Nr 9, 2006 - UP w Poznaniu

Transcription

£¹karstwo w Polsce
(Grassland Science in Poland)
9
POLSKIE TOWARZYSTWO
£¥KARSKIE
POLISH GRASSLAND SOCIETY
£¹karstwo w Polsce
(Grassland Science in Poland)
9
Poznañ
2006
KOMITET NAUKOWY – SCIENTIFIC COMMITTEE
Stanis³aw Benedycki, Henryk Czy¿, John Frame , Miros³aw Kasperczyk,
Piotr Goliñski (przewodnicz¹cy – chairman), Stanis³aw Koz³owski,
Wilhelm Opitz von Boberfeld, Zygmunt Miko³ajczak, Barbara Rutkowska,
MariannaWarda
Opracowanie redakcyjne – Edited by:
Piotr Goliñski, Stanis³aw Koz³owski, Barbara Goliñska
Sk³ad komputerowy i przygotowanie do druku:
Computer typesetting and preparation printable:
Garmond Oficyna Wydawnicza
Adres Redakcji – Editorial office address:
Polskie Towarzystwo £¹karskie
ul. Wojska Polskiego 38/42
60-627 Poznañ
Copyright © by PT£, Poznañ 2006
Printed in Poland
ISBN 978-83-89250-21-6
ISSN 1506-5162
Druk i oprawa: Abedik. Nak³ad 520 egz.
Spis treœci
R. BARY£A – Trwa³oœæ Lolium perenne w runi mieszanek pastwiskowych
i ³¹kowych w siedlisku pobagiennym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
B. BORAWSKA-JARMU£OWICZ – Zró¿nicowanie fenologiczne odmian Dactylis
glomerata wysianych w dwóch rozstawach rzêdów w 3-letnim okresie
u¿ytkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Z. BRODA, S. MIKO£AJCZYK – Induced androgenesis in Phleum pratense . . . . . . . 33
K. GRABOWSKI, S. GRZEGORCZYK, H. KWIETNIEWSKI, A. KOZIKOWSKI –
Walory u¿ytkowe wybranych gatunków i odmian traw przeznaczonych na
trawniki rekreacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
J. H ARASIM – Wp³yw iloœci wysiewu nasion mieszanki pastwiskowej na
wschody roœlin i plonowanie runi w ró¿nych siedliskach . . . . . . . . . . . . . . . . 51
W. HARKOT, Z. CZARNECKI, M. POWRONIK, G. ROSO£OWSKI – Wp³yw czêstoœci koszenia na aspekt ogólny murawy wybranych odmian Festuca ssp.
w okresie siedmioletniego u¿ytkowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
M. JANICKA, J. £UKOSZYK – Poprawa sk³adu gatunkowego runi ³¹kowej z ró¿nym udzia³em Deschampsia caespitosa metod¹ siewu bezpoœredniego . . . . . 67
J. JODE£KA, K. JANKOWSKI, M. MATEÑKO, G. A. CIEPIELA – Przydatnoœæ koniczyny ³¹kowej i lucerny mieszañcowej do uprawy z kupkówk¹ pospolit¹
na glebach typu arenosole. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
A. KIRILOV, I. KRACHUNOV, A. DIMITROVA – Comparison of hay and maize
silage intake by lambs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
A. KIRYLUK – Wp³yw intensywnoœci u¿ytkowania ³¹k i uwilgotnienia siedlisk
pobagiennych na fitocenozy rowów melioracyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
S. KOZ£OWSKI, W. ZIELEWICZ, R. OLIWA, M. JAKUBOWSKI – W³aœciwoœci biologiczne i chemiczne Sorghum saccharatum w aspekcie mo¿liwoœci jego
uprawy w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
A. KRYSZAK, J. KRYSZAK, M. GRYNIA – Wystêpowanie Calamagrostis epigejos
w zbiorowiskach trawiastych Wielkopolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
D. MARTYNIAK, J. MARTYNIAK – Próba zastosowania wskaŸnika wartoœci u¿ytkowo-nasiennej do oceny odmian pastewnych ¿ycicy trwa³ej. . . . . . . . . . . . . 121
© PT£, Grassland Science in Poland, 9, 2006
6
Spis treœci
G. MASTALERCZUK – Zawartoœæ sk³adników pokarmowych w organach roœlin
³¹kowych w warunkach ró¿nej intensywnoœci u¿ytkowania . . . . . . . . . . . . . . 131
D. MICHALSKA-HEJDUK, A. TRAWCZYÑSKA – Wp³yw wybranych w³aœciwoœci
gleb na nieleœne zbiorowiska roœlinne terasy zalewowej Górnej Bzury . . . . . 141
M. OLSZEWSKA – Wp³yw nawo¿enia azotem na przebieg procesów fizjologicznych, indeks zielonoœci liœci oraz plonowanie kupkówki pospolitej
i ¿ycicy trwa³ej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
A. RADKOWSKI – Podatnoœæ odmian trawnikowych Lolium perenne i Poa pratensis na choroby. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
B. RUTKOWSKA, M. JANICKA, B. BORAWSKA-JARMU£OWICZ – Kszta³towanie
siê biomasy nadziemnej Lolium perenne w zale¿noœci od nawo¿enia azotem i czêstoœci œcinania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
A. SABINIARZ – £¹ki Czerskie w aspekcie historycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
J. SIKORRA – Wartoœæ pokarmowa runi odnowionego u¿ytku zielonego w dolinie
Noteci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
M. STANIAK – Ocena cech morfologiczno-biologicznych Festulolium odmiana
Felopa w warunkach zró¿nicowanego terminu zbioru pierwszego odrostu . . 205
M. SZCZEPANEK, W. BORYS, Z. SKINDER, E. WILCZEWSKI – Wp³yw nawo¿enia
azotowego na plon nasion Lolium perenne w zale¿noœci od sposobu i terminu siewu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
M. WARDA – Trwa³oœæ i produkcyjnoœæ runi pastwiskowej z udzia³em Poa pratensis w siedlisku pobagiennym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
P. WESO£OWSKI, M. TRZASKOŒ, R. KONIECZNY – Zró¿nicowanie fitocenotyczne
i walory przyrodnicze roœlinnoœci przybrze¿nej jeziora Starzyc . . . . . . . . . . . 233
K. WOLSKI, A. BARTMAÑSKI, J. GAWÊCKI – Wp³yw ró¿nych metod renowacji
³¹k z wykorzystaniem Festulolium na sk³ad botaniczny i plon runi . . . . . . . . 245
T. WY£UPEK – Ocena siedlisk doliny Wieprza w Roztoczañskim Parku Narodowym metod¹ fitoindykacyjn¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
H. ¯UREK, B. WRÓBEL – Ocena jakoœci i wartoœci ¿ywieniowej pasz sporz¹dzonych z runi ³¹k zdominowanej przez turzyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
J. SOSNOWSKI, J. JODE£KA, K. JANKOWSKI – Wykorzystanie œrodków p³atniczych w ramach PROW w odniesieniu do trwa³ych u¿ytków zielonych
w powiecie siedleckim (doniesienie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Dr Franciszek Ksawery Bukowiecki (*9 IX 1921 – †15 V 2006) – Wspomnienie . . 281
Dr John Frame (*1930 – †2006) – Wspomnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
© PT£, £¹karstwo w Polsce, 9, 2006
Contents
R. BARY£A – Persistency of Lolium perenne in sward of pasture and meadow
mixtures in post-boggy habitats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
B. BORAWSKA-JARMU£OWICZ – The phenological differentiation of Dactylis
glomerata cultivars sown in two row spacing during 3-years period of utilization. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Z. BRODA, S. MIKO£AJCZYK – Induced androgenesis in Phleum pratense . . . . . . . 33
K. GRABOWSKI, S. GRZEGORCZYK, H. KWIETNIEWSKI, A. KOZIKOWSKI – Utility value of selected grass species and cultivars designed for recreational
lawns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
J. HARASIM – Effect of sowing rate of a pasture mixture on plant emergence and
herbage yield in different habitats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
W. HARKOT, Z. CZARNECKI, M. POWRONIK, G. ROSO£OWSKI – Influence of
mowing frequency on general aspect of turf of selected Festuca ssp. cultivars during seven-years performance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
M. JANICKA, J. £UKOSZYK – Improvement of species composition of meadow
sward with different share of Deschampsia caespitosa by direct drilling
method. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
J. JODE£KA, K. JANKOWSKI, M. MATEÑKO, G. A. CIEPIELA – Usefulness of red
clover and alfalfa for the cultivation with orchard grass on arenosol types
of soils . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
A. KIRILOV, I. KRACHUNOV, A. DIMITROVA – Comparison of hay and maize
silage intake by lambs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
A. KIRYLUK – Influence of the intensity of meadow utilization and the habitats
moistening on the phytocenosis of drainage ditches . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
S. KOZ£OWSKI, W. ZIELEWICZ, R. OLIWA, M. JAKUBOWSKI – Biological and
chemical properties of Sorghum saccharatum from the point of view of
possibilites of its cultivation in Poland. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
A. KRYSZAK, J. KRYSZAK, M. GRYNIA – Occurrence of Calamagrostis epigejos
in grass communities in Wielkopolska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
D. MARTYNIAK, J. MARTYNIAK – An attempt to use usage-seed value index to
evaluate perennial ryegrass pasture cultivars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
8
Contents
G. MASTALERCZUK – Nutrient content in organs of meadow plants in different
conditions of management intensity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
D. MICHALSKA-HEJDUK, A. TRAWCZYÑSKA – The influence of some characteristics of soils of flood terrace of the upper Bzura river on non-forest plant
communities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
M. OLSZEWSKA – Effects of nitrogen fertilization on physiological processes,
leaf greenness index and yields of orchard grass and perennial ryegrass . . . . . 151
A. RADKOWSKI – Susceptibility of turf cultivars of Lolium perenne and Poa pratensis to diseases . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
B. RUTKOWSKA, M. JANICKA, B. BORAWSKA-JARMU£OWICZ – Aboveground
biomass formation of Lolium perenne depending on nitrogen fertilisation
and cutting frequency . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
A. SABINIARZ – Historical aspect of Czersk meadows . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
J. SIKORRA – Nutritive value of renewed grassland sward in the Notec Valley . . . . . 195
M. STANIAK – Estimation of morphological and biological features of Festulolium cv. Felopa depending on the harvest time of the first regrowth . . . . . . . . 205
M. SZCZEPANEK, W. BORYS, Z. SKINDER, E. WILCZEWSKI – Effect of nitrogen
fertilization on seed yield of Lolium perenne depending on the sowing
method and date . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
M. WARDA – Persistency and productivity of pasture sward with Poa pratensis
participation under postboggy habitat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
P. WESO£OWSKI, M. TRZASKOŒ, R. KONIECZNY – Differentiation of phytocenosis and natural values of littoral plants zone of Starzyc Lake . . . . . . . . . . . . . 233
K. WOLSKI, A. BARTMAÑSKI, J. GAWÊCKI – Effect of different methods of
meadows renovation using Festulolium on botanical composition and
yield of sward . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
T. WY£UPEK – Evaluation of sites of the Wieprz river valley in the Roztoczañski
National Park by phyto-indicative method. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
H. ¯UREK, B. WRÓBEL – Evaluation of quality and nutritive value of forages produced from meadow sward dominated by sedges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
J. SOSNOWSKI, J. JODE£KA, K. JANKOWSKI – Absorption of money resources
within the limits of the PROW project in regard to permanent grasslands in
the Siedlce District . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
£¹karstwo w Polsce (Grassland Science in Poland), 9, 9-17
© Copyright by Polish Grassland Society, Poznañ, 2006
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Trwa³oœæ Lolium perenne w runi mieszanek
pastwiskowych i ³¹kowych w siedlisku pobagiennym
R. BARY£A
Katedra £¹karstwa i Kszta³towania Zieleni, Akademia Rolnicza w Lublinie
Persistency of Lolium perenne in sward of pasture and meadow
mixtures in post-boggy habitats
Abstract. The aim of this paper was to evaluate the persistency of Lolium perenne in the sward of
pasture and meadow mixtures on peat-muck soils. Grass-clover mixtures with 30 or 35% share of
Lolium perenne were sown in 1996. Pasture sward was grazed by Limousine cattle (4-5 rotations),
while meadow sward was cut (3 regrowth). The share of Lolium perenne in pasture sward was
more stable in comparison to meadow. In the meadow sward, systematic limitations of Lolium
perenne share were noted. After 2002/2003 winter season, freezing and limitation of Lolium
perenne share in sward of the first regrowth were observed, independently of the way of utilization. In the next years, fast regeneration of this species, especially in the meadow sward after
using higher nitrogen fertilization was observed.
K e y w o r d s: Lolium perenne, pasture and meadow mixtures, peat-muck soil, persistency
1. Wstêp
Jednym z najwartoœciowszych gatunków traw pastewnych jest ¿ycica trwa³a, zaliczana do grupy roœlin o najwy¿szej wartoœci, zarówno pod wzglêdem paszowym, jak
i darniotwórczym (BRODA, 2003). Gatunek ten jest podstawowym komponentem mieszanek pastwiskowych obok Trifolium repens (DEMBEK, 1997; WARDA, 1999) oraz cennym sk³adnikiem mieszanek ³¹kowych (BORAWSKA-JARMU£OWICZ, 2004; BARY£A,
2004). Dowodem tego mo¿e byæ czêsty udzia³ tego gatunku w naturalnych zbiorowiskach ³¹kowo-pastwiskowych (RALSKI, 1936; TR¥BA i GRZEGORCZYK, 2003). Wa¿nym
czynnikiem, który czêsto determinuje udzia³ Lolium perenne w runi zbiorowisk trawiastych, s¹ warunki termiczne okresu zimowego. W okresach zimowych w warunkach
niskich temperatur (poni¿ej minus 20°C) i braku okrywy œnie¿nej nastêpuje czêsto przemarzanie tego gatunku (JUREK, 1984; BARY£A i WARDA, 1999; ÆWINTAL, 2001). Zjawisko to czêœciej jest obserwowane na glebach organicznych (WARDA, 1999; ¯UREK,
2001). Dlatego powszechnie uwa¿a siê, ¿e gatunek ten jest ma³o przydatny do mieszanek pastwiskowych i ³¹kowych w warunkach siedlisk pobagiennych, a zw³aszcza na
gleby torfowo-murszowe (FALKOWSKI, 1982).
10
R. Bary³a
Celem przeprowadzonych badañ by³a ocena trwa³oœci Lolium perenne L. w runi mieszanek pastwiskowych i ³¹kowych w siedlisku pobagiennym (gleba torfowo-murszowa).
2. Materia³ i metody
Ocenê trwa³oœci Lolium perenne w runi trawiastej przeprowadzono na podstawie
wyników doœwiadczeñ prowadzonych w latach 1996-2005 doœwiadczeñ, w których oceniano udzia³ tego gatunku w runi mieszanek pastwiskowych i ³¹kowych. W okresie letnim 1996 roku za³o¿ono trzy doœwiadczenia – jedno na kwaterze pastwiskowej – u¿ytkowanie pastwiskowe oraz dwa na kwaterze ³¹kowej – u¿ytkowane koœnie. W czasie
10-letnich badañ oceniano wp³yw udzia³u Lolium perenne (ró¿ne odmiany) w mieszankach na sk³ad gatunkowy runi w zró¿nicowanych warunkach jej u¿ytkowania (BARY£A,
2004; 2005). Udzia³ tego gatunku w mieszankach pastwiskowych stanowi³ 35%, a
w mieszankach ³¹kowych odpowiednio: doœwiadczenie I – 30%, doœwiadczenie II –
35%. Komponentami by³y inne gatunki traw i roœliny motylkowate (Tabela 1). Corocznie w latach u¿ytkowania (1997-2005) stosowano nawo¿enie: N – 40, P – 35 i K – 100
kg ha–1. Na doœwiadczeniach ³¹kowych od 2003 roku zwiêkszono nawo¿enie azotem do
poziomu 70 kg ha–1, z uwagi na znaczne przerzedzenie runi w wyniku uszkodzeñ mrozowych niektórych gatunków traw i ust¹pienia z runi roœlin motylkowatych (BARY£A,
2004). W doœwiadczeniu pastwiskowym ruñ po wycenie plonowania (z 4 lub 5 odrostów) i po pobraniu prób roœlinnoœci do analiz botaniczno-wagowych by³a wypasana
przez krowy rasy miêsnej Limousine. Natomiast na doœwiadczeniach ³¹kowych ruñ by³a
koszona w warunkach zbioru 3 odrostów w ka¿dym roku u¿ytkowania w optymalnych
terminach dla tego typu zbiorowisk.
Tabela 1. Sk³ad gatunkowy mieszanek z udzia³em Lolium perenne
Table 1. Species composition of mixtures with share of Lolium perenne
Gatunek (odmiana)
Species (cultivar)
Phleum pratense (Kaba)
Dactylis glomerata (Areda)
Festuca arundinacea (Rahela)
Trifolium repens (Romena)
Trifolium pratense (Raba)
Lolium perenne
(ró¿ne odmiany – different cultivars)
Pastwiskowe
Pasture
20
10
–
35
–
35
U¿ytkowanie – Utilization
£¹kowe – Meadow
Doœwiadczenie I
Doœwiadczenie II
Experiment I
Experiment II
20
20
10
10
10
–
15
17,5
15
17,5
30
35
W niniejszym opracowaniu przedstawiono ocenê trwa³oœci Lolium perenne w runi
mieszanek pastwiskowych i ³¹kowych na podstawie wyników 10-letnich badañ. Sk³ad
gatunkowy runi oceniano metod¹ analizy botaniczno-wagowej. W warunkach u¿ytko© PT£, £¹karstwo w Polsce, 9, 2006
Trwa³oœæ Lolium perenne w runi mieszanek pastwiskowych i ³¹kowych...
11
wania pastwiskowego próby roœlinnoœci do analiz pobierano z pierwszego i trzeciego
odrostu, a u¿ytkowania koœnego z pierwszego i drugiego odrostu.
Doœwiadczenia za³o¿ono w Stacji Dydaktyczno-Badawczej w Sosnowicy, Katedry
£¹karstwa i Kszta³towania Zieleni AR w Lublinie na glebie torfowo-murszowej (Mt II).
Gleba ta zosta³a wytworzona z torfu turzycowiskowego na torfie szuwarowym i charakteryzowa³a siê kwaœnym odczynem: pH 4,8 – kwatera ³¹kowa i 5,1 – kwatera pastwiskowa oraz nisk¹ zasobnoœci¹ w fosfor i potas (BARY£A, 2004; 2005). Uwilgotnienie
gleb by³o znacznie zró¿nicowane w okresach wegetacyjnych w poszczególnych latach
badañ i uzale¿nione od sumy opadów w poszczególnych miesi¹cach oraz poziomu wód
gruntowych. W kwietniu poziom ten by³ najczêœciej wysoki (20-30 cm), a w kolejnych
miesi¹cach sezonu wegetacji sukcesywnie siê obni¿a³ do 60-70 cm. W latach o wysokich sumach opadów w okresie letnim (1997, 2000 i 2001) poziom ten by³ równie¿
wysoki w drugiej po³owie okresu wegetacji (ok. 25-35 cm), natomiast w latach 2003
i 2005 druga czêœæ okresu wegetacji charakteryzowa³a siê nisk¹ sum¹ opadów, co mia³o
wp³yw na poziom wody gruntowej, który obni¿y³ siê do 80-100 cm.
3. Wyniki i dyskusja
U¿ytkowanie pastwiskowe. W ci¹gu 10-letniego okresu od wysiewu mieszanek
z Lolium perenne odnotowano znaczne zró¿nicowanie udzia³u tego gatunku w runi
w ró¿nych latach jej u¿ytkowania pastwiskowego. W roku wysiewu mieszanek (1996)
udzia³ tego gatunku w runi wynosi³ œrednio oko³o 38%, a wiêc w iloœciach zbli¿onych do
udzia³u w mieszankach nasion – 35% (Tabela 1). W okresie 9-letniego u¿ytkowania
pastwiskowego mo¿na wyró¿niæ dwa okresy, bior¹c pod uwagê udzia³ Lolium perenne
w badanej runi pastwiskowej. Okres pierwszy to lata 1997-2002, w którym udzia³ tego
gatunku by³ znaczny, poniewa¿ waha³ siê œrednio w przedziale od ok. 44% (1998) do
52% (1997) w runi pierwszego odrostu i od ok. 39% (1999) do 63% (2000) runi trzeciego odrostu (Ryc. 1). Okres drugi to lata 2003-2005, w którym udzia³ Lolium perenne
w badanej runi pastwiskowej by³ znacznie ni¿szy, poniewa¿ waha³ siê odpowiednio
w odroœcie pierwszym w przedziale od 7% (2003) do 14% (2004), a w odroœcie trzecim
od 11% (2003) do 22% (2005). Prze³omowym by³ okres zimowy lat 2002-2003, po którym udzia³ Lolium perenne w runi pastwiskowej pierwszego odrostu w 2003 roku
obni¿y³ siê do poziomu ok. 7%. Przyczyn¹ tak znacznego obni¿enia udzia³u tego
gatunku by³o przemarzniêcie w okresie zimowym. W dwu ostatnich dekadach grudnia
2002 roku i kolejnych dwu dekadach stycznia 2003 roku minimalne temperatury przy
gruncie dochodzi³y do minus 23-25°C w warunkach cienkiej pokrywy œnie¿nej (3-5 cm).
Zgadza siê to z licznymi badaniami, których wyniki wskazuj¹ na obni¿anie udzia³u lub
wypadanie tego gatunku z runi zbiorowisk trawiastych po okresach mroŸnych bezœnie¿nych zim (HONCZARENKO, 1950; JUREK, 1984; ÆWINTAL, 1999; WARDA, 1999;
¯UREK, 2001). Ma³a odpornoœæ tego gatunku na niekorzystne warunki okresu zimowego
i ograniczanie udzia³u w zbiorowiskach trawiastych lub nawet ca³kowite ustêpowanie
z runi, zw³aszcza w warunkach siedlisk pobagiennych, jest niew¹tpliwie ujemn¹ cech¹
tego gatunku (FALKOWSKI, 1982). Nale¿y jednak zwróciæ uwagê na zdolnoœci regenera© PT£, Grassland Science in Poland, 9, 2006
12
R. Bary³a
U¿ytkowanie pastwiskowe – Pasture utilization
%
70
60
50
40
30
20
10
0
I III
1997
I III
1998
%
I III
I III
I III
I III
1999
2000
2001
2002
odrosty w latach – regrowths in years
I III
2003
I III
2004
I III
2005
I II
2004
I II
2005
U¿ytkowanie koœne – Meadow utilization
70
60
50
40
30
20
10
0
I II
1997
I II
1998
I II
I II
I II
I II
I II
1999
2000
2001
2002
2003
odrosty w latach – regrowths in years
Ryc. 1. Udzia³ Lolium perenne w runi testowanych mieszanek w ró¿nych latach u¿ytkowania
Fig. 1. Share of Lolium perenne in sward of testing mixtures in different years of utilization
cyjne Lolium perenne po uszkodzeniach mrozowych (JUREK, 1984; BARY£A i WARDA,
1999). Dowodem tego by³ wzrost udzia³u omawianego gatunku w runi pastwiskowej
w kolejnych latach u¿ytkowania (2004-2005).
13
U¿ytkowanie koœne. W warunkach u¿ytkowania koœnego odnotowano równie¿
znaczny udzia³ Lolium perenne w runi mieszanek ³¹kowych w ci¹gu 10-letniego okresu
po zasiewie. W roku zasiewu udzia³ tego gatunku w runi by³ wy¿szy w stosunku do
udzia³u w mieszankach nasion i waha³ siê œrednio w przedziale ok. 43-45% (Ryc. 2, 3).
Potwierdza to du¿e zdolnoœci konkurencyjne tego gatunku po wysiewie (BORAWSKA-JARMU£OWICZ, 2004). Podobnie jak w warunkach u¿ytkowania pastwiskowego
mo¿na wyró¿niæ dwa okresy: pierwszy – lata 1997-2002, drugi – lata 2003-2005.
W kolejnych latach u¿ytkowania koœnego udzia³ Lolium perenne w runi ³¹kowej by³
znacznie zró¿nicowany. W pierwszych latach (1997-2000) udzia³ Lolium perenne by³
ni¿szy w stosunku do roku 1996 z tendencj¹ sukcesywnego obni¿ania w runi pierwszego
odrostu w kolejnych latach u¿ytkowania z ok. 32% w 1997 roku do ok. 24% w 2000
roku. W runi odrostu drugiego udzia³ by³ wy¿szy bo waha³ siê od ok. 35% w 1999 roku
do ok. 44% w 1998 roku (Ryc. 2, 3). Nale¿y zwróciæ uwagê na znacznie mniejszy udzia³
Lolium perenne w runi pierwszych odrostów i wiêksze obni¿enie udzia³u tego gatunku
w ci¹gu 4-letniego u¿ytkowania w stosunku do odrostów drugich, co zgadza siê z wynikami badañ WARDY (1999). Byæ mo¿e zwi¹zane to by³o z niezbyt korzystnymi warunkami rozwoju i wzrostu tego gatunku wiosn¹ (wiêksze uwilgotnienie gleb i ni¿sze temperatury) oraz wiêksz¹ konkurencj¹ w tym okresie traw wysokich. W kolejnych latach
u¿ytkowania (2001-2002), a zw³aszcza w 2003 roku udzia³ Lolium perenne uleg³ znacznemu obni¿eniu, z ok. 24% w 2000 roku do ok. 13% w 2002 roku w runi pierwszego
odrostu i odpowiednio z ok. 38% do ok. 21% w runi drugiego odrostu. W 2003 roku
odnotowano bardzo niski udzia³ Lolium perenne (odpowiednio 5,5 i 3,3%) w analizowanych odrostach, co by³o wynikiem przemarzniêcia tego gatunku w okresie zimowym
prze³omu lat 2002/2003, podobnie jak w runi mieszanek pastwiskowych (Ryc. 1).
W nastêpnych latach u¿ytkowania (2004-2005) obserwowano sukcesywn¹ regeneracjê i wzrost udzia³u tego gatunku do ok. 36% w runi ³¹kowej pierwszego odrostu i ok.
100%
80%
60%
40%
20%
0%
siew –
sown
1996
1997
1998
1999
2000
Lolium perenne
Dactylis glomerata
Gatunki z rodzaju Poa – Poa species
Zio³a i chwasty – Herbs and weeds
2001
2002
2003
2004
Phleum pratense
Trifolium repens
Inne trawy – Other grasses
Ryc. 2. Sk³ad gatunkowy runi pastwiskowej z udzia³em Lolium perenne
Fig. 2. Species composition of pasture sward with share of Lolium perenne
2005
14
R. Bary³a
Doœwiadczenie I – Experiment I
100%
80%
60%
40%
20%
0%
siew –
sown
1996
1997
1998
1999
2000
Lolium perenne
Phleum pratense
Motylkowate – Legumes
2001
2002
2003
2004
2005
Festuca arundinacea
Dactylis glomerata
Doœwiadczenie II – Experiment II
100%
80%
60%
40%
20%
0%
siew –
sown
1996
1997
1998
1999
2000
Lolium perenne
Dactylis glomerata
2001
2002
2003
2004
2005
Phleum pratense
Ryc. 3. Sk³ad gatunkowy runi ³¹kowej z udzia³em Lolium perenne
Fig. 3. Species composition of meadow sward with share of Lolium perenne
30% w runi drugiego odrostu w 2004 roku. Tempo regeneracji Lolium perenne w znacznym stopniu by³o determinowane wy¿szym poziomem nawo¿enia azotem, czego dowodem by³ wy¿szy udzia³ tego gatunku po przemarzniêciu w runi koszonej w stosunku do
spasanej (2004). Po zastosowaniu nawo¿enia azotem w warunkach runi koszonej
w dawce 70 kg ha–1 w stosunku do 40 kg ha–1 tego sk³adnika stosowanego w nawo¿eniu
runi pastwiskowej nast¹pi³ znaczny wzrost udzia³u tego gatunku. Lolium perenne nale¿y
do traw nitrofilnych (FALKOWSKI, 1982) i wy¿szy poziom nawo¿enia azotem wp³ywa na
wzrost udzia³u tego gatunku w zbiorowiskach (BA£UCH i BENEDYCKI, 2003). Wy¿szy
udzia³ tego gatunku odnotowano w runi mieszanek ³¹kowych bez udzia³u Festuca arun© PT£, £¹karstwo w Polsce, 9, 2006
15
dinacea (doœwiadczenie II, Ryc. 3). By³o to niew¹tpliwie zwi¹zane ze znacznym wzrostem udzia³u Festuca arundinacea w runi mieszanek po przemarzniêciu Lolium perenne
(Ryc. 2). W latach 2004-2005 po zastosowaniu wy¿szego poziomu nawo¿enia azotem,
zmieni³ siê sk³ad gatunkowy runi obu mieszanek ³¹kowych. Zwraca szczególn¹ uwagê
znaczny wzrost udzia³u Festuca arundinacea w mieszankach z tym gatunkiem w porównaniu do lat 1997-2002 oraz innych komponentów wysianych, zw³aszcza Dactylis glomerata. Uzyskane wyniki wskazuj¹ na zró¿nicowany wp³yw sk³adników runi na regeneracjê Lolium perenne po uszkodzeniach mrozowych.
Znaczny udzia³ Lolium perenne oraz wzrost gatunków traw wysokich (Festuca arundinacea, Dactylis glomerata) wp³yn¹³ na ograniczenie udzia³u Poa pratensis w runi
badanych mieszanek ³¹kowych (Ryc. 2, 3). W warunkach u¿ytkowania pastwiskowego
du¿y udzia³ gatunków z rodzaju Poa obserwowano zw³aszcza w runi pierwszych odrostów, co by³o zwi¹zane z wy¿szym uwilgotnieniem gleb wiosn¹, ale w kolejnych odrostach odnotowano znaczny wzrost udzia³u Lolium perenne.
W warunkach gleb mineralnych, podatnych na przesychanie w okresach o niskich
sumach opadów, w znacznym stopniu nastêpuje ograniczenie udzia³u Lolium perenne
w runi zbiorowisk trawiastych lub ca³kowite wypadanie (BORAWSKA-JARMU£OWICZ,
2004). Jest to bowiem gatunek o du¿ych wymaganiach wodnych (FALKOWSKI, 1982).
Zjawiska tego nie obserwuje siê na glebach organicznych. W stosunku do gleb mineralnych charakteryzuj¹ siê one znacznie korzystniejszym uwilgotnieniem w okresie wegetacji i wy¿sz¹ zasobnoœci¹ w azot, a wiêc podstawowymi czynnikami plonotwórczymi
w porównaniu do gleb mineralnych, szczególnie korzystnym dla rozwoju Lolium
perenne. Gleby organiczne nale¿y traktowaæ jako bardzo przydatne do zadarnienia mieszankami trawiastymi z udzia³em Lolium perenne, niezale¿nie od sposobu u¿ytkowania
(KOWALCZYK, 1979). Udzia³ Lolium perenne w runi w znacznym stopniu ogranicza rozprzestrzenianie siê gatunków z rodzaju Poa w zbiorowiskach trawiastych, zw³aszcza
w siedliskach pobagiennych, co jest równie¿ atrybutem uwzglêdniania tego gatunku
w mieszankach na gleby organiczne.
4. Wnioski
•
•
•
•
•
¯ycica trwa³a okaza³a siê gatunkiem trwa³ym w runi mieszanek pastwiskowych
i ³¹kowych w okresie ich 10-letniego u¿ytkowania w warunkach gleb torfowo-murszowych, ale udzia³ tego gatunku by³ znacznie zró¿nicowany w latach
i analizowanych odrostach.
Wiêksz¹ stabilnoœæ udzia³u w runi gatunek ten wykazywa³ w mieszankach u¿ytkowanych poprzez wypas w stosunku do u¿ytkowania koœnego.
Przeprowadzone badania potwierdzi³y wra¿liwoœæ tego gatunku na niekorzystne
warunki okresu zimowego (przemarzanie).
Lolium perenne doœæ szybko regeneruje siê po uszkodzeniach mrozowych, czego
dowodem by³ wzrost udzia³u tego gatunku w runi mieszanek zw³aszcza po zastosowaniu wy¿szego poziomu nawo¿enia azotem.
Wyniki badañ wskazuj¹ na du¿¹ przydatnoœæ Lolium perenne do mieszanek stosowanych do zasiewów i podsiewów ³¹k oraz pastwisk na glebach organicznych
16
R. Bary³a
z uwagi na bardzo korzystne warunki wilgotnoœciowe tych gleb, niezbêdne do
dobrego rozwoju Lolium perenne i plonowania mieszanek z tym gatunkiem.
Literatura
BA£UCH A., BENEDYCKI S., 2003. Plonowanie i wartoœæ pokarmowa mieszanki ¿ycicy trwa³ej
z koniczyn¹ bia³¹ w warunkach Pojezierza Olsztyñskiego. £¹karstwo w Polsce, 6, 2-6.
BARY£A R., 2004. Przydatnoœæ Lolium perenne do mieszanek ³¹kowych w siedlisku pobagiennym. £¹karstwo w Polsce, 7, 9 – 20.
BARY£A R., 2005. Ocena przydatnoœci Lolium perenne L. do mieszanek pastwiskowych na gleby
torfowo-murszowe. Annales UMCS, E, 60, 249-261.
BARY£A R., WARDA M., 1999. Wp³yw czynników siedliskowych na udzia³ Lolium perenne L.
w zbiorowiskach trawiastych na glebie torfowo-murszowej. £¹karstwo w Polsce, 2, 9-16.
BORAWSKA-JARMU£OWICZ B., 2004. Wp³yw 12-letniego u¿ytkowania na trwa³oœæ gatunków
i odmian traw w mieszankach ³¹kowych zró¿nicowanych wczesnoœci¹. Annales UMCS,
E, 59, 3, 1397-1406.
BRODA Z., KOZ£OWSKI S., KASZUBA J., 2003. Perspektywy hodowli Lolium perenne. £¹karstwo
w Polsce, 6, 29-36.
ÆWINTAL H., 2001. Zmiany sk³adu gatunkowego runi pastwiskowej z udzia³em roœlin motylkowatych w zale¿noœci od typu gleby. Annales UMCS, E, 56, 103-113.
DEMBEK R., 1997. Porównanie plonowania ¿ycicy trwa³ej (Lolium perenne L.) i jej mieszanek
z koniczyn¹ bia³¹ (Trifolium repens L.) przy ograniczonym nawo¿eniu azotem. Biuletyn
Oceny Odmian, 29, 149-153.
FALKOWSKI M., 1982. Trawy Polskie. ¯ycica trwa³a. PWRiL Warszawa, 303-310.
HONCZARENKO G., 1955. Roœlinnoœæ ³¹k Zemborzyckich w latach 1926-1953. Annales UMCS,
E, 11, 323-355.
JUREK M., 1984. Naturalne czynniki ograniczaj¹ce trwa³oœæ Lolium perenne L. Biuletyn IHAR,
162, 112-122.
KOWALCZYK J., 1979. Ocena gatunków traw i motylkowatych w gospodarce ³¹kowej i pastwiskowej na zmeliorowanych torfowiskach w pó³nocno-wschodniej czêœci kraju. Materia³y
Konferencji „Intensyfikacja gospodarki ³¹kowej i pastwiskowej na zmeliorowanych torfowiskach”, Bia³ystok, 54-75.
RALSKI E., 1936. Roœlinnoœæ pastwisk wspólnych województwa krakowskiego. Rocznik £¹kowy
i Torfowy, 2, 24-66.
WARDA M., 1999. Utrzymywanie siê Trifolium repens L. i Lolium perenne L. w runi pastwiska
w siedlisku gr¹dowym i pobagiennym. £¹karstwo w Polsce, 2, 163-171.
TR¥BA Cz., GRZEGORCZYK S., 2003. Wystêpowanie Lolium perenne w runi trwa³ych u¿ytków
zielonych Polski. £¹karstwo w Polsce, 6, 165-178.
¯UREK H., 2001. Wp³yw ró¿nych sposobów wypasu kwaterowego na produkcyjnoœæ i szatê
roœlinn¹ pastwiska dla krów mlecznych na glebie torfowo-murszowej. Woda-Œrodowisko-Obszary Wiejskie, 1, 2, 27-46.
17
Persistency of Lolium perenne in sward of pasture and meadow mixtures
in post-boggy habitats
R. BARY£A
Department of Grassland and Green Forming, Agricultural University of Lublin
Summary
Researches were carried out in years 1996-2005 in Sosnowica – the Wieprz-Krzna Canal
Region. One pasture and two meadow experiments were set on peat-muck soil. Grass-clover
mixtures with different share of Lolium perenne (30 or 35%) were sown. In the years of utilization
controlled fertilization (N – 40, P – 35 and K – 100 kg ha–1) was applied. In 2003 rate of nitrogen
fertilization was increased to 70 kg ha–1, because of large freezing damages after 2002/2003 winter. Pasture sward was grazed by Limousine cattle 4-5 times in the grazing season, whereas
meadows were cut three times. In 1997-2002 the share of Lolium perenne in the pasture sward was
stable (44-52%), while the share of this species in meadow sward increased systematically in the
following years of the studies (37% – 1997 to 13% – 2002). Independently of the way of utilization, the share of Lolium perenne increased much (5-7%) after 2002/2003 winter season. In the
next years, fast regeneration of this species (21-36%), especially in the meadow sward was noted.
It indicates large regeneration ability of Lolium perenne after freezing damages.
Recenzent – Reviewer: Barbara Rutkowska
Adres do korespondencji – Address for correspondence:
Prof. dr hab. Ryszard Bary³a
ul. Akademicka 15, 20-950 Lublin
tel. (081) 445 67 01
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Zró¿nicowanie fenologiczne odmian Dactylis glomerata
wysianych w dwóch rozstawach rzêdów
w 3-letnim okresie u¿ytkowania
B. BORAWSKA-JARMU£OWICZ
Zak³ad £¹karstwa, Katedra Agronomii, Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego
w Warszawie
The phenological differentiation of Dactylis glomerata cultivars
sown in two row spacing during 3-years period of utilization
Abstract. The aim of this study is to evaluate the course of phenological phases of Dactylis
glomerata sown in row spacing depending on weather conditions during 3-years of utilization.
The studies were carried out in 2002-2005 in central Poland. Experiment was established in
a split-plot system in four replications on 3 m2 plots. The objects were six cultivars of Dactylis
glomerata with different earliness and the ways of utilisation. The beginning and full of heading
time and flowering were analyzed. In the conducted experiment, in three years, a high
intervarietal differentiation of phenological stages of development was obtained. It was determined and modified by weather conditions. It was also found that row spacing influenced the
intensification of phenological phases and less their long duration.
K e y w o r d s : Dactylis glomerata, cultivars, phenological phases, weather conditions,
row spacing
1. Wstêp
Wczesnoœæ, ustalana na podstawie terminu k³oszenia traw pastewnych, jest charakterystyczn¹ cech¹ zarówno dla gatunku, jak i odmiany oraz jedn¹ z wa¿niejszych ich
cech u¿ytkowych (COBORU, 1985; £YSZCZARZ, 1997; RUTKOWSKA i wsp., 1983; HARKOT, 2005). Pojawianie siê poszczególnych faz rozwojowych i czas ich trwania s¹ charakterystyczne dla danego gatunku i odmiany, ale jednoczeœnie s¹ modyfikowane przebiegiem warunków pogodowych (K OSTUCH i T WARDY, 1975; R AMENDA , 1996;
RUTKOWSKA i KAMIÑSKI, 1988; RUTKOWSKA i wsp., 1970; SCHÖBERLEIN, 1981).
Temperatura, a w mniejszym stopniu wilgotnoœæ, wp³ywaj¹ g³ównie na przyspieszenie
lub opóŸnienie rozwoju pêdów generatywnych (wy¿sze temperatury przyspieszaj¹ ten
rozwój), ale nie zmieniaj¹ w istotny sposób kolejnoœci faz fenologicznych gatunków
i odmian (BORAWSKA, 1997; £YSZCZARZ, 1997; RUTKOWSKA i KAMIÑSKI, 1998). Im
odmiana jest bardziej jednorodna, tym wystêpowanie ka¿dej z faz fenologicznych,
szczególnie fazy k³oszenia siê, jest bardziej wyrównane i trwa krócej (BINEK, 1996;
20
B. Borawska-Jarmu³owicz
PAWLAK, 1992). Pogoda wp³ywa nie tylko na przebieg faz rozwojowych w czasie, lecz
równie¿ na ich intensywnoœæ w poszczególnych dniach tych okresów (PAWLAK, 1992;
RUTKOWSKA i wsp., 1983). Wyniki badañ PAWLAKA (1992) nad przebiegiem k³oszenia
odmian traw pozwoli³y na okreœlenie intensywnoœci przebiegu tej fazy natomiast nie
uwzglêdnia³y póŸniejszych faz, gdy¿ kwiatostany by³y œcinane u nasady. Aby poznaæ
przebieg wszystkich faz fenologicznych, w Zak³adzie £¹karstwa SGGW podjêto badania w tym zakresie.
Celem badañ jest okreœlenie terminu pojawiania siê i d³ugoœci trwania oraz intensywnoœci wystêpowania poszczególnych faz fenologicznych wybranych odmian Dactylis
glomerata.
Badania prowadzono w latach 2003-2005 na polu doœwiadczalnym na £¹kach Jaktorowskich. Doœwiadczenie za³o¿ono wiosn¹ 2002 roku metod¹ losowanych bloków
w czterech powtórzeniach w uk³adzie split-plot na czarnej ziemi zdegradowanej
o niskiej zawartoœci potasu, wapnia i magnezu oraz œredniej fosforu. Na poletkach
o powierzchni 3 m2 (2 m × 1,5 m) wysiano nasiona poszczególnych odmian w iloœci 1,5
g (5 kg ha–1) w dwóch rozstawach rzêdów R1 – 50 cm i R2 – 70 cm. Obiektami badañ
by³o szeœæ odmian Dactylis glomerata zró¿nicowanych pod wzglêdem wczesnoœci
i typu u¿ytkowego: Amera, Areda, Astera, Dala, Minora i Rada. Nawo¿enie roczne by³o
nastêpuj¹ce (kg ha–1): N – 100 w trzech czêœciach, tj. 40 – wiosn¹, 30 – latem po zbiorze
nasion i 30 – jesieni¹ (wrzesieñ); P – 30 jednorazowo wiosn¹, K – 75 w dwóch równych
czêœciach – wiosn¹ i latem po zbiorze nasion. Na ka¿dym poletku (razem 48 poletek),
w losowo wybranym rzêdzie, na odcinku 1 m rejestrowano co kilka dni (terminy obserwacji) pojawianie siê (data i liczba) pêdów generatywnych w danej fazie fenologicznej,
tzn. pocz¹tek k³oszenia (ukazanie siê kwiatostanu z pochwy liœcia flagowego), pe³nia
k³oszenia (pe³ne wyjœcie kwiatostanu z górnej pochwy liœciowej), kwitnienie. Poszczególne fazy okreœlano, ograniczaj¹c siê do 50-ciu pêdów, które jako pierwsze osi¹gnê³y
fazê pocz¹tku k³oszenia, oznaczaj¹c je w zale¿noœci od fazy ró¿nymi kolorami etykietek. Uzyskane wyniki wyra¿ono w procentach w odniesieniu do 50 pêdów. W badaniach
oceniano tak¿e pe³niê wystêpowania poszczególnych faz fenologicznych, tj. 50% pêdów
w danej fazie.
Warunki pogodowe w latach badañ od wiosny do zakoñczenia fazy kwitnienia wyraŸnie ró¿ni³y siê (Ryc. 1). W 2003 roku w I i II dekadzie kwietnia by³y niewielkie opady
(10 mm) i stosunkowo niskie temperatury o znacznych wahaniach (od –1,7°C do 11°C).
Dopiero w III dekadzie kwietnia temperatury znacznie wzros³y (9-18°C), co przy umiarkowanych opadach sprzyja³o rozwojowi roœlin. Korzystne warunki pogodowe na
pocz¹tku maja tak¿e przyczyni³y siê do dalszego rozwoju roœlin. W II dekadzie maja
wyst¹pi³y bardzo du¿e opady (ok. 67 mm), które przy umiarkowanych temperaturach
spowolni³y rozwój generatywny traw. Dopiero stosunkowo wysokie temperatury pod
koniec maja i na pocz¹tku czerwca (14-23°C) przy jednoczesnym braku opadów przyspieszy³y ich rozwój.
Zró¿nicowanie fenologiczne odmian Dactylis glomerata...
21
2003
5
kwiecieñ April
25
15
maj May
czerwiec June
2004
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
31
30
25
20
15
10
5
0
data date
31
czerwiec June
temperatura
temperature
o
C
opady
precipitations
mm
1
1
opady
precipitations
mm
30
25
20
15
10
5
0
data date
temperatura
temperature
o
C
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
5
kwiecieñ April
25
maj May
15
2005
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
30
25
20
15
10
5
0
data date
31 czerwiec June
temperatura
temperature
o
C
opady
precipitations
mm
W 2004 roku w I dekadzie kwietnia wyst¹pi³y doœæ du¿e opady (ok. 45 mm), ale temperatury by³y stosunkowo niskie (3-10°C), co nie wp³ynê³o korzystnie na wzrost i rozwój roœlin. Nastêpnie wzrost temperatury w drugiej, a szczególnie w trzeciej dekadzie
kwietnia przy umiarkowanych opadach dodatnio wp³yn¹³ na roœliny. Niezbyt wysokie,
ale doœæ równomierne opady w I i II dekadzie maja przy œrednich temperaturach
(11-17°C) sprzyja³y dalszemu rozwojowi pêdów generatywnych. Z kolei brak opadów
pod koniec maja i na pocz¹tku czerwca oraz stosunkowo niskie temperatury (9-14°C)
spowodowa³y wolniejszy rozwój traw.
1 5
kwiecieñ April
25
15
maj May
opady – precipitations
temperatura – temperature
Ryc. 1. Œrednie dobowe temperatury powietrza (°C) oraz dzienne opady (mm) w okresie kwiecieñ-czerwiec w latach 2003-2005
Fig. 1. Mean daily temperature (°C) and precipitations (mm) during April-June in the years
2003-2005
22
W 2005 roku opady w kwietniu by³y niewielkie i nierównomiernie roz³o¿one, co
przy umiarkowanych temperaturach przyczyni³o siê do wolniejszego wzrostu traw.
Dopiero na pocz¹tku maja korzystnie roz³o¿one opady i wy¿sze temperatury (11-18°C)
przyspieszy³y rozwój generatywny roœlin. W nastêpnych dniach temperatura spad³a do
6-9°C, co znów opóŸni³o rozwój. Natomiast brak opadów pod koniec maja i wy¿sze
temperatury (16-24°C) wp³ynê³y na szybkie przechodzenie pêdów generatywnych
w fazê pe³ni k³oszenia i kwitnienia.
Badane odmiany Dactylis glomerata ró¿ni³y siê rozwojem fenologicznym. Stwierdzono du¿e zró¿nicowanie w terminie osi¹gania kolejnych faz oraz d³ugoœci ich trwania
i nasilenia przebiegu w latach badañ (Tabela 1, Ryc. 2-7). Zaznaczy³y siê tak¿e ró¿nice
w przebiegu poszczególnych faz w obydwu rozstawach rzêdów (Ryc. 2-7).
Spoœród badanych odmian Amera najwczeœniej rozpoczyna³a kolejne fazy niezale¿nie od roku badañ.
Tabela 1. Terminy wystêpowania i czas trwania (data i liczba dni) faz fenologicznych odmian
Dactylis glomerata niezale¿nie od rozstawy rzêdów w latach 2003-2005
Table 1. Terms of phenological phases (date and number of days) of Dactylis glomerata cultivars
independent on row spacing in years 2003-2005
Odmiana
Cultivar
Rok
Year
1
2
2003
2004
2005
Amera
Œrednia – Mean
Minora
2003
2004
2005
Œrednia – Mean
Areda
2003
2004
2005
Œrednia – Mean
Dala
Œrednia – Mean
2003
2004
2005
Pocz¹tek
Pe³nia
Liczba dni
Liczba dni
k³oszenia
k³oszenia
Number
Number
Beginning
Full of
of days
of days
of heading
heading
3
4
5
6
9-20.05
12
15-24.05
10
5-12.05
8
12-29.05
18
13-19.05
7
21-25.05
5
9
11
13-22.05
10
20-27.05
8
10-17.05
8
22.05-2.06
12
13-23.05
11
23-30.05
8
9.7
9.3
15-24.05
10
20-27.05
8
5-17.05
13
17.05-2.06
17
15-25.05
7
25-30.05
6
10
10.3
17-24.05
8
20-29.05
10
10-17.05
8
22.05-2.06
12
17-23.05
7
23-30.05
8
7.7
10
Liczba dni
Kwitnienie
Number of
Flowering
days
7
27.05-2.06
31.05-7.06
28-30.05
29.05-5.06
7-12.06
2-6.06
29.05-5.06
7.06-12.06
30.05-9.06
29.05-7.06
7-12.06
30.05-9.06
8
7
8
3
6
8
6
5
6.3
8
6
11
8.3
10
6
11
9
23
1
Rada
2
2003
2004
2005
3
15-24.05
10-17.05
21-25.05
2003
2004
2005
14-24.05
12-17.05
21-25.05
4
12
8
5
8.3
11
6
5
7.3
Œrednia – Mean
Astera
Œrednia – Mean
5
20-27.05
22.05-2.06
28.05-2.06
20-27.05
26.05-7.06
28.05-6.06
Amera
%
6
8
12
6
8.7
8
13
10
10.3
7
29.05-7.06
7-12.06
2-9.06
8
10
6
8
8
10
6
6
7.3
29.05-7.06
7-12.06
6-11.06
2003
80
60
40
20
0
9.05
13.05
15.05
17.05
20.05
24.05
27.05
29.05
31.05
2.06
2.06
7.06
2004
%
80
60
22.05
40
20
0
5.05
8.05
10.05 12.05 15.05 17.05 19.05 22.05 26.05 29.05 31.05
2005
%
80
60
40
20
0
13.05
17.05
19.05
21.05
23.05
25.05
28.05
30.05
termin obserwacji – term of obsevation
pocz¹tek k³oszenia – beginning of heading R1
pocz¹tek k³oszenia – beginning of heading R2
pe³nia k³oszenia – full of heading R1
pe³nia k³oszenia – full of heading R2
kwitnienie – flowering R1
kwitnienie – flowering R2
Ryc. 2. D³ugoœæ trwania i nasilenie faz fenologicznych odmiany Amera Dactylis glomerata
w dwóch rozstawach rzêdów (R1, R2) w 3-letnim okresie u¿ytkowania
Fig. 2. Long duration and intensification of phenological phases of Dactylis glomerata cv. Amera
in two row spacing (R1, R2) during 3-years period of utilization
24
Faza pocz¹tku k³oszenia najwczeœniej pojawi³a siê 5 maja (2004), a najpóŸniej 13
maja (2005), o czym zadecydowa³y warunki pogodowe. Faza ta trwa³a 7-8 dni (2005
i 2004) do 12 dni (2003) i przebiega³a z ró¿nym nasileniem. Stwierdzono, ¿e wzrost temperatury i niewielkie opady wp³ywa³y na szybszy i bardziej intensywny przebieg fazy.
Uzyskane wyniki potwierdzaj¹ badania PAWLAKA (1992) i BINKA (1996).
Termin rozpoczynania i d³ugoœæ trwania fazy pe³ni k³oszenia by³y tak¿e zró¿nicowane w latach. Najwczeœniej faza ta wyst¹pi³a w 2004 roku (12 maj) i 2003 roku (15
maj), lecz trwa³a stosunkowo d³ugo (odpowiednio 10 i 18 dni), na co wp³ynê³y umiarkowane temperatury i opady. NajpóŸniej pe³niê k³oszenia osi¹gnê³a Amera w ostatnim
roku badañ (21 maj), ale faza ta trwa³a bardzo krótko (5 dni), o czym zadecydowa³y
dosyæ wysokie temperatury (14-19°C) i ca³kowity brak opadów.
Fazê kwitnienia rozpoczê³a odmiana Amera pod koniec maja (27-31 maj). Faza ta
trwa³a krótko – od 3 dni w 2005 roku (podczas kwitnienia by³y wysokie temperatury
23-25,5°C i brak opadów) do 7-8 dni w pozosta³ych latach (umiarkowane temperatury
i niewielkie opady). Podobne wyniki uzyska³ BINEK (1996), który stwierdzi³, ¿e kwitnienie przebiega znacznie szybciej ni¿ k³oszenie, zw³aszcza przy korzystniejszych warunkach termicznych. W okresie badañ wyst¹pi³y ró¿nice w przebiegu poszczególnych faz
fenologicznych w zale¿noœci od rozstawy rzêdów; przy wê¿szej rozstawie zaobserwowano wiêksze nasilenie.
Minora zarejestrowana jako póŸna odmiana w ROO osi¹ga³a pocz¹tek k³oszenia
stosunkowo wczeœnie, tj. 10-13 maja (4-5 dni póŸniej od Amery). D³ugoœæ trwania tej
fazy by³a zbli¿ona w okresie badañ (8-11 dni), ale wyraŸnie ró¿ni³a siê w poszczególTabela 2. Zmiany terminów wystêpowania pe³ni poszczególnych faz fenologicznych odmian
Dactylis glomerata w dwóch rozstawach rzêdów (R1, R2) w latach 2003-2005
Table 2. The change of the date of appearance of full maturity stage of phenological phases in
Dactylis glomerata cultivars on two row spacing (R1, R2) in years 2003-2005
Odmiana
Cultivars
Amera
(wzorzec –
standard)
Areda
Astera
Dala
Minora
Rada
R1
Pocz¹tek k³oszenia
Beginning of heading
Data – Date
2003
2004
2005
15.05 12.05 17.05
Pe³nia k³oszenia
Full of heading
Data – Date
2003
2004
2005
20.05 22.05 23.05
Kwitnienie
Flowering
Data – Date
2003
2004
2005
29.05
7.06
30.05
R2
15.05
10.05
17.05
20.05
22.05
23.05
31.05
7.06
30.05
R1
R2
R1
R2
R1
R2
R1
R2
R1
R2
+5
+5
+5
+5
+4
+4
+2
+2
+5
+5
0
+2
+3
+3
0
0
0
0
+3
+3
+6
+6
+6
+6
+4
+4
+4
+4
+6
+6
+2
+4
+4
+7
+2
+4
+4
+2
+4
+4
+7
+7
+9
+9
+7
+7
+7
+7
+7
+7
+5
+5
+10
+10
+5
+2
+5
+5
+5
+7
+4
+2
+4
+5
+4
+2
+4
0
+4
+2
0
0
+5
+5
0
0
+5
0
0
0
+7
+3
+10
+10
+7
+3
+7
+7
+7
+7
Rozstawa
Row
spacing
25
nych latach pod wzglêdem nasilenia. W 2004 roku przebiega³a ona najbardziej intensywnie, osi¹gaj¹c pe³niê (50-62% pêdów w pe³ni wyk³oszonych) ju¿ po dwóch dniach,
tj. w tym samym terminie co odmiana Amera (Tabela 2). Zadecydowa³y o tym wy¿sze
temperatury i brak opadów w okresie poprzedzaj¹cym fazê pocz¹tku k³oszenia. Z kolei
umiarkowane temperatury i opady w 2003 i 2005 roku nieco wyd³u¿y³y czas trwania tej
fazy i wp³ynê³y na mniejsze nasilenie jej przebiegu.
Pe³nia k³oszenia rozpoczyna³a siê w podobnym czasie (20-23 maj). Faza ta trwa³a 8
dni w pierwszym i ostatnim roku badañ (2003 i 2005), na co wp³ynê³y dosyæ wysokie
temperatury (15-25°C) i brak opadów. Natomiast w 2004 roku faza pe³ni k³oszenia
trwa³a d³u¿ej, tj. 12 dni, z powodu umiarkowanych warunków termicznych (7-14°C),
a pe³nia fazy wyst¹pi³a 7 dni póŸniej w stosunku do odm. Amera. Kwitnienie rozpoczê³o
siê najwczeœniej w 2003 roku (29 maj), a obserwacje prowadzone co dwa dni pozwoli³y
na uchwycenie nasilenia tej fazy w miarê wzrostu temperatury (pe³nia fazy po 2 dniach
przy szerszej rozstawie). Z kolei w nastêpnych dwóch latach fazê kwitnienia zanotowano póŸniej (odpowiednio 7 i 2 czerwca), przy tym w 2004 roku a¿ 67% pêdów kwit³o
Minora
%
2003
80
60
40
20
0
13.05
80
60
40
20
0
17.05
20.05
22.05
24.05
27.05
29.05
31.05
2.06
5.06
2004
%
10.05
80
60
40
20
0
15.05
12.05
15.05
17.05
19.05
22.05
26.05
29.05
31.05
2.06
7.06
12.06
2005
%
13.05
17.05
19.05
21.05
23.05
25.05
28.05
30.05
2.06
6.06
termin obserwacji – term of observation
Ryc. 3. D³ugoœæ trwania i nasilenie faz fenologicznych odmiany Minora Dactylis glomerata w dwóch
rozstawach rzêdów (R1, R2) w 3-letnim okresie u¿ytkowania. Objaœnienia jak na Ryc. 2
Fig. 3. Long duration and intensification of phenological phases of Dactylis glomerata cv. Minora
in two row spacing (R1, R2) during 3-years period of utilization. Explanations like on Fig. 2
26
na obiektach z szersz¹ rozstaw¹. W okresie badañ nie stwierdzono wyraŸnych ró¿nic
w terminach osi¹gania i w nasileniu przebiegu poszczególnych faz fenologicznych
w zale¿noœci od rozstawy rzêdów (tylko kwitnienie przy szerszej rozstawie by³o bardziej
nasilone).
Areda (odmiana œredniowczesna wg ROO) osi¹ga³a fazê pocz¹tku k³oszenia w bardzo ró¿nych terminach w zale¿noœci od roku (5-6 dni póŸniej od odm. Amera), na co
mia³ wp³yw przebieg temperatury wiosn¹. Stwierdzono tak¿e du¿e ró¿nice w d³ugoœci
trwania (7-13 dni) tej fazy i jej nasileniu w poszczególnych dniach tego okresu. Wyrównane i umiarkowane temperatury w 2003 roku (9-11°C) wp³ynê³y na powolne, ale systematyczne wchodzenie kolejnych pêdów w fazê pocz¹tku k³oszenia. W 2004 roku odm.
Areda, podobnie jak odm. Minora, wyraŸnie zareagowa³a na wysok¹ temperaturê
wiosn¹ i osi¹gnê³a pe³niê tej fazy (w wê¿szej rozstawie rzêdów) w tym samym terminie
co Amera. Mo¿e to œwiadczyæ o zatarciu siê ró¿nic miêdzy odmianami. Podobne prawid³owoœci stwierdzi³a RUTKOWSKA i wsp. (1997). Natomiast w 2005 roku wzrost temperatury w II dekadzie maja przy braku opadów spowodowa³ szybkie przechodzenie
pêdów w fazê pocz¹tku k³oszenia i osi¹gniêcie jej pe³ni (jednak 6 dni póŸniej ni¿ odm.
Amera).
80
60
Areda 2003
%
40
20
0
15.05
80
60
40
20
0
20.05
22.05
24.05
27.05
29.05
31.05
2.06
5.06
2004
5.05
80
17.05
%
8.05
10.05 12.05 15.05 17.05 19.05 22.05 26.05 29.05 31.05
2.06
7.06
2005
%
60
40
20
0
19.05
21.05
23.05
25.05
28.05
30.05
2.06
6.06
9.06
termin obserwacji – terms of observations
Ryc. 4. D³ugoœæ trwania i nasilenie faz fenologicznych odmiany Areda Dactylis glomerata
w dwóch rozstawach rzêdów (R1, R2) w 3-letnim okresie u¿ytkowania. Objaœnienia jak na Ryc. 2
Fig. 4. Long duration and intensification of phenological phases of Dactylis glomerata cv. Areda
27
Odmiana Areda osi¹ga³a fazê pe³ni k³oszenia stosunkowo wczeœnie – miêdzy 17 a 25
maja w zale¿noœci od roku. D³ugoœæ trwania i nasilenie przebiegu tej fazy by³y bardzo
zró¿nicowane w latach; w 2004 roku by³a ona bardzo d³uga i przebiega³a ma³o intensywnie, natomiast w nastêpnym roku trwa³a zaledwie 6 dni i charakteryzowa³a siê du¿¹
intensywnoœci¹.
Faza kwitnienia rozpoczê³a siê pod koniec maja (29 i 30 maj) w 2003 i 2005 roku. Natomiast w 2004 roku fazê tê zarejestrowano póŸno, gdy ponad 70% pêdów kwit³o (6 czerwiec). Wp³ynê³y na to wy¿sze i wyrównane temperatury w okresie miêdzy kolejnymi terminami obserwacji (5 dni). Stwierdzono, ¿e faza kwitnienia trwa³a najkrócej (œrednio 8 dni)
w stosunku do pozosta³ych faz. W latach 2003-2004 nie stwierdzono wyraŸnego wp³ywu
rozstawy rzêdów na termin osi¹gania i d³ugoœæ trwania oraz nasilenie przebiegu poszczególnych faz fenologicznych, natomiast w ostatnim roku zaobserwowano bardziej intensywny
przebieg faz na obiektach z szersz¹ rozstaw¹ rzêdów.
Œredniowczesna odmiana Dala osi¹ga³a kolejne fazy fenologiczne w terminach zbli¿onych do odmiany Areda. Œwiadczy to o w³aœciwym zakwalifikowaniu obu odmian do tej
samej grupy wczesnoœci. D³ugoœæ trwania poszczególnych faz i nasilenie ich przebiegu by³y
%
Dala
2003
80
60
40
20
0
17.05
20.05
22.05
24.05
27.05
29.05
31.05
2.06
5.06
7.06
2004
%
80
60
40
20
0
10.05 12.05 15.05 17.05 19.05 22.05 26.05 29.05 31.05
%
80
60
40
20
0
2.06
7.06
12.06
2005
17.05
19.05
21.05
23.05
25.05
28.05
30.05
2.06
6.06
9.06
termin obserwacji – term of obserwation
Ryc. 5. D³ugoœæ trwania i nasilenie faz fenologicznych odmiany Dala Dactylis glomerata
Fig. 5. Long duration and intensification of phenological phases of Dactylis glomerata cv. Dala in
two row spacing (R1, R2) during 3-years period of utilization. Explanations like on Fig. 2
28
tak¿e podobne (z wyj¹tkiem fazy pocz¹tku k³oszenia w 2004 roku). Jednoczeœnie stwierdzono, ¿e niezale¿nie od roku d³ugoœæ trwania fazy pocz¹tku k³oszenia by³a zbli¿ona (7-8 dni).
Rada zaliczana do odmian œredniowczesnych podobnie jak Areda i Dala nieco póŸniej
osi¹ga³a poszczególne fazy rozwojowe (2004 i 2005). Faza pocz¹tku k³oszenia rozpoczyna³a siê miêdzy 10 maja (2004) a 21 maja (2005) i trwa³a stosunkowo krótko (5-10 dni
w zale¿noœci od pogody wiosn¹). Bardziej intensywny przebieg tej fazy zaobserwowano
w 2005 roku ze wzglêdu na wy¿sze temperatury i brak opadów.
Fazê pe³ni k³oszenia najwczeœniej zanotowano w 2003 roku (20 maj); natomiast w 2004
i 2005 roku – póŸniej, szczególnie w ostatnim roku, przy tym a¿ 40-60% pêdów w zale¿noœci od rozstawy rzêdów by³o wyk³oszonych.
Kwitnienie rozpoczê³o siê najwczeœniej 29 maja w 2003 roku, a najpóŸniej 7 czerwca
w 2004 roku, w którym fazê tê zanotowano, gdy ju¿ kwit³o 46% pêdów przy szerszej rozstawie i 69% przy wê¿szej. Przyczyni³y siê do tego wyrównane temperatury w okresie miêdzy
obserwacjami (5 dni) oraz niewielki jednorazowy opad.
Astera zarejestrowana jako póŸna odmiana w ROO osi¹ga³a fazê pocz¹tku k³oszenia
w terminach zbli¿onych do odmiany Rada, a pe³niê k³oszenia nieco póŸniej (2004 i 2005).
Pocz¹tek k³oszenia rozpoczyna³ siê miêdzy 12 maja (2004) a 21 maja (2005). Faza ta przeRada
%
80
60
40
20
0
15.05
17.05
20.05
22.05
24.05
2003
27.05
29.05
31.05
2.06
5.06
7.06
2004
%
80
60
40
20
0
10.05 12.05 15.05 17.05 19.05 22.05 26.05 29.05 31.05
%
80
60
40
20
0
2.06
7.06
12.06
2005
21.05
23.05
25.05
28.05
30.05
2.06
6.06
9.06
termin obserwacji – term of observation
Ryc. 6. D³ugoœæ trwania i nasilenie faz fenologicznych odmiany Rada Dactylis glomerata
Fig. 6. Long duration and intensification of phenological phases of Dactylis glomerata cv. Rada in
two row spacing (R1, R2) during 3-years period of utilization. Explanations like on Fig. 2
29
biega³a doœæ szybko i intensywnie, szczególnie w ostatnim roku badañ ze wzglêdu na wy¿sze temperatury i brak opadów.
Pe³niê k³oszenia Astera osi¹ga³a najpóŸniej spoœród badanych odmian (oprócz 2003
roku). D³ugoœæ trwania tej fazy by³a modyfikowana przez warunki termiczne; najkrócej – 8
dni w 2003 roku, gdy temperatury utrzymywa³y siê miêdzy 14-24°C i najd³u¿ej – 13 dni
w 2004 roku przy temperaturach 14-16°C. Kwitnienie przebiega³o bardzo szybko – 6 dni
(tylko w 2003 roku 10 dni). Nasilenie poszczególnych faz by³o z regu³y wiêksze na obiektach z wê¿sz¹ rozstaw¹.
Astera
%
2003
80
60
40
20
0
15.05
80
60
40
20
0
20.05
22.05
24.05
27.05
29.05
31.05
2.06
5.06
7.06
29.05
31.05
2.06
7.06
12.06
2004
%
12.05
80
60
40
20
0
17.05
15.05
17.05
19.05
22.05
%
26.05
2005
21.05
23.05
25.05
28.05
30.05
2.06
6.06
9.06
11.06
termin obserwacji – term of obserwation
Ryc. 7. D³ugoœæ trwania i nasilenie faz fenologicznych odmiany Astera Dactylis glomerata
Fig. 7. Long duration and intensification of phenological phases of Dactylis glomerata cv. Astera
Stwierdzono, ¿e w okresie badañ ró¿nica w terminach rozpoczynania fazy pocz¹tku
k³oszenia miêdzy odmianami by³a dosyæ du¿a i wynosi³a 16 dni (5-21 maj). W obrêbie
odmiany wahania te by³y mniejsze, szczególnie u Minory (3 dni). Ró¿nice w rozpoczynaniu
fazy pe³ni k³oszenia miêdzy odmianami, jak i w obrêbie poszczególnych odmian by³y
podobne jak dla pocz¹tku k³oszenia. Natomiast ró¿nice w terminach osi¹gania fazy kwitnienia miêdzy odmianami by³y mniejsze ni¿ we wczeœniejszych fazach (11 dni). Odmiana
Amera charakteryzowa³a siê du¿¹ sta³oœci¹ w osi¹ganiu tej fazy (ró¿nica 4 dni), u pozosta³ych odmian ró¿nice by³y wiêksze (9 dni).
30
Powy¿sze obserwacje i badania pozwalaj¹ uszeregowaæ odmiany pod wzglêdem wczesnoœci nastêpuj¹co: Amera, Minora, Areda i Dala, Rada oraz Astera. Jednoczeœnie nale¿y
zaznaczyæ, ¿e jedynie odm. Astera osi¹ga³a poszczególne fazy fenologiczne znacznie póŸniej od odm. Amera, co jest zgodne z obserwacjami £YSZCZARZA i wsp. (1997), podczas
gdy pozosta³e odmiany nie ró¿ni³y siê wyraŸnie. Natomiast wed³ug RAMENDY (1996)
odmianê Astera nale¿y zaliczyæ do œredniopóŸnych.
4. Wnioski
•
•
•
•
•
Odmiany Dactylis glomerata ró¿ni¹ siê terminami osi¹gania faz fenologicznych,
jak równie¿ d³ugoœci¹ ich trwania i nasileniem wystêpowania.
Faza kwitnienia trwa najkrócej niezale¿nie od odmiany Dactylis glomerata i roku
badañ.
Warunki pogodowe wp³ywaj¹ na przebieg faz fenologicznych; wy¿sze temperatury i brak opadów przyspieszaj¹ rozwój pêdów generatywnych i zwiêkszaj¹
nasilenie wystêpowania poszczególnych faz rozwojowych.
Rozstawa rzêdów wp³ywa na nasilenie przebiegu faz fenologicznych i w mniejszym stopniu na d³ugoœæ ich trwania; nasilenie faz jest z regu³y wiêksze na obiektach z wê¿sz¹ rozstaw¹.
Najwczeœniejsz¹ odmian¹ jest Amera, a najpóŸniejsz¹ Astera, natomiast pozosta³e odmiany mo¿na zaliczyæ do œredniowczesnych.
Literatura
BINEK A., 1996. Osobnicza zmiennoœæ cech warunkuj¹cych produktywnoœæ nasienn¹ odmian
kupkówki pospolitej (Dactylis glomerata L). Biuletyn IHAR, 199, 81-87.
BORAWSKA B., 1997. Zmiany sk³adu gatunkowego mieszanek ³¹kowych zró¿nicowanych wczesnoœci¹ odmian traw w okresie 3-letniego u¿ytkowania. Zeszyty Problemowe Postêpów
Nauk Rolniczych, 439, 341-349.
COBORU, 1985. Charakterystyka odmian. Roœliny rolnicze. S³upia Wielka, t. II.
HARKOT W., 2005. Differences in the phenologic development of forage grasses on mineral and
organic soil. Grassland Science in Europe, 10, 251-254.
KOSTUCH R., TWARDY S., 1975. Wp³yw czynników meteorologicznych na fazy fenologiczne
wybranych roœlin ³¹kowo-pastwiskowych. Wiadomoœci IMUZ, XII, 3, 137-145.
£YSZCZARZ R., 1997. Wczesnoœæ traw pastewnych kryterium ich przydatnoœci u¿ytkowej. Materia³y Konferencji „Kierunki badañ nad nawo¿eniem i u¿ytkowaniem ³¹k i pastwisk”,
IMUZ Falenty, 164-172.
£ YSZCZARZ R., K OCHANOWSKA- B UKOWSKA Z., D EMBEK R., Z IMMER- G RAJEWSKA M.,
SIKORRA J., 1997. Wybrane elementy charakterystyki krajowych odmian Dactylis glomerata L. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 451, 229-241.
31
PAWLAK T., 1992. Zmiana wartoœci paszowej traw w zale¿noœci od przebiegu fazy k³oszenia.
Wiadomoœci IMUZ, XVII, 2, 233-253.
RAMENDA S., 1996. Ocena zdolnoœci reprodukcyjnej odmian kupkówki pospolitej (Dactylis glomerata L.). Biuletyn IHAR, 199, 71-79.
RUTKOWSKA B., KAMIÑSKI J., 1988. Fazy rozwojowe gatunków i odmian traw w zale¿noœci od
terminu pierwszego pokosu oraz warunków siedliskowych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 366, 53-60.
RUTKOWSKA B., LEWICKA E., SZCZYGIELSKI T., PAWLAK T., 1983. Zdolnoœæ gatunków i odmian
traw do wykszta³cania pêdów kwiatowych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 282, 53-66.
RUTKOWSKA B., KACPERSKA-PALACZ A., £ÊKAWSKA I., 1970. Fazy rozwojowe i kszta³towanie
siê pêdów u niektórych gatunków traw pastewnych. Roczniki Nauk Rolniczych, s. F, 77,
3, 358-375.
RUTKOWSKA B., LEWICKA E., JANICKA M., 1997. Zró¿nicowanie fenologiczne odmian traw
zastosowanych w mieszankach oraz w siewach czystych. Biuletyn Oceny Odmian, 28,
119-126.
SCHÖBERLEIN W., 1981. Untersuchungen über den Einfluss des Erntezeitpunkte auf die Saatgutqualität bei Dactylis glomerata L., Festuca pratensis Huds. und Lolium perenne L. sowie
über Möglichkeiten zur Eingrenzung der Erntezeitpunktbestimmung. Archivum für
Acker- und Pflanzenbau und Bodenkunde, 25, 3-13.
The phenological differentiation of Dactylis glomerata cultivars sown in two row
spacing during 3-years period of utilization
B. BORAWSKA-JARMU£OWICZ
Grassland Division, Department of Agronomy, Warsaw University of Agriculture
Summary
The aim of this study is to evaluate the course of phenological phases of Dactylis glomerata
cultivars sown in two row spacing (50 and 70 cm) during 3-years period of utilization depending
on weather conditions. The studies were carried out in 2002-2005 in central Poland on Dactylis
glomerata seed experiment on degraded black earth soil. Experiment was established in
a split-plot system in four replications on 3 m2 plots. Fertilization was (kg ha–1): N – 100 in three
parts, P – 30, K – 75 in two parts. The objects were six cultivars of Dactylis glomerata with different earliness and the ways of utilisation. The beginning and full of heading time and flowering
were analyzed on 50 generative shoots from 1 m of row on each plot. Phenological observations
and counting of shoots were conducted every few days from the time when generative shoots
appeared until the end of flowering. In the conducted experiment, in three years, a high intervarietal differentiation of phenological stages of development was obtained. It was found that weather
conditions affected the date and course of phenological stages, especially the start of heading, of
32
the tested cultivars in the years. Weather conditions influenced also the intensity of each stage. It
was also found that row spacing influenced the intensification of phenological phases (more
intensive on 50 cm row spacing) and less their long duration. Amera cv. entered all phenological
phases before the other cultivars did, whereas Astera was the latest.
Recenzent – Reviewer: Wanda Harkot
Dr Barbara Borawska-Jarmu³owicz
Katedra Agronomii, Zak³ad £¹karstwa, Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego
ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa
tel. (022) 593 27 08
e-mail: borawska@alpha.sggw.waw.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Induced androgenesis in Phleum pratense
Z. BRODA, S. MIKO£AJCZYK
Department of Genetics and Plant Breeding, August Cieszkowski
Agricultural University of Poznañ
Abstract. Producing homozygous lines in anther culture of timothy (Phleum pratense L.) is yet
insufficient. With using in vitro culture techniques for obtaining double haploid plants of timothy
we can do it in a short time. In monocotyledons one of the methods for the induction of haploids is
androgenesis (anther culture and isolation microspores). The most important factors influencing
the androgenic capacity are: genotype, pre-treatment of spikes or anthers and medium. The present investigation centered on the factors influencing haploid plant production efficiency via
induced embryogenesis.
K e y w o r d s : androgenesis, anther culture, genotype, Phleum pratense, timothy,
medium, anther treatment
1. Introduction
Haploids are one of the most important problems of plant cell cultures both in theoretical and practical aspects. The simplicity of the anther culture method developed by
MAHESHVARI et al. (1980) and the great number of haploids obtainable are of great
advantage. Moreover, the gene pool of the species is enriched by the variability that
appears fragmentally among regenerants. Despite the considerable results obtained with
anther cultures of timothy, tobacco, rice, maize and potatoes (PULLI and GUO, 2003;
GUO et al., 1999; WANG and HU, 1984) research in grasses, and especially in timothy, is
yet insufficient.
The present investigation centered on the factors influencing haploid plant production efficiency via inducted embryogenesis.
2. Material and Methods
Twenty timothy (Phleum pratense L.) genotypes were used as initial material origin
from variety Skaut: genotypes Sk1 – Sk10 and variety Bartovia: genotypes Ba1 – Ba10.
Ten seeds were sown into plastic pots filled with a 1:1 peat/sand mixture. After emergence three timothy plants per pot were left to grow. When the plants reached 10 cm in
height, they were cut to about 4 cm, followed by 2-3 repetitive cuts. When the plants had
shooted enough after the last cutting, they were transferred into cool room at +4oC and
34
Z. Broda, S. Miko³ajczyk
vernalized for 10-12 weeks. After vernalization, the last plants were moved to a greenhouse under the following growth conditions 18oC/13oC day/night temperature and 16 h
photoperiod. Spikes emerged 4-5 weeks later.
When the timothy heads were about 3-4 cm out of the sheaths, the developmental
stage of the microspores was examined microscopically by acetocarmine staining. The
optimum development stage was between the very late uninucleate and the binucleate
stages, when 50% of microspores were at the binucleate stage. In the uninucleate stage
the microspore should be round with clearly visible nucleus. In the binucleate stage
microspores should be round with some starch grain deposits (IMMONEN and ANTTILA,
1998). If the spikes need cold pretreatment, they could be harvested as a slightly earlier
microspore development stage to uninucleate stage. The spikes were cut, labeled,
bagged and placed in a bottle containing a sufficient amount of water and then they were
transferred to a cool room at 4oC in darkness for a cold pretreatment of 2-4 weeks. After
the cold pretreatment, the timothy spikes were used for anther culture. The spikes were
surface sterilized with 20% sodium hypochlorite on a shaker for 15 min and then washed
several times with sterilized distilled water. The anthers were then transferred on Petri
dishes containing various solid induction media. The basic mineral media of MURASHIGE and SKOOG (1962), NITSH and NITSH (1967), GAMBORG et al. (1968) and BLAYDES
(1966) supplemented with various concentrations of 2 mg l–1 kinetin, 0,3 mg l–1 zeatin,
2 mg l–1 2ip, 2 mg l–1 BAP, 2 mg l–1 2, 4-D, 2 mg l–1 IAA and 2 mg l–1 NAA were tested.
The anthers were treated with low temperatures (4-10oC) for 2-4 days and also were
gamma-irradiated 1, 2, 4, 8, Gy immediately before they were placed on nutrient
medium. The anthers were kept in growth chamber with regulated parameters: temperature 25oC ±2oC in the dark up to 10-15 days and in 3000 lux light intensity and 16/8 day
night photoperiod. The regenerants obtained were placed on B5 medium (GAMBORG et
al., 1968) without supplements and were transferred to sterile perlite for 20 days. Afterwards they were planted in soil and grown under greenhouse conditions. Chromosome
numbers of the obtained regenerants were determined on squash preparations from root
meristems stained with acetocarmine.
3. Results and Discussion
Two or tree weeks after cultivation timothy anthers swelled and burst open. Pale-yellow to light green friable or grain callus originated from the interior in some of them.
Callus induction and growth intensity depended on the previous treatments, the genotype and the nutrient medium. Therefore, we focused our attention on those factors.
Nutrient medium. Medium composition is widely known to be one of the most
important factors affecting callus formation and induction at in vitro embryogenesis.
Different species and even varieties have certain requirements regarding nutrients and
especially hormones.
The best callus induction and callus development in almost all clones were observed
on BLAYDES (1966) nutrient medium. The highest percentage of anthers yielding callus
was observed on BLAYDES medium with 2 mg l–1 kinetin or 2 mg l–1 BAP for Sk1 – 64%,
63,8% and Ba7 – 59,4%, Ba1 – 64,7% respectively (Table 1). Compared to all tested
35
nutrient media based on Blaydes, those containing 1 mg l–1 2ip and 500 mg l–1 meso-inositol were the most favorable for induction of embryogenesis from the anther derived
callus.
Table 1. Influence of genotype and cytokinins on callus induction in anther cultures of Phleum
pratense on Blaydes nutrient medium – each of variations containing 2,4-D and NAA (2 mg l–1)*
Genotypes
Cytokinins tested (2mg l–1)
Kinetin
2ip
BAP
Zeatin
Growth rate**
Anthers producing callus (%)
Sk1
64.0
49.7
63.8
56.0
6
Sk2
20.5
19.0
12.4
8.4
4
Sk3
17.2
13.0
13.7
12.3
4
Sk4
28.8
1.2
6.8
14.0
3
Sk5
22.3
14.3
0.7
3.7
3
Sk6
7.4
4.8
14.8
5.6
3
Sk7
58.6
39.4
40.9
36.8
6
Sk8
14.7
34.0
3.7
37.2
5
Sk9
17.8
10.6
20.1
14.7
4
Sk10
13.4
9.6
18.5
16.5
4
Ba1
59.0
50.1
64.7
59.6
6
Ba2
21.5
18.7
13.5
9.3
4
Ba3
18.2
14.2
12.8
13.2
4
Ba4
27.4
0.7
7.1
14.8
4
Ba5
21.1
16.3
1.2
4.3
3
Ba6
6.4
5.1
15.6
5.1
2
Ba7
59.4
40.8
40.3
38.7
5
Ba8
16.7
35.1
7.4
34.2
4
Ba9
17.4
11.4
25.4
15.1
4
Ba1
14.8
10.7
19.6
17.4
4
* 400 anthers were tested per variant of Blaydes nutrient medium
** The growth rate is given in six grades scale: 1 – very low, 2 – low, 3 – moderate, 4 – good, 5 –
very good, 6 – high
Genotype. The genotype is of particular importance among the factors influencing
pollen embryogenic capacity. The efficiency of androgenesis depends on species, cultivar and single genotype. The genus Nicotiana is a remarkable example. The high
embryogenic ability of Nicotiana tabacum is well known.
Table 1 shows the effect of the genotype on callus induction and its development on
Blaydes nutrient medium supplemented with 2,4-D, NAA and kinetin. The data show that
varieties Skaut clone Sk1 and Bartovia clones Ba1, Ba7 exhibit the highest percentage of
anthers producing callus – 64%, 59,0% and 59,4% respectively. They also have the best
callus development which is presented in Table 1 with the highest mark 5 and 6.
36
Anther treatment. Treatment of flower spikes or anthers with chemical and physical
factors prior to cultivation in vitro is particularly important for some species. Reference
data about the influence of high and low temperature shocks are numerous. The low temperature was used most frequently for inducing of androgenesis in many species, especially for the cereals: wheat (MARSOLAIS et al., 1984), barley (POWELL, 1988) and oats
(KIVIHARJU and PEHU, 1998).
The whole spikes of study clones of Skaut and Bartovia varieties were gamma-irradiated before anthers were placed on nutrient medium. Beside that, studies on callus and
embryo induction under combined treatment with low temperatures and gamma rays
were carried out (Table 2). Treatment with low temperature and low doses of gamma
rays stimulated callus formation and embryogenesis in anther cultures. Anthers treated
with 4oC for 4 days and 1 Gy developed callus less than 10 days. Callus of the other
genotypes emerged after 15–20 days. Combined treatment with 10oC for 2 days and 8 Gy
resulted in the highest callus formation. In this case, 70% of the anthers produced callus
but no embryogenesis was observed. The best embryogenesis was observed after gamma
Table 2. Influence of temperature and gamma rays on callus and embryos formation in anther cultures of Phleum pratense*
Treatments
Genotypes
Sk1
Sk2
Sk3
Sk4
Sk5
Sk5
Sk6
Sk7
Sk8
Sk9
Sk10
Ba1
Ba2
Ba3
Ba4
Ba5
Ba6
Ba7
Ba8
Ba9
Ba10
T
o
4
4
4
10
10
10
10
4
4
10
4
4
10
4
10
10
4
10
10
10
10
Anthers producing callus
Days
Gy
Number
%
2
4
2
4
2
2
2
2
4
4
4
4
2
2
2
4
4
2
2
2
4
1
1
1
1
2
4
8
1
1
1
4
4
4
1
8
1
2
4
8
4
4
158
274
115
120
218
283
210
241
0
16
235
194
161
264
250
117
105
106
270
271
273
39.5
68.5
28.7
30.0
54.5
70.7
52.5
60.2
0
4.0
58.7
48.5
40.2
66.0
62.5
29.2
26.2
26.5
67.5
67.7
68.2
Calli showing embryogenesis
3.2
6.7
3.4
2.4
4.7
4.7
4.2
4.1
0
0
4.3
1.4
?
2.8
2.1
1.8
2.4
0
0
1
0
*400 anthers were tested per genotype
37
ray treatment with 1 and 4 Gy. The highest percentage of embryogenesis resulted from
combining treatment with 4oC for 4 days and 4 Gy was Sk2 – 6,7% and Ba2 – 4,3%
respectively (Table 2).
Cytological characteristic of regeneration plants. Over five hundred plants were
obtained as a result of the embryogenesis induced in the anther callus of clones from two
varieties – Skaut and Bartovia (Table 3). The cytological analysis of the root meristem of
the produced plants showed considerable variation in the chromosome number. Most of
the regenerants were hexaploid 2n = 6x = 42 – clones Sk1–10 36,9% and Ba1–10 35,4%,
mixoploids 40,8% and 46,8% respectively. Haploids n = 3x = 21 plants obtained Sk1–10 –
22,3%, Ba1–10 17,8% (Table 3).
Table 3. Ploidy level of the regenerated timothy plants
Genotypes
Sk1
Sk2
Sk3
Sk4
Sk5
Sk6
Sk7
Sk8
Sk9
Sk10
Sk1–10
Ba1
Ba2
Ba3
Ba4
Ba5
Ba6
Ba7
Ba8
Ba9
Ba10
Ba1–10
Sk1–10 + Ba1–10
Number of hexaploids
(double haploids)
2n = 6x = 42
15
20
16
17
19
21
16
–
–
18
126 (36.9%)
10
12
17
16
12
15
–
–
1
–
72 (35.4%)
198 (36.4%)
Number of haploids
n = 3x = 21
Number of mixoploids
7
12
9
8
10
14
5
–
–
11
76 (22.3%)
6
8
9
7
6
7
–
–
–
–
36 (17.8%)
112 (20.6%)
12
17
21
15
20
20
18
–
–
16
139 (40.8%)
16
15
18
20
14
12
–
–
–
–
95 (46.8%)
234 (43.0%)
Several authors explain the wide range of ploidy levels of androgenic plants with
endomitosis and nucleus convergence which were observed during early stages of pollen
development in anthers cultivated in vitro (KASHA et al., 2001). INDRIANTO et al. (1999)
showed that ploidy level could depend on spikes or anthers pretreatment. These proces© PT£, Grassland Science in Poland, 9, 2006
38
ses are well described in many cytological studies (NI¯ECKI and KATI, 1973; GUO and
PULLI, 2000).
4. Conclusions
•
•
•
The success achieved in inducing haploids gives opportunities for fundamental
research and for the solution of practical plant breeding problems.
Improving embryogenesis and plant regeneration in timothy at the hexaploid
level is a complex and very slow process. Induced haploids in this species provide
fast development of new more productive and high-grade forms.
Particular attention should be paid to increase of the efficiency of in vitro haploid
and double haploid production, to the factors influencing induced androgenesis,
and to the genetic nature of the produced timothy plants. Induced androgenesis in
timothy could be applied widely in breeding programs only after the development
of easily carried out and effective methodology for obtaining a great number of
stable haploids and double haploids.
Literature
BLAYDES D. F., 1966. Interaction of kinetin and various inhibitors in the growth of soybean tissue.
Physiology Plantarum, 19, 748.
GAMBORG O. L., MILLER R. A., OLIMA K., 1968. Nutrient requirements of suspension culture of
soybean root cell. Experimental Cell Research, 50, 151-158.
GUO Y. D., PULLI S., 2000. An efficient androgenic embryogenesis and plant regeneration method
through microspore culture in timothy (Phleum pratense L.). Plant Cell Reports, 19,
761-767.
GUO Y. D., SEWON P., PULLI S., 1999. Improved embryogenesis from anther culture and plant
regeneration in timothy. Plant Cell Tissue and Organ Culture, 57, 85-93.
INDRIANTO A., HEBERLE-BORS E., TOURAEV A., 1999. Assessment of various stresses and carbohydrates for their effect on the induction of embryogenesis in isolated wheat microspores. Plant Science, 143, 71-79.
IMMONEN S., ANTTILA A., 1998. Impact of microspore developmental stage on induction and
plant regeneration in rye anther culture. Plant Science, 139, 213-222.
KASHA K. J., HU T. C., ORO R., SIMION E., SHIM Y. S., 2001. Nuclear fusion leads to chromosome
doubling during mannitol pretreatment of barley (Hordeum vulgare L.) microspores.
Journal of Experimental Botany, 52, 1227-1238.
KIVIHARJU E., PEHU E., 1998. The effect of cold and heat pretreatments on anther culture respons
of Avena sativa and A. sterilis. Plant Cell Tissue and Organ Culture, 54, 97-104.
MAHESHWARI S. C., TAGI A., MALHOTRA K., 1980. Induction of haploidy from pollen grains in
angiosperms – the current status. Theoretical and Applied Genetics, 58, 193-206.
MARSOLAIS A. A., SEGUIN-SWARTZ G., KASHA K. J., 1984. The influence of anther cold pretreatments and donor plant genotypes on in vitro androgenesis in wheat (Triticum aestivum L.).
Plant Cell Tissue and Organ Culture, 3, 69-79.
MURASHIGE T. SKOOG F., 1962. A revised medium for rapid growth and bioassays with tobacco
tissue cultures. Physiology Plantarum, 15, 473-497.
39
NITSH C., NITSH I. P., 1967. The induction of flowering in in vitro stem segments of Plumbago
indica L. I. The production of vegetative buds. Planta, 72, 355-370.
NI¯ECKI M., KATI F., 1973. Studies on plant cell and tissue culture, III. In vitro production of callus from anther culture of forage crops. Journal of Faculty Agriculture, Hokkaido
University, 57 293-300.
POWELL W., 1988. The influence of genotype and temperature pre-treatment on anther culture
response in barley (Hordeum vulgare L.). Plant Cell Tissue and Organ Culture, 12,
291-297.
PULLI S., GUO Y. D., 2003. Anther culture and isolated microspore culture in timothy. Doubled
Haploid Production in Crop Plants, 173-177.
WANG X. Z., HU H., 1984. The effect of potato II medium for triticale anther culture. Plant Sci.
Letters, 36, 237-239.
Summary
The anthers of twenty timothy genotypes were used for the induction of androgenesis and
plant regeneration. They originated from variety Skaut: genotypes Sk1 – Sk10 and from variety
Bartovia: genotypes Ba1 – Ba10. The highest rate of induction of androgenesis was observed on
Blaydes medium with 2 mg l–1 kinetin or 2 mg l–1 BAP for genotype Sk1 – 64%. The best rate of
embryogenesis was observed when anthers were treated of gamma ray with radiation dose 1 and 4
Gy. The highest percentage of embryogenesis resulted from combining pretreatment anthers with
4ºC for 4 days and 4 Gy was Sk2 – 6.7%. Chromosome counting of plantlets regenerated showed
that most of the regenerants were allohexaploid 2n = 6x = 42 – clones Sk1–10 36.9% and Ba1–10
35.4%. Haploids n = 3x = 21 plants obtained from genotypes Sk1–10 – 22.3% and 17.8% from
genotypes Ba1–10.
Indukowana androgeneza w Phleum pratense
Z. BRODA, S. MIKO£AJCZYK
Katedra Genetyki i Hodowli Roœlin, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego
w Poznaniu
Streszczenie
Pylniki dwudziestu genotypów tymotki by³y wykorzystane do indukowania androgenezy i regeneracji roœlin. Pochodzi³y one z odmiany Skaut: genotypy Sk1 – Sk10
i z odmiany Bartovia: genotypy Ba1 – Ba10. Najwy¿sz¹ wartoœæ indukcji androgenezy
zaobserwowano na po¿ywce Blayds’a z 2 mg l–1 kinetyny lub 2 mg l–1 BAP dla genotypu
Sk1 – 64%. Najlepsz¹ efektywnoœæ androgenezy zaobserwowano, kiedy pylniki by³y
traktowane promieniowaniem gamma w dawce 1 i 4 Gy. Najwy¿szy procent embriogenezy otrzymano w kombinacji traktowania wstêpnego pylników temperatur¹ 4oC przez
4 dni i 4 Gy dla genotypu Sk2 – 6,7%. Liczenie chromosomów u zregenerowanych roœlin
wykaza³o, ¿e wiêkszoœæ regenerantów by³a alloheksaploidami 2n = 6x = 42 – klony
40
Sk1–10 – 36,9% i Ba1–10 35,4%. Haploidalnych roœlin n = 3x = 21 otrzymanych z genotypów Sk1–10 by³o 22,3% i 17,8% z genotypów Ba1–10.
Recenzent – Reviewer: Andrzej Joachimiak
Prof. dr hab. Zbigniew Broda
Katedra Genetyki i Hodowli Roœlin, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowksiego w Poznaniu
ul. Wojska Polskiego 71C, 60-625 Poznañ
e-mail: broda@au.poznan.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Walory u¿ytkowe wybranych gatunków i odmian traw
przeznaczonych na trawniki rekreacyjne
K. GRABOWSKI, S. GRZEGORCZYK, H. KWIETNIEWSKI, A. KOZIKOWSKI
Katedra £¹karstwa, Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie
Utility value of selected grass species and cultivars designed
for recreational lawns
Abstract. In the report, utility features of selected gazon grass species and cultivars sown pure
and in mixtures for recreational lawns in Olsztyn Lakeland conditions were estimated. Most
favourable features obtained: Lolium perenne Wiêc³awicki and Festuca rubra Pernille and Boreal
sown pure. Among tested mixtures the best parameters were obtained by: mixture no. 14 designed
in Chair of Grasslands and commercial mixtures – Johnson Wimbledon, DSV Sport und Spiel and
Barenbrug Universal.
K e y w o r d s : recreation lawns, lawn grasses, species, cultivars, mixtures, utility value
1. Wstêp
Utrzymanie trawników rekreacyjnych wymaga szeregu zabiegów pratotechnicznych, m.in. w³aœciwego przygotowania pod³o¿a, nawo¿enia, nawadniania i czêstego
koszenia. Z punktu widzenia utrzymania walorów estetycznych murawy zwraca siê
przede wszystkim uwagê na w³aœciwy dobór gatunków i odmian traw do mieszanek,
uwzglêdniaj¹c ich cechy morfologiczne, biologiczne i wymagania siedliskowe (DOMAÑSKI, 1998a; GRABOWSKI i wsp., 2003; HARKOT i CZARNECKI, 1999; PATRZA£EK, 1996;
PROÑCZUK, 1994; RUTKOWSKA i BRZYWCZY-KUNIÑSKA, 1969).
Celem niniejszych badañ by³o okreœlenie walorów u¿ytkowych wybranych gatunków i odmian traw gazonowych wysiewanych w siewie czystym i mieszankach z przeznaczeniem na trawniki rekreacyjne w warunkach Pojezierza Olsztyñskiego.
Doœwiadczenie œcis³e za³o¿ono wiosn¹ 1998 roku, metod¹ losowanych bloków,
w trzech powtórzeniach, w uk³adzie kasetonowym, na poletkach (1 m × 1 m), na glebie
antropogenicznej wytworzonej z piasku gliniastego, na terenie Zak³adu Dydaktyczno-Doœwiadczalnego UWM w Olsztynie. Badaniami objêto wybrane gatunki
(odmiany) i mieszanki zaprojektowane przez autorów pracy oraz handlowe mieszanki
traw gazonowych (Tabela 1).
42
K. Grabowski, S. Grzegorczyk, H. Kwietniewski, A. Kozikowski
Tabela 1. Gatunki i odmiany oraz mieszanki wysiewane na trawniki rekreacyjne
Table 1. Species, cultivars and mixtures sown on recreation lawns
Nr
obiektu
Object
number
1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.*
11.*
12.*
13.*
14.*
15.**
Gatunki i mieszanki
Species and mixtures
2
Lolium perenne L.
Lolium perenne L.
Lolium perenne L.
Lolium perenne L.
Festuca rubra L.
Festuca rubra L.
Festuca rubra L.
Festuca ovina L.
Agrostis capillaris L.
Lolium perenne L.
Poa pratensis L.
Festuca rubra L.
Festuca rubra L.
Festuca ovina L.
Poa pratensis L.
Festuca rubra L.
Festuca rubra L.
Lolium perenne L.
Lolium perenne L.
Poa pratensis L.
Festuca rubra L.
Festuca heterophylla Lam.
Lolium perenne L.
Festuca rubra L.
Festuca rubra L.
Poa pratensis L.
Festuca rubra L.
Festuca rubra L.
Festuca ovina L.
Poa pratensis L.
Lolium perenne L.
DSV “Camping”
Lolium perenne L.
Festuca rubra L.
Festuca rubra L.
Poa pratensis L.
Odmiany
Cultivars
Iloœæ wysiewu
Seeding quantity
%
g m–2
3
WIÊC£AWICKI
SAKINI
ENTRAL
NADMORSKI
LEO
PERNILLE
BOREAL
RIDU
HIGHLAND
WIÊC£AWICKI
ALICJA
LEO
NIMBA
NIKO
ALICJA
NIMBA
ADIO
IGEKA
NIRA
INKA
ALICJA
JAGNA
SAWA
INKA
ADIO
NIMBA
ALICJA
ADIO
NIMBA
MIMI
NIB 193
INKA
4
100
100
100
100
100
100
100
100
100
30
25
20
20
5
45
30
20
5
20
20
20
20
20
55
20
10
15
50
10
15
15
10
5
20,0
20,0
20,0
20,0
15,0
15,0
15,0
12,0
10,0
9,0
7,5
6,0
6,0
1,5
13,5
9,0
6,0
1,5
6,0
6,0
6,0
6,0
6,0
16,5
6,0
3,0
4,5
15,0
3,0
4,5
4,5
3,0
LIMANDA
45
NFG
LIEALLA
BALIN
30
10
15
30,0
Walory u¿ytkowe wybranych gatunków i odmian traw...
1
16.**
17.**
18.**
19.**
20.**
2
DSV “Sport und Spiel”
Lolium perenne L.
Lolium perenne L.
Lolium perenne L.
Festuca rubra L.
Festuca rubra L.
Poa pratensis L.
Poa pratensis L.
Barenbrug “Universal”
Lolium perenne L.
Lolium perenne L.
Poa pratensis L.
Festuca rubra L.
Festuca rubra L.
Johnsons “Wimbledon”
Lolium perenne L.
Poa pratensis L.
Festuca rubra L.
Nieznanice “Uni”
Lolium perenne L.
Lolium perenne L.
Lolium perenne L.
Festuca rubra L.
Festuca rubra L.
Poa pratensis L.
Poa pratensis L.
Festuca heterophylla Lam.
Rolimpex “Ogrodowa”
Lolium perenne L.
Festuca rubra L.
Festuca ovina L.
Poa pratensis L.
3
4
LIMAGE
10
JUWEL
LISABELLE
LIPROSA
LIROUGE
LEUROBA
LIMOUSINE
10
20
15
20
15
10
STADION
25
BARRAGE
BARON
BARGENA
BARNICA
10
20
30
10
DANILO
50
COCTAIL
DIEGO
30
20
NIRA
20
NIGA
INKA
NIMBA
LEO
ALICJA
GOL
SAWA
20
10
10
10
10
10
10
NADMORSKI
50
NAKIELSKA
RIDU
HIGHLAND
35
5
5
5
SKRZESZOWICKA
43
5
30,0
30,0
30,0
30,0
30,0
* Propozycje w³asne – Own proposals
** Mieszanki handlowe – Commerce mixtures
Gleba pod doœwiadczeniem charakteryzowa³a siê pHKCl 7,0, a zawartoœæ przyswajalnych makrosk³adników wynosi³a: P – 0,56, K – 0,24, Ca – 0,33, Mg – 0,10 i Na –
0,48 g kg–1, natomiast mikrosk³adników: Cu – 3,3, Mn – 266 i Zn – 56 mg kg–1 s.m. gleby.
W latach u¿ytkowania (1999-2003) nawo¿enie fosforem i potasem w iloœci 45 kg ha–1
P2O5 i 70 kg ha–1 K2O stosowano wiosn¹ oraz 35 kg ha–1 P2O5 i 80 kg ha–1 K2O jesieni¹.
Dodatkowo, co trzecie koszenie stosowano 20 kg ha–1 N, zraszano w okresie suszy
i koszono do 15 razy w sezonie wegetacyjnym do wysokoœci 4,0 cm. Zgodnie z metodyk¹
44
COBORU (D OMAÑSKI , 1998b) oceniano: przezimowanie, zadarnienie, kolor,
doskona³oœæ liœcia i ogólny aspekt w skali 9o (1 – cecha z³a, 5 – dostateczna, 9 – wysoce
po¿¹dana).
Warunki pogodowe w latach 1999-2003 by³y na ogó³ sprzyjaj¹ce dla wzrostu i rozwoju traw gazonowych. Wysokim temperaturom powietrza towarzyszy³y stosunkowo
wy¿sze od œredniej opady atmosferyczne, z wyj¹tkiem lipca i wrzeœnia w roku 1999,
kwietnia i czerwca w roku 2000, maja i czerwca w roku 2001, kwietnia i lipca w 2002
roku oraz sierpnia i wrzeœnia 2003 roku.
Przezimowanie traw gazonowych wysiewanych w siewie czystym i mieszankach
w okresie badañ by³o zró¿nicowane (Tabela 2). Najlepiej w siewie czystym przezimowa³y Lolium perenne Wiêc³awicki i Festuca rubra Pernille. Dobrze (6,1-6,6 w skali
9o) przezimowa³y pozosta³e gatunki i odmiany wysiewane w siewie czystym i mieszanTabela 2. Przezimowanie (w skali 9°) badanych gatunków, odmian i mieszanek traw gazonowych
na trawnikach rekreacyjnych (œrednie za 5 lat)
Table 2. Winter hardiness (9° scale) of the tested species, cultivars and mixtures of lawn grasses
(mean of 5 years)
Nr obiektu – Object number
1
6
2
9
20
11
17
18
19
3
7
12
13
8
14
16
5
10
15
4
Œrednie – Average
6,8 b
6,7 b
6,6 ab
6,6 ab
6,6 ab
6,5 ab
6,5 ab
6,5 ab
6,5 ab
6,4 ab
6,4 ab
6,4 ab
6,4 ab
6,2 ab
6,2 ab
6,2 ab
6,1 ab
6,1 ab
6,1 ab
5,9 a
ab – grupy jednorodne – homogeneous groups
45
kach, z wyj¹tkiem Lolium perenne Nadmorski (5,9 w skali 9o). Wed³ug PROÑCZUKA
(1993) przezimowanie jest cech¹, która w warunkach polskich ma du¿e znaczenie. Jest
wynikiem oddzia³ywania na darñ niskich temperatur, œniegu oraz chorób zimowych.
Stwierdzono wyraŸne ró¿nice w zadarnieniu powierzchni przez badane gatunki
i odmiany oraz mieszanki traw gazonowych (Tabela 3). Najlepiej wiosn¹ zadarnia³y
powierzchniê mieszanka nr 12, Rolimpex Ogrodowa i Barenbrug Universal, a w siewie
czystym Festuca rubra Boreal i Lolium perenne Wiêc³awicki (6,9-7,0 w skali 9o).
S³abszym zadarnieniem cechowa³a siê Festuca rubra Leo (6,0 w skali 9o). Nie stwierdzono wyraŸnych ró¿nic w zadarnieniu w okresie letnim. Stan zadarnienia powierzchni
jesieni¹ by³ korzystniejszy ni¿ latem i wiosn¹. Spoœród badanych mieszanek najlepszym
zadarnieniem (8,2 w skali 9o) wyró¿nia³a siê mieszanka nr 12 zaprojektowana w Katedrze
£¹karstwa. Na zbli¿onym poziomie zadarnia³y powierzchniê poletek pozosta³e mieszanki,
natomiast w siewie czystym Lolium perenne Wiêc³awicki i Festuca rubra Boreal. Jak
podaj¹ HARKOT i CZARNECKI (1999), zadarnienie jest jednym z wa¿niejszych kryteriów
w ocenie odmian traw gazonowych. O dobrym zadarnieniu trawników decyduj¹ m.in.
równomierne i szybkie wschody roœlin, nawo¿enie, koszenie i zraszanie. Wed³ug HARKOT
Tabela 3. Stan zadarnienia powierzchni (w skali 9°) badanych gatunków, odmian i mieszanek traw
gazonowych na trawnikach rekreacyjnych (œrednie za 5 lat)
Table 3. Turf compactness (9° scale) of the tested species, cultivars and mixtures of lawn grasses
(mean of 5 years)
Nr obiektu
Object number
7
12
1
17
20
11
18
19
6
13
16
2
9
10
3
8
14
4
15
5
Wiosna –
Spring
7,0 b
7,0 b
6,9 b
6,9 b
6,9 b
6,8 ab
6,8 ab
6,8 ab
6,7 ab
6,7 ab
6,7 ab
6,6 ab
6,6 ab
6,6 ab
6,4 ab
6,4 ab
6,3 ab
6,2 ab
6,2 ab
6,0 a
Nr obiektu
Object number
12
6
20
17
19
1
11
13
16
18
2
3
7
8
9
10
5
14
15
4
Lato – Summer
7,2 a
7,1 a
7,1 a
7,0 a
7,0 a
6,9 a
6,9 a
6,9 a
6,9 a
6,9 a
6,8 a
6,8 a
6,8 a
6,8 a
6,8 a
6,8 a
6,6 a
6,6 a
6,6 a
6,5 a
abc – grupy jednorodne – homogeneous groups
Nr obiektu
Object number
12
7
1
17
20
18
19
11
16
2
6
10
13
3
8
9
14
4
15
5
Jesieñ –
Autumn
8,2 c
7,9 bc
7,8 bc
7,8 bc
7,8 bc
7,6 bc
7,6 bc
7,6 bc
7,5 bc
7,4 abc
7,4 abc
7,4 abc
7,4 abc
7,2 ab
7,2 ab
7,2 ab
7,2 ab
7,0 ab
7,0 ab
6,4a
46
i CZARNECKIEGO (1999) Lolium perenne, spoœród wszystkich badanych gatunków,
cechowa³a siê najbardziej wyrównanymi ocenami zadarnienia. W badaniach DOMAÑSKIEGO (1998a) Festuca rubra wyró¿nia³a siê równie¿ dobrym zadarnieniem.
Wa¿n¹ cech¹ traw gazonowych jest barwa liœcia, jak równie¿ wa¿na jest stabilnoœæ
barwy w okresie wegetacji oraz podatnoœæ na zmianê barwy pod wp³ywem czynników
stresogennych (PROÑCZUK, 1993). Zielonym i trawiastozielonym kolorem wyró¿nia³a
siê wiosn¹ i jesieni¹ Lolium perenne Wiêc³awicki i mieszanka nr 14 zaprojektowana
w Katedrze £¹karstwa. Latem w wiêkszoœci analizowane gatunki (odmiany) i mieszanki
odznacza³y siê zielonoszarym i soczystozielonym kolorem, z wyj¹tkiem Lolium perenne
Sakini i mieszanki nr 14 maj¹ce zabarwienie ciemnej zieleni. Najwy¿sze oceny w kategorii kolorystyki jesieni¹ uzyska³y wysiewane w siewie czystym gatunki i odmiany
Lolium perenne Wiêc³awicki i Sakini oraz Festuca rubra Leo, jak te¿ mieszanki nr 14,
Nieznanice Uni i Rolimpex Ogrodowa (Tabela 4).
Tabela 4. Kolor murawy (w skali 9°) badanych gatunków, odmian i mieszanek traw gazonowych
Table 4. Sward colour (9° scale) of the tested species, cultivars and mixtures of lawn grasses
(mean of 5 years)
Nr obiektu
Object number
1
14
2
5
11
3
6
12
16
19
20
7
9
17
15
8
4
18
13
10
Wiosna –
Spring
6,3 c
6,2 c
5,7 bc
5,7 bc
5,6 abc
5,4 abc
5,4 abc
5,4 abc
5,4 abc
5,4 abc
5,4 abc
5,3 abc
5,3 abc
5,3 abc
5,1 ab
5,0 ab
4,9 ab
4,9 ab
4,8 ab
4,6 a
Nr obiektu
Object number
2
14
8
15
3
20
11
12
16
18
4
6
7
9
10
5
13
17
19
1
Lato – Summer
5,8 c
5,6 bc
5,2 abc
5,2 abc
5,1 abc
5,1 abc
5,0 abc
5,0 abc
5,0 abc
5,0 abc
4,6 ab
4,6 ab
4,6 ab
4,5 ab
4,5 ab
4,4 a
4,2 a
4,2 a
4,2 a
4,1 a
Nr obiektu
Object number
1
14
5
20
2
19
11
6
12
3
16
17
9
7
15
8
18
4
13
10
Jesieñ –
Autumn
6,9 i
6,6hi
6,2 ghi
6,2 ghi
6,0 fghi
6,0 fghi
5,8 efghi
5,3 bcdefg
5,3 bcdefg
5,2 bcdefg
5,2 bcdefg
5,2 bcdefg
5,1 abcdefg
5,0 abcdef
4,7 abcde
4,6 abcde
4,4 abcd
4,3 abc
4,2 ab
4,0 a
abcdefghi – grupy jednorodne – homogeneous groups
47
Do cech czêsto uwzglêdnianych przy ocenie trawników nale¿y tzw. doskona³oœæ liœcia (JANKOWSKI i wsp., 1999). Efektownie wygl¹daj¹ trawy z w¹skimi blaszkami i s¹
najbardziej po¿¹dane na trawnikach ozdobnych. Liœæmi wysmuk³ymi (subtelnymi)
wiosn¹, latem i jesieni¹ charakteryzowa³y siê komponenty mieszanki Johnsons Wimbledon oraz mieszanki DSV Sport und Spiel. Zbli¿on¹ delikatnoœci¹ blaszki liœciowej
cechowa³y siê wiosn¹ Festuca rubra Pernille i Boreal, natomiast jesieni¹ Lolium
perenne Entral, Sakini i Nadmorski oraz komponenty mieszanek nr 11 i 14, zaprojektowanych w Katedrze £¹karstwa, jak te¿ handlowych Johnsons Wimbledon, DSV Sport
und Spiel, DSV Camping i Rolimpex Ogrodowa (Tabela 5).
Dostatecznym do dobrego wygl¹dem murawy (6,0-6,7 w skali 9o) odznacza³y siê
wysiewane gatunki (odmiany) i mieszanki traw gazonowych wiosn¹ (Tabela 6). Latem
muraw¹ „ciesz¹ca oko” wyró¿nia³y siê mieszanki handlowe DSV Sport und Spiel oraz
Barenbrug Universal. Natomiast pozosta³e gatunki (odmiany) i mieszanki traw gazonowych charakteryzowa³y siê zbli¿onym wygl¹dem murawy, z wyj¹tkiem Festuca rubra
Leo (Tabela 6). Najbardziej estetycznym wygl¹dem murawy jesieni¹ odznacza³y siê
Tabela 5. Doskona³oœæ liœcia (w skali 9°) badanych gatunków, odmian i mieszanek traw gazonowych na trawnikach rekreacyjnych (œrednie za 5 lat)
Table 5. Leaf perfection (9° scale) of the tested species, cultivars and mixtures of lawn grasses
(mean of 5 years)
Nr obiektu
Object number
18
6
16
13
19
7
11
17
3
14
12
15
1
4
8
10
20
2
5
9
Wiosna –
Spring
6,5 d
6,3 cd
6,3 cd
6,0 bcd
6,0 bcd
5,9 bcd
5,9 bcd
5,9 bcd
5,8 abc
5,8 abc
5,7 abc
5,7 abc
5,6 ab
5,6 ab
5,6 ab
5,6 ab
5,6 ab
5,5 ab
5,4 ab
5,2 a
Nr obiektu
Object number
18
13
16
20
6
14
3
7
17
19
11
12
15
1
4
9
5
10
2
8
Lato – Summer
abcd – grupy jednorodne – homogeneous groups
6,8 d
6,6 cd
6,5 cd
6,5 cd
6,4 bcd
6,4 bcd
6,3 abcd
6,3 abcd
6,3 abcd
6,3 abcd
6,2 abcd
6,2 abcd
6,0 abc
5,9 abc
5,9 abc
5,8 abc
5,7 ab
5,7 ab
5,6 a
5,6 a
Nr obiektu
Object number
18
16
11
3
14
4
15
20
2
10
17
6
9
13
19
12
7
5
8
1
Jesieñ –
Autumn
6,8 d
6,6 cd
6,5 bcd
6,4 bcd
6,4 bcd
6,2 abcd
6,2 abcd
6,2 abcd
6,1 abcd
6,1 abcd
6,1 abcd
6,0 abc
6,0 abc
6,0 abc
6,0 abc
5,9 abc
5,8 ab
5,6 a
5,6 a
5,3 a
48
mieszanki Johnsons Wimbledon i DSV Sport und Spiel. Atrakcyjnym wygl¹dem
murawy na koniec sezonu wegetacyjnego odznacza³y siê tak¿e mieszanki nr 10, 11, 13
i 14 zaprojektowane w Katedrze £¹karstwa oraz handlowe Barenbrug Universal i Nieznanice Uni (Tabela 6).
Tabela 6. Aspekt ogólny (w skali 9°) badanych gatunków, odmian i mieszanek traw gazonowych
Table 6. Lawn general aspect (9° scale) of the tested species, cultivars and mixtures of lawn grasses (mean of 5 years)
Nr obiektu
Object number
12
18
17
20
1
11
14
2
4
7
10
19
6
9
16
3
5
8
13
15
Wiosna –
Spring
6,7 a
6,7 a
6,6 a
6,6 a
6,5 a
6,5 a
6,5 a
6,4 a
6,4 a
6,4 a
6,4 a
6,4 a
6,2 a
6,2 a
6,2 a
6,0 a
6,0 a
6,0 a
6,0 a
6,0 a
Nr obiektu
Object number
16
17
13
2
3
4
11
18
20
10
12
8
14
15
1
6
7
19
9
5
Lato – Summer
7,4 b
7,3 b
7,2 ab
7,0 ab
7,0 ab
7,0 ab
7,0 ab
7,0 ab
7,0 ab
6,8 ab
6,8 ab
6,7 ab
6,7 ab
6,7 ab
6,6 ab
6,6 ab
6,6 ab
6,6 ab
6,4 ab
6,2 a
Nr obiektu
Object number
18
16
10
11
17
13
14
19
3
4
1
9
15
5
20
2
12
8
7
6
Jesieñ –
Autumn
7,9 d
7,8 cd
7,2 bcd
7,2 bcd
7,2 bcd
7,1 bcd
7,1 bcd
7,1 bcd
6,9 abcd
6,8 abc
6,7 abc
6,7 abc
6,7 abc
6,6 abc
6,6 abc
6,5 abc
6,5 abc
6,4 ab
6,3 ab
6,0 a
abcd – grupy jednorodne – homogeneous groups
4. Wnioski
•
•
Z gatunków i odmian traw gazonowych wysiewanych w siewie czystym na trawnikach rekreacyjnych w warunkach Pojezierza Olsztyñskiego najwy¿sze noty dla
wszystkich badanych cech uzyska³y Lolium perenne Wiêc³awicki oraz Festuca
rubra Pernille i Boreal.
Spoœród badanych mieszanek najbardziej efektown¹ murawê tworzy³y mieszanka zaprojektowana w Katedrze £¹karstwa nr 14 oraz mieszanki handlowe
Johnsons Wimbledon, DSV Sport und Spiel i Barenbrug Universal.
•
49
Mniej korzystnymi cechami u¿ytkowymi odznacza³y siê Lolium perenne Nadmorski i Festuca rubra Leo oraz mieszanki nr 12 i 13, Nieznanice Uni oraz
Rolimpex Ogrodowa.
Literatura
DOMAÑSKI P., 1998a. Trawy darniowe: kostrzewa czerwona, wiechlina ³¹kowa, ¿ycica trwa³a.
Synteza wyników doœwiadczeñ odmianowych. COBORU, S³upia Wielka, 1136, 1-21.
DOMAÑSKI P., 1998b. Metodyka badania wartoœci gospodarczej odmian (WGO) roœlin uprawnych. COBORU, S³upia Wielka, 1-33.
GRABOWSKI K., GRZEGORCZYK S., KWIETNIEWSKI H., 2003. Ocena przydatnoœci gatunków
i odmian traw gazonowych na trawniki rekreacyjne w warunkach Pojezierza Olsztyñskiego. Biuletyn IHAR, 225, 295-302.
HARKOT W., CZARNECKI Z., 1999. Przydatnoœæ polskich odmian traw gazonowych do zadarniania powierzchni w trudnych warunkach glebowych. Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis, 197, Agricultura 75, 117-120.
JANKOWSKI K., CIEPIELA A.G., JODE£KA J., KOLCZAREK R., 1999. Analiza porównawcza mieszanek gazonowych uprawianych w warunkach Podlasia. Folia Universitatis Agriculturae
Stetinensis, 197, Agricultura 75, 1333-140.
PATRZA£EK A., 1996. Promocja polskich odmian traw na zwa³owiskach odpadów po kopalnictwie wêgla kamiennego. Biuletyn IHAR, 199, 185-192.
PROÑCZUK S., 1994. Stan hodowli i nasiennictwa traw gazonowych w Polsce. Genetica Polonica
36A, 329-339.
PROÑCZUK S., 1993. System oceny traw gazonowych. Biuletyn IHAR, 186, 127-132.
RUTKOWSKA B., BRZYWCZY-KUNIÑSKA Z., 1969. Badania odmian i ekotypów gatunków traw
przydatnych dla potrzeb miejskich Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 90,
67-71.
Utility value of selected grasses species and cultivars designed for recreational
lawns
K. GRABOWSKI, S. GRZEGORCZYK, H. KWIETNIEWSKI, A. KOZIKOWSKI
Department of Grassland Sciences, Warmia and Mazury University of Olsztyn
Summary
In this report, utility features of selected gazon grass species (cultivars) sown pure and in
mixtures on recreational lawns in Olsztyn Lakeland conditions were estimated. Microfield (1 m ×
1 m), experiment was established in spring 1998, as randomised block design with three replicates
on antropogenic soil formed from loamy sand, situated on Didactic-Experimental Unit area of
UWM in Olsztyn. In 1999-2003 according to COBORU method (DOMAÑSKI, 1998b): winter hardiness, compactness, colour, leaf perfectness and general aspect in 9o scale (1-bad mark, 5-sufficient, 9-the most desired mark) were estimated.
50
It turned out, that the most favourable features were obtained by: Lolium perenne Wiêc³awicki
and Festuca rubra Pernille and Boreal sown pure. Among tested mixtures the best parameters
were obtained by: mixture no. 14 designed in Chair of Grasslands and commercial mixtures –
Johnsons Wimbledon, DSV Sport und Spiel and Barenbrug Universal. Species (cultivars) such as
Lolium perenne Nadmorski and Festuca rubra Leo and mixtures no. 12 and 13, Nieznanice Uni
and Rolimpex Ogrodowa showed a less favourable value.
Prof. dr hab. Kazimierz Grabowski
Pl. £ódzki 1, 10-718 Olsztyn
tel. (089) 523 33 53
e-mail: kazikg@uwm.edu.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Wp³yw iloœci wysiewu nasion mieszanki pastwiskowej
na wschody roœlin i plonowanie runi w ró¿nych siedliskach
J. HARASIM
Zak³ad Uprawy Roœlin Pastewnych, Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa
– Pañstwowy Instytut Badawczy w Pu³awach
Effect of sowing rate of a pasture mixture on plant emergence and herbage
yield in different habitats
Abstract. Paper presents the results from the investigation of a pasture mixture with varying percentage of white clover seeds (20% and 40%) and sown at three rates (20, 40, and 60 kg ha–1).
Mixtures were sown in three habitats: arable field, pasture ley and meadow. The highest output of
the mixture and the highest percentage of white clover in dry matter were obtained on the arable
field. Increased level of the factors under study beneficially affected the percentage of clover in
the crop under all habitats, however the yield of the mixture was significantly dependent only
under arable field conditions.
K e y w o r d s: habitat, pasture mixture, seed rate, percentage of white clover, emergency
index, yield of dry matter
1. Wstêp
Jednym z elementów branych pod uwagê przy uprawie mieszanek pastwiskowych
jest dobór komponentów, a w szczególnoœci taki udzia³ nasion koniczyny w mieszance,
aby gatunek ten w latach pe³nego u¿ytkowania stanowi³ ok. 30% plonu mieszanki.
Innym czynnikiem decyduj¹cym o powodzeniu uprawy mieszanek jest iloœæ wysiewu
nasion, któr¹ na gruntach ornych mo¿na ograniczyæ nawet do 10 mln szt ha–1 (HARASIM,
2001). Na ogó³ proponuje siê zawy¿one iloœci wysiewu nasion, podawane w masie
wagowej. Najczêœciej odnosz¹ siê one do siedlisk trwa³ych u¿ytków zielonych
(DOMAÑSKI, 1999; GRZYB, 1988; TWARDY, 1978). Mo¿liwoœæ obni¿enia iloœci wysiewu
nasion wp³ywa na zmniejszenie kosztów uprawy mieszanki i mo¿e dodatnio
oddzia³ywaæ na jej ruñ w latach pe³nego u¿ytkowania (KOZ£OWSKA, 1992; 1995). Ustalanie wagowych iloœci wysiewu poszczególnych komponentów mieszanki powinno
odnosiæ siê do po¿¹danej obsady roœlin, z uwzglêdnieniem nie tylko wartoœci siewnej,
ale równie¿ masy tysi¹ca nasion (MTN) ka¿dego z nich. MTN jest cech¹, której wartoœæ
ró¿ni siê zarówno w obrêbie gatunków, jak i odmian (G RIFFITHS i wsp., 1980;
MARTYNIAK i ¯Y£KA, 2001).
52
J. Harasim
Celem badañ jest okreœlenie wp³ywu udzia³u koniczyny bia³ej w mieszance nasiennej przeznaczonej na pastwisko i iloœci wysiewu tej mieszanki na wschody roœlin i plonowanie runi w ró¿nych siedliskach.
Badania s¹ prowadzone od roku 2004 w RZD Grabów (woj. mazowieckie)
w œcis³ych doœwiadczeniach polowych usytuowanych w trzech siedliskach: 1) na polu
uprawnym w stanowisku po roœlinach okopowych na oborniku; 2) na u¿ytku przemiennym w stanowisku po jêczmieniu jarym uprawianym po trawach pastewnych; 3) na ³¹ce
trwa³ej zagospodarowanej metod¹ pe³nej uprawy. W siedliskach 1 i 2 wystêpuj¹ gleby
p³owe – kompleksu ¿ytniego bardzo dobrego, a w siedlisku 3 jest czarna ziemia zdegradowana. Odczyn gleby we wszystkich siedliskach by³ lekko kwaœny. Gleba ³¹kowa
cechowa³a siê nisk¹ zawartoœci¹ fosforu i potasu, a u¿ytek przemienny by³ ubogi
w potas. Wiosn¹ 2004 roku wysiano mieszankê pastwiskow¹ z ró¿nym udzia³em koniczyny bia³ej: 1) koniczyna bia³a odmiana Aura 20% + ¿ycica trwa³a Solen 30% +
kostrzewa ³¹kowa Motycka 30% + tymotka ³¹kowa Skald 20%, 2) koniczyna 40% +
¿ycica 25% + kostrzewa 20% + tymotka 15% (te same odmiany, co w kombinacji 1).
Zastosowano 3 iloœci wysiewu nasion: 10, 20 i 30 mln szt. na 1 ha, co odpowiada³o
masie nasion: 20, 40 i 60 kg mieszanki z 20% udzia³em koniczyny oraz 17, 34 i 51 kg
z 40% udzia³em koniczyny bia³ej. Wagowe iloœci nasion ka¿dego gatunku obliczono wg
wzoru: Iw = a·b·u·100 / c·d, gdzie: Iw – iloœæ wysiewu nasion (kg ha–1), a – planowana
obsada roœlin (mln szt. ha–1), b – MTN (g), c – zdolnoœæ kie³kowania nasion (%), d – czystoœæ nasion (%), u – udzia³ gatunku w mieszance (%). Nawo¿enie mineralne (kg ha–1
rocznie) wynosi³o: P2O5 – 100 kg (jednorazowo), K2O – 120 kg w dwóch równych dawkach – wiosn¹ i pod 3. odrost, natomiast azot stosowano w iloœci 30 kg N pod ka¿dy
odrost.
W roku siewu policzono roœliny po ustaleniu siê wschodów na odcinku 1 mb dwóch
s¹siednich rz¹dków na ka¿dym poletku oraz okreœlono plony z 2 zbiorów. W roku
pe³nego u¿ytkowania (2005) mieszanki wypasano krowami mlecznymi 4 razy w okresie
wegetacji. Przed ka¿dym wypasem okreœlano plon zielonej masy uzyskanej z jednego
przejazdu (7,2 m2) kombajnem do zielonek. W kolejnych odrostach koszenie przeprowadzano w innym miejscu poletka. W czasie zbioru pobierano 2 próby roœlin po 1 kg
w celu ustalenia plonu suchej masy mieszanki i wykonania uproszczonej analizy botaniczno-wagowej. Plony suchej masy opracowano statystycznie, oceniaj¹c istotnoœæ ró¿nic testem Tukeya.
Przebieg pogody w latach wegetacji by³ doœæ zró¿nicowany. Na ogó³ korzystniejszy
dla wzrostu i rozwoju mieszanek by³ pierwszy rok, chocia¿ warunki dla wschodów
roœlin nie by³y najlepsze, g³ównie ze wzglêdu na nisk¹ temperaturê w maju. W obu
latach opady charakteryzowa³y siê nierównomiernym rozk³adem, ale w drugim (2005)
zjawisko to wyst¹pi³o w wiêkszym rozmiarze i okresowo (kwiecieñ, czerwiec i sierpieñ), zaznacza³ siê doœæ du¿y niedostatek wilgoci. Lipiec, zarówno w pierwszym jak
53
Wp³yw iloœci wysiewu nasion mieszanki pastwiskowej na wschody roœlin i plonowanie...
i drugim roku wegetacji, by³ mokry, a suma opadów dla tego miesi¹ca w 2004 roku
wynosi³a 112 mm i w 2005 roku – 133 mm przy œredniej z wielolecia – 80 mm.
3. Wyniki
Zwiêkszenie iloœci wysiewu nasion mieszanki wp³ywa³o dodatnio na ³¹czn¹ liczbê
siewek traw i koniczyny bia³ej. Na u¿ytku przemiennym i ³¹ce z zagêszczonego
wysiewu uzyskano lepsz¹ obsadê traw po wschodach ni¿ na polu uprawnym (Tabela 1).
Udzia³ koniczyny bia³ej w plonie mieszanki by³ najwiêkszy na polu uprawnym, a najmniejszy w siedlisku ³¹kowym (Tabela 2). Zmiennoœæ udzia³u tego gatunku w plonie
pod wp³ywem badanych czynników by³a podobna niezale¿nie od siedliska; na ogó³ wiêcej koniczyny by³o zarówno w mieszance ze zwiêkszonym wysiewem, jak i udzia³em jej
nasion przy wysiewie (Tabela 3).
Tabela 1. Liczba siewek roœlin i wskaŸnik wschodów wysianej mieszanki w ró¿nych siedliskach
Table 1. Number of seedlings and emergency index of sown mixture in different habitats
Pole uprawne
Arable land
Iloœæ wysiewu
nasion
(mln szt ha–1)
Seeding (mln
units ha–1)
K
T
10
20
30
Œrednio – Mean
48
115
214
126
526
718
882
709
10
20
30
Œrednio – Mean
15,9
19,2
23,8
19,2
75,8
52,0
46,8
58,2
U¿ytek przemienny
Temporary grassland
£¹ka
Meadow
K
S
–2
Liczba siewek (szt m )
Number of seedlings (units m–2)
574
49
498
547
24
833
113
820
933
123
96
149
1100
1249
208
834
104
806
910
118
WskaŸnik wschodów (%) – Emergency index (%)
57,4
75,8
17,5
54,7
7,5
41,7
52,0
18,6
46,7
21,0
36,5
46,8
16,0
41,6
23,1
45,2
58,2
17,4
47,7
17,9
T
S
471
725
1118
771
515
848
1326
896
69,2
52,2
51,8
57,7
51,5
42,4
44,2
46,0
S
K
T
K – koniczyna bia³a – white clover, T – trawy – grasses
Tabela 2. Udzia³ koniczyny bia³ej w plonie runi w ró¿nych siedliskach (%)
Table 2. Participation of white clover in sward yield in different habitat (%)
Lata wegetacji
Vegetation years
I
II
Œrednio – Mean
Pole uprawne
Arable land
20,4
33,9
27,2
Siedlisko – Habitat
U¿ytek przemienny
Temporary grassland
9,8
25,0
17,4
£¹ka
Meadow
3,0
6,5
4,8
54
J. Harasim
Tabela 3. Udzia³ koniczyny bia³ej w plonie runi w zale¿noœci od badanych czynników (%)
Table 3. Participation of white clover in sward yield in relation to tested factors (%)
Iloœci wysiewu nasion (mln szt ha–1)
Seeding (mln units ha–1)
Udzia³ koniczyny bia³ej
w mieszance (%)
Share of white clover in
mixture (%)
10
I
II
I
II
I
II
20
5,3
17,0
7,9
19,2
12,5
22,5
40
6,6
22,3
17,6
25,8
15,5
24,4
Œrednio – Mean
6,0
19,7
12,8
22,5
14,0
23,5
20
30
Lata wegetacji – Vegetation years
Wielkoœæ plonów mieszanki by³a zale¿na g³ównie od warunków siedliskowych
(Tabela 4). Najwy¿sze plony suchej masy uzyskano na polu uprawnym, a najni¿sze na
³¹ce. W obrêbie poszczególnych siedlisk nie stwierdzono wspó³dzia³ania miêdzy badanymi czynnikami. Wzrost plonu suchej masy pod wp³ywem zwiêkszonego udzia³u koniczyny w mieszance nasiennej odnotowano w ka¿dym siedlisku, ale udowodnione ró¿nice stwierdzono tylko w warunkach pola uprawnego. Zwiêkszenie iloœci wysiewu
nasion oddzia³ywa³o w niewielkim stopniu na plon mieszanek. Istotne ró¿nice spowodowane tym czynnikiem wyst¹pi³y tylko w pierwszym roku wegetacji na polu uprawnym.
Tabela 4. Plony suchej masy runi w zale¿noœci od badanych czynników (t ha–1)
Table 4. Dry matter yield of sward in relation to tested factors (t ha–1)
Siedlisko – Habitat
Udzia³ nasion
koniczyny bia³ej
(%)
Share of white
clover seeds
20
40
Iloœæ wysiewu
nasion
(mln szt ha–1)
Seeding (mln
units ha–1)
U¿ytek
przemienny
Temporary
grassland
£¹ka
Meadow
Œrednio
Mean
Lata wegetacji – Vegetation years
I
II
I
II
I
II
I
II
10
5,42
12,05
3,71
7,95
3,58
6,10
4,24
8,70
20
6,39
12,32
3,69
8,17
3,88
6,20
4,65
8,90
30
6,82
12,37
3,67
7,98
3,79
6,44
4,75
8,93
Œrednio – Mean
6,21
12,25
3,66
8,03
3,75
6,24
4,54
8,84
10
6,76
13,49
3,61
8,41
4,00
6,60
4,79
9,50
20
7,44
14,26
3,77
8,85
4,00
6,94
5,07
10,02
30
6,60
13,70
3,90
8,17
3,85
6,38
4,78
9,42
Œrednio – Mean
6,93
13,82
3,76
8,48
3,94
6,64
4,88
9,65
0,68
1,56
r.n.
r.n.
r.n.
r.n
–
–
10
6,09
12,77
3,66
8,18
3,78
6,35
4,51
9,10
20
6,91
13,29
3,73
8,51
3,93
6,57
4,86
9,46
30
6,71
13,04
3,74
8,08
3,82
6,41
4,76
9,18
NIR0,05 – LSD0.05
0,81
r.n
r.n.
r.n.
r.n.
r.n
–
–
NIR0,05 – LSD0.05
Œrednio – Mean
Pole uprawne
Arable land
55
Dodatni wp³yw na œrednie plony suchej masy mieszanki mia³a iloœæ wysiewu zwiêkszona z 10 do 20 mln sztuk nasion ha–1, co odpowiada³o masie ok. 40 kg nasion mieszanki. Dalsze zwiêkszenie iloœci wysiewu do 30 mln szt. nasion ha–1 (ok. 60 kg mieszanki) przyczyni³o siê nawet do lekkiego spadku plonu suchej masy (Ryc. 1).
szt. m–2
t. ha–1
1400
14,5
1190
1200
14
1000
872
13,5
800
600
13
539
12,5
400
200
55 %
44 %
41 %
0
12
11,5
10
20
30
liczba siewek – number of seedlings
wskaŸnik wschodów – emergency index (%)
plon s. m. – DM yield
Ryc. 1. Wschody i plony suchej masy mieszanki w zale¿noœci od iloœci
wysiewu nasion
Fig. 1. Emergence and yield of dry matter in relation to seed rate
4. Dyskusja
Wyniki badañ wskazuj¹, ¿e siedlisko mia³o zasadniczy wp³yw na plonowanie mieszanki pastwiskowej i udzia³ koniczyny bia³ej w runi. Mieszanka, a szczególnie koniczyna bia³a, najlepiej ros³a na polu uprawnym w stanowisku po okopowych na oborniku,
a najgorzej w siedlisku ³¹kowym. Do ma³ego udzia³u koniczyny na ³¹ce przyczyni³a siê
byæ mo¿e niska zawartoœæ fosforu i potasu w glebie. Przy dobrym zaopatrzeniu roœlin
w te sk³adniki obserwuje siê lepszy rozwój koniczyny w runi (KASPERCZYK, 2003).
Z tego wzglêdu w siedliskach o ma³ej zasobnoœci gleby w fosfor i potas celowe by³oby
zwiêkszanie udzia³u koniczyny w mieszance siewnej oraz regulacja jej rozwoju w runi
odpowiednim nawo¿eniem (DEMBEK, 2003). Koniczyna bia³a, mimo du¿ej zdolnoœci do
adoptowania siê w bardzo zró¿nicowanych siedliskach, jest wra¿liwa na zmiennoœæ
czynników œrodowiskowych, dzia³aj¹cych zawsze kompleksowo i st¹d trudno jest ustaliæ, jaki czynnik ma decyduj¹cy wp³yw na jej rozwój (STYPIÑSKI, 1993).
Badane czynniki w ka¿dym z porównywanych siedlisk oddzia³ywa³y na ogó³ podobnie na wschody, plonowanie mieszanki i udzia³ koniczyny bia³ej w plonie. Zwiêkszenie
56
J. Harasim
udzia³u koniczyny w mieszance nasiennej wp³ywa³o dodatnio na liczbê siewek koniczyny po wschodach. Natomiast poprzez zwiêkszanie iloœci wysiewu nasion uzyskano
wiêksz¹ obsadê siewek traw i koniczyny, zw³aszcza w warunkach ³¹kowych i na u¿ytku
przemiennym. Œredni wskaŸnik wschodów traw kszta³towa³ siê na poziomie ok. 58%
i by³ najwy¿szy przy najmniejszej iloœci wysiewu nasion, a wskaŸnik wschodów koniczyny nie przekracza³ 20% i na ogó³ wzrasta³ pod wp³ywem zwiêkszania iloœci wysiewu
nasion. Mo¿e to œwiadczyæ o du¿ej konkurencyjnoœci zarówno miêdzy gatunkami, jak
i wewn¹trzgatunkowej. W badaniach MARTYNIAKA i ¯Y£KI (2001) prowadzonych
w ró¿nych warunkach œrodowiskowych i agrotechnicznych wskaŸnik wschodów ¿ycicy
trwa³ej wynosi³ 55% i wzrasta³ wraz ze zmniejszaniem iloœci wysiewu nasion. Wed³ug
tego autora wystêpuje byæ mo¿e miêdzy wysianymi gêœciej nasionami zjawisko allelopatii, które wp³ywa na ograniczenie ich wschodów. Podobnie KOZ£OWSKA (1992)
badaj¹c relacjê mieszanek uproszczonych i z³o¿onych na ró¿ne iloœci wysiewu nasion,
stwierdzi³a, ¿e w miarê zwiêkszania normy wysiewu obni¿a³ siê wskaŸnik wschodów.
Zmiennoœæ obsady siewek koniczyny bia³ej w ró¿nych siedliskach odpowiada³a na
ogó³ zmiennoœci udzia³u tego gatunku w plonie mieszanki. Natomiast zró¿nicowana
obsada roœlin mieszanki po wschodach nie mia³a odzwierciedlenia w jej wydajnoœci.
Istotne ró¿nice w plonach pod wp³ywem badanych czynników odnotowano tylko na
polu uprawnym, gdzie zwiêkszony udzia³ koniczyny w wysiewanej mieszance dodatnio
wp³ywa³ na jej plonowanie w obu latach wegetacji, a iloœci wysiewu nasion jedynie
w pierwszym roku wegetacji. Przeprowadzone wczeœniej badania w porównywalnych
warunkach pola uprawnego wykaza³y, ¿e ró¿ne iloœci wysiewu nasion mieszanek
pastwiskowych nie mia³y istotnego wp³ywu na ich plonowanie. O wydajnoœci mieszanek decydowa³ tylko sk³ad gatunkowy (HARASIM, 2001). Wskazuje to na mo¿liwoœæ
znacznego ograniczania iloœci wysiewu nasion mieszanek bez ujemnego wp³ywu na
wielkoœæ plonu. Podobne spostrze¿enia poczynili równie¿ G ODLEWSKA (1975)
i TWARDY (1978). Niektóre badania wskazuj¹, ¿e przy gêstym siewie znaczna czêœæ siewek ginie wkrótce po wschodach (LAMPETER i RÖTSCHKE, 1973). Natomiast z pracy
KOZ£OWSKIEJ (1992) wynika, ¿e rzadszy wysiew powoduje szybszy rozwój darni,
a pojedyncze roœliny s¹ znacznie silniejsze i lepiej znosz¹ niekorzystne warunki siedliskowe.
Reasumuj¹c, mo¿na stwierdziæ, ¿e wydajnoœæ mieszanki i udzia³ koniczyny bia³ej
w plonie w porównywanych siedliskach zale¿a³y bardziej od udzia³u nasion tego
gatunku w mieszance ni¿ od iloœci wysiewu. St¹d dla ró¿nych siedlisk nale¿a³oby
uwzglêdniaæ inny udzia³ koniczyny w mieszance nasiennej. W siedlisku ³¹kowym zagospodarowanym metod¹ pe³nej uprawy, gdzie w warunkach posusznych z powodu niedoboru wilgoci ginie wiêcej siewek koniczyny ni¿ na polu uprawnym, wskazany jest wiêkszy udzia³ jej nasion w mieszance. Natomiast na polu uprawnym w dobrym stanowisku,
które bardzo korzystnie oddzia³uje na wzrost i szybkie rozprzestrzenianie siê koniczyny
w runi, udzia³ jej nasion w mieszance nie powinien przekraczaæ 20%.
57
5. Wnioski
•
•
£¹czna liczba siewek traw i koniczyny bia³ej zwiêksza³a siê wraz ze wzrostem
iloœci wysiewu nasion mieszanki niezale¿nie od siedliska, ale wskaŸnik wschodów mieszanki mala³ wraz ze wzrostem iloœci wysianych nasion.
Najwiêksz¹ wydajnoœæ suchej masy mieszanki pastwiskowej i zarazem najwy¿szy udzia³ koniczyny bia³ej w plonie uzyskano na polu uprawnym w stanowisku
po okopowych. Tylko w tym siedlisku stwierdzono istotny wp³yw badanych
czynników na plon mieszanki – dodatni¹ reakcjê na zwiêkszony udzia³ nasion
koniczyny w mieszance i na wzrost iloœci wysiewu nasion mieszanki (z 10 do 20
mln szt. ha–1).
Literatura
DEMBEK R., 2003. Reakcja mieszanek traw z odmianami koniczyny bia³ej na nawo¿enie mineralne i organiczne. Biuletyn IHAR, 225, 201- 209.
DOMAÑSKI P., 1999. Poradnik u¿ytkowników ³¹k i pastwisk. PRODRUK, Poznañ.
GODLEWSKA A., 1975. Mo¿liwoœci zmniejszenia wysiewu nasion przy zak³adaniu pastwisk na
glebach murszowo-torfowych. Wiadomoœci Melioracyjne i £¹karskie, 7, 202-204.
GRIFFITHS D. J., LEWIS J., BEAN E. W., 1980. Problems of breeding for seed production in grasses. Seed production. London-Boston, 37-49.
GRZYB S., 1988. Mieszanki na ³¹ki i pastwiska trwa³e. Materia³y instrukta¿owe 53, IMUZ
Falenty.
HARASIM J., 2001. Wp³yw iloœci wysiewu i doboru gatunków traw na produkcyjnoœæ mieszanek
pastwiskowych z koniczyn¹ bia³¹ na gruntach ornych. Pamiêtnik Pu³awski, 126, 53-70.
KASPERCZYK M., 2003. Przydatnoœæ koniczyny bia³ej (Trifolium repens) do zagospodarowania
pastwiska górskiego. Biuletyn IHAR, 225, 193-199.
KOZ£OWSKA T., 1992. Wschody traw przy zró¿nicowanej iloœci wysiewu nasion w warunkach
Pomorza zachodniego. Wiadomoœci IMUZ, 17 (2), 199-217.
KOZ£OWSKA T., 1995. Wp³yw obni¿onych iloœci wysiewu i rodzaju mieszanek na plony i sk³ad
botaniczny runi nowo za³o¿onych ³¹k. Wiadomoœci IMUZ, 18 (3), 31-51.
LAMPETER W., RÖTSCHKE W., 1973. Untersuchungen über den Futterertrag einer Weideneuansaat in Abhängigkeit von der Aussaatstärke. Archivum für Acker- und Pflanzenbau und
Bodenkunde, 17.
MARTYNIAK J., ¯Y£KA D., 2001. Zale¿noœæ obsady i instalacji roœlin ¿ycicy trwa³ej od iloœci
wysiewu w uprawie na nasiona. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 474,
283-292.
TWARDY S., 1978. Wydajnoœæ i zadarnienie u¿ytków zielonych w zale¿noœci od wielkoœci
wysiewu nasion. Wiadomoœci IMUZ, 13 (4), 215-233.
STYPIÑSKI P., 1993. Reakcja koniczyny bia³ej (Trifolium repens L.) na wapnowanie w siewach
czystych i w mieszankach z trawami w doœwiadczeniach pastwiskowych i wazonowych.
Rozprawy Naukowe i Monografie, SGGW Warszawa, 1-88.
58
J. Harasim
Effect of sowing rate of a pasture mixture on plant emergence and herbage yield
in different habitats
J. HARASIM
Department of Forage Crop Production, Institute of Soil Science and Plant
Cultivation – National Research Institute in Pulawy
Summary
In the study results were presented from the investigations of a pasture mixture with varying
percentage of white clover seeds (20% and 40%) and sown at three rates (10,000,000; 20,000,000
and 30,000,000 seeds ha–1) in three different habitats: arable field, pasture ley, and meadow
renovated by Fillage method. Number of seedlings after emergence, percentage of white clover in
the sward and dry matter yield of the mixture were determined. Number of seedlings increased but
the emergence indicator declined with seed rate and was similar in all habitats (Table 1). The
highest percentage of white clover and the highest output of the mixture were obtained on the arable field after potatoes fertilized with FYM and the lowest yield with a very small percentage of
clover was obtained in the meadow habitat. On the pasture ley, the yield and the percentage of
clover in the crop were intermediate (Tables 2 and 4). Increased level of the factors under study
beneficially affected the percentage of clover in the sward under all habitats (Table 3). Instead, the
yield of the mixture was significantly dependent on both factors only under pasture ley conditions.
The study showed that, regardless of the habitat, the seed rate of 20,000,000 seeds ha–1 was sufficient (Fig. 1). White clover performed best in the arable field which indicates that the percentage
of white clover seeds in the mixture seeded in a beneficial environment can be lowered by as
much as 20% as opposed to the meadow habitat in which 40% of clover seeds was more advantageous.
Recenzent – Reviewer: Piotr Stypiñski
Dr Józefa Harasim
Zak³ad Uprawy Roœlin Pastewnych, Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa – Pañstwowy
Instytut Badawczy
ul. Czartoryskich 8, 24-100 Pu³awy
e-mail: tjharasim@iung.pulawy.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Wp³yw czêstoœci koszenia na aspekt ogólny murawy
wybranych odmian Festuca ssp.
w okresie siedmioletniego u¿ytkowania
W. HARKOT, Z. CZARNECKI, M. POWRONIK, G. ROSO£OWSKI
Influence of mowing frequency on general aspect of turf of selected
Festuca ssp. cultivars during seven-years performance
Abstract. The aim of study was to evaluate the reaction of selected lawn Festuca ssp. cultivars to
mowing frequency during 7 years of extensive and moderate intensive utilization. Studies
revealed that esthetic value of studied Festuca ssp. cultivars mainly depended both on mowing
frequency and weather conditions in winter and during vegetation. Scores of general aspect for
Festuca ssp. were higher on more often mowed objects, but cultivars stronger reacted to unfavorable weather conditions during vegetation than to conditions of reduced number of mowing. Frequency of lawn mowing most apparently affected the general aspect of Nimba and Areta; the
weakest influence was observed for Leo and Sawa.
K e y w o r d s: general aspect, lawn grasses, cultivars of Festuca ssp., mowing frequency
1. Wstêp
W Polsce tereny zadarniane trawami gazonowymi zajmuj¹ oko³o 2 mln ha (ROCZNIK
STATYSTYCZNY, 2005). Trawniki s¹ zak³adane w ró¿nych warunkach siedliskowych i s¹
w ró¿ny sposób u¿ytkowane. Trawy gazonowe s¹ wysiewane na trawnikach przydomowych, osiedlowych, rekreacyjnych i sportowych, a tak¿e wzd³u¿ ulic, dróg i autostrad.
Wartoœæ estetyczna za³o¿onych trawników w du¿ym stopniu zale¿y od sk³adu gatunkowego i odmianowego zastosowanych mieszanek oraz intensywnoœci przeprowadzanych
zabiegów pielêgnacyjnych, a zw³aszcza czêstoœci koszenia. Gatunki i odmiany traw
gazonowych ró¿ni¹ siê bowiem wra¿liwoœci¹ na czynniki siedliskowe, zw³aszcza
warunki pogodowe oraz sposób u¿ytkowania i intensywnoœæ pielêgnacji (DOMAÑSKI,
1997; HARKOT i CZARNECKI, 2001; GRABOWSKI i wsp., 1999). Podstawowymi komponentami wiêkszoœci oferowanych w handlu w Polsce mieszanek trawnikowych s¹
gatunki i odmiany z rodzaju Festuca (DOMAÑSKI, 1997; PROÑCZUK, 1998). Zatem,
wywieraj¹ one znacz¹cy wp³yw na wygl¹d i trwa³oœæ za³o¿onych trawników. Dlatego
wra¿liwoœæ odmian Festuca ssp. na czêstoœæ koszenia oraz czynniki stresowe powodo-
60
W. Harkot, Z. Czarnecki, M. PowroŸnik, G. Roso³owski
wane przez niekorzystne warunki pogodowe powinny byæ uwzglêdniane w doborze
komponentów mieszanek trawnikowych.
Celem przeprowadzonych badañ by³a ocena reakcji wybranych gazonowych odmian
Festuca ssp. na czêstoœæ koszenia w okresie siedmioletniego ekstensywnego i umiarkowanie intensywnego sposobu u¿ytkowania.
Badania przeprowadzono w latach 1996-2002 w Stacji Dydaktyczno-Badawczej
w Sosnowicy nale¿¹cej do Katedry £¹karstwa i Kszta³towania Zieleni Akademii Rolniczej w Lublinie. Badaniami objêto nastêpuj¹ce odmiany: Areta, Jagna, Leo (Festuca
rubra ssp. rubra), Nimba (F. rubra ssp. commutata), Sawa (F. heterophylla) i Terros (F.
arundinacea). Doœwiadczenie za³o¿ono metod¹ bloków losowanych w czterech powtórzeniach na glebie mineralnej lekkiej. W umiarkowanie-intensywnym wariancie u¿ytkowania trawników (A) liczba koszeñ, w zale¿noœci od roku badañ, wynosi³a 23-26 i stosowano nawo¿enie mineralne w iloœci N-240; P-39,2; K-121,2 kg ha–1. Nawozy azotowe
dzielono na szeœæ równych dawek i stosowano co 2-3 koszenie, natomiast fosforowe
i potasowe dzielono na dwie równe dawki i wysiewano w dwóch terminach – na
prze³omie maja i czerwca oraz w pierwszej dekadzie wrzeœnia. W wariancie ekstensywnym (B) ruñ koszono 6-10 razy, zaœ nawo¿enie mineralne stosowano w iloœci N – 60,
P-17,5 i K-40 kg ha–1. Nawozy azotowe dzielono na trzy równe dawki i stosowano co 2
koszenie, natomiast fosforowe i potasowe dzielono na dwie równe dawki i wysiewano
w dwóch terminach – na prze³omie kwietnia i maja oraz w pierwszej dekadzie wrzeœnia.
Liczba koszeñ i dawki nawo¿enia dostosowano do intensywnoœci u¿ytkowania i by³y
one zgodne z zaleceniami Centralnego Oœrodka Badania Odmian Roœlin Uprawnych.
Wartoœæ estetyczn¹ trawników oceniano na podstawie aspektu ogólnego murawy
wed³ug stosowanej w COBORU skali 1-9, w której ocena 1 oznacza brak roœlin, a ocena
9 – murawa atrakcyjna ( Domañski, 1993 ). Ocenê przeprowadzano corocznie raz
w miesi¹cu od kwietnia do paŸdziernika.
W okresie wegetacji w latach 1997-2002 œrednie miesiêczne temperatury powietrza
by³y wy¿sze od œrednich z wielolecia 1975-1995 dla tych miesiêcy o 10-30%. Suma opadów atmosferycznych w okresie wegetacji w latach 1997, 1998, 1999 i 2001 by³a wiêksza od œredniej z wielolecia odpowiednio o 176, 128, 30 i 95 mm, natomiast w latach
2000 i 2002 by³a mniejsza odpowiednio o 41 i 104 mm. Znaczne spadki temperatury
powietrza w okresie zimy w 1997 roku (w grudniu do -23,9°C), w 1998 roku (w listopadzie do -23,2°C i w grudniu do -26,1°C), w 2000 roku (w styczniu do -22,1°C), w 2001
roku (w grudniu do -23,0°C) oraz w 2002 roku (w styczniu do -24,3 °C) utrzymuj¹ce siê
przez kilka dni w warunkach braku lub cienkiej okrywy œnie¿nej przyczyni³y siê do gorszego przezimowania niektórych odmian Festuca ssp.
61
Wp³yw czêstoœci koszenia na aspekt ogólny murawy wybranych odmian Festuca ssp....
W pierwszym (1997) i pi¹tym (2001) roku pe³nego u¿ytkowania oceny aspektu ogólnego wszystkich badanych odmian Festuca ssp., niezale¿nie od sposobu u¿ytkowania,
by³y wy¿sze ni¿ w pozosta³ych latach (Ryc. 1). By³o to spowodowane korzystnymi dla
wzrostu i rozwoju kostrzew warunkami pogodowymi. Zimy w latach 1996/1997
i 2000/2001 by³y ³agodne. W okresie wegetacji 1997 roku opady w marcu i kwietniu
by³y zbli¿one do œredniej z wielolecia dla tych miesiêcy, natomiast w maju by³y wy¿sze,
ale i temperatura powietrza by³a wy¿sza od œredniej z wielolecia dla tego miesi¹ca. Brak
upalnych dni w lipcu i sierpniu wp³yn¹³ korzystnie na rozwój badanych odmian. Równie¿ warunki pogodowe w okresie wegetacji w 2001 roku by³y korzystne dla wzrostu
i rozwoju badanych odmian Festuca ssp. Znaczne spadki temperatury zim¹ 1997/1998,
1998/1999 i 2001/2002 wp³ynê³y na niskie oceny aspektu ogólnego odmian wiosn¹
w latach 1998, 1999 i 2002. Z badañ PROÑCZUKA i wsp. (2003) wynika, ¿e aspekt ogólny
odmian Festuca ssp. zale¿y nie tylko od warunków pogodowych w okresie zimy, ale
równie¿ od zdolnoœci regeneracyjnych odmian. Autorzy podkreœlaj¹ tak¿e du¿¹ zmiennoœæ tej cechy w zale¿noœci od pory roku. Najni¿sze oceny aspektu ogólnego trawnikowych odmian Festuca ssp. stwierdzili wiosn¹, a wy¿sze – latem i jesieni¹.
9o
7
5
3
w
l
1997
j
w
l
1998
j
w
l
j
1999
w
l
2000
j
w
l
2001
j
w
l
j
2002
terminy obserwacji – measuring dates
Areta
Jagna
Leo
Nimba
Sawa
Terros
Ryc. 1. Aspekt ogólny (w skali 9°) odmian Festuca ssp. w latach 1997-2002, niezale¿nie od sposobu u¿ytkowania (w – wiosna, l – lato, j – jesieñ)
Fig. 1. General aspect (according to 9° scale) of Festuca ssp. cultivars in 1997-2002 regardless the
way of performance (w – spring, l – summer, j – autumn)
W przeprowadzonych badaniach oceny aspektu ogólnego odmian we wszystkich
latach by³y wy¿sze jesieni¹ ni¿ wiosn¹ (Ryc. 2 i Ryc. 3). Oceny aspektu ogólnego
odmian Festuca ssp. na obiektach z wiêksz¹ liczb¹ koszeñ by³y wy¿sze ni¿ na obiektach
rzadziej koszonych. Wiêksza liczba koszeñ wp³ynê³a szczególnie korzystnie na aspekt
ogólny odmian Nimba (F. rubra ssp. commutata) i Areta (F. rubra ssp. rubra). Obie
odmiany nale¿¹ do najlepszych polskich odmian kostrzewy czerwonej i zosta³y nagrodzone (Nimba w 1998 roku, a Areta w 1999 roku) z³otym medalem Miêdzynarodowych
Targów Rolno-Przemys³owych „POLAGRA” (LISTA ODMIAN ROŒLIN ROLNICZYCH,
2000). Odmiana Nimba równie¿ w badaniach PROÑCZUKA i wsp. (2003) w umiarkowa© PT£, Grassland Science in Poland, 9, 2006
62
9 o
7
5
3
Areta
w
l
j
w
1997
9
7
5
3
l
j
w
j
w
1999
l
j
w
1998
l
j
w
2000
l
j
w
2001
l
j
2002
l
j
w
1999
l
j
w
2000
l
j
w
2001
l
j
2002
o
Leo
l
j
w
1997
l
j
w
1998
l
j
w
1999
l
j
w
2000
l
j
w
2001
l
j
2002
Nimba
o
w
l
j
w
1997
l
j
w
1998
l
j
w
1999
l
j
w
2000
l
j
w
2001
l
j
2002
o
w
l
j
w
1997
9
7
5
3
l
Jagna
w
9
7
5
3
w
1998
1997
9
7
5
3
j
o
w
9
7
5
3
l
l
j
w
1998
l
j
w
1999
o
l
j
w
2000
l
j
w
2001
l
j
2002
Terros
w
l
1997
j
w
l
1998
j
w
l
1999
j
w
l
j
2000
w
l
2001
j
w
l
j
2002
terminy obserwacji – measuring dates
A (23–26 koszeñ; 23–26 cuts)
B (6–10 koszeñ; 6–10 cuts)
Ryc. 2. Aspekt ogólny (w skali 9°) badanych odmian Festuca ssp. w latach 1997-2002 (w – wiosna, l – lato, j – jesieñ)
Fig. 2. General aspect (according to 9° scale) of the studied Festuca ssp. cultivars in the years
1997-2002 (w – spring, l – summer, j – autumn)
63
nie intensywnym sposobie u¿ytkowania wykaza³a siê wysokimi ocenami aspektu ogólnego. Czêstoœæ koszenia murawy mia³a natomiast ma³y wp³yw na aspekt ogólny odmian
Sawa (F. heterophylla) oraz Leo (F. rubra ssp. rubra), najstarszych polskich odmian
traw gazonowych zarejestrowanych w 1966 roku.
W warunkach wiêkszej liczby koszeñ stwierdzono ponadto wiêksze ró¿nice miêdzy
odmianami w ocenach aspektu ogólnego. W tym sposobie u¿ytkowania odmiana Nimba
wyró¿nia³a siê znacznie wy¿szymi ocenami aspektu ogólnego ni¿ pozosta³e odmiany.
Uwagê zwracaj¹ tak¿e odmiany Terros (F. arundinacea) i Jagna (F. rubra), u których
latem nie stwierdzono pogorszenia aspektu ogólnego w przeciwieñstwie do odmian Leo
i Areta (F. rubra), a tak¿e Sawa (F. heterophylla), u których notowano silne pogorszenie
aspektu ogólnego w okresie lata, zw³aszcza w warunkach czêstszego koszenia.
Z kolei sezonowe zmiany aspektu ogólnego wszystkich badanych odmian Festuca
ssp., niezale¿nie od lat badañ, by³y znacznie mniejsze na obiektach z ekstensywnym
sposobem u¿ytkowania ni¿ umiarkowanie intensywnym.
9o
A
B
7
5
3
w
Areta
l
Jagna
j
w
Leo
Nimba
l
Sawa
j
Terros
Ryc. 3. Sezonowe zmiany aspektu ogólnego (w skali 9°) odmian Festuca ssp. na obiektach
z umiarkowanie-intensywnym (A) i ekstensywnym (B) sposobem u¿ytkowania, niezale¿nie od lat
badañ (w – wiosna, l – lato, j – jesieñ)
Fig. 3. Seasonal changes of general aspect (according to 9° scale) of the Festuca ssp. cultivars
from objects with moderate intensive (A) and extensive (B) way of performance regardless the
year of study (w – spring, l – summer, j – autumn)
4. Wnioski
•
•
•
W okresie siedmiu lat u¿ytkowania, niezale¿nie od czêstoœci koszenia, wysokimi
ocenami aspektu ogólnego wyró¿nia³y siê odmiany Nimba (Festuca rubra ssp.
commutata), Sawa (F. heterophylla) i Terros (F. arundinacea).
W warunkach czêstego koszenia odmiany Festuca ssp. silniej reagowa³y na niekorzystne warunki pogodowe w okresie wegetacji ni¿ w warunkach ograniczonej
liczby koszeñ. W korzystnych warunkach pogodowych wiêksza liczba koszeñ
wp³ywa³a dodatnio na aspekt ogólny badanych odmian.
Badane odmiany Festuca ssp. charakteryzowa³y siê zró¿nicowan¹ wra¿liwoœci¹
na czêstoœæ koszenia. Czêstoœæ koszenia murawy najsilniej wp³ywa³a na aspekt
64
ogólny odmian Nimba (F. rubra ssp. commutata) i Areta (F. rubra ssp. rubra),
a najmniej Leo (F. rubra ssp. rubra) i Sawa (F. heterophylla).
Literatura
DOMAÑSKI P., 1993. Metodyka doœwiadczeñ odmianowych z trawami gazonowymi. Centralny
Oœrodek Badania Odmian Roœlin Uprawnych, S³upia Wielka, 1-22.
DOMAÑSKI P., 1997. Tereny trawiaste w Polsce – zainteresowanie spo³eczne, stan wiedzy i perspektywy. Materia³y konferencyjne „Sztuka ogrodów w krajobrazie miasta” A. Drapella-Hemensdorfer, F. Gospodarczyk, B. Wojtyszyn (red.), Dolnoœl¹skie Wydawnictwo
Naukowe, 173-182.
GRABOWSKI K., GRZEGORCZYK S., BENEDYCKI S., KWIETNIEWSKI H., 1999. Ocena wartoœci
u¿ytkowej wybranych gatunków i odmian traw gazonowych do obsiewu nawierzchni trawiastych. Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis, 197, Agricultura 75, 81-88.
HARKOT W., CZARNECKI Z., 2001. Variability of the general aspect of Polish lawn grass varieties
on mineral soil with mechanically damaged upper layer. Acta Agrophysica, 51, 71-76.
LISTA ODMIAN ROŒLIN ROLNICZYCH, 2000. Centralny Oœrodek Badania Odmian Roœlin Uprawnych, S³upia Wielka, 1-55.
PROÑCZUK M., PROÑCZUK M., LAUDAÑSKI Z., PROÑCZUK S., 2003. Porównanie gatunków
i odmian Festuca spp. w wieloletnim u¿ytkowaniu trawnikowym. Biuletyn IHAR, 225,
239-257.
PROÑCZUK S., 1998. Typy i rodzaje trawników – zak³adanie i u¿ytkowanie. Mat. konf. „Miasto-ogród. Sto lat rozwoju idei” A. Drapella-Hemensdorfer, F. Gospodarczyk, J. Weber
(red.), Dolnoœl¹skie Wydawnictwo Naukowe, 57-64.
ROCZNIK STATYSTYCZNY, 2005. G³ówny Urz¹d Statystyczny. Zak³ad Wydawnictw Statystycznych, Warszawa, 106-107.
Influence of mowing frequency on general aspect of selected Festuca ssp. cultivars
during seven-years performance
W. HARKOT, Z. CZARNECKI, M. POWRONIK, G. ROSO£OWSKI
Summary
The aim of study was to evaluate the reaction of selected lawn Festuca ssp. cultivars to
mowing frequency during 7 years of extensive and moderate intensive utilization.
Study was carried out in 1996-2002 in Didactic-Research Station in Sosnowica (Department
of Grassland and Green Forming, University of Agriculture in Lublin). Study included following
cultivars: Areta, Jagna, Leo (Festuca rubra ssp. rubra), Nimba (Festuca rubra ssp. commutata),
Sawa (F. heterophylla) and Terros (F. arundinacea). The experiment was established as randomized blocks in four replications on light mineral soil. During the vegetation period, number of
mowing was 6-10 in extensive and 23-26 in moderate intensive way of utilization depending on
year. Doses of mineral fertilizers were adjusted to by utilization and amounted to: N – 60, P – 17.5
65
and K – 40 as well as N – 240; P – 39.2; K – 121.2 kg ha–1. General aspect of lawns was evaluated
every year once a month from April till October according to the method used in COBORU.
Studies revealed that esthetic value of studied Festuca ssp. cultivars mainly depended both on
mowing frequency and weather conditions in winter and during vegetation. Scores of general
aspect for Festuca ssp. were higher on more often mowed objects, but cultivars stronger reacted to
unfavorable weather conditions during vegetation than to conditions of reduced number of
mowing. Frequency of lawn mowing most apparently affected the general aspect of Nimba cv.
(F. rubra ssp. commutata) and Areta cv. (F. rubra ssp. rubra); the weakest influence was observed
for Leo cv. (F. rubra ssp. rubra) and Sawa cv. (F. heterophylla).
Recenzent – Reviewer: Kazimierz Jankowski
Prof. dr hab. Wanda Harkot
ul.Akademicka 15, 20-950 Lublin
tel. (081) 445 67 24
e-mail: wanda.harkot@ar.lublin.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Poprawa sk³adu gatunkowego runi ³¹kowej
z ró¿nym udzia³em Deschampsia caespitosa
metod¹ siewu bezpoœredniego
M. JANICKA, J. £UKOSZYK
w Warszawie
Improvement of species composition of meadow sward with different share
of Deschampsia caespitosa by direct drilling method
Abstract. The aim of this study was to verify the efficiency of chemical and mechanical combined with chemical control of Deschampsia caespitosa and renovation of grassland by direct
drilling method. The experiment was established on peat-muck soil, on grassland heavily infested
with tufted hair grass (Deschampsia caespitosa L.). The verification was done depending on
a proportion of Deschampsia caespitosa in primary sward on the basis of botanical composition
and yields. In addition, the cost analysis of applied renovation methods, was also done. The results
showed that rotary cultivation after Roundup treatment is more efficient method against
Deschampsia caespitosa than only glyphosate (Roundup) application.
K e y w o r d s: Deschampsia caespitosa, species composition, direct drilling, costs of
grassland renovation
1. Wstêp
Sk³ad florystyczny trwa³ych u¿ytków zielonych jest wynikiem oddzia³ywania ró¿nych czynników przyrodniczych (g³ównie warunków siedliskowych) i agrotechnicznych tj. nawo¿enia i poziomu u¿ytkowania. Od poczatku lat 90. ubieg³ego stulecia
obserwuje siê w Polsce wzrost powierzchni ³¹k i pastwisk ekstensywnie u¿ytkowanych,
Ÿle pielêgnowanych, niew³aœciwie nawo¿onych, na których czêsto nastêpuje rozwój
gatunków ekspansywnych, niepo¿¹danych, ma³o wartoœciowych lub wrêcz szkodliwych. Jednym z takich gatunków jest Deschampsia caespitosa (KRYSZAK i GRYNIA,
1999; FATYGA 1994; 2000; JANICKA i KWIECIEÑ, 2004). Na terenach u¿ytkowanych
pastwiskowo nie wykaszane niedojady stanowi¹ podstawowe Ÿród³o zachwaszczenia
tym gatunkiem (WASILEWSKI, 1994). Szczególnie du¿¹ konkurencyjnoœci¹ Deschampsia caespitosa charakteryzuje siê na glebach organicznych, niedostatecznie nawo¿onych, zw³aszcza potasem i fosforem, z ma³o zwart¹ runi¹ ³¹kow¹ (GOS, 1977).
Do niszczenia Deschampsia caespitosa stosuje siê zarówno metody mechaniczne jak
i chemiczne. Mechaniczne niszczenie tego gatunku nastêpuje przez rêczne usuwanie
68
M. Janicka, J. £ukoszyk
pojedynczych kêp, a na wiêkszych powierzchniach zaleca siê niskie koszenie, wa³owanie, gryzowanie i podsiew lub uprawê p³u¿n¹ (KWARTA i MAŒLANKOWSKA, 1964;
OLSZEWSKA, 1964; BUKOWIECKI i KOPCZYÑSKA, 1966; OLSZEWSKA i WIELICKA, 1981).
Chemicznie Deschampsia caespitosa mo¿na zwalczaæ herbicydami nieselektywnymi
o dzia³aniu totalnym tj. preparatami opartymi na glyfosacie (Roundup i jego pochodne),
stosowanymi punktowo, bezpoœrednio na kêpy, gdy w runi ³¹kowej wystêpuje du¿o wartoœciowych gatunków traw, lub na ca³¹ powierzchniê – tzw. orka chemiczna (OLSZEWSKA, 1964; OBERSRIEBNIG i wsp., 1991; RAZEC, 1991; FATYGA, 1991a; 1991b; 1994).
Chemiczne zwalczanie Deschampsia caespitosa zaleca siê zw³aszcza na glebach organicznych, które przy stosowaniu zabiegów uprawowych takich jak orka, a nawet glebogryzowanie s¹ nara¿one na mineralizacjê masy organicznej.
Celem pracy by³a ocena skutecznoœci chemicznego i mechanicznego w po³¹czeniu
z chemicznym niszczenia Deschampsia caespitosa L. oraz renowacji zachwaszczonej
³¹ki metod¹ siewu bezpoœredniego.
Badania przeprowadzono w latach 2002-2003 w gospodarstwie rolnym po³o¿onym
w miejscowoœci Gródek k/Bia³egostoku, które posiada 80 ha u¿ytków zielonych zmiennie u¿ytkowanych, w wiêkszoœci po³o¿onych na glebach organicznych. Od ponad 10 lat
prowadzi siê w nim renowacje zdegradowanych u¿ytków zielonych metod¹ siewu bezpoœredniego, przy u¿yciu agregatu siewnego marki Moore. Metod¹ t¹ odnowiono ju¿ ok.
50% area³u u¿ytków zielonych.
Doœwiadczenie za³o¿ono na glebie torfowo-murszowej, wytworzonej z torfu
niskiego (turzycowiskowego), charakteryzuj¹cej siê nisk¹ zawartoœci¹ potasu (29,5-31,0
mg K2O w 100 g gleby), œredni¹ fosforu (65,3-88,0 mg P2O5 w 100 g gleby) oraz stosunkowo wysok¹ zawartoœci¹ wapnia (1370-1630 mg l–1 Ca), wysok¹ zawartoœci¹ substancji organicznej (84,3-84,8%) oraz lekko kwaœnym odczynem (pH w KCl 5,18-5,40).
Ruñ pierwotna charakteryzowa³a siê du¿ym udzia³em Festuca rubra (30-40%
w pokryciu) oraz zió³ i chwastów dwuliœciennych (ok. 30%, g³ównie Ranunculus acer
i Ranunculus repens) i zró¿nicowanym udzia³em Deschampsia caespitosa, który miejscami wynosi³ nawet 19 kêp na 1 m2, czyli ponad 70% w pokryciu.
Badane czynniki ich poziomu by³y nastêpuj¹ce:
1) Na podstawie udzia³u (%) w runi Deschampsia caespitosa wydzielono trzy kombinacje: A) 10-20%, B) 20-40% i C) 40-60%.
2) Niszczenie Deschampsia caespitosa oraz ograniczenie konkurencyjnoœci starej
darni przeprowadzono dwoma sposobami: A) Roundup + niskie koszenie (R+K),
B) Roundup + jednokrotne gryzowanie (R+G).
Doœwiadczenie ³anowe za³o¿ono w uk³adzie losowanych bloków, w trzech powtórzeniach, na obiektach o powierzchni 20 m2 (d³ugoœæ 10 m, szerokoœæ 2 m). Bloki
z obiektami, na których zastosowano gryzowanie (R+G) wystêpowa³y przemiennie
z blokami z obiektami, na których zastosowano wy³¹cznie orkê chemiczn¹ i nisko wykoszono star¹ ruñ (R+K). Ponadto wydzielono obiekty kontrolne, nie poddane renowacji.
Poprawa sk³adu gatunkowego runi ³¹kowej z ró¿nym udzia³em Deschampsia caespitosa...
69
Oprysk Roundup’em w dawce 4 l ha–1 wykonano wiosn¹ (4 maja 2002 roku) na ruñ
o wysokoœci ok. 10 cm. Siedem dni po oprysku na obiektach R+G wykonano p³ytkie gryzowanie (ok. 10 cm), czarna powierzchnia warstwy poddarniowej wynosi³a ok. 40-50%.
Z uwagi na panuj¹c¹ suszê nast¹pi³o przesuniêcie terminu siewu, który wykonano dopiero
31 maja, siewnikiem typu szczelinowego Moore. Na dzieñ przed siewem na obiektach
R+K wykoszono star¹ ruñ na wysokoœæ ok. 3 cm. Zastosowano mieszankê BG-6 firmy
Barenbrug, w iloœci 30 kg ha–1. W sk³ad mieszanki tej wchodz¹ nastêpuj¹ce gatunki:
Lolium perenne (40%), Festuca pratensis (20%), Phleum pratense (15%), Poa pratensis
(10%) oraz Trifolium repens (15%). Po siewie zastosowano wa³owanie.
Badane obiekty by³y u¿ytkowane koœnie; w 2002 roku wykonano pokos pielêgnacyjny i dwa pokosy produkcyjne, a w 2003 roku – trzy pokosy. Stosowano wy³¹cznie
nawo¿enie organiczne – gnojowic¹ w dawce 35 m3 ha–1 rocznie, w trzech czêœciach:
pierwsza – wiosn¹ (15 m3), po oprysku Roundup’em, na 3 dni przed siewem, a dwie
kolejne – po I i II pokosie (po 10 m3 ha–1). Z przyczyn technicznych w pierwszym roku
badañ nie zastosowano nawo¿enia uzupe³niaj¹cego fosforem, które zazwyczaj w gospodarstwie stosuje siê w iloœci 30 kg ha–1 P2O5.
Wykonano nastêpuj¹ce pomiary, oznaczenia i analizy:
•
iloœæ dni od siewu do wschodów, pocz¹tku i pe³ni krzewienia siê traw,
•
liczba siewek na 1 mb po 6 tygodniach od siewu (wyniki podano w przeliczeniu
na 1 m2),
•
plon suchej masy runi w poszczególnych odrostach,
•
udzia³ (%) poszczególnych gatunków w plonie na podstawie analizy botaniczno-wagowej,
•
analiza kosztów renowacji w celu wykazania ró¿nic w op³acalnoœci poszczególnych metod odnawiania u¿ytków zielonych. Koszty renowacji oszacowano metod¹
kalkulacji niepe³nych uwzglêdniaj¹c tylko koszty bezpoœrednie poszczególnych
metod renowacji. Do obliczeñ przyjêto œrednie (w 2004 roku) ceny oleju napêdowego, Roundup’u i nasion traw, z uwagi na ich du¿e zró¿nicowanie w ci¹gu roku.
Natomiast ceny us³ug przyjêto na podstawie cennika Spó³dzielni Kó³ek Rolniczych
w Gródku w 2004 roku.
3. Wyniki
3.1. Pocz¹tkowy rozwój roœlin i liczba siewek
Warunki klimatyczne panuj¹ce w kwietniu i maju 2002 roku zaklasyfikowano jako
katastrofalnie suche (wspó³czynnik Vinczeffy’ego odpowiednio 0,059 i 0,023 mm oC–1).
Od pocz¹tku czerwca do drugiej dekady lipca warunki klimatyczne by³y natomiast bardzo korzystne dla wschodów i pocz¹tkowego rozwoju roœlin (Ryc. 1). Wschody
pojawi³y siê ju¿ po 5 (Trifolium repens) – 7 (trawy) dniach po siewie. Pocz¹tek krzewienia siê roœlin Lolium perenne, dominuj¹cych w wysianej mieszance, nast¹pi³ po 22
dniach od wysiewu, a pe³nia – po 38 dniach.
70
o
mm
160
C
25
140
20
120
15
10
100
5
80
0
60
–5
2002
X
IX
VII
VIII
V
VI
IV
II
III
I
XII
X
XI
IX
VIII
VII
V
VI
IV
–20
III
–15
0
I
–10
20
II
40
2003
Sumy opadów – Precitation sums
Œrednia temperatura – Average of temperature
Ryc. 1. Temperatury (œrednie dobowe) powietrza i opady atmosferyczne w latach 2002-2003
(Gródek)
Fig. 1. Average daily air temperatures and rainfalls in 2002-2003 (Gródek)
Efektem korzystnych warunków klimatycznych, panuj¹cych w okresie pocz¹tkowego rozwoju podsianych gatunków, by³a du¿a liczba siewek na 1 m2 po 6 tygodniach
od siewu. Potwierdzi³y siê wyniki wczeœniejszych badañ, w których stwierdzono, ¿e
optymalne uwilgotnienie gleby w pierwszych 2-3 tygodniach po podsiewie decyduje
o powodzeniu renowacji (WOLSKI, 1997). Istotnie wiêcej siewek stwierdzono na obiekcie poddanym orce chemicznej i gryzowaniu w porównaniu do ich liczby na obiekcie
Tabela 1. Liczba siewek na 1 m2 po up³ywie 6 tygodni od siewu bezpoœredniego w zale¿noœci od
sposobu ograniczenia konkurencyjnoœci starej darni oraz udzia³u Deschampsia caespitosa w runi
pierwotnej
Table 1. Number of seedlings per 1m2 after 6 weeks from direct drilling depending on method of
old sward preparartion and share of Deschampsia caespitosa in the primary sward
Rodzaj zabiegów przed siewem
Sward treatment before drilling
Roundup + Gryzowanie (R+G)
Roundup + Rotary cultivation
Roundup + Niskie koszenie (R+K)
Roundup + Low cutting
Œrednia – Average
NIR0,05 dla Deschampsia caespitosa
LSD0.05 for Deschampsia caespitosa
NIR0,05 dla rodzaju zabiegów
LSD0.05 for treatments
Udzia³ Deschampsia caespitosa
w runi pierwotnej
Share of Deschampsia caespitosa
in the primary sward
A
B
C
Œrednia
Average
584,0
569,3
540,7
564,7 x
499,0
475,3
402,7
459,0 y
541,5 a
522,3 a
471,7 b
46,18
30,61
71
nisko wykoszonym po wczeœniejszym zastosowaniu Roundup’u, gdzie ich liczba te¿
by³a wysoka (Tabela 1).
Liczba siewek by³a zró¿nicowana tak¿e w zale¿noœci od udzia³u Deschampsia
caespitosa w runi przed zabiegami renowacji. Liczba ta mala³a wraz ze wzrastaj¹cym
udzia³em Deschampsia caespitosa w runi pierwotnej, zarówno na obiektach poddanych
gryzowaniu (R+G), jak i na obiektach nisko wykoszonych (R+K). Gorsza skutecznoœæ
siewu przy braku powierzchniowej uprawy gleby by³a zwi¹zana z tym, ¿e po zniszczeniu starej darni Roundup’em oraz niskim jej wykoszeniu nasiona by³y umieszczane
w zwart¹ darñ, w której wystêpowa³y obumar³e kêpy Deschampsia caespitosa uniemo¿liwiaj¹ce wschody. Ponadto przy braku powierzchniowej uprawy gleby siewnik nie zawsze dopasowuje siê do terenu, co powoduje umieszczenie nasion traw i roœlin motylkowatych na ró¿nej g³êbokoœci.
3.2. Plon suchej masy runi
Uzyskane wyniki badañ wykaza³y, ¿e chemiczne w po³¹czeniu z mechanicznym ograniczenie konkurencyjnoœci starej darni korzystnie wp³ynê³o na przebudowê sk³adu botanicznego runi oraz na znaczne podniesienie jej produkcyjnoœci. Wysokoœæ plonów suchej masy
roœlin by³a zró¿nicowana w zale¿noœci od odrostu, sposobu ograniczenia konkurencyjnoœci
starej darni oraz od udzia³u Deschampsia caespitosa w runi pierwotnej. Ujemny wp³yw
na wysokoœæ uzyskanych plonów mia³y warunki pogodowe, które w wiêkszoœci charakteryzowa³y siê wysokimi temperaturami i niewielkimi opadami. Jedynie miesi¹ce czerwiec 2002 oraz kwiecieñ 2003 roku zaklasyfikowano jako œrednio wilgotne, a pozosta³e
– jako bardzo suche i katastrofalnie suche. Deficyt opadów atmosferycznych wp³yn¹³ na
stosunkowo niskie plony na obiektach poddanych renowacji, które w 2003 roku
uk³ada³y siê w granicach 5,3 t ha–1 (obiekt C) do 6,7 t ha–1 (obiekt A).
Niezale¿nie od odrostu wy¿sze plony zebrano z obiektów po gryzowaniu (Tabela 2).
Ponadto, niezale¿nie od odrostu, stwierdzono statystycznie istotne ró¿nice w wielkoœci
plonowania w zale¿noœci od udzia³u Deschampsia caespitosa w runi pierwotnej, a mianowicie im mniejszy udzia³ Deschampsia caespitosa tym plony by³y wy¿sze. Najwy¿sze plony uzyskano z I odrostu w 2003 roku.
Stwierdzono, ¿e przeprowadzona renowacja spowodowa³a znaczny wzrost plonów;
i tak w 2003 roku plony na badanych obiektach by³y od 25 do 90% wy¿sze w porównaniu do kontroli, która plonowa³a na poziomie 3,5 t ha–1 s.m. Obiekty opryskane i poddane gryzowaniu (R+G) plonowa³y o ok. 80% wy¿ej, natomiast obiekty opryskane
i nisko wykoszone (R+K) – o 25-60% wy¿ej w zale¿noœci od udzia³u Deschampsia
caespitosa w runi pierwotnej (Tabela 2). Wczeœniejsze badania innych autorów równie¿
wykaza³y istotny wzrost plonów ju¿ w roku renowacji u¿ytku zielonego (GRABOWSKI
i wsp., 1993; BARY£A i SAWICKI, 1998).
72
Tabela 2. Plon suchej masy runi w kolejnych odrostach po siewie bezpoœrednim w zale¿noœci od
sposobu ograniczenia konkurencyjnoœci starej darni oraz udzia³u Deschampsia caespitosa w runi
pierwotnej (t ha–1)
Table 2. Dry matter yield of sward in the following regrowths after direct drilling depending on method of old sward preparation and share of Deschampsia caespitosa in the primary sward (t ha–1)
Rodzaj zabiegów
Sward treatment
R+G
R+K
NIR0,05 – LSD0.05
R+G
R+K
NIR0,05 – LSD0.05
R+G
R+K
NIR0,05 – LSD0.05
R+G
R+K
NIR0,05 – LSD0.05
R+G
R+K
NIR0,05 – LSD0.05
R+G
R+K
NIR0,05 – LSD0.05
R+G
R+K
NIR0,05 – LSD0.05
Rok
Year
2002
2002
2002
2003
2003
2003
2003
Odrost
Regrowth
I
II
I+II
I
II
III
I+II+III
Udzia³ Deschampsia caespitosa
w runi pierwotnej
Share of Deschampsia caespitosa
in the primary sward
A
B
C
2,49
2,39
1,98
1,99
1,64
1,11
2,24a*
2,01b
1,54c
0,17
0,86
0,80
0,77
0,68
0,66
0,55
0,77a
0,73a
0,66a
n.i. – n.s.
3,35
3,19
2,75
2,67
2,30
1,66
3,01a
2,74a
2,20b
0,33
0,24
3,72
3,62
3,51
3,32
3,04
2,76
3,52a
3,33ab
3,13b
0,22
2,00
1,97
1,88
1,58
1,57
1,12
1,79a
1,77a
1,50b
0,14
0,94
0,87
0,85
0,72
0,77
0,52
0,83a
0,82a
0,68b
0,12
6,66
6,46
6,24
5,62
5,38
4,40
6,14a
5,92a
5,32b
0,51
Œrednia
Average
2,29x
1,58y
0,11
0,81x
0,63y
0,09
3,10x
2,21y
3,62x
3,04y
0,15
1,95x
1,42y
0,09
0,89x
0,67y
0,08
6,45x
5,13y
0,32
n.i. – n.s. – ró¿nice nieistotne; differences not significant
*liczby oznaczone tymi samymi literami nie ró¿ni¹ siê istotnie – numbers indicated by the same
letters are not significantly different
R + G – Roundup + Gryzowanie – Roundup + Rotary cultivation
R + K – Roundup + Niskie koszenie – Roundup + Low cutting
73
3.3. Udzia³ gatunków wysianych w plonie
Uzyskane wyniki wskazuj¹ na znaczny wzrost udzia³u w runi wartoœciowych gatunków
traw i roœlin motylkowatych. Najwiêkszym udzia³em wprowadzonych gatunków charakteryzowa³y siê obiekty, których ruñ pierwotna zosta³a zniszczona za pomoc¹ Roundupu i poddana gryzowaniu – nawet do 93,5% w drugim roku u¿ytkowania (Tabela 3).
Tabela 3. Udzia³ wysianych gatunków traw oraz Trifolium repens w runi kolejnych odrostów
w zale¿noœci od sposobu ograniczenia konkurencyjnoœci starej darni oraz udzia³u Deschampsia
caespitosa w runi pierwotnej (%)
Table 3. Share of sown grass species and Trifolium repens in sward of the following regrowths
depending on method of old sward preparation and share of Deschampsia caespitosa in the primary sward (%)
Rodzaj
zabiegów
Sward treatment
Udzia³ –
Share of
Deschampsia caespitosa
A
Roundup +
Gryzowanie (R+G)
Roundup +
Rotary cultivation
B
C
A
Roundup +
Niskie
koszenie
(R+K)
Roundup +
Low cutting
B
C
Gatunki
wysiane
Sown species
2002
2003
I odrost
I regrowth
II odrost
II regrowth
I odrost
I regrowth
II odrost
II regrowth
III odrost
III regrowth
Trawy
Grasses
70,2
79,6
78,9
81,7
82,2
Trifolium
repens
14,5
10,9
12,4
11,6
11,3
Trawy
Grasses
70,4
76,8
74,1
79,4
80,2
Trifolium
repens
10,4
10,1
12,3
9,7
7,3
Trawy
Grasses
71,4
74,8
74,3
81,4
78,1
Trifolium
repens
9,5
8,8
10,6
9,9
6,0
Trawy
Grasses
57,0
63,0
62,0
66,0
66,9
Trifolium
repens
21,1
17,3
19,0
14,8
12,1
Trawy
Grasses
60,9
66,8
66,4
71,7
72,5
Trifolium
repens
19,0
13,8
17,0
12,5
9,3
Trawy
Grasses
60,7
66,3
66,6
72,1
73,5
Trifolium
repens
16,5
14,5
15,4
12,2
8,2
Najlepiej rozwijaj¹cym siê gatunkiem w odnowionej runi ³¹kowej by³ Lolium perenne.
Wysiano go w iloœci 40%. Ju¿ w I roku jego udzia³ na wszystkich badanych obiektach
wynosi³ nawet do 52%. W drugim roku po podsiewie, niezale¿nie od kombinacji, udzia³
74
Lolium perenne w runi by³ o 8-12% ni¿szy ni¿ w roku poprzednim. Przyczyni³a siê do tego
bezœnie¿na zima 2002/2003, która spowodowa³a wypadanie z runi Lolium perenne, co jest
znane w literaturze ³¹karskiej. W kolejnych latach udzia³ tego gatunku w runi systematycznie mala³, a po bardzo œnie¿nej zimie 2005/2006 Lolium perenne pozosta³ w runi jedynie
w niewielkiej iloœci.
Festuca pratensis oraz Phleum pratense charakteryzowa³y siê stabilnym, choæ stosunkowo niewielkim udzia³em w runi oraz sukcesywnym rozwojem w kolejnych odrostach; w drugim roku po siewie udzia³ Festuca pratensis osi¹gn¹³ ok. 15%, a Phleum
pratense ok. 10%.
Stwierdzono, ¿e na obiektach R+K udzia³ Trifolium repens by³ prawie dwukrotnie wiêkszy ni¿ na obiektach R+G (Tabela 3). Ponadto udzia³ tego gatunku zmniejsza³ siê w kolejnych odrostach w 2002, jak te¿ w 2003 roku. W latach 2004 i 2005 pozosta³ w runi w œladowych iloœciach.
3.4. Udzia³ Deschampsia ceaspitosa w plonie
Uzyskane wyniki œwiadcz¹ o tym, ¿e zastosowane metody s¹ skutecznym sposobem
ograniczenia udzia³u Deschampsia caespitosa w runi u¿ytków zielonych. Niszczenie
tego gatunku mo¿e nastêpowaæ w wyniku zastosowania Roundup’u (tzw. orki chemicznej), lecz równie¿ znacz¹c¹ rolê odgrywa dodatkowa mechaniczna uprawa. Œwiadczy
o tym mniejszy udzia³ Deschampsia caespitosa w plonach z obiektów R+G w porównaniu do R+K (Tabela 4). Ponadto istotne znaczenie mia³ udzia³ Deschampsia caespitosa
w runi pierwotnej, bowiem niezale¿nie od sposobu ograniczenia konkurencyjnoœci darni
pierwotnej udzia³ Deschampsia caespitosa w plonie z obiektów kombinacji A by³ najmniejszy, a z obiektów kombinacji C – najwiêkszy (Tabela 4.).
Tabela 4. Udzia³ Deschampsia caespitosa w runi kolejnych odrostów w zale¿noœci od sposobu
ograniczenia konkurencyjnoœci starej darni oraz udzia³u tego gatunku w runi pierwotnej (%)
Table 4. Share of Deschampsia caespitosa in sward of the following regrowths depending on method of sward preparation and share of that species in the primary sward (%)
Rodzaj zabiegów
Sward treatment
Roundup + Gryzowanie
(R+G)
Roundup + Rotary cultivation
Roundup + Niskie
koszenie (R+K)
Roundup + Low cutting
Udzia³ –
Share of
2002
2003
I odrost
I regrowth
II odrost
II regrowth
I odrost
I regrowth
II odrost
II regrowth
III odrost
III regrowth
A
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
B
0,0
0,0
0,1
0,7
1,7
C
0,0
0,0
1,7
3,4
5,4
A
0,0
0,6
0,9
1,5
2,2
B
0,3
0,7
1,1
2,2
4,7
C
1,2
2,2
3,1
4,9
8,5
75
3.5. Analiza kosztów renowacji
Rachunek ekonomiczny, wykonany w oparciu o cennik us³ug Spó³dzielni Kó³ek Rolniczych w Gródku w roku 2004 wykaza³, ¿e siew bezpoœredni siewnikiem specjalistycznym
po chemicznym zniszczeniu darni i gryzowaniu jest o 31,4% tañszy od pe³nej uprawy
(Tabela 5). Natomiast siew bezpoœredni wykonany po zastosowaniu herbicydu totalnego
(Roundup’u) stanowi ok. 55% kosztów poniesionych na wykonanie uprawy p³u¿nej.
Ponadto wykonanie renowacji u¿ytku zielonego t¹ metod¹ wymaga najmniejszej liczby
zabiegów (oprysk herbicydem, niskie koszenie, siew), a wiêc jest szybkie, ³atwe oraz chroni
gleby torfowo-murszowe przed mineralizacj¹. Uzyskana du¿a zwy¿ka plonów oraz znaczna
poprawa sk³adu botanicznego odnawianych u¿ytków zielonych w pe³ni rekompensuje
poniesione nak³ady.
Tabela 5. Koszty renowacji u¿ytków zielonych oraz liczba zabiegów w zale¿noœci od metody
Table 5. Costs of grassland renovation and number of operations depending on the method
Liczba
zabiegów
Number
of operations
Metoda – Method
Pe³na uprawa (orka)
Conventional method (ploughing)
Podsiew tradycyjny (herbicyd, glebogryzarka,
siewnik zbo¿owy)
Oversowing (herbicide, rotary tiller, classic drill)
Siew bezpoœredni (R + G)
Direct drilling (R + G)
Siew bezpoœredni (R + K)
Direct drilling (R + K)
Koszty renowacji 1 ha
Costs of renovation of 1 ha
(z³)
(%)
6
1595,6
100
4
778,8
48,8
4
1094,2
68,6
3
872,3
54,7
4. Dyskusja
Jednym z podstawowych celów wykonania renowacji by³o ograniczenie wystêpowania
w runi Deschampsia caespitosa. Zarówno zastosowanie Roundup’u, jak i Roundup’u
i gryzowania wp³ynê³o na znaczne wyeliminowanie tego uci¹¿liwego chwastu z runi
badanego u¿ytku zielonego. Bardziej skuteczn¹ metod¹ okaza³o siê gryzowanie po
wczeœniejszym zastosowaniu herbicydu totalnego w porównaniu do samego herbicydu.
W wyniku tego dzia³ania udzia³ Deschampsia caespitosa zmniejszy³ siê z kilkudziesiêciu do kilku procent w plonie (nie przekroczy³ 10%). W badaniach BUKOWIECKIEGO
i KOPCZYÑSKIEJ (1966) udzia³ Deschampsia caespitosa pod wp³ywem skutecznego gryzowania zmniejszy³ siê z ponad trzydziestu procent do ok. 5%.
Przeprowadzone badania wykaza³y, ¿e wysoka temperatura powietrza i brak opadów,
panuj¹ce w kwietniu i maju 2002 roku spowodowa³y ca³kowite przeschniêcie wierzchniej
warstwy gleby, co przyczyni³o siê do niemal ca³kowitego obumarcia kêp Deschampsia
caespitosa, opryskanych Roundup’em i zniszczonych gryzowaniem.
76
Badania potwierdzaj¹ tak¿e pogl¹d FATYGI (1994), ¿e ³atwiejsza do zastosowania
jest metoda chemiczna, jednak metoda mechaniczna jest bardziej skuteczna. Wyeliminowanie z runi Deschampsia caespitosa jest mo¿liwe jedynie poprzez usuwanie kêp tej
roœliny przez kolejne lata. Z tego wzglêdu zaleca siê, aby mechaniczne i chemiczne
zabiegi by³y powtarzane przez trzy kolejne lata, co powoduje niszczenie systematycznie
odrastaj¹cych nowych kêp Deschampsia caespitosa (FATYGA, 1991a; 1991b).
W przypadku nieca³kowitego przykrycia kêp, Deschampsia caespitosa stosunkowo
³atwo regeneruje siê, gdy¿ roœliny korzystaj¹ wówczas z substancji zapasowych zgromadzonych w starej kêpie oraz z wytwarzanych asymilatów. Roœliny wykszta³caj¹ wówczas wyd³u¿one miêdzywêŸla, z których po zakorzenieniu wyrasta szereg ma³ych,
oddzielnych kêpek, które szybko rozrastaj¹ siê. Z badañ OLSZEWSKIEJ i WIELICKIEJ
(1981) wynika, ¿e w latach suchych regeneracja kêp Deschampsia caespitosa jest znacznie s³absza. Fakt ten potwierdzaj¹ omawiane badania.
Wieloletnie obserwacje prowadzone przez autora w omawianym gospodarstwie wskazuj¹, ¿e wyeliminowanie Deschampsia caespitosa z runi u¿ytków zielonych jest bardzo
trudne, a zarazem kosztowne. Jednokrotny zabieg chemiczny lub chemiczny w po³¹czeniu z mechanicznym nie eliminuje ca³kowicie Deschampsia caespitosa. Gatunek ten
w sprzyjaj¹cych warunkach, czêsto ju¿ po kilku latach, osi¹ga poziom sprzed renowacji,
pomimo dobrych rezultatów w pocz¹tkowym okresie po zabiegu. Wp³yw na to maj¹
ró¿ne czynniki np. zbyt wilgotne warunki klimatyczne panuj¹ce po wykonaniu zabiegu
gryzowania b¹dŸ oprysku Roundup’em, sprzyjaj¹ce regeneracji starych kêp, bardzo
du¿y udzia³ nasion w glebie, które po gryzowaniu maj¹ bardzo dobre warunki do wschodów, czy te¿ ekstensywne u¿ytkowanie pastwiskowe, bez w³aœciwej pielêgnacji
uwzglêdniaj¹cej wykaszanie niedojadów.
Obecnie w omawianym gospodarstwie w skali produkcyjnej star¹ darñ niszczy siê
w dwóch etapach tj. póŸnym latem (w koñcu sierpnia lub na pocz¹tku wrzeœnia) przeprowadza siê oprysk Roundup’em (w dawce 4,5 l ha–1) i gryzowanie (zale¿nie od udzia³u
Deschampsia caespitosa w runi). Nastêpnie wiosn¹ ruñ odroœniêt¹ na wysokoœæ ok. 10
cm opryskuje siê kolejny raz Roundup’em (w dawce 4 l ha–1). Zabieg ten niszczy kêpy
Deschampsia caespitosa, które zdo³a³y zregenerowaæ siê oraz m³ode roœliny tego
gatunku, które wykszta³ci³y siê z nasion znajduj¹cych siê w glebie. Bezpoœrednio przed
siewem wykonuje siê niskie koszenie. Siew bezpoœredni przeprowadza siê zazwyczaj 7
dni po oprysku Roundup’em. Jest to metoda bardziej czaso-, praco- i kosztoch³onna,
a ponadto z tak odnawianego terenu nie uzyskuje siê plonu przez d³u¿szy czas. Ale
metoda ta gwarantuje bardzo skuteczne zniszczenie tego uporczywego chwastu na
d³u¿szy okres czasu.
5. Wnioski
•
Zastosowanie Roundup’u nie gwarantuje ca³kowitego zniszczenia Deschampsia
caespitosa. Skuteczniejsz¹ metod¹ niszczenia roœlin tego gatunku jest gryzowanie po uprzednim zastosowaniu Roundup’u.
•
•
•
77
Im wy¿szy udzia³ Deschampsia caespitosa tym s³absze efekty renowacji.
Deschampsia caespitosa wp³ywa na liczbê siewek wysianych gatunków, ich
udzia³ w sk³adzie botanicznym runi oraz wysokoœæ plonów suchej masy.
Zastosowane zabiegi renowacyjne wp³ynê³y na znaczny wzrost plonów (nawet
do 90%). Z komponentów mieszanki du¿¹ przydatnoœæ do podsiewu na glebach
torfowo-murszowych wykaza³y: Festuca pratensis, Phleum pratense oraz Lolium
perenne. Trwa³oœæ Lolium perenne mo¿e byæ jednak ograniczana niekorzystnymi
warunkami pogodowymi (bezœnie¿ne zimy).
Szacunkowa ocena ekonomiczna kosztów wykaza³a, ¿e siew bezpoœredni za
pomoc¹ specjalistycznego siewnika, w porównaniu do pe³nej uprawy, jest o ok.
31-45% tañszy (w zale¿noœci od stosowanych rozwi¹zañ technologicznych).
Literatura
BARY£A R., SAWICKI J., 1998. Porównanie ró¿nych metod regeneracji zdegradowanego zbiorowiska ³¹kowego. £¹karstwo w Polsce, 1, 99-103.
BUKOWIECKI F. K., KOPCZYÑSKA A., 1966. Wp³yw gryzowania na sk³ad botaniczny ³¹k. Zeszyty
Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 16, 218-227.
FATYGA J., 1991a. Próba zwalczania œmia³ka darniowego na pastwisku górskim. Wiadomoœci
IMUZ, 16, 195-201.
FATYGA J., 1991b. Trials on the control of tufted hairgrass in a mountain pasture. Proceedings of
the EGF Conference, Graz, 199-200.
FATYGA J., 1994. Skutecznoœæ selektywnego zwalczania œmia³ka darniowego oraz jego wp³yw na
plonowanie pastwiska górskiego w Sudetach. Wiadomoœci IMUZ, 18, 55-60.
FATYGA J., 2000. Charakterystyka i wartoœæ u¿ytkowa kilku zbiorowisk roœlinnych wystêpuj¹cych w Sudetach. Wiadomoœci IMUZ, 20, 41-74.
GOS A., 1977. Charakterystyka warunków glebowych ³¹k opanowanych przez œmia³ka darniowego. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Szczecinie, 61, 145-155.
GRABOWSKI K., GRZEGORCZYK S., BENEDYCKI S., 1993. Mo¿liwoœci produkcyjne ³¹ki trwa³ej
odnowionej poprzez siew bezpoœredni. Fragmenta Agronomica, 4, 241-242.
JANICKA M., KWIECIEÑ R., 2004. Zmiany sk³adu gatunkowego runi ³¹ki po piêciu latach od
zaprzestania u¿ytkowania. £¹karstwo w Polsce, 7, 101-111.
KRYSZAK A., GRYNIA M., 1999. Zmiany ró¿norodnoœci florystycznej w obrêbie zbiorowisk
³¹kowych Pradoliny Warty w gminie Kramsk. Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis
197, Agricultura, 75, 197-202.
KWARTA Cz., MAŒLANKOWSKA L., 1964. Regeneracja œmia³ka darniowego (Deschampsia
caespitosa) na ³¹ce torfowej zaoranej. Zeszyty Naukowe Wy¿szej Szko³y Rolniczej
w Szczecinie, 17, 69-81.
OBERSRIEBNIG U., SCHECHTNER E., SCHECHTNER G., 1991. Weed control on mountain pastures
with special attention to Deschampsia caespitosa. Proceedings of the EGF Conference,
Graz, 209-210.
OLSZEWSKA L., 1964. Zwalczanie œmia³ka darniowego na ³¹kach i pastwiskach. Melioracje
i u¿ytki zielone, 8, 1-5.
OLSZEWSKA L., WIELICKA M., 1981. Wp³yw czêœciowego przykrycia ziemi¹ na morfologiê
i anatomiê odrastaj¹cych pêdów traw kêpowych. Acta Agrobotanica, 34, 45-52.
78
RAZEC I., 1991. Possibilities of control of Deschampsia caespitosa in Rumania. Proceedings of
the EGF Conference, Graz, Austria, 249-250.
WASILEWSKI Z., 1994. Ocena wp³ywu terminu i czêstotliwoœci wykaszania niedojadów na plon,
jego jakoœæ i niektóre cechy pastwiska. Wiadomoœci IMUZ, 18, 31-41.
WOLSKI K., 1997. Mo¿liwoœci poprawy sk³adu botanicznego i plonowania runi ³¹kowej metod¹
siewu bezpoœredniego w warunkach klimatyczno-glebowych Dolnego Œl¹ska. Zeszyty
Naukowe Akademii Rolniczej we Wroc³awiu, LXX, 49-75.
Grassland Division, Department of Agronomy, Warsaw Agricultural University
Summary
Extensively managed grassland often contains a considerable amount of weeds among them
Deschampsia caespitosa L. That species occurs mainly on organic soils, particularly when they
are insufficiently fertilised with potassium and phosphorus and on grassland with low density of
meadow sward. The results of an experiment comparing the control of Deschampsia caespitosa
by mechanical (low cutting; rotary cultivation) and chemical (using Roundup) methods are presented. A trial was established on peat-muck soil, on grassland heavily infested with tufted hair
grass.
Mechanical and chemical methods influenced significantly the species composition. Rotary
cultivation after Roundup treatment was found to be the most efficient in terms of the botanical
composition changes of the sward and its yielding. A proportion of Deschampsia caespitosa
decreased from 40-60% in original sward to less than 10% in the end of the second year after
sowing. Glyphosate (Roundup) application does not remove Deschampsia caespitosa completely
because some of tussocks can grow again. Used renovation methods influenced on significantly
increase of yields. From the mixture components Festuca pratensis, Phleum pratense and Lolium
perenne were the most suitable for direct drilling into peat-muck soil. A share of Deschampsia
caespitosa in the original sward affected the number of seedlings of sown species, their share in
botanical composition of sward and yielding. The higher proportion of Deschampsia caespitosa
in primary sward the weaker effects of renovation. Renovation of grassland by direct drilling method is cheaper (about 31-45%) in comparison to conventional methods (ploughing).
Recenzent – Reviewer: Jan Kowalczyk
Dr in¿. Maria Janicka
Zak³ad £¹karstwa, Katedra Agronomii, Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
tel. (022) 5932709, fax (022) 5932682
e-mail: janicka@delta.sggw.waw.pl
78
RAZEC I., 1991. Possibilities of control of Deschampsia caespitosa in Rumania. Proceedings of
the EGF Conference, Graz, Austria, 249-250.
WASILEWSKI Z., 1994. Ocena wp³ywu terminu i czêstotliwoœci wykaszania niedojadów na plon,
jego jakoœæ i niektóre cechy pastwiska. Wiadomoœci IMUZ, 18, 31-41.
Naukowe Akademii Rolniczej we Wroc³awiu, LXX, 49-75.
Grassland Division, Department of Agronomy, Warsaw Agricultural University
Summary
Extensively managed grassland often contains a considerable amount of weeds among them
Deschampsia caespitosa L. That species occurs mainly on organic soils, particularly when they
are insufficiently fertilised with potassium and phosphorus and on grassland with low density of
meadow sward. The results of an experiment comparing the control of Deschampsia caespitosa
by mechanical (low cutting; rotary cultivation) and chemical (using Roundup) methods are presented. A trial was established on peat-muck soil, on grassland heavily infested with tufted hair
grass.
Mechanical and chemical methods influenced significantly the species composition. Rotary
cultivation after Roundup treatment was found to be the most efficient in terms of the botanical
composition changes of the sward and its yielding. A proportion of Deschampsia caespitosa
decreased from 40-60% in original sward to less than 10% in the end of the second year after
sowing. Glyphosate (Roundup) application does not remove Deschampsia caespitosa completely
because some of tussocks can grow again. Used renovation methods influenced on significantly
increase of yields. From the mixture components Festuca pratensis, Phleum pratense and Lolium
perenne were the most suitable for direct drilling into peat-muck soil. A share of Deschampsia
caespitosa in the original sward affected the number of seedlings of sown species, their share in
botanical composition of sward and yielding. The higher proportion of Deschampsia caespitosa
in primary sward the weaker effects of renovation. Renovation of grassland by direct drilling method is cheaper (about 31-45%) in comparison to conventional methods (ploughing).
Recenzent – Reviewer: Jan Kowalczyk
Dr in¿. Maria Janicka
Zak³ad £¹karstwa, Katedra Agronomii, Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
tel. (022) 5932709, fax (022) 5932682
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Przydatnoœæ koniczyny ³¹kowej i lucerny mieszañcowej
do uprawy z kupkówk¹ pospolit¹ na glebach typu arenosole
J. JODE£KA1, K. JANKOWSKI1, M. MATEÑKO1, G. A. CIEPIELA2
1
Katedra £¹karstwa i Kszta³towania Terenów Zieleni, 2Zak³ad Agroturystyki,
Akademia Podlaska w Siedlcach
Usefulness of red clover and alfalfa for the cultivation with orchard grass
on arenosol types of soils
Abstract. The study assesses the usefulness of red clover and hybrid alfalfa for the cultivation
with cocksfoot on the arenosol types of soils. Investigations were conducted in years 2002-2004.
The performed analyses comprised the botanical composition of the first regrowth as well as the
dry matter yield in consecutive regrowths during the vegetation season. It was found that red clover and hybrid alfalfa in the mixture with cocksfoot increased its proportion in the sward in successive years. The mean forage dry matter yield from three years of investigations showed that, in
the case of the arenosol types of soils, cocksfoot cultivated in pure sowing showed the highest
yield-forming capacity. Nitrogen fertilisation exerted a positive impact on yields of cocksfoot as
well as its mixtures with red clover or hybrid alfalfa. However, the effectiveness of the 90 kg ha–1
N dose depended, to a considerable degree, on the existing atmospheric conditions.
K e y w o r d s: orchard grass, alfalfa, red clover, yield of dry matter, botanical composition
1. Wstêp
Wykorzystanie nawozów azotowych w procesie intensyfikacji produkcji rolniczej
w modelu rolnictwa zrównowa¿onego i ekologicznego jest ograniczane. Jednym z elementów takiego rolnictwa jest wprowadzanie do p³odozmianu uproszczonych mieszanek motylkowato-trawiastych. Mieszanki te daj¹ mo¿liwoœæ pozyskania wysokobia³kowej paszy objêtoœciowej oraz stanowi¹ cenne Ÿród³o azotu biologicznego. Uprawa
roœlin motylkowatych z trawami wp³ywa dodatnio na wiernoœæ plonowania w przypadku
wyst¹pienia niesprzyjaj¹cych warunków pogodowych czy siedliskowych, dlatego te¿
nabiera coraz wiêkszego znaczenia nie tylko w nauce, ale i w praktyce rolniczej.
Pomyœlnoœæ takich upraw zdaniem wielu autorów (KOCHANOWSKA-BUKOWSKA,
2003; BA£UCH i BENEDYCKI, 2001) zale¿y od prawid³owego doboru komponentów
pod wzglêdem wymagañ siedliskowych, klimatycznych i konkurencyjnoœci. Do uzyskania wysokich plonów (BOROWIECKI, 2004; GOSPODARCZYK, 1985) konieczne jest
zapewnienie ³atwo dostêpnych sk³adników pokarmowych, co jest doœæ trudne, poniewa¿ uprawiane roœliny charakteryzuj¹ siê odmiennymi w³aœciwoœciami biologicz-
80
J. Jode³ka, K. Jankowski, M. Mateñko, G. A. Ciepiela
nymi. Dlatego te¿ w warunkach gleb s³abszych i kwaœnych przy zastosowaniu wy¿szych dawek azotu (KITCZAK, 1997; BENEDYCKI, 1991) istnieje niebezpieczeñstwo
wypadania roœlin motylkowatych, co niew¹tpliwie obni¿a wysokoœæ i jakoœæ plonów,
a jednoczeœnie nie rekompensuje poniesionych nak³adów. Pomimo niew¹tpliwych
zalet uprawy roœlin motylkowatych z trawami w literaturze fachowej (WARDA, 1998;
KOCHANOWSKA-BUKOWSKA, 2003) spotyka siê opinie wskazuj¹ce, ¿e nie zawsze
z upraw tych osi¹ga siê spodziewane korzyœci. Ponadto brak jest jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jakie warunki musz¹ byæ spe³nione, aby uprawa takich mieszanek
przynios³a po¿¹dane efekty.
Bior¹c pod uwagê powy¿sze w¹tpliwoœci, podjêto badania, których podstawowym
celem by³o sprawdzenie przydatnoœci koniczyny ³¹kowej i lucerny mieszañcowej do
uprawy z kupkówk¹ pospolit¹ na glebach typu arenosole oraz okreœlenie mo¿liwoœci
plonotwórczych takich komponentów w zale¿noœci od poziomu nawo¿enia azotem.
Badania prowadzono w latach 2002-2004 na glebie zaliczonej do rzêdu gleb litogenicznych, typu gleb s³abo wykszta³conych ze ska³ luŸnych – arenosole, nale¿¹cej do 5
kompleksu przydatnoœci rolniczej i klasy bonitacyjnej IVb. Przed za³o¿eniem doœwiadczenia gleba charakteryzowa³a siê nisk¹ zawartoœci¹ ogólnego azotu (0,052%)
i magnezu (2,8 mg w 100 g gleby) miedzi (3,3 mg w 1 kg gleby) i cynku (10,7 mg w 1 kg
gleby), oraz bardzo wysok¹ zawartoœci¹ tlenku fosforu (48 mg w 100 g gleby) i œredni¹
zawartoœci¹ tlenku potasu (10,5 mg w 100 g gleby). Poziom próchniczny tej gleby siêga³
do 25 cm i mia³ barwê brunatno-szar¹, a zawartoœæ czêœci sp³awialnych w warstwie ornej
gleby wynosi³a 8%.
Doœwiadczenie za³o¿ono wiosn¹ 2002 roku w trzech powtórzeniach w uk³adzie
split-plot. Poletka o powierzchni 10 m² (1,5 × 6,7 m), oddzielono œcie¿kami (1 m pomiêdzy blokami oraz 0,5 m pomiêdzy podblokami), które utrzymywano w czarnym ugorze.
Uwzglêdniono nastêpuj¹ce czynniki i poziomy doœwiadczalne:
•
mieszanki:
– Dactylis glomerata odm. Rada uprawiana w siewie czystym
– Dactylis glomerata odm. Rada i Trifolium pratense odm. diploidalna Nike po
50% udzia³u
– Dactylis glomerata odm. Rada i Medicago media odm. wielolistkowa Legend
po 50% udzia³u
•
nawo¿enie azotem:
– 0 kg ha–1
– 30 kg ha–1
– 60 kg ha–1
– 90 kg ha–1
Przydatnoœæ koniczyny ³¹kowej i lucerny mieszañcowej do uprawy z kupkówk¹...
81
Nawo¿enie mineralne stosowano w nastêpuj¹cy sposób:
– azot – 30, 60, 90 kg ha–1, w formie saletry amonowej, 1/3 dawki pod ka¿dy
odrost
– potas – 100 kg ha–1, w formie 60% soli potasowej, 1/3 dawki pod ka¿dy odrost
– nawo¿enia fosforem nie stosowano ze wzglêdu na du¿¹ zawartoœæ tego pierwiastka w glebie (48 mg P2O5 w 100 g gleby).
IV
V
VI
VII
VII
IX
Niedobór lub nadmiar opadów
Deficit and excess of precipitations
30
20
10
0
–10
–20
–30
–40
–50
–60
–70
–80
2002
2003
Lata badañ Investigated years
2004
Œrednia z wielolecia
mean of many years
Ryc. 1. Niedobór lub nadmiar opadów dla roœlin ³¹kowych (mm) w miesi¹cach kwiecieñ-wrzesieñ
w latach 2002-2004 (za KLATTEM, 1954)
Fig. 1. Deficit and excess of precipitations for meadow plants (mm) in april-september period in
the years 2002-2004 (by KLATT, 1954)
W ka¿dym roku badañ zbierano trzy pokosy produkcyjne – pierwszy w fazie pocz¹tku
k³oszenia kupkówki pospolitej, a kolejne w zale¿noœci od warunków pogodowych po
40-50 dniach od zbioru poprzedniego. Bezpoœrednio po skoszeniu wa¿ono zielonkê
i pobierano 0,5 kg próby zielonej masy do okreœlenia wspó³czynnika podsuszenia oraz
wykonania analiz chemicznych. Ponadto z pierwszych odrostów pobierano 1 kg próby
zielonki do wykonania analizy botaniczno-wagowej. Warunki pogodowe w okresie prowadzenia badañ polowych by³y zró¿nicowane i odbiega³y od œrednich z wielolecia.
Analizowany okres charakteryzowa³ siê znacznie ni¿szymi opadami atmosferycznymi w porównaniu do potrzeb wodnych badanych roœlin (Ryc. 1), wyj¹tek stanowi³ maj
w 2004 roku, kiedy to odnotowano rekordow¹ i wy¿sz¹ od potrzeb sumê opadów.
Nale¿y tak¿e podkreœliæ, ¿e w roku siewu w kwietniu i maju ³¹cznie opady wynosi³y 35
mm. Mia³o to bardzo niekorzystny wp³yw na wschody i wzrost uprawianych roœlin.
82
Lata badañ
Investigated years
Analiza botaniczno-wagowa testowanych zasiewów (Ryc. 2) wykaza³a, ¿e gatunkiem dominuj¹cym we wszystkich kombinacjach by³a kupkówka pospolita. W pierwszym roku badañ jej udzia³ by³ najwy¿szy i wynosi³ 76,9-93,6%, natomiast w trzecim
roku u¿ytkowania zmniejszy³ siê w mieszankach do 56,3%. Udzia³ chwastów w uprawach kupkówki pospolitej w siewie czystym w pierwszym i drugim roku badañ by³ niewielki. W trzecim roku zaœ odnotowano brak chwastów w tym poroœcie. Najwiêkszym
zachwaszczeniem (8,3-9,7%) charakteryzowa³a siê mieszanka kupkówki pospolitej
z lucern¹ mieszañcow¹.
100%
80%
60%
40%
20%
0%
2 3 4
0 kg N
2 3 4
30 kg N
2 3 4
60 kg N
2 3 4
90 kg N
Kupkówka pospolita – Orchard grass
Chwasty – Weeds
Dawka azotu – Nitrogen dose
Lata badañ
Investigated years
100%
80%
60%
40%
20%
0%
2 3 4
0 kg N
2 3 4
30 kg N
2 3 4
60 kg N
2 3 4
90 kg N
Chwasty – Weeds
Koniczyna czerwona – Red clover
Lata badañ
Investigated years
100%
80%
60%
40%
20%
0%
2 3 4
2 3 4
2 3 4
2 3 4
0 kg N
30 kg N
60 kg N
90 kg N
Chwasty – Weeds
Lucerna mieszañcowa – Alfalfa
Ryc. 2. Sk³ad botaniczny runi pierwszego pokosu kupkówki pospolitej i jej mieszanek z roœlinami
motylkowatymi w poszczególnych latach badañ w zale¿noœci od dawki azotu
Fig. 2. Botanical composition of the sward from first moving for orchard grass and mixtures with
the legumes in successive years in depend on the nitrogen dose
83
W pierwszym roku badañ udzia³ roœlin motylkowatych w runi pierwszego odrostu
uprawianych mieszanek by³ bardzo ma³y (0,5-2,5%). Wynika³o to prawdopodobnie
z d³u¿szego okresu rozwoju siewek tych roœlin, spowodowanego znacznym niedoborem
opadów atmosferycznych w tym okresie (FALKOWSKI i wsp., 1994; KOCHANOWSKA,
1981). W przeprowadzonych badaniach stwierdzono zbli¿ony procentowy udzia³ koniczyny ³¹kowej uprawianej w mieszance z kupkówk¹ pospolit¹ na obiektach nawo¿onych
dawkami 30 i 60 kg ha–1N. Zwiêkszanie dawki azotu do 90 kg ha–1 wp³ywa³o ujemnie na
procentowy udzia³ tego gatunku w runi. Koniczyna ³¹kowa najintensywniej rozwija³a
siê na obiektach kontrolnych, zajmuj¹c 36,1% powierzchni, co potwierdzaj¹ równie¿
badania HARASIM (1995), OSTROWSKIEGO i wsp. (1989); oraz SZWEDA (1997). W mieszance kupkówki pospolitej z lucern¹ mieszañcow¹ wraz z d³ugoœci¹ jej u¿ytkowania
i zwiêkszaniem dawki azotu stwierdzono sukcesywny wzrost udzia³u lucerny w runi do
ok. 31%.
Podstawowym kryterium s³u¿¹cym do oceny poziomu nawo¿enia polowych upraw
kupkówki pospolitej z roœlinami motylkowatymi jest plon. Plonowanie traw w mieszankach z roœlinami motylkowatymi zale¿y nie tylko od iloœci i jakoœci dostarczanych
sk³adników pokarmowych w nawozach, ale równie¿ od czynników przyrodniczych, do
których nale¿y zaliczyæ wielkoœæ i rozk³ad opadów czy te¿ naturaln¹ zasobnoœæ gleby
(OSTROWSKI i DACZEWSKA, 1989; KOCHANOWSKA, 1981).
Tabela 1. Plon suchej masy (t ha–1) kupkówki pospolitej i jej mieszanek z koniczyn¹ ³¹kow¹ lub
lucern¹ mieszañcow¹ w zale¿noœci od dawki nawo¿enia azotem (œrednia z lat badañ)
Table 1. Yield of dry matter (t ha–1) for orchard grass and its mixtures with red clover or alfalfa in
depend on nitrogen dose (mean from the years of study)
Dawka azotu
Nitrogen dose
(kg ha–1)
Kupkówka
pospolita
Orchard gras
Kupkówka +
lucerna
Orchard grass +
alfalfa
Kupkówka + koniczyna
Orchard grass +
red clover
Œrednia z lat
Mean from years
0
3,83
3,77
3,76
3,78
30
5,12
4,70
4,54
4,79
60
7,13
5,19
5,20
5,85
90
7,16
6,18
6,10
6,48
Œrednia – Mean
5,81
4,96
4,90
5,22
NIR0,05 dla – LSD 0,05 for:
– mieszanki – mixtures (A) – 0,19
– nawo¿enia – fertilization (B) – 0,24
– interakcji – interaction (A x B) – 0,42
Uzyskane w pracy wyniki (Tabela 1) wskazuj¹, ¿e niezale¿nie od poziomu nawo¿enia azotem istotnie wy¿szy plon suchej masy runi uzyskano w uprawie kupkówki pospolitej w monokulturze. Ponadto zwiêkszenie dawki azotu z 60 do 90 kg na ha nie spowodowa³o wzrostu plonu tej roœliny. Nie stwierdzono natomiast istotnych ró¿nic w plonach
suchej masy miêdzy mieszankami na wszystkich poziomach nawo¿enia azotem.
84
W kolejnych latach u¿ytkowania kupkówki pospolitej i mieszanek wzrost nawo¿enia
azotem istotnie zwiêksza³ plonowanie roœlin. Badania w³asne wykaza³y równie¿, ¿e
w warunkach wysokiego niedoboru opadów kupkówka pospolita uprawiana w siewie
czystym plonuje lepiej ni¿ jej mieszanki z koniczyn¹ ³¹kow¹ czy lucern¹ mieszañcow¹
(Tabela 2, Ryc. 1).
Wyniki te znajduj¹ potwierdzenie w opinii wielu autorów (OSTROWSKI, 1992;
WARDA, 1998), którzy uwa¿aj¹, ¿e g³ównym czynnikiem dobrego plonowania mieszanek traw z roœlinami motylkowatymi jest dostateczna iloœæ opadów atmosferycznych
w okresie wegetacyjnym i dobre uwilgotnienie gleby.
Z porównania plonów suchej masy z poszczególnych upraw wynika, ¿e najwy¿szy
plon (œrednio z trzech lat badañ) da³a kupkówka pospolita (5,8 t ha–1). Natomiast w plonach miêdzy testowanymi mieszankami ró¿nice by³y nieistotne (Tabela 2). Szczegó³owa
analiza uzyskanych wyników w kolejnych latach badañ wykaza³a brak istotnych ró¿nic
w plonach miêdzy kombinacjami mieszankowymi oraz monokultur¹ kupkówki pospolitej w drugim i trzecim roku u¿ytkowania. Jedynie w pierwszym roku badañ kupkówka
pospolita plonowa³a najlepiej, bowiem gatunek ten, jak podaje FALKOWSKI i wsp.
(1994), po wysiewie rozwija siê szybciej ni¿ roœliny motylkowate.
Tabela 2. Plon suchej masy (t ha–1) kupkówki pospolitej i jej mieszanek z koniczyn¹ ³¹kow¹ lub
lucern¹ mieszañcow¹ w kolejnych latach badañ. (œrednie z poziomów nawo¿enia)
Table 2. Yield of dry matter (t ha–1) of orchard grass and its mixtures with red clover and alfalfa in
successive years of investigations (mean from the fertilization level)
Lata badañ
Investigated years
Kupkówka
pospolita
Orchard grass
Kupkówka +
lucerna
Orchard grass +
alfalfa
Kupkówka + koniczyna
Orchard grass +
red clover
Œrednia z lat
Mean from years
2002
4,68
2,20
2,42
3,10
2003
5,69
5,37
5,41
5,49
2004
7,06
7,30
6,87
7,08
Œrednia – Mean
5,81
4,96
4,90
5,22
NIR 0,05 dla – LSD 0,05 for:
– mieszanki – mixture (A) – 0,19
– lat – years (L) – 0,19
– interakcji – interaction (A × L) – 0,33
4. Wnioski
•
•
Koniczyna ³¹kowa i lucerna mieszañcowa uprawiane w mieszance z kupkówk¹
pospolit¹ zwiêkszaj¹ swój udzia³ w runi w kolejnych latach u¿ytkowania.
Œredni plon suchej masy roœlin z trzech lat badañ wskazuje, ¿e najbardziej plonotwórcza na glebach typu arenosole jest kupkówka pospolita uprawiana w siewie
czystym.
•
85
Nawo¿enie azotem wp³ywa dodatnio na plonowanie kupkówki pospolitej i jej
mieszanek z koniczyn¹ ³¹kow¹ lub lucern¹ mieszañcow¹, jednak skutecznoœæ
dawki 90 kg ha–1 N zale¿y w du¿ej mierze od panuj¹cych warunków atmosferycznych.
Literatura
BA£UCH A., BENEDYCKI S., 2001. Reakcja mieszanek roœlin motylkowatych i traw na zró¿nicowane nawo¿enie mineralne. Pamiêtnik Pu³awski, 125, 27-37.
BENEDYCKI S., 1991. Optymalizacja nawo¿enia azotowego mieszanek motylkowo-trawiastych
na u¿ytkach przemiennych. Acta Academiae Agriculturae Technicae Olstenensis, Agricultura, 52, Supplementum A, 3-58.
BOROWIECKI J., 2004. Mo¿liwoœci prognozowania jakoœci wieloletnich roœlin motylkowatych
i ich mieszanek z trawami. Postêpy Nauk Rolniczych, 4, 61-69.
HARASIM J., 1995. Mieszanki na pastwiska polowe. Materia³y szkoleniowe IUNG w Pu³awach,
3-11.
GOSPODARCZYK F., 1985. Plonowanie koniczyny czerwonej z trawami w zale¿noœci od ró¿nych
warunków œrodowiska. Zeszyty Naukowe AR Wroc³aw, 50, 5-21.
KOCHANOWSKA-BUKOWSKA Z., 2003. Wstêpna ocena przydatnoœci niektórych gatunków traw
do mieszanek z lucern¹ siewn¹ (Medicago sativa L.) Legend na u¿ytki przemienne. Biuletyn IHAR, 223-228.
KOCHANOWSKA R., 1981. Dynamika rozwoju i plonowania oraz sk³ad chemiczny niektórych
gatunków traw w zró¿nicowanych warunkach siedliskowych. Roczniki Naukowe AR
Poznañ, Rozprawy Naukowe, 3-62.
KLATT F., 1958. Die Technik und Anwendung der Feldberegnung, Berlin.
KITCZAK T., CZY¯ H., GOS A., 1997. Plonowanie lucerny mieszañcowej (Medicago media Pers.),
koniczyny ³¹kowej (Trifolium pratense L.) i koniczyny bia³ej (Trifolium repens L.) na glebie kompleksu ¿ytniego dobrego. Biuletyn Oceny Odmian, 29, 107-111.
FALKOWSKI M., KOZ£OWSKI S., KUKU£KA I., 1994. W³aœciwoœci biologiczne roœlin ³¹kowych.
Wydawnictwo AR Poznañ.
OSTROWSKI R., 1992. Wp³yw Dactylis glomerata na sk³ad florystyczny, plonowanie i wartoœæ
pokarmow¹ krótkotrwa³ych mieszanek pastwiskowych. Ogólnopolska Konferencja
£¹karska, 286-292.
OSTROWSKI R., DACZEWSKA M., 1989. Reakcja mieszanki traw z koniczyn¹ bia³¹ w u¿ytkowaniu pastwiskowym na niedobory wody i nawadnianie. Zeszyty Problemowe Postêpów
SZWEDA S., 1997. Trwa³oœæ koniczyn: ³¹kowej i bia³oró¿owej w zró¿nicowanych warunkach
wodnych i nawozowych. Materia³y Seminaryjne IMUZ Falenty, 38, 264-271.
WARDA M., 1998. Wp³yw roœlin motylkowatych na wartoœæ paszy pastwiskowej. Biuletyn
Naukowy ART Olsztyn, 1, 411-417.
86
Usefulness of red clover and alfalfa for the cultivation with orchard grass
on the arenosol types of soils
J. JODE£KA1, K. JANKOWSKI1, M. MATEÑKO1, G. A.CIEPIELA2
1
Department of Grassland and Creation of Green Areas, 2Department of Agrotourizm,
University of Podlasie of Siedlce
Summary
The aim of the research project was to confirm the usefulness of red clover and hybrid alfalfa
for cultivation with cocksfoot on the arenosol types of soils and to determine the yield-forming
potentials of the above-mentioned components depending on the level of nitrogen fertilisation.
Investigations were carried out in years 2002-2004. The experiment was established in spring
2002 in three replications in a split-plot design on 10 m2 plots. The following experimental factors
were taken into consideration: i/ mixtures ((Dactylis glomerata cv. Rada cultivated in pure
sowing; Dactylis glomerata cv. Rada and Trifolium pratense cv. diploid Nike with 50% share of;
Dactylis glomerata cv. Rada and Medicago media cv. multi-leaf Legend of 50% share), ii/nitrogen
fertilisation: (0, 30, 60 and 90 kg ha–1). Nitrogen fertilisation was applied for each regrowth using
1/3 of the dose. Additionally, potassium fertilisation was applied in the amount of 100 kg ha–1 K2O
using 1/3 of the dose for each regrowth. Due to the high content of phosphorus in the soil, no fertilisation with this element was applied. Three cuts were harvested in each year of research; the first
cut – at the phase of the earing of cocksfoot and the consecutive cuts, depending on weather conditions, 40-50 days after the harvest of the previous crop. Forage was weighed directly after cutting
and the yield of dry matter was determined. In addition, 1 kg of forage was sampled from first
regrowths to carry out botanical-gravimetric analyses. It was found that red clover and hybrid
alfalfa cultivated in the mixture with cocksfoot increased their share in the sward in consecutive
years of cultivation. The determined mean yield of the plant dry matter from three years of investigations showed that, in conditions of the arenosol types of soils, cocksfoot cultivated in pure
sowing exhibited the highest yield-forming capacity. Nitrogen fertilisation exerted a positive
influence on the yields of cocksfoot and its mixtures with red clover and alfalfa but the effectiveness of the applied dose of 90 kg ha–1 N depended largely on the existing atmospheric conditions.
Recenzent – Reviewer: Marianna Warda
Dr in¿. Joanna Jode³ka
Katedra £¹karstwa i Kszta³towania Terenów Zieleni, Akademia Podlaska
ul. B. Prusa 14, 08-110 Siedlce
e- mail: laki@ap.siedlce.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Comparison of hay and maize silage intake by lambs
A. KIRILOV, I. KRACHUNOV, A. DIMITROVA
Institute of Forage Crops, Pleven
Abstract. Use of the ruminant anatomo-physiological characteristic to utilize more roughages
decreases the costs of production of animal output. Contribution of suitable forages in the rations
for young ruminants is of importance for better development of their rumen and for utilization of
more roughages as adult animals. The objective of this study was to compare the intake of hay of
lucerne and natural sward with that of maize silage as components of the ration for lambs. Twenty
weaned female lambs of the Blackface Pleven breed with initial live weight of 22 kg divided into
two groups of 10 animals each were used. The lambs of the two groups received equal quantities
of concentrate, 626 g DM head–1 day–1: group 1 received hay of lucerne and natural sward ad libitum in 50:50 ratio; group 2 received maize silage. The ration was formulated so as to ensure average daily gain of 250 g by net energy content. The trial lasted for 6 weeks. It was found that the
lambs ingested 22.3% greater quantities of dry matter from the hay, 406 g head–1 day–1, as compared to that from the silage, 322 g head–1day–1 (P<0.05). The conclusion was that the hay of
lucerne and natural sward is better than maize silage for feeding weaned lambs.
K e y w o r d s: hay, maize silage, lambs, intake
1. Introduction
Habituation of the young ruminants to roughage consumption has great importance
for development of their rumen and maximum use of their anatomo-physiological characteristic to utilize more roughages as adult animals. The use of less feeds and more
roughages in the rations for ruminants makes cheaper the animal output and increases its
healthful qualities. During the last decade there was a trend to increase milk and meat
production based on greater contribution of herbaceous forages and less concentrated
feeds (TISSERAND and KIRILOV, 2004). The forage intake depends on forage quality, animal characteristics and environmental factors.
The objective of this study was to compare the dry matter intake from hay of lucerne
and natural sward with that from maize silage as components in the ration for weaned
female lambs of the Blackface Pleven breed.
2. Material and methods
The trials were carried out in 2005 with weaned lambs of the Blackface Pleven breed.
Twenty female lambs with live weight of 21 kg at the trial start divided into two groups
88
A. Kirilov, I. Krachunov, A. Dimitrova
were used. Each group received equal quantity of concentrated feed: 626 g head–1day–1,
composed of maize grain (178 g), wheat (224 g) and sunflower oil meal (224 g). The
ration of group 1 included equal quantities of hay of lucerne and natural sward and that
of group 2, maize silage ad libitum (10% refuse).
Mixing of the hay of lucerne and natural sward was necessary to balance the crude
protein content in the hay and that of the maize silage. The rations were given twice
a day and were formulated so as to ensure net energy by table data for 250 g daily gain
according to the rates accepted in Bulgaria for lamb feeding (TODOROV and DARDJONOV, 1995). The concentrate was given in different cribs so as to avoid its mixing with
the hay or silage. Silage and hay consumption was recorded every day. The results for
the hay or silage intake are presented as average values for each trial week. The trial
period duration was 6 weeks. The lamb liveweight was controlled every week in the
morning before feeding and on two consecutive days at the trial beginning and end. The
chemical composition of the forages used in the trial was made by the Weende method.
3. Results and discussion
Crude protein content of the maize silage (90 g kg–1 DM) and the average value of the
two hay types (96 g kg–1 DM) were similar, while difference in crude fibre between the
two treatments were significant, 226 and 346 g kg–1 DM, respectively. This difference
was related to grain presence in the silage and probably also to later harvest stage of
lucerne and natural sward.
The dry matter intake from the total ration was higher for the lambs of group 2, than
that in in group 1 (Table 1 and Fig. 1). The difference was due to greater quantity of
ingested dry matter from the hay, as compared to that from the silage that was given ad
libitum (Fig. 2).
Table 1. Dry matter intake by lambs of Pleven blackface breed
7 – day period
1
2
3
4
5
6
Average
SD
Ingested DM from the roughages (g kg–1 W0.75)
Silage
Hay
30.1
37.6
27.8
36.1
30.5
38.3
30.6
35.9
30.0
35.5
32.2
37.5
30.2
36.8
1.4
1.1
The lamb group fed with hay of lucerne and natural sward ingested more dry matter
as compared to that from the maize silage, in spite of the mediocre hay quality. On ave© PT£, £¹karstwo w Polsce, 9, 2006
89
DM intake from the ration (g head–1 day)
1200
1100
Group 2
y = 39.846x – 20.977
r = 0.86
1000
Group 1
y = 40.305x – 99.433
r = 0.90
900
800
700
600
20.0
22.0
24.0
26.0
28.0
30.0
Fig. 1. Relationship between lamb live weight and capacity of free intake of dry matter (DM) from
the total ration
DM intake from roughages (g head–1 day)
500
450
r = 0.90
Hay
400
350
300
r = 0.93
Silage
250
200
20.00
22.00
24.00
26.00
28.00
Fig. 2. Intake of the roughages representing a part of the ration by lambs
30.00
90
A. Kirilov, I. Krachunov, A. Dimitrova
rage, for the trial period the lambs ingested 406 g day-1 DM from the hay and 322 g day-1
DM from the silage.
The difference was 22.3 % in favour of the hay and varied during the trial period, but
the hay intake was always higher than that of the silage. The reasons for the lower maize
silage intake were interpreted as caused by: i) lack of habit in the lambs to consume
silage because, during the suckling period, they had only hay at their disposal; ii) greater
susceptibility of young ruminants to fermentation products from the silage, such as organic acids and ammonia; iii) heterogenous nature of the maize silage where there are
leaves, stems, grain and cobs, these being not very suitable for young ruminants. NAYDENOV (1989) found strong relationship between the content of ammonia and organic acids
in the silage during lamb fattening which supports our thesis.
4. Conclusion
•
As a result of the comparative study, the hay of lucerne and natural sward is better
than maize silage for feeding of lambs with live weight between 20 and 30 kg.
References
KIRILOV A., TISSERAND J. L., 2004. Possibility for regulation of milk production of cows by
grass in the 21st century. Bulgarian Journal of Mountain Agriculture.
NAYDENOV T., 1989. Study and prediction of green and preserved forages. These, Agricultural
Academy, Sofia (in Bulgarian).
TODOROV N., DARDJONOV T., 1995. Nutrient requirements of sheep and goat. Publishing House
NIS – UZVM, Stara Zagora, p. 216.
Summary
The objective of this study was to compare the dry matter intake from hay of lucerne and natural sward with that from maize silage as components in the ration for weaned female lambs of the
Blackface Pleven breed. The trials were carried out in 2005. Twenty female lambs with live
weight of 21 kg at the trial start divided into two groups were used. Each group received equal
quantity of concentrated feed: 626 g head–1day–1, composed of maize grain (178 g), wheat (224 g)
and sunflower oil meal (224 g). The ration of group 1 included equal quantities of hay of lucerne
and natural sward and that of group 2, maize silage ad libitum (10% refuse). Mixing of the hay of
lucerne and natural sward was necessary to balance the crude protein content in the hay and that of
the maize silage. The rations were given twice a day and were formulated so as to ensure net
energy by table data for 250 g daily gain according to the rates accepted in Bulgaria for lamb
feeding. The concentrate was given in different cribs so as to avoid its mixing with the hay or
silage. Silage and hay consumption was recorded every day. The results for the hay or silage
intake are presented as average values for each trial week. The trial period duration was 6 weeks.
The lamb liveweight was controlled every week in the morning before feeding and on two consecutive days at the trial beginning and end. The chemical composition of the forages used in the
91
trial was made by the Weende method. The conclusion was that the hay of lucerne and natural
sward is better than maize silage for feeding of lambs with live weight between 20 and 30 kg.
Porównanie pobierania przez jagniêta siana i kiszonki z kukurydzy
KIRILOV, I. KRACHUNOV, A. DIMITROVA
Instytut Upraw Roœlin Pastewnych, Pleven, Bu³garia
Streszczenie
Celem badañ by³o porównanie pobrania suchej masy siana z lucerny i naturalnej ³¹ki z kiszonk¹ z kukurydzy jako komponentów dawki pokarmowej dla odsadzonych jagni¹t rasy Blackface Pleven. Doœwiadczenie przeprowadzono w 2005 roku. W momencie rozpoczêcia doœwiadczenia podzielono 20 jagni¹t p³ci ¿eñskiej o masie cia³a 21 kg na dwie grupy. Ka¿da grupa
otrzymywa³a tak¹ sam¹ iloœæ paszy treœciwej 626 g w przeliczeniu na sztukê dziennie, z³o¿onej
z ziarna kukurydzy (178 g), pszenicy (224 g) i œruty s³onecznikowej (224 g). Ponadto dawka by³a
z³o¿ona z tych samych iloœci w grupie 1 siana z lucerny i naturalnej ³¹ki, a w grupie 2 z kiszonki
z kukurydzy ad libitum (przy uwzglêdnieniu 10% niedojadów). Wymieszanie siana z lucerny i naturalnej ³¹ki by³o konieczne dla zbilansowania zawartoœci bia³ka ogólnego w sianie o kukurydzy.
Pasze by³y zadawane dwa razy dziennie, zapewniaj¹c w dawce energie netto wed³ug danych
z norm dla uzyskania przyrostów dziennych na poziomie 250 g zgodnie z dawkami akceptowanymi w Bu³garii w tuczu jagni¹t. Pasze treœciwe by³y zadawane w odrêbnych pojemnikach, co
uniemo¿liwi³o ich zmieszanie z sianem i kiszonk¹. Pobranie kiszonki i siana by³o okreœlane ka¿dego dnia. Wyniki dla pobrania poszczególnych pasz s¹ prezentowane jako wartoœci œrednie dla
ka¿dego tygodnia prowadzenia doœwiadczenia. Okres badañ trwa³ 6 tygodni. Przyrosty jagni¹t
by³y kontrolowane ka¿dego tygodnia rano przed podaniem pasz oraz w dwóch kolejnych dniach
rozpoczêcia i zakoñczenia badañ. Sk³ad chemiczny pasz stosowanych w doœwiadczeniu zosta³
oznaczony metod¹ wendeñsk¹. Reasumuj¹c stwierdzono, ¿e siano z lucerny i naturalnej ³¹ki jest
lepsze w ¿ywieniu jagni¹t o masie od 20 do 30 kg ni¿ kiszonka z kukurydzy.
Adres do korespondecji – Address for correspondence:
Dr. Atanas Kirilov
Institute of Forage Crops
5800 Pleven
Bulgaria
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Wp³yw intensywnoœci u¿ytkowania ³¹k i uwilgotnienia
siedlisk pobagiennych na fitocenozy rowów melioracyjnych
A. KIRYLUK
Katedra Badañ Technologicznych, Politechnika Bia³ostocka
Influence of the intensity of meadow utilization and the habitats
moistening on the phytocenosis of drainage ditches
Abstract. The plant communities, in years 2003-2005, in the drainage ditches of drainaged
post-bog habitat were investigated. Study comprised two habitats: humid intensive use and dry
extensive use. The vascular plant species frequency of occurence, quantity and persistence using
Braun-Blanguet method was estimated. In the ditches 42 plant species, mainly hygrophilous, were
found. The higher species frequency was found in ditches of dry extensive use site due to suspended maintenance works. In the drainage ditches there were almost twice as many vascular
plant species, as compared to the post-bog meadow habitats.
K e y w o r d s: plant communities, drainage ditches, post-bog habitats
1. Wstêp
Ró¿norodnoœæ gatunków roœlin sukcesywnie ubo¿eje (HOOTSMANS i VERMAT, 1991;
RADWAN i wsp., 2004). Powodowane to jest m.in. przez zwiêkszone tempo odp³ywu
wód, obni¿anie siê poziomów wód gruntowych i drastyczne zmniejszanie siê retencji
w ekosystemach (SZEWCZYK i wsp., 2005). Najbardziej widoczne ubo¿enie ró¿norodnoœci gatunków obserwuje siê w ekosystemach zmiennowilgotnych, w tym g³ównie na
zmeliorowanych ³¹kach pobagiennych (JASNOWSKA, 1995; KIRYLUK, 2004; ZA£USKI
i KAMIEÑSKA, 1999). Rowy melioracyjne oprócz podstawowych funkcji w regulacji
uwilgotnienia siedlisk spe³niaj¹ tak¿e wa¿n¹ rolê w utrzymywaniu nisz ekologicznych
dla wielu gatunków fauny a tak¿e stanowi¹ biotopy dla znacznej iloœci gatunków roœlin
(BANACH, 2004; ZARZYCKI, 1999). Frekwencja gatunków w rowach mo¿e tak¿e wskazywaæ na stan czystoœci wód w ekosystemie (STANISZEWSKI i wsp., 2004). Roœlinnoœæ
cieków wodnych i rowów melioracyjnych ma istotne znaczenie w kszta³towaniu wielkoœci przep³ywów wody i wp³ywa na poprawê uwilgotnienie na terenów przyleg³ych
(TREPEL i KIECKBUSCH, 2005).
Celem badañ by³o okreœlenie liczebnoœci gatunków roœlin w rowach melioracyjnych
oraz jej zale¿noœci od intensywnoœci u¿ytkowania ³¹k i uwilgotnienia siedlisk pobagiennych.
94
A. Kiryluk
Badania przeprowadzono w latach 2003-2005 na pobagiennym zmeliorowanym
obiekcie ³¹karskim w dolinie Supraœli. Ocenê ró¿norodnoœci gatunkowej fitocenoz
w rowach melioracyjnych wykonano w dwóch ró¿nych siedliskach – wilgotnym intensywnie u¿ytkowanym i suchym ekstensywnie u¿ytkowanym. Siedlisko wilgotne intensywnie u¿ytkowane charakteryzowa³o siê doœæ p³ytko zalegaj¹cym zwierciad³em wody
gruntowej, nieopadaj¹cym poni¿ej 60 cm w miesi¹cach wegetacyjnych (Ryc. 1) oraz
mi¹¿szoœci¹ torfu powy¿ej 80 cm. W tym siedlisku rowy melioracyjne mia³y g³êbokoœæ
1,2-1,5 m i przez znaczn¹ czêœæ roku prowadzi³y znaczne iloœci wody w systemie
odwadniaj¹co-nawadniaj¹cym. Siedlisko ekstensywne charakteryzowa³o siê gorszym
uwilgotnieniem profilu glebowego, powodowanym g³êbiej zalegaj¹c¹ wod¹ gruntow¹,
poni¿ej 60 cm w ci¹gu okresu wegetacyjnego (Ryc. 2). Rowy znacznie siê wyp³yci³y
i prowadz¹ g³ównie wodê w okresie sp³ywów wiosennych i podczas zwiêkszonych opadów atmosferycznych. Pomiary poziomów wody gruntowej wykonywano w zainstalowanych studzienkach z PCV, umieszczonych w œrodku rozstawy rowów melioracyjnych.
W ka¿dym siedlisku wybrano po dwa rowy do badañ. W ka¿dym rowie ustalono po
trzy punkty badawcze, stanowi¹ce powierzchnie ok. 25 m2, zale¿nie od przekroju
poprzecznego i g³êbokoœci rowu. Listy florystyczne gatunków wykonano metod¹
Braun-Blangueta (P AW£OWSKI , 1977). Zdjêcia fitosocjologiczne wykonywano
mm
100
80
60
40
20
miesi¹ce – months
0
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
–20
–40
cm
–60
opady – precipitations (mm)
woda gruntowa – ground water (cm)
Ryc. 1. Opady i poziomy wody gruntowej w siedlisku wilgotnym intensywnym w latach
2003-2005
Fig. 1. The precipitations and ground water in intensive humid habitat in 2003-2005 years
Wp³yw intensywnoœci u¿ytkowania ³¹k i uwilgotnienia siedlisk pobagiennych na fitocenozy...
mm
95
110
90
70
50
30
miesi¹ce – months
10
–10
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
–30
–50
–70
–90
cm
–110
opady – precipitations (mm)
woda gruntowa – ground water (cm)
Ryc. 2. Opady i poziomy wody gruntowej w siedlisku pobagiennym suchym ekstensywnym
w latach 2003-2005
Fig. 2. The precipitations and ground water in extensive dry habitat in 2003-2005 years
w ka¿dym siedlisku dwa razy w roku w latach 2003-2005. W okresie badañ wykonano
18 zdjêæ fitosocjologicznych w siedlisku wilgotnym i 18 zdjêæ w siedlisku suchym.
W badaniach okreœlono iloœciowoœæ oraz wyliczono stopnie sta³oœci dla poszczególnych
gatunków.
Na badanym obiekcie w rowach melioracyjnych stwierdzono wystêpowanie 42
gatunków roœlin w przewadze o charakterze hydrofilnym (Tabela 1-2). Jest to liczebnoœæ
gatunków znacznie wy¿sza ni¿ w ekosystemach ³¹kowych przylegaj¹cych do rowów.
Badania zmian roœlinnoœci na ³¹kach pobagiennych (KIRYLUK, 1997) wykaza³y, ¿e na
wiêkszoœci zmeliorowanych murszowiskowych ³¹k wystêpuje ok. 20 gatunków roœlin.
Zmniejszenie liczebnoœci gatunków na zmeliorowanych torfowiskach powodowane jest
g³ównie osuszeniem terenów pod wp³ywem melioracji (JASNOWSKA, 1995). Rowy jako
siedliska bardziej wilgotne stwarzaj¹ optymalne warunki dla wiêkszoœci gatunków
roœlin (BANACH, 2004). W rowach przebiegaj¹cych przez siedlisko wilgotne intensywnie u¿ytkowane wystêpowa³o 24-33 gatunków roœlin i dominowa³y tam Phalaris arundinaceae oraz gatunki z rodzaju Carex. W rowach usytuowanych w siedlisku pobagiennym suchym, ekstensywnie u¿ytkowanym wystêpowa³o 31-36 gatunków i przewa¿a³y
tam: Alopecurus geniculatus, Phalaris arundinacea, Poa trivialis. Nieco ni¿sza iloœæ
gatunków w rowach w siedlisku wilgotnym intensywnie u¿ytkowanym wynika z jego
specyfiki, a tak¿e mog³a byæ powodowana prowadzonymi pracami konserwacyjnymi
96
A. Kiryluk
Tabela 1. Sk³ad florystyczny zbiorowisk roœlinnych w rowach melioracyjnych w siedlisku intensywnym wilgotnym (œrednie z trzech punktów badawczych)
Table 1. Floristic composition of plant communities in drainage ditches in wet intensive use site
(average of three research point)
Gatunki
Species
Acorus calamus
Alopecurus geniculatus
Caltha palustris
Carex paniculata
Carex gracilis
Carex riparia
Carex rostrata
Elodea canadensis
Epilobium palustre
Equisetum limosum
Filipendula ulmaria
Fontinalis antyperitica
Glyceria fluitans
Glyceria maxima
Heleocharis palustris
Hydrocharis morsus-ranae
Iris pseudacorus
Juncus effusus
Lemna minor
Lysimachia nummularia
Phragmites australis
Myosotis palustris
Phalaris arundinacea
Potamogeton crispus
Potamogeton natans
Sagittaria sagittifolia
Scirpus silvaticus
Sparganium ramosum
Spirodela polyrhiza
Stratiotes aloides
Typha angustifolia
Typha latifolia
Valeriana officinalis
Liczba gatunków – Number
of species
Terminy badañ – Date of research
06.2003
09.2003
05.2004
09.2004
06.2005
09.2005
1
1
+
r
1
1
1
1
1
+
+
r
1
1
+
+
+
+
1
2
+
+
2
1
1
+
1
+
r
+
1
+
+
1
+
r
r
1
2
1
1
1
+
+
r
1
1
1
+
+
2
+
r
1
2
+
2
1
+
2
1
1
+
2
1
1
+
1
+
r
+
1
+
r
1
1
+
1
1
1
1
2
1
+
+
r
1
1
+
+
+
+
1
2
1
+
2
1
1
+
1
+
+
+
1
+
r
33
30
33
28
+
r
1
2
1
2
1
+
+
r
1
1
+
2
1
1
+
3
+
+
+
1
r
+
1
+
r
r
r
2
1
r
1
1
1
1
1
+
+
r
2
1
r
r
+
2
2
1
+
3
1
1
r
1
+
+
+
1
+
+
29
24
2
1
1
+
3
+
1
r
+
1
Sta³oœæ
Constancy
V
V
IV
V
V
V
V
V
IV
IV
V
V
V
V
II
V
III
III
V
V
V
V
V
IV
IV
V
V
IV
V
V
V
IV
IV
97
Tabela 2. Sk³ad florystyczny zbiorowisk roœlinnych w rowach melioracyjnych w siedlisku ekstensywnym suchym (œrednie z trzech punktów badawczych)
Table 2. Floristic composition of plant communities in drainage ditches in dry extensive use site
(average of three research point)
Gatunki
Species
Acorus calamus
Agrostis alba
Alopecurus geniculatus
Alopecurus pratensis
Cicuta virosa
Cardamine pratensis
Caltha palustris
Carex acutiformis
Carex gracilis
Carex rostrata
Elodea canadensis
Epilobium palustre
Equisetum limosum
Filipendula ulmaria
Fontinalis antyperitica
Glyceria fluitans
Glyceria maxima
Heleocharis palustris
Hydrocharis morsus-ranae
Juncus effusus
Lemna minor
Lysimachia nummularia
Mentha aquatica
Myosotis palustris
Poa trivialis
Potamogeton crispus
Potamogeton gramineus
Potamogeton natans
Sagittaria sagittifolia
Scirpus silvaticus
Sparganium erectum
Spirodela polyrhiza
Stratiotes aloides
Typha angustifolia
Urtica dioica
Valeriana officinalis
Liczba gatunków – Number
of species
Terminy badañ – Date of research
06.2003
09.2003
05.2004
09.2004
06.2005
09.2005
+
+
+
2
+
+
r
+
+
1
+
1
r
1
1
r
1
1
+
r
+
1
+
1
r
+
2
1
r
r
r
r
1
1
1
1
2
+
r
+
+
2
r
+
+
1
2
1
r
+
+
2
+
+
2
1
r
1
r
1
+
1
+
+
1
1
1
r
2
1
2
2
1
r
2
1
+
r
+
1
+
1
r
+
2
1
1
r
1
1
1
r
r
2
+
2
+
r
1
2
+
1
r
+
2
2
r
r
r
r
2
+
r
r
r
1
r
+
+
1
1
1
1
r
1
1
1
1
1
r
2
1
+
2
+
r
1
1
+
1
r
+
2
2
r
r
+
1
+
1
r
+
2
2
r
r
1
1
+
1
r
+
2
2
r
r
r
1
+
r
r
1
r
1
+
r
r
2
r
1
1
1
2
r
1
1
+
1
2
+
1
1
+
1
2
36
32
32
33
31
31
Sta³oœæ
Constancy
V
V
V
V
IV
II
II
V
V
V
V
V
II
V
V
III
V
V
V
II
V
V
V
V
V
V
V
V
IV
V
II
V
V
III
III
II
V
V
III
98
A. Kiryluk
40
35
30
25
20
15
10
5
0
2003
2004
2005
liczba gatunków – number of species
liczba gatunków – number of species
(odmulanie dna, wykaszanie roœlinnoœci w rowach). Badania wykaza³y tak¿e, ¿e w okresie jesiennym w rowach wystêpuje mniej gatunków (Ryc. 3-4), co jest powodowane ich
w³aœciwoœciami biologicznymi, a tak¿e wp³ywem warunków atmosferycznych, g³ównie
przebiegiem opadów (Ryc. 1-2).
Interesuj¹ce s¹ wyniki wskazuj¹ce na doœæ wysok¹ sta³oœæ wystêpowania gatunków
w obu rowach przebiegaj¹cych prze zbadane siedliska. Przewa¿aj¹ca iloœæ gatunków
charakteryzowa³a siê sta³oœci¹ IV i V. Porównanie dwóch siedlisk wskazuje, ¿e w siedlisku ekstensywnym suchym pomimo wiêkszej liczebnoœci gatunków sta³oœæ ich wystêpowania jest bardziej zró¿nicowana.
40
35
30
25
20
15
10
5
0
wilgotne intensywne – humid intensive
suche ekstensywne – dry extensive
2003
2004
2005
wilgotne intensywne – humid intensive
suche ekstensywne – dry extensive
Ryc. 3. Frekwencja gatunków w okresie wio- Ryc. 4. Frekwencja gatunków w okresie jesiensennym w badanych siedliskach
nym w badanych siedliskach
Fig. 3. The frequency of species in research Fig. 4. The frequency of species in research
sites in spring period
sites in autumn period
4. Wnioski
•
•
•
•
W siedlisku pobagiennym w rowach melioracyjnych stwierdzono wystêpowanie
42 gatunków roœlin. Wiêcej gatunków stwierdzono w rowach w siedlisku suchym
ekstensywnie u¿ytkowanym – 36, a mniej w rowach siedlisku wilgotnym, intensywnie u¿ytkowanym – 33.
W siedlisku wilgotnym gatunki charakteryzowa³y siê wysok¹ sta³oœci¹. W siedlisku suchym ekstensywnym, pomimo wiêkszej liczebnoœci gatunków charakteryzowa³y siê one ni¿sz¹ sta³oœci¹, w porównaniu do siedliska wilgotnego.
W okresie jesiennym w rowach stwierdzono mniejsz¹ liczbê gatunków ni¿
w okresie wiosennym.
Intensywnoœæ u¿ytkowania ³¹k pobagiennych wp³ywa³a na liczebnoœæ gatunków
w fitocenozach rowów melioracyjnych w obu badanych siedliskach pobagiennych.
99
Literatura
BANACH B., 2004. Rowy melioracyjne jako ostoja ró¿norodnoœci florystycznej Polesia Lubelskiego. W: Ró¿norodnoœæ biologiczna œrodowisk wodnych. PAN O/Lublin, 40-41.
HOOTSMANS M. J. M., VERMAT J. E., 1991. Macrophytes, a key to understanding changes caused
by eutrophication in shallow freshwater ecosystems. International Institute for Hydrological and Environmental Engineering, Wagerningen-Delf, 412.
JASNOWSKA J., 1995. Konsekwencje melioracji wodnych w œwietle badañ geobotanicznych. W:
Ekologiczne aspekty melioracji wodnych (red. L. Tomia³ojæ), PAN Kraków, 27-35.
KIRYLUK A., 1997. Plonowanie i sk³ad florystyczny zbiorowisk ³¹kowych na zmeliorowanym
torfowisku niskim w dolinie Supraœli. Materia³y Seminaryjne IMUZ, 38, 137-143.
KIRYLUK A., 2004. Roœlinnoœæ w rowach melioracyjnych jako wskaŸnik zmian antropogenicznych ³¹ki pobagiennej. Roczniki AR Poznañ, CCCXLII, Melioracje i In¿ynieria Œrodowiska, 25, 231-237.
PAW£OWSKI B., 1977. Sk³ad i budowa zbiorowisk roœlinnych oraz metody ich badania. W: Szata
roœlinna Polski. Paw³owski B., Zarzycki K. (red.) PWN Warszawa, 237-239.
RADWAN S., P£ASKA W., MIECZAN T., 2004. Ró¿norodnoœæ biologiczna œrodowisk wodnych
i podmok³ych na obszarach wiejskich. Woda-Œrodowisko-Obszary Wiejskie, 4, 2a (11),
277-294.
STANISZEWSKI R., SZOSZKIEWICZ J., TOMOÑ M., 2004. The role of selected plants in limitation
of freshwater trophy with emphasis on Salvinia natans (L.)All. Polish Journal of Environmental Studies, 13, Supplement I, 67-69.
SZEWCZYK M., DEMBEK W., KAMOCKI A., 2005. Response of riparian vegetation on the decrease
of flooding: Narwiañski National Park, Poland. Ecohydrology & Hydrobiology, 5,
1,79-86.
TREPEL M., KIECKBUSCH J. J., 2005. Influence of macrophytes on river water levels and flood
dynamics in the Upper Eider river valley a riparian wetland in Northern Germany. Ecohydrology & Hydrobiology, 5, 1, 23-32.
ZA£USKI T., KAMIEÑSKA A., 1999. Rola rowów melioracyjnych jako refugiów flory torfowiskowej na przyk³adzie kompleksu ³¹k w Koszelewkach. Folia Universitatis. Agriculturae Stetinensis, 197, Agricultura, 75, 373-376.
ZARZYCKI J., 1999. Ekologiczne podstawy kszta³towania ekosystemów ³¹kowych Babiogórskiego Parku Narodowego. Studia Naturae, 45, 65-89.
Influence of the intensity of meadows utilization and the habitats moistening on
the phytocenosis of drainage ditches
A. KIRYLUK
Department of Technological Research, Bialystok Technical University
Summary
The aim of this study was to determine the number of plant species in drainage ditches and its
dependence on the utilisation intensity of meadows and the level of moisture of the former marshy
sites. Investigations were carried out in years 2003-2005 on a former ameliorated marshy meadow
100
A. Kiryluk
object situated in the Supraœl valley. The assessment of the species diversity of phytocoenoses in
drainage ditches was carried out in the following two different sites: wet intensively utilised and
dry extensively utilised with two ditches from each of these sites selected for experiments. Three
investigation areas of 25 m2 each were selected in each of the above-mentioned ditches depending
on their cross section and depth. Floristic lists of plant species were prepared with the assistance
of the Braun-Blanquet method. Phytosociological surveys were made in each site twice a year in
years 2003-2005, so that during the entire period of investigations 18 phytosociological surveys
were taken from the wet site and the same number of surveys from the dry site. In the course of the
performed investigations, the occurrence of a given species in the sward expressed according to
the Braun-Blanquet method was determined and the degree of permanence for individual plant
species was calculated.
The total of 42 plant species were found to occur in the examined drainage ditches in the former marshy sites. More plant species were determined to occur in ditches situated on the dry,
extensively utilised site (36) than in ditches situated on the wet, intensively utilised site (33). Plant
species from the wet site were characterised by high stability. In the case of the dry, extensively
utilised site, despite the greater number of plant species, they were characterised by lower stability
in comparison with the wet site. In comparison with spring, during the autumn period, fewer plant
species were found in the examined drainage ditches. The utilisation intensity of former marshy
meadows was found to have affected the plant species numbers in the phytocoenoses of the examined drainage ditches of both types of the examined former marshy sites.
Recenzent – Reviewer: Anna Kryszak
Dr in¿. Aleksander Kiryluk
Katedra Badañ Technologicznych, Politechnika Bia³ostocka
ul. Wiejska 45A, 15-351 Bia³ystok
tel. (085) 746 95 73
e-mail: kiryluk@pb.bialystok.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
W³aœciwoœci biologiczne i chemiczne Sorghum saccharatum
w aspekcie mo¿liwoœci jego uprawy w Polsce
S. KOZ£OWSKI1, W. ZIELEWICZ1, R. OLIWA2, M. JAKUBOWSKI2
1
Katedra £¹karstwa, Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu,
2
Syngenta Seeds, Warszawa
Biological and chemical properties of Sorghum saccharatum from the point
of view of possibilites of its cultivation in Poland
Abstract. In the climatic-soil conditions prevailing in our country, maize with its wide range of
cultivars has already established itself as a fodder grass, contrary to species classified as Sorghum
genus, which have had no long tradition of cultivation. In the past, the Sudan-grass was propagated with differing intensity, while recently, attempts have been undertaken to introduce sweet
sorghum, into cultivation in a mixture with maize in conditions of mixed sowing. The main advantage of sorghum cultivation is its resistance to difficult thermal and moisture conditions during
vegetation, especially in summer. Heat waves and droughts which have occurred in different
regions of our country in recent years pose a serious threat to maize cultivation. That is why, Sorghum saccharatum is treated more and more often as a very competitive grass in relation to Zea
mays. Therefore, it is quite justified to recognize biological and chemical properties of Sorghum
saccharatum and to undertake investigations aiming at the determination of the production potentials of this species, especially the fodder value of this grass, and possibilities of its cultivation in
Polish climatic-soil conditions with a view of its utilisation as forage.
K e y w o r d s: Sorghum saccharatum, biological properties, chemical properties, mixed
sowing, forage
1. Wstêp
Sorgo cukrowe dziêki du¿ej odpornoœci na suszê oraz mo¿liwoœci wszechstronnego
wykorzystania w przemyœle spo¿ywczym, zwiêksza zasiêg wystêpowania, zajmuj¹c
trzecie miejsce w areale uprawy zbó¿ na œwiecie. Ziarno wykorzystywane jest w ¿ywieniu ludzi i zwierz¹t. W przemyœle s³u¿y jako surowiec do produkcji krochmalu i alkoholu. Równie¿ s³oma ma znaczn¹ wartoœæ pastewn¹ i energetyczn¹. W wielu regionach
œwiata o ciep³ym klimacie s³oma sorga wykorzystywana jest do wyrobu mat o ró¿nym
przeznaczeniu. Zielonka sorga wyró¿nia siê g³ównie wysok¹ zawartoœci¹ cukrów, co
czyni z niej wartoœciow¹ paszê do bezpoœredniego skarmiania. W³aœciwoœæ ta wskazuje
na przydatnoœæ tego gatunku do tworzenia wartoœciowych kiszonek (KRUPA i wsp.,
1972). Spasanie œwie¿ej zielonki w wiêkszych iloœciach i we wczesnych fazach rozwo-
102
S. Koz³owski, W. Zielewicz, R. Oliwa, M. Jakubowski
jowych roœlin nie jest jednak zalecane ze wzglêdu na obecnoœæ glukozydów cyjanogennych (LONC i REGIEROWA, 1967).
Sorgo jest jedn¹ z najwa¿niejszych roœlin uprawnych na kontynencie afrykañskim.
Jego uprawa zosta³a szeroko rozpowszechniona w krajach azjatyckich oraz w Ameryce
Pó³nocnej i Po³udniowej, zw³aszcza w rejonach o gor¹cym i suchym klimacie (NOWIÑSKI, 1970). Znaczenie sorga jako roœliny pastewnej szybko wzrasta we wszystkich regionach, w których latem wystêpuj¹ wysokie temperatury powietrza oraz okresowy deficyt
wody, a wiêc tak¿e w niektórych krajach po³udniowej Europy, miêdzy innymi we Francji, w Chorwacji, Serbii. Na Wêgrzech uprawa sorga od lat zyskuje na znaczeniu
zarówno w czystym siewie, jak i w mieszankach z kukurydz¹.
W naszym kraju, wyró¿niaj¹cym siê warunkami klimatycznymi odbiegaj¹cymi od
wymagañ tego gatunku, nie odgrywa on wiêkszej roli jako roœlina pastewna. W okresie
miêdzywojennym uprawiano na paszê w po³udniowo-wschodniej Polsce trawê sudañsk¹
(RALSKI, 1937). Zainteresowanie sorgiem powróci³o w latach 80. ubieg³ego stulecia.
Badania nad przydatnoœci¹ i okreœleniem potencja³u produkcyjnego w naszych warunkach
prowadzone by³y przez DACZEWSK¥ i OSTROWSKIEGO (1986). Zdaniem BOCHNIARZA
(1969) przy doborze odpowiedniej odmiany i opracowaniu technologii uprawy sorgo
mog³oby staæ siê cenn¹ roœlin¹ pastewn¹. W siewie czystym lub mieszance z innymi
gatunkami roœlin sorgo mo¿e byæ alternatyw¹ dla kukurydzy lub jej komponentem.
W ostatnich latach na polskim rynku pojawiaj¹ siê odmiany sorga cukrowego wykazuj¹ce
zwiêkszon¹ odpornoœæ na przymrozki oraz nisk¹ zawartoœæ glukozydów cyjanogennych.
Historiê uprawy sorga w aspekcie jego wykorzystania dla produkcji kiszonek przedstawili
ostatnio ŒLIWIÑSKI i BRZÓSKA (2006). Wnikanie sorga cukrowego na rynek roœlin pastewnych stwarza podstawowe pytanie o walory pokarmowe i produkcyjne tego gatunku
w polskich warunkach klimatyczno-glebowych. U podstaw ich okreœlenia znajduj¹ siê
w³aœciwoœci biologiczne i chemiczne tego gatunku i jego odmian hodowlanych. Jak
najpe³niejsze poznanie tych w³aœciwoœci stanowi³o inspiracjê dla podjêcia badañ.
Studiuj¹c prace o sorgu, nale¿y te¿ zwróciæ uwagê na poprawnoœæ okreœlenia to¿samoœci poszczególnych jego taksonomów, co niew¹tpliwie ma zwi¹zek z ró¿norodnoœci¹
uk³adów taksonomicznych, w których gatunki sorga s¹ klasyfikowane.
Celem badañ by³o poznanie w³aœciwoœci biologicznych i chemicznych sorga cukrowego w aspekcie zasadnoœci i mo¿liwoœci jego uprawy w warunkach klimatyczno-glebowych Wielkopolski i regionów podobnych do niej pod tym wzglêdem.
Prace badawcze prowadzono w latach 2004-2005. Podmiotem badañ by³o sorgo
cukrowe (odmiana Sucrosorgo 506). Natomiast gatunkiem porównawczym by³ Zea
mays (odmiana Magister), poniewa¿ w sferze wielu w³aœciwoœci biologicznych i chemicznych s¹ to gatunki podobne. Zbli¿one s¹ te¿ ich wymagania co do agrotechniki. Za
wyborem odmiany Magister przemawia³ fakt, ¿e jest ona stosunkowo póŸna (FAO 270),
co jest po¿¹dane dla uzyskania dobrej jakoœci zielonki i kiszonki w warunkach klimatycznych naszego kraju.
103
W³aœciwoœci biologiczne i chemiczne Sorghum saccharatum...
Materia³ roœlinny pochodzi³ z polowych upraw sorga o charakterze produkcyjnym
zlokalizowanych na terenie Rolniczego Gospodarstwa Doœwiadczalnego Brody Akademii Rolniczej w Poznaniu. Pod uprawê wykorzystano glebê p³ow¹ i gatunku: piasek gliniasty lekki, œrednio g³êboki, zalegaj¹cy na glinach lekkich. Wyniki analiz chemicznych
gleby wskazuj¹, ¿e wyró¿nia³a siê ona wysok¹ zasobnoœci¹ w fosfor, œredni¹ zawartoœci¹ potasu i wysok¹ zawartoœci¹ magnezu (Tabela 1).
Tabela 1. W³aœciwoœci fizyczne i chemiczne gleby
Table 1. Soil physical and chemical properties
Czêœci
Zawartoœæ
sp³awialne
próchnicy (%)
(%)
Humus content
Fine fraction (%)
(%)
16 %
1,22
Odczyn – Reaction
pH 1n KCl
5,5
Zawartoœæ mg w 100 g gleby
Content (mg in 100 g of soil)
P2O5
K2O
Mg
18,3
14,3
5,8
Siew wykonywano w ostatniej dekadzie kwietnia siewnikiem Monosem z tarczowym systemem wysiewu. Dla zwalczenia chwastów po zasiewie przeprowadzono
oprysk preparatem Primextra Gold w dawce 3 l ha–1. Materia³ siewny sorga cukrowego
wyró¿nia³ siê zdolnoœci¹ kie³kowania na poziomie 91%, a kukurydzy 88%.
Dla uprawy sorga wydzielono cztery kombinacje agrotechniczne, ka¿da o powierzchni 112 m2.
Kombinacja A. Uprawa sorga w czystym siewie. Obsada roœlin w tej kombinacji
wynosi³a 180 000 na 1 ha, rozstaw rzêdów: 70 cm, a czêstotliwoœæ wystêpowania roœlin
w rzêdzie – 7 cm.
Kombinacja B. Mix-cropping – czyli uprawa sorga i kukurydzy w siewie wspó³rzêdnym przy uk³adzie rzêdów: sorgo-kukurydza-sorgo-kukurydza. Obsada roœlin wynosi³a
90 000 sorga i 40 000 roœlin kukurydzy na 1 ha, rozstaw rzêdów – 70 cm, czêstotliwoœæ
wystêpowania roœlin w rzêdach sorga co 7 cm, a kukurydzy co 17 cm.
Kombinacja C. Mix-cropping – czyli uprawa sorga i kukurydzy w siewie wspó³rzêdnym przy uk³adzie rzêdów: sorgo-sorgo-kukurydza. Obsada roœlin wynosi³a 130 000
sorga i 25 000 roœlin kukurydzy na 1 ha, rozstaw rzêdów – 70 cm, czêstotliwoœæ wystêpowania roœlin w rzêdach: sorga – 7 cm, a kukurydzy – 17 cm.
Kombinacja D. Kontrola – uprawa kukurydzy w czystym siewie. Obsada roœlin
kukurydzy na 1 ha wynosi³a 90 000, przy rozstawie rzêdów – 70 cm i czêstotliwoœci
wystêpowania roœlin w rzêdzie co 15 cm.
Dla powy¿szych kombinacji uprawowych wyznaczono jeden poziom nawo¿enia,
a mianowicie jednorazowo zastosowano: N – 160 kg ha–1, P – 80 kg ha–1, K – 170 kg ha–1.
Wzrost i rozwój roœlin nastêpowa³ w warunkach pogody nietypowej dla sorga cukrowego. Na podstawie pomiarów wykonanych w Stacji Meteorologicznej w Brodach, œrednia
temperatura powietrza w okresie od maja do wrzeœnia 2005 roku, a wiêc w porze intensywnego wzrostu i rozwoju tego gatunku, by³a zbli¿ona do œredniej dla wielolecia tego regionu,
czyli 16,2°C, a w przypadku pierwszego roku badañ nawet ni¿sza i to o 0,7°C. W sferze opadów sytuacja by³a podobna. Iloœæ opadów w tym okresie by³a wiêksza do œredniej dla wielolecia o 154,3 mm w pierwszym roku badañ oraz o 45,5 mm w roku drugim.
104
Uprawy za³o¿one w miejscowoœci Brody by³y g³ównym Ÿród³em pozyskiwania
materia³u badawczego. Ocenie poddano tak¿e uprawy tych gatunków w innych miejscowoœciach – Garzyniu i ¯urawinie. Pod uprawê wybrano pola o w³aœciwoœciach glebowych zbli¿onych do Brodów. Równie¿ warunki pogody w sferze opadów i temperatury
powietrza by³y zbli¿one do istniej¹cych w Brodach.
Prace badawcze postêpowa³y w dwóch kierunkach – nad poznawaniem w³aœciwoœci
chemicznych i biologicznych sorga cukrowego (na podstawie materia³u pochodz¹cego
tylko z zasiewów jednogatunkowych) oraz nad okreœleniem sk³adu chemicznego masy
roœlinnej pozyskanej z kombinacji uprawowych (wszystkich kombinacji), a traktowanej
jako surowiec do produkcji kiszonek. Materia³ analityczny stanowi³y ca³e pêdy obu
gatunków i ich organy. Zbioru masy roœlinnej dokonano w ci¹gu jednego dnia
30.09.2004 i 28.09.2005. O tej porze ziarniaki sorga cukrowego osi¹gnê³y stadium dojrza³oœci mlecznej, a kukurydza by³a w fazie dojrza³oœci woskowej ziarna.
Kryteriami oceny jakoœciowej gatunków i masy roœlinnej z poszczególnych kombinacji uprawowych by³o szerokie spektrum w³aœciwoœci chemicznych sorga cukrowego
i kukurydzy.
Podstaw¹ badañ analitycznych by³o okreœlenie iloœciowego udzia³u sk³adników
organicznych i mineralnych w ca³ych nadziemnych czêœciach pêdów lub okreœlonych
organach pêdów. Dodaæ nale¿y, ¿e na ka¿dej z kombinacji w obrêbie wariantu uprawowego wyznaczono po 5 powierzchni traktowanych jako powtórzenia, z których pobierano losowo próby pêdów o masie oko³o 5 kg do analiz chemicznych.
W ocenie sk³adu chemicznego wykorzystano powszechnie uznawane metody analityczne, a mianowicie: bia³ko ogólne, którego zawartoœæ okreœlano za pomoc¹ metody
Kjeldahla, cukry rozpuszczalne (DUBOIS i wsp., 1956), celulozê i ligniny (VAN SOEST
i WINE, 1968), hemicelulozy (HEYLAND, 1959), karoten oznaczono metod¹ chromatograficzn¹ (BERGER, 1955) oraz azot azotanowy metod¹ DANI£OWEJ (1963). Spoœród
sk³adników mineralnych okreœlano tak¿e fosfor i magnez metod¹ kolorymetryczn¹,
wapñ metod¹ miareczkowo-str¹ceniow¹. Stê¿enie glukozydów cyjanogennych okreœlano wg metodyki podanej w pracy KOZ£OWSKIEGO i KUKU£KI (1994).
Badania w sferze w³aœciwoœci biologicznych mia³y mniejszy zakres i sprowadza³y
siê do dwóch elementów – okreœlenia ¿ywotnoœci roœlin na podstawie zawartoœci chlorofilu oraz zdolnoœci plonotwórczej masy nadziemnej pêdów generatywnych rozstrzygaj¹cych o wartoœci u¿ytkowej sorga. Pierwsz¹ z wymienionych w³aœciwoœci oznaczano
na podstawie wystêpowania barwników chlorofilowych w liœciach (SMITH i BENITEZ,
1955), wybieraj¹c do badañ œrodkow¹ czêœæ blaszek liœciowych podflagowego piêtra
pêdu. Przy okreœlaniu plonu na ka¿dej z kombinacji wyznaczono losowo 5 poletek
o powierzchni 3,5 m2. Uzyskane dane przeliczano nastêpnie na powierzchniê 1 ha. Sk³ad
chemiczny roœlin oznaczano na materiale pochodz¹cym z poletek, na których okreœlano
plon.
W ten ci¹g w³aœciwoœci nale¿y tak¿e wpisaæ prace nad okreœleniem struktury morfologicznej pêdów generatywnych. Z zebranych prób sorga pobrano losowo 10 pêdów
generatywnych, które rozdzielano na poszczególne organy: ³odygi, blaszki liœciowe,
pochwy i kwiatostany. Organy pêdów poddano suszeniu w temperaturze 105°C,
a nastêpnie wa¿ono.
105
Wyniki badañ porównawczych nad sk³adem chemicznym sorga cukrowego i kukurydzy pochodz¹cych z jednogatunkowych, odrêbnych upraw daj¹ dostatecznie wyraŸny
obraz ich w³aœciwoœci chemicznych (Tabela 2).
Tabela 2. Sk³ad chemiczny Sorghum saccharatum i Zea mays (g kg–1 s.m.)
Table 2. Chemical composition of Sorghum saccharatum and Zea mays (g kg–1 DM)
Sk³adnik – Component
Bia³ko ogólne – Crude protein
Rok – Year 2004
Sorghum
NIR –
sacchara- Zea mays
LSD0.05
tum
0,342
89,21
95,27
Rok – Year 2005
Sorghum
NIR –
sacchara- Zea mays
LSD0.05
tum
n.s.
94,26
102,72
Cukry – Sugars
91,75
58,06
6,136
151,34
75,71
7,435
Celuloza – Cellulose
311,57
240,32
16,131
302,25
318,45
10,636
Hemicelulozy – Hemicelluloses
246,12
287,24
3,214
232,15
212,45
8,383
Ligniny – Lignins
ADF
35,42
346,99
22,53
262,85
4,078
14,253
23,31
325,56
17,96
336,41
3,654
7,167
NDF
Popió³ surowy – Crude ash
593,11
44,86
550,09
47,95
12,131
2,568
557,71
56,36
548,86
50,73
n.s.
3,622
Potas – Potassium
14,46
15,32
0,246
20,54
11,85
2,736
Wapñ – Calcium
5,94
6,42
n.s.
6,62
6,13
n.s.
Magnez – Magnesium
2,41
1,49
0,496
2,65
1,23
0,639
Fosfor – Phosphorus
1,64
0,92
n.s.
2,15
2,35
n.s.
Sód – Sodium
0,88
1,02
n.s.
0,22
0,25
n.s.
Krzem – Silicon
N-NO3
2,61
1,31
3,12
0,22
1,533
0,428
4,12
2,20
3,36
0,26
0,178
0,538
++
–
–
++
–
–
HCN
Znajduj¹ce siê w fazie pe³nego rozwoju generatywnego roœliny tych gatunków
traw wykazuj¹ podobny poziom bia³ka, natomiast ró¿ni¹ siê zawartoœci¹ cukrów oraz
celulozy i lignin, a tym samym ADF i NDF na korzyœæ sorga. Nie mo¿na te¿ nie
zauwa¿yæ, ¿e uzyskano wysokie wartoœci ADF i NDF dla kukurydzy, odbiegaj¹ce od
wartoœci spotykanych w literaturze (MICHALSKI, 2000). Ró¿nice w sk³adzie mineralnym s¹ znaczne, ale zawsze korzystne dla sorga. Jednak¿e z uprawy kukurydzy uzyskuje siê paszê bezpieczniejsz¹, wykazuj¹c¹ wyraŸnie mniejsze iloœci azotanów i niezawieraj¹c¹ glukozydów cyjanogennych. Stworzona przez rozdrobnienie masa
badanych gatunków stanowi surowiec u¿ytkowy, przede wszystkim dla produkcji
kiszonek. Porównuj¹c sk³ad chemiczny roœlin w kolejnych latach uprawy, mo¿na
zauwa¿yæ daleko id¹c¹ stabilnoœæ w wystêpowaniu sk³adników organicznych i mineralnych. Mo¿na wiêc stwierdziæ, ¿e oddzia³ywanie czynników pogody w sferê sk³adu
chemicznego by³o niewielkie.
106
Jak ju¿ zaznaczono, wczeœniej prace badawcze nad sk³adem chemicznym sorga
cukrowego prowadzono tak¿e w innych miejscowoœciach Wielkopolski. Ich rezultaty
przedstawiono w Tabeli 3. Uzyskane wyniki potwierdzaj¹ wczeœniej wyprowadzony
obraz Sorghum saccharatum.
Tabela 3. Sk³ad chemiczny sorga cukrowego uprawianego w siewie czystym w gospodarstwach
rolniczych
Table 3. Chemical composition of Sorghum saccharatum cultivated in pure sowing in farms
RZD Brody
96,21
OHZ Garzyñ
85,64
GR ¯urawina
92,57
Cukry – Sugars
37,84
56,28
66,24
313,93
330,08
354,48
241,42
201,66
225,08
Ligniny – Lignins
ADF
39,96
353,89
26,45
356,53
35,24
389,72
NDF
595,31
50,74
558,19
58,07
614,80
71,35
Potas – Potassium
13,01
24,13
19,62
Wapñ – Calcium
6,81
4,20
6,68
2,94
2,50
2,36
1,68
1,78
2,05
Sód – Sodium
0,62
0,66
0,77
Krzem – Silicon
N-NO3
1,31
2,14
3,13
2,22
3,11
2,21
++
++
++
HCN
Wartoœæ pokarmowa jest niew¹tpliwie rezultatem w³aœciwoœci chemicznych gatunku, ale tak¿e struktury morfologicznej jego pêdów. U sorga cukrowego organem
wiod¹cym w masie pêdu generatywnego jest ³odyga (Tabela 4). W przypadku masy pêdu
kukurydzy organem wiod¹cym i najbardziej wartoœciowym jest niew¹tpliwie kolba.
Stwierdzenie to dotyczy jednak pêdu w pe³ni jego rozwoju generatywnego. Taka strukTabela 4. Udzia³ organów nadziemnych w suchej masie pêdu generatywnego badanych traw (%)
Table 4. Contribution of aerial parts on dry mass of generative shoot of grasses (%)
Czêœci nadziemne pêdu
Aerial parts of plants
£odyga – Stem
Pochwy liœciowe – Sheaths
Blaszki liœciowe – Leafs
Wiecha – Wisp
Kolby – Earcorns
Sorghum saccharatum
Zea mays
63
6
17
14
–
32
12
12
1
43
107
tura przes¹dza te¿ o terminie zbioru roœlin i sposobie ich wykorzystania (PODKÓWKA,
2005). Niemniej jednak udzia³ ³odyg w strukturze pêdów kukurydzy jest znacz¹cy, chocia¿ œredniowczesne odmiany kukurydzy na ogó³ charakteryzuj¹ siê wy¿szym udzia³em
kolb w strukturze masy roœlinnej. Nale¿y te¿ zauwa¿yæ, ¿e wyraŸnie wiêkszy jest udzia³
blaszek liœciowych sorga (17%) w strukturze pêdu ni¿ u kukurydzy (12%). Blaszki liœciowe z ¿ywieniowego punktu widzenia s¹ najwartoœciowszym organem pêdu traw
³¹kowych. W kierunku takiej oceny oscyluje zachowanie siê sorga cukrowego.
Z badañ tych ³atwo mo¿na wyprowadziæ istotne stwierdzenie, ¿e poprawna ocena
w³aœciwoœci chemicznych sorga i kukurydzy jest mo¿liwa tylko na podstawie badañ analitycznych okreœlonego organu pêdu. Wyniki analiz blaszek liœciowych wskazuj¹
(Tabela 5), ¿e sorgo w tym organie zawiera wiêcej bia³ka (o 32%), lignin (o 106%),
hemiceluloz (o 16 %), a tym samym ADF i NDF, a ze sk³adników mineralnych fosforu
(o 90%) i magnezu (o 40%) w porównaniu do kukurydzy. Gromadzi tak¿e mniejsze
(o 30%) iloœci krzemu. W œwietle badañ analitycznych blaszek liœciowych sorgo
cukrowe okazuje siê roœlin¹ kumuluj¹c¹ blisko dwukrotnie wiêcej azotanów. Niemniej
jednak nie zosta³a przekroczona granica bezpieczeñstwa, czyli 0,2% w s.m. W blaszkach
liœciowych stwierdzono tak¿e obecnoœæ glukozydów cyjanogennych.
Tabela 5. Porównanie sk³adu chemicznego blaszek liœciowych Sorghum saccharatum i Zea mays
(g kg–1 s.m.)
Table 5. Compare of chemical composition of leaf blades of Sorghum saccharatum and Zea mays
(g kg–1 DM)
Sorghum saccharatum
164,27
Zea mays
128,46
NIR – LSD0.05
7,233
5,631
Cukry – Sugars
52,17
50,65
291,25
260,11
6,839
245,12
210,95
10,337
Ligniny – Lignins
ADF
31,75
323,00
15,52
275,63
3,736
11,325
NDF
568,12
72,15
486,58
75,81
15,971
n.s.
Potas – Potassium
16,47
16,85
n.s.
Wapñ – Calcium
8,81
16,15
2,163
3,39
1,96
0,735
2,83
1,78
0,755
Sód – Sodium
0,29
0,32
n.s.
Krzem – Silicon
4,69
6,12
1,399
b-karoten-b carotene (mg· g–1
s.m. DM)
0,513
0,427
n.s.
0,56
0,29
0,073
+++
–
–
N-NO3
HCN
108
Porównuj¹c oba gatunki przez pryzmat sk³adu chemicznego ³odyg (Tabela 6), mo¿na
stwierdziæ, ¿e ró¿nice pomiêdzy badanymi trawami ulegaj¹ odwróceniu. Sorgo zawiera
mniej celulozy, hemiceluloz i lignin. Kukurydza ubo¿sza jest w takie sk³adniki mineralne jak magnez, fosfor i sód. Na podkreœlenie zas³uguje brak glukozydów cyjanogennych w ³odygach sorga oraz niewielkie iloœci nagromadzonego w nich potasu.
Tabela 6. Porównanie sk³adu chemicznego ³odyg Sorghum saccharatum i Zea mays (g kg–1 s.m.)
Table 6. Compare of chemical composition of stems of Sorghum saccharatum and Zea mays
(g kg–1 DM)
Sorghum saccharatum
91,56
Zea mays
NIR – LSD0.05
76,83
3,462
Cukry – Sugars
162,51
109,94
2,736
281,52
371,52
9,731
226,11
232,95
n.s.
Ligniny – Lignins
ADF
22,50
304,02
30,06
401,58
4,728
15,382
NDF
530,13
38,24
634,53
57,31
18,963
n.s.
Potas – Potassium
19,77
18,42
n.s.
Wapñ – Calcium
6,25
7,51
n.s.
1,82
1,41
n.s.
1,87
0,67
0,063
Sód – Sodium
2,45
1,07
0,051
Krzem – Silicon
N-NO3
2,31
2,65
2,34
2,15
0,496
1,732
–
–
–
HCN
Materia³ badawczy pochodzi³ z ró¿nych wariantów uprawowych sorga i kukurydzy.
Produktem finalnym upraw jest rozdrobniona masa roœlinna, traktowana jako surowiec
do zakiszania. Wyniki badañ tego surowca zamieszczono w Tabeli 7. Obie kombinacje
uprawowe siewu wspó³rzêdnego sorga cukrowego z kukurydz¹ dostarczaj¹ masy
o korzystnym sk³adzie chemicznym. Okazuje siê jednak, ¿e cechami ró¿nicuj¹cymi
pozytywnie sorgo z jednogatunkowego zasiewu mo¿na uznaæ, podwy¿szony poziom
cukrów i popio³u surowego a w jego sk³adzie potasu, sodu i magnezu. Z kolei zielonka
pozyskana z siewu wspó³rzêdnego obu gatunków jest bezpieczniejsza w sferze kumulacji glukozydów cyjanogennych i azotu azotanowego.
Wobec podobnego sk³adu chemicznego masy roœlinnej sorga w jego zró¿nicowanych
kombinacjach uprawowych istotn¹ kwesti¹ jest poziom jego plonowania. Jak siê okazuje, uprawa kukurydzy w siewie czystym dostarcza plonu o oko³o 20% wiêkszego
w porównaniu do upraw sorga w siewie czystym, jak i wspó³rzêdnym (Tabela 8). Taki
rezultat jest niew¹tpliwie efektem pogody, przede wszystkim opadów sprzyjaj¹cych roz© PT£, £¹karstwo w Polsce, 9, 2006
109
Tabela 7. Sk³ad chemiczny surowca do zakiszania Sorghum saccharatum i Zea mays z kombinacji
uprawy (g kg–1 s.m.)
Table 7. Chemical composition of ensilage material of Sorghum saccharatum and Zea mays from
treatment of cultivation (g kg–1 DM)
Kombinacje uprawowe – Treatment of cultivation
Sorghum
Sorghum
Sorghum
saccharatum –
saccharatum –
saccharatum
Zea mays 1:1
Zea mays 2:1
93,72
92,51
96,23
Cukry – Sugars
37,82
26,53
21,87
313,94
289,15
306,73
241,42
250,82
277,38
Ligniny – Lignins
ADF
39,93
353,87
37,26
326,41
35,53
342,26
NDF
595,29
50,73
577,23
45,45
619,64
40,02
Potas – Potassium
19,02
11,36
10,04
Wapñ – Calcium
6,81
6,88
6,01
2,94
1,94
1,73
1,68
2,02
1,93
Sód – Sodium
1,62
0,73
0,53
Krzem – Silicon
N-NO3
0,81
2,14
0,90
0,42
0,59
0,37
++
+
++
HCN
Tabela 8. Plon masy roœlinnej uzyskany z poszczególnych kombinacji uprawy (t ha–1 s.m.)
Table 8. Yield of plants tops from different treatments of cultivation (t ha–1 DM)
Kombinacja uprawy
Treatments of cultivation
Sorghum saccharatum
Zea mays
Sorghum saccharatum – Zea mays 1:1
Sorghum saccharatum – Zea mays 2:1
NIR – LSD0.05
Rok – Year 2004
Rok – Year 2005
12,427
15,712
13,712
12,891
0,7368
17,39
19,64
18,59
18,65
0,4261
wojowi kukurydzy. Sorgo jako trawa o wysokich wymaganiach termicznych, o du¿ej
odpornoœci na niedobór wody i wysokie temperatury powietrza nie mog³o uwydatniæ
swoich walorów. Wyniki badañ nad plonowaniem kombinacji uprawowych daj¹ podstawy do stwierdzenia, ¿e kryterium rozstrzygaj¹cym o wprowadzaniu sorga cukrowego
do uprawy jest przede wszystkim uzyskiwany plon.
110
Sorgo cukrowe wyró¿nia siê du¿¹ ¿ywotnoœci¹, czego wyrazem poziom zawartoœci
chlorofilu. Tak¹ te¿ ocenê mo¿na wyprowadziæ na podstawie badañ w³asnych (Tabela
9). Jednak¿e poziom barwników chlorofilowych tak w sorgu cukrowym, jak i w kukurydzy, nie przewy¿sza wartoœci charakterystycznych dla nitrofilnych traw pastewnych
(KOZ£OWSKI i wsp., 1999). W znacznej mierze jest to rezultatem analizy blaszek liœciowych z roœlin koñcz¹cych je¿ wegetacjê i oczekuj¹cych na defoliacjê i zakiszanie.
Tabela 9. Koncentracja chlorofilu w Sorghum saccharatum i Zea mays
Table 9. Concentration of chlorophyll in Sorghum saccharatum and Zea mays
Rok – Year
2004
2005
Sorghum saccharatum
Chlorofil – ChloChlorofil – Chlorophyll (a+b)
rophyll a:b
–1
(mg g s.m. – DM)
8,05
3,49
8,42
4,72
Zea mays
Chlorofil – ChloChlorofil – Chlorophyll (a+b)
rophyll a:b
–1
(mg g s.m. – DM)
8,34
4,18
8,93
3,44
4. Wnioski
•
•
•
•
•
Sorgo cukrowe jest interesuj¹c¹ traw¹ pastewn¹ w sferze w³aœciwoœci chemicznych. Jako cechy charakterystyczne tego gatunku nale¿y uznaæ zwiêkszon¹
zawartoœæ cukrów, korzystn¹ z ¿ywieniowego punktu widzenia koncentracjê
celulozy i hemiceluloz oraz sk³adników mineralnych.
Sk³adnikami chemicznymi ograniczaj¹cymi paszowe wykorzystanie sorga
cukrowego s¹ azotany i glukozydy cyjanogenne. Niebezpieczeñstwo zatruæ glukozydami cyjanogennymi mo¿na minimalizowaæ przez zakiszanie roœlin. Zdolnoœæ do kumulacji azotanów i wytwarzanie glukozydów cyjanogennych nale¿y
wiêc uznaæ jako kryterium oceny sorga w pracach hodowlanych.
Sorgo cukrowe nale¿y traktowaæ jako pastewn¹ roœlinê uprawn¹ komplementarn¹ wobec kukurydzy. Za tak¹ ocen¹ przemawia wysoka ¿ywotnoœæ sorga
cukrowego i kukurydzy zwyczajnej, czego wyrazem jest plon masy nadziemnej
pêdów generatywnych tych traw.
Siew wspó³rzêdny sorga cukrowego i kukurydzy daje dobre efekty produkcyjne.
Plon masy nadziemnej pêdów sorga cukrowego i kukurydzy oraz koszt jej produkcji s¹ czynnikami rozstrzygaj¹cymi o wyborze wariantu uprawy w gospodarstwie.
Badania nad w³aœciwoœciami chemicznymi i biologicznymi sorga by³y realizowane w warunkach pogody nietypowej dla roœlin sorga – dostatecznej iloœci opadów i niezbyt wysokich temperatur powietrza. W takich warunkach sorgo nie
mog³o uwydatniæ swoich odpornoœciowych walorów na stres termiczny i wilgotnoœciowy, wytwarzaj¹c wiêkszy plon masy nadziemnej pêdów. Tote¿ zasadna jest
kontynuacja badañ w tym zakresie.
111
Literatura
BERGER S., 1953. Metoda iloœciowego oznaczania karotenu (prowitamina A) i sumy karotenów
w niektórych produktach roœlinnych. Roczniki Pañstwowego Zak³adu Higieny,
4,473-479.
BOCHNIARZ J., 1969. Mieszañce sorga z traw¹ sudañsk¹ mog¹ konkurowaæ z kukurydz¹. Nowe
Rolnictwo, 11, 46-51.
DACZEWSKA M., OSTROWSKI R., 1986. Sk³ad chemiczny i wartoœæ pokarmowa kilku mieszañców miêdzygatunkowych trawy sudañskiej i sorga cukrowego. Biuletyn Oceny Odmian,
9, 1, (16), 151-160.
DANI£OWA C., 1963. Opredielenie nitratov v rastitielnom materiale. Fizjologia Rastieni, 4, 46-59.
DUBOIS M., GILLES K. A., HAMILTON J. K., ROBERS P. A., SMITH F., 1956. Colorimetric method
for determination of sugars and related substances. Analytic Chemistry, 28, 3, 350-356.
HEYLAND K. U., 1959. Der Verlauf der Einlagerung von Gerüststubstanzen und andern Kohlenhydraten in den Spross von Weizen und Roggen zwischen Ährenschieben und Todreife.
Zeitschrift für Äcker- und Pflanzenbau, 108, 4, 473-496.
KOZ£OWSKI S., KUKU£KA I., 1994. Wystêpowanie glukozydów cyjanogennych w odmianach
hodowlanych Trifolium repens L. Prace Komisji Nauk Rolniczych i Komisji Nauk
Leœnych, LXXVII, 49-54.
KOZ£OWSKI S., KUKU£KA I., 1999. Próba okreœlenia ¿ywotnoœci odmian hodowlanych Festuca
rubra L. w warunkach zró¿nicowanej czêstotliwoœci defoliacji. £¹karstwo w Polsce, 2,
67-74.
KRUPA F., CYRANKOWSKA B., D£UGOSZ W., 1972. Ocena plonów zielonej masy i jej jakoœci krajowych form sorga oraz mieszañców pochodzenia zagranicznego. Biuletyn IHAR, 3/4,
22-27.
LONC W., REGIEROWA H., 1967. Wp³yw terminów siewu i zbioru na plony zielonej masy sorga.
Roczniki Nauk Rolniczych, 94, A, 1, 65-69.
PODKÓWKA Z., 2005. Kukurydza w ¿ywieniu zwierz¹t. Kukurydza roœlin¹ przysz³oœci. Poradnik
dla producentów, 67-70.
MICHALSKI T., 2000. Kukurydza jako surowiec dla przemys³u. Kukurydza, 2, 16, 15-22.
NOWIÑSKI M., 1970. Dzieje upraw i roœlin uprawnych. Pañstwowe Wydawnictwo Rolnicze
i Leœne, Warszawa.
QUINBY J. R., KARPER R. E., 1962. Sorghum for Forage – In: Forages (ed.) Hughes H. D. Ed. 2,
Iowa State University Press.
RALSKI E., 1937. Trawa sudañska. Plon, 6, 19-20.
SMITH J. H. C., BENITEZ A., 1955. Chlorophylls: analysis in plant materials. In: Peach K., Tracey
M. V. (eds) Moderne Methoden der Pflanzenanalyse, Band 4, Verlag Springer, Berlin,
142-196.
ŒLIWIÑSKI B. J., BRZÓSKA F., 2006. Historia uprawy sorgo i wartoœæ pokarmowa tej roœliny
w uprawie na kiszonkê. Postêpy Nauk Rolniczych, 1, 25-37.
VAN SOEST P. J., WINE R. H., 1968. Determination of lignin and cellulose in acid detergent fibre
with permanganate. Journal AOAC, 51, 4, 780-785.
112
Biological and chemical properties of Sorghum saccharatum from the point of
view of possibilites of its cultivation in Poland
S. KOZ£OWSKI1, W. ZIELEWICZ1, R. OLIWA2, M. JAKUBOWSKI2
1
Department of Grassland Sciences, August Cieszkowski-Agricultural University
of Poznañ, 2Syngenta Seeds, Warszawa
Summary
The goal of the performed experiments was to recognise chemical and biological properties of
Sorghum saccharatum important from the point of view of its cultivation in the climatic and soil
conditions found in the region of Wielkopolska. The material for investigations carried out in
years 2004-2005 derived from four cultivation combinations established on the basis of our current knowledge on the subject:
• Combination A – cultivation of sorghum in pure sowing, plant density – 180 000 plants ha–1,
inter-row spaces – 70 cm, frequency of plants in a row – 7 cm.
• Combination B – Mix-cropping – cultivation of sorghum and maize in mixed sowing, the row
arrangement (1:1): sorghum-maize-sorghum-maize, plant density – 90 000 sorghum and
40 000 maize plants ha–1, inter-row spaces – 70 cm, frequency of plants in rows: sorghum – 7
cm, maize – 17 cm.
• Combination C – Mix-cropping – cultivation of sorghum and maize in mixed sowing, the row
arrangement (2:1): sorghum-sorghum-maize, plant density – 130 000 sorghum and 25 000
maize plants ha–1, inter-row spaces – 70 cm, frequency of plants in rows: sorghum – 7 cm,
maize – 17 cm.
• Combination D – control combination; cultivation of maize in pure sowing, maize plant density – 90 000 plants/ha, inter-row spaces – 70 cm, frequency of plants in a row – 15 cm.
Fertilisation per hectare was as follows: N – 160 kg, P – 80 kg, K – 170 kg of pure component.
The adopted criteria of assessment of sorghum and maize cultivation included the following
wide spectra of biological and chemical properties: shoot height, structure of their organs, the
yield of the over ground weight, plant vitality and crude protein, carbohydrate-lignin complex,
nitrates, selected mineral components. The results of our investigations show sweet sorghum as an
interesting fodder plant. The characteristic features of its chemical composition include: higher
level of cellulose and lignin deposition and favourable mineral composition. Sweet sorghum can
be treated as a fodder crop complementary for maize. This assessment of sweet sorghum is
supported by its high vitality and resistance to difficult soil thermal and moisture content conditions. The applied mixed sowing of sweet sorghum and maize gives good production results. The
yield of the shoot over ground weight of sweet sorghum and maize as well as the costs of its production are the decisive factors influencing the decision concerning the choice of the cultivation
variant on a given farm.
Recenzent – Reviewer: Tadeusz Michalski
Prof. dr hab. Stanis³aw Koz³owski
Katedra £¹karstwa, Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu
ul. Wojska Polskiego 38/42, 60-627 Poznañ
tel. (061) 8487412, fax. (061) 8487424
e-mail: sknardus@au.poznan.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Wystêpowanie Calamagrostis epigejos
w zbiorowiskach trawiastych Wielkopolski
A. KRYSZAK, J. KRYSZAK, M. GRYNIA
Occurrence of Calamagrostis epigejos in grass communities
in Wielkopolska
Abstract. On the basis of the analysis of approximately 1000 relevés taken with the assistance of
the Braun-Blanquet method in the Warta, Obra, Barycz Rivers and the Grójecki Canal valleys in
Wielkopolska, the distribution and proportion of Calamagrostis epigejos in grass communities in
the above-mentioned region were determined with a special emphasis on the ecological preconditions of this species. In addition, the impact of the wood small-reed on the floristic wealth and
diversity of plant communities was determined by calculating the Shannon-Wiener index (H’) as
well as on the degree of synanthropisation of the examined communities. The effect of the site
conditions on the occurrence of Calamagrostis epigejos in grass communities was assessed using
the following methods: laboratory (phosphorus – by the colorimetric method; K – by the
photoflame method) and phyto-inductive where the following factors were taken into account:
moisture content – F, soil reaction – R and nitrogen content – N.
K e y w o r d s: Calamagrostis epigejos, floristic diversity, synanthropisation, site conditions
1. Wstêp
Calamagrostis epigejos jest traw¹ o szerokim zasiêgu wystêpowania, wchodz¹c¹
w sk³ad ró¿nych zbiorowisk roœlinnych na ni¿u a¿ po regiel dolny piêtra pogórza. Wystêpuje prawie równomiernie w ca³ej Polsce, za wyj¹tkiem Pomorza Œrodkowego i Gdañskiego, pó³nocno-wschodniej czêœci kraju oraz Polski Œrodkowej (ZAJ¥C i ZAJ¥C,
2001). Jego szeroka skala ekologiczna, a przez to mo¿liwoœæ przystosowania siê do
skrajnych warunków siedliskowych przyczyni³a siê do opanowywania nowych terenów
(FIALA i wsp., 2004; JAÑCZYK i WÊGLARSKA, 1996; PRACH i WADE, 1992; ULANOVA,
2000). Czêsto spontanicznie zasiedla nieu¿ytki wokó³ zak³adów przemys³owych, np.
zwa³owiska kopalni odkrywkowych, tworz¹c agregacyjne skupienia, co umo¿liwia
szybk¹ rekultywacjê terenów zdegradowanych (BALCERKIEWICZ i PAWLAK, 1990; 1991;
M AJTKOWSKI i M AJTKOWSKA , 1998; R OSTAÑSKI i W ONIAK , 2001; K OMPA£A
i WONIAK, 2001). Notowany jest tak¿e nadmierny rozrost tego gatunku w runi zbiorowisk leœnych, szczególnie obrze¿y lasów sosnowych, przyczyniaj¹c siê do degeneracji
114
A. Kryszak, J. Kryszak, M. Grynia
fitocenoz, a na terenach porêbowych prowadzi do wykszta³cenia w³asnego zbiorowiska
w klasie Epilobietea angustifolii (BALCERKIEWICZ, 1991; 2002).
W ostatnich latach stwierdza siê tak¿e ekspansjê Calamagrostis epigejos w ruñ zbiorowisk ³¹kowych klasy Molinio-Arrhenatheretea, g³ównie rzêdu Molinietalia (GRYNIA
i KRYSZAK, 1997; K¥CKI, 2001; SEDLAKOVA i FIALA, 2001; FIALA i wsp., 2003), a nawet
szuwarowych klasy Phragmitetea (KOTAÑSKA i wsp., 2005). Proces ten mo¿na t³umaczyæ przesychaniem górnych warstw gleby i wykszta³caniem nowych jego ekotypów, co
pozwala na zwiêkszanie zasiêgu gatunku.
Celem pracy jest przedstawienie wystêpowania i udzia³u Calamagrostis epigejos
(L.) Roth w zbiorowiskach trawiastych Wielkopolski, ze szczególnym uwzglêdnieniem
uwarunkowañ ekologicznych gatunku.
Wyniki badañ oparto na analizie blisko 1000 zdjêæ fitosocjologicznych wykonanych
metod¹ Brauna-Blanquet’a w dolinach rzek Wielkopolski: Warty, Obry, Baryczy,
Kana³u Grójeckiego. Uwzglêdniaj¹ one okreœlenie:
– udzia³u Calamagrostis epigejos (C.e.) w wyró¿nionych zbiorowiskach i dolinach
rzek na podstawie stopnia sta³oœci (S) oraz wspó³czynnika pokrycia (D),
– wp³ywu wystêpowania C.e. na bogactwo (ogólna i œrednia liczba gatunków
w zdjêciu fitosocjologicznym) oraz ró¿norodnoœæ florystyczn¹ zbiorowisk obliczaj¹c wskaŸnik Shannona-Wienera H’ (MAGURRAN, 1996),
– wp³ywu wystêpowania C.e. na stopieñ synantropizacji badanych zbiorowisk
(obliczenie udzia³u gatunków synantropijnych, tj. apofitów i antropofitów),
– wp³ywu warunków siedliskowych ocenionych metodami: laboratoryjn¹ (fosfor –
metod¹ kolorymetryczn¹; K – metod¹ fotop³omieniow¹) oraz fitoindykacyjn¹
ELLENBERGA (1992), tj. uwilgotnienia – F, odczynu gleby – R i zawartoœci azotu
– N na wystêpowanie C.e. w zbiorowiskach.
Jednostki fitosocjologiczne wyró¿niono i zaklasyfikowano do systemu fitosocjologicznego wed³ug GRYNI (1995) i MATUSZKIEWICZA (2002).
Przeprowadzona analiza zdjêæ fitosocjologicznych wykonanych w dolinach rzek
Wielkopolski wykazuje, ¿e Calamagrostis epigejos wystêpuje w szeœciu klasach fitosocjologicznych: Phragmitetea, Molinio-Arrhenathereta, Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis, ponadto Epilobietea angustifolii, Artemisietea vulgaris oraz Agropyretea intermedio-repentis (Tabela 1).
Calamagrostis epigejos optimum swego wystêpowania znajduje w zbiorowiskach
klasy Epilobietea angustifolii w zespole Calamagrostietum epigeji, w którym uzyskuje
najwy¿sz¹ sta³oœæ i wspó³czynnik pokrycia (V; 3025,0). Ponadto czêœciej i z wiêkszym
Wystêpowanie Calamagrostis epigejos w zbiorowiskach trawiastych ...
115
Tabela 1. Wystêpowanie i udzia³ Calamagrostis epigejos w wyró¿nionych zbiorowiskach trawiastych Wielkopolski
Table 1. Occurrence and proportion of Calamagrostis epigejos in the identified grass communities
Zbiorowisko roœlinne
Plant community
Liczba zdjêæ
Number of relevés
Sta³oœæ
Constancy
Wspó³czynnik
pokrycia
Cover index
Phragmitetea
Zbiorowiska bagienne – Marshy communities
38
I
0.3
Phalaridetum arundinaceae
Caricetum gracilis
21
II
52.6
Molinio-Arrhenatheretea
Zbiorowiska trwa³ych u¿ytków zielonych – Communities of permanent grasslands
64.3
I
Alopecuretum pratensis
67
437.5
Scirpetum silvatici
4
II
Epilobio-Juncetum effusi
32
I
17.8
Molinietum caeruleae
393
74
I
276.0
I
1.1
Holcetum lanati
4
II
12.5
Arrhenatheretum elatioris
50
I
185.4
Lolio-Cynosuretum
7
I
1.4
Zbiorowisko – Community
Poa pratensis-Festuca rubra
95
I
23.7
Artemisietea vulgaris
Zbiorowiska (wybrane) nitrofilne w siedliskach ruderalnych
Nitrophilic (selected) communities in ruderal sites
I
19
Cuscutio-Calystegietum sepium
1.1
Artemisio-Tanacetum vulgare
7
III
400.0
Echio-Melilotetum
7
I
3.3
I
11
Epilobietea angustifolii
Nitrofilne zbiorowiska zrêbów, terenów wydeptywanych i ruderalnych
Nitrophilic communities cleraing, unduly trample and ruderal sites
Calamagrostietum epigeji
20
V
Agropyretea intermedio-repentis
Pó³ruderalne kserotermiczne zbiorowiska pionierskie
Semi-ruderal xerothermic pioneering communities
Convolvulo arvensis-Agropyretum
14
I
repentis
Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis
Zbiorowiska (wybrane) murawowe – Turf (selected) communities
III
6
Corynephoro-Silenetum tataricae
Agropyro-Urticetum dioicae
9.1
3025,0
3.6
308.3
Festuco-Koelerietum glaucae
5
V
50.0
Diantho-Armerietum elongatae
27
II
29.6
116
udzia³em gatunek ten spotykany jest w zbiorowiskach muraw kserotermicznych Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis.
W zbiorowiskach ³¹kowych Calamagrostis epigejos wystêpuje jako gatunek towarzysz¹cy najczêœciej w klasie Molinio-Arrhenatheretea, rz¹dzie Molinietalia. Jak podaje
K¥CKI (2001), w niektórych zespo³ach rzêdu Molinietalia, jak w zespo³ach Selino-Molinietum i Galio-Molinietum tworzy postaci degradacyjne okreœlane jako Molinia caeruleae-Calamagrostis epigejos. Gatunek ten w tych dwóch zespo³ach wystêpuje z V stopniem sta³oœci i wspó³czynnikiem pokrycia, odpowiednio: 3839 oraz 3111. W innych
zbiorowiskach tej klasy trzcinnik piaskowy notowany jest nielicznie, jedynie mo¿na go
spotkaæ w zubo¿a³ych p³atach Arrhenatheretum elatioris, Scirpetum silvatici, zb.
Deschampsia caespitosa. Z naszych badañ wynika, ¿e Calamagrostis epigejos najczêœciej wystêpuje w dolinach rzek, gdzie zasiedla lokalne wyniesienia, strome stoki krawêdzi doliny i wa³y przeciwpowodziowe (Tabela 2).
Tabela 2. Wystêpowanie Calamagrostis epigejos w wybranych zbiorowiskach trawiastych dolin
rzek Wielkopolski na tle innych regionów Polski
Table 2. Occurrence of Calamagrostis epigejos in selected grass communities of Wielkopolska
river valleys against the background of other regions of Poland.
Dolina rzeki/region
River valley/region
Warta
Barycz
Obra
Kana³ Grójecki
Puszcza Niepo³omicka1
Okolice Wa³brzycha
Pogórze Przemyskie2
Zbiorowisko roœlinne* – Plant community*
C.g.
II
52.6
Ph.a.
Al.p.
Zb. D.c.
I0.3
I2.3
I73.1
I0.5
I1.9
Ar.e.
L-C
I1.4
Zb.
Pop-Fr
I45,9
I7,1
Zb. z
C.epig.
V4750
V6250
I1,4
V 3752
I38,5
V 4000
V7500
I1.4
I
342.8
I0.7
I
618.8
*Objaœnienia – Explanations: C.g. – Caricetum gracilis, Ph.a. – Phalaridetum arundinaceae,
Al.p. – Alopecuretum pratensis, zb. D.c. – zbiorowisko – community of Deschampsia caespitosa,
Ar..e – Arrhenatheretum elatioris, L-C – Lolio-Cynosuretum, zb. Pop-Fr – zbiorowisko – community of Poa pratensis-Festuca rubra, zb. z C.epig. – zbiorowisko z Calamagrostis epigejos
1
BARABASZ (1997); 2BARABASZ-KRASNY (2002)
Na podstawie analizy zebranych wyników florystycznych stwierdzono ujemn¹ korelacjê miêdzy zwiêkszaj¹cym siê udzia³em Calamagrostis epigejos, a zmniejszeniem
liczby gatunków i ró¿norodnoœci zbiorowisk roœlinnych (Tabela 3). Tak¿e SEDLAKOVA
i FIALA (2001) zanotowali zmniejszenie o 44% liczby gatunków w zespo³ach ³¹kowych
zwi¹zku Cnidion i nawet 55% zwi¹zku Molinion w stosunku do p³atów wykszta³conych
w formie typowej. Wkraczanie trzcinnika piaskowego do runi sprzyja³o najbardziej
ustêpowaniu m.in. Deschampsia caespitosa, Lychnis flos-cuculi, Poa pratens, Alopecurus pratensis, Arrhenatherum elatius, Leontodon autumnalis i Carex hirta. TÜMA (1998)
117
t³umaczy to zmniejszeniem si³y kie³kowania roœlin dwuliœciennych, przy jednoczesnym
wzroœcie liczby nasion gatunków traw, szczególnie Calamagrostis epigejos.
Wraz z wkraczaniem Calamagrostis epigejos w ruñ zbiorowisk ³¹kowych stwierdzono zmniejszenie œredniej liczby gatunków w zdjêciu fitosocjologicznym, ponadto
zaznacza³a siê tendencja nieznacznego wzrostu udzia³u gatunków synantopijnych – apofitów i antropofitów, w porównaniu do form typowych syntaksonów (Tabela 3). Szczególnie proces ten obserwuje siê w zbiorowiskach klasy Molinio-Arrhenatheretea.
Tabela 3. Wp³yw udzia³u Calamagrostis epigejos w wybranych syntaksonach na ich bogactwo
gatunkowe i ró¿norodnoœæ florystyczn¹
Table 3. Impact of the proportion of Calamagrostis epigejos in selected syntaxons on their species
abundance and floristic diversity
Syntakson
Syntaxon
Caricetum gracilis
Lolio-Cynosuretum
Poa pratensis – Festuca
rubra
Diantho-Armerietum
Artemisio-Tanacetum vulgare
Udzia³ gatunków (%)
Proportion
of species (%)
Liczba gatunków
Number of species
Udzia³
C.e.
Proportion of
C.e
(%)
Ogólna
Total
6,4
11,0
0,4
T*
D*
S*
A*
44
9
62
Œrednia
w zdjêciu
Mean in
relevés
16,3
7
17,0
27,3
33,0
30,0
61,4
77,0
62,5
63,4
66,7
87,0
4,9
13,0
5,1
1,6
1,1
1,9
0,5
99
19,8
30,5
60,3
80,6
9,6
1,6
0,3
0,1
111
71
21,5
21,7
22,5
25,4
75,0
64,8
82,2
79,7
12,2
8,5
2,0
1,7
0,5
110
19,6
18,9
70,3
75,5
9,6
1,8
4,5
15,0
64,2
67
38
47
25,4
16,8
12,7
10,4
19,0
25,5
67,9
81,0
65,0
88,9
82,6
82,4
14,3
26,1
11,8
1,8
1,8
1,5
H’
*Objaœnienia – Explanations: C.e. – Calamagrostis epigejos; T – trawy – grasses; D – roœliny
dwuliœcienne – dicotyledonous plants; S – roœliny synantropijne – synanthropic plants; A – antropotyty – antropophytes; H’ – ró¿norodnoœæ florystyczna – floristic diversity
Ekspansywnoœci Calamagrostis epigejos, w warunkach Wielkopolski, sprzyja
mo¿liwoœæ wystêpowania tego gatunku w siedliskach od przesychaj¹cych (F=3,6) do
wilgotnych (F=6,9), o odczynie gleb od silnie kwaœnego (R=2,3) do zbli¿onego do obojêtnego (R=5,5) oraz od niskiej (N=2,6) do umiarkowanie bogatej (N=5,5) zawartoœci
gleby w azot. Ponadto gleby zbiorowisk, w których notowano ten gatunek, wykazywa³y
bardzo nisk¹ zawartoœæ fosforu (od 6,3 do 15,2 g P kg–1 s.m. gleby) oraz wysok¹, a nawet
bardzo wysok¹ zawartoœæ potasu (od 70,5 do 142,7 g K kg–1 s.m. gleby). Na opanowy© PT£, Grassland Science in Poland, 9, 2006
118
wanie siedlisk o niskiej zawartoœci azotu przez Calamagrostis epigejos zwraca tak¿e
uwagê JAÑCZYK-WÊGLARSKA (1996) (Tabela 4).
Na terenach u¿ytkowanych rolniczo, w zbiorowiskach ³¹kowych, Calamagrostis epigejos jest gatunkiem niepo¿¹danym, gdy¿ przyczynia siê do obni¿enia wartoœci paszowej runi, jednak ma on znaczenie przeciwerozyjne w utrwalaniu i zadarnianiu ha³d
pokopalnianych, terenów porêbowych oraz miejsc siedlisk ekstremalnych.
Tabela 4. Warunki siedliskowe wybranych zbiorowisk z udzia³em Calamagrostis epigejos
Table 4. Site conditions of selected association with Calamagrostis epigejos
Zawartoœæ
(g kg–1 s.m. gleby)
Concentration
(g kg–1 DM of soil)
Syntakson
Syntaxon
Caricetum gracilis
Holcetum lanati
Lolio-Cynosuretum
Poa pratensis-Festuca
rubra
pH
w – in
1n KCl
Œrednie wartoœci wskaŸników
Ellenberga
Mean of Ellenberg’s index
P
K
Uwilgotnienie
Moisture
F
Odczyn
gleby
Soil reaction
R
5,3
4,7
4,6
9,9
10,7
12,1
82,8
92,2
83,7
6,9
6.3
5.1
4,4
3.6
4.0
Zawartoœæ
azotu
w glebie
Soil nitrogen content
N
5,5
5,2
4.6
4,3
6,3
101,0
5.1
5.1
4.0
4,8
4,5
4,2
7,0
11,9
10,1
90,1
70,5
142,7
4,1
4.0
4.4
4,4
5.5
2.7
3,4
3.4
3.0
4,1
9,9
103,0
3,8
2,5
2,8
3,7
15,2
134,2
3.6
2.3
2.6
4. Wnioski
•
•
•
Calamagrostis epigejos swoje optimum wystêpowania uzyskuje w nitrofilnych
zbiorowiskach zrêbów, terenów wydeptywanych i ruderalnych – Epilobietea
angustifolii, gdzie uzyskuje najwy¿szy wspó³czynnik pokrycia.
W zbiorowiskach ³¹kowych gatunek ten wystêpuje najczêœciej w klasie Koelerio
glaucae-Corynephoretea canescentis, ponadto w Molinio-Arrhenatheretea, rzêdach
Molinietalia i Arrhenatheretalia, gdzie tworzy zubo¿a³e postaci degradacyjne.
Udzia³ Calamagrostis epigejos w runi jest odwrotnie skorelowany z bogactwem
gatunkowym i ró¿norodnoœci¹ florystyczn¹ syntaksonów, a dodatnio z udzia³em
gatunków synantropijnych w runi.
119
Literatura
BALCERKIEWICZ S., 1991. Wybrane problemy ochrony rezerwatowej na tle degeneracji fitocenoz
leœnych w Wielkopolskim Parku Narodowym. Pr¹dnik. Prace Muzeum Szafera 4,
113-123.
BALCERKIEWICZ S., 2002. Trawy w zbiorowiskach roœlinnych. W: L. Frey (red.), Polska Ksiêga
Traw. Wydawnictwo Instytutu Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, 189-206.
BALCERKIEWICZ S., PAWLAK G., 1990. Zbiorowiska roœlinne zwa³owiska zewnêtrznego P¹tnów
– JóŸwin w Koniñskim Zag³êbiu Wêgla Brunatnego. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹
Zachodni¹, Ser. B – Botanika 40, 57-106.
BALCERKIEWICZ S., PAWLAK G., 1991. Zarastanie zwa³owiska zewnêtrznego kopalni odkrywkowej wêgla brunatnego w aspekcie analizy florystyczno-ekologicznej wystêpuj¹cych tam
zbiorowisk roœlinnych. Archiwum Ochrony Œrodowiska, 2, 7-20.
BARABASZ B., 1997. Zmiany roœlinnoœci ³¹k w pó³nocnej czêœci Puszczy Niepo³omickiej. Studia
Naturae, 43, ss. 99.
BARABASZ-KRASNY B., 2002. Sukcesja roœlinnoœci na ³¹kach, pastwiskach i nieu¿ytkach porolnych Pogórza Przemyskiego. Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica, supl. 4, 81.
ELLENBERG H., 1992. Landwirtschaftliche Pflanzensoziologie. 2. Wiesen und Weiden und ihre
standortiche Bewertung. Verlag Ulmer, Stuttgart.
FIALA K., HOLUB P., SEDLAKOVA I., TUMA I., ZAHORA J., TESAROVA M., 2003. Reasons consequences of expansion of Calamagrostis epigejos in alluvial meadows of landscape
affected by water control measures – a multidisciplinary research. Ekologia (Bratislava),
22, 2, 242-252.
FIALA K., ZAHORA J., TUMA I., HOLUB P., 2004. Importance of plant matter accumulation nitrogen uptake and utilization in expansion of tall grasses (Calamagrostis epigejos and Arrhenatherum elatius) into an acidophilous dry grassland. Ekologia (Bratislava) 23, 3,
225-240.
GRYNIA M., 1995. Podzia³ fitosocjologiczny zbiorowisk roœlinnych ³¹k i pastwisk oraz charakterystyka wa¿niejszych zbiorowisk. W: M. Grynia (red.), £¹karstwo. Wydawnictwo AR,
Poznañ, 310-335.
GRYNIA M., KRYSZAK A., 1997. The occurrence and diversity of grass species in plant communities of the Molinio-Arrhenatheretea class in the Wielkopolska region (Poland). Fragmenta
Floristica et Geobotanica, 42 (2), 311-325.
JAÑCZYK-WÊGLARSKA J., 1996. The strategy of Calamagrostis epigejos (L.) Roth individual
development under ecological conditions of the valley ravine of the river Warta near
Poznañ (in Polish). Seria Biologia 56, Uniwersytet A. Mickiewicza, Poznañ, ss. 105.
K¥CKI Z., 2001. Przekszta³cenia ³¹k trzêœlicowych na Dolnym Œl¹sku. Rozprawa doktorska
wykonana w Instytucie Botaniki Uniwersytetu Wroc³awskiego.
KOMPA£A A., WONIAK G., 2001. The role of grasses in chosen anthropogenic plant communitties in the Upper Silesia Industrial District. W: L. Frey (red.). Studies on grasses in Poland.
W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków, 329-351.
KOTAÑSKA M., TOWPASZ K., LANGER M., 2005. Occurrence of Phalaris arundinacea and Calamagrostis epigejos in the Proszowice Plateau (Ma³opolska Upland, S Poland). W: L.Frey
(red.). Biology of grasses. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków, 293-306.
MAGURRAN A., 1996 Ecological diversity and it’s measurement. Chapman & Hall., ss. 179.
120
MAJTKOWSKI W., MAJTKOWSKA G., 1998. Gatunki alternatywne traw i mo¿liwoœci ich wykorzystania na terenach zdegradowanych i zdewastowanych. Archiwum Ochrony Œrodowiska,
24 (3), 111-121.
MATUSZKIEWICZ W., 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. Seria Vademecum Geobotanicum, Warszawa, ss. 298.
PRACH K., WADE P. M., 1992. Population characteristics of expansive perennial herbs. Preslia,
64, 45-51.
ROSTAÑSKI A., WONIAK G., 2001. Grasses in the spontaneous vegetation of the post-industrial
waste sites. W: L. Frey (red.) Studies on grasses in Poland, W. Szafer Institute of Botany,
Polish Academy of Science, Kraków, 313-327.
SEDLAKOVA I., FIALA K., 2001. Ecological problems of degradation of alluvial meadows due to
expanding. Ekologia (Bratislava), 20, 3, 226-233.
TÜMA I., 1998. Comparison of the seed pool in soil of several meadow communities and its changes affected by expansion of Calamagrostis epigejos. In Elias, P. (ed.): Pop. Biol. Rast. V.,
SEKOS, Bratislava-Nitra, 83-87 (in Czech).
ULANOVA N.G., 2000. Plant age stages during succession in woodland clearings in Central Russia. Proceedings IAVS, Symposium, Uppsala, 80-83.
ZAJ¥C M., ZAJ¥C A., 2001. Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Nak³adem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków.
Occurrence of Calamagrostis epigejos in grass communities
in Wielkopolska
A. KRYSZAK, J. KRYSZAK, M. GRYNIA
Department of Grassland Sciences, August Cieszkowski Agricultural University
of Poznañ
Summary
Its optimum of occurrence Calamagrostis epigejos reaches in nitrophilic communities of
forest fellings, trodden and ruderal areas – Epilobietea angustifolii. In the case of meadow communities, this species is found most frequently in Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis
class, as well as in Molinio-Arrhenatheretea, in Molinietalia and Arrhenatheretalia orders where
it develops impoverished degradation forms. The share of the Calamagrostis epigejos in the sward
correlated reversely with the species abundance and floristic diversity of syntaxons and positively
– with the proportion of synanthropic species in the sward.
Dr hab. Anna Kryszak
tel. (061) 848 74 15
e-mail: akryszak@au.poznan.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Próba zastosowania wskaŸnika wartoœci u¿ytkowo-nasiennej do oceny odmian pastewnych ¿ycicy trwa³ej
D. MARTYNIAK1, J. MARTYNIAK2
1
Samodzielna Pracownia Traw i Roœlin Motylkowatych, 2Zak³ad Nasiennictwa
i Nasionoznawstwa, Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roœlin w Radzikowie
An attempt to use usage-seed value index to evaluate perennial ryegrass
pasture cultivars
Abstract. Economic evaluation of grass value is based mainly on usage value by dry matter yield.
New attempt was performed to develop a synthetic usage-seed value index of perennial ryegrass
cultivars (WUN). In 2003-2005 field experiments were performed in Radzików to evaluate the
suitability of some indexes, which are based both on dry matter yield and seed yield (one index
was based on harmonic mean). All index are suitable for comparison of economic value of
cultivars, both of dry matter yield and seed yield, only with the use of one number. The most suitable is WUNII indexes based on money value of yield from 1 ha area.
K e y w o r d s: perennial ryegrass, cultivar, strains, hay yield, seed yield, usage-seed
value index
1. Wstêp
Waloryzacja wartoœci gospodarczej odmian traw dotychczas ogranicza siê do oceny
cech u¿ytkowych, a nie uwzglêdnia cech nasiennych, które niew¹tpliwie s¹ wa¿ne ze
wzglêdów gospodarczych. Dlatego podejmowano próby ³¹cznej oceny wartoœci u¿ytkowej i nasiennej, których w literaturze prekursorem by³ KERN (1969). Wartoœæ tê nazywano póŸniej „wartoœci¹ ogólnogospodarcz¹” (WOG), dla odró¿nienia od dotychczas
stosowanej, nie pe³nej, gospodarczej (MARTYNIAK i DOMAÑSKI, 1983; MARTYNIAK,
2001; ¯Y£KA, 2001; MARTYNIAK i PROÑCZUK, 2003). DOMAÑSKI (1997) uwa¿a, ¿e
„w praktyce wiêksze znaczenie maj¹ odmiany o du¿ym wspó³czynniku rozmna¿ania”.
Problem ³¹cznej oceny wartoœci u¿ytkowej i nasiennej odmian traw istnieje nie
rozwi¹zany od ponad pó³ wieku.
Do próby oceny wartoœci ogólnogospodarczej traw pastewnych wybrano ¿ycicê
trwa³¹, która ma bardzo du¿e znaczenie gospodarcze (KOZ£OWSKI i GOLIÑSKI, 2000).
Popyt na nasiona tego gatunku jest w Polsce i Europie bardzo du¿y i ma charakter sta³y
(KLEY, 1995; MARTYNIAK, 1994). Du¿ym problemem w hodowli ¿ycicy, podobnie jak
i innych traw, jest jednak ujemna korelacja miêdzy u¿ytkow¹ wartoœci¹ pastewn¹ a plennoœci¹ nasienn¹. Wiêkszoœæ najwartoœciowszych odmian daje niskie plony nasion, a tym
samym ma mniejsz¹ introdukcjê, op³acalnoœæ uprawy i mog¹ one byæ wyparte z rynku.
122
D. Martyniak, J. Martyniak
Celem pracy jest próba pe³niejszej oceny odmian, uwzglêdniaj¹cej zarówno wartoœæ
u¿ytkow¹ (nazywan¹ obecnie gospodarcz¹), jak równie¿ wartoœæ nasienn¹. Próby
³¹cznej oceny wartoœci ogólno-gospodarczej dokonano przy pomocy skonstruowanego
w tym celu prostego, syntetycznego wskaŸnika wartoœci u¿ytkowo-nasiennej.
Próbê oceny ³¹cznej wartoœci u¿ytkowej i wartoœci nasiennej oraz konstrukcji syntetycznego wskaŸnika podjêto na podstawie plonu suchej masy i plonu nasion odmian
¿ycicy trwa³ej, przyjmuj¹c, ¿e w uproszczeniu plon jest pochodn¹ zarówno wszystkich
cech u¿ytkowych, jak i nasiennych odmian. Jednoczeœnie plon stanowi wymiern¹ ekonomicznie ich wartoœæ rynkowo-gospodarcz¹.
Podstawê oceny stanowi³y wyniki dwu œcis³ych doœwiadczeñ polowych, z ¿ycic¹
trwa³¹, przeprowadzonych w latach 2003-2005 w Radzikowie – nasiennego oraz pastwiskowego. Badaniami objêto 14 pastewnych odmian (po siedem diploidalnych i tetraploidalnych), krajowych i wybranych zagranicznych (Tabela 1). Zabiegi pielêgnacyjne
(nawo¿enie, koszenie, ochrona chemiczna) oraz zbiory plonów wykonywano zgodnie ze
standardow¹ metodyk¹ opracowan¹ w COBORU i w IHAR. W obydwu doœwiadczeniach przyjêto jednakow¹ teoretyczn¹ obsadê roœlin dla wszystkich badanych obiektów
– w u¿ytkowaniu wielokoœnym, pastwiskowym 1300 szt. na 1 m2, zaœ w uprawie na
nasiona 420 szt. na 1 m2. Wagowe normy wysiewu nasion by³y znacznie zró¿nicowane,
poniewa¿ wynika³y z masy tysi¹ca nasion MTN (Tabela 1).
Oba doœwiadczenia za³o¿ono w trzech powtórzeniach przy 2,25 m2 powierzchni
poletka. W doœwiadczeniu pastewnym (wielokoœnym, symuluj¹cym u¿ytkowanie
pastwiskowe) plon zielonej masy zbierano i wa¿ono z ca³ego poletka, a nastêpnie pobierano próbê 0,5 kg do oznaczenia plonu suchej masy.
W doœwiadczeniu nasiennym, podobnie jak w pastewnym, okreœlano prócz wielkoœci
plonu nasion tak¿e inne liczne cechy nieuwzglêdnione w niniejszej pracy.
Koncepcjê opracowania prostego, jednocyfrowego wskaŸnika oparto na liczbowo
wywa¿onej, ³¹cznej waloryzacji plonu suchej masy i plonu nasion z jednostki
powierzchni. Najprostszym sposobem takiego porównania odmian w okreœlonej populacji jest uœredniona lokata danej odmiany z obu lokat rankingowych ka¿dego plonu
(Tabela 1). Jednak jest ona niedoskona³a i s³u¿yæ mo¿e do porównawczej oceny tylko
danego zestawu odmian. Dlatego podjêliœmy próbê skonstruowania i wyboru bardziej
uniwersalnego wskaŸnika, który móg³by byæ zastosowany w praktyce do oceny dowolnej, pojedynczej odmiany na terenie kraju. Warunkiem jego wykorzystania jest ustalenie
i przyjêcie najwy¿szej wartoœci tego wskaŸnika dla teoretycznej odmiany idealnej
w kraju. Wynika³by on z teoretycznych maksymalnych plonów (np. biologicznych)
suchej masy i nasion, mo¿liwych do osi¹gniêcia w naszych warunkach przyrodniczych
dla okreœlonego gatunku traw. By³by to zatem wskaŸnik teoretyczny, do którego odnosiæ
mo¿na by ka¿d¹ odmianê danego gatunku.
W niniejszej analizie takie odniesienie porównawcze dla ka¿dej odmiany najlepiej
spe³nia ju¿ sama œrednia wartoœæ danego wskaŸnika z wszystkich badanych odmian
Próba zastosowania wskaŸnika wartoœci u¿ytkowo-nasiennej do oceny odmian pastewnych...
123
(Tabela1). Niezale¿nie od tego, wyliczono te¿ dla przyk³adu wartoœæ teoretyczn¹,
wymienionej odmiany idealnej. Oparto j¹ w tym przypadku na konkretnych maksymalnych, plonach suchej masy (u odmiany Tivoli) i plonie nasion (u odmiany Solen) uzyskanych w tych doœwiadczeniach. Odnosi siê ona tylko do zakresu badanych odmian
i stanowi przyk³ad dla ustalenia takiej wzorcowej odmiany dla kraju.
Spoœród wielu prób konstrukcji syntetycznego wskaŸnika wartoœci u¿ytkowo-nasiennej (WUN) do analizy w niniejszym opracowaniu wybrano trzy jego warianty.
Ka¿dy z nich sprowadzony zosta³ przez zastosowanie ró¿nej wartoœci dzielników w mianowniku wzorów, do ma³ej, ³atwo porównywalnej w praktyce, liczby wskaŸnikowej. We
wszystkich wzorach SM oznacza œrednioroczny plon dt z ha suchej masy z dwu pierwszych lat u¿ytkowania, zaœ PN adekwatny plon nasion.
Pierwszy wskaŸnik oparto za KERNEM (1969) na iloczynie plonów, „wyrównuj¹c” go
dla dowartoœciowania walorów u¿ytkowych odmiany sum¹ plonów:
(SM x PN)
(SM + PN)
———————— + —————————
1000
100
WUNI = ———————————————————————
2
Natomiast do wskaŸnika drugiego próbowano wprowadziæ rynkowy element ekonomiczny, opieraj¹c go na œredniej wartoœci pieniê¿nej obu plonów zbieranych z hektara.
Przyjêto przy tym przybli¿one ceny 1 dt plonu siana (suchej masy) C1 = 30 z³ oraz plonu
nasion C2 = 460 z³. Wzór obliczeniowy tego wskaŸnika ma postaæ:
SM x C1 + PN x C2
WUNII = —————————————
2 x 1000
Obok powy¿szych kompilacyjnych wskaŸników „rolniczych” analizowane odmiany
zwaloryzowano te¿ przy pomocy wskaŸnika „matematycznego” opartego na œredniej
harmonicznej, która w znacznym stopniu pozwala na wyrównanie wartoœci i sprowadzenie do jednej liczby oceny wielu cech odmiany (WÓJCIK, 1993; BOX i wsp., 2005):
2
—————————
1
1
——— + ———
SM
PN
WUNIII = ———————————
10
Liczbowego porównania skutecznoœci wskaŸników dokonano za pomoc¹ ich procentowej wartoœci wzglêdem œredniej dla ca³ej populacji.
124
Analizowanie porównañ i skutecznoœci wskaŸników u³atwia dokonanie odrêbnego
rankingu odmian wewn¹trz ka¿dego z nich, a tak¿e ich odniesienia do najprostszej,
uœrednionej lokaty obu plonów danej odmiany.
3.1. Plony suchej masy
W uszeregowaniu (rankingu) odmian pod wzglêdem plonu suchej masy a¿ piêæ
pierwszych lokat zajê³y odmiany tetraploidalne, na czele z najlepsz¹ pod tym wzglêdem
w ca³ej badanej populacji odmian¹ Tivoli (Tabela 1). Natomiast najmniej plennymi,
okaza³y siê z grupy tetraploidalnej Maja i Baristra, a z diploidalnej Pimpernel i Anna.
Ró¿nice ich plonu by³y istotne i potwierdzone statystycznie (Tabela 1). Natomiast
znaczna czêœæ odmian nie ró¿ni³a siê istotnie miêdzy sob¹, w obrêbie grup ploidalnoœci,
co czêœciowo zwi¹zane jest z ich obni¿onym i doœæ wyrównanym plonowaniem w gorszych warunkach drugiego roku u¿ytkowania. Jednak œrednia z dwóch lat ró¿nica 10 dt
plonu suchej masy, miêdzy najplenniejsz¹ odmian¹ Tivoli i najmniej plenn¹, wynosz¹ca
w liczbach wzglêdnych odpowiednio 107 i 94% œredniej generalnej, wskazuje na dostateczn¹ skutecznoœæ porównania tej cechy u badanych odmian oraz celowoœæ wykorzystania danych do próby syntetycznej ich oceny u¿ytkowej ³¹cznie z plonem nasion.
Potwierdza to te¿ dok³adnoœæ przeprowadzonych doœwiadczeñ w postaci niskiego
odtworzonego NIR i jego stosunku do œredniej generalnej (znacznie poni¿ej 10%).
3.2. Plon nasion
Plennoœæ nasienna badanych odmian by³a zdecydowanie bardziej zró¿nicowana od
ich wartoœci u¿ytkowej mierzonej plonem suchej masy (Tabela 1). Najplenniejsza
odmiana Solen w plonie nasion (prawie 26 dt z ha) przewy¿sza³a ostatni¹ w rankingu
ponad dwukrotnie, zaœ wzglêdny plon obu tych odmian wynosi³ w stosunku do œredniej
generalnej odpowiednio 151 i 41%. Ró¿nice miêdzy wielu odmianami, przy stosunkowo
niewysokim przedziale ufnoœci (NIR), zosta³y udowodnione statystycznie, a wartoœæ
uzyskanych wyników uwiarygodnia dodatkowo dok³adnoœæ doœwiadczeñ (na poziomie
12%). Pozwala to na ich wykorzystanie do celów metodycznych ³¹cznej oceny plennoœci
nasiennej odmian z ich wartoœci¹ u¿ytkow¹.
Przy tak znacznym zró¿nicowaniu plennoœci badanych odmian nast¹pi³o wiêksze ni¿
w wypadku suchej masy ich przemieszczenie w rankingu. Jednak odmiany tetraploidalne w wiêkszoœci plonem nasion, podobnie jak plonem suchej masy, przewy¿sza³y
diploidy i zajê³y czo³owe miejsca w rankingu (do siódmego) (Tabela 1). W grupie tej
znalaz³a siê te¿ znana z plennoœci nasiennej odmiana diploidalna Nadmorski oraz Pimpernel. Najwy¿sz¹ plennoœci¹, na poziomie ok. 25 dt nasion wyró¿nia³y siê w ca³ej badanej populacji odmiany Solen i Maja. Natomiast wyraŸnie ni¿ej plonowa³y Tivoli i Baristra, a z diploidalnych Argona, Anna i Barplus. Niektóre z odmian, zw³aszcza
1
–
–
77,8
80,4
80,6
79,6
75,9
76,5
75,1
76,9
81,7
82,2
84,6
78,2
85,1
81,3
79,7
85,1
4,47
–
3
9
8
10
13
12
5
2
4
1
7
11
14
6
–
K1
2,06
25,9
21,1
16,4
17,1
15,8
14,5
15,0
19,8
24,8
20,2
25,9
17,1
15,6
13,8
17,6
17,2
dt ha–1
Plon nasion
(PN)
Seed yield (PN)
10
7
6
8
13
12
14
11
4
3
2
9
1
5
K – kolejnoœæ – sequence
Nadmorski (PL)
Rela (PL)
Arka (PL)
Argona (PL)
Anna (PL)
Barplus (NL)
Pimpernel (DK)
Maja (PL)
Diament (PL)
Solen (PL)
Pastoral (F)
Baristra (NL)
Tivoli (DK)
Napoleon (DK)
Œrednia – Mean
Odmiana teoretyczna
Theorethic cultivar
NIR0,05 – LSD0.05
Odmiana
Cultivar
Plon suchej masy
(SM)
Dry matter yield
(SM)
dt ha–1
K1
–
–
5-6
9
7
10
14
13
11
5-6
2
1
3
12
8
4
–
Kolejnoœæ
œrednia (K1)
z SM i PN
Mean sequence (K1) of
SM and PN
–
–
–
1,65
WUNI
Ocena
K
Value
3
1,31
9
1,14
7
1,18
10
1,10
14
1,01
13
1,03
8
1,22
2
1,46
4
1,33
1
1,60
5
1,23
11-12
1,08
11-12
1,08
6
1,21
–
1,17
1
–
–
3
9
8
10
13
12
5
2
4
1
7
11
14
6
–
K
1
–
7,23
WUNII
Ocena
Value
6,02
4,98
5,14
4,83
4,47
4,60
5,69
6,86
5,87
7,19
5,20
4,76
4,45
5,27
5,15
–
–
3
9
8
10
13
12
5
2
4
1
7
11
14
6
–
K
1
–
3,97
WUNIII
Ocena
Value
3,32
2,73
2,83
2,64
2,48
2,51
3,13
3,75
3,24
3,94
2,84
2,60
2,37
2,89
2,77
WskaŸniki wartoœci u¿ytkowo-nasiennej (WUN)
Usage –seed value indexes (WUN)
Tabela 1. Plony i wielkoœci wskaŸników wartoœci u¿ytkowo-nasiennej odmian ¿ycicy trwa³ej
Table 1. Yields and values of usage-seed value indexes of perennial ryegrass cultivars
126
diploidalnych charakteryzowa³y siê, znan¹ w hodowli, odwrotn¹ zale¿noœci¹ poziomu
plonu nasion do plonu suchej masy. Skrajnymi przyk³adami s¹ odmiany Maja czy Nadmorski o wysokim plonie nasion, a stosunkowo niskim (poni¿ej œredniej generalnej) plonie suchej masy lub najlepsze pod wzglêdem plonów suchej masy, lecz znajduj¹ce siê na
znacznie odleglejszych miejscach w”rankingu” plonu nasion odmiany Tivol i Pastoral.
3.3. Wartoœæ u¿ytkowo-nasienna
Najprostszy stosowany dotychczas kompilacyjny sposób ³¹cznej oceny plennoœci
pastewnej i nasiennej odmiany, polegaj¹cy na porównaniu poziomu obu plonów i”wa¿eniu” ich wartoœci, zosta³ w naszym wypadku dokonany przy pomocy uœrednienia miejsc
(kolejnoœci) dla ka¿dego z obu plonów danej odmiany (Tabela 1). Okaza³ siê on doœæ
skuteczny, lecz ze zrozumia³ych wzglêdów mo¿e s³u¿yæ tylko dla oceny odmian z danej
ich populacji. Wed³ug tego uœrednionego rankingu najwartoœciowsze u¿ytkowo-nasiennie by³y formy tetraploidalne z odmian¹ Solen na czele (Tabela 1). Drug¹, równie¿ wartoœciow¹ grupê, stanowi³y cztery pierwsze w tabeli 1 odmiany diploidalne wraz z najlepsz¹ pod wzglêdem suchej masy, lecz o stosunkowo ni¿szej plennoœci nasiennej,
odmian¹ tetraploidaln¹ Tivoli. W trzeciej grupie znalaz³y siê pozosta³e trzy odmiany
diploidalne oraz tetraploidalna Baristra.
Wyniki tej tradycyjnej analizy dla odmian badanej populacji zosta³y wykorzystane
porównawczo z ocen¹ tych odmian przy pomocy nowo skonstruowanych wskaŸników
wartoœci u¿ytkowo-nasiennej (WUN).
Spoœród trzech prezentowanych w opracowaniu wskaŸników, nieco bardziej zbli¿ony
w kolejnoœci odmian do zanalizowanego wy¿ej „naturalnego”, uœrednionego „rankingu”
obu plonów, jest wskaŸnik WUNI (Tabela 1). Uszeregowa³ on podobnie jak „logiczny”
uœredniony ranking obu plonów, najwy¿ej wiêkszoœæ form tetraploidalnych i niektórych
odmian diploidalnych. Jednak wskaŸnik ten preferuje w ocenie ³¹cznej raczej wartoœæ
nasienn¹ odmian (Tabela 1). Zaznacza siê to wyraŸniej w przypadku odmian o wysokim
plonie nasion, jak: Nadmorski, Maja, Pimpernel, które wskutek tego uzyska³y nieco wy¿sze lokaty ni¿ w rankingu przy tradycyjnej ocenie porównawczej obu plonów, zaœ ni¿sze
plony nasion w przypadku odmiany Tivoli w sposób podobny obni¿y³y jej lokatê.
Zbli¿one efekty do poprzedniego daje wskaŸnik WUNII pomimo dojœcia do jego konstrukcji i oceny u¿ytkowo-nasiennej odmiany poprzez wartoœæ ekonomiczn¹ obu plonów sk³adaj¹cych siê na ocenê tej odmiany. Jednak na jego wartoœæ nieznacznie jeszcze
wiêkszy wp³yw w stosunku do WUNI ma tak¿e, z uwagi na wiêksze zró¿nicowanie
plonu, plennoœæ nasienna ni¿ u¿ytkowa odmiany (Tabela 1). W graficznym porównaniu
jego wzglêdnej, wyra¿onej w % œredniej, generalnej, skutecznoœci dla trzech wybranych
odmian (Solen o najwy¿szym PN i wysokim SM, Tivoli o najwy¿szym SM i niskim PN
oraz Arka o poœrednich plonach) widaæ wiêksze zbli¿enie poziomu WUNII do wartoœci
nasiennej (PN) ni¿ do u¿ytkowej (SM), zw³aszcza w przypadku odmiany Tivoli (Ryc. 1).
Charakterystyczne, ¿e ocena odmian przy u¿yciu tego wskaŸnika, jest nie tylko podobna
do nastêpnego „matematycznego” wskaŸnika WUNIII (Ryc. 2) lecz w bezpoœrednim rankingu porównana wzglêdnie do œredniej z ca³ej populacji wrêcz identyczna (Tabela 2).
127
Tabela 2. Zakres wartoœci wskaŸników u¿ytkowo-nasiennych dla odmian ekstremalnych
Table 2. Values range of different usage-seed indexes from extreme cultivars
WskaŸnik
wartoœci
u¿ytkowo-nasie
nnej
Usage-seed
indexes
WUNI
WUNII
WUNIII
Maksymalna
Maximum
(Solen)
%
Ocena
Œredniej
Value
Of mean
1,60
120
7,19
123
3,94
125
Wartoœæ wskaŸnika
Usage-seed index values
Minimalna
Œrednia
Minimum
Mean
(Tivoli)
%
%
Ocena
Ocena
Œredniej
Œredniej
Value
Value
Of mean
Of mean
1,08
80
1,34
100
4,45
76
5,82
100
2,37
75
3,15
100
Stosunek
Ratio
–minimum
maksimum
1: 1,5
1:1,6
1:1,7
150
130
%
110
90
70
50
Solen
Arka
SM
PN
Tivoli
WUN II
Ryc. 1. Skutecznoœæ wskaŸnika WUNII dla oceny wybranych odmian o ró¿nej wartoœci
u¿ytkowej i nasiennej (w % œrednich dla populacji)
Fig. 1. Suitability of WUNII index for evaluation of selected cultivars which have different value usage and seed yield (% of mean population)
Zatem wskaŸnik WUNIII oparty na œredniej harmonicznej obu plonów jest dok³adnie
równie skuteczny jak rolniczo-ekonomiczny WUNII. Doœæ bliska do nich obu jest te¿,
jak wspomniano wy¿ej, ocena odmian dokonana za pomoc¹ wskaŸnika WUNI, bowiem
ró¿nice w lokacie, dotycz¹ce tylko kilku odmian, nie przekraczaj¹ w tych wskaŸnikach
trzech miejsc. Dowodzi to, ¿e oba proponowane wskaŸniki „rolnicze” maj¹ skutecznoœæ
128
150
130
%
110
90
70
50
Solen
SM
PN
Tivoli
WUN I
WUN II
WUN III
Ryc. 2. Porównanie wskaŸników oceny wartoœci u¿ytkowo-nasiennej dla odmian ekstremalnych
(w % œrednich dla badanej populacji)
Fig. 2. The comparison of usage-seed value index of extremaly cultivars (% of mean of examined
population)
zbli¿on¹ do wskaŸnika opartego na matematycznej podstawie WUNIII, którego jednak
stosowanie w praktyce by³oby, z uwagi na bardziej skomplikowane obliczenia, trudniejsze. Z tego powodu oraz ze wzglêdów merytorycznych i z uwagi na skutecznoœæ, najbardziej przydatnym i bezpiecznym spoœród analizowanych wskaŸników wydaje siê byæ
WUNII. Ró¿nicuje on przy tym poœrednio odmiany w badanej populacji (minimalna do
maksymalnej jak 1:1,6), w stosunku do pozosta³ych (Tabela 2).
W sumie skutecznoœæ wszystkich wskaŸników mimo ró¿nej ich wartoœci bezwzglêdnej jest zbli¿ona, o czym œwiadcz¹ ich podobne wartoœci wzglêdne w stosunku do œredniej z populacji wynosz¹ce w wypadku odmiany gospodarczo najwartoœciowszej ok.
120%, a najmniej plennej ok. 80% (Tabela 2). Przy ich wyborze jedynie w przypadku
potrzeby celowego, rolniczego wyeksponowania plonu suchej masy, w ocenie ³¹cznej
wartoœci u¿ytkowo-nasiennej, bardziej przydatny mo¿e byæ wskaŸnik WUNI (Tabela 2).
Z uwagi na charakter metodyczny pracy wybór wskaŸnika pozostaje dyskusyjny.
Natomiast oczywist¹ wydaje siê byæ wykazana ogólna skutecznoœæ i przydatnoœæ
wszystkich trzech wskaŸników, dla oceny wartoœci ogólno-gospodarczej odmian ¿ycicy
trwa³ej, a mo¿e tak¿e innych gatunków traw.
129
4. Wnioski
•
•
•
Próba syntetycznej oceny ³¹cznej wartoœci u¿ytkowo-nasiennej (WUN) odmian
wykaza³a celowoœæ i mo¿liwoœæ stosowania tej oceny przy pomocy uniwersalnego, prostego, jednoliczbowego wskaŸnika.
Spoœród wielu skonstruowanych i trzech analizowanych w opracowaniu wskaŸników najbardziej przydatnym wydaje siê byæ WUNII, który wa¿y w ocenie
³¹cznej wartoœæ pieniê¿n¹ plonu suchej masy i plonu nasion. Zbli¿on¹ ogólnie do
niego skutecznoœci¹ charakteryzuje siê, oparty na samej wysokoœci plonu rolniczy wskaŸnik WUNI oraz równorzêdny, czysto „matematyczny” WUNIII.
Powszechne wykorzystanie wybranego wskaŸnika wartoœci u¿ytkowo-nasiennej
(ogólnogospodarczej) uwarunkowane jest ustaleniem jego górnej wartoœci
porównawczej dla teoretycznej odmiany modelowej o maksymalnych, w warunkach krajowych, plonach suchej masy i nasion.
Literatura
BOX G. E. P., HUNTER J. S., HUNTER W. G., 2005. Statistics for Experiments – Design, Innovation and Discovery. Second Edition, New Jersey, USA, Wiley and Sons Inc.
DOMAÑSKI P., 1997. Koncepcja nowoczesnej oceny odmian traw w Polsce. Biuletyn Oceny
Odmian, 28, 29-36.
KERN H., 1969. Metodyczna ocena odmian traw pastewnych. Zeszyty Problemowe Postêpów
KLEY G., 1995. Seed production in grass and clover species in Europe. Proceedings, Third International Herbage Seed Conference, Halle, 12-22.
KOZ£OWSKI S., GOLIÑSKI P., 2000. Trawy. Rozdzia³ w: Nasiennictwo. PWRiL, Poznañ, 2,
125-134.
KRASOWICZ S., 1979. Wartoœæ gospodarcza ziemiop³odów jako kryterium rejonizacji. Zeszyty
MARTYNIAK D., 2001. Cechy biologiczne warunkuj¹ce wartoœæ gazonow¹ i nasienn¹ odmian
i rodów wiechliny ³¹kowej (Poa pratensis L.). Praca doktorska, IHAR Radzików.
MARTYNIAK D., PROÑCZUK S., 2003. Ocena odmian i rodów form kêpowych i roz³ogowych
Festuca rubra L. z zastosowaniem wskaŸnika wartoœci ogólnogospodarczej. Biuletyn
IHAR, 225, 303-311.
MARTYNIAK J., 1994. Hodowla i nasiennictwo traw w Polsce. Genetica Polonica, 35A, 155-164.
MARTYNIAK J., DOMAÑSKI P., 1983. Wahania plonu nasion u odmian i gatunków traw pastewnych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 282, 67-78.
WÓJCIK A. R., 1993. Statystyka z elementami rachunku prawdopodobieñstwa i statystyki opisowej. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
¯Y£KA D., 2001. Próba kompleksowej oceny wartoœci u¿ytkowej i nasiennej odmian traw gazonowych na przyk³adzie Poa pratensis L. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 474, 155-168.
130
An attempt to use usage-seed value index to evaluate perennial ryegrass pasture
cultivars
D. MARTYNIAK1, J. MARTYNIAK2
1
Department of Grass and Herbage Legumes, 2Department of Economics Plant
Breeding and Seed, Plant Breeding and Acclimatization Institute in Radzików
Summary
Evaluation of grass varieties refers to the usage value only. The purpose of this work was to
obtain, more complex evaluation of cultivars, including usage-seed value. It was carried out by
using a simple, synthetic index of usage-seed value (WUN). It was based both on dry mass yield
and seed yield. Suitability of three index varieties was tested on the results of field experiments for
14 perennial ryegrass varieties.
It was found that the most suitable for these purposes can be the use of a simple, uniform index
of usage – seed value (WUN). Ranking of cultivars by economic value was prepared. Standard
cultivar (that has the highest potential both for seed and dry mass yield) was established. This
index can be considered as a universal feature and can be used for the evaluation of different sets
of perennial ryegrass cultivars. The most suitable index of three checked is WUNII. This index
presents both yields (dry mass and seed) and can be shown by their economic value.
Dr Danuta Martyniak
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roœlin
Radzików, 05-870 B³onie
tel. (022) 725 3611 w. 252 lub 387
e-mail: d.martyniak@ihar.edu.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Zawartoœæ sk³adników pokarmowych w organach roœlin
³¹kowych w warunkach ró¿nej intensywnoœci u¿ytkowania
G. MASTALERCZUK
w Warszawie
Nutrient content in organs of meadow plants in different conditions
of management intensity
Abstract. The studies were curried out in the years 2000-2002 on permanent grassland. The
objective of the work was to estimate mineral content in different organs of grasses and nutrient
ratios in different conditions of management intensity. A lot of macroelements were accumulated
in aboveground plant biomass, especially in leaves. Content of N, P, K and Ca was higher in the
treatment of 180 kg N in comparison with to extensive use. The highest cutting frequency and
dose of nitrogen fertilisation increased values of K:Mg and Ca:Mg ratios but decreased Ca:P ratio.
K e y w o r d s: macroelements ratio, management intensity, nutrients, permanent grassland
1. Wstêp
Zasobnoœæ w sk³adniki pokarmowe pasz z ³¹k i pastwisk zale¿y od w³aœciwoœci
poszczególnych gatunków (KOZ£OWSKI i wsp., 1996; 1997), warunków glebowych
(OSTROWSKA, 1997; TR¥BA i wsp., 1999), przebiegu pogody podczas wegetacji (JARGIE££O i wsp., 1989; KOZ£OWSKI, 1996). Poziom sk³adników pokarmowych w roœlinach
zmienia siê pod wp³ywem nawo¿enia, zw³aszcza azotem (JARGIE££O i wsp., 1989;
KOZ£OWSKI i wsp., 1997). Oddzia³uje ono bezpoœrednio na zawartoœæ niektórych pierwiastków, poœrednio w efekcie synergizmu lub antagonizmu jonowego, a tak¿e poprzez
zmianê sk³adu gatunkowego runi. Optymalne stosunki miêdzy dwoma pierwiastkami
wnoszonymi w nawozach mog¹, wobec niezrównowa¿enia trzeciego sk³adnika, zmieniaæ sk³ad chemiczny runi. Zale¿noœci te s¹ wielokierunkowe i podlegaj¹ du¿ej dynamice (JE¯IKOWA i LIHAN, 1997).
Celem badañ by³o okreœlenie rozmieszczenia sk³adników mineralnych oraz ich wzajemnych proporcji jonowych w poszczególnych organach roœlin ³¹kowych w zale¿noœci
od intensywnoœci u¿ytkowania.
132
G. Mastalerczuk
Badania prowadzono w latach 2000-2002 na trwa³ym u¿ytku zielonym w Jaktorowie. Doœwiadczenie za³o¿ono w siedlisku umiarkowanie wilgotnym (poziom wody
gruntowej oko³o 30 cm) na glebie zakwalifikowanej do typu czarnych ziem. Gleba mia³a
odczyn lekko kwaœny (pH w KCl = 6,2), zawiera³a 37,6 g C org kg–1 gleby, by³a zasobna
w fosfor (198,6 mg kg–1 gleby) i magnez (100,6 mg kg–1 gleby), mia³a nisk¹ zawartoœæ
potasu (33,3 mg kg–1 gleby). Zastosowano trzy poziomy intensywnoœci u¿ytkowania:
A – szeœæ pokosów w sezonie wegetacyjnym, nawo¿enie azotem 180 kg ha–1 r–1, B –
cztery pokosy, nawo¿enie 120 kg ha–1 r–1 i C – trzy pokosy, nawo¿enie 90 kg ha–1 r–1.
Nawo¿enie fosforem i potasem stosowano jednakowo na wszystkich obiektach tzn. 30
kg P i 100 kg K ha–1 r–1. Fosfor w postaci superfosfatu potrójnego stosowano jednorazowo wiosn¹, natomiast dawkê potasu w postaci 60% soli potasowej dzielono na dwie
czêœci – pierwsz¹ stosowano wiosn¹, drug¹ pod drugi odrost.
Analizy sk³adu chemicznego roœlin dotyczy³y zarówno czêœci nadziemnych
z uwzglêdnieniem podzia³u na kwiatostany, ŸdŸb³a i blaszki liœciowe, jak i masy korzeniowej. Azot oznaczono metod¹ Kjeldahla, fosfor – kolorymetrycznie przy u¿yciu metawanadolu amonu jako wskaŸnika, potas, wapñ i magnez metod¹ ASA (absorpcyjna
spektrometria atomowa). Zawartoœæ makroelementów w roœlinach okreœlono we wszystkich pokosach. Do opracowania danych dotycz¹cych zawartoœci badanych sk³adników
pokarmowych w suchej masie wykorzystano dwuczynnikow¹ analizê wariancji
w uk³adzie split-plot. Istotnoœæ ró¿nic sprawdzono za pomoc¹ testu q Newmana-Keulsa.
W doœwiadczeniu badano równie¿ plonowanie i strukturê biomasy nadziemnej oraz
analizowano sk³ad botaniczny runi. W trakcie badañ rejestrowano warunki pogodowe
oraz poziom wody gruntowej (Tabela 1).
Tabela 1. Œrednie temperatury powietrza, sumy opadów i poziom lustra wody gruntowej w okresach wegetacji 2000-2002
Table 1. Mean air temperature, sum of precipitation and mean level of ground water table in the
vegetation periods within 2000-2002
2000
2001
Œrednia temperatura powietrza – Mean temperature (oC)
Wyszczególnienie – Item
13,9
12,7
2002
14,6
Sumy opadów – Sum of precipitation (mm)
311,3
413,0
383,2
Poziom lustra wody gruntowej – Level of ground water table (cm)
29,1
26,2
52,6
W roku za³o¿enia doœwiadczenia w runi ³¹kowej dominowa³y trawy, które stanowi³y
76,9% (Tabela 2). Udzia³ zió³ i chwastów by³ zdecydowanie mniejszy, wynosi³ 13,2%,
natomiast roœliny motylkowate stanowi³y 9,9%. Dominuj¹cymi gatunkami by³y Poa
pratensis (30,4%) i Alopecurus pratensis (17,8%). Po trzech latach badañ zró¿nicowane
nawo¿enie azotem i czêstotliwoœæ defoliacji spowodowa³y zmiany w sk³adzie botanicz© PT£, £¹karstwo w Polsce, 9, 2006
Zawartoœæ sk³adników pokarmowych w organach roœlin ³¹kowych...
133
nym. Ni¿sza dawka azotu i mniejsza czêstotliwoœæ koszenia sprzyja³y rozwojowi Alopecurus pratensis (35,3%). Zwiêkszy³ siê udzia³ Phalaris arundinacea (14,2%) i Festuca arundinacea (12,4%), natomiast zmniejszy³ udzia³ Poa pratensis (11,7%). Intensywne
u¿ytkowanie wp³ynê³o na wzrost udzia³u Poa pratensis (35,6%) i Lolium perenne (28,6%).
Zastosowana w badaniach intensywnoœæ u¿ytkowania w istotny sposób ró¿nicowa³a
plony biomasy nadziemnej roœlin ³¹kowych. Najwy¿sze plony suchej masy uzyskano w
warunkach czêstego koszenia i nawo¿enia azotem w iloœci 180 kg ha–1, natomiast istotnie ni¿sze przy mniej intensywnym u¿ytkowaniu (Tabela 3). W biomasie nadziemnej
roœlin, niezale¿nie od intensywnoœci u¿ytkowania, najwiêkszy udzia³ stanowi³y blaszki
liœciowe. Wzrost czêstotliwoœci koszenia i wiêksze nawo¿enie azotem spowodowa³o
zwiêkszenie udzia³u blaszek liœciowych w biomasie nadziemnej roœlin, natomiast udzia³
kwiatostanów i ŸdŸbe³ w tych warunkach by³ mniejszy
Sk³ad chemiczny roœlin kszta³towa³ siê pod wp³ywem zró¿nicowanej intensywnoœci
u¿ytkowania. Œrednia zawartoœæ sk³adników pokarmowych w ca³ej biomasie roœlinnej
by³a nastêpuj¹ca: 13,2 g kg–1 azotu ogólnego, 2,2 g kg–1 fosforu, 10,8 g kg–1 potasu,
1,6 g kg–1 magnezu i 8,5 g kg–1 wapnia (Tabela 4). Z punktu widzenia ¿ywieniowego
normy zawartoœci sk³adników pokarmowych podawane s¹ g³ównie w odniesieniu do
masy nadziemnej roœlin. Wed³ug FALKOWSKIEGO i wsp. (2000) w suchej masie runi
powinno znajdowaæ siê oko³o 20 g kg–1 azotu, 3 g kg–1 fosforu, 17 g kg–1 potasu, 2 g kg–1
magnezu, 7 g kg–1 wapnia. Tymczasem stwierdzona w badaniach w³asnych zawartoœæ
makroelementów w biomasie nadziemnej roœlin by³a mniejsza od wartoœci uznanych za
optymalne (Tabela 4).
Tabela 2. Procentowy udzia³ traw, roœlin motylkowatych oraz zió³/chwastów sk³adzie botanicznym runi ³¹kowej w zale¿noœci od intensywnoœci u¿ytkowania
Table 2. Percentage share of grasses, legumes and herbs/weeds in botanical composition of
meadow sward in dependency on management intensity
Gatunki
Species
Pocz¹tek badañ
The beginning
of the study
Poa pratensis
Lolium perenne
Festuca rubra
Holcus lanatus
Dactylis glomerata
Festuca arundinacea
Festuca pratensis
Arrhenatherum elatius
Trawy – Grasses
Zio³a/Chwasty – Herbs/Weeds
30,4
8,3
6,7
–
1,3
17,8
5,7
6,5
–
–
76,9
9,9
13,2
A
35,6
28,6
12,6
0,6
3,6
4
0,8
1,3
–
0,6
87,7
0,9
11,4
Koniec badañ
The end of the study
B
15,3
7,8
1,2
0,2
4,1
35,3
8,7
9
3,1
0,4
85,1
1,3
13,6
C
11,7
4,5
6,6
1,8
2,4
27,7
14,2
12,4
–
–
81,3
2,6
16,1
134
G. Mastalerczuk
Tabela 3. Œrednie plony biomasy nadziemnej roœlin (t ha–1 s.m.) oraz udzia³ (%) poszczególnych organów w biomasie nadziemnej roœlin ³¹kowych w zale¿noœci od intensywnoœci u¿ytkowania
Table 3. Mean yields of aboveground biomass (t ha–1 DM) and share (%) of organs of meadow
plants in dependecy on management intensity
Intensywnoœæ u¿ytkowania
Management intensity
Plon
Yield
Kwiatostany
Inflorescences
Liœcie
Leaves
dŸb³a
Stems
A
7,88a
3,19
66,11
30,70
B
7,18b
5,69
61,05
33,26
C
7,25b
6,92
55,01
38,07
Œrednia – Mean
7,44
5,27
60,72
34,01
Dane oznaczone tymi samymi literami nie ró¿ni³y siê istotnie przy poziomie istotnoœci 0,05
wed³ug testu q Newmana – Keulsa
Values followed by the same letters did not differ significantly at the probability level of 0.05
according to Newman – Keuls q test
Intensywne u¿ytkowanie korzystnie wp³ynê³o na zawartoœæ azotu w roœlinach. Ze
wzrostem dawki azotu z 90 do 180 kg ha–1, a jednoczeœnie przy wzroœcie czêstotliwoœci
koszenia z 3 do 6 pokosów, zwiêkszy³a siê zawartoœæ azotu w suchej masie nadziemnej
z 14,3 do 17,3 g kg–1, co koresponduje z wynikami FALKOWSKIEGO (1983) i KRYÑSKIEGO (1983). Stwierdzono równie¿ zró¿nicowanie ogólnej zawartoœci azotu w poszczególnych organach roœlin. Istotnie mniejsz¹ koncentracjê tego pierwiastka wykaza³y
organy podziemne, nieco wiêksz¹ ŸdŸb³a, natomiast najwiêksz¹ iloœæ zawiera³y kwiatostany i blaszki liœciowe. Otrzymane wyniki znajduj¹ potwierdzenie w literaturze (GABORÈIK, 1996; KRYSZAK i wsp., 1999).
Zawartoœæ fosforu silnie zale¿a³a od intensywnoœci u¿ytkowania. Zaobserwowano
wzrost zawartoœci tego pierwiastka pod wp³ywem wiêkszej czêstotliwoœci koszenia
powi¹zanej z wiêksz¹ dawk¹ nawozów azotowych. Wed³ug SZYMBORSKIEJ (1975)
roœliny m³ode s¹ zasobniejsze w fosfor ni¿ stare, dlatego przy wiêkszej czêstotliwoœci
koszenia uzyskuje siê paszê zasobniejsz¹ w ten sk³adnik. Równie¿ nawo¿enie azotem
wed³ug niektórych autorów (SAPEK i GRZYB, 1983; VUCKOVIC i wsp., 2002) powoduje
wzrost zawartoœci fosforu w roœlinach, chocia¿ inni (FILIPEK-MAZUR i wsp., 1999)
wskazuj¹ na brak wp³ywu.
W przeprowadzonych badaniach stwierdzono wp³yw intensywnoœci u¿ytkowania na
koncentracjê potasu w runi ³¹kowej. Wiêksz¹ zawartoœci¹ tego pierwiastka charakteryzowa³y siê roœliny nawo¿one dawk¹ 180 kg ha–1 N i koszone szeœciokrotnie w porównaniu do roœlin u¿ytkowanych mniej intensywnie. Korzystny wp³yw nawo¿enia azotem na
zawartoœæ potasu w runi wykazali FALKOWSKI i wsp. (2000), WASILEWSKI (1993) oraz
VUCKOVIC i wsp. (2002). W badaniach w³asnych stwierdzono tak¿e istotne zró¿nicowanie zawartoœci potasu w poszczególnych organach roœlin. Najwiêcej potasu by³o w
blaszkach liœciowych (œrednia dla badanych intensywnoœci u¿ytkowania 14,3 g kg–1),
natomiast najmniej w organach podziemnych – korzeniach i roz³ogach (2,9 g kg–1).
135
Podobn¹ zale¿noœæ rozmieszczenia potasu w odniesieniu do organów nadziemnych
stwierdzili FALKOWSKI i wsp. (2000).
Zawartoœæ magnezu w roœlinach kszta³towa³a siê pod wp³ywem zastosowanej intensywnoœci u¿ytkowania. Wiêcej tego pierwiastka zawiera³y roœliny koszone trzykrotnie
z dawk¹ azotu nieprzekraczaj¹c¹ 90 kg ha–1, istotnie mniej roœliny u¿ytkowane najintensywniej. Organami, które w najwiêkszej iloœci gromadzi³y magnez by³y blaszki liœciowe. Zasobnoœæ masy korzeniowej w omawiany sk³adnik by³a istotnie mniejsza od
zasobnoœci pozosta³ych organów. Uzyskane wyniki s¹ zgodne z wczeœniejszymi badaniami FALKOWSKIEGO i wsp. (2000) oraz GABORÈIKA (1996).
Wzrost intensywnoœci u¿ytkowania korzystnie wp³ywa³ na koncentracjê wapnia
w roœlinach. Podobne wyniki uzyskali OLKOWSKI i DOBRZYCKA (1983) oraz VUCKOVIC
i wsp. (2002), natomiast FILIPEK i KASPERCZYK (1975) oraz WASILEWSKI (1993) stwierdzili zmniejszenie zawartoœci wapnia pod wp³ywem nawo¿enia azotem. Zawartoœæ tego
sk³adnika w poszczególnych organach ró¿ni³a siê istotnie. Najwiêksz¹ iloœæ stwierdzono
w blaszkach liœciowych i korzeniach, najmniejsz¹ w kwiatostanach i ŸdŸb³ach.
Wa¿ne znaczenie dla jakoœci paszy ma nie tyle zawartoœæ poszczególnych makroelementów, co ich wzajemne proporcje. W przeprowadzonych badaniach proporcje jonowe
sk³adników pokarmowych w runi ³¹kowej uk³ada³y siê w sposób zró¿nicowany
(Tabela 5). By³y one zbyt w¹skie lub za szerokie, rzadziej oscylowa³y w granicach wartoœci optymalnych. Wa¿ny ze wzglêdów ¿ywieniowych jest stosunek równowa¿nikowy
K:(Ca+Mg), którego optimum wed³ug FALKOWSKIEGO i wsp. (2000) i KASPERCZYKA
(1986) nie powinno przekraczaæ wartoœci 2,2. Przeciêtna wartoœæ tego stosunku by³a
w sianie wszystkich obiektów ni¿sza i wynios³a 0,59. Organami roœlin, w których stosunek K:(Ca+Mg) osi¹gn¹³ najwiêksze wartoœci by³y kwiatostany (1,21). Optymalny stosunek potasu do magnezu w paszy wed³ug KRAUZE i wsp. (1986) w przeliczeniu na równowa¿niki chemiczne wynosi 2-3:1. W badaniach w³asnych proporcja ta kszta³towa³a
siê na poziomie zbli¿onym do optymalnego. Nieco mniejsze wartoœci zaobserwowano
na obiektach w stosunku, do których zastosowano najni¿sz¹ dawkê nawozów azotowych
oraz najmniejsz¹ czêstotliwoœæ koszenia. Wagowy stosunek wapnia do fosforu w zebranym materiale roœlinnym znacznie przekracza³ proporcje uznane za optymalne (FALKOWSKI i wsp., 2000). Szczególnie wysokie wartoœci odnotowane zosta³y w blaszkach
liœciowych w porównaniu do pozosta³ych nadziemnych organów roœlin (ŸdŸbe³, kwiatostanów). Zaobserwowano tak¿e ró¿nice w proporcji Ca:P w zale¿noœci od intensywnoœci
u¿ytkowania. Intensywne u¿ytkowanie wp³ynê³o na obni¿enie stosunku wapnia do fosforu. Wed³ug FALKOWSKIEGO i wsp. (2000) obecnoœæ du¿ej iloœci wapnia zmniejsza
pobranie magnezu przez roœliny. Relacja Ca:Mg w badanej runi by³a zbli¿ona do normy
¿ywieniowej. Pod wp³ywem wiêkszej intensywnoœci u¿ytkowania wartoœæ tego stosunku ros³a zarówno w ogólnej masie roœlinnej jak i w poszczególnych jej organach.
P
N
1
Nutrients
Sk³adniki
pokarmowe
3
18,9
16,9
19,1
18,3
4
20,9
17,6
16,0
18,2
Liœcie Leaves
Organy roœlin ³¹kowych – Organs of meadow plants
Intensywnoœæ u¿ytkowania – Management intensity
Organy roœlin ³¹kowych x Intensywnoœæ u¿ytkowania
Organs of meadow plants x Management intensity
3
2,8
1,6
2,5
NIR0,05 – LSD0.05
5
12,3
10,1
7,8
10,1
NIR0,05 – LSD0,05
dŸb³a Stems
1,3
0,9
1,0
1,1
6
5,6
5,4
4,9
5,3
Korzenie Roots
Organy roœlin ³¹kowych – Meadow organ plants
Kwiatostany
Inflorescences
A
3,7
3,0
B
3,1
3,0
C
1,3
1,8
Œrednia – Mean
2,7
2,6
A
B
C
Œrednia – Mean
Intensywnoœæ
u¿ytkowania
Management
intensity
2
3,2
2,9
1,6
2,6
7
17,3
14,9
14,3
15,5
Biomasa nadziemna – Aboveground biomass
0,15
0,09
0,05
2,7
2,4
1,4
2,2
0,21
0,16
0,14
8
14,4
12,5
12,0
13,2
Mean
Œrednia
Tabela 4. Zawartoœæ sk³adników pokarmowych (g kg–1s.m.) w organach roœlin ³¹kowych w zale¿noœci od intensywnoœci u¿ytkowania w latach
2000-2002
Table 4. Content of nutritive components (g kg–1 DM) in organs of meadow plants in dependency on management intensity in the years 2000-2002
Ca
Mg
K
1
3
15,2
13,7
12,7
13,9
4
16,4
13,2
13,2
14,3
A
4,4
18,7
B
3,6
18,2
C
3,4
11,1
Œrednia Mean
3,8
16,0
NIR0,05 – LSD0.05
Intensywnoœæ u¿ytkowania Management intensity
A
1,2
2,7
B
1,2
3,0
C
1,4
3,4
Œrednia Mean
1,3
3,0
2
A
B
C
Œrednia – Mean
7,5
5,8
3,3
5,5
1,4
1,5
1,7
1,5
NIR0,05 – LSD0.05
5
15,2
11,3
10,5
12,3
NIR0,05 – LSD0.05
10,8
6,3
9,2
8,8
0,9
0,8
0,7
0,8
6
2,9
2,8
2,9
2,9
10,2
9,2
5,9
8,4
1,8
1,9
2,2
1,9
7
15,6
12,7
12,1
13,5
0,21
0,13
0,12
10,4
8,5
6,7
8,5
0,08
0,05
0,05
1,5
1,6
1,8
1,6
0,37
0,24
0,13
8
12,4
10,3
9,8
10,8
138
G. Mastalerczuk
Tabela 5. Proporcje jonowe sk³adników pokarmowych w organach roœlin ³¹kowych w zale¿noœci
od intensywnoœci u¿ytkowania
Table 5. Ratios of nutrients in organs of meadow plants in dependency on management intensity
Intensywnoœæ
u¿ytkowania
Management
intensity
Kwiatostany
Inflorescences
Liœcie
Leaves
dŸb³a
Stems
Œrednia
Mean
Kwiatostany
Inflorescences
Liœcie
Leaves
dŸb³a
Stems
Œrednia
Mean
A
B
C
Œrednia
Mean
1,20
1,29
1,13
K:(Ca+Mg)
0,36
0,80
0,29
0,71
0,41
0,90
0,62
0,51
0,64
3,81
3,72
2,79
1,90
1,39
1,21
K:Mg
3,49
2,38
1,95
2,80
2,05
1,71
1,21
0,35
0,79
0,59
3,40
1,47
2,56
2,15
A
B
C
Œrednia
Mean
1,20
1,16
2,61
6,28
6,16
6,12
2,54
2,09
1,98
3,18
3,14
3,73
2,17
1,87
1,47
4,22
3,73
1,98
3,36
2,37
1,17
3,52
2,99
1,66
1,42
6,20
2,25
3,28
1,82
3,22
2,22
2,65
Ca:P
Ca:Mg
4. Wnioski
•
•
•
•
Zawartoœæ makroelementów w biomasie nadziemnej roœlin ³¹kowych by³a mniejsza od wartoœci uznanych za optymalne.
Intensywne u¿ytkowanie korzystnie wp³ynê³o na zawartoœæ azotu, fosforu,
potasu i wapnia w roœlinach; zawartoœæ magnezu by³a mniejsza u roœlin koszonych trzykrotnie i nawo¿onych dawk¹ azotu 90 kg ha–1.
Organami, które zawiera³y najmniej sk³adników pokarmowych by³y korzenie,
najwiêksze iloœci potasu, magnezu i azotu zawiera³y blaszki liœciowe.
Wzrost intensywnoœci u¿ytkowania wp³yn¹³ na zwiêkszenie stosunku K:Mg oraz
Ca: Mg, natomiast zmniejszenie proporcji Ca:P w badanych roœlinach ³¹kowych.
Literatura
FALKOWSKI M., 1983. Produkcja bia³ka na u¿ytkach zielonych. Zeszyty Problemowe Postêpów
Nauk Rolniczych, 238, 157–171.
FALKOWSKI M., KUKU£KA I., KOZ£OWSKI S., 2000. W³aœciwoœci chemiczne roœlin ³¹kowych.
Wydawnictwo AR Poznañ, pp. 132.
FILIPEK-MAZUR B., MAZUR K., KASPERCZYK M., GONDEK K., 1999. Wp³yw d³ugotrwa³ego
nawo¿enia mineralnego i wapnowania na sk³ad chemiczny gatunków roœlin wybranych z
runi ³¹kowej statycznego doœwiadczenia w Czarnym Potoku. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 465, 585-595.
139
FILIPEK J., KASPERCZYK M., 1975. Wp³yw dawki azotu na tempo przyrostu masy roœlinnej i
pobieranie sk³adników pokarmowych przez ruñ ³¹kow¹. Acta Agraria, 15/2, 21-33.
GÃBORÈIK N., 1996. Some aspects of the root system of tall fescue (Festuca arundinacea
Schreb.). Proceedings of the 5th Symposium ISRR, Root Demographics and Their Efficiencies in Sustainable Agriculture, Grasslands and Forest Ecosystems. Kluwer Academic
Publishers, 237-246.
JARGIE££O J., TR¥BA C., HARKOT W., 1989. Wp³yw nawo¿enia mineralnego na zawartoœæ niektórych makropierwiastków w sianie z ³¹k w Dolinie Opornicy. Annales UMCS, E, XLIV,
9, 61-68.
JE¯IKOWA O., LIHAN E., 1997. Dlohodobe hnojenie aluvialnej luky pri dvoch pomeroch N:P:K.
Polnohospodarstvo, Agriculture, 43, (4-5), 303-317.
KASPERCZYK M., 1986. Wa¿niejsze problemy gospodarki pastwiskowej w rejonie podgórskim i
górskim. Cz. I i II. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, 219, Rolnictwo 26, 60-84,
105-128.
KOZ£OWSKI S., 1996. Wartoœæ pokarmowa runi ³¹k trwa³ych, Roczniki AR Poznañ, CCLXXXIV,
Rolnictwo, 47, 29-43.
KOZ£OWSKI S., GOLIÑSKA B., GOLIÑSKI P., SWÊDRZYÑSKI A., 1997. Perspektywy wykorzystania nienitrofilnych gatunków traw w produkcji pasz na u¿ytkach zielonych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 453, 293-300.
KOZ£OWSKI S., GOLIÑSKA B., SWÊDRZYÑSKI A., GOLIÑSKI P., 1996. Szybkoœæ lignifikacji traw.
Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 444, 257-268.
KRAUZE A., BENEDYCKA Z., BOBRZECKA D., 1986. Wp³yw intensywnego nawo¿enia mineralnego na jakoœæ paszy pastwiskowej. Cz. I. Równowaga kationowa w runi. Materia³y Sympozjum, Olsztyn, 2, 139-144.
KRYÑSKI K., 1983. Zale¿noœæ produkcji bia³ka od czêstotliwoœci i terminów koszenia ³¹k przy
ró¿nych poziomach nawo¿enia. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 238,
237-242.
KRYSZAK J., SZCZEPANIAK W., GRZEBISZ W., 1999. Ocena stanowiska po krótkotrwa³ych u¿ytkach zielonych. Zeszyty Naukowe AR w Szczecinie, Agricultura, 75, 203-206.
OLKOWSKI M., DOBRZYCKA T., 1983. Zawartoœæ K, P, Ca i Na w kupkówce pospolitej i kostrzewie trzcinowej w zale¿noœci od nawo¿enia azotowego. Zeszyty Problemowe Postêpów
OSTROWSKA E.B., 1997. Jakoœæ paszy z ³¹k ¿u³awskich i wielkopolskich na tle warunków glebowych. Seminarium IMUZ Falenty, 38, 188-196.
SAPEK A., GRZYB S., 1983. Wp³yw nawo¿enia azotowego na zawartoœæ azotu i fosforu w niektórych roœlinach ³¹kowych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 276,
105-110.
SZYMBORSKA H., 1975. Wp³yw zawartoœci fosforu w roœlinach u¿ytków zielonych na wartoœæ
pokarmow¹ paszy. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 175, 85-97.
TR¥BA C., KANIUCZAK J., WOLAÑSKI P., 1999. Zawartoœæ podstawowych sk³adników pokarmowych w runi zmeliorowanych ³¹k w zale¿noœci od ich sk³adu botanicznego i niektórych
w³aœciwoœci chemicznych gleby. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 467,
689-696.
VUCKOVIC S., SIMIC A., JAKOVLJEVIC M., PETROVIC R., MLADENOVIC G., VUCKOVIC M.,
2002. Forage yield quality of perennial ryegrass by different rates of nitrogen fertilizer
under calcareous soils in north – western Yugoslavia. Grassland Science in Europe, 7,
486-487.
140
G. Mastalerczuk
WASILEWSKI Z., 1993. Zawartoœæ makroelementów w runi pastwiska nawo¿onego zró¿nicowanymi dawkami azotu w doœwiadczeniu statycznym. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie,
278 (37), 281-296.
Nutrient content in organs of meadow plants in different conditions
of management intensity
G. MASTALERCZUK
Summary
The aim of the study curried out on permanent grassland was to estimate mineral content in
different organs of grasses and nutrient ratios depending on the intensity of management. Field
trial was established in moderate wet site (level of ground water table about 30 cm). Three levels
of management intensity were applied: A - 6 cuts per year and 180 kg N ha–1y–1, B - 4 cuts per year
and 120 and kg N ha–1y–1 and C - 3 cuts per year and 90 kg N ha–1y–1. A special attention was paid
to N, P, K, Mg and Ca content in plants. Chemical analyses of plant material were done for each
regrowth separately for leaves, stems, inflorescences and roots for each treatment, using standard
method. A lot of macroelements accumulated in aboveground plant biomass especially in leaves.
Content of N, P, K and Ca was higher in the treatment of 180 kg N in comparison with to extensive
use. The highest cutting frequency and dose of nitrogen fertilisation increased values of K:Mg and
Ca:Mg ratios but decreased Ca:P ratio.
Dr in¿. Gra¿yna Mastalerczuk
Zak³ad £¹karstwa Katedry Agronomii SGGW
tel. (022) 5932708
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Wp³yw wybranych w³aœciwoœci gleb na nieleœne
zbiorowiska roœlinne terasy zalewowej Górnej Bzury
D. MICHALSKA-HEJDUK1, A. TRAWCZYÑSKA2
1
Katedra Geobotaniki i Ekologii Roœlin, 2Zak³ad Gleboznawstwa
i Geoekologii, Uniwersytet £ódzki
The influence of some characteristics of soils of flood terrace of the upper
Bzura river on non-forest plant communities
Abstract. The examination included soil as well as meadow and pasture’ vegetation of flood terrace of the upper Bzura river. It is an area, that was in the past contaminated with polluted Bzura
river waters’ overflow, and degenerated with regulations and multiple deepening of the river bed.
On 6 research positions, 14 soil pits as well as some phytosociological photographs with
Braun-Blanquet’s method were carried out.
K e y w o r d s: chemical properties of soils, degradation, plant communities, valley of
river
1. Wstêp
Gleba jako istotna czêœæ œrodowiska ¿ycia roœlin jest obiektem ró¿norodnych badañ
nie tylko gleboznawców, ale tak¿e botaników. W przekonaniu fitosocjologów zbiorowiska roœlinne mog¹ s³u¿yæ okreœlaniu wielu w³aœciwoœci gleby. Podstaw¹ tej oceny jest
znajomoœæ wymagañ siedliskowych poszczególnych gatunków roœlin. Ogó³ warunków
siedliskowych najpe³niej odzwierciedlaj¹ naturalne zbiorowiska roœlinne. Jednak obecnie s¹ one coraz rzadszym sk³adnikiem szaty roœlinnej. Przybywa natomiast zbiorowisk
antropogenicznych powsta³ych w zdegradowanych siedliskach. Te sztuczne zbiorowiska roœlinne, oprócz jakoœci i nasilenia antropopresji odzwierciedlaj¹ tak¿e warunki siedliskowe, w których siê rozwijaj¹ (KOSTROWICKI i WÓJCIK, 1972).
W latach piêædziesi¹tych w dolinie rzeki Bzury poni¿ej Zgierza dosz³o do klêski ekologicznej. Wylewy zanieczyszczonej rzeki doprowadzi³y do ca³kowitego wyniszczenia
kilkudziesiêciu hektarów ³¹k, wyginê³y te¿ rosn¹ce wzd³u¿ rzeki drzewa i krzewy.
Ogromnej degradacji uleg³y równie¿ gleby doliny, które przez wiele lat nie nadawa³y siê
do zagospodarowania. Czynnikami degraduj¹cymi by³y zarówno toksyczne wylewy jak
i póŸniejsza regulacja i pog³êbianie koryta w celu zapobie¿enia dalszym wylewom. Jak
wykaza³y ówczesne badania Katedry £¹k i Pastwisk SGGW suma jonów siarczanowych, sodowych i chlorowych w wyci¹gach wodnych gleby dochodzi³a do 8000 mg l–1
(MORACZEWSKI, 1962). Z czasem nast¹pi³o wyp³ukanie soli z gleby i powolne odradzanie siê runi ³¹kowej.
142
D. Michalska-Hejduk, A. Trawczyñska
Celem wspó³czeœnie prowadzonych na tym obszarze badañ by³a ocena aktualnego
stanu œrodowiska glebowego oraz sprawdzenie, czy i w jakim stopniu utrzymuj¹ siê
skutki jego wczeœniejszej degradacji. Realizacja tak postawionego celu badawczego
wymaga³a wielokierunkowych badañ z uwzglêdnieniem wszystkim komponentów œrodowiska glebowego. Szczegó³owej analizie poddano gleby – ich w³aœciwoœci fizykochemiczne i aktywnoœæ biologiczn¹, sk³ad chemiczny wody glebowo-gruntowej oraz roœlinnoœæ.
Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza wybranych w³aœciwoœci fizykochemicznych wierzchnich warstw gleby oraz sk³adu botanicznego fitocenoz wystêpuj¹cych na badanym obszarze.
Badaniami objêto gleby oraz roœlinnoœæ nieleœn¹ na 16 km odcinku terasy zalewowej
górnej Bzury. Wzd³u¿ koryta rzeki w odleg³oœci 3-30 m od brzegu zlokalizowano 6 stanowisk badawczych: pierwsze – kontrolne Zegrzanki powy¿ej Zgierza, w niezdegradowanej czêœci doliny, pozosta³e 5 stanowisk umiejscowiono na obszarze poddanym w
przesz³oœci silnej antropopresji. Na ka¿dym stanowisku wykonano odkrywki glebowe
(³¹cznie 14), z których pobrano próbki do analiz. Równolegle w s¹siedztwie odkrywek
prowadzono badania botaniczne.
W próbkach glebowych pobranych z wierzchnich warstw gleby oznaczono podstawowe w³aœciwoœci gleb przy u¿yciu powszechnie stosowanych metod gleboznawczych
(Tabela 1).
Zbiorowiska roœlinne zbadano powszechnie stosowan¹ metod¹ Braun-Blanqueta,
wykonuj¹c 14 zdjêæ fitosocjologicznych o powierzchni 25 m2 przy ka¿dej odkrywce glebowej. Przynale¿noœæ syntaksonomiczn¹ gatunków oparto o pracê MATUSZKIEWICZA
(2001). £¹cznie w badanych zbiorowiskach stwierdzono 80 gatunków roœlin naczyniowych i mszaków.
Badane profile glebowe reprezentuj¹ w wiêkszoœci gleby bagienne i pobagienne
w ró¿nym stopniu przekszta³cone pod wp³ywem antropopresji. Spoœród 14 przebadanych profili dla po³owy gleb ska³¹ macierzyst¹ jest substancja organiczna. W pozosta³ych wierzchnie warstwy wykazuj¹ sk³ad granulometryczny piasków. Wiêkszoœæ
z nich wykazuje œlady ró¿nych form degradacji. Czynnikami degraduj¹cymi by³y
zarówno toksyczne wylewy a tak¿e regulacja i pog³êbianie koryta rzecznego. Konsekwencj¹ tych przekszta³ceñ by³o obni¿enie poziomu wód gruntowych i przerwanie ich
³¹cznoœci z wierzchnimi warstwami gleby. Powsta³y warunki sprzyjaj¹ce procesom murszenia substancji organicznej, w wyniku czego ograniczone zosta³y jej zdolnoœci retencyjne. Dotyczy to wiêkszoœci stanowisk poni¿ej Zgierza, na których stwierdzono œlady
silnego przesuszenia – trwa³ego lub okresowego.
Wp³yw wybranych w³aœciwoœci gleb na nieleœne zbiorowiska roœlinne terasy zalewowej...
143
Badane gleby, z wyj¹tkiem stanowiska kontrolnego (profile 1-4), nale¿¹ do bardzo
silnie kwaœnych (Tabela 1). Silne zakwaszenie bêd¹ce skutkiem antropopresji, jednoczeœnie samo jest jedn¹ z g³ównych przyczyn wielu niekorzystnych dla gleb procesów
(KACZOR, 1998). Analizy wykaza³y du¿e zró¿nicowanie iloœciowe i jakoœciowe na ogó³
niekorzystnych w³aœciwoœci sorpcyjnych badanych gleb (z wyj¹tkiem profili 1 i 2).
Stwierdzono w nich równie¿ bardzo nisk¹ zawartoœæ przyswajalnych form fosforu,
potasu i magnezu. G³ówn¹ przyczyn¹ tego stanu mo¿e byæ – obok braku nawo¿enia –
silnie kwaœny odczyn gleb obszaru badañ. Niska zawartoœæ przyswajalnego fosforu
przez wielu autorów t³umaczona jest trwa³ym wi¹zaniem fosforanów w glebach kwaœnych. Przyczyn¹ niskiej zawartoœci potasu mo¿e byæ wymywanie tego pierwiastka
w g³¹b profilu w kwaœnych glebach mineralnych, a jego bardzo niska zawartoœæ w glebach organicznych wynika z faktu, ¿e jest w niewielkim stopniu akumulowany przez
substancjê organiczn¹. Przyczyn niedoboru magnezu przyswajalnego nale¿y upatrywaæ,
podobnie jak fosforu i potasu, w silnie kwaœnym odczynie wiêkszoœci badanych gleb,
braku nawo¿enia oraz w przypadku gleb mineralnych ma³ej zawartoœci w nich frakcji
ilastych (FOTYMA, 1987). Wczeœniej wykonane analizy glebowe wykaza³y silne zasiarczenie badanych gleb (TRAWCZYÑSKA i TO£OCZKO, 2006), a tak¿e znaczne przekroczenia w nich dopuszczalnych stê¿eñ Cu, Pb i Cd (TRAWCZYÑSKA i TO£OCZKO, 2005). Na
stanowiskach o najbardziej zakwaszonych glebach stwierdzono tak¿e zak³ócenia ich
aktywnoœci biologicznej (TRAWCZYÑSKA, 1998).
Na podstawie zdjêæ fitosocjologicznych na badanych stanowiskach stwierdzono
wystêpowanie 6 zbiorowisk roœlinnych (Tabela 2). Najbogatsze pod wzglêdem gatunkowym i jednoczeœnie najbardziej typowo wykszta³cone fitocenozy reprezentuj¹ zespó³
Angelico-Cirsietum. W jego p³atach stwierdzono œrednio 26 gatunków roœlin, zdecydowanie wiêcej ni¿ we wszystkich pozosta³ych zbiorowiskach, w których œrednia nie przekracza³a 18 gatunków. Fitocenozy Angelico-Cirsietum wykszta³ci³y siê na glebach najbogatszych w przyswajalne formy potasu oraz fosforu i najmniej zakwaszonych (pH w KCl –
5,4-6,3). Jego najbogatsze p³aty zajmuj¹ gleby organiczne, natomiast p³at najubo¿szy
(pow. 4) wykszta³ci³ siê na glebie mineralnej z niskim poziomem wody gruntowej.
Fitocenozy Angelico-Cirsietum to doœæ typowy sk³adnik œrednio wydajnych ³¹k
koœnych, po³o¿onych w dolinach ma³ych rzek. Na badanym obszarze reprezentuj¹ je
powierzchnie 1 i 2. W ich pobli¿u, na glebie organicznej okresowo podtapianej, równie¿
o stosunkowo wysokim pH (5,4) wykszta³ci³ siê szuwar turzycy zaostrzonej Caricetum
gracilis. Pocz¹wszy od drugiego stanowiska badawczego (pow. 5-14) stwierdzono ubogie fitocenozy o sk³adzie botanicznym odbiegaj¹cym wyraŸnie od sk³adu typowego dla
³¹k i pastwisk. Zbiorowisko z dominuj¹cym Agropyron repens (pow. 3 i 5) jest ubogim
florystycznie, kad³ubowym syntaksonem, które wytwarza siê na przesuszonych ³¹kach
okazjonalnie zaoranych i u¿ytych jako grunt orny (MICHALSKA-HEJDUK, 2001). Na
badanym obszarze profile 7 i 8 wykazuj¹ œlady przeorania i zmurszenia wierzchniej warstwy gleby. Najbardziej rozpowszechnione – kad³ubowe zbiorowisko z dominacj¹
œmia³ka darniowego Deschampsietum caespitosae – wykszta³ci³o siê na glebach zakwaszonych (pH w KCl 3,5-4,2) zarówno mineralnych, jak i organicznych o zak³óconych
stosunkach wodnych. Obfite wystêpowanie œmia³ka darniowego (pow. 7, 8, 10, 12, 14)
zwi¹zane jest z b³êdami w u¿ytkowaniu ³¹k, brakiem zabiegów pielêgnacyjnych. Gatu© PT£, Grassland Science in Poland, 9, 2006
G³êbokoœæ
Nr pro- pobrafilu
nia
Stano- glebo- próbek
wisko
wego
gleby
Site
No. of Depth
soil
of soil
profile
sampling
(cm)
0-30
1
30-45
0-20
2
I
20-30
Zegrza
0-10
nki
3
25-40
0-5
4
5-15
0-13
5
15-30
II
Zgierz
0-5
6
5-30
0-5
III
7
5-17
Kolonia
0-10
8
Do³ek
10-30
5.5
5.4
5.4
5.0
5.4
4.7
6.3
6.3
3.7
3.8
3.8
4.0
4.4
4.2
4.5
4.5
pH w
KCI
pH in
KCl
39.3
41.9
9.5
12.0
25.5
15.5
1.2
0.9
3.5
0.6
0.5
0.4
11.5
2.0
22.0
24.0
Ca2+
2.53
3.12
0.66
0.22
1.23
0.48
0.26
0.17
0.54
0.07
0.07
0.18
0.14
0.11
0.93
1.10
Mg2+
Na+
1.05
0.81
0.10
0.12
0.29
0.17
0.09
0.09
0.26
0.12
0.07
0.07
0.15
0.07
0.62
0.62
Hh
19.6
13.5
7.1
4.8
4.3
6.7
5.7
4.2
16.5
15.7
1.4
1.4
4.9
0.9
21.0
10.5
[cmole(+) kg–1]
0.35
0.16
0.09
0.05
0.18
0.16
0.14
0.12
0.40
0.20
0.08
0.09
0.07
0.02
0.14
0.10
K+
Sorptive properties
W³aœciwoœci sorpcyjne
43.2
46.0
10.4
12.4
27.0
16.3
1.7
1.3
4.7
1.0
0.7
0.7
11.9
2.2
24.1
25.8
S
62.8
59.5
17.4
17.2
31.5
23.0
7.3
5.5
21.3
16.7
2.1
2.1
16.7
3.1
45.1
36.3
T
68.8
77.3
59.5
72.1
85.7
70.9
22.3
23.6
22.2
5.9
34.8
35.4
70.9
71.0
53.4
71.1
[%]
V
Tabela 1. Wybrane w³aœciwoœci chemiczne badanych gleb
Table. 1. Some chemical properties of the soils studied
311
78.4
78.4
63.0
79.0
58.5
14.7
11.2
92.7
57.6
30.1
17.4
56.3
17.4
153
210
g kg–1
Corg.
104
n.o.
21
n.o.
21
n.o.
13
n.o.
29
n.o.
21
n.o.
13
n.o.
29
n.o.
mg kg–1
130
n.o.
35
n.o.
32
n.o.
16
n.o.
15
n.o.
12
n.o.
15
n.o.
57
n.o.
Available forms
K
Mg
87
n.o.
18
n.o.
44
n.o.
8
n.o.
45
n.o.
37
n.o.
7
n.o.
11
n.o.
P
Formy
przyswajalne
org
org
org
org
org
org
ps
ps
org
glp
pgm
pgm
ps
pl
org
org
Grupa
granulometryczna
% fraction <
0.02
mm
VI
Karolew II
V
Karolew 1
IV
Ksiêstwo
14
13
12
11
10
9
0-10
12-20
0-5
8-20
0-14
16-40
0-12
12-35
0-12
12-25
0-10
10-20
3.9
4.2
4.2
4.2
3.5
3.7
3.5
3.9
3.7
3.8
3.9
3.5
10.5
1.5
6.5
5.0
0.5
0.3
1.6
3.6
2.8
0.4
8.2
7.2
0.17
0.06
0.30
0.24
0.07
0.05
0.23
0.27
0.55
0.05
0.89
0.30
0.02
0.02
0.25
0.22
0.08
0.04
0.20
0.12
0.25
0.06
0.55
0.16
0.15
0.03
0.09
0.05
0.05
0.07
0.10
0.09
0.08
0.02
0.24
0.14
6.2
1.1
10.1
4.1
1.7
2.5
7.5
11.3
9.8
1.7
14.7
21.0
10.8
1.6
7.1
5.5
0.7
0.5
2.1
4.1
3.7
0.5
9.9
7.8
17.1
2.7
17.2
9.6
2.4
2.9
9.6
15.3
13.4
2.2
24.6
28.8
63.5
59.0
53.2
57.6
29.8
15.5
22.1
26.6
27.4
24.3
40.3
35.8
55.5
37.1
55.3
28.1
31.1
17.0
111
62.0
50.3
8.7
201
96.7
9
n.o.
11
n.o.
28
n.o.
21
n.o.
11
n.o.
74
n.o.
21
n.o.
54
n.o.
21
n.o.
17
n.o.
13
n.o.
62
n.o.
7
n.o.
52
n.o.
7
n.o.
5
n.o.
5
n.o.
27
n.o.
pgl
pgl
ps
ps
ps
pl
org
pgl
ps
pl
org
org
c%
d%
2
2
100
5
1
1
95
15
-
95
4
3
-
90
7
4
5
95
8
5
5
100
14
6
-
100
10
7
-
90
12
8
-
100
9
9
Liczba gatunków
32
29
18
12
18
12
9
5
13
Number of species
Syntakson*
A
B
C
Syntaxonomic unit*
Ch., D. All. Calthion
Polygonum bistorta
4
3
2
.
.
.
.
.
.
Geum rivale
2
2
.
.
.
.
.
.
.
Gatunki sporadyczne – Sporadic species: Caltha palustris 2 (1), Juncus effusus 6 (1), Scirpus sylvaticus 6 (+)
Ch. O. Molinietalia:
1
1
2
3
3
4
5
5
2
1
.
.
.
.
.
+
.
1
Lythrum salicaria
1
1
.
.
+
.
.
.
.
Lychnis flos-cuculi
1
1
.
.
.
.
.
.
.
Equisetum palustre
.
.
.
.
1
.
1
.
1
Cirsium palustre
3
2
.
.
.
.
.
.
.
Filipendula ulmaria
3
2
.
.
.
.
.
.
.
Lotus uliginosus
2
1
.
.
.
.
.
.
.
Poa trivialis
2
.
.
.
.
.
.
.
.
Galium uliginosum
1
.
.
.
.
.
.
.
.
Angelica sylvestris
.
1
.
.
.
.
.
.
.
Lysimachia vulgaris
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Pokrycie warstw
Cover of layers
Nr kolejny
Successive number
Nr powierzchni
Number of relevé
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
+
2
2
1
+
.
.
.
.
1
+
.
.
2
.
E
D
2
.
17
15
100
3
12
18
-
100
6
11
.
.
10
-
100
5
10
Tabela 2. Zbiorowiska nieleœne terasy zalewowej górnej Bzury
Table 2. Non-forest communities of flood terrace of upper Bzura river
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
60
80
13
13
F
3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
8
50
60
11
14
Gatunek sporadyczny – Sporadic species: Succisa pratensis 1 (+)
Ch. O. Trifolio-Agrostietalia:
Ranunculus repens
3
.
2
.
.
.
2
.
.
.
1
1
.
.
Agropyron repens
.
.
.
.
.
.
.
.
3
5
2
.
.
.
Potentilla anserina
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
+
.
.
.
Gatunki sporadyczne – Sporadic species: Agrostis stolonifera 9 (3), Carex hirta 11 (1), Rorippa sylvestris 3 (+), Rumex crispus 4 (1)
Ch., D. Cl. Molinio-Arrhenatheretea:
Rumex acetosa
2
1
2
2
2
.
2
+
1
.
2
1
.
.
Holcus lanatus
1
.
1
2
2
1
1
.
1
1
.
1
.
.
Poa pratensis
.
1
3
2
.
.
2
1
2
2
2
1
.
.
Cerastium holosteoides
1
.
1
1
1
1
.
.
.
.
.
+
1
.
Plantago lanceolata
1
1
1
1
3
+
1
.
.
.
.
.
.
.
Achillea millefolium
+
.
1
2
2
.
.
.
.
.
1
.
.
.
Cardamine pratensis
1
1
1
.
.
.
+
.
.
.
.
1
.
.
Ranunculus acris
2
2
2
.
2
2
.
.
.
.
.
.
.
.
aautoVicia cracca
1
1
1
.
.
.
.
.
.
.
.
+
.
.
Bromus mollis
1
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Festuca pratensis
1
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
Dactylis glomerata
.
.
.
1
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Taraxacum officinale
.
.
.
+
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Leontodon autumnalis
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
+
Gatunki sporadyczne – Sporadic species: Arrhenatherum elatior 1 (2), Heracleum sphondylium 9 (+), Lotus corniculatus 11 (+), Trifolium repens 2 (1)
Ch. Cl. Phragmitetea:
Carex gracilis
2
2
1
.
2
2
.
.
2
.
.
5
.
.
Equisetum fluviatile
1
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Gatunki sporadyczne – Sporadic species: Carex appropinquata 1 (1), Carex rostrata 2 (2), Galium palustre 6 (+), Phalaris arundinacea 12 (1), Phragmites
australis 13 (1)
*A – Angelico-Cirsietum oleracei, B – Deschampsietum caespitosae, C – zbiorowisko z – Community with Agropyron repens, D – zbiorowisko
z `– Community with Holcus mollis, E – Caricetum gracilis, F – murawa napiaskowa z klasy – Psammophilous grassland of the class Koelerio-Corynephoretea.
Ch. Cl. Scheuchzerio-Caricetea nigra:
Dactylorhiza majalis
1
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Juncus articulatus
+
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Carex nigra
.
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Carex flava
+
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Ch., D. Cl. Koelerio-Corynephoretea:
Agrostis capillaris
.
1
.
.
1
.
.
2
2
.
.
.
3
3
Ceratodon purpureus d
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
5
3
Rumex acetosella
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
1
Gatunki sporadyczne – Sporadic species: Hieracium pilosella 14 (+), Festuca ovina 5 (2), Spergula morisoni 13 (1)
Pozostate gatunki – Others species:
Equisetum arvense
.
.
+
.
.
.
.
.
.
+
1
.
.
1
Anthoxanthum odoratum
2
2
.
.
.
2
.
.
.
.
.
.
.
.
Linaria vulgaris
.
.
.
+
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
Brachythecium saleb. d
2
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Arabis arenosa
.
.
.
+
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Urtica dioica
.
.
.
.
.
.
.
+
1
.
.
.
.
.
Galeopsis pubescens
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
1
.
.
.
Polygonum persicaria
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
1
.
.
.
Calamagrostis canesc.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
+
1
.
.
.
Stellaria graminea
.
.
.
.
.
.
.
.
.
+
+
.
.
.
Holcus mollis
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4
.
.
.
Gatunki sporadyczne – Sporadic species: Brachythecium curtum d 5 (2), B. mildeanum d 6 (2), Capsella bursa-pastoris 3 (+), Carex leporina 2 (2), C. panicea 2 (2), Cladonia sp. d 14 (2), Galeopsis tetrahit 9 (+), Galium aparine 10 (+), Veronica chamaedrys 3 1), Viola arvensis 3 (+)
Wp³yw wybranych w³aœciwoœci gleb na nieleœne zbiorowiska roœlinne terasy zalewowej...
149
nek ten wykazuje du¿¹ odpornoœæ na zmieniaj¹ce siê warunki wilgotnoœciowe i trofizm
pod³o¿a. Jest odporny na niedobory fosforu i potasu, ³atwo rozprzestrzenia siê na ³¹kach
niekoszonych (KUCHARSKI, 1999). Zdecydowanie najubo¿sze p³aty (7 i 8 gatunków)
z dominacj¹ Agrostis capillaris w runie zielnym i Ceratodon purpureus w warstwie
mszysto-porostowej reprezentuj¹ kad³ubowe zbiorowisko muraw napiaskowych z klasy
Koelerio-Corynephoretea. Zajmuj¹ one siedliska ze s³abo wykszta³con¹ gleb¹ bardzo
silnie kwaœn¹ (3,5-3,7), trwale przesuszon¹ ze wzglêdu na sk³ad granulometryczny
i niski poziom wód gruntowych. Takie siedliska stwierdzono w miejscu niegdyœ wilgotnej ³¹ki na 6 stanowisku badawczym (pow. 11 i 13).
4. Wnioski
•
•
•
•
Na obecny stan œrodowiska glebowego terasy zalewowej górnej Bzury w znacznym stopniu wp³ynê³y procesy degradacyjne.
W wiêkszoœci badanych gleb stwierdzono degradacjê chemiczn¹ i hydrologiczn¹
przejawiaj¹c¹ siê m.in. bardzo silnym zakwaszeniem, nisk¹ zawartoœci¹ form
przyswajalnych P, K, Mg oraz nadmiernym przesuszeniem wierzchnich warstw.
Ubóstwo florystyczne badanego odcinka dna doliny pozostaje najprawdopodobniej w œcis³ym zwi¹zku z wymienionymi w³aœciwoœciami fizykochemicznymi i
wilgotnoœciowymi gleb.
Wiêkszoœæ badanych gleb nale¿a³oby poddaæ zabiegom wapnowania, nawo¿enia
oraz kosiæ porastaj¹c¹ je roœlinnoœæ a nastêpnie – tam, gdzie to mo¿liwe – zagospodarowaæ je rolniczo.
Literatura
FOTYMA M., 1987. Chemiczne podstawy ¿yznoœci i nawo¿enia gleb. PWN, 324.
KACZOR A., 1998. Od¿ywianie siê roœlin w warunkach gleb silnie zakwaszonych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 456, 55-62.
KOSTROWICKI A., WÓJCIK Z., 1972. Podstawy teoretyczne i metodyczne oceny warunków przyrodniczych przy pomocy wskaŸników roœlinnych. Biuletyn KPZK PAN, 71.
KUCHARSKI L., 1999. Szata roœlinna ³¹k Polski Œrodkowej i jej zmiany w XX stuleciu. Wydawnictwo U£, £ódŸ, 167.
MATUSZKIEWICZ W., 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. PWN, 537.
MICHALSKA-HEJDUK D., 2001. Stan obecny i kierunki zmian roœlinnoœci nieleœnej Kampinowskiego Parku Narodowego. Monographiae Botanicae, 89, 134.
MORACZEWSKI R., BORKOWSKI D., 1962. Dzia³anie œcieków przemys³owych na ³¹ki w dolinie
górnej Bzury. Ekologia Polska – seria A, Warszawa.
TRAWCZYÑSKA A., 1998. Próba oceny wp³ywu zakwaszenia gleby na jej aktywnoœæ biologiczn¹
w aluwiach górnego odcinka doliny Bzury. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 456, 243-249.
TRAWCZYÑSKA A., TO£OCZKO W., 2005. Content of Cn, Pb, Zn and Cd in soils and ground water
of the soils of Bzura river valley. W: Obieg pierwiastków w przyrodzie. Monografia tom
III. IOŒ Warszawa, 169-173.
150
D. Michalska-Hejduk, A. Trawczyñska
TRAWCZYÑSKA A., TO£OCZKO W., 2006. Content and profile arrangement of total and sulphate
sulphur in soils of greenlands of the Bzura river valley. Ecological Chemistry and Engineering, 13, 1-2, 139-145.
D. MICHALSKA-HEJDUK1, A. TRAWCZYÑSKA2
The influence of some characteristics of soils of flood terrace of the upper Bzura
river on non-forest plant communities
1
Department of Geobotany and Plant Ecology, 2Division of Soil Sciences and Geoecology, University of Lodz
Summary
The aim of the performed investigations was to analyse selected physico-chemical properties
of surface soil layers as well as botanical composition of phytocoenoses occurring on the flood
terraces of the upper Bzura River. The studies comprised soils and non-forest vegetation along
a 16 km section of the flood terraces of the upper Bzura River. The following six research sites
were established along the river bank at the distance of 3 to 30 m: the first one (control) – situated
in the non-degraded part of the valley, while the remaining 5 sites were selected in the area earlier
subjected to strong anthropo-pressure. Soil pits were dug on each site (14 pits in total) from which
soil samples for analyses were taken. Simultaneously, botanical investigations were conducted in
the neighbourhood of soil pits. Plant communities were examined with the assistance of the commonly applied Braun-Blanquet method taking 14 phytosociological surveys from the area of 25
m2 in the vicinity of each soil pit. It was concluded that the current condition of the soil environment of the upper Bzura River flood terraces was influenced significantly by degradation processes. In the majority of the examined soils, the authors found chemical and hydrological degradation evident, among others, in the excessive weeding, low content of available forms of P, K and
Mg as well as excessive drying of surface soil layers. The observed floristic impoverishment of
the investigated section of the valley bottom is most probably closely associated with the
above-mentioned physico-chemical and moisture content soil properties. The majority of the examined soils should be subjected to liming, fertilisation and the existing plant cover should be cut
and, wherever possible, farmed.
Dr Dorota Michalska-Hejduk
Uniwersytet £ódzki, Katedra Geobotaniki i Ekologii Roœlin
ul. Banacha 12/16, 90-237 £ódŸ
tel. (042) 665 59 37
e-mail: glebozn@uni.lodz.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Wp³yw nawo¿enia azotem na przebieg procesów
fizjologicznych, indeks zielonoœci liœci oraz plonowanie
kupkówki pospolitej i ¿ycicy trwa³ej
M. OLSZEWSKA
Effects of nitrogen fertilization on physiological processes, leaf greenness
index and yields of orchard grass and perennial ryegrass
Abstract. The rate of photosynthesis, rate of transpiration and leaf greenness index (Soil Plant
Analysis Development) and yields of selected cultivars of orchard grass and perennial ryegrass,
grown on mineral soil under conditions of differentiated nitrogen fertilization, were studied in
a greenhouse experiment. The rates of photosynthesis and transpiration were measured with
a LI-COR 6400 portable gas analyzer, and leaf greenness – with a SPAD 502 optical chlorophyll
meter (Minolta). Dry matter yield was determined by drying the collected biomass at 105oC, to
constant weight.
K e y w o r d s: photosynthesis, transpiration, leaf greenness index (SPAD), nitrogen fertilization, perennial ryegrass, orchard grass, yielding
1. Wstêp
Nawo¿enie roœlin azotem pobudza procesy wzrostu, zwiêkszaj¹c tym samym krzewienie i powierzchniê asymilacyjn¹, a w efekcie produkcjê fotosyntetyczn¹. Azot
potrzebny jest do syntezy wielu wa¿nych zwi¹zków niebia³kowych, takich jak: chlorofil,
zasady purynowe i pirymidynowe, liczne nukleotydy, fosfolipidy, witaminy i fitohormony. Zwi¹zki te s¹ bezpoœrednio zaanga¿owane w metabolizm roœlin, w przebieg podstawowych procesów biochemicznych i fizjologicznych, jak wzrost, fotosynteza, oddychanie i inne. Oddzia³ywanie azotu na przebieg procesu fotosyntezy i jego wydajnoœæ
ma podstawowe znaczenie w kszta³towaniu plonu roœlin (WOJCIESKA, 1994).
Celem badañ by³o okreœlenie wp³ywu zró¿nicowanego nawo¿enia azotem na intensywnoœæ fotosyntezy i transpiracji, indeks zielonoœci liœci (SPAD) oraz plonowanie
wybranych odmian kupkówki pospolitej i ¿ycicy trwa³ej uprawianych na glebie mineralnej.
152
M. Olszewska
Doœwiadczenie wazonowe przeprowadzono w 2004 roku w szklarni UWM w Olsztynie. Do badañ u¿yto wazonów typu Kick-Brauckmanna, które nape³niono gleb¹ mineraln¹ zawieraj¹c¹ 1,48% substancji organicznej. Zawartoœæ przyswajalnego fosforu,
potasu i magnezu w 1 kg gleby wynosi³a 65 mg P; 123 mg K; 35 mg Mg, a odczyn gleby
w 1 mol KCL dm–3 wynosi³ 5,8. Doœwiadczenie przeprowadzono w 4 powtórzeniach.
W ka¿dym wazonie wysiano w 10 punktach po 2-3 nasiona traw i bezpoœrednio po
wschodach przerwano, pozostawiaj¹c 7 roœlin w wazonie. Badaniami objêto dwie
odmiany kupkówki pospolitej (tetraploidalna – Dala, diploidalna – Areda) i dwie
odmiany ¿ycicy trwa³ej (tetraploidalna – Maja, diploidalna – Argona). Odmiany traw
porównywano na tle zró¿nicowanego nawo¿enia azotem. Azot stosowano w iloœci N0=
0; N1= 0,3 i N2= 0,6 g wazon–1 w trzech równych dawkach: przedsiewnie, po pierwszym
i po drugim œciêciu roœlin. Nawo¿enie P, K i Mg stosowano jednorazowo, przedsiewnie
w iloœci: 0,25 g P, 1,00 g K i 0,25 g Mg na wazon. Odpowiednie uwilgotnienie gleby na
poziomie 70% ppw utrzymywano przez codzienne uzupe³nianie ubytków wody do okreœlonej masy wazonu z gleb¹. W okresie wegetacji dokonywano pomiarów intensywnoœci
fotosyntezy i transpiracji za pomoc¹ przenoœnego urz¹dzenia do pomiaru parametrów
wymiany gazowej Li-Cor 6400 oraz indeksu zielonoœci liœci za pomoc¹ rêcznego chlorofilometru SPAD-502. Pomiary intensywnoœci fotosyntezy i transpiracji oraz indeksu
zielonoœci liœci wykonywano na najm³odszym w pe³ni rozwiniêtym liœciu pêdów losowo
wybranych z ka¿dego obiektu. W ka¿dym odroœcie wykonano po 4 pomiary, a odczytów
dokonywano w odstêpach tygodniowych. Roœliny koszono trzy razy w ci¹gu sezonu
wegetacyjnego. Zebran¹ biomasê wa¿ono i w celu okreœlenia plonu suchej masy
suszono w temp. 105 oC do sta³ej wagi. Wyniki badañ opracowano statystycznie, u¿ywaj¹c programu komputerowego STATISTICA 6.0.
Azot jest pierwiastkiem, który silnie oddzia³uje na przebieg procesu fotosyntezy
w roœlinach. Uzyskane wyniki wskazuj¹ na du¿y wp³yw nawo¿enia azotem na intensywnoœæ fotosyntezy w liœciach badanych odmian kupkówki pospolitej i ¿ycicy trwa³ej
(Tabela 1). Nawo¿enie azotem spowodowa³o, ¿e w odniesieniu do wazonów kontrolnych intensywnoœæ fotosyntezy zwiêkszy³a siê œrednio o 20% przy dawce N1 i o 33%
przy dawce N2. Pozytywny wp³yw nawo¿enia azotem na intensywnoœæ fotosyntezy by³
bardziej wyraŸny u odmian tetraploidalnych ni¿ diploidalnych. U odmiany Dala intensywnoœæ fotosyntezy wzros³a o 14% (dawka N1) i 41% (dawka N2), zaœ u odmiany Maja
odpowiednio o 21 i 41%. S³abiej na nawo¿enie azotem reagowa³y odmiany diploidalne
i tak u odmiany Areda fotosynteza wzros³a o 23 i 21%, a u odmiany Argona o 22 i 28%.
Œledz¹c przebieg procesu fotosyntezy w poszczególnych odrostach, stwierdzono, ¿e
roœliny najsilniej asymilowa³y CO2 w pierwszym odroœcie, wraz z kolejnymi odrostami
iloœæ przyswajalnego dwutlenku wêgla by³a coraz mniejsza. Natomiast najwiêksz¹ reakcjê na nawo¿enie azotem wykazywa³y roœliny w odroœcie drugim. Wyliczone
Wp³yw nawo¿enia azotem na przebieg procesów fizjologicznych, indeks zielonoœci liœci...
153
wspó³czynniki zmiennoœci wskazuj¹ na du¿e zró¿nicowanie intensywnoœci fotosyntezy
w okresie wegetacji (Tabela 2). Proces fotosyntezy, choæ determinowany jest genetycznie, ulega znacznym modyfikacjom pod wp³ywem czynników œrodowiska (WOJCIESKA-WYSKUPAJTYS, 1996). Do g³ównych czynników wp³ywaj¹cych na szybkoœæ fotosyntezy nale¿¹: struktura liœcia i zawartoœæ chlorofilu, nagromadzenie w chloroplaœcie
produktów fotosyntezy, wp³yw enzymów, zaopatrzenie w sk³adniki mineralne, natê¿enie
œwiat³a, temperatura, stê¿enie dwutlenku wêgla i tlenu oraz dostêpnoœæ wody. WYSZYÑSKI i wsp. (2002) w badaniach nad jêczmieniem browarnym udowodnili, ¿e tylko
w warunkach optymalnego zaopatrzenia w wodê nawo¿enie azotem znacz¹co modyfikuje fotosyntezê roœlin.
Tabela 1. Intensywnoœæ fotosyntezy u kupkówki pospolitej i ¿ycicy trwa³ej w zale¿noœci od
nawo¿enia azotem (µmol CO2 m–2s–1)
Table 1. Intensity of photosynthesis of orchard grass and perennial ryegrass in dependency on
nitrogen fertilization (µmol CO2 m–2s–1)
Gatunek i odmiana
Species and cultivars
Nawo¿enie N
Fertilization N
Dactylis glomerata
Areda
Dactylis glomerata
Dala
Lolium perenne
Argona
Lolium perenne
Maja
Areda
Dala
Argona
Maja
N0
N1
N2
I pokos
1st cut
II pokos
2nd cut
13,92 *b
10,90 ab
17,17 g
15,71 bc
17,77 hi
14,33 bc
14,44 c
7,96 a
15,13 d
11,50 ab
17,97 i
14,82 bc
15,97 e
10,63 ab
16,64 f
14,27 bc
17,49 gh
15,45 bc
12,63 a
10,55 ab
15,78 e
11,90 ab
15,78 e
17,68 c
Œrednia dla odmiany – Mean for cultivars
16,29 c
13,65 a
15,85 b
11,43 a
16,70 d
13,45 a
14,73 a
13,38 a
Œrednia dla nawo¿enia – Mean for fertilization
14,24 a
10,01 a
16,18 b
13,34 b
17,25 c
15,57 c
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
III pokos
3rd cut
Œrednia
Mean
8,11 d
7,70 c
7,83 cd
6,93 b
6,79 b
8,65 e
5,82 a
8,60 e
8,67 e
7,50 c
9,59 f
9,84 f
10,98 ab
13,53 cd
13,31 cd
9,78 a
11,14 ab
13,81 cd
10,81 ab
13,17 cd
13,87 cd
10,23 a
12,42 b
14,43 d
7,88 c
7,46 a
7,69 b
8,98 d
12,60 b
11,58 a
12,61 b
12,36 ab
7,09 a
8,17 b
8,74 c
10,45 a
12,56 b
13,85 c
N0 – kontrola – control, N1 – 0,3 g wazon–1 – pot–1, N2 –0,6 g wazon–1 – pot–1
* grupy jednorodne – homogeneous group
Wyniki przeprowadzonych badañ wykaza³y, ¿e najbardziej stabilnie fotosynteza
przebiega³a w odroœcie drugim (wartoœci wspó³czynnika zmiennoœci wynosi³y od 4,6 do
22,09%), natomiast najwiêksze wahania w intensywnoœci fotosyntezy wyst¹pi³y w odroœcie trzecim, gdzie stwierdzono wysokie wartoœci wspó³czynnika zmiennoœci (od 21,46
154
M. Olszewska
Tabela 2. Zró¿nicowanie intensywnoœci fotosyntezy u kupkówki pospolitej i ¿ycicy trwa³ej
w zale¿noœci od nawo¿enia azotem
Table 2. Varied intensity of photosynthesis of orchard grass and perennial ryegrass in dependency
on nitrogen fertilization
Gatunek i odmiana
Species and
cultivars
Dactylis glomerata
Areda
Dactylis glomerata
Dala
Lolium perenne
Argona
Lolium perenne
Maja
Nawo¿enie N
Fertilization N
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
Wspó³czynnik zmiennoœci (%)
Variability coefficient (%)
II pokos
III pokos
I pokos
2nd cut
3rd cut
1st cut
35,42
19,22
46,23
16,83
17,34
42,04
15,31
8,58
21,46
20,82
22,09
62,77
14,47
14,07
32,40
11,19
13,02
23,23
31,12
20,18
37,95
28,79
17,09
28,72
8,63
12,14
24,57
26,90
13,45
58,00
19,07
12,89
47,56
15,08
4,6
41,18
do 62,77%). Wraz ze wzrostem dawki azotu mala³a zmiennoœæ przebiegu fotosyntezy, co
œwiadczy o tym, ¿e dobre zaopatrzenie roœlin w azot stymuluje proces fotosyntezy. Stymuluj¹cy wp³yw azotu na fotosyntezê potwierdzono u wszystkich analizowanych
odmian i w ka¿dym z trzech odrostów.
Pomiary transpiracji wody z jednostki powierzchni liœci wykaza³y, ¿e roœliny
z obiektów kontrolnych i nawo¿onych dawk¹ N1 wyparowywa³y œrednio podobne iloœci
wody (Tabela 3). Dopiero podwojenie dawki azotu spowodowa³o ograniczenie parowania z jednostki powierzchni liœci. Spoœród porównywanych odmian najwiêcej wody
wyparowywa³a odmiana kupkówki pospolitej Areda, pozosta³e odmiany transpirowa³y
podobnie. Najwiêcej wody transpirowa³y roœliny w odroœcie drugim, natomiast znaczne
ograniczenie stwierdzono w odroœcie trzecim. Transpiracja jest procesem zmiennym
w czasie, o czym œwiadcz¹ wysokie i zró¿nicowane wspó³czynniki zmiennoœci (Tabela
4). Zaopatrzenie roœlin w azot regulowa³o przebieg tego procesu i ogranicza³o zmiennoœæ pomiarów.
Jak donosz¹ UZIK i ZAFAJOVA (2000) oraz WOOD i wsp. (1992) zale¿noœæ miêdzy
zawartoœci¹ azotu i chlorofilu w liœciu jest bardzo œcis³a gdy roœlina zawiera optymaln¹
lub niedostateczna iloœæ azotu. Natomiast zawartoœæ chlorofilu nie wzrasta wraz z luksusowym stanem od¿ywienia roœlin azotem (BLACKMER i SCHEPERS, 1994).
Przeprowadzone badania wskazuj¹ bardzo wyraŸnie, ¿e azot jest czynnikiem modyfikuj¹cym poziom chlorofilu w liœciach testowanych roœlin. Wartoœci indeksu zielonoœci
liœci SPAD wzros³y œrednio o 25% przy dawce N1 i o 34% przy dawce N2 (Tabela 5).
Badane gatunki traw podobnie reagowa³y na nawo¿enie azotem. W liœciach odmian kupkówki pospolitej poziom chlorofilu zwiêkszy³ siê o 24-27% (dawka N1) i o 32-34%
(dawka N2), natomiast u odmian ¿ycicy trwa³ej odpowiednio o 23-25% i 34-35%.
155
Tabela 3. Intensywnoœæ transpiracji fotosyntezy u kupkówki pospolitej i ¿ycicy trwa³ej w zale¿noœci od nawo¿enia azotem (m mol H2O m–2 s–1)
Table 3. Intensity of transpiration of orchard grass and perennial ryegrass in dependency on nitrogen fertilization (m mol H2O m–2 s–1)
Gatunek i odmiana
Dactylis glomerata
Areda
Dactylis glomerata
Dala
Lolium perenne
Argona
Lolium perenne
Maja
Areda
Dala
Argona
Maja
N0
N1
N2
Nawo¿enie N
Fertilization N
I pokos
1st cut
II pokos
2nd cut
4,97 i
6,31 c
3,20 b
5,25 abc
4,97 i
3,95 ab
4,67 h
3,94 ab
4,33 f
4,98 abc
3,53 d
3,70 a
4,51 g
4,94 abc
4,22 e
4,90 abc
3,44 cd
5,23 abc
3,05 a
5,67 bc
3,37 c
4,58 abc
3,12 ab
4,13 ab
Œrednia dla odmian – Mean for cultivars
4,38 d
5,17 c
4,18 c
4,21 a
4,06 b
5,02 ab
3,18 a
4,79 ab
4,30 b
5,22 b
3,78 a
4,93 b
3,77 a
4,25 a
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
III pokos
3rd cut
Œrednia
Mean
2,81 f
3,27 h
2,67 e
2,43 cd
2,18 b
2,37 c
2,51 d
2,52 d
1,96 a
2,76 ef
2,94 g
2,39 c
4,70 c
3,91 b
3,86 b
3,68 ab
3,83 b
3,20 a
3,99 b
3,88 b
3,55 ab
3,82 b
3,63 ab
3,21 a
2,92 c
2,33 a
2,33 a
2,69 b
4,16 b
3,57 a
3,80 a
3,55 a
2,63 b
2,73 b
2,35 a
4,05 b
3,81 b
3,50 a
Tabela 4. Zró¿nicowanie intensywnoœci transpiracji fotosyntezy u kupkówki pospolitej i ¿ycicy
trwa³ej w zale¿noœci od nawo¿enia azotem
Table 4. Varied intensity of transpiration of orchard grass and perennial ryegrass in dependency on
nitrogen fertilization
Gatunek i odmiana
Dactylis glomerata
Areda
Dactylis glomerata
Dala
Lolium perenne
Argona
Lolium perenne
Maja
Nawo¿enie N
Fertilization N
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
Wspó³czynnik zmiennoœci (%) – Variability coefficient (%)
II pokos
III pokos
I pokos
2nd cut
3rd cut
1st cut
36,25
61,97
60,50
31,79
50,29
44,04
37,63
49,37
28,08
48,50
60,64
87,61
40,51
32,70
87,76
22,70
25,13
30,86
42,35
48,56
75,70
30,10
46,15
65,70
32,56
37,14
73,47
51,15
55,02
65,94
27,30
30,35
65,65
32,70
36,10
48,95
156
M. Olszewska
Tabela 5. Indeks zielonoœci liœci (SPAD) u kupkówki pospolitej i ¿ycicy trwa³ej w zale¿noœci od
nawo¿enia azotem
Table 5. Leaf greenness index (SPAD) of orchard grass and perennial ryegrass in dependency on
nitrogen fertilization
II pokos
III pokos
Nawo¿enie N
I pokos
2nd cut
3rd cut
Fertilization N
1st cut
30,32 a
N0
25,69 b
26,04 a
Dactylis glomerata
N1
33,02 c
34,83 ef
36,34 ef
Areda
N2
34,92 de
38,20 g
37,19 f
31,97 b
24,63 a
25,71 a
N0
Dactylis glomerata
N1
32,28 bc
34,04 e
35,95 e
Dala
N2
35,36 e
38,67 g
34,48 d
32,59 bc
27,29 c
27,32 b
N0
Lolium perenne
N1
37,78 f
35,18 f
36,21 ef
Argona
N2
39,55 g
37,76 g
40,06 g
34,18 d
29,70 d
32,90 c
N0
Lolium perenne
N1
40,14 g
37,84 g
40,58 g
Maja
N2
44,09 h
40,59 h
44,99 h
Areda
32,75 a
32,91 b
33,19 b
Dala
33,20 a
32,45 a
32,05 a
Argona
36,64 b
33,41 c
34,53 c
Maja
39,47 c
36,04 d
39,49 d
32,26 a
26,83 a
27,99 a
N0
N1
35,80 b
35,74 b
34,27 b
N2
38,48 c
38,80 c
39,18 c
Gatunek i odmiana
Œrednia
Mean
27,35 a
34,73 e
36,77 g
27,44 a
34,09 d
36,14 f
29,06 b
36,39 fg
39,12 h
32,26 c
39,52 h
43,22 i
32,95 b
32,56 a
34,86 c
38,33 d
29,03 a
36,18 b
38,82 c
Tabela 6. Zró¿nicowanie indeksu zielonoœci liœci u kupkówki pospolitej i ¿ycicy trwa³ej w zale¿noœci od nawo¿enia azotem
Table 6. Varied in the leaf greenness index of orchard grass and perennial ryegrass in dependency
on nitrogen fertilization
Gatunek i odmiana
Dactylis glomerata
Areda
Dactylis glomerata
Dala
Lolium perenne
Argona
Lolium perenne
Maja
Nawo¿enie N
Fertilization N
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
I pokos
1st cut
15,72
11,94
8,15
14,71
13,07
12,44
10,39
4,45
2,30
6,37
2,72
1,87
Wspó³czynnik zmiennoœci (%)
Variability coefficient (%)
II pokos
III pokos
2nd cut
3rd cut
8,18
10,25
3,93
6,99
3,46
2,04
4,18
9,06
3,82
6,32
3,31
3,58
5,39
7,65
5,06
1,91
4,66
1,90
7,30
8,72
5,84
5,91
2,91
2,71
157
Dodatni wp³yw nawo¿enia azotem na koncentracjê chlorofilu znajduje potwierdzenie
w badaniach CIEÆKO i wsp. (2000), FOTYMY (2002), GÁBORÈIKA (1996), MACHULA
(2003), MURDOCK i wsp. (1997), UZIK i ZAFAJOVEJ (2000), ZIELEWICZA (2005) oraz we
wczeœniejszych badaniach w³asnych (OLSZEWSKA, 2005). W przeprowadzonych badaniach wiêcej chlorofilu w liœciach zawiera³y odmiany ¿ycicy trwa³ej, a najwiêcej tego
barwnika stwierdzono w liœciach odmiany Maja (œrednio 38,33 SPAD). Analizuj¹c uzyskane wyniki w poszczególnych odrostach, daje siê zauwa¿yæ wzglêdnie stabilny
poziom chlorofilu w ci¹gu ca³ego okresu wegetacyjnego. Wspó³czynniki zmiennoœci dla
tej cechy przybiera³y niskie wartoœci od 1,87 do 15,72%, jednak najwiêksz¹ sta³oœæ
odczytów SPAD stwierdzono w odroœcie drugim (Tabela 6). Nawo¿enie azotem
sprawi³o, ¿e zmiennoœæ odczytów SPAD by³a mniej zró¿nicowana, a poziom chlorofilu
w liœciach testowanych odmian bardziej stabilny. Malej¹c¹ zmiennoœæ odczytów SPAD
pod wp³ywem nawo¿enia azotem stwierdzili równie¿ FOTYMA i BEZDUSZNIAK (2000).
Nawo¿enie azotem korzystnie wp³ywa³o na plonowanie roœlin, zwiêkszaj¹c plon
suchej masy œrednio o 94% w stosunku do dawki N1 i o 125% w stosunku do dawki N2
(Tabela 7). Odmiany ¿ycicy trwa³ej silniej reagowa³y na stosowany azot i u nich zwy¿ka
Tabela 7. Plon suchej masy u kupkówki pospolitej i ¿ycicy trwa³ej w zale¿noœci od nawo¿enia
azotem (g wazon–1)
Table 7. Dry matter yield of orchard grass and perennial ryegrass in dependency on nitrogen fertilization (g pot–1)
Gatunek
i odmiana
Species and
cultivars
Dactylis
glomerata
Areda
Dactylis
glomerata
Dala
Nawo¿enie N
Fertilization N
Lolium perenne
Argona
Lolium perenne
Maja
Areda
Dala
Argona
Maja
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
N0
N1
N2
I pokos
1st cut
II pokos
2nd cut
III pokos
3rd cut
5,28 *a
3,30 a
3,28 b
6,10 b
6,13 d
7,48 c
6,98 c
7,33 e
8,43 de
6,50 bc
4,20 b
3,70 b
8,20 d
8,58 f
9,43 f
9,38 ef
9,48 g
8,78 ef
6,05 b
4,88 c
1,08 a
8,18 d
9,65 g
7,63 d
9,25 e
12,73 j
11,43 g
6,38 bc
4,85 bc
0,98 a
9,35 ef
10,50 h
6,88 c
10,10 g
11,80 I
8,00 d
6,12 a
5,58 a
6,39 b
8,03 b
7,42 b
7,30 c
7,83 b
9,08 c
6,71 b
8,61 c
9,05 c
5,28 a
6,05 a
4,31 a
2,56 a
7,96 b
8,71 b
7,85 b
8,93 c
10,33 c
9,16 c
Razem
Total
11,85 a
19,70 c
22,73 d
14,40 b
26,20 e
27,63 f
12,00 a
25,45 e
33,40 h
12,20 a
26,73 ef
29,90 g
18,09 a
22,74 b
23,62 c
22,94 b
12,61 a
24,52 b
28,41 c
158
M. Olszewska
plonu w porównaniu do obiektów kontrolnych by³a wiêksza ni¿ u odmian kupkówki
pospolitej. Z analizowanych odmian najwy¿ej plonowa³a odmiana Argona ¿ycicy
trwa³ej, a najni¿ej odmiana Areda kupkówki pospolitej. Odmiany tetraploidalne tych
gatunków plonowa³y podobnie. W warunkach prowadzonych badañ tylko odmiana
Argona ¿ycicy trwa³ej wykazywa³a wysoce istotn¹ dodatni¹ zale¿noœæ miêdzy wszystkimi badanymi parametrami, u odmian tetraploidalnych Dali i Mai stwierdzono dodatni
wp³yw intensywnoœci fotosyntezy na plon suchej masy oraz indeksu zielonoœci liœci na
intensywnoœæ fotosyntezy i plonowanie (Tabela 8). Natomiast pomiêdzy intensywnoœci¹
fotosyntezy a intensywnoœci¹ transpiracji oraz intensywnoœci¹ transpiracji a indeksem
SPAD i plonem suchej masy nie stwierdzono istotnej zale¿noœci u odmiany Dala, zaœ
u odmiany Maja korelacja by³a ujemna. U odmiany Areda nie stwierdzono istotnego
wp³ywu transpiracji na plonowanie i poziom chlorofilu w liœciach. KAPOTIS i wsp.
(2003) na podstawie badañ z Amaranthus vlitus udowodnili œcis³¹ zale¿noœæ liniow¹
pomiêdzy odczytami SPAD a fotosyntez¹ (R2= 0,9491) oraz odczytami SPAD a transpiracj¹ (R2= 0,9175).
Tabela 8. Zale¿noœci miêdzy badanymi parametrami u kupówki pospolitej i ¿ycicy trwa³ej
Table 8. Relationships between examined parameters in the study of orchard grass and perennial
rygress
Korelacja miêdzy – Correlation between
Intensywnoœci¹ fotosyntezy a indeksem SPAD
Intensity of photosynthesis and index SPAD
Indeksem SPAD a plonem suchej masy
Index SPAD and dry matter yield
Intensywnoœci¹ fotosyntezy a plonem suchej
masy
Intensity of photosynthesis and dry matter yield
Intensywnoœci¹ fotosyntezy a intensywnoœci¹
transpiracji
Intensity of photosynthesis and intensity of transpiration
Intensywnoœci¹ transpiracji a indeksem SPAD
Intensity of transpiration and index SPAD
Intensywnoœci¹ transpiracji a plonem suchej
masy
Intensity of transpiration and dry matter yield
Areda
Dala
Argona
Maja
0,9622**
0,9150**
0,9961**
0,9952**
0,9936**
0,9847**
0,9924**
0,9832**
0,9461**
0,8404**
0,9862**
0,9855**
0,5206**
-0,0496
0,8758**
-0,9659**
0,2687
-0,5111
0,8908**
-0,9510**
0,2024
-0,5617
0,8358**
-0,9890**
*Korelacja istotna na poziomie a = 0,05 – correlation significant at the level a = 0.05
**Korelacja istotna na poziomie a = 0,01– correlation significant at the level a = 0.01
4. Wnioski
•
Nawo¿enie azotem istotnie zwiêksza intensywnoœæ fotosyntezy, wartoœci indeksu
SPAD i plonowanie badanych gatunków traw, ogranicza natomiast parowanie
wody z jednostki powierzchni liœci.
•
•
159
Intensywnoœæ procesu fotosyntezy i transpiracji wykazuje du¿¹ zmiennoœæ
w okresie wegetacji, natomiast poziom chlorofilu w liœciach jest wzglêdnie stabilny. Nawo¿enie azotem stabilizuje przebieg procesów fizjologicznych i poziom
chlorofilu w liœciach traw.
Odmiany ¿ycicy trwa³ej zawieraj¹ wiêcej chlorofilu w liœciach i silniej reaguj¹ na
aplikowany azot. Zwy¿ka plonu, w porównaniu do obiektów kontrolnych, jest
u nich wiêksza ni¿ u odmian kupkówki pospolitej.
Literatura
BLACKMER T. M., SCHEPERS J. S., 1994. Techniques for monitoring crop nitrogen status in corn.
Communications in Soil Sciences and Plant Analysis, 25, 1791-1800.
CIEÆKO Z., WYSZKOWSKI M., ¯O£NOWSKI A., ZABIELSKA J., 2000. Wp³yw nawo¿enia NPK, Mg
i K na zawartoœæ chlorofilu w liœciach ziemniaka. Biuletyn IHAR, 213, 131-136.
FOTYMA E., 2002. Zró¿nicowanie odmianowe zawartoœci chlorofilu w liœciach zbó¿ ozimych.
Pamiêtnik Pu³awski, 130, 171-178.
FOTYMA E., BEZDUSZNIAK D., 2000. Ocena stanu od¿ywienia zbó¿ ozimych azotem na podstawie pomiaru indeksu zielinoœci liœci. Fragmenta Agronomica, 4(68), 29-45.
GÁBORÈIK N., 1996. The use a portable chlorophyllmeter for determination of nitrogen status of
grasses and herbage yield. Grassland Sciences in Europe, 1, 221-223.
KAPOTIS G., ZERVOUDAKIS G., VELTSISTAS T., SALAHAS G., 2003. Comparison of chlorophyll
meter readings with leaf chlorophyll concentration in Amaranthus vlitus: Correlation with
physiological processes. Fiziologiya Rastenii, 50 (3), 442-444.
MACHUL M., 2003. Wyznaczenie optymalnego zaopatrzenia kukurydzy w azot za pomoc¹ testu
SPAD. Pamiêtnik Pu³awski, 133, 97-113.
MURDOCK L., JONES S., BOWLEY C., MEEDHAM P., JAMES J., HOWE P., 1997. Using a chlorophyll meter to make nitrogen wheat recommendations on wheat AGR-170. Cooperative
extension services. College of Agriculture, University of Kentucky. Lexington,
www.specmetres.com/info/3.html.
OLSZEWSKA M., 2005. Wp³yw nawo¿enia azotem na parametry wymiany gazowej, indeks zielonoœci liœci (SPAD) oraz plonowanie wybranych odmian tymotki ³¹kowej i kostrzewy
³¹kowej uprawianych na glebie mineralnej. Journal of Elementology, 10 (3), 561-569.
UZIK M., ZAFAJOVA A., 2000. Chlorophyll and nitrogen content in leaves of winter wheat at different genotypes and fertilization. Rostlinna Vyroba, 46, 237-244.
WOJCIESKA U., 1994. Fizjologiczna rola azotu w kszta³towaniu plonu roœlin. Cz. II. ¯ywienie
roœlin azotem a fotosynteza, fotorespiracja i oddychanie ciemniowe. Postêpy Nauk Rolniczych, 1, 127-143.
WOJCIESKA-WYSKUPAJTYS U., 1996. Fizjologiczna rola azotu w kszta³towaniu plonu roœlin. Cz.
III. ¯ywienie roœlin azotem a produktywnoœæ fotosyntezy. Postêpy Nauk Rolniczych, 3,
29-43.
WOOD C. W., REEVES D. W., DUFFIELD R. R., EDMISTEN K. L., 1992. Field chlorophyll measurements for evaluation of corn nitrogen status. Journal of Plant Nutrition, 15 (4), 487-500.
160
M. Olszewska
WYSZYÑSKI Z., GOZDOWSKI D., £OBODA T., PIETKIEWICZ S., WO£EJKO E., 2002. Reakcja jêczmienia jarego browarnego w latach o zró¿nicowanych opadach przy ró¿nym nawo¿eniu
azotem. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 481, 349- 355.
ZIELEWICZ W., 2005. Reakcja Holcus lanatus na trudne warunki siedliskowe. £¹karstwo w Polsce, 8, 237-247.
Effects of nitrogen fertilization on physiological processes, leaf greenness index and
yields of orchard grass and perennial ryegrass
M. OLSZEWSKA
Department of Grassland Sciences, University Warmia and Mazury, Olsztyn
Summary
The rate of photosynthesis, rate of transpiration and leaf greenness index (Soil Plant Analysis
Development) and yields of selected cultivars of orchard grass and perennial ryegrass, grown on
mineral soil under conditions of differentiated nitrogen fertilization, were studied in a greenhouse
experiment. The rates of photosynthesis and transpiration were measured with a LI-COR 6400
portable gas analyzer, and leaf greenness – with a SPAD 502 optical chlorophyll meter (Minolta).
Dry matter yield was determined by drying the collected biomass at 105oC, to constant weight.
The obtained results show that nitrogen fertilization significantly increases the rate of photosynthesis, leaf greenness index and yields of perennial ryegrass and orchard grass and limited leaf
transpiration. Intensity of the photosynthesis process and the transpiration indicate big variability
in the vegetation period, however the level of chlorophyll in leaves is comparatively stable. Nitrogen fertilization was stimulated by physiological processes and the level of chlorophyll in leaves
of grass. Perennial ryegrass cultivars contained more chlorophyll in leaves and reacted to nitrogen
fertilization more strongly than orchard grass. Increase of the yield, in comparison to the control
objects, was in them higher than in cultivars of orchard grass.
Dr in¿. Marzenna Olszewska
Katedra £¹karstwa, UWM w Olsztynie
ul.Plac £ódzki 1/18, 10-718 Olsztyn
tel. (089) 523 35 64
e-mail: marzenno@uwm.edu.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Podatnoœæ odmian trawnikowych Lolium perenne
i Poa pratensis na choroby
A. RADKOWSKI
Katedra £¹karstwa, Akademia Rolnicza w Krakowie
Susceptibility of turf cultivars of Lolium perenne
and Poa pratensis to diseases
Abstract. The aim of the present work was to estimate two cultivars of perennial ryegrass (Lolium
perenne L.), and two cultivars of smooth-stalked meadowgrass (Poa pratensis L.) in relation to
their susceptibility to fungal diseases. Two types of utilization were taken into account i.e.: park
and relax. It was stated that park utilization affected higher degree of infection. Moreover, it was
found that perennial ryegrass was more susceptible to pink snow mould and leaf spot whereas
smooth-stalked meadowgrass was less resistant to yellow rust.
K e y w o r d s: pink snow mold, helminthosporium leaf disease, yellow rust, perennial
ryegrass, smooth-stalked meadowgrass
1. Wstêp
¯ycica trwa³a (Lolium perenne L.) i wiechlina ³¹kowa (Poa pratensis L.) s¹ podstawowymi gatunkami traw stosowanymi na trawniki. Gatunki traw i ich odmiany maj¹
charakterystyczne cechy u¿ytkowe, zarówno dodatnie, jak i ujemne, które powinny byæ
oceniane i uwzglêdniane przy komponowaniu mieszanek traw przeznaczonych na ró¿ne
cele u¿ytkowe (B REDE , 2002). Do celów trawnikowych hodowane s¹ specjalne
odmiany, charakteryzuj¹ce siê wê¿szymi blaszkami liœciowymi i niskim odrastaniem po
koszeniu (VENTOLA i wsp., 1993; HUANG i FRY, 1998). W zasadzie w polskich warunkach klimatycznych cechy ¿ycicy trwa³ej i wiechliny ³¹kowej, jako gatunku, s¹ dobrze
poznane i opisane (D OMAÑSKI , 1998; P ROÑCZUK , 1994). Niewiele jest jednak
szczegó³owych badañ dotycz¹cych pora¿enia przez choroby grzybowe. Wystêpuj¹ du¿e
problemy w ocenie podatnoœci traw gazonowych na choroby w warunkach trawnikowych, o których szeroko pisz¹ PROÑCZUK i PROÑCZUK (1997). Jednoczeœnie wiadomo,
¿e straty powodowane przez te choroby szacuje siê na 10-15% (KOMUÑSKA, 1993;
KUTRZEBA, 1993). Trawy w warunkach klimatycznych Polski mog¹ byæ pora¿ane przez
kilkadziesi¹t gatunków grzybów z ró¿nych grup systematycznych. Z 70 gatunków
wystêpuj¹cych na trawach oko³o 20 mo¿e wyrz¹dzaæ powa¿ne straty (PROÑCZUK,
2000). Patogeny grzybowe obni¿aj¹ estetyczny wygl¹d trawnika, a na terenach sporto-
162
A. Radkowski
wych uniemo¿liwiaj¹ grê, powoduj¹c nierówn¹ nawierzchniê murawy (PROÑCZUK,
1995).
Celem niniejszych badañ by³a ocena zdrowotnoœci wybranych odmian ¿ycicy trwa³ej
i wiechliny ³¹kowej z uwzglêdnieniem sposobu u¿ytkowania.
Badania przeprowadzono w latach 2001-2004 na terenie Stacji Hodowli Roœlin
w Skrzeszowicach pod Krakowem (220 m n.p.m.), na czarnoziemie zdegradowanym
wytworzonym z lessu. W³aœciwoœci chemiczne tej gleby przedstawia³y siê nastêpuj¹co
pHKCl–6,5 oraz przyswajalne P–52, K–120 i Mg–51,3 g kg–1. Doœwiadczenie za³o¿ono
zgodnie z zaleceniami agrotechnicznymi dotycz¹cymi zak³adania trawników.
Na poletkach o powierzchni 1 m2 wysiano monokulturê ¿ycicy trwa³ej w iloœci 22,2
g m–2 i wiechliny ³¹kowej 7,8 g m–2. Termin siewu przypad³ na 31 maja 2001 rok.
W badaniach testowano dwie odmiany ¿ycicy trwa³ej: Nira i Stadion oraz dwie odmiany
wiechliny ³¹kowej: Alicja i Gol, przy dwóch sposobach u¿ytkowania – park i relaks.
Trawniki nawo¿ono w roku siewu: przy u¿ytkowaniu park 65 kg ha–1 N, 60 kg ha–1 P2O5,
120 kg ha–1 K2O, natomiast przy u¿ytkowaniu relaks odpowiednio 85, 75 i 150 kg ha–1.
W nastêpnych latach przy u¿ytkowaniu park 60 kg ha–1 N, 20 kg ha–1 P2O5, 40 kg ha–1
K2O, a przy u¿ytkowaniu relaks odpowiednio 180-210, 80 i 150 kg ha–1. Nawozy azotowe zastosowano w formie saletry amonowej 32% N, fosforowe – superfosfat potrójny
granulowany 46% P2O5, a potasowe w postaci soli potasowej 60% K2O.
W okresie wegetacji przy u¿ytkowaniu park przeprowadzano 4-9 koszeñ na wysokoœæ 6 cm, a przy u¿ytkowaniu relaks 8-15 koszeñ na wysokoœæ 4 cm. Koszenie wykonywano w momencie, gdy roœliny osi¹ga³y wysokoœæ równ¹ 100% przyjêtej wysokoœci
koszenia. Liczba i wysokoœæ koszeñ by³y zgodne z zaleceniami COBORU dla mieszanek typu „relaks” i „park” (DOMAÑSKI, 1992; 1993).
Warunki pogodowe na ogó³ by³y sprzyjaj¹ce dla wzrostu i rozwoju traw gazonowych. Roczne sumy opadów w okresie badañ (lata 2002-2004) waha³y siê od 481,3 do
581,9 mm. Natomiast œrednie sumy opadów z okresu szeœciu miesiêcy (IV-IX), mieœci³y
siê w granicach 270-556 mm. Œrednia roczna temperatura w okresie 3-letnich badañ
waha³a siê od 8,4 do 9,2°C, a w okresie wegetacji – 12,2-13,5°C.
Oceny podatnoœci odmian na choroby wykonano w skali 9-stopniowej (1-9), opartej
na systemie bonitacyjnym traw gazonowych opracowanym przez PROÑCZUKA (1993).
Obserwacje wykonano raz w sezonie (wiosna, lato, jesieñ). Analizê mikologiczn¹ wykonano w laboratorium, stosuj¹c sztuczne pod³o¿e (PDA). Na po¿ywkê agarow¹
wyk³adano po 40 fragmentów pora¿onych roœlin. Gatunki grzybów identyfikowano przy
pomocy kluczy fitopatologicznych i opracowañ monograficznych (PROÑCZUK, 1995).
Do wykonywania obliczeñ statystycznych zastosowano arkusz kalkulacyjny Microsoft Excel 7.0. Istotnoœæ ró¿nic miêdzy porównywanymi œrednimi okreœlano metod¹
Duncana. Analizê wariancji i test Duncana wykonywano na poziomie istotnoœci
a = 0,05.
Podatnoœæ odmian trawnikowych Lolium perenne i Poa pratensis na choroby
163
Czteroletnie obserwacje odmian ¿ycicy trwa³ej i wiechliny ³¹kowej w uprawie trawnikowej wykaza³y, ¿e darñ uszkadzana by³a g³ównie przez trzy choroby powodowane
przez grzyby. Nasilenie chorób by³o wyraŸnie zró¿nicowane w latach i zale¿a³o od stopnia intensyfikacji uprawy oraz badanych gatunków. Natomiast niewielkie ró¿nice odnotowano miêdzy odmianami w obrêbie gatunku.
Wed³ug PROÑCZUK (2000) oraz GANGE i CASE (2003) jednym z najgroŸniejszych
patogenów atakuj¹cych trawy gazonowe w Polsce i Europie P³n. jest Microdochium
nivale. St¹d te¿ w przeprowadzonych badaniach najwiêkszy problem u ¿ycicy trwa³ej
stanowi³a pleœñ œniegowa (Microdochium nivale). Placowe uszkodzenia darni obserwowano w ka¿dym roku na wiosnê. Bardziej podatne na pleœñ œniegow¹ w pierwszym
i drugim roku u¿ytkowania by³y roœliny w warunkach u¿ytkowania park, natomiast
w trzecim roku przy u¿ytkowaniu relaks (Tabela 1). Z kolei u wiechliny ³¹kowej pora¿enie wyst¹pi³o tylko w pierwszym roku, przy czym wiêksze natê¿enie choroby odnotowano u odmiany Gol ni¿ u Alicji. Ró¿nice w odpornoœci badanych odmian by³y istotne.
Zdaniem PROÑCZUK (2000) choroba ta najwiêksze szkody powoduje w³aœnie
u ¿ycicy trwa³ej, a przyczyn¹ mo¿e byæ pozostawienie zbyt wyroœniêtych roœlin na zimê.
W przedstawionej pracy fakt ten dotyczy szczególnie u¿ytkowania park, gdzie roœliny
by³y rzadziej koszone. Zbyt wysokie dawki azotu mog¹ te¿ byæ przyczyn¹ wiêkszego
pora¿enia roœlin przez pleœñ.
Tabela 1. Stopieñ podatnoœci odmian ¿ycicy trwa³ej i wiechliny ³¹kowej na Microdochium nivale
Table 1. The degree of infection of perennial ryegrass and smooth-stalked meadowgrass by
Microdochium nivale
Gatunek/odmiana
Species/cultivar
Nira
Stadion
Alicja
Gol
Typ u¿ytkowania
Lata u¿ytkowania – Years of maintenance
Type of mainte2002
2003
2004
nance
¯ycica trwa³a – Perennial ryegrass
Park
6,0* ab
6,3 a
7,7 a
Relaks
7,3 b
6,7 a
7,3 a
Park
6,0 ab
6,0 a
7,7 a
Relaks
7,3 b
7,0 ab
7,3 a
Wiechlina ³¹kowa – Smooth-stalked meadowgrass
Park
7,3 b
9,0 b
9,0 b
Relaks
7,0 b
9,0 b
9,0 b
Park
4,3 a
9,0 b
9,0 b
Relaks
5,3 a
9,0 b
9,0 b
*Ocena w skali 1-9 (9 = brak objawów) – In scale 1-9 (9 = lack of infection)
a, b, c – liczby w kolumnach oznaczone jednakowymi literami nie ró¿ni¹ siê statystycznie przy
a = 0,05
a, b, c – numbers in rows marked with same letters do not differ significantly at a = 0.05
164
A. Radkowski
Drug¹ chorob¹ wp³ywaj¹c¹ na obni¿enie estetycznego wygl¹du badanych trawników
by³a plamistoœæ liœci (syn. helmintosporioza traw). Ocenê pora¿enia odmian wykonywano latem i jesieni¹.
Nasilenie plamistoœci liœci powodowanej przez Drechslera siccans u ¿ycicy trwa³ej
zmienia³o siê w latach i ³¹czy³o siê wyraŸnie z warunkami pogodowymi. Niewielkie
uszkodzenia darni notowano w umiarkowanie wilgotnych porach, a w ciep³ych
i suchych objawów nie stwierdzono. Pora¿enie wyst¹pi³o w roku wysiewu i trzecim roku
u¿ytkowania na jesieni oraz w pierwszym roku latem, natomiast w drugim roku nie notowano choroby (Tabela 2). Bardziej pora¿ane by³y roœliny przy u¿ytkowaniu park.
U wiechliny ³¹kowej plamistoœæ liœci powodowa³ Drechslera poae. Choroba wyst¹pi³a
tylko w pierwszym roku u¿ytkowania i jedynie u odmiany Alicja w niewielkim nasileniu, mimo ¿e CZEMBOR (2002) podaje, ¿e jest to jeden z najwa¿niejszych patogenów
wiechliny ³¹kowej. O wiêkszym zagêszczeniu plam u wiechliny ³¹kowej w porównaniu
do innych gatunków w okresie wiosny i jesieni donosi równie¿ PROÑCZUK (2000).
Drechslera poae w okresie ch³odnej pogody atakuje oprócz liœci równie¿ pochwy liœciowe, wêz³y krzewienia, a niekiedy roz³ogi. Na ¿ycicy trwa³ej Drechslera siccans
Tabela 2. Stopieñ pora¿enia odmian ¿ycicy trwa³ej i wiechliny ³¹kowej przez Drechslera spp. –
(helmintosporiozê)
Table 2. The degree of infection of perennial ryegrass and smooth-stalked meadowgrass to
Drechslera spp. – (leaf spot)
Gatunek/odm
iana
Species/cultivar
Nira
Stadion
Alicja
Gol
Typ
u¿ytkowania
Type of
maintenance
Park
Relaks
Park
Relaks
Park
Relaks
Park
Relaks
2002
2003
2001
A*
(n=4)
B**
(n=4)
A (n=4)
B (n=4)
A (n=4)
B (n=4)
9,0 a
6,3 a
4,7 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
7,3 a
6,0 ab
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
7,0 a
5,7 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
7,0 a
6,0 ab
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 b
7,0 b
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 b
7,3 b
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 b
9,0 c
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 b
9,0 c
9,0 a
9,0 a
9,0 a
2004
A (n=4)
B (n=4)
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
7,3 a
9,0 b
7,0 a
9,0 b
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 b
9,0 b
9,0 b
9,0 b
1) w skali 1-9 (9 = brak objawów) – In scale 1-9 (9 = lack of infection)
A* lato – summer
B** jesieñ – autumn
n – liczba obserwacji – number of observations
a, b, c – liczby w kolumnach oznaczone jednakowymi literami nie ró¿ni¹ siê statystycznie przy
a = 0,05
a, b, c – numbers in rows marked with same letters do not differ significantly at a = 0.05
165
szczególnie dobrze rozwija siê po ulewnych deszczach, co potwierdzaj¹ przeprowadzone badania. W pierwszym roku u¿ytkowania ¿ycicy trwa³ej, symptomy choroby
zauwa¿ano w³aœnie w czasie d³u¿ej trwaj¹cej ch³odnej i wilgotnej pogody w lecie.
Rdza ¿ó³ta powodowana przez Puccinia striiformis pora¿a³a wiechlinê ³¹kow¹, której
objawy zaobserwowano na liœciach i pochwach liœciowych (Tabela 3). Pora¿enie rdz¹
wiechliny ³¹kowej nast¹pi³o ju¿ w roku wysiewu zarówno latem jak i jesieni¹. Objawy tej
choroby notowano tak¿e w kolejnych latach badañ. Patogen pora¿a³ w wiêkszym stopniu
roœliny w u¿ytkowaniu ekstensywnym „park” ni¿ w intensywnym „relaks”. Objawy chorobowe na poszczególnych obiektach ró¿ni³y siê istotnie. Pora¿enie ¿ycicy trwa³ej przez
rdzê stwierdzono jedynie w pierwszym roku u¿ytkowania jesieni¹, któr¹ powodowa³a rdza
koronowa (Puccinia coronata). Pora¿one by³y tylko roœliny w u¿ytkowaniu park.
Tabela 3. Stopieñ podatnoœci odmian ¿ycicy trwa³ej i wiechliny ³¹kowej na Puccinia spp.
Table 3. The degree of infection of perennial ryegrass and smooth-stalked meadowgrass to Puccinia spp.
Gatunek/odmiana
Species/cultivar
Nira
Stadion
Alicja
Gol
Typ u¿ytkowania
Type of
maintenance
Park
Relaks
Park
Relaks
Park
Relaks
Park
Relaks
2002
2003
2004
2001
A*
(n=4)
B**
(n=4)
A
(n=4)
B
(n=4)
A
(n=4)
9,0 b
9,0 b
9,0 a
7,0 a
9,0 b
9,0 b
9,0 b
9,0 a
9,0 b
9,0 b
9,0 b
9,0 b
9,0 a
6,0 a
9,0 b
9,0 b
9,0 b
9,0 a
9,0 b
9,0 b
7,7 a
6,3 a
9,0 a
8,0 ab
7,0 a
8,3 ab
6,7 a
9,0 a
9,0 b
8,0 ab
6,3 a
5,0 a
9,0 a
9,0 b
6,3 a
7,7 a
6,3 a
9,0 a
9,0 b
7,7 ab
B
(n=4)
A
(n=4)
B
(n=4)
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 b
9,0 b
9,0 b
9,0 b
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
9,0 a
8,7 a
9,0 a
6,7 a
9,0 b
6,3 a
9,0 b
Objaœnienia jak w Tabeli 2 – Abbreviations see Table 2
Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e wystêpuj¹ ró¿nice w podatnoœci odmian
i gatunków na choroby grzybowe. St¹d powinno siê ograniczaæ uprawy odmian szczególnie podatnych. Obecnie w kraju brak jest badañ, poza nielicznymi wyj¹tkami, oraz
zaleceñ ochrony traw przed chorobami. W zasadzie nie chodzi wy³¹cznie o ochronê chemiczn¹, ale równie¿ o stosowane zabiegi pielêgnacyjne. Maj¹c na uwadze wzrastaj¹ce
pora¿enie przez choroby, powinna byæ zalecana ochrona trawników gazonowych.
W przeprowadzonych badaniach na uwagê zas³uguje intensywne u¿ytkowanie, które
sprawia, ¿e pora¿enie w przypadku pleœni œniegowej jest mniejsze w liczbach wzglêdnych o 4,3%, w odniesieniu do plamistoœci liœci o 2,4%, a w przypadku rdzy o 6,2%,
w porównaniu do u¿ytkowania ekstensywnego.
166
A. Radkowski
4. Wnioski
•
•
•
•
¯ycica trwa³a i wiechlina ³¹kowa ró¿ni¹ siê pod wzglêdem podatnoœci na choroby. Cecha ta zale¿y od stopnia intensywnoœci pielêgnacji oraz podatnoœci
odmiany.
Gatunkiem bardziej podatnym na pleœñ œniegow¹ i plamistoœæ liœci jest ¿ycica
trwa³a, natomiast na rdzê ¿ó³t¹ wiechlina ³¹kowa.
Intensywne u¿ytkowanie typu relaks wp³ywa na mniejsze nasilenie pleœni œniegowej i rdzy ¿ó³tej w porównaniu do u¿ytkowania ekstensywnego.
Odporniejsz¹ na pleœñ œniegow¹ okaza³a siê odmiana wiechliny ³¹kowej Alicja
przy obu typach u¿ytkowania, a bardziej podatn¹ by³a odmiana ¿ycicy trwa³ej
Stadion w u¿ytkowaniu park. Z kolei pod wzglêdem plamistoœci liœci najmniej
pora¿an¹ by³a odmiana wiechliny ³¹kowej Gol, a najbardziej ¿ycica trwa³a Nira
w u¿ytkowaniu park. W wypadku rdzy sytuacja by³a odwrotna, mianowicie wiêksz¹ odpornoœæ odnotowano u odmiany ¿ycicy trwa³ej Nira, a najmniejsz¹
u wiechliny ³¹kowej Gol.
Literatura
BREDE D., 2002. Adaptability of traditional turfgrass species to lower maintenance. Golf course
management, 70, 5, 59-62.
CZEMBOR E., 2002. Selection of Kentucky Bluegrass for Drechslera poae resistance under greenhouse conditions. Journal of Phytopathology, 150, 543-545.
DOMAÑSKI P., 1992. System badañ i oceny odmian traw gazonowych w Polsce. Biuletyn IHAR,
183, 251-263.
DOMAÑSKI P., 1993. Metodyka doœwiadczeñ odmianowych z trawami gazonowymi. Centralny
Oœrodek Badania Odmian Roœlin Uprawnych, S³upia Wielka, 22 ss.
DOMAÑSKI P., 1998. Trawy darniowe: kostrzewa czerwona, wiechlina ³¹kowa, ¿ycica trwa³a.
Synteza wyników doœwiadczeñ odmianowych. Centralny Oœrodek Badania Odmian
Roœlin Uprawnych, 1136, S³upia Wielka, 21 ss.
GANGE A. C., CASE S. J., 2003. Incidence of microdochium patch disease in golf putting greens
and a relationship with arbuscular mycorrhizal fungi. Grass and Forage Science, 58,
58-62.
HUANG B., FRY J. D., 1998. Root anatomical, physiological, and morphological response to
drought stress for tall fescue cultivars. Crop Science, 38, 1017-1022.
KOMUÑSKA D., 1993. Wystêpowanie grzybów z rodzaju Helminthosporium na trawach pastewnych. Biuletyn IHAR, 188, 79-83.
KUTRZEBA J., 1993. Mikroflora liœci Festuca pratensis Huds. Biuletyn IHAR, 188, 33–41.
PROÑCZUK M., 1995. Kompendium wiedzy o chorobach traw i ich zapobieganiu na trawnikach.
Materia³y Szkoleniowe, Radzików, 24 ss.
PROÑCZUK M., 2000. Choroby traw – wystêpowanie i szkodliwoœæ w uprawie na nasiona i u¿ytkowaniu trawnikowym. Monografie i Rozprawy Naukowe, IHAR Radzików, 4, 183 ss.
PROÑCZUK M., PROÑCZUK S., 1997. Problemy w ocenie podatnoœci traw gazonowych na choroby w warunkach trawnikowych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 451,
135-146.
167
PROÑCZUK S., 1993. System oceny traw gazonowych. Biuletyn IHAR, 186: 127-132.
PROÑCZUK S., 1994. Stan hodowli i nasiennictwa traw gazonowych w Polsce. Genetica Polonica,
35A, 329-339.
VENTOLA M. W., MURPHY J. A., DICKSON W. K., BARA R. F., SUN S., SMITH D. A., 1993. Performance of tall fescue cultivars in Jersey turf trials. Rutgers Turfgrass Proceedings of the
New Jersey Turfgrass Expo, Atlantic City, 173-175.
Susceptibility of turf cultivars of Lolium perenne and Poa pratensis to diseases
A. RADKOWSKI
Department of Grassland Sciences, Agricultural University of Krakow
Summary
The investigations were conducted in 2001-2004 in the Plant Breeding Station at Skrzeszowice near Krakow. In the experiment two amenity grass species i.e.: perennial ryegrass (Lolium
perenne) and smooth-stalked meadowgrass (Poa pratensis) under two type of turf maintenance:
park and relax were subjected to estimations. Infection by diseases was done on the basis of
9-degree scale. Registered Polish cultivars of Lolium perenne L. Nira and Stadion as well as Poa
pratensis L. Alicja and Gol constituted the subject of the experiment. Great diversifications
between results for the particular years of investigations, different methods of turf maintenance
and between examined species were found. Differences between cultivars were of lower importance. Perennial ryegrass was characterised with the highest susceptibility to pink snow mould
(Microdochium nivale) in the first and second year under the park maintenance and in the third
year under the relax maintenance. In the case of smooth-stalked meadowgrass infection occurred
only in the first year and was more intensive for the Gol cultivar. Helmintosporium leaf disease
(Drechslera siccans) in perennial ryegrass occurred in the sowing year as well as in the autumn of
the third year, whereas in the summer of the first year and in the second year it was not noticed.
More susceptible to infection were plants under park maintenance. Smooth-stalk meadowgrass
was affected by the Drechslera poae only in the first year and only in the case of Alicja cultivar to
a low degree. Perennial ryegrass during the autumn of the first year of investigations was infected
with rust (Puccinia coronata). However infection affected only plants under the park maintenance. Smooth-stalked meadowgrass appeared to be more susceptible to rust disease. Yellow rust
infection was observed in the year of sowing, it appeared also in the following years. Obtained
results suggest that perennial ryegrass is more susceptible to pink snow mould and leaf spot, whereas smooth-stalked meadowgrass is less resistant to yellow rust.
Recenzent – Reviewer: Maria Proñczuk
Dr in¿. Adam Radkowski
al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków
tel. (012) 662 43 61
e-mail: rrradkow@cyf-kr.edu.pl
167
PROÑCZUK S., 1993. System oceny traw gazonowych. Biuletyn IHAR, 186: 127-132.
PROÑCZUK S., 1994. Stan hodowli i nasiennictwa traw gazonowych w Polsce. Genetica Polonica,
35A, 329-339.
VENTOLA M. W., MURPHY J. A., DICKSON W. K., BARA R. F., SUN S., SMITH D. A., 1993. Performance of tall fescue cultivars in Jersey turf trials. Rutgers Turfgrass Proceedings of the
New Jersey Turfgrass Expo, Atlantic City, 173-175.
Susceptibility of turf cultivars of Lolium perenne and Poa pratensis to diseases
A. RADKOWSKI
Department of Grassland Sciences, Agricultural University of Krakow
Summary
The investigations were conducted in 2001-2004 in the Plant Breeding Station at Skrzeszowice near Krakow. In the experiment two amenity grass species i.e.: perennial ryegrass (Lolium
perenne) and smooth-stalked meadowgrass (Poa pratensis) under two type of turf maintenance:
park and relax were subjected to estimations. Infection by diseases was done on the basis of
9-degree scale. Registered Polish cultivars of Lolium perenne L. Nira and Stadion as well as Poa
pratensis L. Alicja and Gol constituted the subject of the experiment. Great diversifications
between results for the particular years of investigations, different methods of turf maintenance
and between examined species were found. Differences between cultivars were of lower importance. Perennial ryegrass was characterised with the highest susceptibility to pink snow mould
(Microdochium nivale) in the first and second year under the park maintenance and in the third
year under the relax maintenance. In the case of smooth-stalked meadowgrass infection occurred
only in the first year and was more intensive for the Gol cultivar. Helmintosporium leaf disease
(Drechslera siccans) in perennial ryegrass occurred in the sowing year as well as in the autumn of
the third year, whereas in the summer of the first year and in the second year it was not noticed.
More susceptible to infection were plants under park maintenance. Smooth-stalk meadowgrass
was affected by the Drechslera poae only in the first year and only in the case of Alicja cultivar to
a low degree. Perennial ryegrass during the autumn of the first year of investigations was infected
with rust (Puccinia coronata). However infection affected only plants under the park maintenance. Smooth-stalked meadowgrass appeared to be more susceptible to rust disease. Yellow rust
infection was observed in the year of sowing, it appeared also in the following years. Obtained
results suggest that perennial ryegrass is more susceptible to pink snow mould and leaf spot, whereas smooth-stalked meadowgrass is less resistant to yellow rust.
Recenzent – Reviewer: Maria Proñczuk
Dr in¿. Adam Radkowski
al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków
tel. (012) 662 43 61
e-mail: rrradkow@cyf-kr.edu.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Kszta³towanie siê biomasy nadziemnej Lolium perenne
w zale¿noœci od nawo¿enia azotem i czêstoœci œcinania
B. RUTKOWSKA, M. JANICKA, B. BORAWSKA-JARMU£OWICZ
w Warszawie
Aboveground biomass formation of Lolium perenne depending
on nitrogen fertilisation and cutting frequency
Abstract. The aim of this study was to analyse the influence of mineral fertilisation and cutting
frequency of Lolium perenne plants on length of vegetative and reproductive tillers, their contribution in mass in each cut and mass of stubble (base of tillers). The investigations showed that
nitrogen fertilisation as well as the increasing rates of nitrogen, irrespectively of cutting frequency, influenced positively, especially at three cuts utilisation, all evaluated features of Lolium
perenne plants. Generative tillers occurred in great number in second re-growths – late species.
The mass of tillers depended on mass of reproductive tillers, mass of one tiller and the weather.
The frequency of cutting exerted no significant influence on annual yields of Lolium perenne. The
stubble mass systematically developed in the following two years of management and the nitrogen fertilisation had not a distinct influence on their mass compare in comparison with yield.
K e y w o r d s: Lolium perenne, nitrogen fertilisation, cutting frequency, generative tillers, vegetative tillers, structure of aboveground biomass
1. Wstêp
Poznanie cech morfologiczno-biologicznych poszczególnych gatunków traw
pozwala na wyjaœnienie wielu zjawisk zachodz¹cych w zbiorowiskach ³¹kowych, ocenê
wartoœci pokarmowej, przydatnoœci gatunków do sposobu wykorzystania i u¿ytkowania,
nawo¿enia oraz warunków ich bytowania (RUTKOWSKA i wsp., 1999).
Podmiotem badañ, których wyniki s¹ treœci¹ niniejszego opracowania, by³a Lolium
perenne L. Gatunek ten jest uwa¿any za jeden z najwa¿niejszych sk³adników runi
pastwiskowej na zachodzie Europy (MANNETJE, 1994) oraz w kraju (BARY£A i KULIK,
2002; TR¥BA i GRZEGORCZYK, 2003), niezast¹piony do stosowania na u¿ytki zielone
przemienne (GRZEGORCZYK i TR¥BA, 2003), czy te¿ na ró¿nego rodzaju trawniki
(DOMAÑSKI i GOLIÑSKA, 2003; RUTKOWSKA i STYPIÑSKI, 2003). Do racjonalnego i tak
wszechstronnego wykorzystania Lolium perenne przyczyni³y siê wyniki wnikliwych
badañ jej biologii prowadzone na zachodzie Europy ju¿ w latach 50. i 60. (BAKER, 1957;
BARLEY i BOUGLE, 1964; POZO IBANEZ, 1963), jak równie¿ nieco póŸniej w kraju (RUT-
170
B. Rutkowska, M. Janicka, B. Borawska-Jarmu³owicz
KOWSKA i
wsp., 1999). Dotyczy³y one przede wszystkim rozwoju biomasy nadziemnej
i podziemnej, krzewienia, zale¿noœci miêdzy rozwojem pêdów generatywnych i wegetatywnych, faz rozwojowych, na tle warunków przyrodniczych, nawo¿enia, sposobu
i intensywnoœci u¿ytkowania.
Celem badañ by³a ocena wp³ywu nawo¿enia azotem i czêstoœci œcinania roœlin
Lolium perenne odmiany Argona na d³ugoœæ pêdów wegetatywnych i generatywnych,
ich udzia³ w masie w poszczególnych odrostach („pokosach”). Okreœlano ponadto masê
„œcierni” (nasady pêdów) gdzie znajduj¹ siê zawi¹zki pêdów (p¹czki) oraz wêz³y krzewienia.
Badania prowadzono na doœwiadczeniu za³o¿onym w naturalnym, umiarkowanie
wilgotnym siedlisku ³¹kowym, na czarnej ziemi glejowej wytworzonej z utworów pylastych, zalegaj¹cej na piasku luŸnym. Zawartoœæ próchnicy w górnej warstwie wynosi³a
2,7%, pH w KCl – 6,7. Gleba by³a doœæ uboga w potas (4,7 mg w 100 g gleby), zasobna
w fosfor (31 mg w 100 g gleby), œrednio zasobna w magnez (6,1 mg w 100 g gleby)
i zasobna w wapñ (9,5 mg w 100 g gleby). Poziom wody gruntowej w okresach wegetacji wykazywa³ doœæ du¿e wahania, zale¿a³ zarówno od opadów, jak równie¿ poziomu
wody w rzece odleg³ej o oko³o 60-70 m; wiosn¹ utrzymywa³ siê tu¿ pod powierzchni¹
gleby, w póŸniejszym okresie obni¿a³ siê do 50-70 cm. Iloœæ i rozk³ad opadów ró¿ni³y siê
miêdzy latami badañ. W pierwszym roku warunki wilgotnoœciowe by³y mniej korzystne
dla rozwoju roœlin ni¿ w drugim roku (obfite opady). W póŸniejszych miesi¹cach
w pierwszym roku ma³e opady notowano w lipcu, a zw³aszcza w pocz¹tkach wrzeœnia
(susza), natomiast w drugim roku – w sierpniu (ok. 30 mm) i wrzeœniu (ok. 40 mm).
Przedmiotem badañ by³y pojedyncze kêpy Lolium perenne L. odmiany Argona
w pierwszym i drugim roku po ich rozpikowaniu w fazie trzech liœci, w rozstawie 30 ×
30 cm, na poletkach o powierzchni 16 m2 (144 roœliny – kêpy na poletku). Roœliny œcinano 3 i 6 razy na wysokoœci 5 cm. Pierwsze odrosty przy u¿ytkowaniu 3-krotnym
Lolium perenne œcinano w terminach koszenia ³¹k produkcyjnych (faza pe³ni k³oszenia
dominuj¹cych gatunków traw – trzecia dekada maja), na których zlokalizowano
doœwiadczenie. Przy 6 pokosach roœliny œcinano przy wysokoœci pêdów wegetatywnych
20-30 cm (w póŸniejszych odrostach). Stosowano nawo¿enie w kg ha–1 rocznie: N – 0,
120, 240 i 480 w równych dawkach pod ka¿dy odrost; P – 30, K – 100 jednorazowo
wiosn¹. Na losowo wybranych czterech kêpach w ka¿dym odroœcie okreœlano:
–
d³ugoœæ pêdów generatywnych i wegetatywnych,
–
masê pêdów generatywnych, wegetatywnych oraz œcierni (0-5 cm od powierzchni gleby),
–
udzia³ pêdów generatywnych i wegetatywnych w ogólnej masie pêdów,
–
masê 100 pêdów generatywnych i wegetatywnych pobranych losowo w odrostach, w których wystêpowa³y licznie pêdy generatywne.
171
Kszta³towanie siê biomasy nadziemnej Lolium perenne w zale¿noœci od nawo¿enia...
3.1. D³ugoœæ pêdów generatywnych i wegetatywnych oraz ich udzia³ (%) w plonie
U¿ytkowanie 3-krotne. Terminy œcinania pierwszych odrostów okaza³y siê zbyt
wczesne dla Lolium perenne, która póŸno przechodzi w fazê generatywn¹ (BARYLE
i BOUGLE, 1964; FALKOWSKI, 1982), ale trwa ona doœæ d³ugo (RUTKOWSKA i wsp.,
1970). Pêdy generatywne osi¹ga³y wówczas dopiero fazê strzelania w ŸdŸb³o, a ich
d³ugoœæ by³a podobna do d³ugoœci pêdów wegetatywnych – oko³o 40 cm (Ryc. 1). Jednak udzia³ tych pêdów w biomasie by³ doœæ du¿y (Ryc. 2) i waha³ siê œrednio od 40%
(w pierwszym roku) do 50% (w drugim roku).
1 rok / 1st year
100 cm
80
60
40
20
0
1 2 3 4
1 2 3 4
I
80 cm
60
40
20
0
1 2 3 4
I
80
60
40
20
0
II
2 rok / 2nd year
1 2 3 4
1 2 3 4
III
1 2 3 4
I
II
1 2 3 4
III
1 rok / 1st year
1 2 3 4
II
1 2 3 4
1 2 3 4
III
1 2 3 4
IV
V
1 2 3 4
VI
2 rok / 2nd year
cm
1 2 3 4
I
1 2 3 4
II
1 2 3 4
III
pêdy wegetatywne / vegetative tillers
1 2 3 4
1 2 3 4
IV
V
1 2 3 4
VI
pêdy generatywne / reproductive tillers
N (kg ha–1): 1 – 0, 2 – 120, 3 – 240, 4 – 480
Ryc. 1. D³ugoœæ (cm) pêdów generatywnych i wegetatywnych Lolium perenne w zale¿noœci od
nawo¿enia i czêstoœci koszenia (I-III, I-VI)
Fig. 1. Length (cm) of reproductive and vegetative tillers of Lolium perenne depending on fertilisation and cutting frequency (I-III, I-VI)
172
1 rok / 1st year
2 rok / 2nd year
100%
80%
60%
40%
20%
0%
1 2 3 4
I
1 2 3 4
II
1 2 3 4
1 2 3 4
III
1 2 3 4
I
II
1 2 3 4
III
1 rok / 1st year
100%
80%
60%
40%
20%
0%
1 2 3 4
I
1 2 3 4
II
1 2 3 4
1 2 3 4
III
1 2 3 4
IV
V
1 2 3 4
VI
2 rok / 2nd year
100%
80%
60%
40%
20%
0%
1 2 3 4
I
1 2 3 4
II
1 2 3 4
III
pêdy wegetatywne / vegetative tillers
1 2 3 4
1 2 3 4
IV
V
1 2 3 4
VI
pêdy generatywne / reproductive tillers
N (kg ha–1): 1 – 0, 2 – 120, 3 – 240, 4 – 480
Ryc. 2. Udzia³ (%) pêdów generatywnych i wegetatywnych w ogólnej masie pêdów kêpy w zale¿noœci od nawo¿enia i czêstoœci koszenia (I-III, I-VI)
Fig. 2. Contribution (%) of reproductive and vegetative tillers in total mass of tillers of tussock
depending on fertilisation and cutting frequency (I-III, I-VI)
W drugich odrostach, niezale¿nie od roku u¿ytkowania, d³ugoœæ pêdów generatywnych by³a prawie dwukrotnie wiêksza od d³ugoœci pêdów wegetatywnych. Udzia³ pêdów
generatywnych w drugich odrostach by³ podobny jak w pierwszych. W trzecich odrostach pojawi³y siê tylko pojedyncze pêdy generatywne. Fakt ten mo¿na t³umaczyæ tym,
¿e w pierwszym odroœcie sto¿ki wzrostu wiêkszoœci pêdów generatywnych znajdowa³y
siê poni¿ej wysokoœci œcinania roœlin i rozwinê³y siê one póŸniej (JEVISS, 1972; NIQUEX,
1978).
173
Nawo¿enie azotem i wzrastaj¹ce jego dawki korzystnie wp³ynê³y na d³ugoœæ obu
rodzajów pêdów, zw³aszcza w pierwszym roku w II i III odroœcie. Natomiast udzia³
pêdów generatywnych w plonie pod wp³ywem wy¿szych dawek azotu, niezale¿nie od
roku, by³ wiêkszy w drugich odrostach.
U¿ytkowanie 6-krotne. Pêdy generatywne pojawi³y siê masowo w drugich odrostach (ok. 70% w pierwszym, ok. 80% w drugim roku; Ryc. 2). Przyczyn¹, podobnie jak
w 3-krotnym u¿ytkowaniu, by³ zbyt wczesny termin œcinania roœlin wiosn¹; p¹czki tych
pêdów znajdowa³y siê poni¿ej 5 cm (brak pêdów generatywnych w pierwszych terminach) i rozwinê³y siê póŸniej. W pozosta³ych odrostach notowano nieliczne pêdy generatywne lub ich brak (VI odrost), a bujny rozwój pêdów wegetatywnych.
Nawo¿enie azotem, zw³aszcza wy¿sze jego dawki, niezale¿nie od roku, korzystnie
wp³ynê³o na d³ugoœæ pêdów wegetatywnych (Ryc. 1), która by³a doœæ podobna poszczególnych odrostach. D³ugoœæ pêdów generatywnych by³a zmienna zarówno w odrostach,
jak i w latach. Najd³u¿sze pêdy generatywne, niezale¿nie od nawo¿enia, ponad dwukrotnie przekraczaj¹ce pêdy wegetatywne, wyst¹pi³y w drugim roku u¿ytkowania, w II
odroœcie. WyraŸny wp³yw nawo¿enia azotem, jak i wy¿szych jego dawek, na d³ugoœæ
pêdów generatywnych stwierdzono tylko w pierwszym roku u¿ytkowania, zw³aszcza
w II i III odroœcie.
3.2. Masa nadziemna
Masa pêdów wegetatywnych i generatywnych. Nawo¿enie azotem niezale¿nie od
czêstoœci œcinania roœlin i roku powodowa³o istotny wzrost masy pêdów generatywnych
i wegetatywnych w poszczególnych odrostach (Tabela 1-2), plonów rocznych (Tabela 3),
jak równie¿ wzrost masy pojedynczych pêdów, zw³aszcza generatywnych (Tabela 4).
Wp³yw rosn¹cych dawek azotu na masê pêdów w pokosach by³ doœæ zró¿nicowany.
Najwiêksz¹ masê stwierdzono na dawce 480 kg ha–1 N w drugich odrostach przy 3 pokosach oraz w trzecich i czwartych odrostach przy 6 pokosach. Niezale¿nie od czêstoœci
œcinania roœlin w ostatnich odrostach w drugim roku u¿ytkowania optymalna okaza³a siê
ni¿sza dawka – 240 kg ha–1 N. Natomiast rosn¹ce dawki do 480 kg ha–1 N korzystnie
wp³ynê³y, w pierwszym roku istotnie, na wzrost plonów rocznych.
Rozk³ad plonów w okresach wegetacji by³ nierówny, zale¿a³ od wieku roœlin, rodzaju
pêdów. W wyniku sprzyjaj¹cych warunków pogodowych wiosn¹ w drugim roku badañ
nast¹pi³o intensywne krzewienie roœlin (RUTKOWSKA, 1976) i wzrost pêdów generatywnych. W rezultacie niezale¿nie od czêstoœci œcinania roœlin masa pêdów w pierwszych
odrostach, a przy 6 pokosach równie¿ w drugich, by³a ponad dwa razy wiêksza ni¿
w pierwszym roku (Tabela 1-2).
W póŸniejszych odrostach, zw³aszcza w okresie niedoboru opadów (w pierwszym
roku – w czerwcu i w pocz¹tkach wrzeœnia, w drugim roku – w drugiej dekadzie
czerwca, w po³owie lipca i w koñcu sierpnia), na które Lolium perenne jest szczególnie
wra¿liwa, wyst¹pi³y niskie plony w III odroœcie w drugim roku przy 3 pokosach, a przy 6
pokosach w III odroœcie w pierwszym roku oraz w III i IV odroœcie w drugim roku
(Tabela 1-2). Fakt ten mo¿na t³umaczyæ s³abym krzewieniem roœlin (JEVISS, 1972; POZO
I BANEZ , 1963; R UTKOWSKA , 1976) i zahamowaniem rozwoju korzeni (B ARLEY
174
Tabela 1. Masa pêdów generatywnych, wegetatywnych oraz masa „œcierni” w g s.m. w zale¿noœci
od nawo¿enia w 3 odrostach
Table 1. Mass of reproductive and vegetative tillers and mass of stubble in g DM depending on
fertilisation in 3 cuts
Nawo¿enie
Fertilisation
PK
PKN 120
PKN 240
PKN 480
NIR –
LSD0,05
1 rok u¿ytkowania – 1st year of utilisation
Masa pêdów
Mass of tillers
Masa
Razem
œcierni
generaTotal
Mass of
tyw.
wegetat.
stubble
reprovegetat.
duct.
I odrost – I cut
0,5
6,5
7,0
2,9
5,3
6,0
11,3
2,4
5,9
7,2
13,1
3,0
5,9
7,4
13,3
3,7
2,55
n.s.
PK
PKN 120
PKN 240
PKN 480
NIR –
LSD0,05
5,2
8,8
17,1
26,1
8,3
12,9
12,9
21,6
3,99
3,27
PK
PKN 120
PKN 240
PKN 480
NIR –
LSD0,05
0,6
1,2
3,3
3,1
12,2
22,7
27,8
27,8
0,72
6,31
13,5
21,7
30,0
47,7
12,8
23,9
31,1
30,9
2 rok u¿ytkowania – 2nd year of utilisation
Masa pêdów
Mass of tillers
Masa
Razem
œcierni
generaTotal
Mass of
tyw.
wegetat.
stubble
reprovegetat.
duct.
12,4
15,7
15,2
13,9
9,6
11,4
17,7
14,1
0,79
6,75
4,48
II odrost – II cut
1,8
2,2
2,6
2,7
2,4
4,8
16,1
21,8
6,5
10,4
15,3
18,1
0,53
9,10
4,04
III odrost – III cut
3,0
5,4
4,1
5,7
0,0
0,2
0,2
0,2
12,5
14,1
17,2
15,2
1,88
n.s.
2,20
22,0
27,1
32,9
28,0
2,9
7,1
4,8
10,8
3,05
8,9
15,2
31,4
39,9
3,7
7,2
8,1
5,9
1,42
12,5
14,3
17,4
15,4
8,3
8,5
9,7
7,3
1,62
i BOUGLE, 1964; GARWOOD 1967). W konsekwencji czêstoœæ u¿ytkowania nie mia³a
wiêkszego wp³ywu na plony roczne, które niezale¿nie od roku by³y zbli¿one, a nawo¿enie azotem i rosn¹ce jego dawki powodowa³y istotny ich wzrost, zw³aszcza w pierwszym roku (Tabela 3).
Masa œcierni. Nawo¿enie azotem wp³ynê³o istotnie na wielkoœæ masy œcierni w obu
latach badañ, zw³aszcza w póŸniejszych odrostach, natomiast wp³yw zró¿nicowanych
dawek azotu by³ niewielki. Niezale¿nie od u¿ytkowania, biomasa œcierni w wyniku rozwoju roœlin by³a wiêksza w póŸniejszych odrostach w obu latach badañ (Tabela 1-2).
Przy intensywnym u¿ytkowaniu (6 pokosów) wielkoœæ biomasy œcierni w ostatnim
odroœcie, w drugim roku, by³a zbli¿ona do masy pêdów.
175
Tabela 2. Masa pêdów generatywnych, wegetatywnych i œcierni w g s.m. w zale¿noœci od nawo¿enia w 6 odrostach
Table 2. Mass of reproductive and vegetative tillers and mass of stubble in g DM depending on
fertilisation in 6 cuts
Nawo¿enie
Fertilisation
PK
PKN 120
PKN 240
PKN 480
NIR – LSD0,05
PK
PKN 120
PKN 240
PKN 480
NIR – LSD0,05
PK
PKN 120
PKN 240
PKN 480
NIR – LSD0,05
PK
PKN 120
PKN 240
PKN 480
NIR – LSD0,05
PK
PKN 120
PKN 240
PKN 480
NIR – LSD0,05
PK
PKN 120
PKN 240
PKN 480
NIR – LSD0,05
1 rok u¿ytkowania – 1st year of utilisation 2 rok u¿ytkowania – 2nd year of utilisation
Masa pêdów
Masa pêdów
Mass of tillers
Mass of tillers
Masa
Masa
Razem
œcierni
Razem
œcierni
generageneraTotal
Mass of
Total
Mass of
tyw.
wegetat.
tyw.
wegetat.
stubble
stubble
reprovegetat.
reprovegetat.
duct.
duct.
I odrost – I cut
0
3,4
3,4
4,3
0
6,2
6,2
4,3
0
2,8
2,8
2,9
0
8,3
8,3
4,4
0
3,6
3,6
3,9
0
8,3
8,3
5,7
0
3,8
3,8
3,9
0
6,3
6,3
5,7
–
0,46
0,68
–
1,59
n.i. / n.s.
II odrost – II cut
3,2
2,0
5,2
1,1
11,0
1,9
12,9
4,0
7,9
2,2
10,1
3,7
20,9
4,9
25,8
6,0
7,1
3,5
10,6
4,2
21,3
4,8
26,1
5,9
8,7
3,8
12,5
1,9
19,0
3,6
22,6
4,4
3,14
0,76
1,09
n.i. / n.s.
2,18
n.i. / n.s.
III odrost – III cut
1,0
2,3
3,3
0,8
0,4
2,3
2,7
4,1
1,0
3,6
4,6
0,5
0,4
4,8
5,2
5,8
2,2
6,3
8,5
0,9
0,9
7,1
8,0
6,2
4,3
8,2
12,5
1,0
1,8
9,4
11,2
6,3
0,76
1,72
0,32
n.i. / n.s.
1,61
1,58
IV odrost – IV cut
1,0
3,6
4,6
1,5
1,0
2,1
3,1
3,9
6,4
13,2
19,6
3,2
0,1
4,1
4,2
6,1
8,1
17,6
25,7
2,5
1,5
5,9
7,4
7,1
8,7
25,0
33,7
2,8
0,4
10,8
11,2
6,4
2,60
3,54
0,71
0,98
1,34
1,09
V odrost – V cut
0,6
7,2
7,8
3,8
0,1
4,3
4,4
4,2
0,5
9,2
9,7
7,6
0,1
6,3
6,4
6,0
1,40
10,8
12,2
11,2
0,2
11,8
12,0
6,5
1,60
14,3
15,9
9,6
0,2
13,8
14,0
7,4
0,87
3,62
2,56
n.i. / n.s.
1,79
1,93
VI odrost – VI cut
0
6,3
6,3
4,9
0
3,4
3,4
3,8
0
11,5
11,5
10,0
0
5,3
5,3
5,2
0
13,5
13,5
8,0
0
13,7
13,7
13,1
0
18,6
18,6
12,4
0
13,6
13,6
15,3
–
3,88
2,45
–
2,70
3,20
176
Tabela 3. Roczne plony kêpy Lolium perenne w g s.m.
Table 3. Annual yields of Lolium perenne tussock in g DM
Nawo¿enie
Fertilisation
PK
PKN 120
PKN 240
PKN 480
NIR – LSD0,05
3 pokosy – 3 cuts
1 rok – 1st year
2 rok – 2nd year
33,4
43,5
56,9
56,6
74,3
81,7
92,0
83,2
11,2
7,5
6 pokosów – 6 cuts
1 rok – 1st year
2 rok – 2nd year
29,5
33,7
56,3
54,4
74,2
75,5
96,6
79,0
18,6
15,6
Tabela 4. Masa 100 pêdów generatywnych i wegetatywnych* Lolium perenne w g s.m. w zale¿noœci od nawo¿enia i czêstoœci koszenia
Table 4. Mass of 100 reproductive and vegetative tillers* Lolium perenne in g DM depending on
fertilisation and cutting frequency
3 pokosy – 3 cuts
1 rok – 1st year
Nawo¿enie
Fertilisation
PK
PKN 120
PKN 240
PKN 480
generatywne
reproductive
Pokos – Cut
I
II
6,4
15,0
13,2 25,2
20,0 28,8
20,1 29,2
2 rok – 2nd year
wegetatywne
vegetative
Pokos – Cut
I
II
5,8
3,6
7,5
6,8
7,8
5,9
7,9
8,0
Rodzaj pêdów – Type of tillers
generatywne wegetatywne
reproductive
vegetative
Pokos – Cut Pokos – Cut
I
II
I
II
15,2
9,8
8,6
2,8
23,5 11,3
8,9
4,0
25,1 22,5 10,3
6,4
18,6 25,2
7,7
9,4
6 pokosów – 6 cuts
1 rok – 1st
2rok –2nd
year
year
gener. weg.
repr. veg.
Pokos – Cut
II
12,1
2,8
17,7
3,7
16,3
3,8
16,2
3,6
gener. weg.
repr
veg.
Pokos – Cut
II
8,5
4,3
12,2
3,7
14,5
3,9
14,4
3,5
*podano odrosty, w których licznie wystêpowa³y pêdy generatywne
*in the table are presented cuts in which generative tillers were in great number
4. Podsumowanie
Znajomoœæ biologii Lolium perenne, jej wymagañ siedliskowych i przydatnoœci
u¿ytkowej pozwala na w³aœciwe wykorzystanie i zaliczenie tego gatunku do niezwykle
cennych traw pastewnych (KRZYWIECKI i KOZ£OWSKI, 2003) i trawnikowych (DOMAÑSKI i GOLIÑSKA, 2003; RUTKOWSKA i STYPIÑSKI, 2003).
Lolium perenne na wiosnê rozwija siê wczeœnie, jednak doœæ póŸno wykszta³ca pêdy
generatywne i k³osi siê. Okres pojawiania siê pêdów generatywnych trwa doœæ d³ugo
(JEVISS, 1972; RUTKOWSKA i wsp., 1970; RUTKOWSKA i LEWICKA, 1995). Wyniki badañ
w³asnych potwierdzaj¹ tê opiniê. Przy 3 pokosach pêdy generatywne wystêpuj¹ masowo
w II odroœcie, zaœ przy 6 pokosach w II odroœcie oraz pojedynczo w III i IV, a nawet w V
odroœcie. Fakt ten œwiadczy o tym, ¿e nie wszystkie pêdy generatywne mog³y byæ przy© PT£, £¹karstwo w Polsce, 9, 2006
177
ciête poni¿ej aktywnej strefy wzrostu (RUTKOWSKA i wsp., 1970; JEVISS, 1972; RUTLEWICKA, 1995). Aby unikn¹æ masowego wystêpowania pêdów generatywnych w pokosach, które niekorzystnie wp³ywaj¹ na wartoœæ paszy (FALKOWSKI i wsp.,
1991; DÊBSKA-KALINOWSKA, 1994; RUTKOWSKA i LEWICKA, 1995), jak równie¿ na
krzewienie i zadarnienie (NIQUEX, 1978; RUTKOWSKA i LEWICKA, 1995; LECONTE,
2002) nale¿y opóŸniæ termin I pokosu i przeprowadziæ go w fazie pe³ni k³oszenia Lolium
perenne, zaœ przy 6 pokosach („wypasach”) przyspieszyæ sprzêt II i III odrostu. Jak
wykaza³y badania CZARNECKIEGO i HARKOT (2002) Lolium perenne jest wyj¹tkowo
odporna na czêste, nawet kilkunastokrotne niskie koszenie. W takich warunkach nie
pojawiaj¹ siê pêdy generatywne, roœliny silnie siê krzewi¹ i tworz¹ gêst¹ darñ.
Nawo¿enie azotem niezale¿nie od czêstoœci œcinania i wieku roœlin ma istotny wp³yw
na masê pêdów generatywnych i wegetatywnych, na ich d³ugoœæ i masê pojedynczego
pêdu. Intensywne nawo¿enie – 480 kg ha–1 N na ogó³ jest korzystniejsze we wczeœniejszych odrostach, zaœ w póŸniejszych – 240 kg ha–1 N.
Roczne plony Lolium perenne niezale¿nie od czêstoœci œcinania systematycznie
rosn¹ w miarê zwiêkszaj¹cych siê dawek azotu i s¹ najwiêksze przy nawo¿eniu 480 kg
ha–1 N.
KOWSKA i
Literatura
BAKER H. K., 1957. Studies on the root development of herbage plants. III. The influence of cutting treatments on the root, stable and herbage production of perennial ryegrass sward.
Journal of British Grassland Society, 12, 3, 197-207.
BARLEY J., BOUGLE B., 1964. Physiologie et biologie des graminees cultivees. Rennes, p. 55.
BARY£A R., KULIK M., 2002. Udzia³ Lolium perenne w mieszankach nasion a jej wystêpowanie
w runi pastwisk w ró¿nych warunkach siedliskowych. £¹karstwo w Polsce, 5, 9-16.
CZARNECKI Z., HARKOT W., 2002. Wp³yw czêstotliwoœci koszenia na zadarnienie powierzchni
przez trawnikowe odmiany Lolium perenne L. £¹karstwo w Polsce, 5, 43-48.
DÊBKA-KALINOWSKA Z., 1994. Wartoœæ pokarmowa wybranych odmian 12 gatunków traw
pastewnych w zale¿noœci od fazy fenologicznej, struktury masy nadziemnej i warunków
siedliskowych. Rozprawy Naukowe i Monografie SGGW, 1-60.
DOMAÑSKI P. J., GOLIÑSKA B., 2003. Perspektywy Lolium perenne w u¿ytkowaniu trawnikowym
i darniowym. £¹karstwo w Polsce, 6, 37-45.
FALKOWSKI M., 1982. (red.) Trawy polskie. PWRiL, Warszawa, 303-310.
FALKOWSKI M., KOZ£OWSKI S., KUKU£KA I., 1991. Charakterystyczne zmiany w sk³adzie chemicznym traw w okresie wegetacji. Biuletyn Oceny Odmian, 23, 171-182.
GARWOOD E. A. 1967. Seasonal variation in appearance and growth of grass roots. Journal of British Grassland Society, 22, 2, 121-130.
GRZEGORCZYK S., TR¥BA Cz., 2003. Utrzymywanie siê Lolium perenne w runi przemiennych
u¿ytków zielonych. £¹karstwo w Polsce, 6, 79-88.
JEVISS O. R., 1972. Tillering in grasses – its significance and control. Journal of British Grassland
Society, 27, 2, 65-82.
KRZYWIECKI S., KOZ£OWSKI S., 2003. W³aœciwoœci chemiczne Lolium perenne determinuj¹ce
jej wykorzystanie do ¿ywienia zwierz¹t. £¹karstwo w Polsce, 6, 121-134.
178
LECONTE D., 2002. Importance du rythme et de la hauter de defoliation du ray-grass anglais sur la
composition morfologique des reponsses. Fourrages, 169, 47-63.
MANNETJE L., 1994. Towards sustainable grassland management in the Netherlands. Proceedings
of the 15 th General Meeting of the EGF, Wageningen, 3-18.
NIQUEX M., 1978. Différences dans le rythme de végétation, la production et la valeur alimentaire
de graminées fourragères cultivees en plaine et en montagne. Fourrages, 76, 47-61.
POZO IBANEZ M., 1963. The effect of cutting treatments on the dry matter production of Lolium
perenne L. and Dactylis glomerata L. Vesl. Landbourk. Onderzoek, Wageningen, 69-74.
RUTKOWSKA B., 1976. Krzewienie siê Dactylis glomerata L. i Lolium perenne L. w warunkach
intensywnego nawo¿enia i u¿ytkowania. Roczniki Nauk Rolniczych – F, 79, 2, 23-41.
RUTKOWSKA B., LEWICKA E., 1995. Rozwój pêdów generatywnych i wartoœæ pokarmowa
odmian kupkówki pospolitej i ¿ycicy trwa³ej jako kryterium terminów u¿ytkowania
pastwiskowego. Wiadomoœci IMUZ, XVIII, 3, 137-150.
RUTKOWSKA B., STYPIÑSKI P., 2003. W³aœciwoœci determinuj¹ce wykorzystanie Lolium perenne
jako trawy trawnikowej. £¹karstwo w Polsce, 6, 145-153.
RUTKOWSKA B., HARKOT W., JANICKA M., 1999. Biologia traw ³¹kowych w polskich pracach
badawczych. £¹karstwo w Polsce, 2, 119-128.
RUTKOWSKA B., KACPERSKA-PALACZ A., £ÊKAWSKA I., 1970. Fazy rozwojowe i kszta³towanie
siê pêdów u niektórych gatunków traw pastewnych. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria F,
77, 3, 357-375.
TR¥BA Cz., GRZEGORCZYK S., 2003. Wystêpowanie Lolium perenne w runi trwa³ych u¿ytków
zielonych Polski. £¹karstwo w Polsce, 6, 165-178.
Aboveground biomass formation of Lolium perenne depending on nitrogen
fertilisation and cutting frequency
B. RUTKOWSKA, M. JANICKA, B. BORAWSKA-JARMU£OWICZ
Summary
The aim of this study was to analyse the influence of mineral fertilisation and cutting frequency of Lolium perenne plants on length of vegetative and reproductive tillers, their contribution
in mass in each cut and stubble mass (base of tillers).
The investigations were carried out on particular tussocks (4 tussocks in each re-growth) of
Lolium perenne in the first and second year after planting out (30 × 30 cm). Plants were cut 3 and 6
times. There 4 fertilisation treatments were applied (kg ha–1): N – 0, 120, 240 and 480 in equal
rates per cut, P – 30 and K – 100 in one rate in spring.
It was found that nitrogen fertilisation as well as the increasing rates of nitrogen, irrespectively of cutting frequency, influenced positively, especially at three cuts utilization, all evaluated
features of Lolium perenne plants. At three cut utilization, the first cuts were done in terms of cutting of productive meadows (heading phase of dominated grass species). These terms occurred
too early for Lolium perenne, which at that time was only in the stem elongation phase. Because of
that, reproductive tillers reached the full development in the second re-growths. At six cut mana-
179
gement, the plants were cut at 20-30 cm heights. It was found that there were no generative tillers
in the first re-growths. This type of tillers occurred in great number at second re-growths. The
mass of tillers depended on the mass of reproductive tillers and the weather conditions. The frequency of cutting exerted no significant influence on annual yields of Lolium perenne. The stubble
mass systematically developed in the following two years and the nitrogen fertilisation had no
distinct influence on their mass in comparison with yield.
Recenzent – Reviewer: Wanda Harkot
Prof. dr hab. Barbara Rutkowska
Katedra Agronomii, Zak³ad £¹karstwa, Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
tel. (022) 5932709, fax (022) 5932682
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
£¹ki Czerskie w aspekcie historycznym
A. SABINIARZ
Historical aspect of Czersk meadows
Abstract. The role of permanent meadows continues to increase, especially in the area of their
non-forage utilisation. For that reason, it appears quite justified to undertake wide-ranging investigations on the above-mentioned meadow complex with the aim to prepare a monograph of these
complexes. The studies should include soil, floristic, fodder, ecological, economical, landscape as
well as historical investigations because only comprehensive understanding of these problems can
guarantee the maintenance of the complex and its rational utilisation. The presented paper opens
a monographic series of studies associated with the complex of meadows situated along the valleys of the Brda and Wda Rivers in the neighbourhood of Czersk (Northern part of Poland). In the
grass science literature, the complex is known under the name of Czersk Meadows.
K e y w o r d s: grassland, seminatural meadows, multifunctionality
1. Wstêp
Aktualnie kompleks £¹k Czerskich jest zlokalizowany w województwie pomorskim,
na terenie powiatów chojnickiego, tucholskiego i starogardzkiego. Rozci¹ga siê on
w zlewni dwóch rzek – Wdy i Brdy. Pierwotnie powierzchnie kompleksu, w decyduj¹cej
mierze, porasta³a Puszcza Pomorska, znana obecnie jako Bory Tucholskie.
Genezy £¹k Czerskich szukaæ nale¿y w zbiorowiskach trawiastych powstaj¹cych
w rezultacie karczowania fragmentów Puszczy Pomorskiej przez miejscow¹ ludnoœæ
oraz w efekcie osuszania lokalnych enklaw bagiennych. Dzia³ania te nale¿y umieœciæ
w odleg³ej przesz³oœci. Natomiast wiarygodne jest stwierdzenie, ¿e w czasach w³adania
regionem przez Zakon Krzy¿acki rozwija³o siê rolnictwo z elementami gospodarki
³¹kowej. Niew¹tpliwie œwiadczy o tym dokument wystawiony 24 lutego 1382 roku
przez komtura tucholskiego Henryka von Bullendorfa. Jak podaje KARNOWSKI (1938),
moc¹ tego dokumentu, mieszkañcy Czerska byli zobowi¹zani do nastêpuj¹cych œwiadczeñ na rzecz Zakonu Krzy¿ackiego: „Ka¿dego roku na Matkê Bosk¹ Gromniczn¹
p³aciæ z ka¿dej w³óki [1 w³óka = oko³o 17 ha] po 14 skojców [pruska moneta], po 2 kury,
po 1 korcu owsa i 2 dni stawaæ do ³owów. Maj¹ nam posiadacze tych 33 w³ók skosiæ 22
morgów trawy na ³¹kach kosobudzkich, albo tam gdzie im wska¿emy, wysuszyæ
i zawieœæ dok¹d im rozka¿emy. A ³¹ki te, które maj¹ w naszych borach, lub swych
lasach, maj¹ so³tys i gburzy [czyli zamo¿ni gospodarze] dla siebie zatrzymaæ,
182
A. Sabiniarz
z wyj¹tkiem ³¹k nad Czernic¹ i maj¹ nam za zap³at¹ stosownie do ka¿dej w³óki skosiæ 1
morgê ³¹ki, wysuszyæ i zawieœæ dok¹d im rozkazujemy”. Dokument ten regulowa³ tak¿e
czynsze, daniny i robocizny, które ka¿dy gbur rocznie mia³ uiszczaæ za posiadanie i u¿ywanie roli. Ponadto czynszownicy musieli wnosiæ op³atê roczn¹, po 1 korcu owsa od
w³óki, za u¿ywanie ³¹k, które le¿a³y poza granicami gminy. Zapewne by³y to ³¹ki przy
Twaro¿nicy (KARNOWSKI, 1938).
Równie¿ w nastêpnych wiekach przywi¹zywano du¿¹ rolê do u¿ytkowania ³¹k
i pozyskiwania z nich paszy. Potwierdzeniem utrzymuj¹cej siê roli ³¹k jako paszowisk
jest niew¹tpliwie rozwój chowu zwierz¹t. W po³owie XVIII wieku, w pobliskich Chojnicach, istnia³o gromadzkie pastwisko i gromadzcy pastuchowie. Z kasy miejskiej
wyp³acano im wówczas rocznie 87 florenów gotówk¹ oraz deputat 36 korców ¿yta.
Rada miasta kosztami utrzymania pasterzy obci¹¿y³a w³aœcicieli inwentarza. Mieszczanie chojniccy, oprócz pastwisk komunalnych, dzier¿awili pastwiska i ³¹ki staroœciñskie,
co œwiadczy³o o sporych potrzebach paszowych mieszczañskich gospodarstw rolnych.
W roku 1772 chojniczanie chowali: 153 koni, 106 wo³ów, 136 krów i 591 owiec
(OSTROWSKI, 2003).
Zdaniem KARNOWSKIEGO (1938) w 1817 roku dobra czerskie zakupi³ za 72 000
talarów szambelan Jan Nepomucen Warcza-Dembiñski, który zacz¹³ stopniowo je parcelowaæ, oddaj¹c grunt w wieczyst¹ dzier¿awê poszczególnym gburom.
Na gospodarcz¹ i rolnicz¹ widowniê tego regionu kompleksy ³¹k trwa³ych zaczê³y
wkraczaæ w latach 40-tych XIX wieku. £¹ki Czerskie jako paszowisko funkcjonuj¹ po
dzieñ dzisiejszy. Kompleks £¹k Czerskich ulega³ ci¹g³emu powiêkszaniu. Wzbogacany
by³ o nowe powierzchnie zwane dzielnicami. Aktualny ich wykaz zamieszczono
w tabeli 1.
Tabela 1. Czêœci kompleksu £¹k Czerskich
Table 1. Parts of complex of Czersk meadows
Czêœæ kompleksu
Parts of complex
Bar³ogi
Bielawy
Czerski Staw
Dêbowe
£¹ki Mazurskie
Mokre
Moœcicka
Mylof
Podlesie
Polana
Rosocha
Zielona £¹ka
Razem – Total
Powierzchnia
Area (ha)
162,24
169,59
13,61
260,62
149,02
313,00
94,10
14,27
362,00
102,01
144,43
196,19
1.981,08
183
Ryc. 1. Lokalizacja kompleksu £¹k Czerskich
Fig. 1. Location of complex of Czersk meadows
Do kompleksu £¹k Czerskich zalicza siê tak¿e obiekt ³¹kowy Bielawy zajmuj¹cy
powierzchniê oko³o 170 ha, a rozci¹gaj¹cy siê w szerokiej dolinie rzeki Niechwaszcz
w odleg³oœci kilkunastu kilometrów od Czerska. Obiekt ten nie wchodzi³ w sk³ad
Gospodarstwa £¹kowego w Czersku (opisywanego w dalszej czêœci pracy), chocia¿
znajdowa³ siê w jego bliskoœci, a ze wzglêdu na powierzchniê wywiera³ istotny wp³yw
na gospodarkê ³¹kow¹ i roln¹ w regionie. Regulowanie systemem nawodnieñ na rzece
Niechwaszcz, w szczególnoœci na œluzie w dzielnicy Mokre powodowa³o tak zwan¹
cofkê wody, która wylewa³a siê na kompleks Bielawy. Tak wiêc poœrednio prowadzenie
gospodarki ³¹kowej na £¹kach Czerskich wywiera³o tak¿e wp³yw na gospodarowanie na
obiekcie Bielawy (Ryc. 1).
Kompleks £¹k Czerskich nie ma jednak szerokiego i dok³adnego opracowania
w aspekcie glebowym, florystycznym i paszowym. Jedynie ³¹ki dzielnicy Moœciska
sta³y siê przedmiotem wybiórczych badañ, g³ównie florystycznych, prowadzonych
w niezbyt odleg³ej przesz³oœci przez PAPKEGO (1958), SZOSZKIEWICZA i CZAPIEWSKIEGO (1980) oraz KOZ£OWSKIEGO i wsp. (1994). Nie zosta³ on te¿ w³¹czony w ci¹g
kompleksów objêtych monografi¹ FALKOWSKIEGO i KAR£OWSKIEJ (1957) pt. Rozwój
gospodarki ³¹kowej w Wielkopolsce. Brak tak¿e szczegó³owego opracowania dziejów
³¹k tego kompleksu i prowadzonej na nim gospodarki ³¹kowej.
184
A. Sabiniarz
Zyskuj¹ca na znaczeniu paszowa, a przede wszystkim pozapaszowa, funkcja ³¹k
trwa³ych sprawia, ¿e kompleksy ³¹kowe wymagaj¹ dok³adnej charakterystyki i szczegó³owych badañ w sferze glebowej, florystycznej, paszowej, ekologicznej, a tak¿e krajobrazowej. Punktem wyjœcia do tego rodzaju badañ powinny byæ badania o charakterze
historycznym.
Odpowiadaj¹c na to wyzwanie, Katedra £¹karstwa AR w Poznaniu podjê³a siê szerokich badañ nad kompleksem £¹k Czerskich. W niniejszym opracowaniu ograniczono siê
do ukazania kompleksu £¹k Czerskich w aspekcie historycznym.
2. Koncepcja i zakres pracy
Kompleks £¹k Czerskich wymaga gruntownego, profesjonalnego opracowania
w sferze historycznej. Do osi¹gniêcia tego celu niezbêdne jest zebranie szerokiej literatury, dotarcie do rozproszonych w wielorakich archiwach dokumentów historycznych,
korespondencji, zapisów w ró¿norodnych ksiêgach gospodarczych. Niew¹tpliwie realizacja tego zamierzenia wymaga czasu. Alternatyw¹ dla tej koncepcji jest stopniowe
docieranie do istniej¹cych materia³ów Ÿród³owych i tworzenie historycznej monografii
etapami. Niniejsze opracowanie, zrealizowane wed³ug w³asnej koncepcji, to pierwszy
etap tworzenia monografii kompleksu. W pracy tej skoncentrowano siê na genezie
powstania tego kompleksu, na jego stworzeniu i u¿ytkowaniu. Do opracowania wykorzystano wielorakie publikacje oraz dostêpne materia³y archiwalne z ró¿nych Ÿróde³.
3. £¹ki Czerskie w aspekcie historycznym
Geneza kompleksu ³¹kowego. Pocz¹tków £¹k Czerskich jako rozleg³ego kompleksu ³¹kowego nale¿y szukaæ w XVIII i XIX wieku, kiedy jego powierzchniê porasta³a Puszcza Pomorska. O przysz³oœci tej ziemi i jej ludnoœci zadecydowa³ przypadek,
którego autentycznoœæ jest kwestionowana przez niektórych historyków. Otó¿ król pruski Fryderyk Wilhelm III pokonany w 1807 roku przez cesarza Napoleona Bonaparte
ratowa³ siê ucieczk¹. Schroni³ siê w tutejszych lasach, niedaleko miejscowoœci Rytel,
w ma³ej osadzie, która potem przyjê³a nazwê Königs Ort, czyli Miejsce Króla (dzisiejszy Konigort). Król w podziêce za uratowanie ¿ycia obieca³ mieszkañcom puszczy
polepszenie warunków ich ¿ycia. Na spe³nienie tych s³ów musieli czekaæ ponad 30 lat.
Wydarzenie to zbieg³o siê w czasie ze wzrastaj¹cym zapotrzebowaniem paszy dla koni
stacjonuj¹cego w okolicy wojska pruskiego. Istniej¹ce enklawy ³¹k œródleœnych nie
spe³nia³y oczekiwañ armii. Nale¿a³o szukaæ nowych powierzchni.
Prawd¹ jest, ¿e tereny te ulega³y stopniowemu wyludnianiu. Okoliczna ludnoœæ,
g³ównie polska, prowadzi³a ¿ywot nêdzny, od¿ywiaj¹c siê kartoflami (których czêsto
brakowa³o) i grzybami. Chów byd³a sta³ na niskim poziomie z powodu braku ³¹k i paszy.
Poboczne zajêcie dla czêœci ludnoœci stanowi³o ³owiectwo i k³usownictwo. Z tych powodów odbywa³y siê szczegó³owe lustracje puszczy. Czynnoœæ tê w latach 1838-1839
wykonywa³, z polecenia Ministra Rolnictwa Prus – hrabiego Stolberga von Wernigerode
185
– radca ministerialny i m¹¿ zaufania Senft von Pillsach. W³adze pruskie zaniepokojone
postêpuj¹cym procesem wyludnienia i brakiem robotników do prac leœnych postanowi³y
przedsiêwzi¹æ œrodki zaradcze dla powstrzymania emigracji miejscowej ludnoœci.
W tym celu postanowiono na wybranych powierzchniach Puszczy oraz na enklawach
bagiennych utworzyæ kompleksy ³¹kowe, które poœrednio mia³y poprawiæ warunki
egzystencji miejscowej ludnoœci. W latach 1838-1843, zdaniem radcy ekonomii z Czerska – von Schalla, Puszcza Pomorska zajmowa³a powierzchniê 500 000 mórg drzewostanów – przewa¿nie skar³owacia³ych, niszczonych przez czêste po¿ary.
Jak podaje MAJEWSKI (1931b), wypracowaniem projektów melioracyjnych, i to na
miejscu, zaj¹³ siê w 1840 roku wspominany ju¿ radca von Schall. Stwierdzi³ on tak¿e
mo¿liwoœæ wykorzystywania wody rzek Czarnej Wody i Brdy, charakteryzuj¹cych siê
du¿ymi spadami (oko³o 250 stóp), do oblewów u¿yŸniaj¹cych i zraszaj¹cych przysz³ego
kompleksu £¹k Czerskich.
G³ówn¹ osi¹ projektu mia³ byæ Wieki Kana³ Brdy (d³ugoœci blisko 30 km i szerokoœci
16 m). Komplementarnym wobec niego by³ Kana³ Czarnowodzki (d³ugoœci 24 km i równie¿ o szerokoœci 16 m) oraz Kana³ Mokierski – zdecydowanie krótszy (4 km) i wê¿szy
(8 m). Ciekami ni¿szego rzêdu by³y liczne rowy, ró¿nej d³ugoœci i szerokoœci, z ci¹gami
jazów, zastawek, przepustów (WAŒNIEWSKI, 1989). Powierzchnie gruntów wyznaczone
sieci¹ cieków wodnych zaczêto poddawaæ rolniczemu wykorzystaniu, przede wszystkim
przez tworzenie enklaw ³¹kowych, póŸniej nazwanych dzielnicami. Powsta³e kompleksy ³¹kowe sta³y siê samodzieln¹ jednostk¹ gospodarcz¹ zarz¹dzan¹ administracyjnie
przez Zarz¹d £¹k Królewskich (Königliche Wiesenverwaltung).
Tworzenie kompleksu ³¹kowego. Zgodnie z wydanym w 1841 roku rozkazem króla
pruskiego Fryderyka Wilhelma III w pierwszej kolejnoœci ruszy³y prace melioracyjne
nad Czarn¹ Wod¹. Realizacjê prac poprzedzi³o wykupienie m³ynów w Borsku, Czubku,
Odrach-Wojtalu, we Wdzie, w Nowym-M³ynie, Bedlankach i Koz³owie, Borzechowie
i Uro¿y dla zapewnienia u¿ytkownikom obiektu nienaruszalnej swobody regulowania
i wykorzystywania wód. Razem wydano na ten cel 160 500 talarów. Kupiono te¿ grunty
potrzebne pod budowê œluz i kana³ów.
Pierwszym etapem podjêtego w 1842 roku przedsiêwziêcia by³a budowa 3-milowego odcinka Kana³u Czarnowodzkiego wiod¹cego z Borska (miejscowoœæ przy jeziorze Wdzydzkim) do drogi Chojnice – Tczew. Aby umo¿liwiæ realizacjê projektu, wykupiono 9 okolicznych m³ynów i folwark Hutê za 406 500 marek. Przy Kanale
Czarnowodzkim utworzono razem 506 ha ³¹k. Koszty tej ³¹kowej inwestycji wynosi³y
³¹cznie 1 200 000 marek. Prace nad kompleksem £¹k Czarnowodzkich zosta³y ukoñczone w 1848 roku. Potem, po wykarczowaniu lasów, za³o¿ono ³¹ki w Uro¿y, Hucie, na
Cegielni i Brandzie, a na koñcu w Kociej Górze i Kamionnie. Wyciête drzewa poddawano spalaniu, uzyskuj¹c tak du¿¹ masê wêgla drzewnego, ¿e jego wywóz i sprzeda¿
by³a utrudniona. Kierownikiem prac by³ radca Schall maj¹cy do pomocy techników
melioracyjnych ze szko³y melioracyjnej: Gramenza, von Staffa, Koersmana, Haasego,
Knippa oraz techników ³¹kowych: Titscha, Sakritza, Wentzlaffa, Schlossa, Gonckiego.
Dla realizacji prac okresowo zatrudniano oko³o 2000 mieszkañców tych okolic. Prace
nad Kana³em Czernowodzkim ukoñczono w 1843 roku, kiedy wœród du¿ych uroczystoœci wpuszczono do niego pierwszy raz wodê z jeziora Wdzydzkiego. Podobna atmosfera
186
A. Sabiniarz
zapanowa³a po ukoñczeniu budowy, zlokalizowanego ponad Dolin¹ Studzieñsk¹, akwaduktu drewnianego o d³ugoœci 244 stóp i umieszczonego na wysokoœci 30 stóp.
Na pami¹tkê tego wydarzenia nadano budowli nazwê „Schallsbrück”. £¹ki pod Uro¿¹
(70 mórg), zmeliorowane jako próbne w 1842 roku, wyda³y ju¿ zadawalaj¹ce wyniki
w 1843 roku (MAJEWSKI, 1931b).
W celu zapewnienia dobrego „funkcjonowania” ³¹k zatrudniano, tak zwanych,
mistrzów ³¹kowych. Ich obowi¹zkiem by³ nadzór nad utrzymaniem w³aœciwego stanu
technicznego urz¹dzeñ melioracyjnych, kierowanie prac¹ robotników, zarz¹dzanie
materia³ami (nasiona, nawozy, drewno oraz inne materia³y budowlane) i narzêdziami
oraz ochrona przed kradzie¿¹ i bezprawnym wypasem, a w razie potrzeby równie¿
patrolowanie w nocy powierzonego rewiru. Aby sprostaæ tym wymaganiom, konieczne
by³o zapewnienie dla tych osób mieszkañ s³u¿bowych po³o¿onych na terenie danego
obiektu lub w jego bezpoœrednim s¹siedztwie (KÖNIGLICHE REGIERUNG, 1914).
Podobny system ³¹k stworzono w dorzeczu Wielkiego Kana³u Brdy. Wpierw wykopano odcinek od Mylofu do Bar³ogów (3 mile), który przej¹³ wodê z Bielskiej Strugi
po³o¿onej niedaleko miejscowoœci Bia³a. Area³ ³¹k objêtych systemem nawodnieñ Brdy
wyniós³ razem 565 ha. Koszty poch³onê³y kwotê 1 524 000 marek, z czego na sam kana³
przypad³o 1 410 000 marek. Prace nad wprowadzeniem trzeciego systemu nawodnienia
³¹k wykonano w latach 1846-1849 na tak zwanych Bagnach Nie¿orawskich i w Mokierskim Lesie, na terenach zakupionych z dobrami Czerskimi i Mokierskimi. Za³o¿enie
tych ³¹k kosztowa³o 27 800 marek. Ich area³ u¿ytkowy to 111 ha. Ca³y kompleks sztucznych ³¹k w Borach Tucholskich obejmowa³ 1236 ha, a koszty jego za³o¿enia wynios³y
2 751 800 marek, co stanowi³o znaczn¹ jak na ówczesne czasy sumê. Czysty roczny zysk
ze sprzeda¿y siana wyniós³ 40 000-45 000 marek (KARNOWSKI, 1938).
Jak podaje KNUT (1969) kompleks £¹k Czerskich zosta³ stworzony, a nastêpnie prowadzony przy udziale polskich in¿ynierów i techników. Œwiadczy o tym fakt, ¿e
w latach 1848-1908 kierownikami gospodarstwa ³¹kowego byli Polacy: Stanis³aw
Skrodzki (1848-1868), Henryk Zaunert (1873-1897) i Herman Arendt (1898-1908).
Pierwszym kierownikiem po odzyskaniu przez Polskê niepodleg³oœci by³ Aleksander
Konicer (1920-1927), drugim zaœ Boles³aw Zajewski (1928-1939), który zosta³ zamordowany przez Niemców. W latach okupacji gospodarstwem kierowa³ Niemiec Frittz
Weinn. Po zakoñczeniu wojny, od 1945 do 1951 roku, kierownikiem by³ Stefan Gruner.
W latach 1951-1953 obowi¹zki kierownika pe³ni³ Brunon Synak. Od 1 kwietnia 1953
roku do 31 grudnia 1972 roku, jako dwunasty z kolei, gospodarstwem ³¹kowym kierowa³ Jan Knut.
Zdaniem BIESKA i wsp. (2003) Wielki i Ma³y Kana³ Brdy, wraz z systemem rozprowadzania wody, rowami melioracyjnymi i urz¹dzeniami, jest unikatowym w skali
Europy Œrodkowej wytworem myœli ludzkiej. W okresie budowy w latach 1842-1849
ca³e przedsiêwziêcie stanowi³o jedyny tego typu, ca³kowicie nowatorski system nawodnieñ. Z racji ówczesnych mo¿liwoœci technicznych, braku specjalistycznego sprzêtu
i wykwalifikowanej si³y roboczej budowê systemu nawodnieñ mo¿na porównaæ z najbardziej zaawansowanymi projektami technicznymi tamtych czasów, nie tylko w dziedzinie hydrologii.
187
W 1843 roku za³o¿ono 2000 mórg, objêtych oblewami, ³¹k na Cegielni i Brandzie
(nazwa miejscowoœci od wypalania drewna), a w rok póŸniej za³o¿ono 624 mórg ³¹k na
Kociejgórze. W 1845 roku za³o¿ono 200 mórg ³¹k na Kamionnie (MAJEWSKI, 1931b).
Œluzy i inne urz¹dzenia wodne wykonywano z surowego ciosanego drewna sosnowego.
Sposób ten zosta³ jednak zaniechany wskutek krótkiej ¿ywotnoœci urz¹dzeñ.
Zak³adaj¹c ³¹ki, najpierw kopano rowy g³ówne i odp³ywowe, nastêpnie równano
miêdzy nimi powierzchniê ziemi, uprawiono i obsiewano mieszankami nasion traw
„szlachetnych”. Susze powodowa³y czêste wypadanie roœlin, wobec czego stosowano
podsi¹ki. W 1847 roku radca von Salzwedel proponowa³ zakup kilkuset owiec i wo³ów,
by zasilaæ ³¹ki obornikiem i przez wypasanie okresowe jesieni¹ têpiæ mech. Inwentarz
zakupiono i umieszczono w Hucie.
Dekretem Ministra Rolnictwa z dnia 11 lutego 1846 roku przydzielono niektórym
leœniczym parcele ³¹kowe. PóŸniej, z powodu zatargów na tle oblewów, przydzielano im
gotowe siano po cenach rynkowych. Administracja dzielnic ³¹kowych znajdowa³a siê
w Leœnej Hucie. Pierwszym administratorem od pocz¹tku do 2 listopada 1846 roku by³
Staff, a po nim, a¿ do 1849 roku – Schlösser. Podlegali oni G³ównej Komisji Ekonomiczno-Melioracyjnej w Czersku, któr¹ tworzyli: radca finansów von Salzwedel, radca
Wehrmann i radca Schall. Komisjê tê Ministerstwo Rolnictwa zlikwidowa³o z dniem
1 stycznia 1850 roku. Radca regencyjny Wehrman zosta³ przeniesiony do rejencji Kwidzyn, Salzwedel do ministerstwa w Berlinie, pozosta³ Schall jako pierwszy kierownik
Zarz¹du £¹k Pañstwowych w Czersku. Do tej miejscowoœci przeniesiono te¿ wszelkie
lokalne agendy z Huty i Uro¿y, których ³¹ki czêœciowo zwrócono Nadleœnictwu Okonin,
jako nienadaj¹ce siê pod nale¿yte oblewy. Niebawem ³¹ki w Hucie z powrotem zalesiano. Od tego te¿ czasu Zarz¹d £¹k podlega³ Rejencji Kwidzyn – Oddzia³ III, a¿ do
1920 roku. Po ukoñczeniu melioracji w 1848/1849 roku wszyscy technicy odeszli do
innych prac w Bawarii, Prusach lub innych miejscowoœciach. Pozosta³ tylko sta³y personel, ³¹kowi i”oblewacze” (pracownicy do nawodnieñ, specjalnie przeszkoleni), którzy
pracowali ju¿ samodzielnie po poprzednim zaliczeniu d³ugotrwa³ego kursu o oblewach
³¹k i regulacji wody.
Na za³o¿enie ³¹k na bardzo ubogich piaszczystych glebach, ich eksploatacjê oraz
prace zwi¹zane z urz¹dzaniem systemu nawadniania rz¹d w Berlinie przeznaczy³ oko³o
3 miliony talarów. Jednak¿e wszelkie te nak³ady szybko siê zwróci³y. Zyski ze sprzeda¿y
siana by³y bowiem bardzo du¿e. Powstanie kompleksu ³¹k przyczyni³o siê do znacznego
rozwoju rolnictwa w rejonie Czerska i, jak zauwa¿a UMIÑSKI (1988), £¹ki Czerskie
w dalszym ci¹gu odgrywaj¹ istotn¹ rolê w kszta³towaniu produkcji rolnej i hodowli
zwierz¹t, g³ównie byd³a, w regionie.
O rozwoju rolnictwa œwiadczy³y te¿ powstaj¹ce wówczas liczne m³yny, wiatraki
oraz browar, fabryka maszyn rolniczych, mleczarnie i rzeŸnie. Równie¿ lokalna prasa
poœwiêca³a sporo miejsca sprawom rolniczym. W wydawanej w Czersku, w latach
1928-1939, przez Ottona Sabiniarza gazecie „Echo Borów Tucholskich” zamieszczany
by³ specjalny „Dzia³ Rolniczy” (SABINIARZ, 1938). Dzia³ ten zawiera³ wiele praktycznych porad dla rolników. Niektóre z nich by³y zwi¹zane równie¿ z gospodark¹ ³¹kow¹
i hodowl¹ byd³a, np. „Torf... to skarb”, „Uwa¿aæ na byd³o pasane w lesie” i wiele innych.
188
A. Sabiniarz
Corocznym dodatkiem do gazety by³ te¿ specjalny „Czerski Kalendarz Mariañski”,
w którym znajdowa³y siê „Rady dla rolników”.
Budowa kana³ów wodnych. Technologie budowy kana³ów opiera³y siê na pracy
rêcznej. Jak podaje BIESEK i wsp. (2003), urobek, czyli piasek wydobyty przy kopaniu
Wielkiego Kana³u Brdy, czêœciowo by³ wynoszony na plecach, czêœciowo zaœ
wywo¿ony drewnianymi taczkami. Niezbêdna do wykonania nasypów czêœæ urobku
przewo¿ona by³a specjalnymi wózkami. Przesuwa³y siê one po szynach i by³y ci¹gniête
przez konie lub te¿ popychano je rêcznie. Wznoszone na kanale takie urz¹dzenia jak
jazy, akwedukty, mosty budowane by³y z kamienia i ceg³y, a ³¹czone wy³¹cznie zapraw¹
wapienn¹. Choæ znano ju¿ wtedy cement, to w okresie tym nie by³o jeszcze na Pomorzu
Gdañskim cementowni. Uszczelnienie kana³u wykonywano lepikiem, wat¹ szklan¹,
pap¹ i glin¹. Mniejsze budowle i urz¹dzenia wykonane by³y wy³¹cznie z drewna. Niektóre z nich s³u¿y³y jeszcze do lat szeœædziesi¹tych XX wieku, kiedy to ostatecznie
zast¹pione zosta³y konstrukcjami betonowymi. Podczas swojej d³ugiej historii system
nawodnieñ przeszed³ szereg unowoczeœnieñ polegaj¹cych na przeprowadzeniu rozleg³ych robót ziemnych i hydrotechnicznych. Pierwsze unowoczeœnienie ca³ego systemu nast¹pi³o po wojnie francusko-pruskiej (1870-1871), kiedy to Prusacy otrzymali
wysokie kontrybucje wojenne. Wiêkszoœæ powsta³ych wówczas urz¹dzeñ rozdzielaj¹cych wodê istnieje do dziœ. W okresie miêdzywojennym i po II wojnie œwiatowej nie
prowadzono tu wiêkszych prac ziemnych. Inwestycje powojenne ogranicza³y siê
g³ównie do zmiany systemu wykorzystania Wielkiego Kana³u Brdy. W latach siedemdziesi¹tych XX wieku utworzono przy tym kanale hodowlê pstr¹gów, a nieco póŸniej
elektrownie wodne w Mylofie i Zielonce.
Istotnym elementem by³o te¿ utrzymanie kana³ów w nale¿ytym stanie, dlatego systematycznie koszono ruñ obrze¿y kana³ów, glinowano je i odmulano. Do koszenia wykorzystywano rêczne kosy, brodz¹c po pas w wodzie, lub te¿ kosê ³añcuchow¹, czyli
urz¹dzenie, na którym ³añcuchem przymocowanych by³o kilkanaœcie kos. Umo¿liwia³o
to stanie na brzegu i koszenie ca³ej szerokoœci kana³u. Glinowanie odbywa³o siê dwoma
sposobami. Jeden z nich polega³ na wyk³adaniu glin¹ koryta suchego kana³u i rêcznym
jej ubijaniu ubijakami. Drugim sposobem by³o wrzucanie gliny do nape³nionego wod¹
kana³u i pozostawienie jej do rozprowadzenia przez wodê.
U¿ytkowanie ³¹k. Jak podaje MAJEWSKI (1931b), 29 lipca 1844 roku odby³a siê
licytacja pierwszego odrostu zagospodarowanych ³¹k. Ze sprzeda¿y uzyskano 89 talarów i 25 fenigów. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w okresie wegetacji roku 1844 wyst¹pi³a posucha, która wp³ynê³a na obni¿enie plonów runi. Rok póŸniej podczas licytacji pierwszego
pokosu uzyskano 616 talarów i 25 fenigów, a z drugiego uzyskano 196 talarów. Przy
sprzêcie siana pracowa³o oko³o 400 ludzi, dla których w bud¿etach przewidziano zabezpieczenie finansowe. W dniu 15 stycznia 1859 roku z rejencji Kwidzyn nadesz³o stanowcze zarz¹dzenie, by sprzedawaæ za ka¿d¹ cenê trawê „na pniu”, a nie skoszon¹ ruñ.
Warto zauwa¿yæ, ¿e za siano z naprawy ³¹k, czyli ich eksploatacji i odnowienia ¿¹dano
0,6 feniga za centnar, a za¿aleñ na jakoœæ siana by³o du¿o.
Zarz¹d £¹k Królewskich opracowywa³ corocznie specjalny plan gospodarczy. Obejmowa³ on miêdzy innymi plan wraz z zapewnieniem odpowiednich kwot w bud¿ecie na
poszczególne zabiegi. W uzasadnionych przypadkach w planie ujmowano równie¿
189
zabiegi d³ugotrwa³ego zwalczania chwastów i mchów. Zarz¹d £¹k Królewskich w Czersku zobowi¹zany by³ do przedstawienia planu gospodarczego do Rz¹du Królewskiego –
Dzia³ Podatków Bezpoœrednich, Maj¹tków Ziemskich i Lasów (KÖNIGLICHE REGIERUNG, 1911).
Powszechn¹ praktyk¹ by³o dzier¿awienie parcel ³¹kowych na podstawie umów
zawieranych z poszczególnymi u¿ytkownikami. Umowy szczegó³owo okreœla³y okres
dzier¿awy parceli ³¹kowej oraz kwotê czynszu dzier¿awnego. Dla przyk³adu w 1901
roku ¿andarm konny Groneberg za parcelê ³¹kow¹ wielkoœci 0,826 ha zobowi¹zany by³
uiœciæ roczny czynsz dzier¿awny w wysokoœci 40 marek (KÖNIGLICHE REGIERUNG,
1911).
Administracja Zarz¹du £¹k Pañstwowych przywi¹zywa³a du¿¹ rolê do podnoszenia
poziomu wiedzy urzêdników, jak równie¿ do gromadzenia informacji na temat historii
kompleksu ³¹kowego. Szkolenia i zjazdy organizowano g³ównie w okresie zimowym ze
wzglêdu na wiêksz¹ iloœæ wolnego czasu. Dowodem mo¿e byæ specjalne pismo, jakie
Administrator Zarz¹du £¹k Pañstwowych w Czersku B. Majewski wystosowa³ 20 grudnia 1930 roku do „Panów ³¹kowych i dozorców kana³ów i œluz oraz wylêgarni ryb”
w sprawie historii £¹k Czerskich, w którym podkreœla koniecznoœæ zebrania wszelkich
danych zwi¹zanych z powstaniem tego kompleksu. Zaleca on, aby zimowe miesi¹ce,
tj. wzglêdny spokój w pracy wykorzystaæ na pog³êbienie wiadomoœci fachowych
i zezwala na urz¹dzanie w tym celu co dwa tygodnie specjalnych zjazdów. Ka¿dy
z urzêdników zobowi¹zany by³ do przygotowania stosownego referatu. Celem zjazdów
by³a wymiana doœwiadczeñ i podniesienie poziomu wiedzy o gospodarce ³¹kowej. Referaty dotyczy³y m.in. budowy dróg, kana³ów, œluz, mostów i urz¹dzeñ wodnych, wykonywania odlewów, zasad melioracji, wykonywania projektów, pomiarów, drenowania,
faszynowania, zak³adania kultur torfowych i leœnych, trawoznawstwa oraz wp³ywu
warunków atmosferycznych na roœlinnoœæ ³¹kow¹, zasad zak³adania doœwiadczeñ na
³¹kach piaskowych, wyrobu rur cementowych, zasad regulacji wody, wp³ywu zimna
i ciep³a na wodê p³yn¹c¹ i stoj¹c¹, glinowania kana³ów oraz zasad ich czyszczenia i konserwacji. Poruszano tak¿e tematy dotycz¹ce prowadzenia ksiêgowoœci, przepisów
s³u¿bowych dla leœniczych, przepisów wyróbki i pomiaru drewna, ogólnej konserwacji
³¹k, przestrzeganiu dop³ywu wód, wodowskazów, zasad pierwszej pomocy, ubezpieczeñ
spo³ecznych oraz tematów zwi¹zanych z histori¹ Polski (MAJEWSKI, 1930a).
Dobre efekty ekonomiczne mo¿na by³o uzyskiwaæ tylko dziêki prawid³owo prowadzonej gospodarce ³¹kowej. Jednym z jej elementów by³y wykonywane na bie¿¹co podsiewy. O wprowadzonych gatunkach traw mo¿na dowiedzieæ siê z wykazu sporz¹dzonego 1 wrzeœnia 1936 roku przez B. Majewskiego – Zawiadowcê Zarz¹du £¹k
Pañstwowych w Czersku (MAJEWSKI, 1936). Zamieszczono je poni¿ej.
Wykaz traw do podsiewu i ich charakterystyka
Grzebienica pospolita (Cynosurus cristatus)
Mozga trzcinowata (Phalaris arundinacea)
Kupkówka pospolita (Dactilis glomerata)*
Wyczyniec ³¹kowy (Alopecurus pratensis)
trawa niska, kêpowa
trawa wysoka, roz³ogowa
trawa wysoka, kêpowa
190
A. Sabiniarz
Mietlica roz³ogowa bia³a (Agrostis alba stolonif.)
Rajgras francuski (Avena elatior)*
Wiechlina ³¹kowa (Poa pratensis)
Wiechlina b³otna (Poa serotina)*
Kostrzewa ³¹kowa (Festuca pratensis)
Kostrzewa czerwona roz³ogowa (Festuca rubra genuina)
Beckmannia robaczkowata (Bekmannia eruciformis)
Kostrzewa trzcinowa (Festuca arundinacea)
Stok³osa bezostna (Bromus inermis)
Wiechlina szorstka (Poa trivialis)
trawa niska, roz³ogowa
trawa wysoka
trawa wysoka
*zachowano oryginaln¹ pisowniê
Gospodarka na £¹kach Czerskich zawsze prowadzona by³a na bardzo wysokim
poziomie. Jednak¿e II wojna œwiatowa z oczywistych wzglêdów nie oszczêdzi³a tak¿e
£¹k Czerskich. Jak podaje KNUT (1959) na £¹kach Czerskich po 6-letniej okupacji nie
by³o ani jednego konia. Dla porównania przed wojn¹ ka¿dy z ³¹kowych, a tak¿e czêœæ
oblewaczy, mia³ konie. W okresie powojennym pielêgnacja polega³a na czêœciowym
wa³owaniu ³¹k torfowych oraz podsiewach gorszych ich parcel. Ze wzglêdu na brak koni
oraz wysokoœæ cen za ich wynajêcie (do 800 z³ dziennie) administracja zmuszona by³a
do wykonywania tylko najniezbêdniejszych prac. Bez koni niemo¿liwa by³a zwyk³a
uprawa mechaniczna.
Najbardziej zaniedbana by³a dzielnica Podlesie, na której nie wykonywano od 6 lat
¿adnych zabiegów. W dzielnicy tej wystêpowa³ Alopecurus pratensis, co pozwala³o
wnioskowaæ, ¿e ³¹ki te s¹ zasadniczo typu dobrego, lecz przestarza³e. W roku 1945
zosta³o wysiane na ró¿nych dzielnicach oko³o 1000 kg nasion traw. Zastosowano mieszankê sk³adaj¹c¹ siê tak z traw „nadrostowych”, jak i „podszywkowych” z ma³¹
domieszk¹ motylkowatych – w sk³ad pierwszych wchodzi³y: lisi ogon, tymotka ³¹kowa,
kupkówka pospolita, kostrzewa ³¹kowa i „podszywkowe”: rajgras angielski, wiechlina
³¹kowa z domieszk¹ 10-15% motylkowatych w postaci Trifolium rubrum i Trifolium
repens. Resztkami mieszanki nasion kostrzewy czerwonej i wiechliny ³¹kowej
z domieszk¹ koniczyny bia³ej podsiano ³¹ki torfowe. Wszystkie podsiewy, przy zastosowaniu tylko samego wa³owania, nie dawa³y 100% skutecznoœci. KNUT (1959) podkreœla
tak¿e koniecznoœæ zakupienia odpowiedniej iloœci krów, które stanowi¹ najwa¿niejsz¹
podstawê utrzymania ludzi w dzielnicach. Mieszkañcy dzielnic od przesz³o 100 lat pracuj¹cy ca³ymi rodzinami, jak: Kropid³owscy, Cieliñscy, Galiñscy, Kosiedowscy itd., niemaj¹cy prawie ¿adnego inwentarza, w przeci¹gu 1 roku odbudowali i uruchomili
urz¹dzenia melioracyjne, doprowadzaj¹c je prawie do stanu przedwojennego.
Zarz¹dzanie kompleksem. Jak ju¿ podano wczeœniej, kompleks £¹k Czerskich od
momentu powstania by³ administrowany przez Zarz¹d £¹k Królewskich. Stanowi³
samodzieln¹ jednostk¹ gospodarcz¹ nale¿¹c¹ do Zarz¹du Domen Pañstwowych. Status
ten trwa³ do 1928 roku. W tym roku administrowanie kompleksem ³¹kowym, uznanym
równie¿ za samodzieln¹ jednostkê, któr¹ nazwano Zarz¹d £¹k Pañstwowych z siedzib¹
w Czersku, powierzono Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Toruniu. Siedziba zarz¹du
191
gospodarstwa mieœci³a siê w Czersku, a poszczególne dzielnice ³¹kowe oddalone by³y
od niej o 3 do 65 km. Po zakoñczeniu II wojny œwiatowej Zarz¹d £¹k Pañstwowych
przemianowano na Gospodarstwo £¹kowe. Siedzib¹ w³adz by³ równie¿ Czersk.
Od 1950 roku Gospodarstwo £¹kowe w Czersku nale¿a³o ju¿ do Ekspozytury „Las”
w Sopocie, póŸniej w Toruniu, w kolejnych latach do Rejonu Lasów Pañstwowych
w Tucholi, a od 1957 do 1959 roku do Rejonu Lasów Pañstwowych w Czersku. Nastêpnie Gospodarstwo £¹kowe w Czersku, jako samodzieln¹ jednostkê na prawach nadleœnictwa, przydzielono do Okrêgowego Zarz¹du Lasów Pañstwowych w Toruniu. Gospodarstwo £¹kowe w Czersku, jako jednostka pozostaj¹ca na pe³nym wewnêtrznym
rozrachunku gospodarczym, ustanowiona zosta³a 1 paŸdziernika 1959 roku na podstawie Zarz¹dzenia – decyzji Dyrektora Naczelnego Zarz¹du Lasów Pañstwowych z dnia
26 maja 1959 roku i umieszczona zosta³a pod numerem 5384/81 w rejestrze przedsiêbiorstw pañstwowych Ministerstwa Finansów. Jak wynika z protokó³u badania prawid³owoœci rocznego sprawozdania finansowego za rok gospodarczy 1965/66, Gospodarstwo £¹kowe w Czersku organizacyjnie podzielone by³o na 7 obwodów ³¹kowych:
Bar³ogi, Dêbowe, £¹ki Mazurskie, Moœciska, Polana, Podlesie i Rosocha. Rolê kierownicz¹ wymienionych obwodów spe³niali zaanga¿owani na podstawie dekretów nominacyjnych wydanych przez jednostkê nadrzêdn¹ (Okrêgowy Zarz¹d Lasów Pañstwowych
w Toruniu) leœniczowie do spraw ³¹karskich.
Obsada personalna Gospodarstwa £¹kowego by³a nastêpuj¹ca: kierownik gospodarstwa, kierownik biura – g³ówny ksiêgowy, starszy ksiêgowy, kasjer, leœniczy administracyjny, leœniczowie do spraw ³¹karskich (6 osób), gajowy do spraw rybackich, technik
melioracyjny oraz 38 robotników sta³ych. Kierownikiem Gospodarstwa £¹kowego
w Czersku wówczas by³ Jan Knut, a kierownikiem biura – g³ównym ksiêgowym
Czes³aw Bartkiewicz (KLAUZA, 1967). Jak podaje KNUT (1972) w sprawozdaniu
z dzia³alnoœci Gospodarstwa £¹kowego w Czersku za okres 3 kwarta³ów 1972 roku,
gospodarstwo by³o jeszcze podzielone administracyjnie na dzielnice ³¹kowe, którymi
kierowali leœniczowie do spraw ³¹karskich przy pomocy sta³ych pracowników, tak zwanych stra¿ników-oblewaczy. W 1972 roku stan zatrudnienia w Gospodarstwie £¹kowym
w Czersku wynosi³ 4 etaty leœników i 17 etatów pracowników sta³ych. G³ównym produktem gospodarstwa by³o siano stanowi¹ce cenn¹ paszê zarówno dla byd³a jak i trzody
chlewnej. Ca³oœæ zbioru przeznaczana by³a na sprzeda¿ trawozbioru „na pniu”.
Podstawow¹ dzia³alnoœci¹ Gospodarstwa £¹kowego w Czersku by³a gospodarka
³¹kowo-rolna i rybacka. Do prac w zakresie zagospodarowania ³¹k nale¿a³y m.in.: pe³ne
uprawy gleby, podsiewy ³¹k, nawo¿enie NPK, w tym nawo¿enie PK jesieni¹, wa³owanie
³¹k, rozrzucanie kretowin, walkê z chwastami i pozyskanie siana. Przeprowadzano te¿
szereg prac melioracyjnych, jak: czyszczenie, wykaszanie i faszynowanie rowów,
remonty œluz itp. Gospodarstwo prowadzi³o tak¿e hodowlê ryb. W latach 1955-1956
przeprowadzano szkolenia personelu administracji z zakresu pog³êbiania fachowej wiedzy ³¹karskiej. Zorganizowano tak¿e brygady specjalistyczne do wykonywania niektórych zadañ, np. do zak³adania nowych upraw rolnych, chemicznego zwalczania chwastów na ³¹kach, wykonywania prac remontowych urz¹dzeñ wodno-melioracyjnych.
192
A. Sabiniarz
W 1967 roku ³¹ki nale¿¹ce do dzielnicy Podlesie zosta³y od³¹czone od £¹k Czerskich
i przekazane Zak³adom P³yt Pilœniowych w Czarnej Wodzie, gdzie by³y wykorzystywane do oczyszczania œcieków.
Gospodarstwo £¹kowe w Czersku i wszystkie sk³adniki maj¹tkowe zlikwidowano
1 stycznia 1973 roku i przekazano do Nadleœnictwa Czersk. W latach póŸniejszych czêœæ
obiektów ³¹kowych przekazano do Nadleœnictwa Woziwoda. Obecnie niektóre obiekty
s¹ wykupione, a pozosta³e dzier¿awione przez rolników.
4. Podsumowanie
Kompleks £¹k Czerskich za³o¿ony przed ponad 150 laty na terenach zajmowanych
uprzednio przez nieu¿ytki bagienne oraz lasy istnieje do dziœ i nadal jest wykorzystywany
rolniczo, stanowi¹c ewenement przekraczaj¹cy granice kraju w odniesieniu do siedliska,
szaty roœlinnej, jak i paszowego wykorzystania przy równoczesnym zachowaniu trwa³oœci.
Zebrane materia³y Ÿród³owe umo¿liwi³y opracowanie dziejów £¹k Czerskich od
momentu ich powstania a¿ po wspó³czesnoœæ w zapewne ograniczonym zarysie.
Zebrane materia³y daj¹ podstawy do stwierdzenia, ¿e na ka¿dym etapie swoich dziejów
by³y cenione i szanowane jako Ÿród³o wartoœciowej paszy. U¿ytkowano i pielêgnowano
je w sposób odpowiedzialny, dok³adaj¹c starañ i trosk, aby nie uleg³y degradacji.
Dotrwa³y do wspó³czesnych czasów, nieustannie spe³niaj¹c paszow¹ funkcjê. Niew¹tpliwie stanowi³y chlubê tego regionu w sferze rolniczej, przyrodniczej, a tak¿e kulturowej i tak¹ rolê powinny spe³niaæ dalej.
Literatura
BIESEK P., ELLWART J., STELMASZYÑSKA M., WENCEL W., 2003. Wielki i Ma³y Kana³ Brdy.
Wydawnictwo „Region”, Gdynia.
FALKOWSKI M., KAR£OWSKA G., 1957. Rys historyczny przebiegu gospodarki ³¹kowo-pastwiskowej w dolinie rzeki Noteci i jej dop³ywów. Roczniki Nauk Rolniczych, F, 72, 2,
431-558.
KARNOWSKI J., 1938. Historia Czerska i Ekonomii Czerskiej. Czasopismo Regionalne Ziemi
Zaborskiej ZABORY.
KLAUZA Z., 1967. Protokó³ badania prawid³owoœci rocznego sprawozdania finansowego Gospodarstwa £¹kowego w Czersku za rok gospodarczy 1965/66. Materia³y z archiwum Nadleœnictwa Czersk.
KNUT J., 1959. Notatki na temat sytuacji na £¹kach Czerskich po II wojnie œwiatowej. Materia³y
niepublikowane.
KNUT J., 1969. Organizacja i efekty gospodarcze Gospodarstwa £¹kowego w Czersku oraz
Wyniki badañ Instytutu Melioracji i U¿ytków Zielonych przeprowadzonych na £¹kach
Czerskich. Materia³y Seminaryjne MUZ, nr 8.
KNUT J., 1972. Sprawozdanie z dzia³alnoœci gospodarczej Gospodarstwa £¹kowego w Czersku za
okres 3 kwarta³ów tj. od 1 stycznia do 3 wrzeœnia 1972. Materia³y niepublikowane.
193
KOZ£OWSKI S., JÊDRZEJEWSKI P., SABINIARZ A., 1997. Aspekt florystyczny i chemiczny produkcji pasz na £¹kach Czerskich. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 453,
105-111.
KÖNIGLICHE REGIERUNG, 1901. Ubteilung für direkte Steuern, Domänen und Forsten, Marienwerder 20 Maerz 1901. Materia³y z Archiwum Pañstwowego w Chojnicach.
KÖNIGLICHE REGIERUNG, 1911. Ubteilung für direkte Steuern, Domänen und Forsten, Marienwerder 30 November 1911. Materia³y z Archiwum Pañstwowego w Chojnicach.
KÖNIGLICHE REGIERUNG, 1914. Ubteilung für direkte Steuern, Domänen und Forsten, Marienwerder 21 November 1914. Materia³y z Archiwum Pañstwowego w Chojnicach.
MAJEWSKI B.,1930. „Do Panów ³¹kowych i dozorców kana³ów i œluz oraz wylêgarni ryb”. Materia³y niepublikowane.
MAJEWSKI B., 1931a. Krótki zarys historyczny powstania ³¹k meljoracyjnych Czarnowódzkich.
Materia³y niepublikowane.
MAJEWSKI B., 1931b. Wycieczka na £¹ki Czerskie. Materia³y niepublikowane.
MAJEWSKI B., 1936. Wykaz traw. Materia³y niepublikowane.
OSTROWSKI K., 2003. Dzieje Chojnic. Urz¹d Miejski w Chojnicach.
PAPKE R., 1958. Kszta³towanie siê zbiorowisk roœlinnych £¹k Czerskich w zale¿noœci od stosunków wodnych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 13, 97-118.
SABINIARZ O., 1938. Echo Borów Tucholskich. Gazeta Czerska – Gazeta Tucholska. Wydawca
Otton Sabiniarz.
SZOSZKIEWICZ J., CZAPIEWSKI T., 1980. Zró¿nicowanie florystyczne niektórych zbiorowisk trawiastych na £¹kach Czerskich. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, CXVIII,
145-156.
UMIÑSKI J., 1988. Bory Tucholskie. Wydawnictwo PTTK „KRAJ”, Warszawa.
WAŒNIEWSKI K., 1989. Rolnictwo i leœnictwo regionu czerskiego. Rozdzia³ w pracy zbiorowej:
„Czersk przesz³oœæ i teraŸniejszoœæ” pod redakcj¹ S. Kalembki. Towarzystwo Wolnej
Wszechnicy Polskiej, Bydgoszcz, 154-182.
Historical aspect of Czersk meadows
A. SABINIARZ
Department of Grassland Sciences, August Cieszkowski-Agricultural University
of Poznañ
Summary
The complex of Czersk meadows boasts a very rich history. The beginnings of those meadows
go back to, at least, the 15th century but their agricultural utilisation in the present form began
almost 170 years ago. The establishment of the complex coincided with the clearing of forests and
the amelioration and appropriate management of the existing meadow enclaves. The idea of the
establishment of such a large meadow complex was born at the beginning of the 19th century and
was realised in its entirety. Properly managed and rationally utilised and tended, they have
survived to this day in the form of pastures. The Czersk meadows represent a peculiar element in
the meadow economy of our country and should constitute a pride of this region. The high value
194
A. Sabiniarz
and importance of this meadow complex should be confirmed by the inclusion of this area to the
ecological system of European Protected Regions.
Recenzent – Reviewer: Wincenty Wrzeœniewski
Dr Andrzej Sabiniarz
tel. (061) 8487412, fax. (061) 8487424
e-mail: a.sabiniarz@czersk.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Wartoœæ pokarmowa runi odnowionego u¿ytku zielonego
w dolinie Noteci
J. SIKORRA
Katedra £¹karstwa, Akademia Techniczno-Rolnicza im. J.J. Œniadeckich w Bydgoszczy
Nutritive value of renewed grassland sward in the Notec Valley
Abstract. During the research, evaluation of the nutritive value of renewed grassland sward was
conducted. Swards of the tested mixtures usually met the requirements for good fodder. The content of nutrients such as crude protein, crude fibre, calcium and phosphorus, as well as the concentration of energy depended mainly on utilization frequency and botanical composition of the
renewed sward. The influence of cultivars and breeding strains of dominant species on the nutritive value of mixtures was practically imperceptible.
K e y w o r d s: meadow fescue, orchard grass, mixtures, chemical composition of sward,
fodder value
1. Wstêp
£¹ki i pastwiska stanowi¹ tanie, a zarazem wartoœciowe Ÿród³o pasz objêtoœciowych
dla prze¿uwaczy. W okresie wiosenno-letnim jest to ruñ na pastwisku, a w jesienno-zimowym kiszonka, sianokiszonka lub siano. Zdolnoœæ utrzymania siê wartoœciowych
traw i roœlin motylkowatych w runi jest jednym z podstawowych warunków otrzymania
dobrych pasz objêtoœciowych (LUTYÑSKA, 1993; SAWICKI, 1999). Degradacja zbiorowisk trawiastych po³o¿onych na s³abych glebach organogenicznych w dolinie Noteci
wyraŸnie obni¿a wartoœæ pozyskiwanych z nich pasz. Z runi ustêpuj¹ wartoœciowe trawy
i motylkowate, a ich miejsce zajmuj¹ ma³owartoœciowe trawy i uci¹¿liwe chwasty, które
obni¿aj¹ wartoœæ pokarmow¹ pozyskiwanej paszy (BARY£A, 1996; SAWICKI i KRAWCZYK, 1999). Stanowi to powa¿ny problemem dla ich u¿ytkowników, dlatego niezwykle
wa¿nym elementem renowacji u¿ytków zielonych jest w³aœciwy dobór komponentów do
mieszanek.
Celem badañ by³o okreœlenie wartoœci pokarmowej runi pozyskiwanej z odnowionego u¿ytku zielonego obsianego mieszankami trawiasto-koniczynowymi.
Badania terenowe prowadzono w latach 1998-2001 w dolinie Noteci na zdegradowanym pastwisku po³o¿onym na glebie murszastej (klasa bonitacyjna V). Doœwiadczenie
196
J. Sikorra
za³o¿ono jako dwuczynnikowe w uk³adzie losowanych podbloków (split-plot) w czterech powtórzeniach. Poletka o powierzchni 6 m2 obsiano 5 wrzeœnia 1998 roku 6 mieszankami ró¿ni¹cymi siê gatunkiem dominuj¹cym. Rolê dominanty (30%) pe³ni³y
odmiany lub ród kostrzewy ³¹kowej: ‘Skra’, ‘Pasja’, ‘Justa’, BAH 197 oraz odmiany
kupkówki pospolitej: ‘Amera’ lub ‘Astera’. Pozosta³e komponenty w mieszankach stanowi³y: tymotka ³¹kowa – ‘Kaba’ (10%), ¿ycica trwa³a – ‘Argona’ (10%), kostrzewa
czerwona – ‘Atra’ (15%), koniczyna bia³a – ‘Rawo’ (20%) i koniczyna ³¹kowa – ‘Karo’
(15%).
Nawo¿enie mineralne ustalono na poziomie 50 kg ha–1 P, 100 kg ha–1 K oraz 120 kg
–1
ha N rocznie. Wiosn¹ 1999 roku z powodu du¿ego zachwaszczenia poletek konieczne
by³o przeprowadzenie koszeñ odchwaszczaj¹cych. Spowodowa³o to, ¿e – poza dwoma
koszeniami odchwaszczaj¹cymi – ruñ wszystkich badanych mieszanek u¿ytkowana by³a
tylko 3-koœnie. Natomiast w latach 2000-2001 zgodnie z za³o¿eniem metodycznym,
badane mieszanki u¿ytkowano 4- i 6-koœnie. Oznaczenie sk³adu chemicznego paszy
dotycz¹ce zawartoœci bia³ka ogólnego, w³ókna surowego, fosforu i wapnia wykonano
metod¹ spektroskopii bliskiej podczerwieni na aparacie InfraAnalyzer 450. Wartoœæ
energetyczn¹ i bia³kow¹ paszy (JPM, BTJN) opracowano na podstawie francuskiego
systemu INRA, a do obliczeñ pos³u¿y³ program komputerowy INRAtion.
Warunki pogodowe w pierwszych latach badañ nie sprzyja³y rozwojowi roœlinnoœci
³¹kowej. W 1999 roku w sezonie wegetacyjnym (IV-IX) odnotowano 283,6 mm opadów
i by³y one ni¿sze od œredniej wieloletniej o 30,4 mm. W analogicznym okresie 2000 roku
suma opadów by³a jeszcze ni¿sza i wynosi³a zaledwie 275,4 mm. Niedobory wody
w omawianych sezonach wegetacyjnych w stosunku do potrzeb wodnych dla ³¹k
i pastwisk, obliczonych metod¹ Klatta, wynosi³y od 47 do 50%. Tym znacznym niedoborom wody w obu sezonach towarzyszy³a wysoka œrednia dobowa temperatura powietrza (14,5-15,1°C). W sezonie wegetacyjnym w 2001 roku spad³o 476,2 mm opadów,
a wiêc znacznie wiêcej ni¿ w dwóch pierwszych latach prowadzenia badañ. Pokrywa³y
one potrzeby wodne ³¹k i pastwisk w oko³o 90%. Z analizy opadów wynika, ¿e nie by³y
one jednak równomiernie roz³o¿one. Najwiêksza liczba dni z opadami wyst¹pi³a w lipcu
i wrzeœniu, natomiast niedobory stwierdzono w kwietniu, maju, czerwcu i sierpniu.
Pomimo niesprzyjaj¹cego rozk³adu opadów okres ten nale¿y uznaæ za najbardziej
korzystny dla wzrostu i rozwoju roœlinnoœci ³¹kowo-pastwiskowej.
Ocena wartoœci pokarmowej otrzymanej paszy jest wa¿nym elementem badañ ³¹karskich. Wielu autorów zró¿nicowanie w sk³adzie chemicznym uzale¿nia od gatunków
traw i innych roœlin wchodz¹cych w sk³ad runi (COPPENET i SIMON, 1984; KASPERCZYK,
1994; FALKOWSKI i wsp., 2000). Wed³ug GRZEGORCZYKA i wsp. (1992) ró¿nice te zacieraj¹ siê w zbiorowiskach wielogatunkowych, gdzie fazy rozwojowe poszczególnych
komponentów s¹ czêsto zró¿nicowane. W przeprowadzonych badaniach wartoœæ pokarmowa runi mieszanek w ca³ym okresie ich u¿ytkowania mieœci³a siê zazwyczaj w normach okreœlanych dla dobrej paszy (FALKOWSKI i wsp., 2000; ZARUDZKI i wsp., 2000).
Wartoœæ pokarmowa runi odnowionego u¿ytku zielonego w dolinie Noteci
197
Koncentracja poszczególnych sk³adników uzale¿niona by³a g³ównie od czêstotliwoœci
u¿ytkowania, a tak¿e od sk³adu botanicznego runi. Najwy¿sz¹ koncentracjê bia³ka ogólnego odnotowano w pierwszym roku u¿ytkowania mieszanek (œrednio 226,8 g kg–1 s.m.
z kostrzew¹ ³¹kow¹ i 221,5 g kg–1 s.m. z kupkówk¹ pospolit¹ – Tabela 1). Ze wzglêdu na
koszenia odchwaszczaj¹ce ruñ zbierana w drugiej czêœci okresu wegetacyjnego, znajdowa³a siê w fazie wegetatywnej i sk³ada³a siê g³ównie z blaszek liœciowych traw oraz
znacznego udzia³u roœlin motylkowatych. KRUCZYÑSKA i wsp. (1996; 1997), a tak¿e
BENEDYCKI i wsp. (2001) stwierdzili wy¿sz¹ iloœæ bia³ka ogólnego w runi ze znacznym
udzia³em roœlin motylkowatych w porównaniu do runi trawiastej. W 2000 i 2001 roku
w badaniach w³asnych wykazano – œrednio dla mieszanek – wy¿sz¹ koncentracjê bia³ka
ogólnego w runi u¿ytkowanej 6-koœnie (212,4 i 210,3 g kg–1 s.m.) ni¿ 4-koœnie (137,5
i 171,1 g kg–1 s.m.). Jest to powszechnie znana zale¿noœæ zwi¹zana z wczeœniejsz¹ faz¹
rozwojow¹ roœlin w momencie ich u¿ytkowania (PAWLAK, 1992; ŒCIBIOR i MAGNUSZEWSKA, 1998).
Zawartoœæ w³ókna w paszy w znacznym stopniu by³a uzale¿niona tak¿e od fazy rozwojowej roœlin. Odwrotnie do zawartoœci bia³ka wraz ze starzeniem siê roœlin iloœæ
w³ókna w paszy wzrasta³a (Tabela 1). Wed³ug BORAWSKIEJ-JARMU£OWICZ (2003)
wysoka zawartoœæ w³ókna surowego, a niska bia³ka ogólnego w roœlinach jest zwi¹zana
z du¿ym udzia³em pêdów generatywnych dominuj¹cych traw w runi. W badaniach DÊBSKIEJ-KALINOWSKIEJ (1994) trawy w fazie pocz¹tku k³oszenia mia³y istotnie ni¿sz¹
zawartoœæ w³ókna ni¿ w fazie kwitnienia. W latach 2000-2001 w badaniach w³asnych
ruñ u¿ytkowana 4-koœnie (202,8-215,7 g kg–1 s.m.) charakteryzowa³a siê wy¿sz¹ koncentracj¹ w³ókna surowego w porównaniu do runi u¿ytkowanej 6-koœnie (186,3-201,8
g kg–1 s.m.). Ruñ w czasie k³oszenia charakteryzuje intensywny proces lignifikacji œcian
komórkowych, co wp³ywa na zwiêkszenie iloœci w³ókna w paszy. W trakcie badañ
zarówno w u¿ytkowaniu 4- i 6-koœnym mieszanki z kupkówk¹ pospolit¹ (œrednio 296,2
i 207,6 g kg–1 s.m.) charakteryzowa³y siê wy¿sz¹ zawartoœci¹ w³ókna surowego
w porównaniu do mieszanek z kostrzew¹ ³¹kow¹ (œrednio 190,8 i 200,4 g kg–1 s.m.).
Zapewne ró¿nice te by³y spowodowane szybszym tempem rozwoju kupkówki pospolitej
ni¿ kostrzewy ³¹kowej i ¿ycicy trwa³ej, która dominowa³a na poletkach z kostrzew¹
³¹kow¹. Tendencjê szybkiego starzenia siê kupkówki pospolitej odnotowali tak¿e
OSTROWSKI (1994) oraz KOZ£OWSKI i SWÊDRZYÑSKI (2001). DÊBSKA-KALINOWSKA
(1994) zwróci³a uwagê na czynnik pogodowy, który wp³ywa na koncentracjê w³ókna
surowego w runi. Najmniejsz¹ koncentracjê w³ókna w runi stwierdzi³a w sezonie wegetacyjnym, w którym temperatura i opady by³y korzystne dla wzrostu i rozwoju roœlin.
Najwiêkszy poziom w³ókna wyst¹pi³ natomiast w sezonie, w którym panowa³y wysokie
temperatury powietrza przy jednoczesnym braku opadów, co przyspieszy³o proces
wysycenia œcian komórkowych ligninami.
W ca³ym okresie badañ pasza zawiera³a du¿o fosforu (powy¿ej 5 g kg–1 s.m.) i wapnia (powy¿ej 14 g kg–1 s.m. – Tabela 2). Wysoka zawartoœæ obu pierwiastków w pierwszym roku u¿ytkowania mieszanek by³a zapewne zwi¹zana ze znacznym udzia³em
w runi zió³ i chwastów oraz roœlin motylkowatych. Te dwie grupy roœlin charakteryzuj¹
siê wy¿sz¹ zawartoœci¹ fosforu i wapnia ni¿ trawy (KOZ£OWSKI i SWÊDRZYÑSKI, 1997;
TR¥BA, 1997; FALKOWSKI i wsp., 2000). W kolejnych latach u¿ytkowania mieszanek
Wysiany dominant – Sown dominant
Mieszanki – Mixtures
Œrednio dla u¿ytkowania
Mean for utilization
Skra
Pasja
Festuca Justa
praten- BAH
sis
197
Œrednia
Mean
Amera
DactyAstera
lis glomerata Œrednia
Mean
Odmia
na
Cultivar
Ród
Strain
212,6
221,8
202,4
212,1
226,8
227,7
215,3
221,5
212,4
212,1
233,5
225,0
205,8
219,5
213,1
2000
226,7
223,8
223,0
1999
210,3
202,4
209,0
195,8
214,2
213,7
212,8
216,4
214,1
2001
189,9
192,9
200,2
185,7
188,3
184,3
191,3
196,3
181,4
1999
186,3
191,7
198,0
185,3
183,6
178,6
184,3
191,7
179,8
2000
201,8
204,1
210,5
197,7
200,6
196,2
199,0
207,6
199,7
2001
Bia³ko ogólne
W³ókno surowe
Crude protein
Crude fibre
Rok – Year
215,9
212,0
219,5
204,5
217,9
219,8
215,1
219,9
216,7
Bia³ko ogólne
Crude protein
Œrednio z lat
Mean for
years
192,7
196,2
202,9
189,6
190,8
186,4
191,5
198,5
186,9
W³ókno surowe
Crude fibre
U¿ytkowanie 6-koœne
6-cutting utilization
225,0
221,5
227,7
215,3
226,8
233,5
226,7
223,8
223,0
1999
137,5
136,1
147,0
125,1
138,3
140,4
136,1
144,8
131,9
2000
171,1
191,5
199,3
183,7
160,9
157,9
160,2
163,4
162,0
2001
189,9
192,9
200,2
185,7
188,3
184,3
191,3
196,3
181,4
1999
202,8
213,1
222,4
203,8
197,7
193,5
188,9
211,8
196,5
2000
215,7
216,7
219,7
213,7
215,1
212,7
212,6
226,7
208,6
2001
Bia³ko ogólne
W³ókno surowe
Crude protein
Crude fibre
Rok – Year
Œrednio z lat
Mean for
years
177,9
183,0
191,3
174,7
175,3
177,3
174,3
177,3
172,3
Bia³ko ogólne
Crude protein
Tabela 1. Zawartoœæ bia³ka ogólnego i w³ókna surowego w runi mieszanek (g kg–1 s.m.)
Table 1. Content of crude protein and crude fibre in mixtures sward (g kg–1 DM)
202,8
207,6
214,1
201,1
200,4
196,8
197,6
211,6
195,5
W³ókno surowe
Crude fibre
Odmiana
Skra
Pasja
Festuca Justa
praten- BAH
sis
197
Œrednia
Mean
Amera
Dactylis
Astera
glomeŒrednia
rata
Mean
5,18
5,10
5,09
5,25
5,15
5,20
5,20
5,20
5,17
5,52
5,53
5,45
5,45
5,45
5,50
2000
5,52
5,54
5,54
1999
4,74
4,73
4,62
4,84
4,74
4,73
4,71
4,72
4,82
18,4
18,2
18,1
18,3
18,5
18,7
18,4
18,5
18,4
1999
17,4
17,1
16,8
17,4
17,6
17,5
17,6
17,5
17,6
2000
Wapñ
Calcium
16,1
16,0
15,7
16,3
16,1
16,2
16,3
16,0
16,1
2001
Rok – Year
2001
Fosfor
Phosphorus
Cultivar
Ród
Strain
5,14
5,13
5,09
5,16
5,14
5,17
17,3
17,1
16,9
17,3
17,4
17,5
Fosfor Wapñ
Pho- Calspho- cium
rus
5,14 17,4
5,12 17,3
5,15 17,4
Œrednio z lat
Mean for
years
5,50
5,45
5,45
5,45
5,53
5,52
5,52
5,54
5,54
1999
5,01
4,93
4,90
4,95
5,05
5,12
5,02
5,05
5,03
2000
4,76
4,72
4,67
4,78
4,78
4,77
4,74
4,70
4,92
18,4
18,2
18,1
18,3
18,5
18,7
18,4
18,5
18,4
1999
Rok – Year
2001
Fosfor
Phosphorus
15,7
15,2
15,2
15,3
15,9
16,0
16,1
15,8
15,8
2000
Wapñ
Calcium
Tabela 2. Zawartoœæ fosforu i wapnia w runi mieszanek (g kg–1 s.m.)
Table 2. Content of phosphorus and calcium in mixtures sward (g kg–1 DM)
14,6
14,8
14,8
14,8
14,4
14,5
14,3
14,6
14,4
2001
5,09
5,03
5,00
5,06
5,12
5,14
16,2
16,1
16,0
16,1
16,3
16,4
Œrednio
z lat
Mean for
years
Fosfor Wapñ
Pho- Calspho- cium
rus
5,09 16,3
5,10 16,3
5,16 16,2
Odmiana
Cultivar
Ród
Strain
2000
0,81
0,82
0,82
0,82
0,82
0,82
0,82
0,82
0,82
1999
0,81
0,81
0,81
0,81
0,81
0,81
0,81
0,81
0,81
0,81
0,81
0,81
0,82
0,81
140,1 132,4 130,8
137,9 130,0 126,0
141,7 139,2 128,6
134,1 120,8 123,4
141,2 133,7 133,2
BTJN – PDIN
(g)
Rok – Year
2001 1999 2000 2001
0,82 141,1 128,1 135,6
0,81 139,4 143,9 127,7
0,81 138,8 132,7 135,3
0,81 145,4 130,0 134,1
JPM – UFL
0,81
0,81
0,81
0,82
0,81
0,81
0,81
0,81
0,81
JPM
UFL
134,4
131,3
136,5
126,1
136,0
134,9
137,0
135,6
136,5
BTJN
PDIN
(g)
Œrednio z lat
Mean for
years
0,81
0,81
0,81
0,81
0,81
1999
0,81
0,81
0,81
0,81
0,78
0,78
0,78
0,78
0,78
2000
0,78
0,79
0,78
0,78
0,78
0,78
0,78
0,78
0,78
140,1
137,9
141,7
134,1
141,2
83,0
83,5
89,2
77,9
82,8
106,5
118,4
121,7
115,2
100,6
BTJN – PDIN
(g)
Rok – Year
2001 1999 2000 2001
0,78 141,1 81,6 103,3
0,78 139,4 84,2
95,5
0,78 138,8 77,8 102,2
0,78 145,4 87,4 101,4
JPM – UFL
Tabela 3. Wartoœæ energetyczna i bia³kowa runi mieszanek w kg suchej masy
Table 3. The energy and protein values in mixtures sward in kg DM
0,79
0,79
0,79
0,79
0,79
0,79
0,79
0,79
0,79
JPM
UFL
109,9
113,3
117,5
109,1
108,2
108,7
106,4
106,3
111,4
BTJN
PDIN
(g)
Œrednio z lat
Mean for
years
JPM – jednostka paszowa produkcji mleka
UFL – feed unit for lactation
BTJN – bia³ko trawione w jelicie cienkim pochodz¹ce z paszy plus bia³ko trawione w jelicie cienkim pochodzenia mikrobiologicznego odpowiadaj¹ce iloœci bia³ka paszy ulegaj¹cego rozk³adowi w ¿waczu
PDIN – protein digested in the small intestine supplied by rumen-undegraded dietary protein plus protein digested in the small intestine supplied
by microbial protein from rumen-degraded protein
Skra
Pasja
Festuc
Justa
a praBAH 197
tensis
Œrednia
Mean
Amera
DactyAstera
lis glomerata Œrednia
Mean
Literatura
Zawartoœæ bia³ka ogólnego, w³ókna surowego, fosforu i wapnia w runi by³a uzale¿niona g³ównie od czêstotliwoœci koszenia, a tak¿e od sk³adu botanicznego
runi.
Ruñ koszona 6-krotnie odznacza³a siê wiêksz¹ koncentracj¹ energii i bia³ka ni¿
ruñ koszona 4-krotnie.
BARY£A R., 1996. Renowacja trwa³ych ³¹k i pastwisk w siedliskach gr¹dowych ze szczególnym
uwzglêdnieniem podsiewu. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 442,
23-30.
BENEDYCKI S., GRZEGORCZYK S., GRABOWSKI K., PUCZYÑSKI J., 2001. Zawartoœæ sk³adników
pokarmowych w runi mieszanek pastwiskowych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk
Rolniczych, 479, 31-36.
BORAWSKA-JARMU£OWICZ B., 2003. Wartoœæ pokarmowa mieszanek traw w u¿ytkowaniu
koœnym – pierwszy pokos i pastwiskowym – drugi pokos. Biuletyn IHAR, 225, 183-191.
COPPENET M., SIMON J. C., 1984. Sur les teneurs en éléments minéraux des graminées
•
•
4. Wnioski
wraz ze zmniejszeniem w runi iloœci koniczyn oraz zió³ i chwastów odnotowano spadek
zawartoœci fosforu i wapnia w paszy.
Francuski system wartoœciowania pasz INRA 88’ zak³ada ¿ywienie prze¿uwaczy
du¿¹ iloœci¹ pasz objêtoœciowych. Jednymi z wa¿niejszych mierników oceny pasz
w normach INRA jest wartoœæ energetyczna paszy wyra¿ona w jednostkach paszowych
produkcji mleka JPM oraz wartoœæ pokarmowa bia³ka wyra¿ona iloœci¹ bia³ka rzeczywiœcie trawionego w jelicie cienkim BTJN. W badaniach w³asnych stwierdzono, ¿e wartoœæ energetyczna 1 kg suchej masy runi w 1999 roku na wszystkich badanych obiektach
wynosi³a œrednio dla odrostów 0,81 JPM i nie by³a uzale¿niona od sk³adu runi
(Tabela 3). Wartoœæ energetyczna badanej paszy by³a zbli¿ona do norm ustalonych dla
pasz pozyskanych z trwa³ych u¿ytków zielonych (RYŒ, 1997). W kolejnych dwóch
latach badañ wraz z wprowadzeniem zró¿nicowanego u¿ytkowania runi odnotowano
nieco wy¿sz¹ koncentracjê energii w runi u¿ytkowanej 6-koœnie (œrednio 0,81 i 0,82
JPM) ni¿ 4-koœnie (œrednio 0,78 JPM). Zale¿noœæ ta dotyczy³a równie¿ wartoœci pokarmowej bia³ka w paszy BTJN (Tabela 3). Œwiadczy to o wiêkszych zasobach energetycznych i bia³kowych roœlin znajduj¹cych siê we wczeœniejszych fazach rozwojowych.
Podobn¹ zale¿noœæ zauwa¿yli tak¿e w swoich badaniach KLOCEK i OSEK (2001) oraz
¯UREK i CHRÓST (2001). KRUCZYÑSKA i wsp. (1997) stwierdzili, ¿e trawy i roœliny
pastewne, w odró¿nieniu od innych roœlin, zbierane w ró¿nych fazach wzrostu mog¹
zawieraæ we wczesnych stadiach rozwojowych nawet 1,0 JPM i powy¿ej 100 g BTJN,
a póŸno zbierane, przeroœniête i zdrewnia³e – zaledwie 0,5 JPM i ok. 30 g BTJN
w 1 kg s.m.
DÊBSKA-KALINOWSKA Z., 1994. Zawartoœæ w³ókna surowego w pêdach wegetatywnych i generatywnych traw w zale¿noœci od fazy fenologicznej. Ogólnopolska Konferencja £¹karska
„Kierunki rozwoju ³¹karstwa”, SGGW Warszawa, 132-139.
FALKOWSKI M., KUKU£KA I., KOZ£OWSKI S., 2000. W³aœciwoœci chemiczne roœlin ³¹kowych.
AR Poznañ, 1-132.
FILIPEK J., 1973. Wydajnoœæ i ocena jakoœciowa trwa³ych u¿ytków zielonych. W: Uprawa i u¿ytkowanie ³¹k i pastwisk (red. M. Falkowski), PWRiL, Warszawa, 527-539.
GRZEGORCZYK S., GRABOWSKI K., BENEDYCKI S., 1992. Porównanie sk³adu chemicznego kilku
odmian Dactylis glomerata, Festuca pratensis i Phleum pratense. Roczniki AR Poznañ,
CCXXXII, 79-85.
KASPERCZYK M., 1994. Sk³ad chemiczny traw uprawianych w siewie czystym i w mieszankach
z Trifolium pratense L. Ogólnopolska Konferencja £¹karska „Kierunki rozwoju ³¹karstwa”, SGGW Warszawa, 207-211.
KLOCEK B., OSEK M., 2001. Wartoœæ pokarmowa zielonek regionu œrodkowo-wschodniej Polski
na tle nowoczesnych systemów wartoœciowania pasz. Pamiêtnik Pu³awski, 125, 215-221.
KOZ£OWSKI S., SWÊDRZYÑSKI A., 1997. ¯ywotnoœæ odmian hodowlanych kupkówki pospolitej
(Dactylis glomerata L.). Biuletyn Oceny Odmian, 28, 103-112.
KOZ£OWSKI S., SWÊDRZYÑSKI A., 2001. Wêglowodany strukturalne i ligniny a wartoœæ u¿ytkowa roœlin ³¹kowych. Pamiêtnik Pu³awski, 125, 139-146.
KRUCZYÑSKA H., ROGALSKI M., KRYSZAK J., NOWAK W., 1996. Ruñ trawiasta i trawiasto-motylkowata w ¿ywieniu krów mlecznych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 442, 285-292.
KRUCZYÑSKA H., NOWAK W., KRYSZAK J., ROGALSKI M., 1997. Ekologiczne znaczenie i wartoœæ pokarmowa runi z udzia³em koniczyny bia³ej. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk
LUTYÑSKA R., 1993. Prace hodowlane i badania nad gatunkami traw z rodzaju Festuca L. Biuletyn IHAR, 188, 5-12.
OSTROWSKI R., 1994. Wp³yw Dactylis glomerata L. na sk³ad florystyczny, plonowanie i wartoœæ
pokarmow¹ krótkotrwa³ych mieszanek pastwiskowych. Ogólnopolska Konferencja
£¹karska „Kierunki rozwoju ³¹karstwa”. SGGW Warszawa, 278- 290.
PAWLAK T., 1992. Wp³yw terminu sprzêtu pierwszego pokosu i czêstotliwoœci koszenia na produktywnoœæ u¿ytków zielonych. Wiadomoœci IMUZ, XVII, 2, 255-276.
RYŒ R., 1997. Normy ¿ywienia byd³a, owiec i kóz. Wartoœæ pokarmowa paszy dla prze¿uwaczy.
Instytut Zootechniki, Kraków, 1-213.
SAWICKI B., 1999. Ocena ekotypów Festuca pratensis Huds. na podstawie cech morfologicznych
i biologicznych. £¹karstwo w Polsce, 2, 135-143.
SAWICKI B., KRAWCZYK S., 1999. Rezultaty renowacji ³¹k trwa³ych metod¹ uprawy powierzchniowej. Annales Universitatis Mariae Curie-Sk³odowska, sectio E, LIV, 11, 89-96.
ŒCIBIOR H., MAGNUSZEWSKA K., 1998. Wartoœæ pokarmowa koniczyny czerwonej i kostrzewy
³¹kowej oraz ich mieszanek w zale¿noœci od terminu zbioru pierwszego pokosu. Zeszyty
TR¥BA Cz., 1997. Zawartoœæ niektórych makro- i mikroelementów w runi zbiorowisk ³¹kowych
o du¿ym udziale gatunków roœlin dwuliœciennych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk
ZARUCKI R., GREKA E., TRACZYKOWSKI A., 2000. INRA a DLG podobieñstwa i ró¿nice – pobranie pasz, zapotrzebowanie na sk³adniki pokarmowe. Materia³y Konferencji „Nowoczesne
systemy szacowania wartoœci pokarmowej pasz i bilansowanie dawek pokarmowych dla
Dr in¿. Jacek Sikorra
Katedra £¹karstwa, Akademia Techniczno-Rolnicza w Bydgoszczy
ul. Ks. Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz
tel. (052) 374 93 71
e-mail: sikorraj@atr.bydgoszcz.pl
The aim of the research was to evaluate the nutritive value of fodder obtained from a renewed
sward sown with a grass-clover mixture. The field research was conducted in years 1998-2001 in
the Notec Valey in the village Nowe D¹bie. The experimental field was established on a degenerated pasture on V quality class soil. In sowing mixtures, the dominant species (30%) were different
cultivars of meadow fescue: ’Skra’, ‘Pasja’, ‘Justa’, BAH 197 as well as orchard grass cultivars:
‘Amera’ or ‘Astera’. The remaining components of the mixture were: timothy grass – ‘Kaba’
(10%), perennial ryegrass – ‘Argona’ (10%), red fescue – “Atra” (15%), white clover – ‘Rawo’
(20%), red clover – ‘Karo’ (15%). The swards were under cutting and simulating grazing utilization.
The assessment of the chemical composition of sward concerning the content of crude protein,
crude fibre, phosphorus and calcium was conducted on an InfraAnalyzer 450 machine using near
infra red spectroscopy. The evaluation of energy and protein value of the fodder (UFL, PDIN) was
based on the French system INRA, while the calculations were made using INRAtion software.
The nutritive value of the sward mixtures during their utilization usually corresponded with the
requirement for good fodder. The content of nutrients such as crude protein, crude fibre, calcium
and phosphorus, as well as the concentration of energy depended mainly on utilization frequency
and botanical composition of the renewed sward. Swards utilized in the early phases of growth
had a higher energy and protein value.
Summary
Department of Grassland Sciences, University of Technology and Agriculture
of Bydgoszcz
J. SIKORRA
¯UREK J., CHRÓST J., 2001. Wp³yw sposobu u¿ytkowania mieszanki motylkowo-trawiastej na jej
produkcyjnoœæ i wartoœæ pokarmow¹. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych,
479, 313-320.
203
479, 313-320.
J. SIKORRA
of Bydgoszcz
Summary
tel. (052) 374 93 71
203
479, 313-320.
J. SIKORRA
of Bydgoszcz
Summary
tel. (052) 374 93 71
203
479, 313-320.
J. SIKORRA
of Bydgoszcz
Summary
tel. (052) 374 93 71
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Ocena cech morfologiczno-biologicznych Festulolium
odmiana Felopa w warunkach zró¿nicowanego terminu
zbioru pierwszego odrostu
M. STANIAK
Zak³ad Uprawy Roœlin Uprawnych, Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa –
Pañstwowy Instytut Badawczy w Pu³awach
Estimation of morphological and biological features of Festulolium cv.
Felopa depending on the harvest time of the first regrowth
Abstract. Paper presents an estimation of chosen morphological and biological features of
Festulolium cv. Felopa depending on the harvest time of the first regrowth. The studies showed
that Festulolium was characterized by very good percentage of leaf blades and vegetative tillers in
dry matter yield, which permits obtaining good nutritive value crops. The highest percentage of
leaves in dry matter was obtained when growing point was 10 cm above the ground and shooting
stage. However, the early gathering of Festulolium caused that plants were weak during next cuts
and gave fewer number of tillers per 1 m2.
K e y w o r d s: Festulolium, harvest time of the first regrowth, biomass structure
1. Wstêp
W grupie traw pastewnych szczególna rola przypada gatunkom, które s¹ odpowiednie na krótkotrwa³e uprawy polowe. Charakteryzuj¹ siê szybkim wzrostem i rozwojem,
dodatni¹ reakcj¹ na nawo¿enie azotem, daj¹c jednoczeœnie plon o wysokiej wartoœci
pokarmowej (KOZ£OWSKI i KUKU£KA, 1992). W naszym kraju do takich traw zaliczamy
gatunki z rodzaju Lolium i Festuca. Sukcesem hodowlanym ostatnich lat jest miêdzyrodzajowy mieszaniec Festulolium, który ³¹czy w sobie trwa³oœæ, odpornoœæ na suszê
i zimotrwa³oœæ kostrzew oraz produktywnoœæ i wartoœæ pokarmow¹ ¿ycic (KALTOFEN
i wsp., 1990; NETZBAND, 1991; THOMAS i HUMPHREYS, 1991; ZWIERZYKOWSKI i wsp.,
1993). Badania przeprowadzone w Polsce wykaza³y, ¿e dwie pierwsze polskie odmiany
Festulolium – Felopa i Sulino odznaczaj¹ siê wysokim poziomem plonowania i dobr¹
jakoœci¹ paszow¹. Charakteryzuj¹ siê równie¿ du¿ym udzia³em liœci w plonie i szybkim
odrastaniem po zbiorze (BOROWIECKI, 2002; DOMAÑSKI i JOKŒ, 1999; STANIAK, 2004a;
2004b).
Celem pracy jest ocena przydatnoœci Festulolium odmiana Felopa do intensywnej
produkcji pasz na gruntach ornych na podstawie ich cech morfologiczno-biologicznych
206
M. Staniak
na tle zró¿nicowanego terminu zbioru pierwszego pokosu. Poznanie tych cech jest
wa¿ne zarówno z punktu widzenia ich produktywnoœci, jak równie¿ wartoœci paszowej.
Badania przeprowadzono w latach 1999-2001 w RZD IUNG w Grabowie,
w uk³adzie losowanych bloków, w czterech powtórzeniach, na poletkach o powierzchni
24,1 m2. Doœwiadczenie za³o¿ono na glebie p³owej wytworzonej z gliny lekkiej, kompleksu ¿ytniego bardzo dobrego. Odczyn gleby oznaczony w 1n KCl wynosi³ 6,73;
zawartoœæ P, K i Mg w przeliczeniu na 100 g gleby wynosi³a: P2O5 – 18,8 mg, K2O – 5,57
mg, Mg – 2,49 mg. Przedplonem by³o pszen¿yto ozime. Festulolium odmiana Felopa
wysiano 14 kwietnia 1999 roku, w siewie czystym, w iloœci 40 kg nasion na 1 ha.
Wyznaczono piêæ terminów koszenia I pokosu, co w przybli¿eniu odpowiada³o nastêpuj¹cym fazom rozwojowym roœlin:
1. termin – sto¿ek wzrostu na wysokoœci ok. 10 cm nad powierzchni¹ gleby,
2. termin – 7 dni po zbiorze w pierwszym terminie – faza strzelania w ŸdŸb³o,
3. termin – 14 dni po zbiorze w pierwszym terminie – faza pocz¹tku k³oszenia,
4. termin – 21 dni po zbiorze w pierwszym terminie – faza pe³ni k³oszenia,
5. termin – 28 dni po zbiorze w pierwszym terminie – faza pocz¹tku kwitnienia.
W roku siewu zastosowano nastêpuj¹ce dawki nawo¿enia mineralnego: przedsiewnie – 19 kg ha–1 P, 70 kg ha–1 K, 30 kg ha–1 N i po 60 kg ha–1 N po I i II pokosie. W latach
pe³nego u¿ytkowania zastosowano w kg•ha–1: 22 kg P (wiosn¹), 100 kg K (w dwóch
dawkach – wiosn¹ i po II pokosie), 300 kg N (w równych dawkach wiosn¹ i pod kolejne
odrosty). W I i II roku pe³nego u¿ytkowania zebrano po 5 pokosów w odstêpach
35-dniowych.
W latach pe³nego u¿ytkowania okreœlono strukturê biomasy nadziemnej z próby 0,5
kg, rozdzielaj¹c materia³ roœlinny na blaszki liœciowe, pêdy wegetatywne i generatywne.
Obliczono procentowy udzia³ pêdów generatywnych i wegetatywnych w ogólnej liczbie
pêdów oraz procentowy udzia³ blaszek liœciowych w plonie. Okreœlono d³ugoœæ pêdów,
a w drugim roku pe³nego u¿ytkowania tak¿e powierzchniê liœciow¹ za pomoc¹ aparatu
LI-3000A Portale Area Meter firmy LI-COR. Liczbê pêdów podano w przeliczeniu na
1 m2.
Warunki pogodowe by³y zró¿nicowane w latach wegetacji roœlin. Mokra wiosna oraz
pocz¹tek lata sprawi³y, ¿e zarówno wschody, jak i pocz¹tkowy wzrost i rozwój Festulolium by³y dobre. Po zbiorze I pokosu odrost roœlin by³ ju¿ s³abszy ze wzglêdu na niekorzystne warunki wilgotnoœciowe w sierpniu (39 mm) i wrzeœniu (34 mm). W obu latach
pe³nego u¿ytkowania w okresie wegetacji przebieg warunków pogodowych by³
podobny. Wilgotna wiosna sprzyja³a narastaniu odrostu wiosennego, po czym nastêpowa³ okres suszy, w 2000 roku w maju (24 mm), w 2001 w czerwcu (14 mm).
Wp³ynê³o to na znacznie s³abszy wzrost roœlin II i III odrostu i dopiero lipcowe opady
deszczu poprawia³y ujemny bilans wody w glebie i umo¿liwia³y dalszy wzrost roœlin.
Jesieni¹ 2001 roku ruñ by³a znacznie przerzedzona i zachwaszczona.
Ocena cech morfologiczno-biologicznych Festulolium odmiana Felopa...
207
Festulolium wykszta³ca³o pêdy generatywne po skoszeniu, a ich procent zmniejsza³
siê w kolejnych odrostach (Tabela 1). W drugim pokosie, przy niekorzystnych warunkach wilgotnoœciowych, dwa razy wiêcej pêdów generatywnych wytworzy³a trawa
w pierwszym roku pe³nego u¿ytkowania, natomiast w pi¹tym odroœcie pêdów generatywnych nie by³o. Festulolium wykazuje cechy poœrednie miêdzy gatunkami rodzicielskimi. ¯ycica wielokwiatowa wytwarza du¿o wiêcej pêdów generatywnych w kolejnych
odrostach, w porównaniu z tym mieszañcem, natomiast kostrzewa ³¹kowa to typ roœliny,
która k³osi siê tylko w odroœcie wiosennym (£YSZCZARZ i wsp., 1999).
Tabela 1. Udzia³ pêdów wegetatywnych i generatywnych w kolejnych pokosach w latach pe³nego
u¿ytkowania (%)
Table 1. Percentage of vegetative and reproductive tillers in successive cuts in the years of utilization (%)
Pokosy
Cuts
I
II
III
IV
V
Pêdy wegetatywne
– Vegetative tillers
2000
31,2
62,8
77,0
95,2
100
Pêdy generatywne – Reproductive tillers
2001
23,1
82,1
85,0
98,9
100
2000
68,8
37,2
23,0
4,8
0
2001
76,9
17,9
15,0
1,1
0
Zarówno w pierwszym, jak i w drugim roku pe³nego u¿ytkowania opóŸnianie terminu zbioru odrostu wiosennego wp³ywa³o na zmniejszanie siê udzia³u liœci w masie
roœlinnej (Tabela 2). W drugim pokosie kierunek zmian by³ odwrotny, tzn. im póŸniej
koszono pierwszy odrost, tym wiêkszy by³ udzia³ liœci w drugim pokosie. Natomiast najwiêksz¹ masê liœci wytworzy³y roœliny w pi¹tym odroœcie. Badania przeprowadzone
przez JANICK¥ i STYPIÑSKIEGO (2001) z czeskimi odmianami Festulolium: Perun,
Beèva, Lofa wskaza³y, ¿e charakteryzuj¹ siê one ró¿nym udzia³em liœci w suchej masie.
Odmiana Beèva to „typ generatywny” charakteryzuje siê bowiem najmniejszym
udzia³em blaszek liœciowych w stosunku do pêdów (30% w II pokosie), natomiast
odmiana Lofa to „typ wegetatywny” ze wzglêdu na najwiêkszy udzia³ liœci (43% w II
pokosie). Porównuj¹c polsk¹ odmianê Felopa, do czeskich mo¿na by³oby j¹ umownie
zaliczyæ do „typu wegetatywnego”, ze wzglêdu na du¿y udzia³ blaszek liœciowych (œrednio 52% w II pokosie). Jest to bardzo korzystne z punktu widzenia pokarmowego,
bowiem liœcie zawieraj¹ dwa razy wiêcej bia³ka ni¿ pêdy (STAÑKO-BRÓDKOWA, 1974).
Na strukturê masy nadziemnej du¿y wp³yw ma wielkoœæ powierzchni liœciowej. Termin
zbioru pierwszego pokosu przewa¿nie nie wp³ywa³ istotnie na wartoœæ tej cechy (Tabela
2). Ró¿nice pomiêdzy poszczególnymi obiektami bardziej zwi¹zane by³y z warunkami
wilgotnoœciowymi. Niedostatek opadów ogranicza³ wielkoœæ powierzchni liœciowej.
67,6 a
58,9 b
49,1 c
40,6 d
33,0 e
1
2
3
4
5
2747
2902
3090
2033
2462
1
2
3
4
5
2001
Pokosy – Cuts
II
III
IV
V
I
II
III
Udzia³ blaszek liœciowych w plonie (%) – Proportion of leaf blades in the yield (%)
42,9 a
64,2 a
78,3 a,b
90,4 a,c
58,8 a
61,7 a
61,5 a
41,7 a
75,6 bc
72,9 a
88,1 a
46,5 b
66,4 a,b
60,8 a
51,5 b
77,2 b
80,0 b
82,4 b
36,3 c
69,5 b
70,3 b
56,6 b
71,8 c
86,1 c
93,5 c
31,4 d
72,7 b
78,1 c
69,4 c
72,8 bc
87,0 c
89,6 a
23,7 e
60,3 a
81,4 c
Powierzchnia liœciowa (cm2) – Leaf area (cm2)
33,1
19,6 a,b
9,3 a
38,2
21,0 a,b
10,1 a
37,2
19,6 a,b
19,6 b
29,5
16,2 a
19,4 b
35,0
22,8 b
21,2 b
D³ugoœæ pêdów (cm) – Length tillers (cm)
23,7 a
17,7 a,c
16,8 a
3,4
18,2 a
17,6
9,2 a,b
25,5 a
11,9 a,b
13,3 a
3,6
31,3 a,b
13,9
11,0 a
19,2 a,b
11,8 b
15,2 a
3,6
36,9 b
14,9
9,0 a,b
17,9 a,b
19,1 c
6,5 b
2,6
42,4 b,c
13,9
9,0 a,b
13,8 b
19,4 c
4,1 b
2,7
55,3 c
14,7
7,9 b
Liczba pêdów na 1 m2 – Number of tillers per 1 m2
1476
491
1418
1214
2632
698
282
1025
530
1026
1266
2408
550
382
1052
906
1341
862
1839
540
656
974
1819
1622
614
2082
348
1138
877
1498
1792
718
1295
565
920
2000
1251
1212
788
1010
1163
8,4
7,5
5,6
5,4
5,3
24,0
26,4
23,2
21,6
22,1
83,6 a
87,9 b
90,5 b
88,6 b
87,6 b
IV
1180
839
708
792
473
4,4 a
3,8 a,b
2,9 b
2,6 b
2,6 b
22,4 a
19,8 a,b
15,8 c,b
13,8 c
12,6 c
87,5 a
90,0 a,b
91,0 a,b
91,8 b
91,8 b
V
liczby w kolumnach oznaczone tymi samymi literami nie ró¿ni¹ siê istotnie – numbers in columns followed by the same letters do not differ significantly; *1 – sto¿ek wzrostu na wysokoœci 10 cm nad powierzchni¹ gleby – growing point (apex) of grass is 10 cm above the ground; 2 – strzelanie w ŸdŸb³o trawy – shooting stage of grass; 3 – pocz¹tek k³oszenia trawy – early heading of grass; 4 – pe³nia k³oszenia trawy – full heading of
grass; 5 – pocz¹tek kwitnienia trawy – beginning flowering of grass
14,0 a
25,3 a,b
37,0 c,b
48,0 c,d
49,9 d
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
I
Termin zbioru
I pokosu*
First time harvest
Tabela 2. Struktura biomasy nadziemnej Festulolium w kolejnych pokosach w zale¿noœci od terminu zbioru pierwszego odrostu
Table 2. Aboveground biomass structure of Festulolium in successive cuts depending on the harvest time of first regrowth
Ocena cech morfologiczno-biologicznych Festulolium odmiana Felopa...
209
Podobne zale¿noœci stwierdzono w przypadku d³ugoœci pêdów, co potwierdza wyniki
uzyskane przez £YSZCZARZA (2001).
Termin zbioru pierwszego pokosu istotnie wp³ywa³ na zagêszczenie runi, zw³aszcza
w okresie niedoboru opadów. Wiêksz¹ liczbê pêdów na 1 m2 stwierdzono wówczas, gdy
odrost wiosenny koszono w fazie pe³ni k³oszenia lub pocz¹tku kwitnienia. Wczesny
zbiór Festulolium powodowa³ natomiast os³abienie roœlin w kolejnych odrostach. Mieszaniec ten jest gatunkiem przeznaczonym na krótkotrwa³e u¿ytkowanie na gruntach
ornych (1-2 lata pe³nego u¿ytkowania) zw³aszcza w warunkach ograniczonej wilgotnoœci, co równie¿ zaleca DROZDOWA (1996).
4. Wnioski
•
•
•
Z punktu widzenia jakoœci paszy Festulolium odmiana Felopa charakteryzuje siê
korzystn¹ struktur¹ biomasy nadziemnej, wyra¿aj¹c¹ siê du¿ym udzia³em blaszek liœciowych i pêdów wegetatywnych w plonie suchej masy.
Najkorzystniejszy udzia³ blaszek liœciowych uzyskuje siê wówczas, gdy odrost
wiosenny zbiera siê w fazie wysokoœci sto¿ka wzrostu ok. 10 cm nad powierzchni¹ gleby i w fazie strzelania w ŸdŸb³o.
Wczesne koszenie Festulolium, tj. przed k³oszeniem prowadzi do os³abienia
roœlin w kolejnych pokosach oraz mniejszej liczby pêdów na 1 m2, co przejawia
siê silniej w warunkach niedoboru wody w glebie.
Literatura
BOROWIECKI J., 2002. Wp³yw nawo¿enia azotem na plon i wartoœæ pokarmow¹ Festulolium
braunii odm. Felopa. Pamiêtnik Pu³awski, 131, 39-48.
DROZDOVA A., 1996. Characteristics of initial growth and development of Festulolium hybrids.
Science Studies, 14, 13-17.
JANICKA M., STYPIÑSKI P., 2001. Ocena cech morfologiczno-biologicznych trzech odmian Festulolium w warunkach zró¿nicowanego nawo¿enia azotem. Zeszyty Problemowe Postêpów
KALTOFEN H., KÄDING H., PETERSEN W., 1990. Comparison of Festulolium hybrids with traditional forage grasses on peat soil. Proceedings of the 13th General Meeting of the EGF,
Banska Bystrica, 447-450.
£YSZCZARZ R., 2001. Iloœciowe i jakoœciowe parametry oceny wybranych odmian kostrzewy
³¹kowej, ¿ycicy trwa³ej i Festulolium. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych,
474, 225-233.
£YSZCZARZ R., ZIMMER-GRAJEWSKA M., SIKORRA J., 1999. Wp³yw terminu zbioru pierwszego
odrostu na plonowanie i wartoœæ pokarmow¹ wybranych odmian kostrzewy ³¹kowej,
¿ycicy trwa³ej i Festulolium. Zeszyty Naukowe ATR Bydgoszcz, Rolnictwo 220 (44),
185-193.
NETZBAND K., 1990. Breeding of tetraploid Festulolium fodder grasses with different maturity.
Proceedings of the 16th Meeting of the Fodder Crops Section of EUCARPIA. Wageningen, 47-48.
210
M. Staniak
THOMAS H., HUMPHREYS M., 1991. Progress and potential of interspecific hybrids of Lolium and
Festuca. Journal of Agriculture Science, Cambridge, 117, 1-8.
ZWIERZYKOWSKI Z., JOKŒ W., NAGANOWSKA B., 1993. Mieszañce amfitetraploidalne Fastuca
pratensis Huds. + Lolium multiflorum Lam. [= + Festulolium braunii (K. Richter) A.
Camus]. Biuletyn IHAR, 188, 61-69.
Estimation of morfological and biological features of Festulolium cv. Felopa
depending on the harvest time of the first regrowth
M. STANIAK
Department of Forage Crop Production, Institute of Soil Science and Plant Cultivation
– National Research Institute in Pulawy
Summary
The aim of this study was to estimate suitability of Festulolium cv. Felopa for intensive fodder
production on arable land on the basis of morphological and biological features depending on the
harvest time of the first regrowth. Field experiment was carried out in years 1999-2001 at the
Institute of Soil Science and Plant Cultivation – Agricultural Experimental Station Grabow
(Mazowieckie Voivodeship). Plots on grey-brown podsolic soil, on very good rye complex (pH
6,7, P2O5 – 188, K2O – 56, MgO – 25 mg kg–1) were established. It was assumed that the first cut
would be harvested 5 times, starting with the gathering carried out when growing point was 10 cm
above the ground, and followed by 4 every-week gatherings: shooting stage – 2, early heading of
grass – 3, full heading of grass – 4, beginning flowering of grass – 5. Swards were cut five times
per season. Trials were sown on the 14th of April. The total seeding rate was 40 kg seeds per 1 ha.
The plots were fertilized as follows: P – 19, K – 70 and N – 300 (60+60+60+60+60) kg ha–1 in the
years of utilization.
The studies showed that Festulolium was characterized by the best percentage of leaf blades
and vegetative tillers in dry matter yield, which permits obtaining good nutritive value crops. The
highest percentage of leaves in dry matter was obtained when growing point was 10 cm above the
ground and shooting stage. The early gathering of Festulolium caused that plants were weak
during next cuts and gave fewer numbers of tillers per 1 m2. Festulolium may be ranked on the
same level with the main forage grasses Festuca and Lolium grown in climatic conditions of
Poland.
Adres do korespondencji– Address for correspondence:
Dr Mariola Staniak
Zak³ad Uprawy Roœlin Pastewnych, Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa – Pañstwowy
Instytut Badawczy w Pu³awach
ul. Czartoryskich 8, 24-100 Pu³awy
tel. (081) 886 34 21 w. 354, fax (081) 886 45 47
e-mail: staniakm@iung.pulawy.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Wp³yw nawo¿enia azotowego na plon nasion Lolium
perenne w zale¿noœci od sposobu i terminu siewu
M. SZCZEPANEK, W. BORYS, Z. SKINDER, E. WILCZEWSKI
Katedra Szczegó³owej Uprawy Roœlin, Akademia Techniczno-Rolnicza w Bydgoszczy
Effect of nitrogen fertilization on seed yield of Lolium perenne depending
on the sowing method and date
Abstract. In the first year of use, perennial ryegrass yielded highest if it was fertilized with the
rate of 90 kg N ha–1, in the second year, to obtain the maximum yield, the rate of 60 kg ha–1 N was
sufficient. In the second year, the seed yield was higher if ryegrass was sown in spring without
cover crop than with barley grown for grain or if sown in autumn. Ryegrass yield increases
occurred as a result of nitrogen fertilization at the rates up to 60 kg ha–1 N; the financial value of
the increases was 6 to 11-fold higher than the cost of the fertilizer, whereas increasing the nitrogen
rate from 60 to 90 kg ha–1 was of little effectiveness or completely non-profitable.
K e y w o r d s: Lolium perenne, nitrogen fertilization, method of sowing, seed yield
1. Wstêp
Sposób zak³adania plantacji nasiennych oraz nawo¿enie azotowe to jedne z wa¿niejszych czynników stymuluj¹cych wykorzystanie potencja³u produkcji nasion ¿ycicy
trwa³ej (GOLIÑSKI, 2002). Gatunek ten mo¿na wysiewaæ wiosn¹ w siewie czystym lub
jako wsiewkê w roœlinê ochronn¹, która czêœciowo rekompensuje nak³ady poniesione
w roku siewu (GOLIÑSKI, 1996). ¯Y£KA i PROÑCZUK (1996; 1997) wskazuj¹ na mo¿liwoœæ opóŸnienia siewu do pocz¹tku wrzeœnia.
Jak podaje FALKOWSKI i wsp. (1986) ¿ycica trwa³a jest gatunkiem bardzo silnie
reaguj¹cym na nawo¿enie azotowe. Szczególnie wa¿ne jest nawo¿enie wiosenne, które
¿ycica trwa³a wykorzystuje w produkcji nasiennej w 61-65%, podczas gdy jesienne
tylko w 44% (WILLIAMS i wsp., 2000). Badania MEIJERA i VREEKE’A (1988) wykaza³y,
¿e przy wiosennej dawce azotu zbli¿onej do optimum nawo¿enie jesienne nie mia³o
wp³ywu na plon nasion. Wœród odmian ¿ycicy trwa³ej wykazano zró¿nicowanie reakcji
na dawki nawo¿enia azotowego (HAMPTON, 1983; GOLIÑSKI, 2001), zatem konieczne
jest badanie ró¿nych odmian, szczególnie tych o wiêkszym znaczeniu gospodarczym.
Wed³ug hipotezy badawczej zak³adano, ¿e poziom zaopatrzenia ¿ycicy trwa³ej
w azot, w warunkach zró¿nicowanych sposobów i terminów zak³adania plantacji nasiennej wp³ywa na procesy fizjologiczne, a w konsekwencji na kszta³towanie cech morfologicznych roœlin decyduj¹cych o ich produkcyjnoœci.
212
M. Szczepanek, W. Borys, Z. Skinder, E. Wilczewski
Celem badañ by³a analiza efektów produkcyjnych wybranych sposobów siewu
i dawek nawo¿enia azotowego w uprawie nasiennej odmiany trawnikowej Stadion
¿ycicy trwa³ej oraz ocena efektywnoœci ekonomicznej stosowanych dawek azotu.
Przedmiotem badañ by³a Lolium perenne L., któr¹ przez dwa lata u¿ytkowano na
nasiona. Œcis³e doœwiadczenie polowe wykonano w Stacji Badawczej Wydzia³u Rolniczego ATR w Moche³ku w dwóch seriach: jedn¹ prowadzono od 1998 roku do 2000
roku, a drug¹ od 1999 roku do 2001 roku. Zastosowano uk³ad split – plot, w trzech
powtórzeniach a powierzchnia poletek do zbioru wynosi³a 14,2 m2. Doœwiadczenie prowadzono na glebie p³owej, nale¿¹cej do kategorii agronomicznej gleb lekkich, kompleksu przydatnoœci rolniczej ¿ytniego dobrego, w której poziom próchniczny po³o¿ony
jest na glinie lekkiej, zalegaj¹cej poni¿ej jednego metra. Zawartoœæ N ogólnego w glebie
oznaczano w próbie zbiorczej (RUDNICKI, 1992) przed za³o¿eniem doœwiadczenia. By³a
ona niska i wynosi³a 60 mg N w 100 g gleby, co wed³ug za³o¿eñ przedstawionych przez
G LIÑSKIEGO (1995) odpowiada masie azotu glebowego, dostêpnego dla roœlin
mieszcz¹cej siê w iloœci 18-36 kg ha–1 N. Czynnikami by³y: sposób/termin siewu (wiosenny czysty, wsiewka ¿ycicy w jêczmieñ uprawiany na zielon¹ masê, wsiewka ¿ycicy
w jêczmieñ uprawiany na ziarno, jesienny czysty) oraz dawka nawo¿enia azotowego (0,
30, 60, i 90 kg ha–1 N). Jêczmieñ uprawiany na ziarno wysiewano w iloœci 100 kg ha–1,
natomiast na zielonkê 120 kg ha– 1. Odmianê trawnikow¹ ¿ycicy trwa³ej Stadion wysiewano w iloœci 10 kg ha–1, wiosn¹ w drugiej dekadzie kwietnia lub jesieni¹ do 5 wrzeœnia,
zgodnie z instrukcj¹ uprawy (PROÑCZUK i wsp., 1998). W latach pe³nego u¿ytkowania
nawo¿enie azotowe stosowano wczesn¹ wiosn¹, w czasie ruszenia wegetacji, w dawkach zgodnych z poziomami czynnika, ³¹cznie z nawo¿eniem fosforowym (100 kg ha–1
P2O5) i potasowym (120 kg ha–1 K2O), po czym wykonywano bronowanie pielêgnacyjne. Przed zbiorem nasion ¿ycicy trwa³ej w ka¿dym powtórzeniu obiektu przeprowadzono pomiary liczby pêdów generatywnych i wegetatywnych na parceli o powierzchni
0,5 m2, a liczby k³osków w k³osie i nasion w k³osku na 10 losowo wybranych pêdach.
Zbiór nasion przeprowadzano dwuetapowo: koszenie w drugiej dekadzie lipca i po kilku
dniach om³ot. Po czterech miesi¹cach od zbioru oznaczano masê tysi¹ca nasion oraz ich
wartoœæ u¿ytkow¹ (energiê i zdolnoœæ kie³kowania) wg PN-R-65950.
Efektywnoœæ przeciêtn¹ nawo¿enia azotem obliczono oddzielnie dla ka¿dego przedzia³u dawek (0-30; 30-60 i 60-90 kg N) wg wzoru: Ep = (Y2-Y1)/(X2-X1), w którym
Y2 oznacza plon uzyskany przy stosowaniu nawo¿enia azotem w dawce X2, zaœ Y1 –
plon uzyskany przy stosowaniu dawki X1 (ni¿szej o 30 kg od X2). Op³acalnoœæ przeciêtn¹ obliczono wg wzoru: Op=Ep/r, gdzie r=Pnaw/Pprod (FOTYMA, 2004), w którym
Pnaw oznacza cenê 1 kg azotu (2,20 PLN), zaœ Pprod – cenê 1 kg nasion ¿ycicy trwa³ej
(3,80 PLN), uzyskan¹ na podstawie informacji z kilku firm nasiennych w rejonie kujawsko-pomorskim. Za cenê azotu uznano cenê nawozu oraz koszt kredytu bankowego
przeznaczonego na jego zakup. Nie uwzglêdniono kosztów rozsiewania nawozów, które
w przypadku stosowania ca³ej dawki przedsiewnie, ³¹cznie z nawozami fosforowymi
Wp³yw nawo¿enia azotowego na plon nasion Lolium perenne...
213
i potasowymi s¹ zbli¿one dla poszczególnych dawek. Wyniki poddano analizie statystycznej, a istotnoœæ ró¿nic okreœlano pó³przedzia³em ufnoœci Tukeya, przy a = 0,05.
Zale¿noœci korelacyjne obliczano przy u¿yciu programu Statistica.
Analiza œrednich w wieloleciu wspó³czynników hydrotermicznych w rejonie prowadzenia doœwiadczenia wskazuje na niebezpieczeñstwo wyst¹pienia niedoborów opadów
w sierpniu oraz w niektórych latach w maju (Tabela 1). W okresie prowadzenie badañ
polowych najkorzystniejszy dla produkcji nasiennej ¿ycicy trwa³ej by³ 1999 roku z obfitymi opadami deszczu w pierwszych miesi¹cach wegetacji i umiarkowanymi w lipcu.
Stosunkowo mniej korzystne by³y lata 1998 i 2001, w których odpowiednio kwiecieñ
lub maj by³y miesi¹cami posusznymi. Bardzo niekorzystny dla wzrostu i rozwoju roœlin
by³ 2000 roku z suchym kwietniem i czerwcem oraz posusznym majem. We wszystkich
Tabela 1. Warunki pogodowe w rejonie badañ
Table 1. Weather conditions of the experimental site
Lata – Years
1998
1999
2000
2001
Suma opadów atmosferycznych – Total precipitation (mm)
Kwiecieñ – April
21,1
62,1
14,6
42,4
Maj – May
46,4
45,5
24,6
34,9
Czerwiec – June
94,7
58,6
19,1
80,5
Lipiec – July
96,0
43,9
100,9
146,1
Sierpieñ – August
65,8
53,8
58,4
49,7
Wrzesieñ – September
72,7
19,7
57,8
122,6
PaŸdziernik – October
57,8
24,7
7,4
19,6
Suma – Total
454,5
308,3
282,8
495,8
Œrednia temperatura powietrza – Mean air temperature (oC)
Kwiecieñ – April
9,3
8,6
11,0
7,0
Maj – May
13,8
12,2
14,5
13,1
Czerwiec – June
16,5
16,5
16,7
14,3
Lipiec – July
16,7
20,0
15,7
19,3
15,5
17,4
17,3
18,3
12,7
15,6
11,7
11,2
7,1
7,7
5,3
10,0
Œrednia – Mean
13,1
14,0
13,2
13,3
Wspó³czynnik Sielianinowa – Sielianinov’s coefficient
Kwiecieñ – April
0,76
2,41
0,44
2,02
Maj – May
1,08
1,20
0,55
0,86
Czerwiec – June
1,91
1,18
0,38
1,88
Lipiec – July
1,85
0,71
2,07
2,44
1,37
1,00
1,09
0,88
1,91
0,42
1,65
3,65
2,63
1,03
0,45
0,63
Œrednia – Mean
1,64
1,14
0,95
1,76
Miesi¹ce – Months
1949-2001
27,3
39,5
55,3
71,5
48,2
41,8
30,7
314,3
7,3
12,7
16,2
17,8
17,4
13,1
8,3
13,3
1,25
1,00
1,14
1,30
0,89
1,06
1,19
1,12
214
latach badañ, z wyj¹tkiem 1999 roku, w okresie od wiosennego wznowienia wegetacji
do zbioru nasion ¿ycicy trwa³ej najwiêcej deszczu spad³o w lipcu, co mia³o niekorzystny
wp³yw na dojrzewanie i utrudnia³o zbiór.
W warunkach gleb lekkich, na których zlokalizowano doœwiadczenie polowe
odmiana trawnikowa ¿ycicy trwa³ej Stadion wykszta³ca³a nie wiêcej ni¿ 489 pêdów
generatywnych na m2, tj. ponad 5 razy mniej ni¿ we wczeœniejszych badaniach przeprowadzonych na glebie œredniej, kompleksu pszennego dobrego (SZCZEPANEK i SKINDER,
2004). Nawo¿enie azotowe dzia³a³o stymuluj¹co na tworzenie pêdów generatywnych
i wegetatywnych. Ka¿de dodatkowe 30 kg ha–1 N istotnie zwiêksza³o liczbê pêdów
generatywnych w pierwszym i drugim roku pe³nego u¿ytkowania, jedynie w pierwszym
roku ró¿nica miêdzy obiektami nawo¿onymi dawk¹ 30 i 60 kg ha–1 N nie zosta³a udowodniona statystycznie (Tabela 2). Zwiêkszenie liczby pêdów generatywnych pod
wp³ywem wzrastaj¹cych dawek nawo¿enia azotowego dla innych odmian diploidalnych
¿ycicy trwa³ej wykazywali tak¿e inni badacze (FALKOWSKI i wsp., 1986). W badaniach
w³asnych w pierwszym roku zbioru nasion zastosowanie maksymalnej dawki
90 kg ha–1 N istotnie zwiêksza³o liczbê pêdów wegetatywnych w porównaniu do pozosta³ych wariantów nawo¿enia, natomiast w drugim liczba takich pêdów by³a wiêksza
jeœli stosowano dawkê 60 i 90 kg ha–1 N ni¿ w obiektach nienawo¿onych. Podobn¹ zale¿noœæ wykazali HAMPTON i wsp. (1983).
Tabela 2. Liczba pêdów ¿ycicy trwa³ej w zale¿noœci od dawki azotu (szt. m–2)
Table 2. Number of tillers of perennial ryegrass depending on the nitrogen rate (no m–2)
Dawka azotu –
Nitrogen rate
(kg ha–1)
0
30
60
90
Œrednia – Mean
generatywne – generative
wegetatywne – vegetative
Rok pe³nego u¿ytkowania -Year of full use
I
II
I
II
334 c
341 d
17,3 b
15,5 c
370 b
365 c
18,9 b
16,0 bc
377 b
379 b
18,3 b
17,9 a
414 a
425 a
20,5 a
17,5 ab
374
378
18,8
16,7
a, b, ... – œrednie oznaczone t¹ sam¹ liter¹ stanowi¹ grupy jednorodne
a, b, ... – means followed by the same letter constitute a homogenous group
Wed³ug SCHÖBERLEINA (1987) pêdy, które wykszta³ci³y przed zim¹ co najmniej
4 liœcie mog¹ staæ siê generatywnymi. HEBBLETHWAITE i wsp. (1980) podaj¹, ¿e równie¿
pêdy powsta³e wiosn¹ w roku wytwarzania nasion mog¹ staæ siê p³odnymi. W badaniach
w³asnych w zasiewie jesiennym roœliny wykszta³ci³y w roku siewu 1-3 pêdy boczne,
215
a w pierwszym roku zbioru liczba pêdów generatywnych by³a nawet wiêksza ni¿
z zasiewu wiosennego z jêczmieniem jarym uprawianym na zielon¹ masê i na ziarno
(Tabela 3). Tak liczne pêdy generatywne w zasiewie jesiennym mog³y byæ tworzone
w warunkach intensywnego krzewienia, stymulowanego nawo¿eniem azotowym
w pocz¹tkowym okresie wegetacji. W drugim roku liczba pêdów generatywnych ¿ycicy
z zasiewu jesiennego by³a wiêksza ni¿ we wszystkich wariantach siewu wiosennego.
W badaniach w³asnych ¿ycica wytwarza³a œrednio 59,2 nasion w k³osie, co jest bliskie dolnej granicy wartoœci tej cechy podawanej dla odmiany Stadion przez ¯Y£KÊ
i PROÑCZUKA (1996). Liczba ziarniaków w k³osie ¿ycicy trwa³ej by³a podobna w pierwszym i drugim roku u¿ytkowania (Tabela 4). Reakcja ¿ycicy na poziom nawo¿enia N
by³a jednakowa w obu latach zbioru – zwiêkszenie dawki o ka¿de kolejne 30 kg ha–1
azotem powodowa³o istotne zwiêkszenie liczby ziarniaków w k³osie. YOUNG i wsp.
(1996) wykazali, ¿e stosowanie wiosennego nawo¿enia N w zakresie 60-120 kg ha–1
istotnie zwiêksza³o liczbê nasion w k³osie w porównaniu do obiektów nienawo¿onych,
ale tylko wtedy, gdy roœliny nie wylega³y. W badaniach w³asnych w drugim roku
pe³nego u¿ytkowania ¿ycica wykszta³ci³a wiêcej ziarniaków w k³osie, jeœli wysiewana
by³a w siewie czystym wiosn¹ lub jesieni¹ w porównaniu do wysiewanej z jêczmieniem
uprawianym na ziarno.
Tabela 3. Liczba pêdów ¿ycicy trwa³ej w zale¿noœci od sposobu siewu (szt. m–2)
Table 3. Number of tillers of perennial ryegrass depending on the sowing metod (no m–2)
Sposób/termin
siewu – Sowing
method/date
A1
A2
A3
A4
Œrednia -Mean
generatywne – generative
wegetatywne – vegetative
Rok pe³nego u¿ytkowania – Year of full use
I
II
I
II
373 ab
375 b
19,5
16,5
368 b
377 b
19,3
16,8
359 b
354 c
18,0
16,7
395 a
403 a
18,2
17,1
374
377
18,7
16,7
A1 – czysty wiosenny, A2 – z jêczmieniem na zielonkê, A3 – z jêczmieniem na ziarno,
A4 – jesienny
A1 – spring pure stand, A2 – with barley for green crop, A3 – with barley for grain, A4 – autumn
a, b,... objaœnienia jak w Tabeli 2 – for explanations see Table 2
W pierwszym i drugim roku pe³nego u¿ytkowania masa tysi¹ca nasion by³a podobna
(Tabela 5), przy czym o ok. 43% wiêksza w porównaniu do podawanej dla tej odmiany
przez hodowców (PROÑCZUK i wsp., 1998). LARSEN i wsp. (2004) na podstawie 19 prób
nasion handlowych ¿ycicy trwa³ej wykazali istotne zró¿nicowanie nie tylko miêdzy
odmianami, ale równie¿ pomiêdzy próbami nasion w obrêbie jednej odmiany. Zró¿nicowanie to przypisuj¹ czynnikom produkcyjnym, takim jak typ gleby, warunkom pogodowym, stosowanej agrotechnice. Du¿a masa tysi¹ca nasion wykazana dla odmiany Stadion
w badaniach w³asnych wynika ze stosunkowo niskiej obsady pêdów generatywnych.
216
Tabela 4. Liczba nasion w k³osie ¿ycicy trwa³ej w zale¿noœci od dawki azotu i sposobu siewu
(szt.)
Table 4. Number of seeds per spike of perennial ryegrass depending on nitrogen rate and sowing
method (no.)
Czynnik – Factor
Dawka N – Nitrogen rate (kg ha–1)
0
30
60
90
Sposób/ termin siewu – Sowing method/date
A1
A2
A3
A4
Œrednia
I
II
49,5 d
54,0 c
62,3 b
72,1 a
51,2 d
54,3 c
61,5 b
68,6 a
60,1
59,7
59,2
58,9
59,5
59,6 a
58,6 ab
58,0 b
59,4 a
58,9
A1 – A4; a, b,… – objaœnienia jak w Tabeli 2-3 – for explanations see Tables 2-3
Tabela 5. Masa tysi¹ca nasion ¿ycicy trwa³ej w zale¿noœci od dawki azotu i sposobu siewu (g)
Table 5. 1000 seed weight of perennial ryegrass depending on nitrogen rate and sowing method (g)
Czynnik – Factor
0
30
60
90
Sposób/termin siewu – Sowing method/date
A1
A2
A3
A4
Œrednia
I
II
1,63 b
1,69 a
1,64 b
1,63 b
1,53 b
1,61 a
1,68 a
1,62 a
1,64
1,66
1,65
1,65
1,65
1,58
1,63
1,63
1,61
1,61
A1 – A4; a, b,… – objaœnienia jak w Tabeli 2-3 – for explanations see Tables 2-3
We wczeœniejszych badaniach (SZCZEPANEK i SKINDER, 2004) przy obsadzie pêdów
generatywnych 2474 szt. m–2 masa tysi¹ca nasion wynosi³a 1,08 g.
HAMPTON i wsp. (1983) w badaniach ¿ycicy trwa³ej w dwuletnim okresie pe³nego
u¿ytkowania z regu³y nie wykazywali wp³ywu wiosennego nawo¿enia azotem w zakresie 0-160 kg ha–1 N na masê tysi¹ca nasion. W badaniach w³asnych w pierwszym roku
217
masa tysi¹ca nasion by³a najwiêksza w wariancie nawo¿enia 30 kg ha–1 N, co prawdopodobnie ma zwi¹zek z ma³¹ liczb¹ ziarniaków w k³osie. W drugim roku masa tysi¹ca
nasion by³a wiêksza w obiektach nawo¿onych azotem w porównaniu do nienawo¿onych. Wynika to zapewne z ma³ej zawartoœci tego sk³adnika w glebie w drugim
roku w obiekcie w którym nie stosowano azotu mineralnego, przez co nawet przy najmniejszej stosowanej dawce by³ on bardzo efektywny.
Plon nasion odmiany Stadion ¿ycicy trwa³ej w warunkach glebowo-klimatycznych
Moche³ka by³ niski – nawet przy nawo¿eniu 90 kg ha–1 N nie przekracza³ 566 kg ha–1.
W doœwiadczeniu ¯Y£KI i PROÑCZUKA (1997) ta sama odmiana plonowa³a na poziomie
905 – 1190 kg ha–1 a we wczeœniejszych badaniach w³asnych (SZCZEPANEK i SKINDER,
2004) przy nawo¿eniu azotowym 90 kg ha–1 w pierwszym i 120 kg ha–1 w drugim roku
plon wynosi³ od 620-2000 kg ha–1. Poziom plonowania ¿ycicy w niniejszej pracy jest
wyraŸnie mniejszy ni¿ w w/w pracach, ale bliski œrednim plonom uzyskiwanym w kraju
(ANONIM, 2002). Jedn¹ z przyczyn s³abej wydajnoœci by³y niekorzystne warunki pogodowe w dwóch z czterech lat badañ, tj. deficyt wody od IV do VI w 2000 roku, a tak¿e
zbyt intensywne opady w VII, które opóŸnia³y i utrudnia³y zbiór w 2000 roku i 2001
roku. Negatywny wp³yw niekorzystnych warunków hydrotermicznych w tych okresach
na plonowanie ¿ycicy opisano tak¿e w innych pracach (HEBBLETHWAITE i wsp., 1980;
SZCZEPANEK i SKINDER, 2004).
W badaniach w³asnych plony nasion by³y niewiele mniejsze w drugim ni¿ w pierwszym roku (Tabela 6), co zgodne jest z wynikami prezentowanymi dla tej odmiany
z innych doœwiadczeñ (SZCZEPANEK i SKINDER, 2004). Zwiêkszenie plonu w obiektach
nawo¿onych w porównaniu do nienawo¿onych wynosi³o a¿ 125% w pierwszym
i 101% w drugim roku pe³nego u¿ytkowania, na co z³o¿y³ siê potwierdzony przez
wspó³czynniki korelacji wzrost liczby pêdów generatywnych (r = 0,45) i nasion
w k³osie (r = 0,70). W doœwiadczeniu YOUNGA i wsp. (1996) plony nasion ¿ycicy
trwa³ej zwiêkszy³y siê pod wp³ywem nawo¿enia azotowego (dawki 60-120 kg ha–1 N)
o 38-43% w porównaniu do obiektów nienawo¿onych. W badaniach w³asnych
w pierwszym roku najwiêksze plony uzyskano przy zastosowaniu dawki 90 kg ha–1 N.
W drugim roku zwiêkszenie dawki z 60 do 90 kg ha–1 N nie powodowa³o istotnego
zwiêkszenia plonu. Zmniejszenie nawo¿enia o ka¿de kolejne 30 kg ha–1 N poni¿ej 90
w pierwszym i 60 kg ha–1 N w drugim roku powodowa³o istotne obni¿enie plonu
nasion. HAMPTON i wsp. (1983) w badaniach prowadzonych w Anglii uzyskali przy
zawartoœci w glebie 55 kg i dawce 80 kg ha–1 N plony nasion ¿ycicy od 899 do 2006 kg
ha–1 w zale¿noœci od roku, przy czym nie wykazali wp³ywu zwiêkszenia dawki azotu
powy¿ej 120 kg ha–1 na plon nasion badanych odmian. ACIGKOZ i KARAGOZ (1987)
w suchych warunkach klimatu kontynentalnego Turcji (roczna suma opadów 339-512
mm) uzyskali w pierwszym roku pe³nego u¿ytkowania podobne plony nasion przy
dawce 40 i 60 kg ha–1 (odpowiednio 718 i 708 kg ha–1), natomiast w drugim roku zwiêkszenie dawki z 40 do 60 kg ha–1 N istotnie zwiêkszy³o plony z 318 do 340 kg ha–1.
W badaniach w³asnych brak reakcji ¿ycicy w drugim roku u¿ytkowania na najwy¿sz¹
ze stosowanych dawek nawo¿enia azotowego wskazuje na to, ¿e w tych warunkach to
inne czynniki (g³ównie pogodowe) limitowa³y plon.
218
Tabela 6. Plon nasion ¿ycicy trwa³ej w zale¿noœci od dawki azotu i sposobu siewu (kg ha–1)
Table 6. Seed yield of perennial ryegrass depending on the nitrogen rate and sowing method
(kg ha–1)
Czynnik – Factor
0
30
60
90
A1
A2
A3
A4
Œrednia
I
II
198 d
300 c
500 b
537 a
211 c
328 b
472 a
472 a
386
401
379
369
384
422 a
384 ab
346 b
332 b
371
A1 – A4; a, b,… – objaœnienia jak w Tabela 2-3 – for explanations see Tables 2-3
W badaniach w³asnych najwiêksz¹ efektywnoœæ agronomiczn¹ azotu stwierdzono
w przedziale od 30 do 60 kg ha–1 (Ryc. 1). By³a ona œrednio o 36,4% wy¿sza ni¿ w przedziale od 0 do 30 kg i o 89,7% wy¿sza ni¿ w zakresie od 60 do 90 kg ha–1 N. Plonotwórcze dzia³anie azotu by³o podobne dla ¿ycicy uprawianej w siewie czystym wiosennym
i jesiennym, a tak¿e wsiewanej w jêczmieñ u¿ytkowany na zielon¹ masê. ¯ycica uprawiana jako wsiewka w jêczmieñ uprawiany na ziarno, w drugim roku u¿ytkowania
mniej efektywnie wykorzystywa³a azot w zakresie dawek 30-60 kg ha–1. By³o to
zwi¹zane z mniejsz¹ ni¿ w innych obiektach liczb¹ pêdów generatywnych. Dzia³anie
plonotwórcze stosowanego azotu by³o ró¿ne w latach u¿ytkowania. Efektywnoœæ agronomiczna w przedziale od 0 do 30 kg by³a w drugim roku u¿ytkowania wy¿sza ni¿
w pierwszym, natomiast w zakresie od 30 do 60 kg i od 60 do 90 kg azotu silniejsze
dzia³anie plonotwórcze stwierdzono w pierwszym roku.
W badaniach w³asnych w pierwszym roku u¿ytkowania plon nasion z zasiewu
jesiennego nie ró¿ni³ siê od plonu w zasiewie czystym wiosennym. Podobne wyniki uzyskali ¯Y£KA i PROÑCZUK (1997). Wysoki poziom plonowania w zasiewie jesiennym
uzyskano dziêki podobnej jak w zasiewach wiosennych liczbie pêdów generatywnych,
nasion w k³oskach oraz masie tysi¹ca nasion. Uzyskane wyniki s¹ niezgodne z tez¹ SCHÖBERLEINA (1987) o ni¿szej plennoœci pêdów powsta³ych wiosn¹ w roku plonowania
w porównaniu do wykszta³conych jesieni¹. Ponadto w drugim roku zbioru nasion
korzystniejsze dla plonowania by³o wysiewanie ¿ycicy wiosn¹ w siewie czystym ni¿
z jêczmieniem uprawianym na ziarno i zasiew w terminie jesiennym. Wysoka produkcyjnoœæ ¿ycicy w zasiewie czystym wiosennym pozostaje w zwi¹zku z du¿¹ liczb¹
nasion w k³osie w tym wariancie wysiewu. Wspó³czynnik korelacji plonu nasion i liczby
219
Ryc. 1. Efektywnoœæ agronomiczna nawo¿enia ¿ycicy trwa³ej azotem (kg nasion kg N–1)
Fig. 1. Agronomic effectiveness of fertilizing perennial ryegrass with nitrogen
(kg of seeds kg N–1)
A1 – A4 – objaœnienia jak w Tabeli 3 – for explanations see Table 3
ziarniaków w k³osie by³ istotny i wynosi³ r = 0,71. Podobn¹ zale¿noœæ (r = 0,70) wykaza³
YOUNG i wsp. (1996).
Energia kie³kowania wynosi³a œrednio 87,6%, a zdolnoœæ 89,8%, co spe³nia ustawowe wymagania (Dz. U. Nr 108, poz. 118) dla materia³u siewnego ¿ycicy trwa³ej.
Wykazano nieco wiêksz¹ energiê i zdolnoœæ kie³kowania w pierwszym w porównaniu
z drugim rokiem pe³nego u¿ytkowania (odpowiednio o 1,8 i 1,2 punktów procentowych). W pierwszym roku energia kie³kowania ¿ycicy nawo¿onej 30 i 60 kg ha–1 N by³a
istotnie wiêksza ni¿ w pozosta³ych wariantach nawo¿enia (Tabela 7). Podobny efekt
wykazano w analizie zdolnoœci kie³kowania. Przy dawce 30 kg ha–1 N wysoka energia
i zdolnoœæ kie³kowania wynika³y zapewne z dobrego wype³nienia ziarniaków okreœlonego mas¹ tysi¹ca nasion, co potwierdzaj¹ niezbyt du¿e, ale istotne wspó³czynniki korelacji, odpowiednio r = 0,27 i r = 0,32. Zwiêkszenie zdolnoœci kie³kowania przy wzroœcie
masy tysi¹ca nasion wykazali tak¿e LARSEN i ANDREASEN (2004).
220
Tabela 7. Energia i zdolnoœæ kie³kowania ¿ycicy trwa³ej w zale¿noœci od dawki azotu i sposobu
siewu (%)
Table 7. Germination energy and capacity of perennial ryegrass depending on the nitrogen rate
and sowing method (%)
Czynnik – Factor
0
30
60
90
A1
A2
A3
A4
Œrednia
Energia kie³kowania
Zdolnoœæ kie³kowania
Germination energy
Germination capacity
I
II
I
II
87,3 b
89,6 a
89,7 a
87,5 b
85,8
88,6
87,0
85,4
88,9 c
91,2 ab
92,0 a
89,6 cb
87,8
91,5
89,5
88,1
87,8
87,3
90,5
88,5
88,5
86,8
86,6
87,2
86,2
86,7
89,8
89,4
92,3
90,3
90,4
89,1
89,3
89,8
88,8
89,2
A1 – A4; a, b,… – objaœnienia jak w Tabela 2-3 – for explanations see Tables 2-3
Tabela 8. Op³acalnoœæ przeciêtna nawo¿enia ¿ycicy trwa³ej azotem (stosunek wartoœci dodatkowo
wyprodukowanego plonu nasion w z³ do kosztu dodatkowych nak³adów na nawo¿enie azotem
w z³)
Table 8. Average profitability of fertilizing perennial ryegrass with nitrogen (ratio of value of
additionally produced seed yield in PLN to cost of additional inputs for nitrogen fertilization in
PLN)
Rok u¿ytkowania
Year of full use
I
II
Sposób/termin siewu
Sowing method/date
A1
A2
A3
A4
Œrednia – Mean
A1
A2
A3
A4
Œrednia – Mean
0-30
30-60
60-90
5,69
11,32
4,37
7,01
10,92
1,78
5,40
12,01
1,03
5,40
11,90
1,15
5,88
11,54
2,08
6,49
9,71
-0,98
6,78
10,06
1,26
8,56
4,20
-0,80
5,11
9,25
0,34
6,74
8,30
-0,04
A1 – A4 – objaœnienia jak w Tabeli 3 – for explanations, see Table 3
221
Nawo¿enie azotowe ¿ycicy trwa³ej uprawianej na nasiona by³o bardzo op³acalne
w przedziale od 0 do 30 i od 30 do 60 kg ha–1 (Tabela 8). Najwiêksz¹ efektywnoœæ ekonomiczn¹ stwierdzono w zakresie od 30 do 60 kg ha–1 N. By³a ona wy¿sza ni¿ w przedziale od 0 do 30 kg o 96,2% w pierwszym roku u¿ytkowania i o 23,1% w drugim roku.
Zwiêkszenie dawki azotu z 60 do 90 kg ha–1 by³o w pierwszym roku u¿ytkowania ma³o
op³acalne, zaœ w drugim przynosi³o stratê. W badaniach GOLIÑSKIEGO (2001) wykazano
zadowalaj¹c¹ efektywnoœæ ekonomiczn¹ przy zwiêkszeniu nawo¿enia z 60 do 90, a niekiedy nawet z 90 do 120 kg ha–1 N. Efektywnoœæ agronomiczna i op³acalnoœæ nawo¿enia
s¹ bezpoœrednio zale¿ne od poziomu plonowania. Niesprzyjaj¹ce warunki wzrostu i rozwoju roœlin i wynikaj¹ce z nich niskie plony nasion uzyskane w badaniach w³asnych
przyczyni³y siê do s³abej efektywnoœci azotu w przedziale dawek 60-90 kg ha–1.
4. Wnioski
•
•
•
•
Nawo¿enie azotowe silniej ni¿ sposoby i terminy siewu determinowa³o plon
nasion ¿ycicy trwa³ej. Wiêkszy wp³yw stwierdzono w pierwszym roku pe³nego
u¿ytkowania, w którym ka¿de dodatkowe 30 kg N, w zakresie od 0 do 90 kg ha–1
istotnie zwiêksza³o plon nasion; w drugim roku tak¹ zale¿noœæ wykazano tylko
do poziomu nawo¿enia 60 kg ha–1 N.
Reakcje roœlin na sposoby i terminy siewu udowodniono jedynie w drugim roku
pe³nego u¿ytkowania, w którym z ¿ycicy trwa³ej wysiewanej w siewie czystym
jesieni¹ jak równie¿ wiosn¹ z jêczmieniem uprawianym na ziarno uzyskano ni¿sze plony nasion ni¿ z zasiewu wiosennego bez roœliny ochronnej.
Zwiêkszenie wydajnoœci ¿ycicy trwa³ej wynika³o g³ównie ze zwiêkszenia liczby
nasion w k³osie oraz w mniejszym stopniu liczby pêdów generatywnych.
¯ycica trwa³a reagowa³a na nawo¿enie azotowe w dawkach do 60 kg ha–1 N zwy¿kami plonu, których wartoœæ finansowa od 6 do 11 razy przewy¿sza³a koszt tego
nawo¿enia. Zwiêkszenie dawki azotu z 60 do 90 kg ha–1 by³o ma³o efektywne
w pierwszym roku pe³nego u¿ytkowania, zaœ w drugim nieop³acalne.
Literatura
ACIKGOZ E., KARAGOZ A., 1987. Effect of row spacing, seeding rate and N-fertilization on seed
yield of perennial ryegrass under dryland conditions. Proceedings of the International
Seed Conference, Tune, 1-6.
ANONIM, 2002. Informator Nasienny, GIIN Warszawa, 7-137.
FALKOWSKI M., OLSZEWSKA L., KUKU£KA I., KOZ£OWSKI S., 1986. Reakcja odmian ¿ycicy
trwa³ej (Lolium perenne) na azot i wodê. Biuletyn Oceny Odmian, 11, 103-111.
FOTYMA E., 2004. Efektywnoœæ i op³acalnoœæ nawo¿enia. W: Chemia rolna; Podstawy teoretyczne i praktyczne (red. Mercik S.), SGGW Warszawa, 237-241.
GLIÑSKI J., 1995. Chemiczne i fizykochemiczne w³aœciwoœci gleb. W: Gleboznawstwo (red.
Dobrzañski B. i Zawadzki S.), PWRiL Warszawa, 157-209.
222
GOLIÑSKI P., 1996. Analiza kosztów i op³acalnoœci produkcji nasion traw w wybranych gospodarstwach Wielkopolski. Biuletyn IHAR, 199, 49-69.
GOLIÑSKI P., 2001. Efektywnoœæ nawo¿enia azotem w produkcji nasion Lolium perenne L., Roczniki AR Poznañ, Rozprawy Naukowe, 321, 5-103.
GOLIÑSKI P., 2002. Mo¿liwoœci zwiêkszenia wydajnoœci plantacji nasiennych Lolium perenne.
£¹karstwo w Polsce, 5, 65-74.
HAMPTON J., CLEMENCE T., HEBBLETHWAITE P., 1983. Nitrogen studies in Lolium perenne
grown for seed. Response of amenity types and influence of growth regulator. Grass and
Forage Science, 38, 4, 97-105.
HEBBLETHWAITE P. D., WRIGHT D., NOBLE A., 1980. Some physiological aspects of seed yield in
Lolium perenne L. (perennial ryegrass). W: Seed production (red. P. D. Hebblethwaite),
Butterworths, London-Boston, 71-90.
LARSEN S., ANDREASEN C., 2004. Lihgt and heavy turfgrass seed differ in germination percentage and mean germination thermal time. Crop Science, 44, 1710-1720.
LARSEN S., ANDREASEN C., KRISTOFFERSEN P., 2004. The variation in seed weight within and
among cultivars of slender creeping red fescue (Festuca rubra ssp. litoralis), perennial
ryegrass (Lolium perenne L.) and Kentucky bluegrass (Poa pratensis) and its importance
for the composition of sees mixtures. Seed Science Technology, 32, 135-147.
MEIJER W., VREEKE S., 1988. Nitrogen fertilization of grass seed crops as related to soil mineral
nitrogen. Netherland Journal of Agricultural Science, 36, 375-385.
PROÑCZUK S., PROÑCZUK M., CZEMBOR E., 1998. ¯ycica trwa³a ‘Stadion’ – instrukcja uprawy.
IHAR Radzików, 1-6.
RUDNICKI F., 1992. Doœwiadczalnictwo rolnicze. ATR Bydgoszcz, 61-78.
SCHÖBERLEIN W., 1987. Correlations between the phase of development of some perennial grass
species in autumn and seed yield characteristics in the following year. Proceedings of the
International Seed Conference, Tune, 1-9.
SZCZEPANEK M., SKINDER Z., 2004. Effect of sowing method, date and row spacing on the yielding of ‘Stadion’ perennial ryegrass (Lolium perenne L.) cultivated for seed. EJPAU,
Agronomy, 7, 2.
WILLIAMS P., ROWARTH J., TREGURTHA R., 2000. Recovery of 15 N-labelled fertilizer by perennial ryegrass seed crop and a subsequent wheat crop. Nutrient Cycles in Agroecosystems,
56, 117-123.
YOUNG W., YOUNGBERG H., CHILOTE D., 1996. Spring nitrogen rate and timing influence on
seed components of perennial ryegrass. Agronomy Journal, 88, 947-951.
¯Y£KA D., PROÑCZUK S., 1996. Wp³yw jesiennego terminu siewu ¿ycicy trwa³ej na plon nasion.
Biuletyn IHAR, 199, 109-114.
¯Y£KA D., PROÑCZUK S., 1997. Wp³yw terminu i sposobu siewu ¿ycicy trwa³ej na plon nasion.
Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 451, 279-286.
223
Effect of nitrogen fertilization on seed yield of Lolium perenne depending on the
sowing method and date
M. SZCZEPANEK, Z. SKINDER, W. BORYS, E. WILCZEWSKI
Department of Crop Sciences, Technical-Agricultural University of Bydgoszcz
Summary
The aim of the present research was to analyze the production effects of selected sowing methods and dates and nitrogen fertilization rates when growing perennial ryegrass lawn cultivar, Stadion, and to evaluate the economic effectiveness of the applied nitrogen rates. An exact field
experiment was carried out in two series, each of them including one year of sowing and two years
of full use. Perennial ryegrass was sown in spring in pure stand or as the undersown grass with
spring barley grown for green crop and with spring barley grown for grain as well as in autumn in
the first days of September. In spring, in the years of full use, nitrogen fertilization was used at the
rates of 0, 30, 60, and 90 kg ha–1 N. It was demonstrated that nitrogen fertilization determined the
yield of perennial ryegrass more than the sowing methods and dates. A greater effect was observed in the first year of full use in which every additional 30 kg N, ranging from 0 to 90 kg ha–1,
increased the seed yield significantly; in the second year such a relationship was noted only up to
the fertilization rate of 60 kg ha–1 N. Reactions of plants to the sowing methods and dates were
significant only in the second year of full use in which perennial ryegrass sown in pure stand in
autumn and in spring with barley grown for grain produced lower seed yields than when sown in
spring without cover crop. Increasing the perennial ryegrass productivity was mainly due to the
increasing number of seeds per spike and, less considerably, the number of generative tillers.
Perennial ryegrass yield increased due to nitrogen fertilization at the rates up to 60 kg ha–1 N. The
financial value of the increases was 6 to 11-fold higher than the cost of the fertilizer, whereas
increasing the nitrogen rate from 60 to 90 kg ha–1 was of little effectiveness in the first year of full
use, while in the second one – completely non-profitable.
Recenzent – Reviewer: Ewa Fotyma
Dr Ma³gorzata Szczepanek
Katedra Szczegó³owej Uprawy Roœlin, Akademia Techniczno-Rolnicza im. J. J. Œniadeckich
w Bydgoszczy
ul. Kordeckiego 20/C, 85-225 Bydgoszcz
tel. (052) 3749-465, fax (052) 3749-441
e-mail: szczepan@atr.bydgoszcz.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Trwa³oœæ i produkcyjnoœæ runi pastwiskowej z udzia³em
Poa pratensis w siedlisku pobagiennym
M. WARDA
Persistency and productivity of pasture sward with Poa pratensis
participation under postboggy habitat
Abstract. The aim of the studies, conducted on the pasture in the fourth to eighth year of its utilization, was to determine the persistency of Poa pratensis and the sward productivity under
postboggy habitat. The content of Poa pratensis was increasing together with the age of sward. It
also depended on the regrowth succession. The highest presence of this species was noted in the
first sward regrowth. Productivity of the pasture sward was rather high and differentiated significantly in the following years. The effect of nitrogen fertilization (40-120 kg ha–1 N) on the sward
yielding under peat-muck soil was low.
K e y w o r d s: pasture sward, peat-muck soil, persistency, productivity, Poa pratensis
1. Wstêp
U¿ytki zielone w siedlisku pobagiennym s¹ Ÿród³em pasz dla zwierz¹t, a tak¿e
spe³niaj¹ wa¿ne funkcje ekologiczne, miêdzy innymi chroni¹ glebê przed degradacj¹.
Niezbêdnym warunkiem utrzymania odpowiedniej produkcyjnoœci runi i ochrony gleby
jest zapewnienie dobrego zadarnienia powierzchni u¿ytku, szczególnie w warunkach
pastwiskowego u¿ytkowania runi (WARDA i wsp., 2006). Zbiorowiska trawiaste w tym
siedlisku s¹ ma³o zró¿nicowane florystycznie, a w miarê ich u¿ytkowania czêsto nastêpuj¹ tam niekorzystne zmiany w sk³adzie gatunkowym runi (GAJDA, 1997). Czynnikami, które decyduj¹ o trwa³oœci gatunków w runi oraz o tempie zmian w sk³adzie zbiorowisk trawiastych s¹ obok przebiegu warunków pogodowych, wahania uwilgotnienia
gleby torfowo-murszowej, a tak¿e czynniki zoogeniczne i intensywnoœæ u¿ytkowania
runi (ROGALSKI, 1996). WskaŸnikiem postêpuj¹cej degradacji zbiorowisk trawiastych na
glebach organicznych jest upraszczanie sk³adu gatunkowego runi i szybko postêpuj¹ca
sukcesja w kierunku dominacji wiechliny ³¹kowej (BARY£A, 2001; KOZ£OWSKI i wsp.,
2000; KIRYLUK, 2000; NAZARUK, 1996).
Celem niniejszych badañ, realizowanych w latach 2000-2004 (czwarty-ósmy rok
u¿ytkowania) by³a ocena trwa³oœci runi z udzia³em wiechliny ³¹kowej (Poa pratensis L.)
oraz produkcyjnoœci pastwiska na glebie torfowo-murszowej.
226
M. Warda
Omawiane badania pastwiskowe w siedlisku pobagiennym zosta³y rozpoczête przez
(2000) w 1996 roku. Doœwiadczenie za³o¿ono metod¹ bloków losowanych,
w czterech powtórzeniach. Na poletkach o powierzchni 40 m2 wysiano mieszanki
sk³adaj¹ce siê z Poa pratensis (35%), Phleum pratense (20%), Dactylis glomerata
(10%) i Trifolium repens (35%). W badaniach uwzglêdniono nastêpuj¹ce odmiany koniczyny bia³ej: Anda, Armena, Astra, Rema, Romena, Alice, Santa oraz mieszankê polskich
odmian. Kombinacjê dodatkow¹ stanowi³a mieszanka trawiasta, w której udzia³ przypadaj¹cy koniczynie rozdzielono proporcjonalnie miêdzy gatunki traw, wspó³tworz¹cych
mieszankê.
W latach pe³nego u¿ytkowania pastwiska (od 1997 roku) stosowano sta³e nawo¿enie
runi koniczynowo-trawiastej w wysokoœci 40 kg ha–1 N, 35 kg ha–1 P i 100 kg ha–1 K.
Zró¿nicowano natomiast nawo¿enie runi trawiastej azotem na: 40, 80 i 120 kg ha–1 N.
Podczas sezonu przeprowadzano cztery wypasy runi byd³em miêsnym rasy Limousine.
Przed wejœciem zwierz¹t na kwaterê wyceniano plony zielonej masy i pobierano próbki
roœlinnoœci, s³u¿¹ce do okreœlenia zawartoœci suchej masy oraz sk³adu gatunkowego runi
metod¹ analizy botaniczno-wagowej. Wyniki badañ, dotycz¹ce plonowania runi, poddano analizie statystycznej.
Krzywca
W niniejszych badaniach, w czwartym do ósmego roku u¿ytkowania pastwiska, Poa
pratensis spe³nia³a rolê gatunku dominuj¹cego w runi (Tabela 1). Trwa³oœæ gatunków
w runi u¿ytków zielonych decyduje o sk³adzie florystycznym zbiorowiska, a w konsekwencji o plonowaniu u¿ytku. Obserwacje ANUSA (1965) na pastwisku usytuowanym na
glebie murszowej, zalegaj¹cej na pod³o¿u mineralnym wskazuj¹ na podobne zachowanie wiechliny w runi, po oœmiu latach pastwiskowego jej u¿ytkowania.
Obecnoœæ Poa pratensis w zbiorowisku roœlinnym na glebie torfowo-murszowej
w Sosnowicy zale¿a³a od wieku runi, kolejnoœci odrostu runi w sezonie pastwiskowym
(Tabela 1-2), a tak¿e wystêpowania w niej koniczyny bia³ej (WARDA, 2005). Z gatunków wysianych w badanych mieszankach, Poa pratensis zwiêksza³a swój udzia³ w zbiorowisku, w kolejnych latach istnienia pastwiska. Zdaniem CZY¯A i TRZASKOŒ (1997),
wiechlina zachowuje siê agresywnie wzglêdem innych gatunków w korzystnych dla siebie warunkach edaficznych. Niniejsze obserwacje i uzyskane wyniki badañ wskazuj¹, ¿e
powodem rozprzestrzeniania siê wiechliny ³¹kowej by³a jej du¿a ¿ywotnoœæ po osi¹gniêciu pe³nego rozwoju, a tak¿e wiêksza odpornoœæ tego gatunku ni¿ traw kêpkowych
(Phleum pratense i Dactylis glomerata) na oddzia³ywanie niesprzyjaj¹cych warunków
siedliska pobagiennego (np. okresowo wysoki poziom wody gruntowej, czy wystêpowanie póŸnowiosennych przymrozków). Z kolei, rezultaty badañ LIPIÑSKIEJ (1999) mog¹
wskazywaæ na allelopatyczne oddzia³ywania Poa pratensis, niekorzystne dla niektórych
gatunków wspó³tworz¹cych zbiorowisko roœlinne.
227
Trwa³oœæ i produkcyjnoœæ runi pastwiskowej z udzia³em Poa pratensis...
Tabela 1. Udzia³ Poa pratensis (%) w runi pastwiskowej na glebie torfowo-murszowej
Table 1. Share of Poa pratensis (%) in the pasture sward on peat-muck soil
Lata – Years
Kombinacja
Treatment
2000
2001
2002
2003
2004
Œrednia
Mean
T+Tr Anda
46,1
52,9
53,5
68,4
69,3
58,0
T+Tr Armena
50,5
50,5
47,1
68,6
54,5
54,2
T+Tr Astra
56,6
33,7
55,9
75,7
85,7
61,5
T+Tr Rema
60,8
34,4
53,1
79,2
52,9
56,1
T+Tr Romena
40,5
34,5
44,8
68,5
49,4
47,5
T+Tr Alice
77,2
47,5
59,3
83,4
82,8
70,0
T+Tr Santa
48,5
32,6
55,3
73,5
82,7
58,5
T+Tr mix
51,0
34,2
53,9
72,0
72,5
56,7
T+N40
59,5
35,3
49,5
77,0
62,9
56,8
T+N80
62,6
34,2
37,1
74,7
86,0
58,9
T+N120
42,2
43,2
58,1
84,7
68,9
59,4
Objaœnienia – Explanations: T – mieszanka trawiasta – grass mixture, Tr – Trifolium repens, mix –
mieszanka polskich odmian – mixture of Polish cultivars, N – poziom nawo¿enia azotem – level
of nitrogen fertilization
W latach 2000-2004 œredni udzia³ wiechliny ³¹kowej w I odroœcie runi trawiasto-koniczynowej waha³ siê w granicach 40-76%. W III odroœcie runi zmniejszy³a siê
iloœæ omawianego gatunku (Tabela 2), który w wymienionych latach stanowi³ œrednio
25-39%. Œwiadczy to o wy¿szych zdolnoœciach konkurencyjnych wiechliny w runi
wiosn¹ ni¿ latem. S¹ one konsekwencj¹ mniejszych wymagañ termicznych tego gatunku
ni¿ np. koniczyny bia³ej czy kupkówki pospolitej, które wspó³tworzy³y badan¹ ruñ
pastwiskow¹.
W runi trawiastej, obserwowano podobne tendencje w zachowaniu wiechliny
³¹kowej podczas sezonu pastwiskowego, jednak¿e najwiêksze wahania jej obecnoœci
miêdzy pierwszym i trzecim odrostem stwierdzono w warunkach nawo¿enia 80 kg ha–1
N. Przyczyn¹ ograniczonego wystêpowania Poa pratensis w letnich odrostach runi trawiasto-koniczynowej by³a Trifolium repens, bardziej zaznaczaj¹ca swój udzia³ w zbiorowisku pastwiskowym wraz ze wzrostem temperatury powietrza (WARDA, 2005),
a tak¿e zwiêkszaj¹ca siê obecnoœæ ciep³olubnych gatunków traw.
Z gatunków wysianych w mieszankach, obok wiechliny ³¹kowej i koniczyny bia³ej,
w runi wystêpowa³y tymotka ³¹kowa i kupkówka pospolita. Udzia³ traw wysokich
zmniejsza³ siê z wiekiem runi i pojawia³y siê w niej trawy obce, niewysiane w mieszankach, jak wiechlina zwyczajna czy mozga trzcinowata oraz inne, niepo¿¹dane gatunki
roœlin, np. œmia³ek darniowy i jaskier roz³ogowy. Ich rozprzestrzenianiu sprzyja³o okresowo (wczesn¹ wiosn¹) nadmierne uwilgotnienie pastwiska. Podobne zachowania
gatunków w runi na glebie organicznej obserwowali CZY¯ i wsp. (2000).
228
M. Warda
Tabela 2. Wahania udzia³u Poa pratensis (%) w runi pastwiskowej miêdzy pierwszym a trzecim
odrostem
Table 2. Ranges of the content of Poa pratensis (%) in the pasture sward between the first and the
third regrowth
Lata – Years
Kombinacja
Treatment
2000
2001
2002
2003
2004
Œrednia
Mean
Œrednia T+Tr
–14,7
–0,9
–27,7
–44,5
–39,3
–25,4
T+N40
–16,5
–2,6
–19,1
–56,1
–31,2
–25,1
T+N80
–20,2
+5,8
–17,0
–49,4
–69,1
–30,0
T+N120
–4,6
–12,9
–19,5
–59,4
–31,4
–25,6
Objaœnienia – Explanations: T – mieszanka trawiasta – grass mixture, Tr – Trifolium repens, œrednia – mean, N – poziom nawo¿enia azotem – level of nitrogen fertilization
Tabela 3. Produkcyjnoœæ runi pastwiskowej z udzia³em Poa pratensis (t ha–1) na glebie torfowo-murszowej
Table 3. Productivity of the pasture sward with Poa pratensis (t ha–1) on peat-muck soil
Kombinacja
Treatment
Lata – Years
2003
2004
Œrednia
Mean
9,28
11,27
9,58
10,18
9,40
10,01
9,01
9,92
2000
2001
2002
T+Tr Anda
11,65
9,14
T+Tr Armena
12,23
8,93
T+Tr Astra
11,37
9,79
9,12
8,78
10,56
9,92
T+Tr Rema
11,07
9,28
9,55
11,79
8,60
10,06
T+Tr Romena
10,69
9,34
10,20
10,47
8,67
9,87
T+Tr Alice
11,50
8,83
9,30
9,29
8,65
9,51
T+Tr Santa
12,37
9,58
9,64
11,08
10,14
10,56
T+Tr mix
11,89
10,13
9,62
10,53
9,28
10,29
T+N40
11,54
10,28
8,94
9,31
9,06
9,82
T+N80
12,65
10,41
9,46
11,31
9,06
10,58
T+N120
11,34
10,25
9,22
10,25
10,36
10,28
Œrednia dla roku
Mean for year
11,66
9,63
9,43
10,37
9,36
10,09
NIR0,05 – LSD0.05
kombinacja
treatment
lata – years
ni. – ns
ni. – ns
ni. – ns
1,99
ni. – ns
ni. – ns
0,79
Objaœnienia jak w tabeli 1 – Explanations as in table 1; ni. – nieistotny, ns – no significant
229
Wyniki badañ zrealizowanych w latach 2000-2004 œwiadcz¹ o wysokiej produkcyjnoœci pastwiska (Tabela 3). Dobre plonowanie podczas oœmiu lat u¿ytkowania pastwiska
by³o nastêpstwem znacznego ró¿nicowania siê sk³adu gatunkowego runi w kolejnych
okresach letnich. Ponadto, du¿a pojemnoœæ wodna gleb torfowo-murszowych sprawia,
¿e nawet w suchych latach zapasy wody w wierzchniej warstwie gleby zapewniaj¹ prawid³owy wzrost roœlin i zazwyczaj dobre plonowanie runi. Stwierdzono istotne zró¿nicowanie œrednich plonów runi pastwiskowej w poszczególnych latach badañ. Najwy¿sze plony suchej masy (10,69-12,65 t ha–1 s.m.) odnotowano w 2000 roku, czyli
w czwartym roku pastwiskowego u¿ytkowania runi, a najni¿sze w 2004 roku
(8,60-10,56 t ha–1 s.m.). Istotne zró¿nicowanie plonów runi w zale¿noœci od uwzglêdnionych w badaniach kombinacji mieszankowych potwierdzono jedynie w 2003 roku.
W tym okresie, najni¿sz¹ produkcyjnoœci¹ odznacza³a siê ruñ z udzia³em koniczyny
bia³ej Astra. Zbli¿ony poziom produkcyjnoœci reprezentowa³a ruñ z obecnoœci¹ koniczyny bia³ej Alice oraz ruñ trawiasta, nawo¿ona 40 kg ha–1 N. Istotnie wy¿sze plony
suchej masy zapewni³a ruñ z koniczyn¹ bia³¹ Rema oraz ruñ trawiasta, nawo¿ona 80 kg
ha–1 N. W pozosta³ych latach badañ obserwowano zró¿nicowanie plonowania runi
w poszczególnych kombinacjach mieszankowych, ale nie potwierdzono matematycznie
istotnoœci tych ró¿nic. W warunkach gleby torfowo-murszowej o œrednim stopniu
rozk³adu (Mt II) i nawo¿enia u¿ytku sta³¹ dawk¹ potasu (100 kg ha–1), nawo¿enie azotem w granicach 40-120 kg ha–1 powoduje zazwyczaj ma³e i nie zawsze proporcjonalne
do wielkoœci zastosowanej dawki zró¿nicowanie produkcyjnoœci runi. Œwiadcz¹ o tym
zarówno wczeœniejsze wyniki badañ KRZYWCA (2000), z pocz¹tkowego okresu istnienia
pastwiska doœwiadczalnego, jak i wyniki prezentowane w niniejszej pracy.
4. Wnioski
•
Obecnoœæ Poa pratensis w zbiorowisku roœlinnym na glebie torfowo-murszowej
zale¿y od wieku runi oraz kolejnoœci odrostu runi w sezonie pastwiskowym. Iloœæ
wiechliny ³¹kowej zwiêksza siê wraz z wiekiem runi, a maleje w letnich jej odrostach.
•
Wy¿szy udzia³ Poa pratensis w runi pierwszego ni¿ trzeciego odrostu œwiadczy
o zdolnoœciach lepszego konkurowania tego gatunku w runi, w warunkach niezbyt wysokich temperatur powietrza wiosn¹.
•
Przyczyn¹ wahañ obecnoœci Poa pratensis w runi mo¿e byæ tak¿e dostêpnoœæ
azotu zwi¹zanego przez koniczynê bia³¹ (w runi trawiasto-koniczynowej) lub
azotu mineralnego. W niniejszych badaniach, najwiêksze wahania obecnoœci
wiechliny ³¹kowej stwierdzono w runi trawiastej, nawo¿onej 80 kg ha–1 N.
•
W warunkach gleby torfowo-murszowej, ruñ pastwiskowa z udzia³em Poa pratensis (trawiasto-koniczynowa i trawiasta) odznacza siê doœæ wysok¹ produkcyjnoœci¹ i wyraŸnym zró¿nicowaniem tej cechy w poszczególnych latach badañ.
230
•
M. Warda
Nawo¿enie azotem w granicach 40-120 kg ha–1 N (sta³a dawka potasu – 100 kg
ha–1) powoduje zazwyczaj ma³e i nie zawsze proporcjonalne do wielkoœci zastosowanej dawki, zró¿nicowanie produkcyjnoœci runi w siedlisku pobagiennym.
Literatura
ANUS H., 1965. Organizacja wypasów kwaterowych na przyk³adzie pastwiska Zak³adu Doœwiadczalnego WSR w Brodach. Roczniki WSR w Poznaniu, 30, 25-33.
BARY£A R. 2001. Zmiany sk³adu gatunkowego runi ³¹kowej w siedlisku pobagiennym (synteza
30-letnich badañ przeprowadzonych w Sosnowicy – rejon kana³u Wieprz-Krzna). Annales UMCS, E, 56, 65-75.
CZY¯ H., TRZASKOŒ M., GOS A., KITCZAK T., 2000. Zmiany w sk³adzie florystycznym runi na
pastwisku zagospodarowanym metod¹ podsiewu. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie,
Sesja Naukowa 73, 27-32.
CZY¯ H., TRZASKOŒ M., 1997. Rola wiechliny ³¹kowej (Poa pratensis L.) w procesie deintensyfikacji produkcji pasz na trwa³ych u¿ytkach zielonych. Biuletyn Oceny Odmian, 29,
93-97.
GAJDA J., 1997. Zmiany w sk³adzie florystycznym ³¹k pobagiennych u¿ytkowanych ekstensywnie na torfowisku Krowie Bagno. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 453,
81-86.
KOZ£OWSKI S., GOLIÑSKI P., BINIAŒ J., 2000. Czynniki determinuj¹ce trwa³oœæ pastwiska
w aspekcie sk³adu florystycznego i plonowania runi. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie,
Sesja Naukowa 73, 175-180.
KIRYLUK A., 2000. Wp³yw niesystematycznego wypasu byd³a na plonowanie i sk³ad florystyczny
³¹ki pobagiennej. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, Sesja Naukowa 73, 123-129.
KRZYWIEC D., 2000. Mieszanki koniczyny bia³ej z trawami sposobem ograniczania degradacji
u¿ytków zielonych w siedlisku pobagiennym i zwiêkszenia wykorzystania paszy pastwiskowej. Praca doktorska AR w Lublinie, 151.
LIPIÑSKA H., 1999. Allelopatyczny wp³yw Poa pratensis L. na niektóre gatunki traw. Praca doktorska AR w Lublinie, 101.
NAZARUK M., 1996. Zatrzymaæ degradacjê ³¹k po³o¿onych na glebach torfowo-murszowych.
Wiadomoœci Melioracyjne i £¹karskie, 4, 153-157.
ROGALSKI M., 1996. Rola czynników zoogenicznych w kszta³towaniu trwa³oœci i sk³adu florystycznego zbiorowisk pastwiskowych. Roczniki AR w Poznaniu, 284, Rolnictwo, 47,
53-63.
WARDA M., 2005. Persistency of Trifolium repens and sward productivity in low-input pasture on
peat-muck soil. Grassland Science in Europe, 10, 372-375.
WARDA M., STAMIROWSKA E., GRENIUK J., ÆWINTAL H., 2006. Znaczenie wiechliny ³¹kowej
(Poa pratensis L.) w zadarnieniu powierzchni pastwiska na glebie torfowo-murszowej.
Annales UMCS, E, 61 (w druku).
231
Persistency and productivity of pasture sward with Poa pratensis content
under postboggy habitat
M. WARDA
Summary
The grazing studies were conducted in the fourth to eighth year of experiment, established in
1996 and located on peat-muck soil. A randomized block design with four replications was used.
Seven cultivars of Trifolium repens were included to grass mixtures with Poa pratensis, Phleum pratense and Dactylis glomerata. Grass-clover swards were fertilized with 40 kg ha–1 N. Additionally
grass mixtures, containing only the above mentioned grass species were sown and their fertilization
was differentiated to 40, 80 and 120 kg ha–1 N. The pasture swards were grazed rotationally four times
during a grazing season. The aim of the studies was to determine the persistency of Poa pratensis
and sward productivity under postboggy habitat. The content of Poa pratensis depended on the
year of pasture utilization and the regrowth succession. Presence of this species was increasing
together with the sward age. The highest quantity of Poa pratensis was noted in the first sward
regrowth. Productivity of the pasture sward was rather high and differentiated significantly in the
following years. The effect of nitrogen fertilization (40-120 kg ha–1 N) on the sward yielding
under peat-muck soil was low and usually not parallel to the dose of nitrogen.
Prof. dr hab. Marianna Warda
ul. Akademicka 15, 20-950 Lublin
tel. (081) 4456079, fax (081) 5333549
e-mail: marianna.warda@ar.lublin.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Zró¿nicowanie fitocenotyczne i walory przyrodnicze
roœlinnoœci przybrze¿nej jeziora Starzyc
P. WESO£OWSKI1, M. TRZASKOŒ2, R. KONIECZNY1
1
Instytut Melioracji i U¿ytków Zielonych w Falentach, Zachodniopomorski Oœrodek
Badawczy w Szczecinie
2
Katedra £¹karstwa, Akademia Rolnicza w Szczecinie
Differentiation of phytocenosis and natural values of littoral plants zone
of Starzyc Lake
Abstract. The study presents research results about structure and occurrence of plant communities in the lake Starzyc riparian zone in West Pomeranian region. Ten associations with different
botanic composition were selected. Monoculture and multicultural communities were found. The
highest floral variation was found in the following communities: Typha latifolia with Glyceria
maxima and Glyceria maxima with Typha latifolia, and Glyceria maxima with Phragmites australis. The most frequent species were: from grasses – Glyceria maxima and Phragmites australis,
from sedges – Acorus calamus and Typha latifolia. Flora of Starzyc lake riparian zone represented
very high nature value.
Keywords: floristic composition, community, lake, nature value
1. Wstêp
Do bardzo wa¿nych ostoi bioró¿norodnoœci w krajobrazie zalicza siê brze¿ne
obszary akwenów wodnych (MURPHY, 2002; SZOSZKIEWICZ i £AWNICZAK, 2002).
Jeziora wraz z ciekaw¹ i swoist¹ ró¿norodnoœci¹ fitocenoz przybrze¿nych s¹ jednym
z zasadniczych elementów krajobrazu Pomorza Zachodniego. Wystêpuj¹ca tu roœlinnoœæ
szuwarowa, a tak¿e roœlinnoœæ zbiorowisk ³¹kowych z udzia³em gatunków rzadkich
i chronionych podnosi walory przyrodnicze strefy litoralnej jezior i obszarów przyleg³ych (HUSTON, 1994; JUTRZENKA-TRZEBIATOWSKI i wsp., 2002; KOSTUCH, 1995;
OŒWIT, 2000).
Badania inwentaryzacyjne roœlinnoœci litoralu jezior miejskich bêd¹cych pod
wp³ywem antropopresji by³a jak dot¹d obiektem niewielu opracowañ (CIECIERSKA,
2002a). Roœlinnoœæ litoralna jezior odgrywa wa¿n¹ rolê w obiegu materii w jeziorach
i stanowi czu³y miernik stanu œrodowiska, a tak¿e stanowi ostojê ró¿norodnoœci biologicznej (K£OSOWSKI i TOMASZEWICZ, 1984; MURPHY, 2002). Na strukturê zbiorowisk
roœlinnych brze¿nych akwenów wodnych wp³ywa temperatura, jakoœæ wody i osadów
234
P. Weso³owski, M. Trzaskoœ, R. Konieczny
dennych, topografia terenu, antropopresja oraz wzajemne wspó³zawodnictwo roœlin
(MAKELA i wsp., 2004).
Celem pracy by³o okreœlenie zró¿nicowania florystycznego i walorów przyrodniczych roœlinnoœci przybrze¿nej jeziora Starzyc, znajduj¹cego siê w granicach administracyjnych miasta Chociwel.
Obiektem badawczym by³a po³udniowo-wschodnia, wschodnia i pó³nocno-wschodnia, przybrze¿na strefa jeziora Starzyc, stanowi¹ca wraz z terenem przyleg³ym fragment
otuliny Iñskiego Parku Krajobrazowego. Jezioro to jest zbiornikiem wód œredniej wielkoœci (powierzchnia zwierciad³a wody 59,2 ha) o stosunkowo niewielkich g³êbokoœciach (maksymalna 6,1 m; œrednia 2,7 m) i urozmaiconej linii brzegowej. Do zbiornika
wp³ywaj¹ wody rzek Kr¹piel z jeziora Kamienny Most, z Kana³u Bród oraz ze
zbiorczego rowu melioracyjnego. Odp³yw wód stanowi rzeka Kr¹piel do rzeki Iny.
Administracyjnie jezioro le¿y w granicach miasta i gminy Chociwel, które od 1997 roku
posiada nowo wybudowan¹ oczyszczalniê œcieków bytowo-komunalnych. Wokó³
jeziora utworzono pas (œcie¿kê) na rekreacyjne potrzeby mieszkañców miasta i gminy
oraz turystów. W bezpoœredniej strefie przybrze¿nej wystêpuj¹ liczne szuwary i zró¿nicowane zbiorowiska roœlinne o du¿ym stopniu naturalnoœci.
Ryc. 1. Rozmieszczenie punktów badawczych w strefie przybrze¿nej Jeziora Starzyc
Fig. 1. Location of studied sites at the littoral Starzyc Lake zone
Zró¿nicowanie fitocenotyczne i walory przyrodnicze roœlinnoœci przybrze¿nej...
235
Rozpoznanie terenu przyleg³ego do jeziora i wyznaczenie punktów badawczych
(Ryc. 1) przeprowadzono jesieni¹ 2004 roku. Uwzglêdniono 10 punktów reprezentatywnych dla strefy przybrze¿nej jeziora Starzyc. Rozmieszczenie punktów badawczych
uwzglêdnia tylko te powierzchnie, które pod wzglêdem sk³adu florystycznego odró¿niaj¹ siê od pozosta³ych poroœniêtych wy³¹cznie trzcin¹ pospolit¹ (Phragmites australis). W czerwcu 2005 roku w ka¿dym punkcie badawczym losowo pobierano próby
roœlinne, a nastêpnie tworzono reprezentatywn¹ próbê zbiorcz¹. Analizy sk³adu florystycznego przeprowadzono na materiale œwie¿ym, metod¹ botaniczno-wagow¹ (FILIPEK, 1970). Na podstawie uzyskanych wyników okreœlono typy florystyczne (PROÑCZUK, 1962). Nazwy ³aciñskie gatunków podano wed³ug MIRKA i wsp. (2002). Walory
przyrodnicze zbiorowisk roœlinnych, okreœlono wed³ug liczb waloryzacyjnych (OŒWIT,
2000).
3.1. Sk³ad florystyczny
Wyniki badañ nad wystêpowaniem i struktur¹ zbiorowisk roœlinnoœci przybrze¿nej
jeziora Starzyc zamieszczono w tabeli 1. W wyró¿nionych 10 zbiorowiskach stwierdzono wystêpowanie 29 gatunków roœlin, których udzia³ w runi zmienia³ siê w zale¿noœci od warunków siedliskowych.
Struktura zbiorowisk by³a zró¿nicowana, wystêpowa³y roœliny jednoliœcienne
(trawy, roœliny z rodziny turzycowatych) oraz dwuliœcienne. Spoœród 10 zbiorowisk:
trzy mia³y charakter agregacji. Nale¿a³y do nich zbiorowiska: Phragmites australis,
Acorus calamus, Glyceria maxima. Pozosta³e by³y zró¿nicowane florystycznie (Tabela 1).
Zdaniem CIECIERSKIEJ (2002a), sk³ad gatunkowy roœlinnoœci tworz¹cej strefê litoraln¹ jeziora wskazuje na charakter zbiornika, np. zbiorowiska Phragmites australis
oraz Typha angustifolius, charakteryzuj¹ce siê znacznym uproszczeniem sk³adu gatunkowego wskazuj¹ na eutroficzny charakter zbiornika. Zró¿nicowanie fitocenotyczne
mówi o osi¹gniêciu przez ekosystem stanu równowagi ekologicznej. D¹¿noœæ uk³adów
fitocenotycznych do maksymalnego zró¿nicowania jest wyrazem procesów prowadz¹cych do stabilizacji ekosystemu wodnego (CIECIERSKA, 2002b).
W punkcie badawczym 1 i 2 ukszta³towa³y siê zbiorowiska o doœæ du¿ym zró¿nicowaniu florystycznym. By³y to fitocenozy Typha latifolia z Glyceria maxima oraz Glyceria maxima z Phragmites australis. Pierwsze zbiorowisko Typha latifolia z Glyceria
maxima o du¿ym udziale roœlin jednoliœciennych, a bardzo ma³ym dwuliœciennych,
sk³ada³o siê z 15 gatunków, w tym trawy reprezentowane by³y przez 3 gatunki: Glyceria
maxima, Glyceria fluitans i Agrostis stolonifera, roœliny z rodziny turzycowatych – 7
gatunków i 5 gatunków roœlin dwuliœciennych z przewag¹ Berula erecta. G³ówn¹ masê
runi stanowi³y roœliny z rodziny turzycowatych o ³¹cznym udziale 62,5%, a dominowa³y
Typha latifolia i Sparganium erectum. Wystêpowanie fitocenozy Typha latifia i T. angustifolia, uwa¿a siê za wskaŸnik zbiorowisk prze¿yŸnionych (K£OSOWSKI i TOMASZEWICZ, 1984; TOMASZEWICZ i K£OSOWSKI, 1985).
236
Zbiorowisko Glyceria maxima z Phragmites australis tak¿e charakteryzowa³o siê
du¿ym udzia³em roœlin jednoliœciennych, w tym znacznie mniejszym z rodziny turzycowatych. Trawy stanowi³y 79,3% i reprezentowane by³y przez cztery gatunki. Oprócz
dominantów wystêpowa³y Glyceria fluitans i Agrostis stolonifera, lecz ich udzia³
w masie badanej fitocenozy by³ niski. W grupie roœlin dwuliœciennych wyró¿nia³y siê
Veronica anagalis-aquatica i Berula erecta, pozosta³e gatunki Solanum dulcamara
i Mentha aquatica wystêpowa³y nielicznie (Tabela 1).
W kolejnych punktach badawczych 3 i 4, wyró¿niono zbiorowiska z trzcin¹ pospolit¹ (Phragmites australis), które ró¿ni³y siê sk³adem botanicznym. W punkcie badawczym nr 3, oprócz Phragmites australis wystêpowa³y, z traw Glyceria maxima, a z roœlin
dwuliœciennych Mentha aquatica, Veronica anagalis-aquatica, Lysimachia vulgaris
i Solanum dulcamara. W zbiorowisku Phragmites australis, wystêpuj¹cym w punkcie
badawczym 4, bezwglêdnie dominowa³a bez domieszki innych gatunków Phragmites
australis (Tabela 1).
Gatunkiem buduj¹cym zbiorowisko w punkcie nr 5, by³ Acorus calamus z Glyceria
maxima. Zbiorowisko to by³o doœæ ubogie pod wzglêdem gatunkowym. Grupê traw
reprezentowa³ tylko jeden gatunek, a z rodziny turzycowatych dwa gatunki (Tabela 1).
Udzia³ roœlin dwuliœciennych wynosi³ 7,8% i by³ najwy¿szy spoœród badanych zbiorowisk w strefie przybrze¿nej jeziora Starzyc. Gatunkami dominuj¹cymi w tej grupie by³y:
Lycopus europaeus i Veronica anagalis-aquatica.
W punkcie badawczym 6 wyró¿niono zbiorowisko Glyceria maxima z Typha latifolia, zbudowane z 14 gatunków roœlin. Dominowa³a Glyceria maxima, a pozosta³e grupy
roœlinnoœci, jak turzyce i dwuliœcienne, stanowi³y odpowiednio 16,3%, oraz 3,7%. Przewa¿a³y Typha latifolia, Scirpus sylvaticus i Carex acutiformis. Najbardziej liczna by³a
grupa gatunków dwuliœciennych, lecz ich udzia³ w zbiorowiskach by³ niewielki (Tabela
1). W s¹siednim punkcie badawczym 7, wystêpowa³o zbiorowisko Phragmites australis
z Acorus calamus, którego struktura florystyczna by³a zbli¿ona do zbiorowiska poprzedniego, lecz z mniejsz¹ liczb¹ gatunków (Tabela 1). Charakteryzowa³o siê du¿ym
udzia³em traw wynosz¹cym 91,5%. Zarówno trawy, jak i taksony z rodziny turzycowatych w tym zbiorowisku, reprezentowane by³y tylko przez dwa gatunki, natomiast bardziej liczna by³a grupa roœlin dwuliœciennych (5 gatunków). Ich udzia³ w runi by³ jednak
niski i ³¹cznie stanowi³y 2% runi, z czego 0,8% zajmowa³ Polygonum amphibium.
Literatura dostarcza wielu danych dotycz¹cych charakterystyki zbiorowisk o ró¿nej
strukturze i sk³adzie florystycznym, wystêpuj¹cych w siedliskach maksymalnie uwilgotnionych (CIECIERSKA, 2001b; TOMASZEWICZ i K£OSOWSKI, 1985; TRZASKOŒ i wsp.,
2005). KOSTUCH (1995) zwraca uwagê, ¿e utrzymywanie du¿ej ró¿norodnoœci florystycznej jest zawsze korzystne dla trwa³oœci ekosystemów.
Nie wszystkie z wystêpuj¹cych zbiorowisk by³y zró¿nicowane florystycznie, gdy¿
na kolejnych punktach badawczych 8 i 9 stwierdzono wystêpowanie zbiorowisk uproszczonych, sk³adaj¹cych siê z jednego lub dwóch gatunków, które w nomenklaturze ³¹karskiej okreœla siê jako agregacje czyli typy „czyste” (PROÑCZUK, 1962). Gatunkami
buduj¹cymi te zbiorowiska odpowiednio by³y: Acorus calamus, Glyceria maxima,
tworz¹c jednorodne fitocenozy. Zbiorowisko Phragmites australis z Carex gracilis
wyró¿nione w punkcie badawczym 10, sk³ada³o siê tylko z dwóch gatunków, tworz¹c
237
szuwar trzcinowo-turzycowy. Wed³ug PACHUTY i OGLÊCKIEGO (2001) wa¿na jest nie
tylko ró¿norodnoœæ gatunkowa szuwarów, ale ich rozleg³oœæ i zagêszczenie roœlin. Du¿a
mi¹¿szoœæ strefy szuwarowej w wodzie i na brzegu akwenu umo¿liwia egzystencjê
wielu gatunków krêgowców i drobnych bezkrêgowców.
Reasumuj¹c, nale¿y stwierdziæ, ¿e najwiêksz¹ ró¿norodnoœæ florystyczn¹ roœlinnoœci
przybrze¿nej jeziora Starzyc stwierdzono w obrêbie punktów badawczych 1 i 2, a tak¿e
6, a brak zró¿nicowania florystycznego dotyczy fitocenoz z punktów 4, 8, 9 i 10. Wyró¿nione zbiorowiska na pozosta³ych punktach badawczych, charakteryzowa³y siê ma³¹
ró¿norodnoœci¹ florystyczn¹. Gatunkami, które najczêœciej wystêpowa³y w zbiorowiskach roœlinnoœci przybrze¿nej jeziora Starzyc by³y z traw: Glyceria maxima, Phragmites australis, a z rodziny turzycowatych Acorus calamus i Typha latifolia. Potwierdzaj¹
siê wiêc obserwacje niektórych badaczy, ¿e najbardziej inwazyjnymi gatunkami w zbiorowiskach strefy przybrze¿nej jezior s¹ wed³ug WEI i CHOW-FRASER (2005) Typha latifolia i Glyceria maxima; CIECIERSKIEJ (2002b) oraz PACHUTY i OGLÊCKIEGO (2001)
Typha latifolia i Phragmites australis; £AWNICZAK (2002) Phragmites australis, Typha
angustifolia i Carex acutiformis, natomiast SZOSZKIEWICZ i £AWNICZAK (2002) wymieniaj¹ Sparganium erectum, Pragmites australis, Typha latifolia, Acorus calmus i Carex
acutiformis, dla których to zbiorowisk okreœlali ró¿norodnoœæ gatunkow¹ metod¹ profili
ró¿norodnoœci.
3.2. Walory przyrodnicze
Na potrzebê przeprowadzania waloryzacji przyrodniczych w dolinach rzecznych lub
innych obiektach przyrodniczych, zwracaj¹ uwagê GAWLIK i wsp. (2000), TR¥BA,
(1999), OŒWIT (2000), PAW£AT i OGLÊCKI (1999). Walory przyrodnicze zbiorowisk
roœlinnych w strefie przybrze¿nej jeziora Starzyc (Tabela 2) zale¿a³y od sk³adu florystycznego i wystêpowania gatunków rzadkich o wysokim wskaŸniku waloryzacji przyrodniczej. Na ogó³ analizowane zbiorowiska reprezentowa³y bardzo du¿e walory przyrodnicze. Ni¿ej sklasyfikowane zosta³y dwa zbiorowiska: Typha latifolia z Glyceria
maxima w punkcie badawczym 1 oraz Glyceria maxima z Typha latifolia w punkcie
badawczym 6 reprezentuj¹ce du¿e walory przyrodnicze. Ni¿sza ocena tych walorów
wynika z tego, ¿e charakteryzowa³y siê one udzia³em gatunków, których wartoœci liczb
waloryzacyjnych kszta³towa³y siê od 2 do 4. Dodaæ nale¿y, ¿e na ogóln¹ liczbê gatunków (29), wystêpuj¹cych w strefie przybrze¿nej jeziora Starzyc, najwiêcej mia³o liczbê
waloryzacyjn¹ 4 (65 %) (Ryc. 2). Natomiast najwy¿sz¹ œredni¹ liczbê punktów waloryzacyjnych uzyska³o zbiorowisko Phragmites australis z Acorus calamus, ocenione jako
zbiorowisko o bardzo du¿ych walorach przyrodniczych. TRZASKOŒ i wsp. (2005) oceniaj¹c podobne zbiorowiska z Acorus calamus wystêpuj¹ce na obszarze Kostrzyneckiego Rozlewiska, sklasyfikowali je jako zbiorowiska o du¿ych walorach przyrodniczych. Na wartoœæ wskaŸnika waloryzowanych zbiorowisk ma wp³yw zestaw gatunków
tworz¹cych zbiorowisko, a tak¿e niepospolitoœæ gatunków (OŒWIT, 2000). W analizowanej fitocenozie najwiêksze wartoœci reprezentowa³y, Carex pseudocyperus i Lysimachia
thyrsiflora o liczbach waloryzacyjnych, odpowiednio, 7 i 8.
1
T. l. z
G. m.
Punkty badawcze – Examined points
2
3
4
5
6
7
G. m. z
P.a. z
A. c. z
G. m. z
P.a z
P.a
P. a.
G. m.
G. m.
T. l.
A. c.
Jednoliœcienne – Monocotyledonous
A. c
8
Trawy – Grasses
Agrostis stolonifera L.
0,2
0,3
0,3
0,7
Glyceria fluitans (L.) R.Br.
Glyceria maxima (Hartm.) Holmb.
35,0
50,0
15.6
36,4
80,0
0,5
Phragmites australis (Cav.) Trin. Ex. Steud.
28,3
82,0
100
91,0
Razem trawy – Total Grasses
35,5
97,6
100
36,4
80,0
91,5
Turzyce, sity, skrzypy i inne jednoliœcienne – Sedges, rushes, horsetails and other monocotyledonous
Acorus calamus L.
2,0
55,2
6,0
100
Carex acutiformis Ehrh.
1,2
1,2
Carex gracilis Curtis
0,5
0,5
Carex pseudocyperus L.
0,3
0,3
Eleocharis palustris (L.) Roem.& Schult.
0,5
Equisetum fluviatile L.
0,6
Juncus effusus L.
0,4
0,4
Scirpus sylvaticus L.
0,4
1,5
Sparganium erectum L. em. Rchb. s. str.
17,0
Typha latifolia L.
39,6
15,0
12,9
Razem turzyce sity, skrzypy
i inne jednoliœcienne
62,5
15,7
55,8
16,3
6,5
Sedges, rushes, horsetails and other
monocotyledonous
Razem jednoliœcienne
98,40
95,0
97,6
100
92,2
96,3
98,0
100
Total monocotyledonous
Gatunek
Species
Tabela 1. Sk³ad florystyczny (%) roœlinnoœci szuwarowej w strefie przybrze¿nej Jeziora Starzyc
Table 1. Floristic composition (%) of rushes plants in littoral zone of the Starzyc Lake
100
100
100,0
G. m.
9
100
19,0
81,0
81,0
10
P.a. z
C. g.
0,1
0,4
3,0
5,0
0,4
2,0
1,5
0,2
0,3
0,4
0,7
7,8
0,6
1,7
0,2
0,3
0,6
2,4
1,2
0,4
0,9
4,3
Dwuliœcienne – Dicotyledonous
3,7
0,2
0,2
1,4
0,6
0,4
0,1
0,4
0,4
2,0
0,3
0,1
0,8
0,4
0,4
Objaœnienia – Explanation: T.l. z G.m. – Typha latifolia z Glyceria maxima, G.m. z P a. – Glyceria maxima z Phragmites australis, P.a. z G.m. –
Phragmites australis z Glyceria maxima, P. a. – Phragmites australis, A c. z G.m. – Acorus calamus z Glyceria maxima, G. m. z T.l. – Glyceria
maxima z Typha latifolia, P.a z A. c. – Phragmites australis z Acorus calamus, A.c. – Acorus calamus, G. m. – Glyceria maxima, P a. z C.g. –
Phragmites australis z Carex gracilis
Berula erecta (Huds.) Coville
Epilobium hirsutum L.
Epilobium palustre L.
Eupatorium cannabinum L.
Fallopia dumetorum (L.) Holub.
Galium uliginosum L.
Lycopus europaeus L.
Lysimachia thyrsiflora L.
Lysimachia vulgaris L.
Mentha aquatica L.
Myosotis palustris (L.) L. emend. Rchb.
Polygonum amphibium L.
Rorippa amphibia (L.) Besser
Solanum nigrum L. emend. Mill.
Veronica anagallis-aquatica L.
Razem dwuliœcienne
Total dicotyledonous
240
Tabela 2. Klasyfikacja zbiorowisk roœlinnych wed³ug walorów przyrodniczych
Table 2. Classification of plant communities according to naturalistic valorization
Punkty
badawcze
Examined
point
1
2
3
4
Zbiorowisko
Community
Liczba
gatunków
Number
of species
Œrednia liczba
waloryzacyjna
Mean valorization number
Klasa waloryzacyjna
Valorization
class
15
3,80
VII (C)
11
4,09
VIII (C)
7
4,00
VIII (C)
1
4,00
VIII (C)
Typha latifolia z Glyceria maxima
Glyceria maxima
z Phragmites australis
z Glyceria maxima
Acorus calamus z Glyceria maxima
Glyceria maxima
z Typha latifolia
z Acorus calamus
7
4,00
VIII (C)
14
3,71
VII (C)
9
4,22
VIII (C)
8
Acorus calamus
1
4,00
VIII (C)
9
Glyceria maxima
1
4,00
VIII (C)
2
4,00
VIII (C)
6,8
3,9
VIII (C)
5
6
7
10
z Carex gracilis
Œrednio
Average
8
4%
7
4%
Walory przyrodnicze
Natural value
Du¿e
Great
Bardzo du¿e
Very high
Bardzo du¿e
Very high
Bardzo du¿e
Very high
Bardzo du¿e
Very high
Du¿e
Great
Bardzo du¿e
Very high
Bardzo du¿e
Very high
Bardzo du¿e
Very high
Bardzo du¿e
Very high
Bardzo du¿e
Very high
2
3%
3
24%
4
65%
2 do 8 liczby waloryzacyjne
valorization number
Ryc. 2. Zró¿nicowanie wartoœci przyrodniczej gatunków (100% = ogólna liczba gatunków)
Fig. 2. Differentiation of naturalistic value of species (100% = total number of species)
241
Wyliczony œredni wskaŸnik walorów przyrodniczych zbiorowisk roœlinnych strefy
przybrze¿nej jeziora Starzyc, wynosi 3,98 punktu i daje im pozycjê w klasie VIII (C) tj.
w klasie bardzo du¿ych walorów przyrodniczych (Tabela 2).
Wed³ug opinii GAWLIK i wsp. (2000), PACHUTY i OGLÊCKIEGO (2001), KOZ£OWSKIEGO (2002) jeziora i inne obszary o znacz¹cych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, znajduj¹ce siê w obszarze zurbanizowanym, winny byæ obiektem szczególnego zainteresowania zarówno w³adz administracyjnych, jak i instytucji naukowych
jako cenne obiekty przyrodnicze.
4. Wnioski
•
•
•
•
•
W zbiorowiskach strefy przybrze¿nej jeziora Starzyc dominowa³y z rodziny traw
Glyceria maxima i Phragmites australis, a z rodziny turzycowatych Acorus calamus i Typha latifolia.
Najwiêksz¹ liczbê gatunków stwierdzono w zbiorowiskach Typha latifolia z Glyceria maxima oraz Glyceria maxima z Typha latifolia.
Wystêpowanie roœlin dwuliœciennych w zbiorowiskach trawiastych strefy brzegowej nad jeziorem Starzyc, czyni je ciekawymi florystycznie i krajobrazowo.
Oceniane zbiorowiska roœlinne strefy przybrze¿nej jeziora Starzyc reprezentowa³y bardzo du¿e walory przyrodnicze.
Strefê przybrze¿n¹ jeziora Starzyc, nale¿y uznaæ jako cenny ekologicznie ekosystem, zas³uguj¹cy na ochronê oraz teren rekreacyjny dla mieszkañców miasta
Chociwel.
Literatura
CIECIERSKa H., 2002a. Antropogeniczne zmiany szaty roœlinnej jezior miejskich Pojezierza
Mazurskiego. Acta Botanica Warmiae et Masuriae, 2, 5-26.
CIECIERSKa H., 2002b. Charakterystyka biocenotyczna roœlinnoœci wodnej i brzegowej ma³ych
zbiorników wodnych miasta Olsztyna. Acta Botanica Warmiae et Masuriae, 2, 27-51.
FILIPEK J., 1970. Zagadnienia wielkoœci próbek przeznaczonych do analizy botaniczno-wagowej
w doœwiadczeniach ³¹karskich. Cz. III. Postêpy Nauk Rolniczych, 50, 77-96.
GAWLIK J., GUZ T., URBAN D., 2000. Próba waloryzacji przyrodniczej i produkcyjnej doliny
rzeki Ciemiêgi. Wiadomoœci IMUZ, XX, 3, 7-39.
HUSTON M.A., 1994. Biological diversity. The coexistence of species on changing landscapes.
Cambridge University Press, Cambridge, ss. 681.
JUTRZENKA-TRZEBIATOWSKI A., SZAREJKO T., DZIEDZIC J., 2002. Walory florystyczne wybranych obiektów badañ geobotanicznych Wigierskiego Parku Narodowego. Acta Botanica
Warmiae et Masuriae, 2, 63-92.
K£OSOWSKI S., TOMASZEWICZ H., 1984. Typhetum angustifoliae and Typhetum latifoliae as indicator of various habitats. Polish Archivum of Hydrobiology, 31, 3, 245-255.
242
KOZ£OWSKI S., 2002. Trawy w polskim krajobrazie. W: Polska Ksiêga Traw. L. Frey (red.), Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, 301-322.
KOSTUCH R., 1995. Przyczyny wystêpowania ró¿norodnoœci florystycznej ekosystemów trawiastych. Annales UMCS, Supplement, E, 50, 23-32.
£AWNICZAK A., 2002. Charakterystyka geobotaniczna strefy litoralnej jeziora Tomickiego. Prace
Komisji Nauk Rolniczych i Komisji Nauk Leœnych PTPN, 93, 53-64.
MAKELA S., HUITU E., ARVOLA L., 2004. Spatial patterns in aquatic vegetation composition and
environmental covariates along chains of lakes in the Kokemaejoki watershed (S.Finland). Aquatic Botany, 80, 253-269.
MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ¥C A., ZAJ¥C M., 2002. Vascular plants of Poland a checklist. W. Szafer Institut of Botany PAS, Guidebook Series, Kraków, 15. ss. 308.
MURPHY K. J., 2002. Plant communities and plant diversity in soft water lakes of northern
Europe. Aquatic Botany, 73, 4, 287-324.
OŒWIT J., 2000. Metoda przyrodniczej waloryzacji mokrade³ i wyniki jej zastosowania na wybranych obiektach. Wydawnictwo IMUZ, 3-32.
PAW£AT H., OGLÊCKI P., 1999. Waloryzacja Przyrodniczo-Krajobrazowa zbiorowisk roœlinnych
metod¹ indeksow¹ w górnym odcinku doliny Rzeki Jeziorki. W: Rola u¿ytków zielonych
i zadrzewieñ w ochronie œrodowiska rolniczego. Materia³y Miêdzynarodowej Konferencji
Naukowo-Technicznej „Rola u¿ytków zielonych i zadrzewieñ w ochronie œrodowiska rolniczego”, Kraków-Jaworki, 273-286.
PACHUTA K., OGLÊCKI P., 2001. Wstêpna inwentaryzacja flory i fauny jeziorka Imieliñskiego
w Warszawie w aspekcie ochrony jego walorów przyrodniczo-krajobrazowych. Zeszyty
P ROÑCZUK J., 1962. Typologiczne zasady ró¿nicowania trwa³ych u¿ytków zielonych na
przyk³adzie wydzielonych typów florystycznych w dolinach rzek na ni¿u. Biblioteczka
Wiadomoœci IMUZ, 5, 65-191.
SZOSZKIEWICZ K., £AWNICZAK A., 2002. Ordynacja wybranych zbiorowisk makrofitów Pojezierza Brodnickiego metod¹ profili róznorodnoœci. Fragmenta Floristica et Geobotanica
Polonica, 9, 301-309.
TOMASZEWICZ H., K£OSOWSKI S., 1985. Roœlinnoœæ wodna i szuwarowa jezior Pojezierza Sejniewskiego. Monografia Botaniczna, 67, 69-141.
TR¥BA Cz., 1999. Florystyczne i krajobrazowe walory ³¹k w dolinach rzecznych kotliny Zamojskiej. Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis, 197, Agricultura 75, 321-324.
TRZASKOŒ M., KAMIÑSKA G., WINKLER L., MALINOWSKI R., 2005. Walory przyrodnicze zbiorowisk trawiastych wilgotnych i mokrych siedlisk Kostrzyneckiego Rozlewiska. £¹karstwo w Polsce, 8, 193-206.
WEI A., CHOW-FRASER P., 2005. Synergistic impact of water level fluctuation and invasion of
Glyceria on Typha in a fresh water marsh of Lake Ontario. Aquatic Botany, 84, 1, 63-69.
243
Differentiation of phytocenosis and natural values of littoral plants zone
of Starzyc Lake
P. WESO£OWSKI1, M. TRZASKOŒ2, R. KONIECZNY1
1
Institute for Land Reclamation and Grassland Farming, West-Pomeranian Research
Division in Szczecin
2
Department of Grassland, Agricultural University of Szczecin
Summary
The study presents research results about structure and occurrence of plant communities in the
Lake Starzyc riparian zone in West Pomerania region. Habitat conditions were favorable for
hydrophilic species to create original associations. Ten (10) associations with different botanic
composition were selected. Monoculture and multicultural communities were found. Highest floral variation was found in following communities: Typha latifolia with Glyceria maxima and Glyceria maxima with Typha latifolia, and Glyceria maxima with Phragmites australis. The most
frequent species were: from grasses Glyceria maxima and Phragmites australis, from sedge
family (Carex) – Acorus calamus and Typha latifolia. Contribution of dicotyledonous in investigated associations varied from 2.0 to 7.8%. Most distinguished species in plant associations were
Lycopus europaeus, Berula erecta, Epilobium hirsutum, Veronica anagallis-aquatica and Mentha
aquatica. Solanum dulcamara and Mentha aquatica were the most faithful species among analysed communities. Species with high natural value were rare. Flora of Starzec lake riparian zone
represented very high nature value.
Recenzent – Reviewer: Czes³awa Tr¹ba
Prof. dr hab. Piotr Weso³owski
Instytut Melioracji i U¿ytków Zielonych w Falentach, Zachodniopomorski Oœrodek Badawczy
w Szczecinie
ul. Czes³awa 9, 71-434 Szczecin
tel. (091) 423 19 08
e-mail: rkoniecz@poczta.onet.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Wp³yw ró¿nych metod renowacji ³¹k z wykorzystaniem
Festulolium na sk³ad botaniczny i plon runi
K. WOLSKI, A. BARTMAÑSKI, J. GAWÊCKI
Katedra £¹karstwa i Kszta³towania Terenów Zieleni, Akademia Rolnicza
we Wroc³awiu
Effect of different methods of meadows renovation using Festulolium
on botanical composition and yield of sward
Abstract. In the performed studies, it was found that the hybrid Festulolium is well suited for
direct sowing under the soil-climatic conditions of Lower Silesia. In the performed reclamation
(recultivation) the kind and dose of the biologically active substance used and the norm for
Festulolium sowing had a significant effect on meadow sward yielding. Application of full sowing norm resulted in significantly higher yielding and lower weed infestation of the sward, when
compared to the effects of sowing at 50% of the norm.
K e y w o r d s: sod seeding, Festulolium, meadow sward, herbicide, yield
1. Wstêp
Wœród u¿ytków zielonych gr¹dy spe³niaj¹ najwa¿niejsz¹ rolê gospodarcz¹, dlatego
by³y i s¹ one uwzglêdniane w wielu badaniach (B ARY£A i K ERN , 1987; G AJDA
i MIKO£AJCZAK, 1994). N iekorzystne oddzia³ywanie czynników przyrodniczych oraz
ekonomicznych w ostatnich kilku latach spowodowa³o znaczn¹ degradacjê runi ³¹kowej
(GRABOWSKI, 1992).
Do skutecznych czynników poprawiaj¹cych produkcyjnoœæ u¿ytków zielonych
nale¿y podsiew (BARY£A i wsp., 1995; BARY£A i SAWICKI, 1995; MANNETJE i MINDERHOUD, 1986; MIKO£AJCZAK, 1998; RADEJ i wsp. 1990; TILEY i FRAME, 1991) . Technizacja, chemizacja oraz rozwój hodowli traw pozwalaj¹ na szerokie zastosowanie tej
metody w procesie odnawiania runi ³¹kowej (WOLSKI, 2002). W wielu krajach preferowane s¹ powierzchniowe sposoby renowacji u¿ytków zielonych. Nie wp³ywaj¹ one
ujemnie na œrodowisko, spe³niaj¹ produkcyjn¹ oraz ochronn¹ funkcjê w procesie rekultywacji (BARTMAÑSKI i MIKO£AJCZAK, 1997; BARY£A i wsp., 1995; DOBROMILSKI i £YDUCH, 1993) .
Siew bezpoœredni jest bezuprawowym, szybkim oraz bardzo ekonomicznym sposobem zagospodarowania u¿ytków zielonych (BARY£A i SAWICKI, 1996; CULLETON i MC
GILLOWAY, 1995; GOLIÑSKI, 1998). Zabieg ten jest równie¿ interesuj¹cy ze wzglêdu na
246
K. Wolski, A. Bartmañski, J. Gawêcki
mniejsze wymagania w zakresie sprzêtu i na techniczn¹ ³atwoœæ wykonania w porównaniu z metodami tradycyjnymi ( BARY£A i SAWICKI, 1995; MIKO£AJCZAK, 1998) . Wykorzystuj¹c odpowiednie siewniki, których ró¿ne elementy aktywne dzia³aj¹ na darñ,
wprowadza siê nasiona bezpoœrednio w poziom darniowy. W krótkim czasie nastêpuje
poprawa sk³adu gatunkowego i produkcyjnoœci (BARY£A i SAWICKI, 1996; KÄDING
i WATZKE, 1991; WOLSKI, 1997).
Celem przeprowadzonych badañ by³o okreœlenie, która z zastosowanych metod
renowacji z wykorzystaniem Festulolium skutecznie poprawia sk³ad gatunkowy i plonowanie runi ³¹kowej.
Doœwiadczenie za³o¿ono w I dekadzie wrzeœnia 1998 roku w RZD Paw³owice k.
Wroc³awia metod¹ bloków losowanych w czterech powtórzeniach. Badaniami objêto
nastêpuj¹ce kombinacje:
A. Siew szczelinowy Festulolium 17,5 kg ha–1 (obiekt kontrolny),
B. Siew szczelinowy Festulolium 35 kg ha–1,
C. Glifosat 0,35 l/ha + siew szczelinowy Festulolium 17,5 kg ha–1,
D. Glifosat 1,05 l/ha + siew szczelinowy Festulolium 17,5 kg ha–1,
E. Glifosat 0,35 l/ha + siew szczelinowy Festulolium 35 kg ha–1,
F. Glifosat 1,05 l/ha + siew szczelinowy Festulolium 35 kg ha–1,
G. Fluroxypyr 0,30 l/ha + siew szczelinowy Festulolium 17,5 kg ha–1,
H. Fluroxypyr 0,30 l/ha + siew szczelinowy Festulolium 35 kg ha–1.
Badania przeprowadzono na ³¹ce trwa³ej ³êgu zgr¹dowia³ego, po³o¿onej na madzie
lekkiej oglejonej g³êbokiej, klasy bonitacyjnej III, kompleksu 2z. Gleba charakteryzowa³a siê odczynem pH – 6,2, ma³¹ zasobnoœci¹ fosforu (7,1 P2O5 mg w 100 g gleby),
nisk¹ – potasu (3,8 K2O mg w 100 g gleby) oraz wysok¹ – magnezu (10,7 Mg mg w 100
g gleby). Zbiorowisko roœlinne przed rekultywacj¹ okreœlono jako Poecetum pratensis
z du¿ym udzia³em zió³ i chwastów ³¹kowych – 30%, g³ównie Taraxacum officinale Web.
i Ranunculus repens L. Przed rekultywacj¹ (1998) zadarnienie powierzchni wynosi³o
45%, natomiast plon roczny wynosi³ 47,1 dt ha–1 s.m.
Przed siewem bezpoœrednim na ruñ ³¹kow¹ zastosowano ró¿ne substancje biologicznie czynne – glifosat oraz fluroksypyr. Wszystkie substancje chemiczne zastosowano
w I dekadzie sierpnia 1998 roku, w rozcieñczeniu 300 l ha–1, na 4 tygodnie przed siewem
bezpoœrednim. Do siewu szczelinowego wykorzystano Festulolium – odm. Sulino,
wysiewaj¹c 17,5 kg ha–1 lub 35 kg ha–1 nasion. Nawo¿enie mineralne stosowano corocznie w iloœci 25 kg ha–1 P jednorazowo wiosn¹, 50 kg ha–1 K i 150 kg ha–1 N w trzech równych dawkach wiosn¹, po I i II pokosie. Ruñ ³¹kow¹ w okresie wegetacyjnym koszono
3-krotnie.
W latach 1999-2001 okreœlono udzia³ Festulolium w sk³adzie gatunkowym na podstawie analiz botaniczno-wagowych szczegó³owych wg PAN oraz plonowanie runi
³¹kowej.
Opady i temperatura powietrza nale¿¹ do g³ównych czynników klimatycznych
kszta³tuj¹cych rozwój i plonowanie runi ³¹kowej. Przebieg pogody przedstawiono
Wp³yw ró¿nych metod renowacji ³¹k z wykorzystaniem Festulolium na sk³ad botaniczny...
247
w Tabeli 1. Najni¿sze opady odnotowano w pierwszym roku pe³nego u¿ytkowania
(1999), natomiast najwy¿sze w trzecim roku (2001). W pierwszych dwóch latach u¿ytkowania œrednia temperatura powietrza by³a wy¿sza od œredniej temperatury z wielolecia, a w 2001 roku nieznacznie ni¿sza.
Tabela 1. Opady i temperatury powietrza dla RZD Paw³owice k. Wroc³awia w latach 1999-2001
Table 1. Rainfall total and air temperatures for RZD Paw³owice by Wroc³aw in the 1999-2001
Miesi¹ce – Months
IV
V
VI
VII
VIII
Opady atmosferyczne – Atmospheric precipitation (mm)
1999
45,9
21,6
53,7
91,7
12,7
2000
7,8
64,2
23,5
130,4
37,9
2001
31,2
25,7
68,0
158,8
69,4
1971–2000
31,9
49,9
64,9
75,4
63,5
Temperatury powietrza – Air temperature (°C)
1999
10,3
15,5
17,9
20,6
18,9
2000
11,9
16,6
18,6
16,9
19,4
2001
8,5
14,0
14,2
18,8
18,9
1971–2000
8,1
13,9
16,7
18,5
17,7
Lata
Years
IX
34,5
26,9
96,8
44,7
17,6
13,6
10,2
13,3
IV-IX
I-XII
Suma – Total
260,1
439,4
290,7
558,8
449,9
625,4
330,3
524,5
Œrednia – Mean
16,8
10,1
16,2
10,6
14,1
8,5
14,7
8,6
3. Wyniki
W badanym okresie œredni udzia³ Festulolium w runi ³¹kowej kszta³towa³ siê na
poziomie 26,8% (Tabela 2). Stosuj¹c normê wysiewu 17,5 kg ha–1, œredni udzia³ mieszañca wynosi³ 24,0%, natomiast podsiewaj¹c nasiona w iloœci 35 kg ha–1 odnotowano
wzrost jego udzia³u do 29,6%. Zastosowanie glifosatu w iloœci 1,05 l ha–1 zwiêkszy³o
udzia³ Festulolium w runi ³¹kowej. Festulolium rozwija³a siê istotnie najlepiej na obiektach po oprysku glifosatem, gdzie wysiano tej trawy 35 kg ha–1 – 60,0% i 17,5 kg ha–1 –
52,4%. Obiekty po zastosowaniu ni¿szej dawki glifosatu (0,35 l ha–1), fluroxypyru i bez
odchwaszczenia charakteryzowa³y siê bardzo zbli¿onym, istotnie najni¿szym udzia³em
Festulolium w runi ³¹kowej.
Zastosowanie odchwaszczenia selektywnego w badanych latach zmniejszy³o istotnie
udzia³ chwastów w sk³adzie gatunkowym – œrednio z 35% do 15%. Istotnie najni¿sze
zachwaszczenie runi ³¹kowej stwierdzono na obiektach po siewie szczelinowym (35 kg
ha–1) zarówno bez odchwaszczenia – 5,5%, jak i po zastosowaniu glifosatu (1,05 l ha–1)
– 8,8%. Istotnie najwy¿sze zachwaszczenie odnotowano po oprysku glifosatem (0,35 l
ha–1) i podsiewie ni¿sz¹ norm¹ wysiewu Festulolium – 33,7% (Tabela 3).
Udzia³ mieszañca w sk³adzie gatunkowym zwiêkszy³ plonowanie runi ³¹kowej
w latach badañ z 47,1 dt ha–1 s.m. do 81,9 dt ha–1 s.m. Stosuj¹c siew szczelinowy
z wykorzystaniem normy wysiewu – 17,5 kg ha–1 uzyskano wzrost plonowania ³¹ki
wiechlinowej w latach badañ o 34,8 dt ha–1, natomiast podsiewaj¹c 35 kg ha–1 nasion ruñ
³¹kowa plonowa³a na poziomie 90,9 dt ha–1 s.m.
248
Tabela 2. Udzia³ Festulolium w sk³adzie gatunkowym runi ³¹kowej w latach 1999-2001 (%)
Table 2. Share of Festulolium in the species composition of meadow turf in the years 1999-2001 (%)
Kombinacja – Treatment
A
B
C
D
E
F
G
H
Œrednia – Mean
NIR a = 0,05 – LSD a = 0.05
1999
2000
2001
14,4
9,2
14,0
53,1
24,4
70,0
22,3
15,3
27,6
11,3
22,9
22,0
61,3
45,2
60,9
16,8
13,9
31,8
rn
9,1
16,3
8,0
42,8
22,6
51,2
12,6
5,8
21,0
Œrednia
Mean
11,6
16,1
14,7
52,4
30,7
60,0
17,2
11,7
26,8
14,4
Tabela 3. Udzia³ chwastów w sk³adzie gatunkowym runi ³¹kowej w latach 1999-2001 (%)
Table 3. Share of weeds in the species composition of meadow turf in the years 1999-2001 (%)
A
B
C
D
E
F
G
H
Œrednia – Mean
NIR a = 0,05 – LSD a = 0.05
1999
2000
2001
17,2
5,7
27,7
28,6
15,2
15,3
16,1
15,0
17,6
8,2
5,7
16,3
28,4
5,4
17,8
9,6
8,0
12,4
rn
5,7
5,1
18,7
44,3
5,9
19,7
12,4
8,9
15,1
Œrednia
Mean
10,3
5,5
20,9
33,7
8,8
17,6
12,7
10,7
15,0
12,6
Tabela 4. Plon roczny w latach 1999-2001 (dt ha–1 s.m.)
Table 4. Yearly yield in the years 1999-2001 (dt ha–1 DM)
1999
2000
2001
A
B
C
D
E
F
G
H
Œrednia – Mean
76,1
89,6
76,0
95,0
100,2
90,9
90,0
95,9
89,2
90,8
92,2
97,6
86,8
84,4
82,1
85,9
92,7
89,1
78,7
90,8
94,2
99,9
92,0
83,8
84,9
81,7
88,2
Œrednia
Mean
81,9
90,9
89,3
93,9
92,2
95,6
86,9
90,1
88,8
249
Istotnie najwy¿szy wzrost plonowania stwierdzono w pierwszym roku pe³nego u¿ytkowania po zastosowaniu substancji biologicznie czynnych, nawet przy najni¿szych
opadach w okresie wegetacyjnym. W 1999 roku najwy¿szy plon uzyskano po zastosowaniu glifosatu (0,35 l ha–1) i podsiewie 35,0 kg ha–1.
Wprowadzenie glifosatu (0,35 l ha–1) przy najni¿szej normie podsiewu zwiêksza³o
istotnie plonowanie runi ³¹kowej – œrednio o 7,4 dt ha–1 s.m., trzykrotne zwiêkszenie
dawki – o 12,0 dt ha–1 s.m, a wprowadzenie normy wysiewu 35 kg ha–1 – o 13,7 dt ha–1 s.m.
Efektywnoœæ zastosowania fluroxypyru by³a ni¿sza. W porównaniu do plonowania
obiektu kontrolnego w wieloleciu œredni plon przy normie wysiewy 17,5 kg ha–1 wzrós³
o 5,0 dt ha–1, a po wysiewie Festulolium 35 kg ha–1 o 8,2 dt ha–1 s.m. Efektywnoœæ siewu
szczelinowego na 1 kg zastosowanych nasion Festulolium w przypadku normy 17,5 kg
ha–1 wynosi³a – 2,0 dt ha–1 s.m., a przy wysiewie 35 kg ha–1 – 1,3 dt ha–1 s.m.
Na podstawie przeprowadzonych badañ stwierdzono, ¿e zastosowanie ka¿dej
z metod renowacji ³¹ki wiechlinowej z wykorzystaniem Festulolium w latach 1999-2001
spowodowa³o istotne zmiany w sk³adzie gatunkowym oraz plonowaniu ³¹ki.
4. Wnioski
•
•
•
•
•
Rodzaj i dawka zastosowanej substancji biologicznie czynnej przygotowuj¹cej
ruñ ³¹kow¹ do renowacji oraz norma wysiewu nasion Festulolium w istotny sposób kszta³tuj¹ sk³ad gatunkowy oraz plonowanie ³¹k w kolejnych latach pe³nego
u¿ytkowania.
W badanym okresie zastosowanie pe³nej normy wysiewu nasion spowodowa³o
istotnie wy¿sze plonowanie i ni¿sze zachwaszczenie runi ³¹kowej, w porównaniu
do obni¿onej o 50% normy wysiewu Festulolium.
Zastosowanie glifosatu przed siewem szczelinowym Festulolium, zwiêkszy³o plonowanie runi ³¹kowej w badanym okresie o 13%, natomiast fluroxypyru o 8%. Œredni
udzia³ mieszañca w runi ³¹kowej, bez wzglêdu na zastosowan¹ normê wysiewu po
oprysku glifosatem, by³ prawie 3-krotnie wy¿szy w stosunku do fluroxypyru.
Bardzo skuteczn¹ metod¹ renowacji ograniczaj¹c¹ zachwaszczenie, jednoczeœnie
istotnie zwiêkszaj¹c¹ plonowanie runi ³¹kowej jest zastosowanie ni¿szej dawki glifosatu i pe³nej normy wysiewu Festulolium. Stosuj¹c glifosat w najwy¿szej dawce,
uzyskano istotnie najwy¿szy udzia³ mieszañca w sk³adzie gatunkowym (œrednio
56,2%) oraz najwy¿sze plonowanie runi ³¹kowej (œrednio 94,8 dt ha–1 s.m.).
Wprowadzenie nasion Festulolium metod¹ siewu szczelinowego w najwiêkszym
stopniu ogranicza³o zachwaszczenie runi ³¹kowej w kolejnych latach pe³nego
u¿ytkowania.
Literatura
BARTMAÑSKI A., MIKO£AJCZAK Z., 1997. Ocena przydatnoœci Trifolium pratense L., Trifolium
repens L. i Trifolium hybridum L. do siewu bezpoœredniego w warunkach Ni¿u Dolnoœl¹skiego. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 453, 275-282.
250
BARY£A R., GRZEGORCZYK S., SAWICKI J., 1995. Podsiew jako metoda renowacji zdegradowanych runi u¿ytków zielonych. Annales UMCS, Sectio E, L, 13-24.
BARY£A R., KERN H., 1987. Plonowanie ³¹k gr¹dowych w zale¿noœci od zró¿nicowanego
nawo¿enia mineralnego. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 308, 169-176.
BARY£A R., SAWICKI J., 1995. Wp³yw ró¿nych technologii podsiewu ³¹k na plon i sk³ad gatunkowy siana. Materia³y Ogólnopolskiej Konferencji £¹karstwa, Wydawnictwo SGGW,
Warszawa, 92-99.
BARY£A R., SAWICKI J., 1996. Regeneracja zdegradowanej runi pastwiskowej poprzez siewy bezpoœrednie. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 442, 31-39.
CULLETON N., MC GILLOWAY D., 1995. Grassland renovation and reseeding. In: Irish grasslands
– their biology and management. (Ed. Jeffrey D. W., Jones M. B., J. H. McAdam), Royal
Irish Academy Dublin, 210-218.
DOBROMILSKI M., £YDUCH L., 1993. Regeneracja runi u¿ytków zielonych na glebach organicznych Pomorza Zachodniego. Roczniki AR w Poznaniu, CCXLIII, 285-293.
GAJDA J., MIKO£AJCZAK Z., 1994. Zasady u¿ytkowania ³¹k i pastwisk oraz konserwacja pasz
objêtoœciowych w œwietle wspó³czesnych wyników doœwiadczeñ krajowych i zagranicznych. Ogólnopolska Konferencja £¹karska, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 36-50.
GOLIÑSKI P., 1998. Czynniki warunkuj¹ce podsiew u¿ytków zielonych – ekonomika. £¹karstwo
w Polsce, 1, 65-78.
GRABOWSKI K., 1992. Renowacja ³¹k trwa³ych ró¿nymi sposobami. Acta Academica Agricultura
ART Olsztyn, Agricultura, 53, 1-50.
KÄDING H., WATZKE G., 1991. Technique of ploughing and reseeding on lowland bog soils.
Report of the EGF- Symposium „Grassland renovation and weed control in Europe”,
Graz, 141-142.
MANNETJE L., MINDERHOUD J. W., 1986. Establishment and improvement of permanent grasslands. Proceedings of the 11th General Meeting of the EGF, Troia, 70-82.
MIKO£AJCZAK Z., 1998. Czynniki warunkuj¹ce podsiew u¿ytków zielonych – agrotechnika.
£¹karstwo w Polsce, 1, 53–64.
RADEJ I., BUKOVAJ M., MOLCAR M., 1990. Prisevy a obnovy luk a pastvin v Zapadoceskem kraji.
Rostlinna Vyroba, 36, 5, 553–559.
TILEY G. E. D., FRAME J., 1991. Improvement of upland permanent pastures and lowland swards
by surface sowing methods. Report of the EGF-Symposium „Grassland renovation and
weed control in Europe", Graz, 89-94.
Naukowe AR we Wroc³awiu, 316, Rolnictwo 70, 49-75.
WOLSKI K., 2002. Wp³yw uproszczonych metod renowacji runi ³¹kowej na jej produkcyjnoœæ.
Zeszyty Naukowe AR we Wroc³awiu, 441, Rolnictwo 91, 1-65.
251
Effect of different methods of meadows renovation using Festulolium on botanical
composition and yield of sward
K. WOLSKI, A. BARTMAÑSKI, J. GAWÊCKI
Department of Grassland and Landscape Development, Agricultural University
of Wroc³aw
Summary
The report presents the variation of the share of Festulolium in the species composition and
how a meadow turf yields in relation to various pratotechnical factors. In the conducted investigations, it was found that the kind and dose of a biological substance employed and the Festulolium
seeds sowing norm significantly determine the species composition and plant yielding in the successive years of full utilization. The significantly higher yielding and lower weed infestation of
the meadow turf were estimated after full seed norm had been used, compared with subseeding at
a lower norm. The mean share of mixed species after the application of glifosat was almost 3 times
higher compared to its share in treatments where fluroxypyr was used. After spraying with glifosat, it was found that the share of the mixer was significantly the highest in the species composition (56.2% d.m. on average), and yielding of the meadow turf (94.8 dt d.m. on average) the
highest.
Dr hab. Karol Wolski prof. nadzw.
Katedra £¹karstwa i Kszta³towania Terenów Zieleni, Akademia Rolnicza we Wroc³awiu
Pl. Grunwaldzki 24A, 50-363 Wroc³aw
tel. (071) 320 16 51
e-mail: karol@ekonom.ar.wroc.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Ocena siedlisk doliny Wieprza w Roztoczañskim Parku
Narodowym metod¹ fitoindykacyjn¹
T. WY£UPEK
Akademia Rolnicza w Lublinie, Wydzia³ Nauk Rolniczych w Zamoœciu
Evaluation of sites of the Wieprz river valley in the Roztoczañski National
Park by phyto-indicative method
Abstract. The occurrence of 13 treated as 4 phyto-sociological classes were found in part of the
Wieprz river valley localized in the Roztoczañski National Park on the basis of phyto-sociological
study. Calculated ecological indices allowed concluding that Polygalo-Nardetum was characterized by the least requirements for soil acidity, humidity and nitrogen abundance. The most
insolated and wettest habitats accompanied Calamagrostietum neglectae community.
K e y w o r d s: phytoindication, ecological indices, plant communities
1. Wstêp
Tereny zielone porastaj¹ ró¿norodne gatunki, które posiadaj¹ ró¿ne wymagania, co
do warunków siedliskowych. Poszczególne taksony, które maj¹ sprecyzowane wymagania w stosunku do okreœlonych czynników œrodowiskowych s¹ dobrymi bioindykatorami (ELLENBERG i wsp., 1992). Jednak lepszymi wskaŸnikami siedliska ni¿ pojedyncze
gatunki s¹ ca³e zbiorowiska roœlinne. Potwierdzaj¹ to wyniki badañ naukowych przeprowadzonych w ró¿nych regionach Polski. Wskazuj¹ one na znaczne zró¿nicowanie florystyczne fitocenoz o okreœlonych wspó³czynnikach ekologicznych (MIATKOWSKI i wsp.,
2005; OŒWIT, 1992; TR¥BA i WOLAÑSKI, 1999; WÓJCIK, 1983; WY£UPEK, 2004).
Celem pracy jest fitoindykacyjna ocena siedlisk niektórych fragmentów doliny Wieprza, które znajduj¹ siê w obrêbie Roztoczañskiego Parku Narodowego.
G³ówn¹ rzek¹ Roztoczañskiego Parku Narodowego, odwadniaj¹c¹ niemal ca³y jego
obszar, jest Wieprz. Na badanym terenie (miêdzy Guciowem a Obrocz¹) Wieprz p³ynie
p³askodenn¹ dolin¹ o zmiennej szerokoœci (500-1000 m) i g³êbokoœci 50-70 m. Bieg jej
nie zosta³ uregulowany, dlatego rzeka tworzy liczne meandry, zw³aszcza w granicach
254
T. Wy³upek
Parku. Niewielkie, ledwie przekraczaj¹ce 1 m, wciêcia koryta rzeki w terasê zalewow¹
i okresowe piêtrzenie rzeki s¹ przyczyn¹ lokalnych podmok³oœci. Zabagnienia utrzymuj¹ siê równie¿ pod zboczami doliny, co jest zwi¹zane z wysiêkami wód podziemnych
z poziomu roztoczañskiego (MICHALCZYK i WILGAT, 1995).
Klimat Roztocza, jak i ca³ego kraju, zaliczyæ mo¿na do przejœciowej odmiany klimatu umiarkowanie ciep³ego-morskiego. Roztocze le¿y w krainie d³ugiej zimy (oko³o
98 dni), œrednio d³ugiego lata (oko³o 95 dni), stosunkowo krótkiej wiosny i jesieni oraz
okresu wegetacyjnego (oko³o 203 dni).
Roztocze zaznacza siê na tle Wy¿yny Lubelskiej jako obszar nieco ch³odniejszy
i charakteryzuje siê œredni¹ roczn¹ izoterm¹ 7,0°C. Miesi¹cem najzimniejszym jest styczeñ, zaœ najcieplejszym – lipiec. Wiosna jest nieco ch³odniejsza od jesieni, co mo¿na
traktowaæ jako oznakê klimatycznego wp³ywu Oceanu Atlantyckiego. Znaczna jest
zmiennoœæ temperatury powietrza z roku na rok i okresów wystêpowania jej najmniejszych i najwiêkszych wartoœci. Znaczna jest równie¿ nieregularna, krótkookresowa
zmiennoœæ temperatury powietrza z dnia na dzieñ (IZDEBSKI i wsp., 1992; WARAKOMSKI, 1995).
Iloœæ opadów na terenie RPN jest doœæ wysoka. Œrednia roczna suma opadów wynosi
ponad 710 mm i jest o ponad 110 mm wy¿sza od œredniej krajowej (600 mm). Najwiêcej
opadów wystêpuje w okresie letnim (36% ogólnej sumy), najmniej zim¹. W okolicy
Zwierzyñca notuje siê przeciêtnie w roku oko³o 168 dni z opadem wy¿szym od 0,1 mm
(IZDEBSKI i wsp., 1992; WARAKOMSKI, 1995).
W sezonie wegetacyjnym 2003 i 2004 roku, stosuj¹c metodê Braun-Blanqueta,
wykonano 80 zdjêæ fitosocjologicznych z jednolitych p³atów roœlinnoœci o powierzchni
100-150 m2. Na podstawie zdjêæ fitosocjologicznych okreœlono œrednie wskaŸniki ekologiczne oznaczaj¹ce: L – wymagania œwietlne, T – stosunki termiczne, K – kontynentalizacja, optimum w strefie klimatycznej, F – wymagania w stosunku do uwilgotnienia
siedliska, R – wymagania w stosunku do odczynu, N – wymagania w stosunku do azotu,
dla siedlisk wyró¿nionych 13 zespo³ów roœlinnych zaklasyfikowanych do 4 klas fitosocjologicznych. Nomenklatura gatunków jest zgodna z prac¹ MIRKA i wsp. (2002),
a nazwy syntaksonów i gatunki charakterystyczne dla poszczególnych jednostek podano
na podstawie pracy MATUSZKIEWICZA (2001). Szczegó³owa charakterystyka gleb oraz
waloryzacja fitocenoz szuwarowych i ³¹kowych nadmiernie uwilgotnionych siedlisk
badanego terenu zosta³a opublikowana w odrêbnej pracy (WY£UPEK, 2005).
Systematyka fitosocjologiczna wyró¿nionych zespo³ów w analizowanej czêœci
doliny Wieprza, a tak¿e liczba zdjêæ, w których je stwierdzono, przedstawia siê nastêpuj¹co:
KLASA: PHRAGMITETEA R. TX. et PRSG. 1942
Rz¹d: Phragmitetalia KOCH 1926
Zwi¹zek: Magnocaricion KOCH 1926
1. Caricetum acutiformis SAUER 1937 – 4 zdj.
Ocena siedlisk doliny Wieprza w Roztoczañskim Parku Narodowym metod¹ fitoindykacyjn¹
255
2. Caricetum rostratae RÜBEL 1912 – 14 zdj.
3. Caricetum elatae KOCH 1926 – 4 zdj.
4. Caricetum gracilis (GRAEBN. & HUECK 1931) R. TX. 1937 – 12 zdj.
5. Phalaridetum arundinaceae (KOCH 1926 n.n.) LIBB. 1931 – 4 zdj.
Zwi¹zek: Sparganio-Glycerion fluitantis BR.-BL. et SISS. in BOER 1942
6. Sparganio-Glycerietum fluitantis BR.-BL. 1925 n.n. – 4 zdj.
KLASA: MOLINIO-ARRHENATHERETEA R. TX. 1937
Rz¹d: Molinietalia coerulae W. KOCH 1926
Zwi¹zek: Molinion coerulae W. KOCH 1926
7. Junco-Molinietum PRSG. 1951 – 4 zdj.
Zwi¹zek: Calthion palustris R. TX. 1936 em. OBERD. 1957
8. Scirpetum silvatici RALSKI 1931 – 9 zdj.
9. Caricetum caespitosae (STEFFEN 1931) KLIKA et SMARDA 1940 – 6 zdj.
10. zbiorowisko Deschampsia caespitosa – 4 zdj.
Zwi¹zek: Alopecurion pratensis PASS. 1964
11. Alopecuretum pratensis (REGEL 1925) STEFFEN 1931 – 4 zdj.
KLASA: SCHEUCHZERIO-CARICETEA NIGRAE (NORDH. 1937) R. TX 1937
Rz¹d: Scheuchzerietalia palustris NORDH. 1937
Zwi¹zek: Caricion lasiocarpae VANDEN BERGH. ap. LEBRUN et all. 1949
12. Calamagrostietum neglectae STEFF. 1931 – 4 zdj.
KLASA: NARDO-CALLUNETEA PRSG 1949
Rz¹d: Nardetalia PRSG 1949
Zwi¹zek: Violion caninae SCHWICK. 1944
13. Polygalo-Nardetum PRSG 1953 – 4 zdj.
Na podstawie przeprowadzonych obliczeñ stwierdzono, ¿e wymagania œwietlne
znacznie ró¿ni¹ siê w badanych zespo³ach poszczególnych klas. Zakres œrednich liczb L
waha³ siê od 6,42 w zespole Alopecuretum pratensis do 7,98 w zespole Calamagrostietum neglectae (Tabela 1). Wartoœæ wskaŸnika L w Alopecuretum pratensis wynika
z dominacji Alopecurus pratensis o L = 6 (ELLENBERG i wsp., 1992). Zespó³ Calamagrostietum neglectae z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae pokrywa³ tereny najbardziej
nas³onecznione, co ma wp³yw na znaczny udzia³ gatunków œwiat³olubnych: Calamagrostis neglecta (L = 9) i Iris pseudoacorus (L = 7). Œrednie warunki œwietlne panowa³y
w siedliskach porastanych przez fitocenozy klasy Molinio-Arrhenatheretea i Nardo-Callunetea.
Podzia³ gatunków wed³ug wymagañ termicznych, ELLENBERG i wsp. (1992) opracowali na podstawie wystêpowania roœlin w strefach klimatycznych od arktycznej do œródziemnomorskiej i w piêtrach wysokoœciowych od alpejskiego do ni¿owego. Uzyskane
œrednie wartoœci wskaŸnika temperatury dla badanych zbiorowisk œwiadcz¹ o umiarkowanie ciep³ych siedliskach, gdzie warunki optymalnego rozwoju znajduj¹ gatunki piêtra
podgórskiego i strefy umiarkowanej. Wahania œrednich liczb T s¹ niewielkie i wynosz¹
one najmniej w Caricetum elatae – 4,72, zaœ najwiêcej w Polygalo-Nardetum – 5,87.
Wed³ug ELLENBERGA i wsp. (1992) liczby kontynentalizmu odzwierciedlaj¹ przede
wszystkim wytrzyma³oœæ roœlin na wahania temperatury i d³ugotrwa³e posuchy w okre© PT£, Grassland Science in Poland, 9, 2006
256
T. Wy³upek
sie wegetacyjnym. W zakresie wskaŸnika kontynentalizacji (K) analizowane zbiorowiska doliny Wieprza wykazywa³y du¿e wahania – od 3,16 w zespole Polygalo-Nardetum
do 5,72 w zespole Caricetum caespitosae. W fitocenozie Caricetum caespitosae
panowa³ Carex caespitosa, dla którego wartoœæ wskaŸnika K wynosi 7, oraz doœæ
znaczn¹ iloœciowoœci¹ odznacza³ siê Lythrum salicaria o K = 5. Natomiast w zespole
Polygalo-Nardetum panowa³y gatunki: Nardus stricta i Festuca ovina o niskiej wartoœci
Tabela 1. Porównanie wartoœci liczbowych wskaŸników ekologicznych Ellenberga w badanych
zespo³ach poszczególnych klas
Table 1. Comparison of numerical values of ecological indices by Ellenberg in studied communities of particular classes
L
T
K
F
Klasa – Class: Phragmitetea
6,94-7,07* 5,58-6,94 3,47-3,94 8,73-8,98
Caricetum acutiformis
7,02**
5,59
3,67
8,83
7,40-8,52 4,50-5,80 2,40-4,74 8,44-9,61
Caricetum rostratae
7,85
5,40
3,70
8,91
6,71-7,13 4,16-5,20 3,01-3,47 8,36-8,88
Caricetum elatae
6,97
4,72
3,17
8,67
7,07-7,77 4,90-5,23 4,62-6,47 8,43-8,89
Caricetum gracilis
7,22
5,05
5,49
8,65
7,02-7,31 4,90-5,11 3,80-4,20 6,90-7,30
7,21
5,04
4,08
7,20
Sparganio-Glycerietum flu6,20-6,60 4,90-4,94 3,00-3,30 8,10-8,50
itantis
6,54
4,92
3,26
8,31
Klasa – Class: Molinio-Arrhenatheretea
6,75-7,07 4,96-5,11 3,45-4,30 7,46-7,66
Junco-Molinietum
7,05
5,03
3,84
7,58
6,27-6,65 4,95-5,11 4,08-4,38 6,97-8,07
Scirpetum silvatici
6,43
5,03
4,22
7,65
6,67-7,01 5,48-5,95 5,35-6,11 8,58-8,92
Caricetum caespitosae
6,88
5,69
5,72
8,72
6,29-6,77 5,06-5,50 3,37-4,73 6,63-6,83
6,59
5,35
3,88
6,75
6,26-6,62 5,46-5,86 4,13-4,36 6,30-6,67
6,42
5,66
4,23
6,47
Klasa – Class: Scheuchzerio-Caricetea nigrae
7,44-8,53 5,08-5,15 3,45-5,83 8,83-9,07
Calamagrostietum neglectae
7,98
5,11
4,30
8,92
Klasa – Class: Nardo-Callunetea
6,48-7,02 5,63-5,98 3,06-3,36 4,33-4,83
Polygalo-Nardetum
6,88
5,87
3,16
4,43
R
N
6,30-6,78
6,51
3,16-5,44
4,06
6,73-6,83
6,78
4,84-6,08
5,61
6,80-7,20
7,13
4,00-4,10
4,05
4,44-5,37
4,77
2,82-4,24
3,76
4,45-4,70
4,59
3,32-5,00
4,10
6,05-6,35
6,24
4,19-4,52
4,39
4,00-4,78
4,51
4,37-5,19
4,78
5,44-6,10
5,81
3,14-5,97
4,38
6,00-6,06
6,04
3,11,36
3,26
3,97-4,67
4,36
3,57-4,44
3,92
2,85-4,96
3,73
6,44-6,78
6,54
5,83-5,91
5,50
2,87-4,22
3,61
3,42-3,84
3,52
2,48-2,88
2,58
WskaŸniki – Indicators: L – us³onecznienia – light; T – temperatura – temperature; K – kontynentalizm – continentality; F – uwilgotnienia gleby – soil moisture; R – odczyn gleby – soil reaction;
N – zasobnoœæ gleby w azot – soil nitrogen content
257
wskaŸnika (K=3). Natomiast zbiorowiska rzêdu Molinietalia wykazuj¹ zbli¿one wartoœci wskaŸnika K, co tak¿e stwierdzi³a WY£UPEK (2004) na ³¹kach w dolinie Poru.
Wykonane w poszczególnych zbiorowiskach zdjêcia fitosocjologiczne pos³u¿y³y
równie¿ do obliczenia wartoœci wskaŸnika uwilgotnienia (F). Zakres œrednich tego
wskaŸnika by³ doœæ szeroki, co wskazuje na du¿e zró¿nicowanie warunków wilgotnoœciowych badanych fitocenoz. Najwy¿sz¹ œredni¹ liczbê F = 8,92 stwierdzono w badanym zespole Calamagrostietum neglectae, gdzie ze wzglêdu na znacz¹cy udzia³ w runi
maj¹ wp³yw na jego wartoœæ gatunki o F = 9, m.in. Calamagrostis neglecta i Iris pseudoacorus. Najni¿szym uwilgotnieniem siedliska charakteryzuje siê zespó³ Polygalo-Nardetum, którego wartoœæ F = 4,43. W runi tego zespo³u doœæ znaczn¹ iloœciowoœci¹
odznaczaj¹ siê gatunki o F = 4 – Polygala vulgaris, Hieracium pilosella i Luzula campestris. Na wykszta³canie siê zbiorowisk ³¹kowych najwiêkszy wp³yw ma uwilgotnienie.
Potwierdzaj¹ to wyniki WY£UPEK (2004) wskazuj¹ce na zró¿nicowanie warunków wilgotnoœciowych w fitocenozach rzêdu Molinietalia z doliny Poru. Podobnie badania ³¹k
wyczyñcowych w Kotlinie Zamojskiej wykaza³y, ¿e œrednie wartoœci wskaŸnika uwilgotnienia F wskazuj¹ na szerok¹ ich skalê ekologiczn¹ w stosunku do czynnika uwilgotnienia (TR¥BA i WY£UPEK, 2001). Badania liczebnoœci i stopnia pokrycia gatunków
traw w zbiorowiskach siedlisk skrajnie mokrych w dolinie Sanu w zale¿noœci od uwilgotnienia wykaza³y, ¿e z 28 gatunków traw, jedynie 5 z nich charakteryzowa³o siê szerokim spektrum wystêpowania (OKLEJKIEWICZ i wsp., 2005).
Œrednie wartoœci wskaŸnika charakteryzuj¹cego odczyn gleb (R) obliczone na podstawie sk³adu florystycznego zbiorowisk wykazuj¹ znaczn¹ rozpiêtoœæ, od 3,56
w zespole Polygalo-Nardetum do 7,13 w zespole Phalaridetum arundinaceae. Fitocenoza Polygalo-Nardetum odznacza³a siê licznym wystêpowaniem gatunków o niskiej
liczbie R równej 3 lub 2, wskazuj¹cych na silne zakwaszenie siedliska. By³y to: Nardus
stricta, Hypericum maculatum, Polygala vulgaris, Luzula campestris i Festuca ovina.
Natomiast badane ³¹ki mozgowe by³y opanowane przez gatunki o liczbie R = 7, Phalaris
arundinacea i Urtica dioica. Taksony te s¹ wskaŸnikami wysokiego pH gleby i jednoczeœnie zasobnoœci w wêglan wapnia. Fitoindykacyjna ocena siedlisk mokrad³owych
doliny Poru wykaza³a równie¿ pewn¹ rozpiêtoœæ œrednich wartoœci wskaŸnika R (od
5,26 do 7,31) (WY£UPEK, 2004).
Œrednie wartoœci liczb N w badanych zespo³ach œwiadcz¹ o bardzo zró¿nicowanej
zasobnoœci tych siedlisk w azot. Najni¿sz¹ zasobnoœci¹ charakteryzowa³y siê gleby
zespo³u Polygalo-Nardetum o N = 2,58. Tak niski wskaŸnik wynika z dominacji taksonów charakterystycznych dla siedlisk suchych o N = 2: Nardus stricta, Polygala vulgaris i Hypericum maculatum. Znacznie wiêksze wartoœci N zanotowano dla zespo³u Alopecuretum pratensis (N = 6,54) i Phalaridetum arundinaceae (N = 6,24). Zasobnoœæ
siedliska w azot fitocenoz z przewag¹ wyczyñca ³¹kowego jest spowodowana znacznym
udzia³em w runi gatunków nitrofilnych: Alopecurus pratensis, Poa trivialis i Galium
aparine.
258
T. Wy³upek
4. Wnioski
•
•
Wœród analizowanych fitocenoz najbardziej nas³onecznione i najwilgotniejsze
siedliska zajmuje zespó³ Calamagrostietum neglectae z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Najni¿sze zaœ wymagania w stosunku do œwiat³a stwierdzono
w wypadku zespo³u Alopecuretum pratensis i Sparganio-Glycerietum fluitantis.
W najsuchszych siedliskach wykszta³ca siê zespó³ Polygalo-Nardetum, który jednoczeœnie wykazywa³ najmniejsze wymagania co do odczynu gleby i najmniejszy stopieñ kontynentalizacji.
Literatura
ELLENBERG H., WEBER H., DULL R., WIRTH V., WERNER W., PAULISSEN D., 1992. Zeigerwerte
von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica, 18, 1-258.
IZDEBSKI K., CZARNECKA B., GR¥DZIEL T., LORENS B., POPIO£EK Z., 1992. Zbiorowiska
roœlinne Roztoczañskiego Parku Narodowego na tle warunków siedliskowych. Wydawnictwo UMCS, Lublin, 15-40.
MATUSZKIEWICZ W., 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. PWN, Warszawa, ss. 537.
MIATKOWSKI Z., SO£TYSIK A., TURBIAK J., WASILEWSKI Z., 2005. Ocena uwilgotnienia siedlisk
³¹kowych metod¹ fitoindykacji w rejonie leja depresji KWB Be³chatów. £¹karstwo w Polsce, 8, 123-130.
MICHALCZYK Z., WILGAT T., 1995. Wody w rejonie Roztoczañskiego Parku Narodowego. W:
Roztoczañski Park Narodowy (red. T. Wilgat), „Ostoja” Oficyna Wydawnicza, Kraków,
68-82.
MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ¥C A., ZAJ¥C M., 2002. Krytyczna lista roœlin kwiatowych
i paprotników Polski. Biodiversity of Poland, 1, 1-442.
OKLEJKIEWICZ K., TR¥BA Cz., WOLAÑSKI P., 2005. Trawy w zbiorowiskach roœlinnych siedlisk
skrajnie mokrych w dolinie Sanu. £¹karstwo w Polsce, 8, 131-139.
OŒWIT J., 1992. Identyfikacja warunków wilgotnoœciowych w siedliskach ³¹kowych za pomoc¹
wskaŸników roœlinnych (metoda fitoindykacji). Biblioteczka Wiadomoœci IMUZ, 79,
39-67.
TR¥BA Cz., WOLAÑSKI P., 1999. Bioindykacyjna ocena siedlisk ³¹kowych metod¹ Ellenberga.
Materialy Miêdzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej „Rola u¿ytków zielonych i zadrzewieñ w ochronie œrodowiska rolniczego”, Kraków-Jaworki, 1999, 345-354.
TR¥BA Cz., WY£UPEK T., 2001. Fitoindykacyjna ocena uwilgotnienia ³¹k wyczyñcowych
w Kotlinie Zamojskiej. £¹karstwo w Polsce, 4, 199-212.
WARAKOMSKI W., 1995. Zarys klimatu Roztocza. W: Roztoczañski Park Narodowy (red. T. Wilgat), „Ostoja” Oficyna Wydawnicza, Kraków, 42-54.
WÓJCIK Z., 1983. Charakterystyka i ocena siedlisk polnych metodami bioindykacyjnymi, Wydawictwo SGGW-AR, Warszawa.
WY£UPEK T., 2004. Phytoindical evaluation of some marshy habitats by means of Ellenberg’s
method. Teka Kom. Ochr. Œrod. Przyr., I, 308-315.
WY£UPEK T., 2005. Waloryzacja fitocenoz szuwarowych i ³¹kowych nadmiernie uwilgotnionych
siedlisk doliny Wieprza w Roztoczañskim Parku Narodowym. £¹karstwo w Polsce, 8,
215-226.
259
Evaluation of sites of the Wieprz river valley in the Roztoczañski National Park
phyto-indicative method
T. WY£UPEK
Agricultural University of Lublin, Department of Agricultural Sciences in Zamoœæ
Summary
Phyto-sociological releves were taken in vegetation seasons 2003 and 2004 in part of the
Wieprz river valley in Roztoczañski National Park by means of Braun-Blanquet’s method. Thirteen plant communities belonging to four phyto-sociological classes according to Matuszkiewicz
were distinguished: Phragmitetea (Caricetum acutiformis, C. rostratae, C. elatae, C. gracilis,
Phalaridetum arundinaceae, Sparganio-Glycerietum flutantis), Molinio-Arrhenatheretea (Junco-Molinietum, Scirpetum silvatici, Caricetum caespitosae, community Deschampsia caespitosa,
Alopecuretum pratensis), Scheuchzerio-Caricetea nigrae (Calamgrostietum neglectae), Nardo-Callunetea (Polygalo-Nardetum). Taking into account the floristic composition of phyto-sociological pictures, mean values of insolation, temperature, continentalism, humidity, soil acidity and
nitrogen abundance were calculated for communities applying the method by Ellenberg et al.,
(1992).
Studies and calculations revealed that value of L coefficient was the highest in Scheuchzerio-Caricetea nigrae class represented by Calamgrostietum neglectae community, which amounted to 7.98. The least light requirements were observed for Alopecuretum pratensis (L = 6.42) and
Sparganio-Glycerietum fluitantis community (L = 6.54). The wettest habitats accompanied Calamagrostietum neglectae community. The driest and least soil acidity requirements occurred in
Polygalo-Nardetum community. At the same time, it was characterized by the lowest level of continentalism.
Recenzent – Reviewer: Anna Kryszak
Dr Teresa Wy³upek
Wydzia³ Nauk Rolniczych w Zamoœciu, AR w Lublinie
ul. Szczebrzeska 102, 22-400 Zamoœæ
e-mail: t_wy³upek@inr.edu.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Ocena jakoœci i wartoœci ¿ywieniowej pasz sporz¹dzonych
z runi ³¹k zdominowanej przez turzyce
H. ¯UREK1, B. WRÓBEL2
1
Zak³ad Doœwiadczalny w Biebrzy, 2Zak³ad £¹k i Pastwisk,
Instytut Melioracji i U¿ytków Zielonych w Falentach
Evaluation of quality and nutritive value of forages produced from
meadow sward dominated by sedges
Abstract. The aim of study was the evaluation of the quality and nutritive value of feeds made of
sedge herbage. Ensilaged herbage was harvested from two meadows. It was a vegetation of
Calthion alliance (meadow I) and vegetation of Magnocaricion alliance (meadow II). Harvested
herbage was ensilaged with and without additive (LAB + enzymes) and dried for hay. For comparison the herbage from cultivated meadow was ensilaged. In winter period, silages from sedge
herbage were tested and compared with the value of hay from the same herbage and silage from
cultivated grasses on 32 heifers divided into 4 feeding groups. The quality of sedge silage, and
particularly silage with the additive, was as good as the quality of grass silage. The use of sedge
silage in heifer feeding resulted in body gains on the level of 700 g per day. These gains were significantly higher than gains in the group fed with hay and a bit lower that gains in group fed with
grass silage. Sedge silage, particularly with the additive is better forage than hay made of the same
type of herbage and is equal to grass silage with regard to quality and feeding usefulness.
K e y w o r d s: sedge herbage, silage, hay, forage quality, nutritive value
1. Wstêp
U¿ytki zielone po³o¿one w siedliskach mokrych, ze wzglêdu na unikaln¹ wartoœæ
przyrodnicz¹ i krajobrazow¹, objêto ró¿nymi formami ochrony prawnej. Utworzono na
nich parki narodowe lub krajobrazowe oraz obszary chronionego krajobrazu. W Polsce
najwiêcej takich ³¹k znajduje siê w dolinie Narwi i Biebrzy. Do najcenniejszych nale¿¹
zmiennowilgotne ³¹ki zwi¹zku Molinion (³¹ki trzêœlicowe), ³¹ki intensywnie zalewane
poroœniête szuwarami trawiastymi i turzycowymi zwi¹zku Magnocarition, jak te¿ ³¹ki
kaczeñcowe stanowisk suchszych zwi¹zku Calthion z du¿ym udzia³em turzyc niskich
(OŒWIT, 1991; PA£CZYÑSKI, 1984; WASILEWSKI, 2002). Porastaj¹ce je roœliny z rodziny
turzycowatych (Cyperaceae) ze wzglêdu na du¿¹ iloœæ krzemionki, olejków eterycznych
oraz tkanki mechanicznej maj¹ niewielk¹ przydatnoœæ ¿ywieniow¹ dla byd³a. W przesz³oœci by³y one najczêœciej koszone na siano, czêsto miernej jakoœci, wykorzystywane
g³ównie w ¿ywieniu koni. Ze wzglêdu na mokre siedlisko, zawodnoœæ warunków pogo-
262
H. ¯urek, B. Wróbel
dowych i specyficzny charakter roœlinnoœci turzycowej, jednoczeœnie przy dostatecznej
iloœci pasz z ³¹k uprawnych, rolnicy rezygnowali z ich wykaszania. Zaniechanie koszenia doprowadzi³o do intensywnego rozwoju krzewów i drzew oraz przechodzenia
w zbiorowiska zaroœlowe i leœne.
W dotychczasowych badaniach naukowych nie zajmowano siê wartoœci¹ ¿ywieniow¹ roœlinnoœci tych u¿ytków. Liczba prac dotycz¹cych zakiszania roœlinnoœci turzycowej jest bardzo ma³a, zw³aszcza sporz¹dzania kiszonek w warunkach produkcyjnych
oraz ich oceny w bezpoœrednim ¿ywieniu zwierz¹t. Jedynie badania laboratoryjne
(DUBISKI i wsp., 1953) wykaza³y, ¿e turzyce (Carex) dziêki zawartoœci cukrów wystarczaj¹cej do normalnego przebiegu procesu fermentacji mlekowej s¹ dobrym surowcem
kiszonkowym, a jakoœæ uzyskanej z nich kiszonki by³a dobra. Turzyce pod wzglêdem
zawartoœci bia³ka i t³uszczu oraz zwi¹zków bezazotowych wyci¹gowych nie ustêpuj¹
wielu wartoœciowym gatunkom traw (STAÑKO-BRÓDKOWA, 1962; DENISIUK, 1966;
SEIDLER, 1964). S¹ bogatym Ÿród³em karotenu, którego zawieraj¹ znacznie wiêcej ni¿
najlepsze trawy ³¹kowe, a nawet zio³a (ZAWADZKA, 1953; DENISIUK, 1966). Równie¿
zawartoœæ mikroelementów, tj. boru, miedzi, kobaltu i manganu, jest w nich znacznie
wy¿sza ni¿ w roœlinnoœci ³¹k uprawnych (LIWSKI, 1961). St¹d te¿ pasze pochodz¹ce
zarówno z ³¹k turzycowych, jak i trawiastych mog¹ dawaæ podobne efekty ¿ywieniowe.
Celem badañ by³a ocena jakoœci i przydatnoœci ¿ywieniowej pasz sporz¹dzonych
z runi ³¹k zdominowanej przez turzyce.
Badania prowadzono w latach 2002-2004 w Zak³adzie Doœwiadczalnym IMUZ
w Biebrzy (woj. podlaskie) na ³¹kach le¿¹cych w otulinie i na terenie Biebrzañskiego
Parku Narodowego. Badaniami objêto roœlinnoœæ ³¹kow¹ rosn¹c¹ na dwóch stanowiskach w siedlisku ³êgu rozlewiskowego ró¿ni¹cego siê udzia³em turzyc, traw i roœlin
dwuliœciennych w runi. Pierwsze stanowisko to ³¹ka zwi¹zku Calthion (³¹ka z grupy
knieci b³otnej), w której sk³adzie botanicznym by³o 70% turzyc niskich, w tym 59%
Carex panicea L., 6% Carex oederi auct., 5,0% Carex fusca Bell. et All., 26% traw –
g³ównie Poa trivialis L. (14%) i Agrostis stolonifera L. (10,7%) oraz 4% zió³ i chwastów. Drugie stanowisko okreœlono jako ³¹ka zwi¹zku Magnocarition (szuwary wysokoturzycowe) maj¹ca w swym sk³adzie 80% Carex gracilis Curtis nale¿¹cej do turzyc
wysokich, 11% roœlin z rodziny traw (6,8% Agrostis gigantea Roth i 3,8% Glyceria
maxima (Hortman) Holmb.) i 9% roœlin z grupy zió³ i chwastów, g³ównie Lythrum salicaria L. (4,2%), Myosoton aquaticum (L.) Moench (3,8%) i Poligonum amphibium L.
(1%). Dla porównania wytypowano tak¿e ³¹kê zagospodarowan¹, po³o¿on¹ na glebie
murszowo-torfowej. W sk³ad jej runi wchodzi³y: Poa pratensis L. (40%), Dactylis glomerata L. (14%), Phleum pratense L. (7%), Alopecurus pratensis L. (6%), Festuca
rubra L. (6%) i inne gatunki traw (7%) oraz zio³a i chwasty (20%).
Termin koszenia ³¹k w poszczególnych latach badañ by³ ró¿ny, co wynika³o z przebiegu warunków pogodowych w danym roku. Najwczeœniej ³¹ki koszono w 2002 roku –
w drugiej dekadzie VI, a najpóŸniej w 2004 roku – w trzeciej dekadzie VII. Roœlinnoœæ
Ocena jakoœci i wartoœci ¿ywieniowej pasz sporz¹dzonych z runi ³¹k...
263
przeznaczon¹ do konserwacji koszono kosiark¹ rotacyjn¹ i podsuszano na pokosach do
wilgotnoœci oko³o 50%. Podsuszony materia³ roœlinny zbierano pras¹ zwijaj¹c¹ firmy
SIPMA i zakiszano w postaci du¿ych bel cylindrycznych. W trakcie zbioru do czêœci
zakiszanego materia³u roœlinnego dodawano preparat bakteryjno-enzymatyczny Polmazym w iloœci 1 l na t zakiszanej masy. Czêœæ zielonki zakiszano bez ¿adnych dodatków
oraz czêœæ przeznaczano na siano suszone tradycyjnie na powierzchni ³¹ki i zbierane po
5-10 dniach suszenia.
W okresie zimowym uzyskane kiszonki testowano pod wzglêdem jakoœci i wartoœci
¿ywieniowej, porównuj¹c je z wartoœci¹ siana pochodz¹cego z tej samej ³¹ki i wartoœci¹
kiszonki sporz¹dzanej z runi ³¹ki zagospodarowanej. Testowanymi paszami ¿ywiono
ja³ówki (32 sztuki) w wieku 18-23 miesiêcy o œredniej wadze pocz¹tkowej od 322 kg
(2002) do 303 kg (2003). Zwierzêta podzielono wed³ug analogów na 4 grupy ¿ywieniowe: grupa I – ¿ywiona kiszonk¹ z roœlinnoœci turzycowej (kontrola), grupa II –
kiszonk¹ z roœlinnoœci turzycowej z dodatkiem Polmazymu, grupa III – sianem z roœlinnoœci turzycowej i grupa IV – kiszonk¹ z runi ³¹ki zagospodarowanej. Zale¿nie od iloœci
zebranej paszy w danym roku ¿ywienie trwa³o od 40 dni (¿ywienie pasz¹ zebran¹
w 2002 roku) do 63,5 dnia (¿ywienie pasz¹ zebran¹ w 2003 roku). Zwierzêta ¿ywiono
grupowo „do woli”, zadaj¹c testowane pasze w niewielkim nadmiarze w stosunku do
wyliczonej normy, tj. po ok. 9-10 kg suchej masy na szt. dobê–1. Oprócz testowanych
pasz zwierzêta otrzymywa³y po 1,5 kg szt.–1 dobê–1 mieszanki treœciwej B. Pasze zadawano dwa razy w ci¹gu doby. Pozostawione resztki pasz wa¿ono. W trakcie doœwiadczenia ¿ywieniowego pobierano tak¿e próby pasz od oceny organoleptycznej i chemicznej.
Kryterium oceny pasz, oprócz przyrostów wagi cia³a zwierz¹t i spo¿ycia paszy, by³a
zawartoœæ podstawowych sk³adników pokarmowych i fosforu oraz jakoœæ kiszonek.
Jakoœæ kiszonek oceniano na podstawie poziomu pH oraz zawartoœci kwasów t³uszczowych w œwie¿ej masie kiszonki i wyra¿ano j¹ w 100 punktowej skali Flieg-Zimmera.
W latach 2003 i 2004 okreœlano powietrzn¹ stabilnoœæ kiszonek. W tym celu pobierano próby kiszonek, umieszczano w a¿urowych koszach i przechowywano w temperaturze pokojowej przez 12 dni. Do oceny stabilnoœci przyjêto czas (w dniach) potrzebny
do wzrostu temperatury w próbkach kiszonek o 1oC ponad temperaturê otoczenia.
Do weryfikacji hipotezy zerowej w zakresie przyrostów wagowych masy cia³a
zwierz¹t i zawartoœci sk³adników pokarmowych stosowano test Fischera-Snedecora. Do
oceny ró¿nic miêdzy œrednimi test Tukeya.
3.1. Jakoœæ kiszonek
Œrednia zawartoœæ suchej masy w badanych kiszonkach by³a doœæ wysoka, œrednio
powy¿ej 500 g kg–1 sm. Taki stopieñ podsuszenia zakiszanego materia³u gwarantowa³
prawid³owy przebieg procesu zakiszania. Jakoœæ kiszonek z roœlinnoœci turzycowej
w poszczególnych latach by³a ró¿na. W pierwszym i trzecim roku badañ uzyska³y one
ocenê bardzo dobr¹ i nie ustêpowa³y jakoœci¹ kiszonce z ³¹ki zagospodarowanej. W dru© PT£, Grassland Science in Poland, 9, 2006
264
gim roku badañ kiszonka z roœlinnoœci turzycowej by³a nieco gorsza. Zastosowanie
dodatku Polmazym do zakiszanej zielonki generalnie powodowa³o jedynie niewielki
spadek pH kiszonki (œrednio z 5,13 do 4,97). Poprawê procesu fermentacji (wzrost iloœci
kwasu mlekowego i spadek iloœci kwasów octowego i mas³owego) w wyniku zastosowania Polmazymu stwierdzono tylko w drugim roku badañ. Œrednio w okresie trzech lat
badañ kiszonka bez preparatu uzyska³a 88 pkt., z preparatem 89 pkt., a z ³¹ki uprawnej
99 pkt. w 100 punktowej skali Flieg-Zimmera. Pomimo niewielkich ró¿nic w jakoœci
wszystkie kiszonki zakwalifikowano do oceny bardzo dobrej (Tabela 1). Zastosowanie
dodatku Polmazymu do zakiszanej roœlinnoœci turzycowej spowodowa³o równie¿ wzrost
stabilnoœci tlenowej kiszonek œrednio z 4,5 dnia (kiszonka bez dodatku) do 6 dni
(kiszonka z dodatkiem biopreparatu) (Tabela 1).
Generalnie jakoœæ uzyskanych kiszonek z roœlinnoœci turzycowej, zw³aszcza po
zastosowaniu dodatku preparatu bakteryjno-enzymatycznego, by³a równie dobra jak
i jakoœæ kiszonek z runi ³¹kowej. Uzyskane wyniki s¹ zgodne z wczeœniejszymi wynikami badañ laboratoryjnych (DUBISKI i wsp., 1953), które wykaza³y, ¿e ruñ ³¹kowa,
w których sk³adzie botanicznym dominuj¹ turzyce (Carex sp.), mo¿e stanowiæ materia³
kiszonkarski.
3.2. Zawartoœæ sk³adników pokarmowych
Uzyskane kiszonki charakteryzowa³y siê lepsz¹ wartoœci¹ pokarmow¹ ni¿ siano. Jednak¿e zawartoœæ bia³ka ogólnego i w³ókna surowego w poszczególnych latach badañ
ukszta³towa³a siê na ró¿nym poziomie, co nale¿y t³umaczyæ ró¿nymi terminami koszenia ³¹k. W pierwszym roku, przy stosunkowo wczesnym terminie koszenia ³¹k zawartoœæ bia³ka ogólnego w obu kiszonkach z roœlinnoœci turzycowej by³a istotnie wy¿sza ni¿
w sianie, a w kiszonce sporz¹dzonej z dodatkiem Polmazymu dorównywa³a kiszonce
z ³¹ki zagospodarowanej. W drugim i trzecim roku z powodu póŸniejszego terminu
koszenia kiszonki pod wzglêdem zawartoœci bia³ka ogólnego nie ró¿ni³y siê istotnie od
siana i zawiera³y go mniej ni¿ kiszonki z ³¹ki zagospodarowanej.
Natomiast zawartoœæ w³ókna surowego w kiszonkach z roœlinnoœci turzycowej
w pierwszym i drugim roku by³a istotnie ni¿sza ni¿ w sianie, zaœ w stosunku do kiszonki
z ³¹ki zagospodarowanej by³a ni¿sza (2002) lub podobna (2003, 2004). Pasze z roœlinnoœci turzycowej, zarówno kiszonki, jak i siano, zebrane w dwu pierwszych latach badañ
wykazywa³y istotnie ni¿sz¹ zawartoœæ fosforu ni¿ kiszonka z runi ³¹ki zagospodarowanej (Tabela 2).
3.3. Przyrosty zwierz¹t i spo¿ycie paszy
We wszystkich latach badañ najwy¿sze przyrosty ja³ówek uzyskano w wyniku
¿ywienia kiszonk¹ z runi ³¹ki zagospodarowanej (703-813 g), nieco ni¿sze w grupie
zwierz¹t ¿ywionych kiszonkami z roœlinnoœci turzycowej i najni¿sze w przypadku
¿ywienia sianem z roœlinnoœci turzycowej. Zwierzêta ¿ywione kiszonkami z roœlinnoœci
turzycowej (grupy ¿ywieniowe I i II) uzyskiwa³y statystycznie istotne wy¿sze przyrosty
dobowe cia³a (575-772 g) ni¿ ¿ywione sianem z tego samego rodzaju roœlinnoœci
30,0
100
bardzo
dobra
very
good
29,4
100
bardzo
dobra
very
good
–
0,0
0,0
–
3,3
2,4
4,90
5,00
26,7
523,7
553,7
27,0
II
I
2002
439,6
I
496,5
II
511,8
IV
554,6
I
–
bardzo
dobra
very
good
100
30,1
0,0
2,2
27,9
5
dobra
good
74
28,8
1,1
7,3
20,3
7
bardzo
dobra
very
good
85
31,4
0,6
4,6
26,2
7
bardzo
dobra
very
good
100
32,8
0,0
3,5
29,3
4
bardzo
dobra
very
good
90
41,8
0,0
8,2
33,6
5,60
4,90
4,70
5,10
5,50
Zawartoœæ w œwie¿ej masie kiszonki (g kg–1)
Content in fresh matter (g kg–1)
661,9
IV
2003
5
bardzo
dobra
very
good
83
35,1
0,6
5,6
28,9
5,30
580,4
II
2004
7
bardzo
dobra
very
good
97
32,4
0,0
6,0
26,4
4,90
457,4
IV
4,5
bardzo
dobra
very
good
88
33,4
0,4
6,0
27,0
5,13
516,0
I
6
bardzo
dobra
very
good
89
32,0
0,2
4,5
27,3
4,97
533,5
II
7
bardzo
dobra
very
good
99
31,8
0,0
3,9
27,9
5,20
543,7
IV
Œrednio z lat – Mean from
years
I – kiszonka z roœlinnoœci turzycowej – silage from sedge herbage, II – kiszonka z roœlinnoœci turzycowej z dodatkiem Polmazymu – silage from
sedge herbage with Polmazym additive, IV – kiszonka z runi ³¹ki zagospodarowanej – silage from cultivated meadow sward
Stabilnoœæ (dni)
Stability (days)
Ocena wg skali Flieg-Zimmera
Evaluation acc. to Flieg-Zimmer scale
kwas mlekowy
lactic acid
kwas octowy
acetic acid
kwas mas³owy
butyric acid
Suma kwasów
Sum of acids
Punkty
Scores
Rodzaj kiszonki
Type of silage
Sucha masa (g kg–1)
Dry matter (g kg–1)
pH
Lata – Years
Tabela 1. Ocena jakoœci testowanych kiszonek (2002-2004)
Table 1. Quality evaluation of examined silages (2002-2004)
8,30
695a
7,47
575ab
384b
5,94
717a
7,81
286,6
–
2,0
34,0
27,0
24,0
23,0
8,7
IV
229,1 257,3 323,3 286,6
III
10,5
II
NIR
LSD
151,0 186,3 134,8 190,7
I
2002
II
III
IV
690a
7,66
32,0
748a
8,82
39,0
367b
6,21
24,0
813a
9,58
55,0
300,2 290,4 358,1 275,3
131,4 127,4 120,0 169,7
I
2003
238,9
–
11,0
51,6
23,4
NIR
LSD
II
III
IV
772a
7,53
38,4
714a
7,20
34,0
564b
5,30
43,2
703a
7,16
43,7
304,6 321,3 338,5 305,7
142,8 135,9 143,8 158,0
I
2004
132,0
–
NIR
LSD
ni
ns
ni
ns
ni
ns
I – kiszonka z roœlinnoœci turzycowej – silage from sedge herbage, II – kiszonka z roœlinnoœci turzycowej z dodatkiem Polmazymu – silage from
sedge herbage with Polmazym additive, III – siano z roœlinnoœci turzycowej – hay from sedge herbage, IV – kiszonka z runi ³¹ki zagospodarowanej – silage from cultivated meadow sward
Lata – Years
Rodzaj paszy
Type of forage
Bia³ko ogólne (g kg–1 s.m.)
Total protein (g kg–1 DM)
W³ókno surowe (g kg–1 s.m.)
Crude fibre (g kg–1 DM)
Fosfor (g kg–1 s.m.)
Phosphorus (g kg–1 DM)
Dobowe spo¿ycie pasz (kg s.m. szt.–1)
Daily intake of feeds (kg DM head–1)
Dobowe przyrosty (g szt.–1)
Daily body gains (g head–1)
Tabela 2. Zawartoœæ wybranych sk³adników pokarmowych w paszach oraz wyniki testów ¿ywieniowych (2002-2004)
Table 2. Content of chosen nutritive components in feeds and results of feeding experiments (2002-2004)
267
(367-564 g). Pod wzglêdem wartoœci ¿ywieniowej kiszonka z dodatkiem Polmazymu
dorównywa³a kiszonce z ³¹ki zagospodarowanej. Dobowe przyrosty ¿ywionych ni¹
zwierz¹t (grupa ¿ywieniowa II) waha³y siê od 695 g do 748 g i nie ró¿ni³y siê statystycznie od przyrostów zwierz¹t ¿ywionych kiszonk¹ z runi ³¹ki zagospodarowanej (grupa
¿ywieniowa IV) (Tabela 2). Wprowadzone do zakiszanego materia³u roœlinnego enzymy
celulolityczne w postaci Polmazymu zapocz¹tkowa³y rozk³ad w³ókna, co prawdopodobnie zwiêkszy³o strawnoœæ paszy i poprawi³o efekty ¿ywieniowe (MCDONALD i wsp.,
1991).
Jednoczeœnie stwierdzono du¿e zró¿nicowanie przyrostów w obrêbie grup ¿ywieniowych zwierz¹t, szczególnie w pierwszym i drugim roku badañ, o czym œwiadcz¹ wysokie wartoœci NIR. Mo¿e byæ to wynikiem istotnych ró¿nic w zawartoœci sk³adników
pokarmowych w paszach (Tabela 2).
Zastosowanie w ¿ywieniu m³odego byd³a kiszonki z roœlinnoœci turzycowej
pozwoli³o na uzyskanie przyrostów masy cia³a wynosz¹cych œrednio 690-700 g na dobê.
Mo¿na wiêc przypuszczaæ, ¿e ich koncentracja w kiszonkach by³a wystarczaj¹ca dla
potrzeb zwierz¹t doœwiadczalnych, które w przypadku m³odego byd³a okreœlane s¹ na
135 g kg–1 bia³ka ogólnego, 160-200 g kg–1 w³ókna surowego i 3,5 g kg–1 fosforu
w suchej masie paszy (RYŒ, 1998).
Zale¿nie od grupy ¿ywieniowej zwierzêta w ci¹gu doby zjada³y œrednio od 5,3 kg do
9,5 kg suchej masy testowanej paszy; najmniej zjada³y siana, najwiêcej kiszonki z runi
³¹ki zagospodarowanej. Spo¿ycie kiszonki z dodatkiem Polmazymu by³o podobne (œrednio 8,10 kg) do spo¿ycia kiszonki z ³¹ki zagospodarowanej (8,18 kg) i wy¿sze ni¿
kiszonki bez dodatku preparatu (7,55 kg), co œwiadczy o tym, ¿e kiszonka z Polmazymem by³a pobierana chêtniej ni¿ kiszonka bez Polmazymu.
4. Wnioski
•
•
•
Jakoœæ kiszonek z runi ³¹k zdominowanej przez turzyce, zw³aszcza po zastosowaniu dodatku preparatu bakteryjno-enzymatycznego, by³a porównywalna z kiszonk¹ sporz¹dzon¹ z runi ³¹kowej.
Zastosowanie w ¿ywieniu m³odego byd³a kiszonki z runi turzycowej pozwoli³o
na uzyskanie przyrostów masy cia³a wynosz¹cych œrednio ponad 700 g na dobê.
Przyrosty te by³y istotnie wy¿sze ni¿ w grupie ¿ywionej sianem z tego samego
rodzaju ³¹k i tylko nieco ni¿sze ni¿ w grupie ¿ywionej kiszonk¹ z runi ³¹ki zagospodarowanej.
Kiszonka z runi turzycowej, zw³aszcza z dodatkiem preparatu bakteryjno-enzymatycznego, jest lepsz¹ pasz¹ ni¿ siano z tego samego rodzaju roœlinnoœci
i dorównuje kiszonce z runi ³¹ki zagospodarowanej pod wzglêdem jakoœci i przydatnoœci ¿ywieniowej.
268
Literatura
DENISIUK Z., 1966. Charakterystyka fitosocjologiczna i wartoœæ gospodarcza zbiorowisk turzycowych w dolinie Warty. Sprawozdanie PZPN, 1, 213.
DUBISKI J., PRZECZAK T., SIUDAK F., 1953. Trzcina jeziorna i turzyce jako surowiec kiszonkowy.
Roczniki Nauk Rolniczych, 66, B, 1, 97-108.
LIWSKI S., 1961. Mikroelementy – mangan, ¿elazo, bor, miedŸ, kobalt, cynk i molibden –
w roœlinnoœci ³¹kowej i bagiennej. Roczniki Nauk Rolniczych, 75, F, 1. 7-74.
MCDONALD P., HENDERSON R., HERON S. J. E., 1991. The biochemistry of silage. Chalcombe
Publications. Second Edition.
OŒWIT J., 1991. Ustalenie stanu i miejsc wystêpowania oraz waloryzacja mokrade³ zachowanych
w stanie naturalnym na terenie Polski z okreœleniem ich roli w œrodowisku przyrodniczym. W: Informacja o wynikach prac naukowo – badawczych uzyskanych w ramach
dzia³alnoœci statutowej w 1991 roku. Wydawnictwo IMUZ.
PA£CZYÑSKI A., 1984. Problemy ochrony Bagien Biebrzañskich, jednego z najcenniejszych
obiektów przyrodniczych Polski. Sprawozdanie WTN, B, 37.
RYŒ R., 1998. Normy ¿ywienia byd³a i owiec systemem tradycyjnym. Wydanie XII.
SEIDLER S., 1964. Wartoœæ pokarmowa sian doliny Wis³y na odcinku od Krakowa do Warszawy.
Roczniki Nauk Rolniczych, 76, F, 1, 41-53.
STAÑKO-BRÓDKOWA B., 1962. Wartoœæ pokarmowa roœlin ³¹kowych w zale¿noœci od nawo¿enia
i warunków siedliskowych. Roczniki Nauk Rolniczych, 75, F, 2. 261-293.
WASILEWSKI Z., 2002. Charakterystyka typologiczna u¿ytków zielonych oraz sposób u¿ytkowania priorytetowych zbiorowisk roœlinnych umo¿liwiaj¹cy zachowanie ich walorów przyrodniczych. Woda – Œrodowisko – Obszary Wiejskie, 4, Wydawnictwo IMUZ.
ZAWADZKA I., 1953. Wartoœæ witaminowa sian z poszczególnych typów ³¹k województwa
bia³ostockiego. Acta Societa Botanica Polonica, 22, 2, 379-388.
Evaluation of quality and nutritive value of forages produced from meadow
sward dominated by sedges
H. ¯UREK1, B. WRÓBEL2
1
Experimental Division in Biebrza, 2Division of Meadows and Pastures,
Institute for Land Reclamation and Grassland Farming at Falenty,
Summary
Grasslands located in wet habitats have high natural, landscape values and reach biodiversity
unparalleled in Western Europe. Recently, because of low nutritive value of obtained forages, they
are not cut which leads to their overgrowing. The study was conducted in Experimental Farm in
Biebrza, in years 2002-2004. The aim of the study was the evaluation of the quality and nutritive
value of feeds made of sedge herbage. Ensilaged herbage was harvested from two meadows situated in and near the area of the Biebrza National Park. It was vegetation of Calthion alliance consisting in 70–80% of low sedges (meadow I) and vegetation of Magnocaricion alliance composed
in 80% of sedges, mostly Carex gracilis (meadow II). Half of the ensilaged material was inoculated with Polmazym (1 l t–1 of herbage). For comparison, the herbage from cultivated meadow
269
composed in 80% of grasses and in 20% of herbs and weeds was ensilaged. At the same time,
sedge herbage was dried for hay. In winter period the silages were tested and compared with the
value of hay from sedge herbage and silage from cultivated grasses on 32 heifers divided into 4
feeding groups. These groups were: group I – fed with sedge silage, group II – sedge silage supplemented with Polmazym, group III – hay of sedges and group IV – silage from cultivated
meadow. The quality of sedge silage, and particularly silage plus the additive, was as good as the
quality of grass silage. The use of sedge silage in heifer feeding allowed to obtain body gains at
the level 700 g per day. These gains were significantly higher than gains in the group fed with hay
and a bit lower than gains in the group fed with grass silage. Sedge silage, particularly with the
addition of inoculum is better forage than hay made of the same type of herbage and is equal to
grass silage with regard to quality and feeding usefulness.
Dr in¿. Barbara Wróbel
Instytut Melioracji i U¿ytków Zielonych w Falentach, Zak³ad £¹k i Pastwisk
05-090 Raszyn
e-mail: B.Wrobel@imuz.edu.pl
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-21-6
Wykorzystanie œrodków p³atniczych w ramach PROW
w odniesieniu do trwa³ych u¿ytków zielonych
w powiecie siedleckim
(doniesienie)
J. SOSNOWSKI, J. JODE£KA, K. JANKOWSKI
Katedra £¹karstwa i Kszta³towania Terenów Zieleni, Akademia Podlaska w Siedlcach
Absorption of money resources within the limits of the PROW project
in regard to permanent grasslands in the Siedlce District
Abstract. The study estimated the allocation of financial resources within the framework of the
Development Plan of Rural Areas concerning packages which comprise permanent grasslands in
the Siedlce region. The source materials (numerical data - was obtained from the Regional Office
for Agriculture Restructuring and Modernisation and Agriculture Advisory Centre in Siedlce)
were presented in tables and graphically regarding the following three packages: extensive
meadow management, extensive pasture management and ecological farming.
K e y w o r d s: meadow, pastures, allowance, agri-environmental program
1. Wstêp
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich, jako dokument programowy (na lata 2004-2006) Wspólnej Polityki Rolnej krajów cz³onkowskich Unii Europejskiej, uwzglêdnia
w swoich dzia³aniach wsparcie rozwoju terenów wiejskich z ich specyfik¹ i funkcj¹ rolnoœrodowiskow¹ (PLAN, 2002; PLICHTA, 2003). Program ten w wielu swoich pakietach
i wariantach odnosi siê do trwa³ych u¿ytków zielonych, jako gruntów rolniczych u¿ytkowanych ekstensywnie, w celu zachowania wszystkich elementów krajobrazu, tworz¹c
ostojê dzikiej przyrody (PORADNIK, 2004).
Celem pracy jest przeanalizowanie mo¿liwoœci absorpcji œrodków finansowych
w ramach PROW, dotycz¹cych pakietów i wariantów dzia³ania czwartego, obejmuj¹cych swoimi zadaniami trwa³e u¿ytki zielone w odniesieniu do powiatu siedleckiego.
W pracy okreœlono alokacjê œrodków finansowych omawianego programu. W tym
celu wykorzystano Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 20 lipca 2004 roku
272
J. Sosnowski, J. Jode³ka, K. Jankowski
(ROZPORZ¥DZENIE, 2004), w sprawie szczegó³owych wariantów i trybu udzielania
pomocy finansowej na wsparcie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t objêtej planem rozwoju obszarów wiejskich zamieszczonym w Dz. U. Nr
174, oraz danych liczbowych zaczerpniêtych z Powiatowego Biura ARiMR i ODR
w Siedlcach, a tak¿e publikowanego przez ARiMR informatora PROW-inki. Materia³
Ÿród³owy opracowano tabelarycznie i graficznie w odniesieniu do trzech pakietów:
utrzymanie ³¹k ekstensywnych, utrzymanie ekstensywnych pastwisk i rolnictwo ekologiczne.
Powiat siedlecki rozci¹ga siê na wschodnim krañcu województwa mazowieckiego.
Swoim zasiêgiem obejmuje 13 gmin wiejskich, w tym dwie gminy miejskie z miastami
Siedlce i Mordy.
Ziemski powiat siedlecki jest typowym regionem rolniczym, w którym powierzchnia
u¿ytków rolnych wynosi 11979 ha, co stanowi 74% obszaru powiatu. W strukturze u¿ytków rolnych (Ryc. 1) grunty orne stanowi¹ 72% (72854 ha) powierzchni, ³¹ki – 20,6%
(20945 ha), pastwiska – 6,4 % (6646 ha) i sady – 1% (1170 ha).
21%
6%
1%
Grunty orne – Arable lands
£¹ki – Meadows
Pastwiska – Pastures
72%
Sady – Orchard
Ryc. 1. Struktura u¿ytków rolnych w powiecie siedleckim (dane z Urzêdu Powiatowego w Siedlcach)
Fig. 1. Structure of farm lands in Siedlce district (data from the Distric Office in Siedlce)
Jakoœæ gleb jest zró¿nicowana. Gleby dobre, kl. II i III stanowi¹ 17,7% powierzchni
u¿ytków rolnych, gleby œrednie, kl. IV– 43,6%, natomiast gleby s³abe, kl. V i VI –
38,7%.
U¿ytkowanie ziemi skupia siê w sektorze prywatnym, dlatego obraz siedleckiego rolnictwa tworz¹ gospodarstwa indywidualne w liczbie 15 098, w strukturze których przewa¿aj¹ gospodarstwa do 5 ha co stanowi 42% (Ryc. 2). Gospodarstwa o powierzchni 5-10 ha
stanowi¹ 34,7%, a gospodarstw powy¿ej 30,1 ha jest zaledwie 1,3%.
Wykorzystanie œrodków p³atniczych w ramach PROW w odniesieniu do trwa³ych...
273
45%
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
1,0-5,0 ha
5,1-10,0 ha
10,1-15,0 ha
15,1-30,0 ha
30,1 i wiêcej ha
Ryc. 2. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w powiecie siedleckim (dane z Urzêdu Powiatowego w Siedlcach)
Fig. 2. Surface structure of farms in Siedlce district (data from the Distric Office in Siedlce)
W produkcji roœlinnej dominuj¹ uprawy zbó¿, których powierzchnia stanowi ok.
70% powierzchni zasiewów, a z kolei uprawy ziemniaków stanowi¹ jedynie ok. 20%
udzia³u w areale upraw. Ponadto w regionie siedleckim wystêpuj¹ tak¿e uprawy sadownicze i warzywnicze zlokalizowane g³ównie w gminie Siedlce. W produkcji zwierzêcej
przewa¿a chów trzody chlewnej i byd³a mlecznego.
Miejsce trwa³ych u¿ytków zielonych w Krajowym Programie Rolnoœrodowiskowym (KPR). Wsparcie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i dobrostanu zwierz¹t
okreœlane jako Krajowy Program Rolnoœrodowiskowy (KPR) (PLICHTA i BORKOWSKI,
2005) w swoich za³o¿eniach ma na celu utrwalanie wzorców zrównowa¿onej gospodarki rolnej, zw³aszcza na obszarach chronionych i zagro¿onych degradacj¹. D¹¿y on
równie¿ do promocji systemów produkcji rolniczej prowadzonej w sposób zgodny
z wymogami ochrony œrodowiska, krajobrazu i ochron¹ zagro¿onych wyginiêciem dzikich gatunków fauny i flory (KLEPACKI i SZYMAÑSKA, 2004).
W ramach KPR przewidziano realizacjê 4 pakietów z wariantami odnosz¹cymi siê
do ³¹k i pastwisk (Tabela 1) zw³aszcza zlokalizowanych na terenach priorytetowych,
ujêtych w DZ. U. Nr 174, poz. 1909 z dnia 20.07.2004 roku.
Pakiety oznaczone kodem „P” obejmuj¹ warianty zmierzaj¹ce do zachowania priorytetowych siedlisk lub wzrostu udzia³u gruntów o znaczeniu buforowym w krajobrazie.
Natomiast kod „S” dotyczy pakietów zwi¹zanych z systemami produkcji rolniczej,
wykraczaj¹cymi poza Zwyk³¹ Dobr¹ Praktykê Rolnicz¹ (KLEPACKI i SZYMAÑSKA,
2004). Istnieje tak¿e mo¿liwoœæ ³¹czenia pakietów oznaczonych tymi kodami. Dlatego
te¿ na poziomie gospodarstwa mo¿na uzyskaæ p³atnoœci za wdra¿anie od jednego do
trzech pakietów, na zasadach przedstawionych w tabeli 1.
274
Tabela 1. Ogólna charakterystyka pakietów dzia³ania czwartego odnosz¹cych siê do ³¹k i pastwisk
Table 1. General characteristic of packets of fourth action with reference to the meadows and
pastures
Wsparcie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawa dobrostanu zwierz¹t
Supporting of agriculture – environmental activities and improvement of animal welfare
Dzia³anie 4
Action 4
SO1
Rolnictwo
zrównowa¿one
Balanced farming
SO1
SO2
PO1
PO 2
——N
TW
TW
Pakiety (dotycz¹ce TUZ)
Packets (with reference to the grasslands)
PO1
SO2
Utrzymanie ekstenRolnictwo ekolosywnych ³¹k
giczne
Maintenance of extenEcological farming
sive meadows
Warianty – Variants
Trwa³e u¿ytki zielone Pó³naturalne ³¹ki jed(bez certyfikatu zgod- nokoœne wykaszane
noœci)
rêcznie
Permanent grasslands Semi-natural
(without agreement
meadows with one
certificate)
handly cut
Trwa³e u¿ytki zielone Pó³naturalne ³¹ki jed(z certyfikatem zgod- nokoœne wykaszane
noœci)
mechanicznie
Permanent grasslands Semi-natural
(with agreement certi- meadows with one
ficate)
mechanically cut
Pó³naturalne ³¹ki dwukoœne
Semi-natural – two
cut meadows
PO2
Utrzymanie ekstensywnych pastwisk
Maintenance of extensive pastures
Pastwiska na murawach ciep³olubnych
Pastures on the thermolawn
Pastwiska nizinne
Lowland pastures
– Pastwiska nizinne
z wypasem tradycyjnym
Lowland pastures with
traditional grazing
– Pastwiska górskie
Mountain pastures
do 350 m n.p.m. –
Mountain pastures
350 m a.s.l
powy¿ej 350 m n.p.m.
– Mountain pastures
above 350 m a.s.l
Zasady ³¹czenia pakietów* – Order of packets connecting*
N
TW
TW
——TW
TW
TW
——TW
TW
TW
———
*TW – pakiety ³¹czone tylko w strefach priorytetowych, N – pakiety wykluczaj¹ce siê – TW –
packets connected only at priority zone, N – exluded packets
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie DZ. U. Nr 174, poz. 1909 z dnia 20.07.2004 roku.
275
Natomiast w sytuacji, gdy gospodarstwo czêœciowo jest po³o¿one w strefie priorytetowej (TW), rolnik mo¿e ubiegaæ siê o uczestnictwo w programie, je¿eli co najmniej
50% jego gruntów ornych lub u¿ytków zielonych jest po³o¿onych na terenie tej strefy
(PORADNIK, 2004).
Wykorzystanie œrodków p³atniczych w ramach PROW w odniesieniu do
trwa³ych u¿ytków zielonych. Realizowane p³atnoœci za poszczególne pakiety rolnoœrodowiskowe obejmuj¹ce swoim zakresem ³¹ki i pastwiska zosta³y ustalone w formie zrycza³towanej, na podstawie utraconego dochodu i kosztów poniesionych w rezultacie
przyjêtych zobowi¹zañ oraz potrzeby motywacji finansowej (DZ. U. Nr 174, 2004).
W naszym kraju do dnia 31 grudnia 2005 roku wp³ynê³o 45258 wniosków (Tabela 2)
dotycz¹cych wszystkich pakietów rolnoœrodowiskowych, na ³¹czn¹ sumê 8,712 mln
EUR, co stanowi 3,98% wykorzystanego limitu finansowego, przewidzianego na lata
2004-2006.
Najwiêksz¹ liczbê wniosków zarejestrowano w woj. lubelskim – 7034, nieco mniej
bo ponad 4 tys. wniosków z³o¿ono w województwach: wielkopolskim, œwiêtokrzyskim
i mazowieckim. Natomiast najmniejsza liczba wniosków – 724, zosta³a odnotowana
w województwie œl¹skim (Ryc. 3).
724
ŒL¥SKIE
1617
LUBUSKIE
1699
OPOLSKIE
1738
DOLNOŒ¥SKIE
1746
WARMIÑSKO-MAZURSKIE
2308
KUJAWSKO-POMORSKIE
2357
MA£OPOLSKIE
2671
ZACHODNIOPOMORSKIE
2770
£ÓDZKIE
2943
PODKARPACKIE
2976
POMORSKIE
4048
MAZOWIECKIE
4124
ŒWIÊTOKRZYSKIE
4378
WIELKOPOLSKIE
7034
LUBELSKIE
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
Ryc. 3. Liczba z³o¿onych wniosków dotycz¹cych dzia³ania rolnoœrodowiskowego w poszczególnych województwach
Fig. 3. Number of deposited petitions with reference to agriculture environmental action in individual voivodship
276
W województwie mazowieckim, na obszarze którego znajduje siê powiat siedlecki,
z³o¿ono 4048 wniosków o dop³atê, co stanowi³o 8,94% udzia³u w skali ca³ego dzia³ania
rolnoœrodowiskowego (Tabela 2).
Tabela 2. Wykorzystanie œrodków p³atniczych z trzech pakietów rolnoœrodowiskowych
dotycz¹cych TUZ w 2005 roku
Table 2. Utilization of legal tenders from three agriculture – environmental packets with reference
to permanent grasslands in 2005
Wyszczególnienie
Item
Liczba z³o¿onych
wniosków
Number of deposited petitions
Udzia³ %
w skali kraju
Percentage partioning in country
scale
Wysokoœæ dotacji
w EURO
Hight of allowance
in EUR
Wykorzystanie
limitu na lata
2004-06 (%)
Utilizated limits
for 2004-2006
(%)
45258
100
8710 000
3,98
4048
8,94
77885,28
0,03
Polska
Poland
woj. Maz.
Mazowsze
voivodship
SO2
Rolnictwo ekologiczne
Ecological farming
Polska
Poland
woj. mazowieckie
Mazowsze
voivodship
powiat siedlecki
District in Siedlce
1
2
8982
100
802
8,4
19
0,20
3
1729,
333
154,
202
3,
484
PO1
Utrzymanie
ekstensywnych ³¹k
Maintenance of extensive meadows
1
2
3
1743,
9057
100
271
813
8,94
69
0,75
155,
9448
13,
068
PO2
Utrzymanie ekstensywnych pastwisk
Maintenance of extensive pastures
1
2
3
182,
953
100
952
85
9
——
——
16,
552
——
Objaœnienia – Explanations:
1 – liczba wniosków – number of petitions
2 – wykorzystanie œrodków (%) – utilization of tenders (%)
3 – dotacja (tys. EURO) – allowance (Tousand EUR)
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych z Mazowieckiego Oddzia³u Regionalnego
ARiMR na dzieñ 31.12.2005
W pakiecie rolnictwo ekologiczne – SO2, w kraju z³o¿ono 8982 wniosków
dotycz¹cych trwa³ych u¿ytków zielonych, z czego 802 wnioski odnotowano w województwie mazowieckim, a tylko 19 przypad³o na powiat siedlecki. Kwota dotacji przypadaj¹ca na powiat z tego pakietu wynios³a 3484,80 EUR (Tabela 2) i objê³a ona 34,15
277
ha ³¹k i pastwisk, co stanowi³o 0,12% udzia³ w ca³oœci powierzchni tych u¿ytków na
terenie powiatu w 2005 roku (Tabela 3).
Tabela 3. Powierzchnia TUZ zlokalizowanych na terenie powiatu siedleckiego objêtych dotacjami rolnoœrodowiskowymi w 2005 roku
Table 3. Area of permanent grasslands located in the Siedlce distric with agriculture – environmental allowances in 2005
Kod pakietu
Packet code
Kod wariantu
Variant code
S02b01
S02
S02b02
Nazwa wariantu
Variant name
Trwa³e u¿ytki zielone (bez certyfikatu zgodnoœci)
Permanent grasslands (without
agreement certificate)
Trwa³e u¿ytki zielone (z certyfikatem zgodnoœci)
Permanent grasslands (with
agreement certificate)
Razem – Total
P01a01
PO1
P01a02
P01b
Pó³naturalne ³¹ki jednokoœne –
wykaszanie rêczne
Semi-natural one – cut
meadows – cutting handly
Pó³naturalne ³¹ki jednokoœne –
wykaszanie mechaniczne
Semi-natural one cut meadows
– cutting mechanicaly
Pó³naturalne ³¹ki dwukoœne
Semi-natural two – cut
meadows
Razem – Total
Powierzchnia TUZ objêtych dop³at¹
Grasslands area with allowance
Udzia³ %
w powierzchni TUZ
Powierzchnia
zlokalizowanych
(ha)
w powiecie siedleckim
Surface
Part (in %) in surface
(ha)
of grasslands in Siedlce
distric
21,43
0,08
16,72
0,06
34,15
0,12
28,00
0,10
169,40
0,61
38,60
0,14
236,00
0,85
270,15
0,97
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych z mazowieckiego Oddzia³u Regionalnego
ARiMR na dzieñ 31.12.2005
Natomiast o dofinansowanie na utrzymanie ekstensywnych ³¹k – PO1, w 2005 roku
ubiega³o siê 9057 gospodarstw, co da³o nieco ponad 20% udzia³ w dzia³aniu.
W województwie mazowieckim przyjêto 813 wniosków, z czego w powiecie siedleckim
tylko 69. W powiecie tym dotacja wynios³a 13 068 EUR (Tabela 2) i dotyczy³a ona 236
ha ³¹k, które stanowi³y 0,85 % powierzchni trwa³ych u¿ytków zielonych (Tabela 3).
278
Brakiem zainteresowania wœród rolników powiatu siedleckiego w 2005 roku odznacza³ siê pakiet – PO2, zwi¹zany z utrzymaniem ekstensywnych pastwisk. W obrêbie
województwa mazowieckiego w ramach tego pakietu z³o¿ono tylko 85 wniosków,
a w Polsce o dop³aty do ekstensywnych pastwisk ubiega³o siê 953 gospodarstwa.
W powiecie siedleckim ³¹czna powierzchnia trwa³ych u¿ytków zielonych objêtych
dop³atami rolnoœrodowiskowymi w 2005 roku wynios³a nieco ponad 270 ha, co stanowi³o zaledwie 0,97% tych u¿ytków w skali powiatu (Tabela 3). Najwiêkszy udzia³
w dotowanej powierzchni mia³y pó³naturalne ³¹ki jednokoœne, wykaszane mechanicznie, zlokalizowane na terenie parku krajobrazowego. Ich ³¹czna powierzchni wynosi³a
169,4 ha. Natomiast znacznie mniej, bo tylko 66,6 ha, stanowi³y pó³naturalne ³¹ki dwukoœne i pó³naturalne ³¹ki jednokoœne, wykaszane rêcznie.
4. Podsumowanie
Najwiêksza liczba wniosków o wsparcie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych na
trwa³ych u¿ytkach zielonych w powiecie siedleckim w 2005 roku dotyczy³a utrzymania
ekstensywnych ³¹k, z czego najwiêkszym zainteresowaniem wœród rolników cieszy³y
siê dop³aty na pó³naturalne ³¹ki jednokoœne wykaszane mechaniczne. Brakiem zainteresowania rolników siedleckich odznacza³ siê pakiet dotycz¹cy utrzymania ekstensywnych pastwisk. W 2005 roku na terenie powiatu nie odnotowano ani jednego wniosku
o dofinansowanie na tego typu u¿ytki. Ca³kowita powierzchnia trwa³ych u¿ytków zielonych objêtych dop³atami w 2005 roku wynios³a 270,15 ha i stanowi³a 0,97%
powierzchni ³¹k i pastwisk zlokalizowanych na terenie ca³ego powiatu siedleckiego.
£¹czna suma dop³at przypadaj¹ca na powiat siedlecki, dotycz¹ca utrzymania ekstensywnych ³¹k i pastwisk w 2005 roku wynios³a 16 552,8 EUR. Niewielkie wykorzystanie
œrodków przez rolników w ramach programu mog³o byæ spowodowane niskim rozpropagowaniem ich w sferze praktyki i nauki, o czym œwiadczy ma³a liczba publikacji
zwi¹zanych z t¹ tematyk¹. Ponadto na taki stan rzeczy mo¿e wp³ywaæ niska dop³ata,
która nie w pe³ni rekompensuje zni¿kê plonu.
Literatura
KLEPACKI B., SZYMAÑSKA E., 2004. Miejsce u¿ytków zielonych i terenów przyrodniczo cennych
w polityce strukturalnej. W: Perspektywy gospodarowania na trwa³ych u¿ytkach zielonych w ramach „Wspólnej Polityki Rolnej UE”. Materia³y Seminaryjne IMUZ, 49, 25-26.
PLAN, 2002. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006, Wyci¹g z wersji roboczej,
MRiRW, Warszawa, 22.
PLICHTA M., 2003. Nowe mo¿liwoœci wsparcia dzia³alnoœci rolniczej na podstawie programów
SAPARD i PROW. W: Dzia³alnoœæ rolnicza oraz jej uwarunkowania w aspekcie integracji
z Uni¹ Europejsk¹. (red) Ka³u¿y H., Wydawnictwo AP, 359-361.
PLICHTA M., BORKOWSKI K., 2005. Wykorzystanie unijnego i bud¿etowego wsparcia finansowego przez rolników województwa mazowieckiego. W: Wybrane problemy rozwoju
obszarów wiejskich. (red.) Plichta M., Wydawnictwo AP, 172-176.
279
PORADNIK, 2004. Poradnik dla rolników ARiMR, Warszawa, 1-15.
ROZPORZ¥DZENIE, 2004. Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 20 lipca 2004 roku, w sprawie
szczegó³owych wariantów i trybu udzielania pomocy finansowej na wsparcie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t objêtej planem rozwoju
obszarów wiejskich zamieszczonym w Dz. U. Nr 174.
Absorption of legal tender within the limits of PROW project in regard
to permanent grasslands in District Siedlce
J. SOSNOWSKI, J. JODE£KA, K. JANKOWSKI
Department of Grassland and Creation of Green Areas, University of Podlasie
in Siedlce
Summary
The aim of the research project was to analyse absorption possibilities of financial resources
within the framework of the Development Plan of Rural Areas (DPRA) concerning packages and
variants of the 4th Action Plan which comprise permanent grasslands in the Siedlce region. The
source materials (numerical data – was obtained from the Regional Office for Agriculture
Restructuring and Modernisation and Agriculture Advisory Centre in Siedlce) were presented in
tables as well as in graphic form regarding the following three packages: extensive meadow
management, extensive pasture management and ecological farming. The performed analysis
revealed that the highest number of applications for the support of agro-environmental undertakings on permanent grasslands in the Siedlce region in 2005 concerned the management of extensive meadows. Local farmers were most interested in subsidies for semi-natural single-cut
meadows harvested mechanically, whereas the package associated with the management of extensive pastures failed to attract their interest completely. The total area of permanent grasslands
covered by subsidies in 2005 in the Siedlce region amounted to 270.15 ha and constituted 0.97%
of the total area of meadows and pastures situated in this region. The total amount of subsidies for
the Siedlce region for the maintenance of extensive meadows and pastures in 2005 reached
16 552.8 .
Mgr in¿. Jacek Sosnowski
Katedra £¹karstwa i Kszta³towania Terenów Zieleni, Akademia Podlaska w Siedlcach
ul. B. Prusa 14
tel. (025) 643 13 19
e-mail: laki@ap.siedlce.pl
Dr Franciszek Ksawery Bukowiecki
(*9 IX 1921 – †15 V 2006)
Wspomnienie
Pracownik nauki, ³¹koznawca, przyrodnik, patriota. Has³a te w decyduj¹cej mierze
wyznaczaj¹ wizerunek doktora Franciszka Ksawerego Bukowieckiego.
Nauka, a wiêc: poznawanie prawdy o ³¹kach, tajemnicy ich trwania, odkrywania
³añcucha przyczynowo-skutkowego ich obecnoœci w œrodowisku przyrodniczym,
poznawanie ich wielorakich funkcji. Nauka o ³¹kach wype³nia³a Jego ¿ycie a¿ po ostatnie tchnienie.
Wprowadzeniem do pracy naukowej by³y studia in¿ynierskie na Wydziale Rolniczym Uniwersytetu Jagielloñskiego – rozpoczête w 1945 roku, a ukoñczone w 6 lat póŸniej. Wprowadzeniem by³y tak¿e specjalizacyjne studia magisterskie z ³¹karstwa na
SGGW sfinalizowane w 1959 roku. Miejscem dalszego rozwijania zainteresowañ
naukowych, a przede wszystkim wspó³tworzenia nauki, by³ Instytut Melioracji i U¿ytków Zielonych.
W dzia³alnoœci naukowej dr F. K. Bukowieckiego mo¿na wyró¿niæ dwa podstawowe
kierunki – pratotechnikê oraz ekologiê. Najbardziej znacz¹cym efektem badañ ekologicznych by³a wykonana pod kierunkiem prof. Józefa Proñczuka praca doktorska:
Wp³yw uprawy, nawo¿enia i poziomu wody gruntowej na sk³ad florystyczny i plonowanie
³¹ki pobagiennej na torfowisku Bagno – Wizna, a tak¿e realizacja i kierowanie projektem
badawczym Wp³yw efektywnoœci uk³adu symbiotycznego motylkowych na plon ³¹ki
i jego jakoœæ. Rezultatem dzia³alnoœci naukowej w sferze pratotechnicznej by³y liczne
publikacje wynikaj¹ce z prowadzenia i kierowania badañ dotycz¹cych ró¿nych zagadanieñ, a zw³aszcza projektu: Okreœlenie potencja³u produkcyjnego u¿ytków zielonych
w wybranych siedliskach z uwzglêdnieniem niektórych czynników ekologicznych i pratotechnicznych wp³ywaj¹cych na ich poprawê i wykorzystanie.
Wieloletnie badania nad wykorzystywaniem ró¿nych metod w renowacji ³¹k
trwa³ych przy wspó³pracy z Instytutem Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa przyczyni³y siê do skonstruowania i uruchomienia produkcji glebogryzarek jako efektywnego narzêdzia do uprawy gleby, a tym samym do renowacji ³¹k. W trakcie dalszych
badañ, równie¿ we wspó³pracy z Instytutem Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa,
podj¹³ próbê budowy prototypu siewnika w sferze agregatu uprawowo-siewnego. Idea
wykorzystania takich agregatów do renowacji ³¹k okaza³a siê wówczas bardzo s³uszna,
a potwierdzona zosta³a w póŸniejszym okresie. W tej dziedzinie gospodarki ³¹kowej dr
F. K. Bukowiecki by³ niew¹tpliwie autorytetem, a dowodem okaza³a siê propozycja
prof. Mariana Falkowskiego opracowania dla podrêcznika akademickiego £¹karstwo
i gospodarka ³¹kowa rozdzia³u „Odnawianie (³¹k) przez zasiew”. Trwa³ym dorobkiem
282
Dr Franciszek Ksawery Bukowiecki – Wspomnienie
naukowym dr Franciszka Ksawerego Bukowieckiego jako ³¹koznawcy pozostaj¹ publikacje naukowe – ponad 200 pozycji o charakterze rozpraw, syntez, artyku³ów naukowych i innych.
Jako uczony odznacza³ siê wyj¹tkow¹ umiejêtnoœci¹ pracy koncepcyjnej, ³atwoœci¹
stawiania hipotez i wyboru metod badawczych. Realizuj¹c prace badawcze, efektywnie
wspó³pracowa³ z licznymi oœrodkami naukowymi. Inspirowa³, zw³aszcza m³odych pracowników nauki, do pionierskich badañ i podnoszenia ich na coraz wy¿szy poziom
naukowy. Uzyskiwanymi rezultatami badañ dzieli³ siê publicznie na kongresach, konferencjach, sympozjach i zebraniach naukowych. Dr Franciszek Ksawery Bukowiecki to
cz³owiek nauki i pracy, niezwykle aktywny i twórczy, staranny i dok³adny w realizowaniu zadañ badawczych, wyró¿niaj¹cy siê poczuciem odpowiedzialnoœci.
Dr Franciszek Ksawery Bukowiecki by³ wa¿nym filarem naukowym IMUZ. Z tym
instytutem by³ zwi¹zany przez wiêkszoœæ swojego naukowego ¿ycia. W jednostce tej by³
zatrudniony w latach 1953-1992 na ró¿nych stanowiskach. W³adze Instytutu powierza³y
Mu ró¿norodne funkcje i zadania. Realizowa³ je z oddaniem. Zorganizowa³ Pracowniê
Zagospodarowania Pomelioracyjnego i przez wiele lat (1963-1985) kierowa³ t¹ jednostk¹. Powo³ano Go na kierownika Grupy Problemowej do spraw Obiektu Bagno
Wizna, a funkcjê tê pe³ni³ w latach 1964-1971. Zdobyta wówczas wiedza i doœwiadczenie uczyni³y Go niekwestionowanym autorytetem w sferze ³¹k torfowych. Pocz¹wszy
od 1986 roku kierowa³ Pracowni¹ Ekologiczno-Biologiczn¹, prowadz¹c i koordynuj¹c
badania nad efektywnoœci¹ uk³adu symbiotycznego motylkowatych obecnych w runi
³¹kowej. Dr Franciszek Ksawery Bukowiecki prezentowa³ szacunek dla innych
pogl¹dów w sprawach naukowych, zawodowych, a tak¿e spo³ecznych i politycznych.
Dlatego cieszy³ siê wielkim uznaniem wœród wszystkich pracowników Instytutu
w Falentach i w jego oddzia³ach, jak równie¿ w innych œrodowiskach naukowych.
£¹karstwo dla dr Franciszka Ksawerego Bukowieckiego by³o dziedzin¹ wiedzy, której pozosta³ wierny przez ca³e ¿ycie. Troszczy³ siê o ni¹ i rozwija³. Czu³ siê odpowiedzialny za jej rozwój. W ostatnich latach ¿ycia zadawa³ pytanie, co z ³¹karstwem
w Instytucie Melioracji i U¿ytków Zielonych oraz w Polsce, co wskazywa³o, na jego
wielk¹ troskê o dalszy rozwój naukowy ³¹karstwa, jak te¿ o rozwój gospodarki ³¹kowej
w kraju.
Swoj¹ wiedzê dr F. K. Bukowiecki pomna¿a³ poprzez sta¿e naukowe w Szwajcarii
w Station Federale de Recherche Agronomique (SFERA) u dr Jana Caputy oraz w Laboratorium Ekologii £¹k w Louvain. Wiedzê i zainteresowania naukowe rozwija³ tak¿e
poprzez czynne uczestnictwo w pracach stowarzyszeñ naukowych – Polskiego Towarzystwa Nauk Agrotechnicznych, Polskiego Towarzystwa £¹karskiego, Polskiego
Towarzystwa Gleboznawczego, Ligi Ochrony Przyrody, Sekcji £¹karzy i Torfiarzy Stowarzyszenia Techników Wodnych Melioracji.
Dr Franciszek Ksawery Bukowiecki to cz³owiek rozmi³owany w przyrodzie.
Zapewne u podstaw tego „mi³owania” znalaz³a siê atmosfera rodzinnego domu. Przyszed³ bowiem na œwiat w rodzinie leœnika. Z up³ywem lat to rozrastaj¹ce siê uczucie zdominowane zosta³o przez ³¹ki i zbiorowiska trawiaste. Poprzez dzia³alnoœæ badawcz¹
lepiej je poznawa³ i mocniej im s³u¿y³. Kocha³ ³¹ki! Zawsze zachwyca³ siê naturalnymi
i antropogenicznymi zbiorowiskami roœlinnymi – leœnymi i ³¹kowymi oraz ³anami roœlin
283
rolniczych pól uprawnych. Przebywanie poœród ³¹k, poœród ogrodów i lasów, w œwiecie
szeroko rozumianej przyrody, by³o dla Niego radoœci¹ i wytchnieniem. Zna³ ³¹ki ró¿nych regionów kraju, docenia³ ich rolê, odkrywa³ nieustannie ich piêkno. By³ przyjacielem roœlin i zwierz¹t.
Dr Franciszek Ksawery Bukowiecki to wielki patriota, który dla Ojczyzny znosi³
cierpienia i upokorzenia. By³ ¯o³nierzem Armii Krajowej, co zaowocowa³o póŸniej
cz³onkostwem Œwiatowego Zwi¹zku ¯o³nierzy Armii Krajowej. W ostatnich latach
dzia³a³ w stowarzyszeniach kombatanckich. S³u¿ba OjczyŸnie, zw³aszcza podczas okupacji, pe³na zaanga¿owania dzia³alnoœæ kombatancka sprawi³y, ¿e decyzj¹ Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego w Warszawie z dnia 17 stycznia 2001 roku zosta³ mianowany
na stopieñ podporucznika. Wyrokiem s¹du re¿imu komunistycznego zosta³ skazany na
wiêzienie za dzia³alnoœæ w Armii Krajowej. Studia Jego zosta³y brutalnie przerwane.
Wykazywa³ wielki hart ducha i nieprzeciêtn¹ odwagê. W rozmowach niechêtnie
powraca³ do tych kwestii. Patriotyzm uwa¿a³ za naturaln¹ powinnoœæ.
Jan Kowalczyk
Irmina £êkawska
Po¿egnania podczas pogrzebu
na cmentarzu pow¹zkowskim
Z du¿ym smutkiem i g³êbok¹ zadum¹ nad przemijaniem, ¿egnamy œp. dr Franciszka
Ksawerego Bukowieckiego, d³ugoletniego i wielce zas³u¿onego pracownika naukowego
Zak³adu £¹k i Pastwisk w IMUZ. By³ znany w Polsce nie tylko w gronie ³¹karzy, jako
specjalista wysokiej klasy, z du¿ym dorobkiem naukowym w dziedzinie ³¹karstwa,
szczególnie w zakresie pratotechniki…
Dziœ dane mi jest po¿egnaæ Ciebie, doktorze Franciszku Ksawery, równie¿ w imieniu
Dyrekcji Instytutu Melioracji i U¿ytków Zielonych oraz wszystkich jego pracowników
naukowych, administracyjnych i technicznych, w imieniu Twoich dawnych
prze³o¿onych, Twoich i moich profesorów, to jest prof. Leona Doboszyñskiego, prof.
Stanis³awa Grzyba i prof. Józefa Proñczuka, w imieniu kolegów i kole¿anek z dawnych
lat pracy w Instytucie.
Doktorze Franciszku Ksawery! By³eœ od ponad pó³ wieku moim serdecznym koleg¹
i wiernym przyjacielem. Ceni³em Ciê za bezgraniczne umi³owanie ³¹k dolinowych i górskich, za Twoj¹ inwencjê twórcz¹, za aktywnoœæ w pracy naukowej, za m¹droœæ, za
Twoj¹ niez³omn¹ postawê patriotyczn¹, za Twoj¹ du¿¹ religijnoœæ, za wielk¹ serdecznoœæ, ¿yczliwoœæ i skromnoœæ.
Z g³êbokim ¿alem dziœ ¿egnam Ciê mój drogi Przyjacielu. Bêdzie mi Ciebie brakowa³o. Pozostaniesz w pamiêci i we wspomnieniach do koñca mojego ¿ycia.
Jan Kowalczyk
284
¯y³em z wami – cierpia³em i p³aka³em z wami.
Nigdy mi, kto szlachetny, nie by³ obojêtny.
Dziœ was rzucam i dalej idê w cieñ z duchami.
¯y³eœ z nami i dla nas.
¯y³eœ dla nauki i ³¹k.
¯y³eœ dla tej ziemi.
Lecz wy, coœcie mnie znali potomnym przeka¿cie,
¯em dla Ojczyzny stera³ lata m³ode.
A póki okrêt walczy³ – siedzia³em na maszcie,
A gdy ton¹³ – z okrêtem szed³em pod wodê...
Ty wiesz najlepiej
co znaczy walczyæ,
co znaczy cierpieæ,
co znaczy pracowaæ
dla Ojczyzny, dla Prawdy.
Niech przyjaciele moi siê zgromadz¹
i biedne serce moje spal¹ w aloesie,
I Tej, która mi da³a to serce oddadz¹...
Matko, która da³aœ Mu serce czyste, dobre i piêkne
b¹dŸ pozdrowiona przez nas tu zgromadzonych.
Kto drugi tak bez œwiata oklasków siê zgodzi iœæ...
I tak cicho odlecieæ – jak duch co odlata.
I przemierza³eœ ¿yciowy szlak
bez oklasków, bez oczekiwañ na pochwa³ê, uznanie.
By³eœ etycznym znakiem sprzeciwu.
I tak cicho odszed³eœ w majowy czas.
Lecz zaklinam, niech ¿ywi nie trac¹ nadziei!
I przed narodem nios¹ oœwiaty kaganek,
A kiedy trzeba...
Nauce s³u¿y³eœ z oddaniem,
j¹ wspó³tworzy³eœ, promowa³eœ,
stawia³eœ wymagania.
Uczy³eœ,
jak stawaæ siê Bo¿ym kamieniem szañców.
Zawsze wzywa³eœ – nie traæcie nadziei!
285
Jednak zostanie po mnie ta si³a... co mi ¿ywemu na nic...
Lecz po œmierci was bêdzie gniot³a niewidzialna,
A¿ was –
zjadacze chleba,
uprawiacze ³¹k,
wielcy i mali iluminarze nauki –
w anio³ów przerobi.
Non omnis moriar!
Nie wszystek umar³eœ.
Kochany Franciszku Ksawery,
teraz ju¿ – œwiêtej pamiêci
– przyjacielu szlachetny,
– doktorze ³¹karskich nauk,
– mi³oœniku ³¹k polskich,
– Bo¿y kamieniu szañców tej ziemi,
– Œwiadku Chrystusa i Jego Koœcio³a,
za wspania³e œwiadectwo ¿ycia
w sferze ducha, umys³u i serca,
w sferze wiary –
ze wszystkich si³, tu i teraz, dziêkujemy.
S³owa te wypowiadam
w imieniu Polskiego Towarzystwa £¹karskiego,
Katedry £¹karstwa Akademii Rolniczej w Poznaniu,
wszystkich katedr ³¹karstwa w Polsce,
polskich ³¹karzy i polskich ³¹k,
przyjació³ Twoich.
Niech Pan Ciê przyjmie do Swego królestwa.
Niech pozwoli Ci odpoczywaæ
wœród niebiañskich ³¹k.
Odt¹d ju¿
b¹dŸ przed Bogiem
orêdownikiem ³¹karskich spraw,
polskich spraw.
Do zobaczenia Przyjacielu
w krainie wiecznego ¿ycia,
w krainie Boga samego.
Stanis³aw Koz³owski
Dr John Frame
(*1930 – †2006)
Wspomnienie
28 listopada 2006 roku odszed³ od nas na zawsze jeden z najwybitniejszych ³¹karzy
europejskich, wspania³y Cz³owiek, wielki przyjaciel Polski i Polaków, honorowy prezydent Europejskiej Federacji £¹karskiej, honorowy cz³onek Polskiego Towarzystwa
£¹karskiego i Komitetu Naukowego czasopisma PT£ „£¹karstwo w Polsce” – dr John
Frame. Dr Frame urodzi³ siê w 1930 roku w rodzinie biednego szkockiego mleczarza.
Podczas II wojny œwiatowej jako m³ody ch³opak zosta³ wcielony do marynarki brytyjskiej i s³u¿bê odbywa³ miêdzy innymi nad Kana³em Sueskim w Afryce. Studia rolnicze
ukoñczy³ na Uniwersytecie w Glasgow, nastêpnie odbywa³ studia podyplomowe
w Nowej Zelandii w Palmerston North na Massem Agricultural College. Zafascynowa³y
Go wtedy roœliny motylkowate, którym pozosta³ wierny do koñca swojego ¿ycia. Po
powrocie z Nowej Zelandii rozpocz¹³ pracê w Scottish Agricultural College w Ayr,
gdzie pracowa³ przez ponad 30 lat a¿ do odejœcia szeœæ lat temu na emeryturê.
Dr John Frame opublikowa³ ponad 700 pozycji naukowych i popularno-naukowych,
by³ autorem lub wspó³autorem kilku ksi¹¿ek, z których szczególne miêdzynarodowe
uznanie przynios³y mu pozycje dotycz¹ce roœlin motylkowatych „Temperate Forage
Legumes” i wydana w Rzymie przez FAO w 2005 roku ksi¹¿ka „Forage Legumes for
Temperate Grassland” oraz ceniony przez studentów, pracowników naukowych, ale
tak¿e doradców i instruktorów z zakresu ³¹karstwa i produkcji pasz podrêcznik akademicki wydany w 1992 roku pt. „Improved Grassland Management”.
Dr John Frame by³ niezwykle aktywny na forum miêdzynarodowym. Przez 10 lat
prowadzi³ powsta³¹ z Jego inicjatywy Grupê Robocz¹ FAO (Grassland and Pasture
Crops Group – White Clover Network), która zajmowa³a siê propagowaniem w Europie
koniczyny bia³ej. W ramach tej grupy odby³y siê konferencje naukowe w Szwajcarii,
S³owacji, Danii, we W³oszech, na S³owacji i w Estonii. Efektem tej dzia³alnoœci s¹ nie
tylko publikacje i wspólne badania miêdzynarodowe, ale przede wszystkim zwrócenie
uwagi na paszowe i œrodowiskowe znaczenie roœlin motylkowatych. Jako uznany ekspert i wspania³y wyk³adowca John Frame zwiedzi³ chyba ca³y œwiat. By³ konsultantem
w Argentynie, Chinach, Australii, prowadzi³ wyk³ady i projekty badawcze FAO i British
Counsil w wielu krajach europejskich, pomaga³ w tworzeniu ³¹karskich towarzystw
naukowych w Hiszpanii, S³owacji, Estonii, na Litwie i w Polsce. Ten niezwykle
pogodny, ¿yczliwy wszystkim ludziom Cz³owiek nie zabiega³ nigdy o zaszczyty
i honory, przeciwnie to organizacje i stowarzyszenia naukowe zabiega³y o Jego akceptacjê i cz³onkowstwo. Dr John Frame by³ honorowym do¿ywotnim prezydentem Europej© PT£, Grassland Science in Poland, 9, 2006
288
Dr John Frame – Wspomnienie
skiej Federacji £¹karskiej, prezydentem Brytyjskiego Towarzystwa £¹karskiego,
cz³onkiem Królewskiego Towarzystwa Nauk Rolniczych w Wielkiej Brytanii,
Cz³onkiem Instytutu Biologii w Londynie, Towarzystwa im. Linneusza w Londynie,
cz³onkiem i prezesem Rotary Club w Szkocji, cz³onkiem honorowym Rosyjskiej Akademii Nauk Ekologicznych, honorowym cz³onkiem Litewskiej Akademii Nauk i wreszcie
cz³onkiem honorowym Polskiego Towarzystwa £¹karskiego. John Frame na ca³ym
œwiecie mia³ przyjació³ i wszystkich szczodrze obdarza³ swoj¹ wiedz¹, s³u¿y³ bezinteresown¹ pomoc¹ zw³aszcza m³odym pracownikom nauki. Ceniony i honorowany przez
wiele miêdzynarodowych organizacji potrafi³ nawi¹zywaæ tak¿e bardzo bliskie kontakty
z rolnikami, doradcami, studentami, zawsze imponowa³ nie tylko olbrzymi¹ wiedz¹
i doœwiadczeniem, ale tak¿e zdolnoœci¹ obserwowania przyrody i ludzi oraz powszechnie znanym poczuciem humoru (Jego dowcipy o sk¹pstwie Szkotów przejd¹ do historii
konferencji organizowanych przez Europejsk¹ Federacjê £¹karska i FAO).
Dr John Frame mia³ wszechstronne zainteresowania, oprócz ³¹karstwa i ukochanej
koniczyny bia³ej interesowa³ siê literatur¹, poezj¹ (by³ znawc¹ twórczoœci Roberta
Burnsa, szkockiego romantyka i bohatera), histori¹, muzyk¹, tañcem, kultur¹ i kuchni¹
ró¿nych narodów. Chêtnie zaprasza³ goœci do swojego domu, z dum¹ opowiada³ o szkockich tradycjach, pokazywa³ swój piêkny ogród z ró¿ami, które by³y Jego kolejn¹ pasj¹.
By³ to wybitny Cz³owiek, który potrafi³ znaleŸæ klucz do serc tak wielu innych ludzi.
Osoba, której brak ³¹karze w wielu krajach na pewno nigdy nie zapomn¹ tak jak On
w swoich ksi¹¿kach pamiêta³ nie tylko o ludziach, którzy Mu pomagali, ale tak¿e o trawach, które – jak pisa³ – zawsze by³y inspiracj¹ Jego dzia³añ, i które nazywa³ zielonym
z³otem Ziemi albo dywanem naszej planety, który musimy chroniæ dla przysz³ych pokoleñ.
¯egnaj Przyjacielu, Good bye John!
Piotr Stypiñski

Nr 9, 2006 - UP w Poznaniu

Transcription

Similar documents

Proszowice – Stolica Królestwa Polskiego

Łysina w siatce Bieruński Teleexpress Opinie mieszkańców str. 11

plik w formacie pdf

plik w formacie pdf

Jak się żyje osobom starszym w Polsce

NR 27 - Gazeta Dywicka

Trwaj¹ XVIII Targi Edukacyjne EDUKACJA w Targach Kielce

Internet pomaga kupować

Naszym Matkom Z G³osem w kadrze