs, and training programmes. In the past two years and in the coming two years, the companies have introduced (and declare to continue the introduction of) new products and services (32%), have expanded or gained (and will continue to expand or gain) new markets for their products (32%), and have improved (and will continue to improve) the technology of their products or services (18%). 44 According to respondents, the two key objectives for the next two years are as follows: gradual development of business (43%) and maintaining the current size of their business (34%). When asked about the structure of their investment outlays, respondents indicated purchase or upgrade of buildings (38%) and transport vehicles (30%). As a rule, the main sources of investment financing are gains (73%) and equity of owners (40%). 18% of respondents benefit from bank credits. When comparing the current situation with the respondent’s plans as to investment financing, the following conclusions can be drawn: representatives of companies would prefer to continue to use their gains as the main source of financing of investments, followed by equity of owners (20% declared to use equity in the future, compared to 40% using it currently), respondents would prefer to use structural funds much more often than now (19% vs. 1%), bank credits are losing on popularity (currently used by 18% of respondents, planned by 12% of respondents). This financing would be used for investments in new technologies of production/services (46%), upgrades of buildings (27%), as well as advertisement and marketing (23%). Only 10% of respondents would use it for training programmes, 5% for purchase of software, and 2% for R&D. Nearly one third of companies have no investment needs at all (28%), and 21% cannot specify their needs. Over half of respondents (55%) do not find necessary to upgrade their products and/or gain access to new technologies, 17% use ideas of their staff, and only 2% co-operate with research centres and/or have their own R&D unit/specialist. 45 When asked about obstacles to investments, or, in a broader sense, to the development of their business, in the first round respondents indicated red tape (43%), changes in regulations (41%), competition (39%), lack of funds (25%), limited financial liquidity (20%), and problems with sales (12%). Competition is the main obstacle to the development of business, followed by high taxes, red tape, changes in regulations, no available funds for investments, unclear regulations, and low financial liquidity. Other, less significant barriers include problems with sales and with finding sufficiently qualified staff. Compared to the first phase of the panel study, the main obstacle to business activity and development changed. In the first round of the study, red tape was the key barrier; in the second round, respondents complained mainly about competition. Another significant change was related to insufficient demand – more respondents emphasised this factor as a barrier to investment opportunities. Sources of innovations in companies include mainly the creativity of employees and purchase of new technologies. Compared to the first phase of the study, there was an increase in the number of companies that introduced no innovations for other reasons than listed above, while the number of companies that purchased technologies and companies with a special R&D unit or R&D specialist dropped, which suggest cost reduction affecting innovations. The fact that only 1% of companies had their own R&D unit or specialist raises some concerns. 46 Conclusions Opportunities / growth centres The city and district of Poznań offer the best business climate favourable for the development of entrepreneurship. The high values of this indicator were also recorded in districts of Szamotuły and Piła and the town of Konin – from 118% to 112.5% of the country’s average. 21 municipalities were classified as very strong growth centres, of which 14 out of 17 municipalities of the district of Poznań. The list of strong growth centres included, among others, Kleszczewo (2), Tarnowo Podgórne (2), Suchy Las (2), or Dopiewo (2). Both the spatial distribution of income and business cycle indicators show that the region of Wielkopolska is highly developed with a number of growth centres (27 out of 35 districts have their local growth centres), with the dominating growth centre in the city and district of Poznań, disseminating growth to other areas and strengthening the development of subregions. Stagnation areas Stagnation areas that may be a source of problems to the sustainable development of the region include: the district of Kalisz (very low level of development and effectiveness of enterprises, whose growth is lower than Poland’s average), and the district of Złotów (low level of business development, but growth comparable to the country’s average). Other districts that may be considered areas of stagnation when it comes to business development include districts of Koło, Jarocin, Słupca, Wągrowiec, Pleszew, and Konin. Municipalities classified as stagnation areas included, among others, Wilczyn (2), Brudzew (2), Połajewo (2), and Dominowo (2). 47 Promising business areas and fields of education The most promising sectors in the region - despite the economic decrease in demand and the resulting reduction in the potential of companies - include: manufacture of motor vehicles, IT, as well as construction, other supporting transport services and tourism-related services, other business activity and services, manufacture of paper and paper products, chemical industry, as well as rental of machinery and equipment. In 2008, the highest number of job offers vs. the number of newly registered unemployed was recorded for the following professions: construction workers and miners, as well as other labourers in mining, industry, construction, and transport, staff performing simple works in trade and services, office, finance, and customer service staff, operators of machinery, and managers of large and medium-sized enterprises. The highest number of job offers published at Gazeta.pl web portal concerned the sector of trade, business in general, as well as technical areas, engineering, and IT technologies. Understaffing is observed by construction companies and manufacturers of certain machinery and equipment as well as transport equipment. In 2008, the highest number of the unemployed was recorded for the following professions: other industrial workers and craftsmen, metal processing and machinery and equipment engineers, models, salespeople and product demonstrators, and other specialists. Labour Offices in towns with a legal status of districts registered a considerable number of the unemployed classified as medium-level technical personnel. Reductions in 2008 covered mainly construction workers, security personnel, drivers, and salespeople. On the other hand, salespeople, security staff, blue-collar workers, and carpenters were most often recruited by companies. It is evident, therefore, that the largest absolute drop in demand concerned construction workers and drivers, which results from the limited scope of construction investments, mainly residential buildings, and a drop in 48 transport resulting among other from the reduced international exchange caused by a drop in demand in international markets. In July 2009, the categories, in which the number of commercial job offers in Wielkopolska increased in comparison with the situation in the last year include: pharmaceutics and biotechnologies, the Internet and e-commerce, traineeships and apprenticeships, agriculture and environment al protection, healthcare, insurance. Categories recording the greatest decreases in the number of commercial job offers in July 2009 in comparison with the situation in 2008 include: finance and economy, advisory services and consulting, production and physical work, installation/maintenance and servicing, graphic art, artistic creation and photography. Inadequacy of education vs. the labour market requirements may be still observed in the region, given the fact that the most popular courses produce the largest number of the unemployed. It is therefore crucial to analyse the needs of employers in more detail in terms of the required professions, qualifications, and skills, as well as to forecast the future demand for qualifications. Promising fields of education in the region include: professions requiring education and high qualifications, related to programming, servicing computers and computercontrolled devices and to modern technologies and construction (engineering professions), professions related to provision of services and personal care (beautician, carer, personal trainer, massage therapist, psychologist), transmitting knowledge (teachers, translators), certain types of professions requiring execution of simple works: in construction (e.g. painters, pavers, raw state workers, assemblers of structure, welders), production of textile goods and clothes, telemarketers, receptionists. Generally, it is anticipated that in developed countries, and in Poland in ca. 10-15 years, the main demand will be for professions, which need to be executed on the spot, i.e. they will not be shifted to countries with lower labour costs (craft, repair services, personal services, teachers, entertainment, physicians etc.) and professions requiring highly-specialised knowledge, mainly technical knowledge in industries that are still to a large extent based on research and development operations 49 According to 5% of respondents, new professions are likely to emerge in their sectors of business in the next 5 years. These new professions and areas of activity include: Digital Signage system administrators, specialists in production automatic control, financial consultants with special focus on bank credits, electricians, specialists in the field of electronics, hydraulics, and mechatronics, fitters and installers of aluminium transport elements, operators of multi-operation machines, IT programmers, property appraisers, welders, specialists in specific areas of accounting, as well as zootechnicians. Least wanted professions and weakest sectors in the region The weakest sectors (i.e. recording the lowest results in the entire period under analysis) included: manufacture of office equipment and computers and waste processing. This group also includes: printing, cultural, sports, and recreational activities, manufacture of wearing apparel, as well as manufacture of other transport equipment. Sectors under threat include: financial intermediation and supporting activities, manufacture of leather and related products, postal activities and telecommunications, water collection and distribution, production and supply of electricity, gas and water, as well as sale and repair of motor vehicles. EU funds Wielkopolska is the leading region as regards the utilisation of EU funds. However, a certain “single-track” approach can be observed in applications for funds under the specific programmes. The region was a leader under the Sectoral Operational Programme Improvement of the Competitiveness of Enterprises (SOP ICE) or the Integrated Regional Operational Programme (IROP), but the level of utilisation of the European Social Fund assistance was rather low. In addition, the region is characterised by large fragmentation of 50 projects and the tendency to finance a large number of applications of low individual value. As a result, their impact on the community is rather low. The region must take advantage of the opportunities of the further EU integration. It means that the absorption of EU funds and the related education and training must be improved. At the same time, EU integration changes the rules of functioning of individual enterprises and entire sectors, which means that at least fundamental knowledge of the European Union is required in the society. 51 7 Recommendations Recommendations for long-term economic growth The scenario of growth is a scenario of enhancing strengths, eliminating weaknesses, making good use of opportunities and preventing threats. To achieve stable growth combined with social cohesion in the case of the region of Wielkopolska, which is one of the most developed regions in Poland, it seems particularly important to adopt a path of innovative growth, i.e. modernisation of the region by means of education and trainings in modern industries (engineers, IT specialists) and at the same time supporting technological entrepreneurship. Training in promising professions will enable Wielkopolska to better adapt to the trends to appear in the future. Training in promising professions should take place from nursery school, which will, for instance, facilitate education in the sciences, and hence provide specialists in the fields of high technology. Such skills and rules as creativity, reliability and diligence should be instilled from nursery school. To implement the scenario of economic growth Wielkopolska needs to mitigate the negative effects of the crisis, so that to prevent too high an unemployment rate, and hence not to lose the potential in the form of unused human resources. Apart from mitigating the effects of the crisis, it is also important to support quick recovery from of the crisis, which can be achieved by means of creative destruction, i.e. establishment of new innovative companies after the period of stagnation and poor economic situation. At present, it is believed that 2/3 of economic growth results from innovation, hence particularly innovation of small and medium enterprises, which is lower in comparison with the national average, should be intensified in Wielkopolska. Supporting innovation should cover stimulation of cooperation of enterprises with science, innovation vouchers for small enterprises, increasing the potential of small and medium enterprises based on cooperation within clusters. It is also important to provide staff for economy based on knowledge, i.e. 52 development of information society, innovative and technological awareness of the society for development of high technology industries. Recommendations for promising areas and growth centres With many strong local growth centres, the region of Wielkopolska enjoys good situation in the labour market and dynamic development of enterprises, making the region an attractive living destination with good income opportunities. For regions like ours, the top priority is to maintain the competitiveness of enterprises, and in particular to support businesses in the face of the economic crisis by forecasting economic changes, as well as supporting innovations in order to gain new markets or market niches. To support competitiveness of enterprises, it is necessary to focus the system of education on the most wanted professions required by the developing sectors, monitor the training needs of companies, provide financial assistance to training programmes in SMEs, increase the availability of bank credits, ensure an effective system of job agencies, and stimulate the development of clusters. Well-developed areas should have the necessary infrastructure, such as broadband telecoms infrastructure, research laboratories, technology parks, etc. Local authorities should therefore support these initiatives, for instance based on tax incentives and reliefs. Growth centres are destinations for people migrating from other areas. To avoid the excessive increase in real estate prices, an effective policy is necessary to support the development of the residential construction sector and maintain attractiveness of the region by the development of recreational facilities or the cultural and recreational offer. From the perspective of the employment services, the priority is to make sure that companies have access to highly qualified potential employees. The objective is therefore to promote 53 internships of young people, allowing them to gain new practical skills, or to stimulate entrepreneurship and innovation by facilitating contacts between research centres and businesses. Recommendations for problem and stagnation areas Stagnation areas are those areas that record the lowest income per an active business entity (legal person), the lowest income per capita, and the lowest number of entities assigned a statistical number REGON vs. the overall number of inhabitants. The focus should be therefore on activities increasing the attractiveness of these regions both for investors and settlers, based on transport infrastructure and telecoms projects. In a situation where the number of business entities in not sufficient, good communication with the neighbouring labour markets should be ensured, and mobility of inhabitants should be increased. It is equally important to support local leaders and initiatives, to show the local communities that actions are taken to improve the situation, and to prevent migrations of young, welleducated people. This social group should enjoy special treatment from the local authorities, for instance by supporting initiatives encouraging young people to take up business activity or, in a broader sense, by investing in a given municipality or district (focus on the development of clusters or business incubators). Underdeveloped municipalities are usually found in rural areas, away from large cities. Special programmes supporting non-agricultural activities should be implemented in these areas, such as agri-tourism or small entrepreneurship. In the case of businesses whose perspectives in the region are less optimistic, the priority is to prevent bankruptcy based on business advisory and reorganisation programmes. To improve 54 the innovation potential of companies in the region, sufficient supply of well-qualified staff must be ensured, based on educational programmes and by including enterprises in innovation networks, facilitating contacts with research centres, co-financing of R&D and implementations of innovative solutions in the form of grants, supporting companies in the process of applying for these grants, as well as supporting the strategic decisions taken by companies. 55
