TURQUA-V Bartın`da Meydana Gelen Sel ve Taşkınlara Ait Zarar

TURQUA-V Bartın`da Meydana Gelen Sel ve Taşkınlara Ait Zarar

TURQUA-V
Türkiye Kuvaterner Sempozyumu
Bartın’da Meydana Gelen Sel ve Taşkınlara Ait Zarar Azaltma ve Önleme
Önerileri
Hüseyin Turoğlu
İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Fiziki Coğrafya Anabilim Dalı.
ÖZ
Bartın şehir merkezinde büyük hasarlara neden olan, sıklık ve şiddet özellikleri de giderek artış gösteren sel
ve taşkınlar meydana gelmektedir. Bu afet boyutundaki bu doğa olaylarını önleme, zarar azaltma amaçlı
araştırmaların, Bartın Çayı havzası bütününde ve meydana gelmelerinde rol oynayan coğrafi faktörlerin oluşturduğu
kapsamda gerçekleştirilmesi; uygulanabilir, sürdürülebilir ve en ekonomik sonuçlar için önemli bir gerekliliktir.
Yukarıdaki mantığın, Coğrafi Bilgi Sistemleri teknolojileri ile uygulanması sonunda, Bartın Çayı havzasında
meydana gelen ve Bartın şehir merkezinde önemli hasarlara neden olan sel ve taşkınları önleme, zarar azaltma
amaçlı olarak önerilerin başlıkları şunlardır. Yüzeysel akışa geçen su miktarını azaltmak, Büyük su kütlesinin Bartın
şehir merkezinde toplanmasını engellemek, Su akışını kolaylaştırmak, Doğal Drenaj alanlarının doğal işlevine terk
edilmesi, İmar planlarının doğal ortam özelliklerine uyumlu olarak revize edilmesi, Erken uyarı sistemleri ve acil
durum planlarının hazırlanması, ilgili afet türlerine ait yerel halkın eğitimi önerilir. Bu öneriler öncelikle zarar
azaltma, küçük çaptaki sel taşkın olayları için ise önleme amaçlı olarak etkili olacaktır.
Giriş
Bartın şehir merkezi ve çevresinde, önemli hasarlara neden olan, sıklıkları ve şiddet özellikleri her
sene giderek artış gösteren sel ve taşkın afetleri meydana gelmektedir. Bu afetler sadece yerel halk için
değil, bölge ve hatta ülke ekonomisi için de büyük kayıplara neden olmaktadır. Bu sebeple, Bartın’da
meydana gelen sel ve taşkınları konu alan, farklı bilim dallarına ait araştırmacılar kendi bakış açıları ile
çok sayıda çalışmalar üretmişlerdir (Şorman, Ü., vd., 1998, TMMOB Bilim Kurulu Raporu, 1999,
Turoğlu, H., vd., 2004, Tüysüz, O., vd., 2004). Bu çalışmada ise coğrafi perspektifte, Bartın şehir
merkezini etkileyen sel ve taşkınları önleme, korunma ve zarar azaltma amaçlı önerilerde bulunulması
amaçlanmıştır.
Bartın’da meydana gelen sel ve taşkınların sıklık ve şiddet özelliklerini yönlendiren, onlar üzerinde
etkili olan coğrafi faktörler, Coğrafi Bilgi Sistemleri, Uzaktan Algılama yöntemleri ve arazi çalışmaları
ile araştırılıp analiz edilmiş ve ayrıca bu konuda daha önce yapılmış olan çalışmaların incelenmesi ile
farklı bakış açıları hakkında fikir edinilmiştir.
Bartın şehir merkezini etkileyen sel ve taşkınlar için, çalışmaların havza ölçeğinde çalışılma gereği
vardır. Bu sebeple, havza geneli için 1/25000, şehir merkezi için ise 1/5000 olmak üzere iki farklı ölçek
kullanılmıştır. Sayısal ve Nitelik verilerine ait veri tabanı oluşturulması ve C.B.S. analizlerinin
yapılmasında ArcGIS 9, Uzaktan Algılama çalışmalarında ise ERDAS 8.7 yazılımı, farklı tarihlere ait
LANDSAT 5 TM ve LANDSAT ETM görüntüleri ve ayrıca Bartın şehir merkezine ait 1944 ve 1998
yıllarına ait hava fotoları kullanılmıştır. Arazi çalışmaları araştırmanın önemli bir bölümünü
oluşturmuştur. Gerek sel ve taşkın izlerinin arazideki izlerini takip etmek ve bu lokasyonlara ait
koordinatların alınması ve gerekse CBS analizleri ile elde edilen haritaların kontrollerinin yapılması arazi
çalışmaları ile gerçekleştirilmiştir. Arazi çalışmaları sırasında koordinat alımları GARMİN XL12 el GPS
ile yapılmıştır.
Veritabanı ve Analiz
Bartın şehir merkezinde hasara neden olan sel ve taşkınlar, aslında Bartın Çayı havzasın fiziki ve
beşeri coğrafya özelliklerinin yönlendirdiği bir doğa olayıdır. Bu doğa olaylarının afet karakteri
kazanması ise insan faktörünün etkinliği ile gerçekleşmektedir. Sel ve taşkın afetleri önleme, korunma ve
zarar azaltma amaçlı çalışmalar için havzasının jeomorfolojik, litolojik, hidrografik, klimatik, toprak,
bitki örtüsü ve arazi kullanım özelliklerine ait veri tabanı oluşturularak analiz edilmesi gerekmektedir.
Veri çeşitliliği ve zenginliğini avantaja çevirmesi ve analiz imkanları sebebi ile çalışmaların Coğrafi Bilgi
Sistemleri ortamında yapılması tercih edilen yöntemdir (Sarma,P., 1999, Gren, C., 2000, Hansson, K. ve
Ekenberg, L., 2002, Ekenberg, L., vd., 2003, Turner-Gillespie, D.F., vd., 2003, Turoğlu, H., vd., 2004).
İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü
104
2-5 Haziran 2005
TURQUA-V
Türkiye Kuvaterner Sempozyumu
Bartın şehir merkezinde önemli hasarlara neden olan sel ve taşkınlar için de bu yaklaşımla; önleme,
korunma, zarar azaltma önlemlerine yönelik çalışma kapsamı oluşturulmuştur.
Bartın Çayı havzası (Şekil 1) için havzada meydana gelen sel ve taşkınların sıklık ve şiddet
özellikleri üzerinde doğrudan yönlendirici rol oynayan fiziki ve beşeri coğrafya özelliklerine ait, Coğrafi
Bilgi Sistemleri ortamında sayısal ve nitelik veri tabanı oluşturulmuştur (Turoğlu,H. vd., 2004).
Şekil 4. Bartın Çayı havzası Sayısal Yükselti Modeli
tabanı.
Şekil 2. Sel taşkın amaçlı veri
BARTIN ÇAYI HAVZASI
Eğim
Bakı
İklim
4 anayön
4 ara yön
Düz alanlar
% 0 – 2
% 2 – 5
% 5 – 15
% 15 ten büyük
Yağış
Sıcaklık
Rüzgar
Nem
Litoloji
Toprak
Bitki örtüsü
Landuse
Orman alanları
Bozulmuş orman alanları
Tarım alanları
Ayrışma
Geçirimlilik
Tekstür
Strüktür
Tekstür
Strüktür
İnfiltrasyon
Nem
Sıcaklık
Su tutma
Yerleşim alanları
Tarım alanları
Orman alanları
Sanayi alanları
Boş alanlar
Şekil 3. Bartın Çayı havzası için sel taşkın amaçlı veri tabanı kapsamı.
Şehir merkezi sel-taşkın
risk zonlaması
Eğim
Yükselti
% 0 – 2
% 2 – 5
% 5 – 15
% 15 ten büyük
0 – 12 m
12 – 15 m
15 – 19 m
19 – 23 m
23 – 26 m
İmar planı
Yapı adaları
Yollar
Altyapı drenaj
Afetler
Frekans
Yayılış alanları
Su seviyeleri
Şekil 4. Bartın şehir merkezi için sel taşkın zonlaması amaçlı veri tabanı kapsamı.
Bu veri tabanının temel içeriği Şekil 2 ve 3 te özetlenmiştir. Daha sonra havzaya ait tüm coğrafi
veriler sel ve taşkın amaçlı olarak analiz edilmiştir. Bartın şehir merkezi sel ve taşkın risk zonlamasında
ise yükselti, eğim, imar planı ve afet istatistikleri birlikte değerlendirilmiştir (Şekil 4, 5; Tablo 1).
İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü
105
2-5 Haziran 2005
TURQUA-V
Türkiye Kuvaterner Sempozyumu
Şekil 5. Bartın şehir merkezi, mahalleler ve yapı adaları sel ve taşkın risk alanları.
Tablo 1. Bartın şehir merkezindeki mahallelerin ilgili afet türlerine ait risk alanları.
Mahalle adı
Okulak
Köyortası
Orta Mah.
Kırtepe
Orduyeri
Gölbucağı
Aladağ
Tuna
Demirciler
Karaköy
Esentepe
Çaydüzü
Cumhuriyet
Kemerköprü
Toplam risk
alanları (m2)
Sel risk alanı
(m2)
516776,83
5803,39
330045,63
81618,82
40106,33
47878,48
219942,68
106253,02
97424,36
8737,94
Taşkın risk
alanı
(m2)
166971,23
146459,95
104005,34
179435,66
950397,98
1932221,77
24,76
1084104,21
49828,76
21160,96
179314,58
406614,72
739775,42
Sel ve taşkın
riskli alanı
(m2)
12643,70
8379,38
13059,30
60525,61
239751,43
146773,95
133074,42
18495,56
848,12
36334,42
39086,90
174379,38
Sel ve taşkın
risksiz alan
(m2)
176,18
53384,80
72236,38
173521,19
2245997,63
1286573,83
890507,56
590163,91
216370,15
691453,05
462316,91
657034,75
189588,49
448579,83
Toplam
mah. alanı
(m2)
179791,11
208224,13
189301,02
413482,46
3952923,88
3371372,95
1220577,95
1888961,36
324800,81
761340,61
682259,59
978936,76
732714,47
1371472,57
1454587,484
5960315,361
883352,1767
7977904,66
16276160
Önleme ve Zarar Azaltma Önerileri
Bartın için sel ve taşkın amaçlı yapılan coğrafi perspektifteki bu analiz çalışması, analizde
kullanılan havza ve şehir fiziki şartlarının ve yerleşim düzeni, altyapı imkanları gibi arazi kullanım
özelliklerinin sabit kaldığı varsayımından yola çıkılarak yapılmış ve yine aynı yaklaşımla, önleme zarar
azaltma önerilerinde bulunulmuştur. Önerilen tedbirlerin önleme veya zarar azaltma etkili olması ve etki
değerleri, yağışla gelen suyun miktarı ile doğrudan ilişkilidir. Bu önerileri şu şekilde özetlemek
mümkündür.
Yüzeysel akışa geçen su miktarını azaltılması, geciktirilmesi
Bitki örtüsünün engelleyici etkisini arttıracak tedbirlerin alınması, infiltrasyou azaltıcı
uygulamalardan kaçınılması gerekir.
İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü
106
2-5 Haziran 2005
TURQUA-V
Türkiye Kuvaterner Sempozyumu
Havza topraklarının fiziksel özellikleri, toprak yüzeyi, toprak nemi, ıslanma yeteneği, sıcaklık ve
toprak suyunun akışkanlığı ile bitki örtüsü ve orman ölü örtüsü dikkate alındığında havzanın infiltrasyon
kapasitesi çok düşüktür.
Baraj, gölet, bent, su kapanı, vb. depolama ve akış engelleme sistemlerinin geliştirilmesi
desteklenmelidir.
Kirazlıköprü Barajı doğru bir uygulama, ancak tek başına yeterli bir önlem kabul edilemez.
Kozcağız ve Arıt alt havzalarında da su depolama yapı türleri geliştirilmelidir (Şekil 6-7).
Bu tedbirlerin, sadece suyun yüzeysel akışa geçmesini geciktirici etkisi olduğu unutulmadan,
uygulamaların şehir merkezinde su toplanmasını engelleyecek şaşırtma planı çerçevesinde yapılması
gerekmektedir. Böylece, alt havzalardan gelen suların tümü bir araya toplanmadan, gecikmeli olarak
deşarj olarak, su yükselmelerinin afet boyutuna ulaşması yada afetlerin şiddetlerinin azaltılması
sağlanacaktır.
80
60
40
20
0
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
Akım (m3/sn)
Yağış (mm)
100
1 2 3 4 5 6 7 8
Günler (19-22 Mayıs 1998)
Yağış (mm)
Akım (m3/sn)
Şekil 6. Bartın Çayı alt havzaları.
Şekil 7. 1998 sel ve taşkını yağış-akış grafiği
Büyük su kütlesinin Bartın şehir merkezinde toplanmasını engellemek
Kanal su taşıma kapasitesinin arttırılması, en azından bu günkü kapasitesinin korunması,
Doğal drenaj sisteminin morfolojik elemanları yerleşim vb. diğer aktiviteler ile işgal edilmiştir. Bu
alanların doğal fonksiyonlarına terk amaçlı revizyon ve yapılanmalara gidilmelidir.
Su taşıma kapasitesini azaltan yatak içindeki dolguların temizlenmesi değil, birikimin önlenmesi
ekonomik ve kalıcı olan yöntemdir.
Kanal sayısının ve uzunluğunun arttırılması, drenaj sistemlerinin geliştirilmesi önerilir.
Kanal sayısının arttırılması, su kütlesinin bölünmesine sel ve taşkın boyutlarının azalmasında yada
onların afet karakteri kazanmamasında etkili olacaktır.
Eğim ve yükselti şartlarının kontrolünde kanal/kanalet sistemlerinin tesis edilmesi
kanal
uzunluklarının arttırılması konusunda etkili olacaktır. Bu uygulama alt havzalarına ait suların aynı anda
Bartın şehir merkezinde toplanmasına, ilgili althavza sularını geciktirmek sureti ile engel olacaktır. Bu
uygulamanın faydalı olması diğer althavza sularının akış özellikleri ile koordinasyonuna bağlıdır.
Su akışını kolaylaştırmak
Bartın Çayı alt havzalarında (Şekil 6) meydana gelen seyelan, erozyon ve her türlü kütle
hareketlerinin çalışılması ve önleyici, koruyucu, iyileştirici tedbirlerin alınması sel ve taşkınlar için çok
önemlidir. Zira alt havzalarda meydana gelen seyelan, erozyon ve kütle hareketleri doğrudan ve dolaylı
olarak, yüzeysel akışa geçen su miktarı, infiltrasyon kapasitesi, kanal su taşıma kapasitesi üzerine çok
önemli oranda etki etmektedir.
Erozyonu engelleyici tedbirlerin alınması, ayrışma ve kütle hareketlerinin kontrol edilmesi, yatak
içinde doğal yolla meydana gelen birikimlerin temizlenmesi ve tekrarı önlenmesi, yatak içine
dökümlerinin kesinlikle engellenmesi gerekmektedir.
İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü
107
2-5 Haziran 2005
TURQUA-V
Türkiye Kuvaterner Sempozyumu
Bartın Çayı’nın güncel yatak ölçüleri ile su taşıma kapasitesi, doğal yada moloz, hafriyat, vb.
malzeme (Şekil 8) dökümleri ile azaltılmaktadır. Böylece yatak en kesit alanları küçülmekte ve yatak su
taşıma kapasiteleri azalmak sureti ile sel ve taşkın riski artmakta, sel ve taşkınların şiddet özellikleri
büyümektedir.
Şekil 8. Kirazlıköprü Barajı ve baraj hafriyatına ait Bartın Çayı yatağı içindeki döküm yeri.
Mühendislik projeleri ile akışı engelleyici yapılardan kaçınılmalıdır.
Bartın limanı bu konudaki en önemli projedir. Coğrafi açıdan bakıldığında; Bartın Çayının Liman
Boğazın bölümündeki yatak özelliklerinin değiştirilmesi, liman ağzının ve Bartın Çayının ağzının yöreyi
etkileyen ve su fazlasına neden olan sağnak yağışlarla birlikte etkili olan en şiddetli rüzgar yönüne
(Güneybatı) çevrilmesi (Şekil 9), Kıyı akıntı sisteminin (burada güney batıdan kıyıyı takiben kuzey doğu
yönünde, yani çevrilerek mansabı değiştirilen Bartın Çayının boşalımına engel olacak şekildedir) dikkate
alınmaması gibi ihmaller sel ve taşkın afetlerinin Bartın’da daha sıklıkla ve daha büyük şiddetlerde
meydana gelmesinde önemli etkisi olmaktadır. Nitekim, 21 Mayıs 1998 sel ve taşkınında, Bartın’daki
taşkının çekilmesi, suyun Bartın limanındaki yol ve diğer yapıları yıkıp, 1960 yılı (liman inşaatı) öncesi
doğal akış imkanını bulduktan sonra gerçekleşmiştir.
Şekil 9. Liman Boğazı mevkiinde, 1944 ve 2003 yıllarına ait Bartın Çayı yatak özellikleri.
İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü
108
2-5 Haziran 2005
TURQUA-V
Türkiye Kuvaterner Sempozyumu
İmar planlarının doğal ortam özelliklerine uyumlu olarak revize edilmesi
Bartın şehir merkezinde altyapı drenaj sistemleri geliştirilmelidir.
Havza içindeki yerleşimlerde açık ve kapalı yağmur suyu drenaj sistemlerinin geliştirilmesi ve bu
sistemlerin, Bartın merkezinde Bartın Çayına değil doğrudan Karadeniz yada risk faktörünün olmadığı
ortamlara deşarjı sağlanmalıdır. Althavzalarda Bartın Çayı kollarına yapılan bu tür deşarjlar, Bartın Çayı
su kütlesinin büyümesine neden olarak afet riskini ve şiddetlerinin artmasına katkıda bulunurlar.
Doğal Drenaj alanlarının doğal işlevine terk edilmesi
Doğal drenaj sistemi ve enkesit özellikleri (menderes kuşağı, taşkın yatağı yada doğrudan yatak
içinde) dolgular, kanallar, istinat duvarları, vb. yöntemler ile değiştirilerek, kazanılan alanlar farklı
amaçlar için kullanılmaktadır. Bu uygulamalar çeşitli şekillerde etkili olarak, sel ve taşkınların şiddetli
olarak meydana gelmesine neden olmaktadırlar. Ayrıca bu alanlarda yaşayanlar da afetlerden en şiddetli
şekilde zarar görenlerdir.
Coğrafi şartlar ile uyumlu revize imar planlarının yapılarak tavizsiz uygulanması
Bartın şehir imar planı sel ve taşkın amaçlı olarak, coğrafi perspektifte incelendiğinde imar plan
alanın 8298225,02 m2 si (% 50,98) sel, taşkın riski altındadır. Sadece taşkın riski altındaki alanlar ise
6843667,54 m2 (% 42,05) lik yer kaplamaktadır (Tablo 1; Şekil 5). Bu sebeple, Bartın imar planları ve
uygulama planlarının revize edilmesi gerekmektedir.
Koordinasyon ve multidisipliner bir çalışmaya ihtiyaç vardır
Sel ve taşkın amaçlı çalışmalar için coğrafi kapsamın dışında diğer ilgili bilim dalları
mensuplarının da katılımı ile oluşturulacak çok yönlü bir kapsam,
bir ekip çalışması ile
gerçekleştirilmelidir.
Zarar azaltma amaçlı diğer öneriler
Tahmin ve erken uyarı sistemlerinin tesisi ve uygulamaya konulması,
Etkin bir Afet Yönetim Merkezinin kurulması ve acil eylem planlarının yapılması,
Tüm faaliyetler için, yeterliliğe sahip vasıflı personel ile yapılanmanın gerçekleştirilmesi,
Yerel halkın sel ve taşkın afetleri konusunda eğitilmesi.
Sonuçlar
Bartın Çayı havzasının sahip olduğu jeomorfolojik, hidrografik, litolojik, toprak ve bitki örtüsü ile
arazi kullanım özellikleri sebebi ile sel ve taşkınlar, Bartın için normal doğa olaylarıdır. Bu doğa
olaylarının birer afet olarak önemli hasarlara neden olmaması için;
Sel ve taşkına neden olacak büyük su kütlesinin, kısa sürede, Bartın şehir merkezinde toplanmasını
engellemek,
Su kütlesinin akışını engelleyecek yatak özelliklerinde düzenlemeler yapmak,
Afete neden olacak su kütlelerinin Karadeniz’e deşarjlarında, sahanın jeomorfolojik ve hidrografik
özellikleri ile morfo-dinamik etken ve süreçlerin dikkate alınması,
Havzanın arazi potansiyeline uygun arazi kullanım tür ve tercihlerinin yapılması,
Erken uyarı, acil durum planlarının yapılması, halkın sel ve taşkın amaçlı eğitimi önleme, zarar
azaltma amaçlı, coğrafi perspektifteki tedbirler olarak önerilmektedir.
Kaynaklar
Ekenberg, L., Brouwers, L., Danielson, M., Hansson, K., Johannson, J., Riabacke, A., Vari, A., 2003, Flood Risk Management
Policy in the Upper Tisza Basin: A Siystem Analytical Approach Simulation and Analysis of Three Flood Management
Strategies, Inter national Institute for Applied Systems Analysis, Schlossplatz 1, A-2361 Laxerburg, Austria.
Gren, C., 2000, Flood risk management in the context of Integrated Water Resource Management (IWRM),
http://www.fhrc.mdx.ac.uk/resources/docs_pdfs/wuhanfin.pdf
Hansson, K., Ekenberg,L., 2002, Flood Mitigation Strategies for the Red River Delta, Presented at “The Commons in an Age of
Globalisation”, the Ninth Conference of the Internetional Association for the Study of Common property, Victoria Falls,
Zimbabwe.
İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü
109
2-5 Haziran 2005
TURQUA-V
Türkiye Kuvaterner Sempozyumu
Nawaz,
F., Shafique, M., 2003, Data integration for flood risk analysis by using GIS/RS as tools,
http://www.gisdevelopment.net/application/natural_hazards/floods
Sarma,P., 1999, Flood risk zone mapping of Dikrong sub basin in Assam, http://www.gisdevelopment.net/application/
natural_hazards/floods
Şorman, Ü., Gülkan, P., Önder,H., Yanmaz, M., Doğanoğlu, V., Erkay, C., Karaesmen, E., Yıldız, D., 1998, Batı ve Doğu
Karadeniz Bölgeleri Sel afetleri Araştırma Raporu, Türkiye Müteahhitler Birliği, Ankara
TMMOB BilimKurulu Raporu, 1999, 19-21 Mayıs 1998 Batı Karadeniz Seli Nedenleri, Alınması Gereken Önlemler ve Öneriler,
TMMOB Orman Mühendisleri Odası Yayın No: 22, Ankara.
Turner-Gillespie, D.F., Smith,J.A., Bates, P.D., 2003, Attenuating reaches and the regional flood response of an urbanizing
drainage basin, Advances in Water Resources, Volume 26, Issue 6, Pages 673-684, Elsevier Science B.V.
Turoğlu, H., Özdemir, H., Gönençgil, B., Güneysu, A.C., 2004, Bartın Çayı havzasının Hidrografik doğal afet risk
analizi,İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri, Proje no: 1700/15082001, İstanbul.
Tüysüz, O., Genç, C., Tarı, U., 2004, Physical factors controlling urban planning disasterareas: Bartın, western Black Sea region,
An International Inter-diciplinary Conference on THE BLACK SEA REGION: Past, Present and Future, October 14-16,
2004 Istanbul, TURKEY, List of Abstracts, 36-37.
İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü
110
2-5 Haziran 2005