Deti i Bardhë - Allianz Kulturstiftung

Luljeta Arapi Shqipëri/Gjermani
Khaled Al-Khamissi Egjipt
21
Vjeshtë
2013
600 L
Arian Leka Shqipëri
Fatos Lubonja Shqipëri
Luljeta Lleshanaku Shqipëri
Ilma Rakusa Zvicër
Hans-Ulrich Treichel Gjermani
Agron Tufa Shqipëri
Deti i Bardhë
DETI Botim i zgjedhur
për Letërsitë rreth Mesdheut
I
BARDHË
AUTORË
Lindit
Shqip
Arian
D
E
F
G
Q
Shqipëri
Khaled al Khamissi
Egjipt
R
Ilma Rakusa
Zvicër
ALFABETI NDËRKOMBËTAR I SINJALISTIKËS DETARE
S
Hans-Ulrich Treichel
Gjermani
Agron Tufa
N
A
T
Shqipëri
H
U
I
V
J
K
L
M
Lindita A
Shqipëri ∫
Arian Lek
Shqipëri
Luljeta Ll
Hyrja është e lirë.
Shqipëri
Fatos Lub
Vendndodhja: Teatri Kombëtar i Komed
Shqipëri
Rruga Sermedin Said Toptani.
Khaled al
Egjipt
Ilma Raku
Zvicër
Hans-Ulri
Gjermani
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
MINISTRIA E KULTURËS
Agron Tu
Shqipëri
B
O
C
P
D
Q
E
R
F
S
G
T
H
U
I
V
Hyrja është
J
W
Vendndodh
Rruga Serme
K
X
L
Y
M
Z
W
X
Y
Z
AUTORËT
Një projekt i fondacionit Allianz Kulturst
në bashkëpunim me Literarischen Colloq
si dhe Ministrinë e Kulturës së Shqipërisë
REPUB
MINISTR
Një projekt i
në bashkëpu
si dhe Minist
Aleph letrare 21
© Aleph vjeshtë 2013
Botim i parë dhjetor 1996
Arti Grafik Kleida Maluka
Shtypur në Shqipëri nga Maluka, Tiranë shtator 2013
Revista letrare Aleph është themeluar më 1996. Rreth saj janë afruar mbi njëqind shkrimtarë,
poetë, përkthyes, piktorë, fotografë e kritikë të rinj duke e shndërruar këtë revistë në një
shfaqe të gjerë arti në kulturën shqipe brenda dhe jashtë kufijve. Në numrat e saj janë botuar
afro katërqind shkrimtarë shqiptarë e të huaj, duke e shndërruar këtë revistë në një “Babel”
kulturash nga më të ndryshmet dhe ku rri krahas tyre edhe kultura jonë më e spikatur.
Revista Aleph është e hapur ndaj çfarëdo lloj ndihme, mbështetje financiare nga dashamirë e
filantropë kulture pa të cilët kulturat nuk mund të mbijetojnë. Po ashtu jemi të hapur dhe e
nxisim bashkëpunimin me këdo që është i interesuar të botojë në këtë revistë.
Materialet i mirëpresim në këtë adresë elektronike e-mail: alephreview@hotmail.com
ose në adresën postare rr. Emin Duraku, p.10, ap.8, shk. 11, Tiranë-Shqipëri.
Për tekstet në gjuhën Gjermane
Lindita Arapi| Das Schlüsselmädchen.© Berlin 2012, Dittrich Verlag GmbH
© Ideart, Tiranë, 2010. Aus dem Albanischen von Joachim Röhm.
Ilma Rakusa| Mehr Meer. Erinnerungspassagen.© Graz 2009, Droschl Verlag GmbH
© unveröffentlicht. Aus dem Deutschen von Lindita Arapi.
Hans-Ulrich Treichel| Der Verlorene.© Frankfurt am Main 1998, Suhrkamp GmbH und Co.
© Verlag K&B, Tirana, 2009. Aus dem Deutschen von Arian Klosi.
Luljeta Lleshanaku| Kinder der Natur. Gedichte. Albanisch/Deutsch.© Berlin, 2010 Edition
Korrespondenzen. Aus dem Albanischen von Andrea Grill.
Khaled Al-Khamissi| Arche Noah. © Basel 2013, Lenos Verlag.© Kairo 2009, Dar al-Shuruq.
Aus dem Arabischen von Leila Chammaa.
Për tekstet në gjuhën shqipe
© Arian Leka | © Fatos Lubonja | © Agron Tufa | © Luljeta Lleshanaku
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
MINISTRIA E KULTURËS
Projekt i fondacionit Allianz Kulturstiftung në bashkëpunim me Literarischen Colloquium Berlin
dhe Ministrinë e Kulturës të Shqipërisë
21
Aleph
Fatos Lubonja
Deti
6|7
Das Meer
Lindita Arapi vajza me ÇelËs në qafë
Schlüsselmädchen 48 | 49
Khaled Al-Khamissi
ARKA E NOES
Arche Noah Arian Leka
70 | 71
Përse shtegtojnë
dallëndyshet nga
vendet që s’kanë dimër
Warum ziehen die
Schwalben aus Ländern
fort, in denen es
keinen Winter gibt
Fatos Lubonja
88 | 89
NOSTALGJIA E HIDHËRIMIT
Die Nostalgie
der Bitterkeit
116 | 117
Luljeta Lleshanaku shtatË poezi
sieben Gedichte
Ilma Rakusa
MË SHUMË DET
Mehr Meer
Hans-Ulrich Treichel
I HUMBURI
Der Verlorene
Agron Tufa
130 | 131
154 | 155
180 | 181
Hyrje në
psikanalizën
e fshatit tonë
Dörfliche
Psychoanalyse,
eine Einführung
196 | 197
për autorët
ÜBER DIE AUTORINNEN
UND AUTOREN
210 | 211
Das weiSSe MeerLiteraturen rund ums Mittelmeer
Unter dem Titel „Erinnerungsraum Europa” werden acht Autorinnen und
Autoren verschiedener Generationen aus Albanien, Ägypten, Deutschland
und der Schweiz eingeladen, in einen literarischen Dialog zu treten und
über Verbindendes und Trennendes des gemeinsamen mediterranen Erbes
zu diskutieren.
Lange Zeit bedeutete das Mittelmeer vielen Albanern die Verbindung
mit Europa und das Versprechen von Freiheit. Vor allem während der 40
jährigen Diktatur Enver Hoxhas wurden die Küsten Westeuropas zum
Flucht- und Sehnsuchtsort. Heutzutage ist das weiße Meer als politischer
und poetischer Raum zugleich Bindeglied wie auch scharf bewachte
Grenze zwischen Europa, Nordafrika und dem Nahen Osten.
Nach Stationen in Berlin und Triest führt die Reise des Literaturfestivals
DAS WEISSE MEER diesmal nach Tirana. Hier gehen die AutorInnen
der Frage nach, welches kollektive Gedächtnis die mediterrane Welt mit
ihrer langen Geschichte gemeinsamer kultureller Traditionen sowie einer
von Gegensätzen geprägten Gegenwart herausgebildet hat. Darüber hinaus
soll auch über Strategien des Erinnerns gesprochen werden, mit deren
Hilfe totalitäre Erfahrungen literarisch aufgearbeitet werden können. Die
Autorinnen und Autoren des Festivals sind: Lindita Arapi (Albanien/
Deutschland), Khaled Al-Khamissi (Ägypten), Arian Leka (Albanien),
Luljeta Lleshanaku (Albanien), Fatos Lubonja (Albanien), Ilma Rakusa
(Schweiz), Hans-Ulrich Treichel (Deutschland) und Agron Tufa
(Albanien). Die Podiumsdiskussion und die literarischen Gespräche werden
moderiert von Dhurata Shehri, Mimoza Hysa, Parid Teferiçi.
Das Literaturfestival DAS WEISSE MEER ist ein Projekt der Allianz
Kulturstiftung mit dem Literarischen Colloquium Berlin, in Kooperation
mit dem Kulturministerium in Albanien. Die Eröffnung ist am 04. Oktober,
18.00 Uhr im National Theater der Komödie. Die Lesungen finden am 05.
Oktober von 10.30 - 13.00 Uhr, sowie von 17.30 - 20.00 Uhr statt.
Deti i Bardhë
Letërsitë përreth Mesdheut
Nën moton “Europa si hapësirë kujtese”, tetë poetë, shkrimtarë dhe publicistë
nga Shqipëria, Egjipti, Gjermania dhe Zvicra diskutojnë me njëri-tjetrin mbi
gjëra që i bashkojnë dhe i ndajnë në trashëgiminë e përbashkët mesdhetare.
Për një kohë të gjatë, Deti Mesdhe nënkuptonte për shqiptarët lidhjen
me Europën dhe shpresë për liri. Sidomos gjatë diktaturës 40 vjeçare të
Enver Hoxhës brigjet perëndimore do të ktheheshin në vende të arratisë
dhe të mallit. Sot, deti i Bardhë është një hapësirë sa politike, aq edhe
poetike, dhe në të njëjtën kohë një element lidhës, aq sa edhe ndarës i
kufijve të kontrolluar fort midis Europës, Afrikës së Veriut dhe Lindjes
së Afërme.
Pas stacioneve në Berlin dhe Trieste udhëtimi i festivalit të letërsisë Deti i
Bardhë ndalet në Tiranë. Në qendër të diskutimeve të autorëve do të jetë
hapësira e pangatërrueshme kulturore e vendeve të Mesdheut, me historinë
e gjatë dhe një të tashme të mbrujtur nga mospërputhjet. Në ç’mënyrë janë
përpunuar përvojat totalitare dhe si e kanë gjetur ato rrugën për t’u futur në
kujtesën letrare në secilin nga këto vende? Kjo pyetje do të marrë përgjigje
nga autorët pjesëmarrës në këtë aktivitet: Lindita Arapi (Shqipëri/
Gjermani), Khaled Al-Khamissi (Egjipt), Arian Leka (Shqipëri), Luljeta
Lleshanaku (Shqipëri), Fatos Lubonja (Shqipëri), Ilma Rakusa (Zvicër),
Hans-Ulrich Treichel (Gjermani) dhe Agron Tufa (Shqipëri). Diskutimet
dhe leximet e autorëve do të moderohen nga Dhurata Shehri, Mimoza
Hysa dhe Parid Teferiçi.
Festivali i letërsisë Deti i Bardhë është një projekt i Allianz Kulturstiftung
në bashkëpunim me Literarischen Colloquium Berlin dhe mbështetet nga
Ministria e Kulturës e Shqipërisë. Ceremonia zyrtare e hapjes më 4 Tetor, ora
18.00 në Teatrin Kombëtar të Komedisë. Leximet e autorëve më 5 Tetor,
ora 10.30-13.00, si dhe 17.30-20.00.
Fatos Lubonja
Das Meer
I
Für det, das albanische Wort für Meer, halten die Etymologen
unterschiedliche, allerdings (wie so oft) nicht völlig überzeugende
Erklärungen bereit. Zwei davon fand ich besonders interessant. Die
eine führt das Wort det auf dal, also hinausgehen, weggehen zurück, die
andere auf deub-eto, was tief bedeutet.
Das Meer als Ausgangstor
Ich kann mich an meine ersten Begegnungen mit dem Meer ganz
gut erinnern. Natürlich nicht an die genauen Tage, aber ich weiß
noch, dass die Adria, wenn die Familie mit dem Auto von Tirana
nach Durrës an den Strand fuhr, stets an einer bestimmten Stelle vor
uns auftauchte, nämlich hinter einem Hügel bei Sukth. Das jedes Mal
wiederkehrende Gefühl der Überraschung ist mir so gegenwärtig
wie der tiefe Eindruck, den die imposante blaue Fläche, die sich bis
6
Aleph Le tr are
FATOS LUBONJA
Deti
I
Fjalës shqipe “det” etimologët i japin shpjegime të ndryshme, që
siç ndodh shpesh, nuk janë asnjëherë plotësisht bindëse. Midis tyre
ka edhe dy shpjegime që më kanë tërhequr veçanërisht vëmendjen:
njëri që thotë se fjala vjen nga “dal” dhe tjetri nga deub-eto “i thellë”.
Deti si dalje
Më duket sikur mund të them se e mbaj mend mirë kujtimin
e parë të pamjes së detit. Jo se kujtoj ditën e saktë, por sepse
takimi i shikimit me detin bëhej gjithnjë në të njëjtën pikë e me të
njëjtën pamje. Kur shkoja me makinë me familjen nga Tirana për
në plazhin e Durrësit vinte një vend i rrugës kur, mbas një kodre
afër Sukthit, shfaqej deti Adriatik. Mbaj mend gjithmonë ndjenjën
e veçantë të befasisë, mpleksur me atë të mahnitjes nga bukuria,
kur shfaqej hapësira gjigante e kaltër që shtrihej deri në horizontin
Fatos Lubonja
7
zum fernen Horizont erstreckte, bei mir hinterließ. Eigentlich hat
sich an dem, was ich empfinde, wenn ich ans Meer komme, bis heute
nichts geändert. Diese Gefühle wurzeln vor allem in der Auffassung
vom Meer als Ausgangstor zur Welt. Das mag auch daran liegen,
dass der Blick sogleich zum Horizont wandert, wo sich Wasser und
Himmel vereinigen. Bei der Adria, so scheint mir, geschieht dies
auf eine ganz besondere Weise, beide fließen so ineinander, dass fast
kein Unterschied mehr zu erkennen ist. Die Symbiose von Himmel
und Meer geht so weit, dass beim Wechsel der Jahreszeiten beide
gemeinsam ihre Farbe ändern.
Wenn man dann am Strand von Durrës stand, entdeckte man
an der Schnittlinie von Meer und Himmel diverse Objekte, die
wie Scherenschnitte vor einer gewaltigen Leinwand aussahen.
Das waren die Schiffe, die vor dem Hafen von Durrës auf der
Reede lagen. Der Hafen war zu klein für alle, so dass manche auf
das Löschen ihrer Ladung warten mussten. Als Kind war es für
mich schwer, dies zu begreifen, weil ich mir mir die Dampfer und
ihre Ladung nicht in ihrer Dinglichkeit vorzustellen vermochte.
Bis heute empfinde ich, wenn ich vom Ufer aus Schiffe als
dreidimensionale Körper auf dem offenen Meer fahren sehe,
eine gewisse Enttäuschung, weil ihr zweidimensionales Bild seit
meinen Kindertagen tief in mir steckt.
Von meiner Mutter, die ihre Kindheit in Durrës verlebte, weiß
ich, dass es dort noch zur Zeit des Königs Zogu keinen ausgebauten
Hafen gab, so dass es sehr viel länger dauerte, die Schiffe zu entladen.
Man benutzte Lastkähne, die zwischen dem Schiff und dem Ufer hin
und her fuhren. Mein Onkel schwamm mit seinen Freunden gerne
zu den ankernden Frachtern hinaus oder begleitete die Kähne bei
ihren Fahrten. Sein Vater war davon überhaupt nicht angetan, so dass
er eines Tages beschloss, die Kinder in das Heimatdorf der Familie
zurückzuschicken. Ein Verwandter redete es ihm aber aus, mein
Onkel kam noch einmal davon. Später überraschte ihn der Krieg im
Ausland, er blieb dort und kam im Leben weit herum.
8
Aleph Le tr are
përtej. Është një mbresë që më duket se e kam edhe sot sa herë
takohem me shikim me detin dhe që më shumë lidhet me kuptimin
e detit si dalje. Kjo edhe sepse shumë shpejt shikimi përqendrohej
në horizont, atje ku deti bashkohej me qiellin. Dhe Adriatiku më
duket se është i veçantë në këtë takim. Ai bashkohet me qiellin
në një mënyrë ku gati-gati nuk dallohet ndryshimi; sikur të ketë
një simbiozë të detit me qiellin, që, sipas stinëve, ndryshojnë edhe
ngjyrën së bashku.
Sa herë shkoja në plazhin e Durrësit nuk mund të mos më tërhiqnin
vëmendjen, aty ku deti bashkohej me qiellin, disa objekte që një fëmije
i dukeshin si personazhe dydimensional filmash vizatimor, por në një
ekran gjigant. Ishin anijet që qëndronin në radën e portit të Durrësit.
Ato qëndronin aty sepse porti ishte i vogël dhe nuk mund të hynin
të gjitha brenda të shkarkoheshin, por për një fëmijë ato ishin diçka
tjetër, që s’kishte lidhje me këtë punë. Nuk arrija t’i imagjinoja në
konkretësinë e tyre, as materialet që mbanin brenda. Ato ishin më
shumë si banorë të një bote shumë të largët. Madje nuk mund t’i
imagjinoja dot në mes të detit, por vetëm ne pikën ku bashkohej
deti me qiellin. Kur më ka qëlluar më vonë të shoh anije nga ndonjë
pikë prej nga ato duken në mes të detit, tredimensionale, gjithnjë
sikur kam pësuar një lloj zhgënjimi pasi anija në imagjinatën time
më të thellë është e lidhur ngushtë me atë pamje dy dimensionale të
fëmijërisë.
Nëna ime, që në fëmijëri ka jetuar në Durrës më ka treguar se
në kohën e mbretit Zog qyteti nuk kishte port fare, prandaj anijet
që vinin për të shkarkuar mallra rrinin atje shumë më gjatë. Ato
shkarkoheshin nëpërmjet varkash që shkonin në radë. Daja im me
disa shokë e kishte bërë zakon të shkonte me not tek anijet apo duke
ndjekur varkat që shkonin për t’u ngarkuar me mallin. Derisa një
ditë i ati ishte zemëruar dhe kishte vendosur ta dërgonte në fshat nga
kishin ardhur. Por njëri nga të afërmit i kishte thënë: si do ta dërgosh
djalin në fshat, çfarë do të bëhet ai atje? Dhe kështu daja im kishte
Fatos Lubonja
9
In den Zeiten, in denen meine eigenen Erinnerungen einsetzen,
war es nicht mehr möglich, sich den Schiffen zu nähern oder auch
nur den Hafen zu betreten.
Nur als vages Bild aus den fünfziger Jahren, ich war damals noch
ganz klein, ist in meinem Gedächtnis ein Schiff präsent. Meine
Mutter kam damals mit einem sowjetischen Dampfer aus Odessa
zurück. Der Bug, den ich verschwommen vor mir sehe, erschien
mir unendlich hoch. Damals hielt Albanien noch zur Sowjetunion
und dem östlichen Lager. Radio Tirana spielte damals häufig die
albanische Version eines russischen Lied, von dem ich die Melodie
und einige Strophen bis heute behalten habe:
...
So hoch die Wogen schlagen,
Der Seemann hält stand,
Hab keine Angst, meine Liebe,
Das Schwarze Meer ist unser Schutz.
O Schwarzes Meer, mein Freund …
Dieses Lied gehörte für mich in eine andere Welt. Das Schwarze
Mee, das Mittelmeer und die Küsten, an die ihre Wellen schlugen, die
kühnen Seeleute, die mit dem großmütigen Beistand des Meeres den
Stürmen trotzten, blieben mir fern.
Das Meer und das Ufer
In den sechziger Jahren des vergangenen Jahrhunderts schärfte
sich mein kindliches Erinnerungsvermögen. Inzwischen war der
Bruch mit der Sowjetunion vollzogen. Das Meer, das bedeutete für
mich nun den schönen Strand der Bucht von Durrës, das Bad in den
Wellen, das Hinausschwimmen, den feuchten Streifen am Ufer, auf
dem wir Sandburgen bauten, die das Wasser bald verschluckte, den
warmen Sand weiter hinten, in dem wir uns eingruben, wenn wir
10
Aleph Le tr are
shpëtuar dhe më pas, meqenëse Lufta e gjeti jashtë shtetit, mbeti
jashtë dhe u bë një udhëtar i thekur.
Por në kohën e kujtimeve të mija atyre anijeve nuk mund t’u
afroheshe kurrsesi. As në port nuk mund të hynte kush.
Një kujtim i vetëm i vagullt që kam, i një anije të parë nga afër,
është i viteve 50-të kur kam qenë vetëm disa vjeç. Ishte një anije
sovjetike me të cilën kthehej nëna ime nga Odesa. Ashtu turbull kujtoj
një pjesë të bashit të saj, që mu duk shumë-shumë i lartë. Ishte koha
kur Shqipëria kishte ende lidhje me Bashkimin Sovjetik dhe kampin
e Lindjes. Në Radio Tirana jepej shpesh asokohe një këngë sovjetike,
e kënduar në shqip nga këngëtarët tanë, muzikën dhe strofat kryesore
të së cilës i mbaj mend edhe sot përmendësh.
…
Sa me tërbim ngrihet vala
Por marinari qëndron
Ti mos ki frikë e dashur
Se Deti i Zi ne na mbron
O Deti i Zi shoku jon
O Deti i Zi shoku jon
(Çiornoje morje maja
Çiornoje morje maja)
Kur dëgjoja atë këngë më dukej se bëhej fjalë për një botë tjetër.
Edhe Deti i Zi edhe Deti Mesdhe dhe tokat që lagnin ato edhe guximi
i marinarëve për të sfiduar hapësirat detare me ndihmën bujare të
detit sikur mbetën një botë tjetër.
Fatos Lubonja
11
vor Kälte zitternd aus dem Wasser kamen.
Der Bereich, in dem man schwimmen durfte, war durch
Bojen markiert. So wurden jedenfalls die verrostete Blechtonnen
genannt, die etwa hundertfünfzig Meter vom Ufer entfernt auf
der Wasseroberfläche dümpelten. Dort war für Schluss für unsere
Schwimmausflüge, denn dem doppelten Verbot seitens des Staates
und der Eltern musste man sich auf jeden Fall unterwerfen.
Natürlich wanderte unser Blick oft zum Horizont, vor allem,
wenn die immer röter und so flächig wie die Schiffe werdende
Sonnenscheibe langsam im Wasser versank, wenn bei Einbruch der
Dunkelheit auf den Frachtern die Lichter angingen und der Anblick
etwas Traumhaftes erhielt.
Die Schiffe auf der Reede wechselten ständig, und der Moment,
in dem sich eines in Bewegung setzte, war besonders beeindruckend.
Wir verfolgten sie mit unseren Blicken, bis sie in den Hafen
eingelaufen oder hinter dem Horizont verschwunden waren. Trotz
der großen Entfernung lernten wir, sie nach ihrer Größe und Form
zu unterscheiden. Eigentlich hätte man ein Fernglas gebraucht,
aber derlei Instrumente standen im damaligen Albanien nicht zum
Verkauf, und nur wenigen war der Besitz gestattet, hätten sie doch
Dinge näher herangeholt, die man besser nicht sehen sollte, oder sie
gar erreichbar erscheinen lassen, was eine ganz und gar unerwünschte
Illusion war.
Manchmal tauchte auch der ganze Stolz der albanischen Flotte in
der Bucht auf, die Vlora, das mit zwölftausend Bruttoregistertonnen
größte Schiff Albaniens, der einzige Transozeandampfer. Drei
Ringe in den albanischen Farben, also zwei rote und dazwischen
ein schwarzer, schmückten den Schornstein der Vlora. Wer das
Privileg genossen hatte, durch das Fernglas einen Blick auf den
Hochseedampfer zu werfen, konnte berichten, dass auch der goldene
Stern nicht fehlte. Bei jedem Auftauchen vor dem Hafen verglichen
wir die Vlora mit den anderen Schiffen. War sie auch wirklich größer?
Wir träumten alle von einer Besichtigung, den Wunsch, darauf
12
Aleph Le tr are
Deti si breg
Në vitet 60, kur kujtimet e mija të fëmijërisë vijnë e bëhen më
të qarta, çka përkon me kohën pas prishjes me Bashkimin Sovjetik,
deti ishte plazhi i gjirit të bukur të Durrësit: uji ku laheshim, valët,
noti, bregu i lagur ku ndërtonim kala prej rëre që i prishnin valët
duke i lëpirë, rëra e ngrohtë më përtej me të cilën mbështilleshim pasi
dilnim duke u dridhur nga deti.
Largësia deri ku mund të notonim përcaktohej nga “fuçijat”.
Kështu i quanin disa fuçi teneqeje cilindrike të ndryshkura, të
vendosura rreth njëqindepesëdhjetë metra nga bregu, që pluskonin
mbi ujë për të përcaktuar kufirin se deri ku mund të shkoje me
not. Përtej tyre nuk lejohej të shkoje dhe ky ndalim kishte një
kuptim të dyfishtë, ishte ndalimi që bënte shteti dhe ndalimi që
bënte familja.
Afërmendsh shikimi ynë shtrihej edhe drejt horizontit. Veçanërisht
kur vinte perëndimi ndiqnim rrugëtimin e rrethit të artë të diellit që
bëhej i kuq i kuq, gjithnjë e më dydimensional, si anijet, dhe pastaj
zhytej dalëngadalë në ujë mu atje ku ishin dhe anijet të cilat, pasi
binte nata, ndiznin dritat dhe bëheshin edhe më ëndërrore.
Anijet në radë ndryshonin. Disa iknin disa vinin dhe momenti kur
ato lëviznin ishte i veçantë. Vështrimi ynë përqendrohej në ndjekje
të asaj që lëvizte edhe kur hynte në port edhe kur largohej dhe
humbiste prapa horizontit. Ne arrinim t’i dallonim njërën nga tjetra
për nga madhësia apo forma, por ato mbeteshin gjithmonë shumë
larg. Duhej të përdorje dylbinë që t’i shikoje. Mirëpo këto ishin një
instrument që nuk tregtohej në Shqipërinë e asaj kohe, që pakkush
mund t’i zotëronte, sepse ishin një instrument që afronte gjëra që nuk
duhet t’i shihje apo që mund të të krijonte iluzionin se mund t’i arrije
ndërsa duhet të mos kishe të tilla iluzione.
Në atë kohë në radë filloi të shfaqej edhe anija më e madhe
shqiptare: Vlora. Ishte krenaria e flotës shqiptare, me 12 mijë ton
Fatos Lubonja
13
zu reisen, getraute sich sich allerdings niemand zu äußern. Unsere
Beziehung zum Meer war auf das sichere Ufer beschränkt.
Ein Vorfall am Strand
Der Strand von Durrës war in zwei fast gleich breite, ansonsten
aber sehr unterschiedliche Bereiche eingeteilt. Im einen badete das
Volk, die andere Hälfte gehörte dem „Block“, war also den höchsten
Vertretern der Nomenklatura vorbehalten, die im Sommer aus Tirana
herkamen, um mit ihren Familien Urlaub zu machen. Der dem Volk
zugeteilte Abschnitt war im Sommer schrecklich überbevölkert, die
Leute hausten größtenteils in sogenannten Kabinen, einer langen
Reihe von durch dünne Wände getrennte Holzbaracken. Auf dem
Volksstrand gab es das Restaurant „Eisenbahn“, zwei ins Meer
hineinragende Betonplattformen für Musik- und Tanzvergnügungen
sowie mehrere Hotelgebäude, in denen ausgewählte Touristen
untergebracht wurden, nämlich die marxistisch-leninistischen und
maoistischen Freunde der Partei.
Im Block-Bereich wohnten wenige Familien in Strandvillen, die
man ihren ehemaligen Besitzern weggenommen hatte. Nür für den
Diktator und den Ministerpräsidenten hatte man neu gebaut. Ferner
gab es ein Gemeinschaftsgebäude, in dem unter anderem Filme gezeigt
wurden, die man in den Kinos des Landes nicht zu sehen bekam.
Der Unterschied in der „Besiedelungsdichte“ beider Bereiche
war gewaltig. Während sich in der Sommersaison auf der einen Seite
Tausende von Menschen drängten, ergingen sich auf der Blockseite
die Mitglieder von nicht mehr als dreißig Familien. Schilderhäuschen
trennten die beiden Strandabschnitte, die vierundzwanzig Stunden am
Tag mit Wachsoldaten besetzt waren. Besonders das Häuschen direkt
am Wasser fiel ins Auge. Abends ergoss sich ein Menschenstrom über
den Volksstrand, der zehn Meter vor der Postenkette kehrtmachte,
um den Spaziergang in der Gegenrichtung fortzusetzen.
14
Aleph Le tr are
kapacitet. E quanin “transoqeaniku”. Oxhaku i Vlorës dallohej
sepse kishte tre shirita që e rrethonin, dy të kuq dhe një në mes, i
zi, që qenë simboli i flamurit shqiptar. Kush kishte arritur ta shihte
me dylbi tregonte se atje kishte edhe nje yll. Sa herë shfaqej ne radë
ne gjithmonë e krahasonim me anijet e tjera. A ishte më e madhja?
Ëndërronim të bënim një ditë ndonjë vizitë në të, ta shihnim, por
askush nuk guxonte të thoshte se donte të lundronte me të apo me
ndonjë anije të ngjashme. Marrëdhënia jonë me detin ishte reduktuar
në sigurinë e plazhit.
Një ngjarje në plazh
Plazhi i Durrësit ndahej në dy pjesë që ishin thuajse të barabarta në
gjatësi, por që ndryshonin shumë me njëra tjetrën. Gjysma ishte zona
ku bënte plazh populli, gjysma tjetër ishte “blloku”, zona me vila ku
pushonte nomenklatura më e lartë, familjet e të cilës transferoheshin
gjatë verës nga Blloku i Tiranës aty. Zona e popullit gjatë verës ishte
e mbipopulluar, njerëzit banonin aty kryesisht në ato që quheshin
“kabinat” që qenë rreshta të gjatë barakash druri që ndaheshin
nga njëra-tjetra me paretet. Në atë zonë ishte edhe bar restorant
“Hekurudha”, qenë edhe dy pista që hynin në det dhe disa ndërtesa
hotelesh ku vinin turistë të përzgjedhur me kujdes: miqtë marksist leninistë dhe maoistë të partisë.
Në pjesën e bllokut kishte shumë pak familje që banonin në vila
që u ishin konfiskuar pronarëve të dikurshëm. Vetëm Diktatorit i
ishte ndërtuar një vilë e re dhe Kryeministrit. Aty kishte edhe një
ndërtesë të përbashkët ku shfaqeshin filma nga ato që nuk shfaqeshin
në kinematë e vendit.
Dallimi në dendësi midis dy pjesëve ishte i paparë. Nëse në
sezonin e verës në njërën anë kishte me mijëra familja që e mbushnin
plazhin, në anën e bllokut nuk kishte më shumë se 30 familje. Të dy
Fatos Lubonja
15
Die beiden Ruderboote im Blockbereich waren die beiden
einzigen am ganzen Strand, die einfachen Urlauber hatten keinen
Zugriff darauf. Das größere der beiden Boote stand exklusiv dem
Diktator zur Verfügung, das andere dem Ministerpräsidenten. Der
Diktator benützte das seine nur sehr selten, der Regierungschef
dagegen pflegte täglich zwei Stunden zu rudern, allein oder in
Begleitung seiner Frau und seiner Kinder. Im flachen Wasser vor dem
Blockbereich fuhr er parallel zum Ufer hin und her. Das Boot war
natürlich auch vom öffentlichen Atrandabschnitt aus zu sehen. Alle
wußten, daß es vom Regierungschef gerudert wurde.
Eines Tages geschah etwas Unerhörtes. Etwa eine Woche nach Antritt
seines Urlaubs gab der Ministerpräsident zur allseitigen Überraschung
den Befehl, die Schilderhäuschen, die das Volk vom Blockteil fernhielten,
abzubauen. Der Einfall war ihm spontan gekommen. Beim Rudern hatte
sein ältester Sohn den Begriff „Block“ gebraucht. „Was soll das, Block?“,
empörte sich der Ministerpräsident, obwohl er die Unterschiede bei der
Nutzung beider Strandteile täglich vor Augen hatte. Doch schien das
Wort größere Macht zu haben als das Sehorgan. Jedenfalls schien der alte
Kommunist, der einst für die Gleichheit aller Menschen gekämpft hatte,
aus einem schlechten Traum zu erwachen. Wie kam es nur, dass er und
die anderen Führer durch Wachposten vom Volk getrennt gelebt hatten?
Jedenfalls erteilte er den Befehl, alle Postenstände zu entfernen. Die
Gattin des Regierungschefs wagte sich noch am gleichen Tag sogar in
die andere Zone zu den einfachen Menschen hinüber, hakte sich bei zwei
junge Mädchen ein und führte sie in den Bereich der Elite. Die Leute
staunten. Was ging da vor?
Allerdings blieb die Zahl der Kühnen, die sich in die sonst verbotene
Zone hinüberwagten, äußerst klein. Die Mehrheit folgte weiterhin dem
lange antrainierten Reflex, zehn Meter vor der Grenze umzudrehen.
Man glaubte nicht wirklich an einen Umschwung. Die Maßnahme
des Ministerpräsidenten hielten sie für eine nostalgische Laune oder,
schlimmer noch, eine Provokation, auf die man besser nicht hereinfiel.
Nach zwei Tagen wurde die Öffnung rückgängig gemacht.
16
Aleph Le tr are
zonat ndaheshin me postblloqe që ruheshin 24 orë me ushtarë. Ai më
i dukshmi ishte në breg të detit. Gjatë mbrëmjeve bregu i pjesës së
popullit mbushej me një lum njerëzish që shëtisnin deri dhjetë metra
pranë postbllokut dhe pastaj ktheheshin mbrapsh.
Në plazh nuk kishte asnjë barkë për përdorim familjar përveç
dyve që ishin në bllok. Njëra, më e madhja, ishte e Diktatorit, tjetra e
Kryeministrit. Diktatori vetë e përdorte rrallë, kurse Kryeministri e
kishte si rregull të bënte një - dy orë kanotash në ditë. Ai here merrte
të shoqen here fëmijët dhe voziste horizontalisht në një farë thellësie
jo të madhe në ujërat e bllokut. Por varka dallohej edhe në zonën
tjetër. Të gjithë e dinin se me atë varkë voziste Kryeministri.
Një ditë ndodhi diçka e pazakontë. Afro një javë pasi kishte ardhur
për pushime, Kryeministri dha urdhër, për çudinë e të gjithëve, të
hiqej postblloku që ndante popullin nga blloku. Urdhri i kishte
dalë ashtu spontanisht. Ndërkohë që ai voziste me barkë i biri i
madh i kishte përmendur fjalën “blloku”. “Ç’është ky ‘”blloku’!”
kishte reaguar kryeministri edhe pse ushtarët dhe postbllokun dhe
diferencën e dendësisë midis dy zonave e kishte përditë parasysh.
Dukej sikur fjala të kishte më shumë forcë sesa pamja. Ajo sikur ta
kishte zgjuar komunistin që kishte luftuar për barazi nga një ëndërr
e keqe në të cilën vetja dhe udhëheqësit e tjerë i ishin shfaqur sikur
jetonin të ndarë nga populli me postblloqe që ruheshin me ushtarë
të armatosur. Dha urdhër që të hiqeshin postblloqet. Gruaja e
Kryeministrit atë ditë doli në zonën e bregut ku shëtiste populli, pa
dy vajza të reja, iu afrua, u futi krahun dhe i tërhoqi brenda. Njerëzit
mbetën me sy hapur. Çfarë po ndodhte kështu?
Por numri i atyre që guxuan ta kapërcejnë atë prag që ndante
bregun ishte shumë i vogël. Shumica bënin atë që kishin bërë përherë
me refleks të kondicionuar: shkonin deri dhjetë metra afër postbllokut
dhe ktheheshin. Nuk besonin se kishte ndodhur ndonjë ndryshim.
Për ta heqja e postbllokut ishte ose një ëndërr e keqe e kryeministrit
në të cilën i ishte fanepsur qortueshëm ideali i tij i rinisë, që ai e kishte
Fatos Lubonja
17
Angeblich war der Diktator auf Urlaub gekommen und hatte auf
eine Beschwerde des Innenministers hin, der sich Sorgen um die
Sicherheit der Führung machte, den Beschluss wieder aufgehoben.
Die Leute auf der anderen Seite waren eher zu glauben geneigt,
der schlaue Diktator habe es für besser gehalten, keinen Einblick in die
Privilegien der Nomenklatura zu gewähren. Schließlich bewahrte der
Abstand die Autorität der Führung. Es konnte nicht der moralischen
Ertüchtigung des Volkes dienen, wenn dieses umherschlenderte
und sich Leute im fortgeschrittenen Stadium körperlichen Verfalls
in Badekleidern anschaute, die es im Alltag als seine Herren und
Führer verehren sollte. Außerdem war es nicht schlecht, wenn der
Ministerpräsident einen Schuss vor den Bug bekam. Was maßte er
sich auch an, Befehle zu erteilen, die nur dem Großen zustanden.
Das offene, tiefe Meere
Meine Generation wuchs heran, und ihr Bild vom Meer bevölkerte
sich mit historischen Ereignissen, die es immer tiefer erscheinen
ließen, immer furchterregender und bedrohlicher. Meistens ging es
um kriegerische Auseinandersetzungen, schon seit der Antike, als
sich in diesen Gewässern griechische und römische Schiffe bekämpft
hatten, als Cäsar über die Adria gesetzt hatte, um am andern Ufer die
Entscheidungsschlacht gegen Pompeus zu schlagen. Die Wracks der
Schiffe schickten schreckliche Botschaften aus der Tiefe herauf.
Im zwanzigsten Jahrhundert verdichtete sich das Geschehen. Die
Armeen, die im ersten Weltkrieg Albanien eroberten, kamen über das
Meer. In das nämliche Meer jagten 1920 die albanischen Freischärler
bei der Befreiung von Vlora und Sazan die italienischen Truppen.
Von der Adria aus erfolgte der Angriff der faschistischen Armee, die
Albanien 1939 besetzte. 1944 verminten die Deutschen die ganze
Bucht von Durrës, weil sie vermuteten, die bevostehende alliierte
Invasion werde hier erfolgen. In der Meerenge von Korfu liefen kurz
18
Aleph Le tr are
tradhtuar, ose një provokim për të parë se kush do të guxonte të
hynte.
Pas dy ditësh blloku u mbyll përsëri. U tha se kishte ardhur për
pushime Diktatori dhe kishte dhënë urdhër të mbyllej pasi Ministri i
Brendshëm i ishte ankuar se një hapje e tillë vinte në rrezik sigurinë
e udhëheqjes.
Por njerëzit përtej postbllokut e interpretuan më shumë se
Diktatori, si më dinak që ishte, mendonte se ishte më mirë t’i mbanin
fshehur privilegjet. Jo vetëm, por distanca sikur i bënte udhëheqjen
edhe më të pushteshme. E ç’kuptim kishte që njerëzit të kalonin aty
dhe t’i shihnin ata, që duhet t’i adhuronin si zotat, me rrobe banje,
të ngjashëm me gjithë të tjerët, madje shumica fizikisht të mbaruar?
Pastaj Kryeministri duhet të merrte edhe një mësim: të mos jepte
urdhra që mund t’i jepte vetëm i Madhi.
Deti i thellë
Dora dorës që brezi im rritej imagjinata e detit përtej bregut filloi
të popullohej me ngjarje historike që e bënin detin gjithnjë e më të
thellë, gjithnjë e më të frikshëm e kërcënues. Ishin thuajse të gjitha
ngjarje që lidheshin me luftëra që fillonin që në kohët më të hershme,
kur në ato ujëra ishin mbytur anijet greke e romake në luftime apo
kur aty kishte zbarkuar Çezari për të bërë betejën vendimtare kundër
Pompeut. Skeletet e këtyre anijeve që ndodheshin edhe tani thellë
atyre ujërave, lëshonin prej atyre thellësive mesazhe të frikshme.
Por historia vinte dendësohej veçanërisht me ngjarje të shekullin
XX. Prej detit kishin ardhur ushtritë që kishin pushtuar tokën
shqiptare në Luftën e Parë. Deti ishte gremina ku shqiptarët kishin
hedhur ushtrinë Italiane në 1920 duke çliruar Vlorën dhe Sazanin;
prej detit kishte ardhur ushtria fashiste për të pushtuar Shqipërinë më
1939. Në 1944 gjermanët e kishin minuar krejt gjirin e Durrësit sepse
Fatos Lubonja
19
nach dem Zweiten Weltkrieg zwei englische Kriegsschiffe auf Minen
und flogen in die Luft, und die Verminung blieb die ganzen fünfziger
Jahre über bestehen.
Und der Argwohn gegen das vermeintlich bedrohliche Meer
wurde weiter geschürt. Im Jahr 1961 begann in Tirana ein großer
Schauprozess. Das Kino „Brigade“, in das nur ein handverlesenes
Publikum eingelassen wurden, war von drei Kordons von Polizisten
und Sicherheitsbeamten umgeben. Selbst Feuerwehrautos standen
bereit. Beim Hauptangeklagten handelte es sich um den Kommandeur
der Kriegsmarine. In der Anklageschrift der Staatsanwaltschaft stand,
die Organe der Staatssicherheit hätten ein ungeheuer gefährliches
Komplott gegen die Volksrepublik Albanien aufgedeckt, hinter dem
gemeinsam der jugoslawischen Geheimdienst UDB, die griechischen
Monarcho-Faschisten und die im Mittelmeer stationierte 6. USFlotte steckten. In Kollaboration mit den inländischen Verschwörern
hätten sie einen blutigen Angriff gegen Albanien vom Meer her
geplant.
Es handelte sich bei dem Verfahren um eine unappetitliche Kopie
der stalinistischen Prozesse. Wer die aus der Luft gegriffenen Vorwürfe
zurückgewiesen hatte, war während der Voruntersuchungen
umgekommen. Die anderen, die gestanden, wurden verurteilt und
erschossen.
Die ganze Sache war angezettelt worden, weil man zur
gleichen Zeit auf die Aufhebung der sowjetischen Flottenbasis
in Pashaliman bei Vlora hinarbeitete, nachdem Albanien wegen
des „Verrats der Chruschtschowrevisionisten an Stalin“ die
diplomatischen Beziehungen zur Sowjetunion abgebrochen hatte.
Der eigentliche Zweck des Prozesses war es, die Offiziere, die in der
Sowjetunion studiert hatten, einzuschüchtern und zugleich mit dem
Wunschdenken aufzuräumen, Albanien werde sich nun auf die Seite
des Westens schlagen.
Zum großen Verbündeten wurde das maoistische China der
Kulturrevolution.
20
Aleph Le tr are
kishin të dhëna se sulmi i aleatëve do të vinte diku në Mesdhe dhe
Durrësi ishte një nga vendet më të mundshëm; Ngushtica e Korfuzit
ishte vendi ku ishin hedhur në erë nga minat dy anije angleze fill pas
Luftës së Dytë dhe që kishte mbetur e minuar gjatë gjithë viteve 50.
Por kjo imagjinatë e detit si kërcënim mbahej gjallë edhe më fort
me ngjarjet që jetonim. Në vitin 1961 në Tiranë u hap një gjyq i madh.
Kinema “Brigada”, ku zhvillohej gjyqi me dyer të hapura vetëm
për të ftuar të përzgjedhur, ishte rrethuar me tre kordonë policësh
dhe oficerë sigurimi. Nuk mungonin edhe makinat zjarrfikëse. I
gjithë populli e dëgjonte gjyqin me altoparlant. I pandehuri kryesor
ishte Komandanti i Flotës Ushtarake Detare. Në aktakuzën e
prokurorit thuhej se organet e Sigurimit të Shtetit, kishin zbuluar
një nga komplotet më të rrezikshme kundër Republikës Popullore të
Shqipërisë, të përgatitura nga UBD-ja Jugosllave, monarko-fashistët
grekë dhe Flota e Gjashtë Amerikane, e dislokuar në Mesdhe. Në
bashkëpunim me këta armiq të brendshëm Shqipërisë do t’i vinte nga
deti një sulm i përgjakshëm.
Ishte një kopje e shëmtuar e gjyqeve të Stalinit. Ata që nuk e
kishin pranuar akuzën e pabesueshme kishin vdekur në hetuesi. Ata
që e pranuan u pushkatuan si fajtorë.
Në fakt ky gjyq ishte inskenuar pasi në të njëjtën kohë në bazën
ushtarako detare të Pashalimanit në Vlorë po përgatitej largimi
i bazës detare sovjetike pasi Shqipëria kishte prerë marrëdhëniet
me Bashkimin Sovjetik në emër të mbrojtjes së stalinizmit kundër
revizionizmit hrushovian. Qëllimi i nënkuptuar i gjyqit ishte të
tulaste dhe frikësonte tërë ata ushtarakë dhe kuadro që kishin studiuar
në BS dhe njëherësh të largonte çdo iluzion se tani Shqipëria do të
bëhej me Perëndimin.
Aleati i madh u bë Kina maoiste e Revolucionit Kulturor.
Largimi i bazës sovjetike nga Sazani dhe Vlora u celebrua si
një fitore e madhe e një vendi të vogël kundër një superfuqie. U
kompozuan këngë, u shkruan poema, romane u xhiruan filma
Fatos Lubonja
21
Der Rückzug der Sowjets vom Stützpunkt Sazan und Vlora wurde
als großer Sieg eines kleinen Landes über eine Supermacht gefeiert.
Lieder wurden komponiert, lange Gedichte und Romane verfasst und
Filme gedreht, die den Heldenmut der albanischen Militärs feierten,
die sich den sowjetischen Drohungen nicht gebeugt und verhindert
hatten, dass die Sowjetmarine alle Schiffe und Unterseeboote mitnahm.
Damit war eine Bedrohung aus Albanien heraus ins Mittelmeer
verlagert worden, wo die 6. US-Flotte mit ihren Flugzeugträgern und
die sowjetische Schwarzmeerflotte patrouillierten, wobei sie sich dabei
gelegentlich auch der albanischen Küste näherten. Von nun an waren
die beiden Flottenverbände ständig präsent im öffentlichen Bewusstsein
Albaniens. Die Gewässer der albanischen Adria und des ionischen Meeres
verwandelten sich gleichsam in den Wassergraben, der die mittelalterlichen
Burgen umgab. Im Zentrum der albanischen Burg befand sich der „Block“
in Tirana, der nun schon in zweiter Generation von einem „Volk der
Soldaten“ beschützt wurde, dazu vom Wassergraben des Meeres und den
überall mit Stacheldrahtverhauen gesicherten Landgrenzen.
Neue Wächter
An einem Tag Mitte der siebziger Jahre führte der
Ministerpräsident, der den Abbau der Volk und Führer trennenden
Schilderhäuschen angeordnet hatte, ein Gespräch mit dem Diktator.
Dieser war beunruhigt über den Zustand der Armee. Er erklärte mit
dem finsteren Gesichtsausdruck, den der Regierungschef gut genug
kannte, er habe begründete Zweifel an der Vertrauenswürdigkeit
des Verteidigungsministers. Bei seinem Besuch in China, das nun
ebenfalls dabei war, dem Stalinismus abzuschwören, habe der
Minister offenbar mit den Chinesen zusammen ein Komplott
ausgeheckt. Der Ministerpräsident verstand, dass es nun auch dem
Verteidigungsminister an den Kragen ging, und beteuerte sogleich,
er teile diesen Verdacht, zumal es inzwischen sogar Beweise zu
22
Aleph Le tr are
që glorifikonin heroizmin e ushtarakëve shqiptarë që nuk u ishin
përkulur kërcënimeve sovjetike dhe kishin arritur të mbanin anijet
dhe nëndetëset që sovjetikët kishin dashur t’i merrnin.
Shqipëria ishte çliruar nga një kërcënim por ky kërcënim ishte
shpërngulur në Mesdhe. Flota e 6 amerikane me aeroplanmbajtëset e
saj dhe flota sovjetike e Detit të Zi u bënë personazhe që popullonin
imagjinatën e çdo shqiptari. Mesdheu patrullohej orë e çast nga mjetet
e tyre lundruese që herë-herë i afroheshin e herë-herë i largoheshin
brigjeve tona. Ujërat shqiptare të Adriatikut dhe Jonit u shndërrua
në imagjinatë në ato hendeqet e thella mbrojtëse me ujë që rrethojnë
kështjellat. Në rrathë koncentrikë në qendër të kësaj Kështjelle ishte
blloku që ruhej në brezin e dytë nga populli ushtar, i cili ruhej me
hendekun e detit dhe kufirin e rrethuar me tela me gjemba.
Roje të reja
Një ditë të mes viteve 70 Kryeministri që kishte urdhëruar heqjen
e postbllokut që e ndante udhëheqjen nga populli pati një bisedë të
veçantë me Diktatorin. Fillimisht ky i tha se ishte i shqetësuar për
gjendjen në ushtri. Kryeministri ngriti veshët. Pastaj Diktatori, duke
marrë atë pamjen e vrenjtur me sytë e fiksuar diku, që Kryeministri
ia njihte, shtoi se kishte disa të dhëna se Ministri i Mbrojtjes nuk ishte
më njeri i besuar. Në vizitën që ai kishte pasur në Kinë, e cila po
e tradhtonte edhe ajo stalinizmin, ministri kishte komplotuar diçka
me kinezët. Kryeministri, që e kuptoi menjëherë se ministri do të
asgjësohej, i tha se edhe ai kishte dyshime, por tani duket se kishte
edhe prova. Cilat janë këto prova? - e pyeti Diktatori. Tezat e ushtrisë
që po punohen në rast të një sulmi nga ana e imperializmit amerikan
dhe social-imperializmit sovjetik e kinez. Ç’thonë këto teza? Sipas
këtyre tezave në rast të një sulmi anglo-amerikan apo sovjetik, që
me shumë gjasa do të vijë nga deti, ne duhet të kundërpërgjigjemi
Fatos Lubonja
23
geben scheine. Was für Beweise?, wollte der Diktator wissen. Die
Thesen zur Strategie der Armee im Falle eines Angriffs seitens des
amerikanischen Imperialismus und des sowjetischen und chinesischen
Sozialimperialismus. Sie sähen vor, auf einen amerikanischen oder
sowjetischen Angriff, der sehr wahrscheinlich vom Meer her erfolgen
werde, mit den Methoden des Partisanenkriegs zu antworten. Und
was soll das heißen? Der Diktator, der etwas brauchte, das er den
„Verrätern“ anhängen konnte, war nun hellwach. Das soll heißen,
dass wir die Städte verlassen und in die Berge gehen sollen. Das ist
Defätismus!, wütete der Diktator, die Zeiten des Partisanenkriegs
sind vorbei, wir haben nun einen starken Staat und werden den
Krieg frontal führen. Es muss sofort das Zentralkomitee einberufen
werden, um diesen Verräter und seine Komplizen zu entlarven.
Das Zentralkomitee wurde einberufen und beschloss den
Parteiausschuluss und die Verhaftung der „Verräter“, die daraufhin
erschossen wurden. Die Paranoia des Diktators übertrug sich auf
die Bevölkerung. Die ganze Küste verwandelte sich in eine einzige
Baustelle, auf der ein komplettes Volk Bunker baute, große und
kleine, Bunker für Infanteristen, für Artilleriegeschütze, für
Unterseeboote. Albanien bereitete sich auf einen offenen Krieg gegen
die Armeen des amerikanischen Imperialismus und des sowjetischen
Sozialimperialismus vor.
Das Meer vor der albanischen Küste wurde mehr und mehr zum
Synonym für feindliches Territorium. Die rechteckigen Augenhöhlen der
Bunker starrten auf den Horizont, in Erwartung feindlicher Kriegsschiffe,
die Soldaten an Land zu setzen versuchten. Die Wächter aus armiertem
Beton warteten auf ihren großen Augenblick. In den Jahren 1982/83
trat er sogar mehrmals ein, als Soldaten in höchster Alarmbereitschaft sie
besetzten. Zu jener Zeit wurden der Ministerpräsident und später auch der
Innenminister beschuldigt, an der Spitze der ungeheuer großen Gruppe
feindlicher Verschwörer zu stehen, zu der schon der 1961 füsilierte
Flottenkommandeur gehört hatte, ebenso wie die sabotierenden Militärs
der siebziger Jahre. Aber vom Meer kam überhaupt nichts. Allenfalls
24
Aleph Le tr are
me luftë partizane. Ç’do të thotë kjo - ngriti veshët Diktatori që po
kërkonte qyrkun që do t’u vishte tradhtarëve. Kjo do të thotë se ne,
sipas tyre, duhet t’i lemë qytetet dhe do të shkojmë në mal. Po ky
është disfatizëm, - shpërtheu Diktatori - ne nuk jemi me si në kohën
e luftës partizane. Tani ne jemi një shtet i fortë ne do të bëjmë luftë
frontale. Të mbledhim menjëherë Plenumin, ta denoncojmë këtë
tradhtar dhe bashkëpunëtorët e tij.
Ndërkohë që Plenumi vendoste përjashtimin nga partia dhe
arrestimin e tradhtarëve që u pushkatuan paranoja e diktatorit iu
transmetua gjithë popullit. Bregu i detit u kthye në shesh ndërtimi
ku një populli i tërë filloi të ndërtojë bunkerë - më të mëdhenj, më të
vegjël, për ushtarë, për topa për nëndetëse. Shqipëria përgatitej për
një luftë frontale kundër ushtrisë së imperializmit amerikan dhe asaj
të socialimperializmit sovjetik.
Deti përtej bregut si kurrë ndonjëherë u bë sinonim i tokës armike.
Sytë e zgavruar katërkëndësh të bunkerëve, prisnin të shfaqeshin në
horizont anijet luftarake që do të zbarkonin ushtarët armiq. Këta roja
betonarmeje pandehën për një çast se më në fund u kishte ardhur dita,
kur në vitet 1982 - 1983 u mbushën disa herë me ushtarë në gjendje
gatishmërie të lartë. Ishin vitet kur Kryeministri, e më pas Ministri i
Brendshëm, u akuzuan se kishin qenë pikërisht ata në krye të grupit
të stërmadh armiqësor ku kishte bërë pjesë edhe Komandanti i Flotës
që u pushkatua më 1961 edhe ushtarakët e sabotatorët e viteve 70.
Por nga deti nuk erdhi asgjë. Vetëm një barkë me motor që zbarkoi
një bandë tre vetëshe. Ishte një nga ato që Sigurimi i quante “banda
të thithura”. Njëri u vra, një tjetër ishte agjenti i Sigurimit që i kishe
thithur dhe i treti u përdor në gjyqin e Ministrit për të dëshmuar se
ata kishin ardhur me urdhër të tij për të vrarë Diktatorin.
Në fundvitet 80 vilat e bllokut në plazh i kishin ndryshuar thuajse
të gjitha banorët e tyre. Kabinat në krahun tjetër, në gjendje gjithnjë
e më të mjeruar, prisnin të njëjtët banorë gjithnjë e më të mplakur.
Fatos Lubonja
25
wäre ein Motorboot zu erwähnen, das eine aus drei Personen bestehende
Gruppe absetzte. Es war eine „angesaugte Bande“, wie die Staatssicherheit
es nannte. Einer der drei wurde getötet, der zweite war der Agent der
Staatssicherheit, der die Bande „angesaugt“ hatte, und den dritten benutzte
man in der Gerichtsverhandlung gegen den Minister zum Nachweis, dass
dieser den Befehl erteilt hatte, den Diktator zu ermorden.
Ende der achtziger Jahre hatten fast alle Block-Villen am Strand
von Durrës neue Bewohner. Die Kabinen auf der anderen Seite, die
sich in einem zunehmend elenderen Zustand befanden, beherbergten
noch die gleichen, allerdings ständig älter werdenden Bewohner.
Die Hotels der wahren Marxisten-Leninisten und Maoisten standen
immer öfter leer. Die Bunker füllten sich allmählich mit Sand.
II
7. August 1991
Der Ozeandampfer Vlora war eben von einer langen Reise nach
Frankreich, Holland und Kuba zurückgekehrt, hatte im Hafen von
Durrës angelegt und löschte nun den in einem kubanischen Hafen
geladenen Zucker. Der Kapitän wunderte sich über die viele Menschen,
die sich auf der Anlegebrücke versammelten. So etwas war noch
nie vorgekommen. Ihm war entgangen, dass der Hafen nicht mehr
bewacht wurde. Während der Monate, die er sich mit seinem Schiff
auf hoher See befunden hatte, hatte sich Unerhörtes ereignet, mit dem
Sturz des Denkmals des Diktators auf dem Hauptplatz in Tirana am
21. Februar des Jahres als Höhepunkt. Der Kapitän wusste zwar, dass
Menschenmengen in ausländische Botschaften eingedrungen waren
und dort Asyl beantragt hatten, und auch, dass einige ausländische
Schiffe gestürmt worden waren, um die Ausreise in den Westen
zu erzwingen. Aber es ging über seine Vorstellungskraft, dass der
26
Aleph Le tr are
Hotelet e marksist leninistëve të vërtet dhe maoistëve ishin gjithnjë e
më bosh. Bunkerët kishte filluar t’i mbulonte rëra.
II
7 gusht 1991
Transoqeaniku Vlora sapo ishte kthyer në Portin e Durrësit nga një
udhëtim i gjatë Francë - Holladë - Kubë. Ishte ngarkuar me sheqer në
një port kuban dhe kishte nisur procesin e shkarkimit. Komandanti
u çudit kur pa se sapo u morr vesh që anija kishte mbërritur në port
rreth saj filluan të mblidhen njerëz, shumë njerëz, çka nuk i kishte
ndodhur kurrë në jetën e tij. Ai nuk e dinte se porti nuk ruhej më me
roje. Gjatë atyre muajve që ai lundronte kishin ndodhur disa ngjarje
të padëgjuara që kishin marrë rrokopujën, veçanërisht pas rrëzimit të
monumenti të Diktatorit më 21 shkurt të atij viti. Komandanti ishte
në dijeni se grumbuj të mëdhenj njerëzish kishin hyrë në ambasadat
e huaja, ku kishin kërkuar strehim. Edhe që disa kishin sulmuar
anijet e huaja për të lundruar drejt Perëndimit. Por nuk i shkonte
ndërmend se shteti nuk mund të ruante dot më as krenarinë e flotës,
transoqeanikun e tij Vlora. Iu kujtua se në kohën e diktaturës një mik
i kishte treguar një anekdotë, sipas së cilës, kur e pyetën një person
se çfarë do të bënte sikur të ndodhte që deti Adriatik të ngrinte, ai
ishte përgjigjur se do të hipte në një pemë. Pse? - e kishin pyetur.
Që të shpëtoj, se mos më shkelë turma që do të vërsulet për të dalë
nga portat e këtij ferri. Gruaja i kishte thënë të mos ia tregonte askujt
sepse po t’i shkonte informacion Sigurimit minimumi do ta hiqnin
nga lundrimet. Dhe ai thuaj se e kishte harruar. Tani iu kujtua sepse
po ndodhte diçka që provonte profecinë e kësaj anekdote. Deti nuk
kishte ngrirë, por nuk ruhej më dhe njerëzit ishin vërsulur drejt tij
duke rrezikuar edhe jetët e tyre, për të dalë nga portat e ferrit. Kishin
Fatos Lubonja
27
Staat nicht mehr in der Lage sein sollte, den Stolz seiner Flotte, den
Transozeandampfer Vlora, zu schützen. Er musste an eine Anekdote
denken, die ihm in den Zeiten der Diktatur von einem Freund erzählt
worden war. Jemand hatte auf die Frage, was er denn tun werde,
wenn die ganze Adria zufriere, geantwortet: So schnell wie möglich
den nächsten Baum besteigen! Warum denn das? Um nicht von der
Menge zertrampelt zu werden, die aus dieser Hölle entfliehen will.
Die Frau des Kapitäns hatte ihm dringend geraten, das Geschichtchen
nicht weiterzuerzählen, denn wenn die Staatssicherheit davon Wind
bekam, nahm man ihm als geringste Strafe sein Schifffahrtspatent weg.
Er hatte die ganze Sache fast schon vergessen, doch nun, da sich die
Prohezeiung gewissermaßen erfüllte, fiel sie ihm wieder ein. Zwar
war das Meer nicht zugefroren, aber es wurde nicht mehr bewacht,
und die Menschen strömten unter Lebensgefahr herbei, um aus der
Hölle wegzukommen. Sie drohten dem Kapitän, ihn umzubringen,
wenn er zu fliehen versuche, denn er müsse sie nach Italien bringen.
Die Vlora war schnell überfüllt, doch die Leute hörten nicht auf, sie
einander niedertrampelnd zu entern, kletterten auf den Schornstein
und die höchsten Masten. Manche sprangen ins Meer und schwammen
hinüber zum Schiff, von dem aus man Seile hinunterließ, an denen sie
mit der Geschicklichkeit von Affen hinaufkletterten.
Der Kapitän warnte, sein Schiff benötige einige dringende Reparaturen,
es bestehe die Gefahr, dass es sinke, aber sie zwangen ihn, in See zu stechen.
Augenzeugen berichten, dass es an Bord relativ ruhig zuging, wenn
man bedachte, dass sich fünfzehntausend Menschen auf dem Schiff
befanden. Vielleicht kam diese Ruhe daher, dass die meisten sich während
der Reise ihren Träumen von einem Leben in Freiheit hingaben. Viele
der Menschen auf den Decks hatten den Ozeandampfer jahrelang
sehnsüchtig vom Ufer aus beobachtet, in der Reede und wenn er hinter
dem Horizont verschwand, der die Diktatur von der Außenwelt trennte.
Augenzeugen berichteten auch von einer großen Solidarität an Bord.
Bei der Ankunft auf der anderen Seite der Adria veränderte sich
die allgemeine Gemütslage dramatisch. Dort wartete die italienische
28
Aleph Le tr are
kërcënuar edhe jetën e komandantit që e kishin paralajmëruar të mos
largohej sepse do t’i çonte ata në Itali. Anija Vlora sa hap e mbyll
sytë u mbush plot, e megjithatë njerëzit vazhdonin të ngjiteshin duke
shkelur mbi njëri tjetrin, duke hipur ku mundnin edhe deri në majë
të oxhakut dhe të direkëve që ngriheshin në anije. Hidheshin në det
shkonin me not deri tek anija, kapeshin në litarët që ua kishin hedhur
ata që ishin lart dhe kacavirreshin me shkathtësinë e majmunëve
derisa ngjiteshin në bord.
Komandanti ngulmonte se anija kishte nevojë për remont, se
ashtu rrezikonin të mbyteshin, por ata e kërcënuan dhe urdhëruan
që të nisej.
Dëshmitarët tregojnë se në anije kishte qetësi - duke patur
parasysh se atje kishte 15000 vetë. Ndoshta pse shumëkush donte të
ëndërronte gjatë atij udhëtimi. Ndër pasagjerët kushedi se sa ishin ata
që e kishin parë me vite transoqeanikun nga bregu, në radë, tek portat
e horizontit që ndanin diktaturën me krahun tjetër.
Në anije kishte edhe solidaritet të madh, tregojnë dëshmitarët.
Por në bregun tjetër gjendja e tyre emocionale ndryshoi në
mënyrën më dramatike. Atje i priste policia italiane e cila nga konkava
e anijes i mori dhe i mbylli në një konkavë tjetër: atë të Stadiumit
të Barit ku ëndrrat e një jete të lumtur në Itali u shndërruan në
zhgjëndrrën e përpjekjes për të siguruar pak ujë, pak bukë që ua
hidhnin helikopterët italianë. Nga solidariteti ata u kthyen në bisha
që i rrëmbenin njëri-tjetrit bukën e gojës.
Shumicën i kthyen po nëpër atë det me tragete të mëdha për në
Shqipëri. Të tjerët i kthyen me avionë.
Ngjarja e anijes Vlora shënon datën kur në bregun lindor të detit
u shua ndjenja e gëzimit të mbarimit të Luftës së Ftohtë që nxori
një palë fituese që priste krahëhapur viktimat e kësaj lufte teksa ata
vërsuleshin drejt tyre për të kërkuar mbrojtje, strehim, shpëtim, punë
Fatos Lubonja
29
Polizei, die alle Passagiere aus dem runden Bauch des Schiffes holte
und in ein anderes Rund verbrachte: das Stadion von Bari, wo
der Traum von einem glücklichen Leben in Italien der völligen
Desillusionierung wich. Nun galt es, sich um jeden Preis ein wenig
Wasser zu sichern, ein wenig von den Lebensmitteln, die italienische
Hubschrauber abwarfen. Von Solidarität war keine Rede mehr, nun
kämpften sie wie wilde Tiere um jeden Bissen Brot.
Die meisten Flüchtlinge wurden auf Fähren über das gleiche Meer,
über das sie gekommen waren, nach Albanien zurückgeschickt. Der
Rest kam mit dem Flugzeug.
Die Irrfahrt der Vlora bezeichnet den Augenblick, in dem am
Ostufer der Adria die Freude über das Ende des Kalten Krieges
erlosch. Angangs nahm sich die Siegerpartei noch großzügig der
Opfer an, die mit dem Ruf: „Nun bin ich frei, meine Familie ist
frei!“ in Strömen bei ihr Schutz, Zuflucht, Rettung, Arbeit suchten.
Für ein paar Monaten wurde das adriatische und ionische Meer zum
weit offenstehenden Tor in die Freiheit, doch dann war es mit der
Aufnahmebereitschaft auf der anderen Seite vorbei.
Ein neuer Krieg von anderer Art begann, gerichtet gegen die
freie Wahl des Aufenthalts, weder kalt noch heiß. Es war der Kampf
der Reichen im Westen zur Verteidigung ihres Wohlstands gegen
die anstürmenden Armen. Das Meer wurde zum Kriegsschauplatz,
und die Listen der Opfer wurden länger und länger. Es war ein mit
ungleichen Mitteln geführter Kampf. Die Waffe der Armen waren
stark motorisierte Schlauchboote, ein Transportmittel, das ihnen bis
dahin gänzlich unbekannt gewesen war. Seine wichtigste Eigenschaft
war die Schnelligkeit. Die Reichen hatten Fregatten und bewaffnete
Hubschrauber, die mit modernen Ortungsgeräten ausgestattet waren.
Die Armen vermieden den offenen Angriff. Sie waren in der Regel
nachts unterwegs, mit dem einzigen Ziel, unbemerkt die Küste zu
erreichen, um in das Territorium der Reichen eindringen und dort
untertauchen zu können. Sie wollten sich so unsichtbar wie möglich
30
Aleph Le tr are
duke britur: “Tani unë jam i lirë. Familja ime është e lirë!”. Deti për
disa muaj ishte kthyer në një portë të hapur daljeje drejt lirisë, por
tani krahët e hapur ishim mbyllur e, së bashku me ta, edhe portat e
Adriatikut dhe Jonit.
Kishte filluar një luftë tjetër e një lloji tjetër kundër lirisë së
lëvizjes. Kësaj here nuk ishte as luftë e ftohtë as luftë e nxehtë. Ishte
lufta e të pasurve në Perëndim për të mbrojtur mirëqenien e tyre nga
dyndja e të varfërve. Deti u kthye në territorin më tragjik të kësaj
lufte. Kronikat e detit filluan të mbushen me kufomat e viktimave të
saj. Ishte një luftë shumë e pabarabartë. Edhe mjetet e saj ishin shumë
të pabarabarta. Të varfrit përdornin kryesisht skafe dhe gomone.
Këto ishin një lloj mjeti lundrues i panjohur më parë edhe për ata
vetë, vetia kryesore e të cilëve qe se ishin të shpejtë. Të pasurit kishin
fregata të fuqishme dhe helikopterë të pajisur me armë e me të gjitha
pajisjet e nevojshme për të patrulluar detin. Të varfrit nuk sulmonin
askënd. Ata lundronin kryesisht natën dhe kishin vetëm një qëllim,
të mbërrinin bregun dhe të futeshin në territorin e të pasurve pa u
dalluar. Të zhdukeshin sa më shumë. Ta pasurit luftonin të dukeshin
sa më shumë që t’i kapnin dhe t’i kthenin mbrapsht. Deti për të
varfrit ishte kthyer në një qenie dy trajtëshe: njëra kishte bardhësinë
e dritës së shpresës për të dalë matanë dhe tjetra të zezën e thellësisë
së natës të rrezikut të mbytjes në të. Për të pasurit ai ishte më shumë
një aleat i stërmadh pasi ishte një pengesë e pakapërcyeshme natyrore
për shumicën e të varfëve, kurse për ata më të çmendurit prej tyre, që
guxonin ta sfidonin, ai mund të kryente edhe ato punë që ata s’do të
donin t’i kryenin me duart e tyre.
Në kronikën e gjatë të kësaj lufte ku deti “i thellë” i kundërvihet
detit si “dalje”, duke prodhuar tragjedi, ka dy ngjarje kanë mbresuar
pashlyeshëm kujtesën e të varfëve.
Fatos Lubonja
31
machen. Die Reichen dagegen zeigten im bemühen, die Eindringlinge
abzufangen, ein Höchstmaß an Präsenz. Das Meer hatte für die
Armen zwei Gesichter: ein freundliches, auf dem der Schimmer der
Hoffnung lag, und ein häßliches, das dunkle Nacht und Lebensgefahr
verhieß. Für die Reichen war es ein starker Verbündeter, weil es für
die meisten der Armen unüberwindliches Naturhindernis darstellte.
Wenn die Verrücktesten unter ihnen es dennoch herauszufordern
wagten, nahm es den Reichen oft genug die schmutzige Arbeit ab.
Aus dem langen Krieg, in dem das „tiefe Meer“ mit dem „Meer
als Ausweg“ – viele Tragödien produzierend – stritt, sind zwei
Ereignisse den Armen in unauslöschlicher Erinnerung geblieben.
Die „Reede IV“
Am 29. März 1997 begaben sich im Hafen der südalbanischen
Stadt Vlora rund hundertzwanzig Menschen, darunter viele Frauen
und Kinder, auf eine kleines Schiff namens „Reede IV“. Vorgesehen
ausschließlich für den Dienst im Hafen, war es etwa zwanzig Meter
lang, mit einer neunköpfigen Besatzung und drei kleinen Kabinen. Es
war noch heller Tag, aber man wollten sofort in See stechen. Warum
Heimlichkeit, wo sie doch eine so starke Rechtfertigung hatten? Sie
wollten nicht mehr, als der Anarchie, dem Chaos im Land entfliehen,
das die ausländische Presse mit dem Begriff „bürgerkriegsähnliche
Zustände“ belegt hatte. Schließlich waren auch die italienischen
Staatsbürger Hals über Kopf aus Vlora geflohen. Man hatte sie mit
einem Schiff und mehreren Hubschraubern abgeholt. Sie dagegen
mussten bis zu einer 1 Million Lire pro Kopf bezahlen.
Die Kriminellen, die das Unternehmen organisierten, sammelten
das Geld ein und gaben dem Steuermann Anweisung, in See zu stechen.
Die Menschen, die den Weg über das Meer antraten, konnten
nicht wissen, dass sich bei den Reichen auf der anderen Seite
der Kommunalwahlkampf in vollem Gange befand, in dem der
32
Aleph Le tr are
I Katërti i Radës
Më 29 Mars 1997, në portin e Vlorës rreth njëqindenjëzet vetë,
midis tyre kishte edhe shumë gra dhe fëmijë, po hipnin në një anije
të vogël, e quajtur i Katërti i Radës. Ishte një anije afro njëzet metra
e gjatë me tre kabina të vogla destinuar vetëm për shërbime portuale
që normalisht mund të mbante një ekuipazh prej tetë nëntë vetash
në bord. Ishte ditë, por ata ngulmonin të niseshin sa më shpejt. Nuk
kishte pse të lundronin natën, fshehtazi, pasi kishin një justifikim të
fortë. Synonin t’i shpëtonin kaosit të një gjendjeje anarkike që kishte
pushtuar vendin e që shtypi i huaj e quajti edhe luftë civile. Edhe vetë
italianët kishin braktisur me nxitim Vlorën për këtë arsye. Kishin
ardhur i kishin marrë me anije dhe helikopterë. Kurse ata kishin
paguar nga 500 mijë deri në 1 milion lireta për kokë.
Banditët që kontrollonin krejt operacionin mblodhën lekët dhe i
dhanë urdhër timonierit të nisej.
Ndërkaq ata që morën detin nuk mund ta dinin se në vendin e të
pasurve kishte filluar fushata elektorale për zgjedhjet lokale dhe tema
e ndalimit të barbarëve ishte më e nxehta e politikës; se bash atë ditë,
në gazetën më të madhe të vendit të të pasurve, Corriere della Sera,
një deputete e Parlamentit kishte lëshuar thirrjen se, për të frenuar
invazionin e këtyre barbarëve, ata “duheshin hedhur në det”. Aq më
pak ata mund të dinin se ato ditë ministri i jashtëm i vendit të të
pasurve i kishte shkruar ministrit të tyre të kaosit se ata i ofronin
ndihmë qeverisë për kontrollimin e detit shqiptar për të penguar
ikjen e njerëzve drejt Italisë dhe se ky i ishte përgjigjur se qeveria
shqiptare ishte plotësisht dakord.
I Katërti i Radës e la portin e Vlorës në orën 3 pasdite. Afër ishullit
të Sazanit ai mori në bord edhe tre vetë, që po iknin me një barkë.
Mirëpo pa dalë në ujërat ndërkombëtare, iu shfaq fregata italiane Nr.
577 Zeffiro, një kështjellë lundruese që filloi ta shoqërojë sa në krah të
saj sa duke i penguar rrugën. Nga bordi i fregatës britën me megafon,
Fatos Lubonja
33
Barbarenansturm das heißeste Thema war. An genau diesem Tag
hatte eine Parlamentsabgeordnete in Corriere della Sera, der größten
Zeitung des Landes der Reichen, dazu aufgerufen, die Invasion
dieser Barbaren um jeden Preis zu stoppen, man müsse sie „ins Meer
zurückwerfen“. Noch weniger konnten die verzweifelten Menschen
wissen, dass vor kurzem der Außenminister des Landes der Reichen
seinem Amtskollegen in ihrem chaotischen Land jede Unterstützung
bei der Überwachung der albanischen Gewässer angeboten hatte,
um die Massenflucht in Richtung Italien zu zu stoppen, und auf
volle Zustimmung gestoßen war. Die „Reede IV“ verließ den Hafen
von Vlora um drei Uhr nachmittags. Nahe der Insel Sazan nahm
sie noch drei Leute an Bord, die sich wagemutig in einem kleinen
Kahn auf die Flucht gemacht hatten. Noch ehe das kleine Schiff die
internationalen Gewässer erreichte, tauchte die italienische Fregatte
F 577 Zeffiro auf, eine schwimmende Festung, die versuchte, es von
seinem Kurs abzubringen. Mit einem Megaphon riefen sie von Bord
der Fregatteherüber, man werde die Besatzung des Schiffes verhaften
und die Passagiere zurückschicken. Das albanische Schiff hisste eine
weiße Fahne und zeigte die Kinder vor. Bis achtzehn Uhr fuhr die
Zeffiro neben der „Reede IV“ her, dann verschwand sie und wurde
kurze Zeit später durch eine andere Fregatte ersetzt, die F 558 Sibilla,
die ein Hubschrauber begleitete. Die Fregatte setzte sich neben das
kleine Schiff, um es abzudrängen und zur Umkehr zu zwingen.
Die ohnehin aufgewühlte See wurde durch die Bugwelle der Sibilla
noch rauer, und die „Reede IV“ geriet bedenklich ins Schaukeln.
Ihr Steuermann versuchte auszuweichen, drehte aber nicht um. Die
Sibilla war mittlerweile keine zwanzig Meter mehr entfernt, und die
„Reede IV“ drohte umzukippen. Die Passagiere schwenkten alle
weißen Tücher, die sie finden konnten. Eine Frau hob ihr Kind in die
Höhe. Gegen 19 Uhr, als gerade die Dunkelheit anbrach, kam die
Fregatte der „Reede IV“ (absichtlich oder unabsichtlich) so nahe, daß
die beiden Schiffe miteinander kollidierten. Das zwanzig Mal längere,
dreimal breitere, zweimal schnellere und zwanzigmal schwerere Schiff
34
Aleph Le tr are
se ekuipazhi i anijes do të arrestohej kurse të tjerët do të ktheheshin
mbrapsht. Anija shqiptare iu përgjigj me një flamur të bardhë dhe
duke treguar fëmijët. Shoqërimi vazhdoi deri në orën gjashtë pasdite
dhe pastaj fregata Zeffiro u zhduk. Pas pak u shfaq një fregatë tjetër
F 558 Sibila, e shoqëruar me një helikopter. Ajo filloi t’i bllokonte
rrugën anijes për t’i vështirësuar lëvizjen në mënyrë që të kthej
mbrapsht. Në këtë kohë deti ishte trazuar shumë. Dallgët e tij, që
lartësoheshin edhe më kur afrohej Sibila, e lëkundnin kërcënueshëm
anijen e vogël. Timonieri i saj manovronte herë majtas herë djathtat
për ta evituar, por pa u kthyer mbrapsht. Pastaj pasagjerët panë se
Sibila po u afrohej shumë, edhe më afër se njëzet metra. I Katërti i
Radës fillon të lëkundej rrezikshëm. Ata tundën çdo gjë të bardhë
që kishin ndër duar. Një grua ngriti mbi kokë fëmijën e saj. Por rreth
orës 19, kur tashmë ishte bërë natë, fregata, me dashje apo pa dashje,
u afrua aq afër sa e goditi. Ishte goditja fatale e një anijeje katër herë
më e gjatë, tre herë më e gjerë, dy herë më e shpejtë dhe njëzetetre
herë më e rëndë. I Katërti i Radës peshonte 56 ton kurse Sibila 1285.
Goditja e përmbysi anijen e vogël që u mbush me ujë dhe u fundos
menjëherë.
Nga 120 vetë që kishte në bord u mbytën 81 ndër të cilët 31 ishin
nën moshën 16 vjeç.
Tragjedia e 9 janarit
Në mbrëmjen e 9 janarit 2004, skafisti i një gomoneje u lidh
drejtpërsëdrejti me celular me kanalin televiziv Top Channel.
Kërkonte, i alarmuar, ndihmë pasi ishin prishur motorrat dhe kështu
kishte mbetur në kurthin e dallgëve të një deti në furtunë, me 31
persona në bord. Nga autoritetet nuk kishte asnjë reagim. Zyrtarët
e policisë nga ana e tyre u deklaruan gazetarëve se deti ishte shumë i
trazuar, me dallgët pothuaj 5 metra të larta, dhe kjo i pengonte mjetet
Fatos Lubonja
35
rammte die „Reede IV“. 1285 Bruttoregistertonnen stießen gegen 56
Bruttoregistertonnen. Der fatale Stoß warf das kleine Schiff um, es lief
blitzschnell voll und versank.
Von den einhundertzwanzig Menschen an Bord ertranken
einundachtzig, einundreißig von ihnen waren jünger als sechzehn Jahre.
Die Tragödie des 9. Januar
Am Abend des 9. Januar 2004 meldete sich der Pilot eines
motorisierten Schlauchboots per Handy mit einem Hilferuf beim
albanischen Fernsehsender Top Channel. Seine Motoren waren
ausgefallen, und er trieb mit einundreißig Personen an Bord hilflos
im stürmischen Meer. Die zuständigen Organe unternahmen nichts.
Vertreter der Polizei erklärten den Journalisten, der Wellengang
von fast fünf Metern lasse den Einsatz der zur Verfügung stehenden
Rettungsmittel nicht zu. So wurde jedenfalls behauptet. Ebenfalls
wurde mitgeteilt, die Polizei sei wenige Stunden zuvor auf ein
nicht mit Menschen, sondern mit Drogen beladenes Schlauchboot
hingewiesen worden, das an der Küste des Ionischen Meeres in See
gestochen sei. Offenbar handele es sich um ein und dasselbe Boot.
Am nächsten Tag entdeckte ein Suchhubschrauber ein
Schlauchboot, das inmitten einer großen Öllache auf dem Meer
dümpelte, umgeben von Taschen, Koffern und Plastiktüten mit
persönlichen Gegenständen. Beim Näherkommen entdeckten die
Piloten im Schlauchboot einen Haufen Leichen, dazu eine kleine Zahl
von winkenden Überlebenden. Achtzehn Männer und drei Frauen
waren erfroren. Elf Personen befanden sich in akuter Lebensgefahr.
„Die Wellen waren so hoch, dass das Boot vollschlug.“
„Ich sah eine Stichflamme hörte und einen lauten Knall. Die Motoren
waren durchgebrannt und wir trieben steuerlos auf dem Wasser.“
„Wir sahen, dass das Wetter sehr schlecht war, doch die Leute,
die das Motorboot fuhren, bestanden darauf, dass wir ausliefen. Bei
36
Aleph Le tr are
e shpëtimit të mbërrinin në vendngjarje. Të paktën kështu thanë.
Thanë edhe se forcat e rendit vetëm pak orë më parë ishin sinjalizuar
për një gomone, të ngarkuar me drogë, jo me njerëz, që ishte nisur
nga bregdeti i Jonit dhe sipas tyre bëhej fjalë për të njëjtën gomone.
Të nesërmen një helikopter në kërkim ajgëtoi së largmi një gomone
që pluskonte mes çantash, valixhesh, qesesh plastike të mbushura me
sende personale, në një det të ndotur rreth saj me karburant. Kur u
afrua pilotët panë se nën këmbët e një grushti njerëzish që gjallonin
ende, duke tundur duart për të kërkuar ndihmë, kishte një kapicë
kufomash. Tetëmbëdhjetë burra dhe tre gra kishin vdekur nga të
ftohtit. Njëmbëdhjetë të tjerët ishin në grahmat e fundit.
“Dallgët ishin aq të mëdha sa i gjithë uji na hynte në gomone.”
“Dëgjova një krismë të madhe dhe një flakë që u përhap menjëherë.
U dogjën motorët dhe mbetëm.”
“E pamë që ishte mot shumë i keq, por skafistët këmbëngulën që
në raste të tilla është më e lehtë t’u shpëtosh italianëve” - thanë disa
nga të mbijetuarit.
“Rezistenca e njeriut ndaj të ftohtit është e ndryshme jashtë
ujit dhe brenda ujit. Janë përpjekur të lëvizin për t’u ngrohur, por
ka ardhur një pikë që s’kanë mundur të ngrenë dot as krahun. Kur
truri i njeriut furnizohet më pak me gjak, funksionet që ai kryen
reduktohen. Vihet re një ngadalësim i lëvizjeve deri në paralizim dhe
vështirësi në frymëmarrje, që shpien drejt vdekjes” - tha një mjek
italian që ekzaminoi kufomat.
Moratoriumi
Në vitin 2006 midis qeverisë së të pasurve dhe qeverisë së
barbarëve u arrit një marrëveshje - kuptohet, e imponuar nga qeveria
e të pasurve. Sipas kësaj marrëveshjeje qeveria e të varfërve shpallte
Fatos Lubonja
37
solchen Verhältnissen könne man den Italienern leichter entkommen.“
Das waren Aussagen der Überlebenden.
Das Moratorium
Im Jahr 2006 wurde zwischen der Regierung der Reichen
und der Regierung der Armen ein Abkommen getroffen. Oder
besser gesagt, die Regierung der Reichen setzte ein Abkommen
durch. Die Regierung der Armen verkündete ein Moratorium:
für drei Jahre wurde den Armen die Benutzung von motorisierten
Wasserfahrzeugen an ihrer Küste untersagt.
Wie zu Zeiten des Diktators wurde das Meer zur verbotenen
Zone. Tief, sehr tief.
Von den Armen kam kein Protest. Schließlich hatten die meisten
von ihnen niemals ein Motorboot oder auch nur den Wunsch
besessen, im offenen Meer herumzufahren. Sie waren zufrieden
damit, zusammengequetscht wie Sardinen am Strand zu liegen.
Überdies ging es ihnen inzwischen schon wesentlich besser als
früher, denn aus den Geschäften hinter ihnen wehten die Düfte aller
möglichen Produkte heran, in denen der herbe Geruch des Meeres
unterging. Ihre Kinder warfen gelegentlich einen kurzen Blick zu
den geheimnisvollen Schiffen am Horizont hinüber und bauten dann
weiter an ihren Sandburgen, die wenig später von den Rädern der
Verkaufswägen zerstört wurden. Doch getröstet durch Kartoffelchips
und alles mögliche Spielzeug machte ihnen das nicht viel aus.
Die Regierung der Barbaren verbuchte die Eindämmung des
Menschenhandels als einen großen Erfolg.
Drei Jahre später, im Jahr 2010, besuchte ihr Ministerpräsident
seinen Amtskollegen bei den Reichen in Rom. In einem Saal des
Palazzo Chigi wurde eine Pressekonferenz abgehalten. Hinter den
beiden Führern befand sich eine Kopie von Raffaells Fresco Die
38
Aleph Le tr are
një moratorium me të cilin ndalohej për tre vjet lundrimin në bregun
e të varfërve nga të varfrit.
Deti, si në kohën e Diktatorit, u bë zonë e ndaluar, i thellë, shumë
i thellë.
Të varfrit megjithatë nuk protestuan. Tek e fundit shumica
nuk kishin pasur asnjëherë dhe as nuk kishin as varka as motoskafë
dhe as dëshirën për të lundruar në detin e hapur. Ishin mësuar
të paketoheshin si sardelet tek bregu. Tani madje ishin shumë
më mirë, sepse nga pas i ndiqnin dyqanet me erërat e produkteve
gjithfarëshe që mbysnin edhe aromën e detit. Fëmijët e tyre, i
hidhnin nganjëherë sytë në horizont për të parë anijet misterioze
dhe vazhdonin të ndërtonin në breg kështjellat që ua prishnin
shpesh edhe rrotat e dyqaneve lëvizëse, por tani kishin patatina
dhe lodra gjithfarëshe.
Qeveria e barbarëve e futi në listën e sukseseve të saj pakësimin e
trafikut njerëzor.
Pas tre vjetësh më 2010 Kryeministri i tyre u takua me
Kryeministrin e të pasurve në Romë. Konferencën për shtyp e dhanë
në një sallë të Palaco Chigit ku dy udhëheqësit kishin prapa një kopje
të afreskut të Raffaellos Papa Leone zmbraps Atilën.
Kryeministri i barbarëve, me italishten e tij të çalë, duke folur për
moratoriumin tha me krenari:
“Abiamo messo il muratorio”
“Muratorio” në italisht është femërore dhe thuhet “la moratoria”
- e korrigjoi me shaka Kryeministri i të pasurve - por ti je mashkull - i
tha, duke shtrënguar grushtin për të treguar se miku i tij barbar ishte
edhe i fortë prandaj i vinte ta bënte mashkullore.
Kryeministri i barbarëve vazhdoi të fliste mbi suksesin e
bllokimit të trafiqeve kriminale nga brigjet e vendit të tij në
brigjet e Italisë.
“Nuk dua që ata të vijnë në Itali” - tha duke ngritur zërin lart.
Fatos Lubonja
39
Begegnung von Attila und Papst Leo d. Großen.
Der Regierungschef der Barbaren erklärte in seinem holprigen
Italienisch stolz:
„Abiamo messo il muratorio1.“
Eigentlich sei das Wort im Italienischen feminin und laute richtig
„la moratoria“, amüsierte sich der Ministerpräsident der Reichen,
aber das mache nichts, im Gegenteil, man sehe an der Veränderung
des Geschlechts, wie männlich sein Gast sei. Dabei drückte er seinem
Barbarenfreund fest die Hand.
Der Ministerpräsident der Barbaren prahlte mit der erfolgreichen
Unterbindung des illegalen Rauschgift- und Menschenhandels in das
Nachbarland.
„Ich will nicht, dass alle diese Leute nach Italien kommen“,
verkündete er mit erhobener Stimme.
Der Ministerpräsident der Reichen sah sich zu einer weiteren
humorvollen Feststellung veranlasst: Nun ja, wenn es um hübsche
Mädchen gehe, sei er bereit, ein Auge zuzudrücken.
***
Kurz vor dem neunten Jahrestag der Tragödie vom 9. Januar brachte
sich ein zweiundzwanzigjähriges Mädchen (also eine von denen, die der
Ministerpräsident der Reichen mit Handkuss bei sich aufgenommen
hätte) in seinem Heimatland um, ohne Italien je gesehen zu haben. Sie
war die Schwester eines der Schiffbrüchigen, erst zwanzigjährig hatter
er zusammen mit seiner Frau im Meer den Tod gefunden, als sie selbst
zwölf Jahre alt gewesen war. Alle sprachen vom zweiundzwanzigsten
Opfer. Wer weiß, welches Bild vom Meer sich ihrem neun Jahre zuvor
traumatisierten Gehirn eingeprägt hatte …
1 Il muratore (it.), muratori (alb.) = der Maurer
40
Aleph Le tr are
Kryeministri i të pasurve i ndërhyri përsëri me humor duke thënë
se po të ishte fjala për vajza të bukura ata ishin të gatshëm të mbyllnin
njërin sy.
***
Në prag të përvjetorit të nëntë të tragjedisë së 9 Janarit një vajzë e
re 22 vjeçare, nga ato që Kryeministri i të pasurve mund t’i priste me
kënaqësi, vrau veten në vendlindje pa e parë kurrë Italinë. Ishte motra
e një njëzetvjeçari që u mbyt së bashku me të shoqen kur ajo kishte
qenë 12 vjeç. Të gjithë e quajtën viktima e 22-të. Kushedi se si shfaqej
deti në mendjen e saj të goditur nga trauma e nëntë vjetëve më parë.
Një refleksion në mbyllje
Edhe “dalja” edhe “i thellë”, që thërrasin në ndihmë etimologët
për të shpjeguar origjinën e fjalës det në shqip, lidhen me detin. Dalja
të sjell për asosacion pamjen e tij horizontale, hapësirat që shtrihen
mbi të dhe përpara tij, mundësitë që të jep deti për të takuar botë të
reja; kurse thellësia pamjen e tij vertikale atë që nuk na e sheh syri që
nuk e dimë se deri ku shkon dhe që lidhet më shumë në imagjinatën
tonë me misterin, frikën, mbytjen: - pus i thellë, hon i thellë, gropë e
thellë të gjitha të evokojnë një vend të frikshëm, të errët ku mund të
biesh dhe të mos dalësh dot më prej andej. Dalja në imagjinatë është
më shumë e lidhur me dritën, “thellësia” me errësirën.
Pa i hyrë ndonjëherë vërtetësisë shkencore edhe sot nuk ndahem
dot nga ky kuptim i zymtë mbiemëror i detit, i cili është shumë më
i fortë se “dal” tek unë dhe tek brezi im. Sigurisht kjo është e lidhur
me imagjinimin e detit të krijuar nëpërmjet përjetimeve që tregova
duke u përpjekur të përmbledh një jete të tërë në raport me detin.
Është një histori e zymtë e mbushur me tragjedi, ku ëndrra e detit si
dalje drejt njohjes e pafundësisë ndeshet me realitetin e një detit të
Fatos Lubonja
41
Eine abschließende Reflektion
Beide Erklärungen der Ethymologen für die Herkunft des albanischen
Wortes für Meer – „Ausgang, Ausweg“ und „tief“ –machen auf ihre
Weise Sinn. Die eine bezieht sich auf seine horizontale Ausdehnung,
weist auf Weite hin, die Möglichkeit, neue Welten kennenzulernen. Die
andere zielt auf den vertikalen Aspekt, auf das fürs Auge Unsichtbare,
dessen Ausdehnung wir nicht kennen, so dass es uns geheimnisvoll
erscheint, Angst weckt: der tiefe Brunnen, der tiefe Abgrund, das tiefe
Loch. Wir denken an einen furchterregenden, finsteren Ort, etwas, in
das man hineingezogen wird, ohne wieder herauszufinden. Die eine
Seite steht für Helligkeit, die andere für Finsternis.
Ganz unabhängig von dem, was die Wissenschaft sagt, komme
ich bis heute nicht davon los, beim Wort Meer zuerst an Dunkelheit
zu denken, jedenfalls mehr als an die Möglichkeit zum Weggehen.
Wahrscheinlich gilt das für meine ganze Generation. Das hat
vermutlich mit all dem zu tun, was ich im Laufe meines Lebens erlebt
habe. Manches davon habe ich hier berichtet. Der Traum vom Meer
als Ausgangstor zum Kennenlernen des Unendlichen kollidiert mit
der Wirklichkeit eines Meeres, in dem man ertrinkt, und zerbricht
daran. Meine Geschichte wird dominiert von Tragik, vom Negativen,
das die positiven Erfahrungen des Autors mit dem Meer überlagert.
Aber es ist die Geschichte, die in meiner Erinnerung ist. Hegel hätte
wahrscheinlich gesagt, dieses Negative sei die Essenz der Tragödie,
als das Aufeinanderprallen von Gegensätzen, aus dem die Geschichte
entsteht. Die Schicksale der kleinen Leute, die hier dargestellt werden,
seien unwichtig gegenüber ihrer höheren Bedeutung. Schopenhauer
hätte darin eine der zahllosen Geschichten gesehen, an denen sich die
Absurdität und Bedeutungslosigkeit des Lebens erweist.
Ich halte es allerdings weder für richtig, der Tragödie einen Sinn
zu geben, noch sich ihrer Absurdität zu unterwerfen. Mir geht es
um eine Geschichte, die durch das Streben nach Gerechtigkeit,
Menschenliebe, seelischer Öffnung, Selbstfindung das Tragische
42
Aleph Le tr are
përjetuar më shumë si vend mbytjeje, dhe thyhet. Është një histori
që dominohet nga sensi i tragjikes, nga negativiteti, ku harrohen apo
neglizhohen tërë ato kujtime të bukura që ka autori me detin. Por
është historia që më doli nga kujtesa ime më e thellë. Hegeli do të
thoshte se ky negativitet është esenca e vetë tragjedisë si konflikt i të
kundërtave që prodhojnë historinë. Se fatet e njerëzve të vegjël, që
tregohen këtu, janë të parëndësishëm përpara kuptimit të saj të madh.
Shopenhaueri se kjo është një nga historitë e panumërta që provojnë
absurditetin dhe parëndësinë e jetës.
Për mua është një histori që as kërkon t’i japë kuptim tragjedisë as
t’i nënshtrohet absurdit të asaj. Është një histori që kërkon ta kapërcejë
tragjiken nëpërmjet thirrjes për drejtësi, dashuri midis njerëzve,
hapje shpirtërore, kërkimit të vetvetes. Sepse ndërgjegjja tragjike siç thotë Jaspersi - e përmban gjithnjë kapërcimin e tragjikes.
Në këtë histori kujtimi i fëmijërisë me detin që takohet me
qiellin në horizontin ku lëvizin anijet dydimensionale si të filmave
vizatimorë, i detit si dalje drejt botës, drejt të panjohurës i mbijeton
këtyre tragjedive siç mbijeton shpresa. Ai është më i forti kujtim i të
gjithëve. Më duket se edhe të mbyturve të detit në çastet e fundit një
kujtim i ngjashëm u është shfaqur si dalje drejt pafundësisë. Ashtu siç
i është shfaqur udhëtarit më të madh të të gjitha kohërave në çastin
e vdekjes, Uliksit dantesk që vdiq sepse guxoi të kapërcejë kufijtë
e përcaktuar nga zotat, për tu hedhur në detra të panjohur. Ashtu
besoj i është shfaqur edhe një të mbyturi tjetër të famshëm që na ka
lënë këtë këshillë të urtë:
Nëse do të ndërtosh një anije
mos mblidh më parë njerëzit
që të sjellin lëndën,
që të ngrehin veglat e duhura,
mos nda detyra
mos organizo punën
Fatos Lubonja
43
überwinden möchte. Denn das tragische Bewußtsein trägt nach
Jaspers stets die Überwindung des Tragischen in sich.
In dieser Geschichte behaupten sich die Kindheitserinnerungen
an Schiffe, die sich auf der Linie, die Himmel und Meer am Horizont
bilden, wie Scherenschnitte hin und her bewegen, an das Meer als
Ausgangstor zur Welt, zum Unbekannten gegen alle Tragödien,
so wie auch die Hoffnung überlebt. Mir scheint, auch die im
Meer Ertrunkenen empfinden in ihren letzten Augenblicken, am
Ausgangstor zur Unendlichkeit, ganz ähnlich. So wie der größte
Reisende aller Zeiten, Dantes Odysseus, im Moment seines Todes
empfand, den er erlitt, weil er mit dem tollkühnen Aufbruch in
unbekannte Meere die von den Göttern festgelegten Grenzen zu
überschreiten wagte. Oder ein anderer berühmter Ertrunkener, der
uns den weisen Ratschlag hinterließ:
„Wenn Du ein Schiff bauen willst, dann trommle nicht Männer
zusammen um Holz zu beschaffen, Aufgaben zu vergeben und die Arbeit
einzuteilen, sondern lehre die Männer die Sehnsucht nach dem weiten,
endlosen Meer.“ (Antoine de Saint_Exupery: Die Stadt in der Wüste)
Dieser Satz führt mich wieder zu der Geschichte meiner ersten
Erinnerung an das Meer, so wie Pascolis Odysseus zu seiner Reise
zurückkehrt, um den Sinn seines dahingeschwundenen Lebens zu
entdecken, und ich neige zu der Ansicht, dass es wahrscheinlich ein
Leben am sinnvollsten macht, wenn wir in unseren Kindern die Liebe
zum offenen, unbegrenzen Meer wecken, zum Meer als Ausweg,
nicht als Ort des Ertrinkens, als Ort der Liebe und nicht des Hasses,
der Kühnheit und nicht der Angst, damit sie, wenn sie erwachsen
sind, sogleich an den Bau des Schiffes gehen, das sie fortträgt auf der
Suche nach der Erkenntnis ihrer selbst und der Mitmenschen, nach
Gerechtigkeit, Frieden und der Liebe unter den Menschen.
–aus dem Albanischen von:
Joachim Röhm
44
Aleph Le tr are
Zgjo më parë te njerëzit
Dashurinë për detin e hapur e të pafund.
Sapo të zgjohet tek njerëzit kjo etje
ata do të vihen menjëherë në punë
për të ndërtuar anijen. (Antoine de Saint Exupéry)
Kjo këshillë më kthen mbrapsh në historinë që tregova tek kujtimi
im i parë i detit, si Uliksi i Pascolit që i rikthehet udhëtimit të tij
për të gjetur kuptimin e jetës që ka kaluar, dhe më bën të mendoj se
ndoshta kuptimi më i mirë i kësaj jete është të ngjallim tek fëmijët
tanë “dashurinë për detin e hapur e të pafund”, për detin si dalje jo si
vend mbytjeje, si vend dashurie dhe jo urrejtjeje, guximi dhe jo frike
në mënyrë që kur të rriten ti vihen sa më parë punës për ndërtimin e
anijes që do t’i çojë në kërkim të njohjes së vetvetes dhe të të tjerëve,
të drejtësisë, paqes dhe dashurisë midis njerëzve.
Fatos Lubonja
45
© Dittrich Verlag
l i n d i ta a r a p i
Lindita Arapi
DAS SCHLÜSSELMÄDCHEN
(Auszug)
D. gehörte nicht zu den Orten, die stolz auf ihre Geschichte und die
Taten ihrer Vorfahren sein konnten. Es befand sich als Stadt gewissermaßen
noch im Säuglingsalter, bei einer Rückkehr in seine Geschichte stieß man
rasch auf einen Weiler, dessen Lehmhütten am Rande eines Sumpfes
standen. Kaum jemand kannte seinen Namen. Die Geschichte der Stadt
D. war von Moskitos geschrieben worden, den einzigen Geschöpfen, die
dort immer gesund gelebt hatten. Malaria als Haupttodesursache bei den
Bewohnern war die einzige gesicherte historische Tatsache.
Und sie starben jung. Es gehörte zur festen Tradition, dass die Frauen
zehn, elf Kinder zur Welt brachten, im Vertrauen darauf, dass wenigstens
die Hälfte überlebte und der kärglichen Wirtschaft der Familie als
Arbeitskraft erhalten blieb. Wer in dieser Gegend ein höheres Alter als
fünfzig erreichte, wurde für sein gutes Blut gerühmt und bewundert.
War es ein Mann, bekam er den Ehrenplatz am Kamin.
Wenn man an klaren Tagen auf einen der Hügel in der Umgebung stieg,
sah man das Meer vor sich, endlos, friedlich und vor allem unbehelligt von
der Malaria. Schwer zu glauben, dass ein paar hundert Meter von seinem
Ufer entfernt seit vielen hundert Jahren das faulige Wasser und der Tod
regierten. Die Greise behaupteten, drüben im Westen, jenseits der Adria,
liege das große Reich Europa. Hier am Ostufer war man der Meinung,
48
Aleph Le tr are
Lindita Arapi
vajza me ÇelËs në qafë
(Fragment)
D. nuk ishte nga ato qytete, që mund të krenohej me historinë
e tij, as me bëmat e të parëve. Ishte një qytet ende foshnjarak,
historia e tij ishte ajo e një fshati me kasolle ledhi buzë kënete, që
më parë nuk përmendej gati askund. Historinë e qytetit D. e kishin
shkruar mushkonjat, sepse vetëm ato kishin gjalluar gjithmonë të
shëndetshme. Vdekja nga malarja ishte i vetmi dokument i sigurtë
historik që kishte mbijetuar kohën.
Njerëzia vdisnin aty të rinj. Ishte traditë që gratë të lindnin nga
njëmbëdhjetë foshnja, me shpresën e mirë, që gjysma të mbijetonte si
krahë pune për shtëpinë. Të kaloje të pesëdhjetat në atë zonë, do të thoshe
të ishe një burrë me gjak të pastër dhe i nderuar. Të jepej gjithmonë vendi
në krye, anës oxhakut.
Në ditë të kthjellëta po të hipje në kodrat përreth mund të
shihje si shtrihej i qetë e i madh deti, i painfektuar nga malarja
sikur disa kilometra pranë tij të mos kishin sunduar me qindra vite
ujërat e pistë dhe vdekja. Përtej, pas Adriatikut, pleqtë thoshin se
fillonte perandoria e madhe, Evropa. Nga bregu lindor i Adriatikut
ankoheshin se i kishin harruar, kur ishin ndarë trojet e Zotit, ata
Lindita ar api
49
dass Gott bei der Bestellung seines Reiches diese Gegend übersehen haben
müsse. Nun saß man an diesem unseligen Ort gefangen, ohne Verbindung
zur übrigen Welt, das Schiff war auf Grund gelaufen, es blieb dem
verfluchten Volk nichts anderes übrig, als sein Schicksal zu beklagen.
An der gegenüberliegenden Küste zeigten sie mit dem Finger in
Richtung Osten und behaupteten, auf der anderen Seite des Meeres, in
den Gefilden des Todes, hätten die Menschen noch einen Schwanz.
Während des Großen Unglücks, wie die Alten den Ersten Weltkrieg
nannten, hatte der Sumpf auch vielen Kämpfern eines mächtigen Reiches
das Leben gekostet. Österreich-ungarische Soldaten, die den Kompanien
im Süden zur Hilfe kommen sollten, hatte die modrige Brühe in Scharen
in sich hineingesogen.
Erst in den fünfziger Jahren war mit der Trockenlegung des Sumpfes
begonnen worden, in freiwilligen Aktionen und mit einer Armee aus
Aberhunderten von politischen Häftlingen, Deklassierten, Enteigneten,
Volksfeinden, deren Zahl in jener Zeit ständig gestiegen war. Man hatte
Land gewonnen, fruchtbare Äcker, die Kornkammer des Vaterlands.
Die Partei erhob den Weiler D. zur jüngsten sozialistischen Stadt. Einer
Stadt, in der sich die paar Einwohner jeden Tag mehrmals über den Weg
­liefen. Bald entwickelte sich D. sogar zu einer Muster­gemeinde, wo die
Leute sich gegenseitig besonders eifrig bespitzelten. Das lag aber nicht
so sehr an der krankhaften Beschaffenheit ihres Charakters. Die neuen
Bürger spürten in sich die Pflicht, ihren Beitrag zum Aufbau der ebenfalls
neuen Gesellschaft zu leisten. Spion zu sein, war absolut keine Schande.
Niemand war gekränkt, wenn man ihn so nannte, denn das Spionieren war
ein genauso normaler Beruf wie der des Schuhmachers, mit dem einzigen
Unterschied, dass er von einer großen Mehrheit ausgeübt wurde. Auf diese
Weise, durch fleißiges Bespitzeln und die dadurch angestiegene Zahl der
Verurteilungen, erreichte die Stadt D. innerhalb von wenigen Jahren den
erstrebten Rang einer vorbildlichen Stadt. Einer Stadt ohne Geheimnisse.
***
Zur Einweihung der neuen Boulevards feierte D. ein großes
Fest mit roten Transparenten und Bildtafeln der Parteiführer in
der ganzen Stadt. Um das Band zu durchschneiden, war eigens ein
Politbüromitglied angereist, was den Stolz der Einheimischen ins fast
Unermessliche steigerte.
50
Aleph Le tr are
kishin mbetur përfundimisht në kët’anë, pa lidhje me botën e madhe,
anija e tyre ish fundosur, nuk u mbetej tjetër, veç të vajtonin fatin si
popull i mallkuar.
Ndërsa ata të bregut të perëndimit, kur tregonin me gisht drejt
lindjes e shenjonin anën tjetër, si trojet e vdekjes dhe të njerëzve me
bisht.
Moçali i kishte kushtuar jetën edhe ushtarëve të perandorisë
së madhe gjatë Qametit të Madh, siç e thërrisnin më pleqtë,
Luftën e Parë Botërore. Ushtarët austro-hungarezë që duhej të
bashkoheshin me kompanitë në jug i kishte thithur me radhë
baltovina.
Vetëm në vitet 50-të kishte filluar tharja e kënetës, me aksion
vullnetar dhe me trupat e qindra të burgosurve politikë, të deklasuar,
të shpronësuar, armiq të popullit, që në ato vite shumoheshin papre.
Ishte fituar tokë, fushë pjellore, hambari i atdheut.
Partia e bëri fshatin D. qytetin më të ri socialist. Një qytet, ku
njerëzit ndesheshin nëpër rrugë me njëri-tjetrin disa herë në ditë.
Shpejt D. e arriti modelin e qytetit ideal, ku qytetarët me zell
spiunonin njëri-tjetrin, por jo nga ligësia. Qytetari i ri, donte të
kontribuonte në ndërtimin e shoqërisë së re. Madje të ishe spiun
nuk do të thoshte të damkoseshe me vulën e turpit. Emërtimi nuk
ishte poshtërues, sepse spiunllëku ishte një zanat normal si ai i
këpucarit. Me ndryshimin, se ishte një zanat, që ushtrohej nga
shumica. Kështu me spiunim dhe rritjen e numrit të dënimeve,
qyteti D. arriti brenda disa vitesh objektivin e qytetit shembullor,
pa të fshehta.
***
Kur inaguroi bulevardin e madh D. bëri festë të madhe, me
banderola të kuqe e portrete të udhëheqësit që mbushnin qytetin në
të katër anët. Shiritin erdhi e preu një anëtar i Byrosë politike, gjë që
e rriti pafund krenarinë e qytetasve në D.
Lindita ar api
51
Endlich hatten auch sie ihren Boulevard, wie es für jede Siedlung,
die den Namen Stadt verdiente, eigentlich selbstverständlich war, es gab
keinen Grund mehr, sich anderen gegenüber minderwertig zu fühlen. Die
Bürger von D. litten nun einmal unter dem Eben-noch-Dorf-gewesenKomplex, der Geschichts- und Gesichtslosigkeit ihres Wohnorts. Jetzt,
da auch sie eine Prachtstraße besaßen, fühlten sie sich einigermaßen
ebenbürtig, die ruhmvolle Exis­tenz dieses für eine so kleine Stadt
ungewöhnlich breiten Boulevards hatte sich rasch herumgesprochen.
Aus anderen Städten kamen sie zu Besuch, um sich auf dem beiderseits
von Neonlampen gesäumten breiten Stück Straße zu ergehen.
Dort fand auch der allabendliche Giro statt, ein Rundflanieren, eine
der besonderen Vergnügungen in den Städten, vor allem, wenn sie sich in
Randlage befanden. Es war eine Art über die Stränge schlagen, das dem
standardisierten Leben in den kommunis­tischen Jahren einen Hauch von
Freiheitlichkeit gab, die nach dem Erfinden von Gerüchten bevorzugte
Art der Freizeitgestaltung. Alle, auch die ausländischen Touristen,
die sich unter ständiger Aufsicht im Ort befanden, sollten sehen, dass
der neue sozialistische Mensch glücklich und frei war. Seitdem der
Boulevard seiner Bestimmung übergeben worden war, stieg die Zahl der
Giroteilnehmer in der Stadt D. deutlich an.
Den Giro kann man sich als Fluss vorstellen, der gleichzeitig in zwei
Richtungen strömt.
Die eine Strömung floss hinunter zum Stadion, die andere stieg
herauf bis zur Mimosenstraße.
Im Winter war der Boulevard weniger belebt. Im Sommer
hingegen sah man überall junge Mädchen in ihren besten Kleidern,
die extra für den Giro bei der Schneiderei in Auftrag gegeben worden
waren. Es war der Laufsteg der nachwachsenden Weiblichkeit, eine
zeitkonforme Art der Modenschau. Ein Zaubergarten der Farben
und Stimmen.
Die Rundflanierer waren glückliche Menschen, wenigstens, solange
sie sich auf dem Boulevard befanden. Bis tief in den Abend hinein
wandelten sie, mit leiser Stimme sich unterhaltend, auf und ab. Zum
Giro gehörte es, fast flüsternd zu sprechen.
Es war Mode, leise zu reden, wirklich kultivierte Menschen
benahmen sich so.
52
Aleph Le tr are
Më në fund e kishin edhe ata bulevardin, si gjithë qytetet që e
meritonin emrin qytet, nuk kishin pse të ndjeheshin inferiorë para
të tjerëve. Qytetarët e D. gjithmonë vuanin nga kompleksi i qytetitfshat, qytetit pa histori. Po qëkur u bënë me bulevard, ndjeheshin të
barabartë me të tjerët, nami i bulevardit tepër të gjerë për atë qytet
aq të vogël kishte shkuar larg. Nga qytetet e tjerë vinin për vizitë,
vetëm për të shëtitur nëpër bulevardin e gjerë me drita neoni në të
dyja anët.
Aty bëhej edhe xhiroja e mbrëmjes, një nga kënaqësitë e veçanta
të qyteteve, sidomos atyre periferikë, një lloj parade, shpengimi, që
i jepte lirshmërinë jetës së standartizuar në vitet komuniste, mënyra
më e preferuar e kalimit të kohës së lirë, por e dyta në radhë pas
tjerrjes së thashethemeve. Të gjithë duhej ta kuptonin, madje edhe
turistët e huaj që mund të ndodheshin rastësisht të shoqëruar, se
njeriu i ri socialist ishte i lumtur dhe i lirë. Që nga dita që u inagurua
bulevardi u shtuan edhe njerëzit në xhiron e qytetit D.
Xhiroja mund të përfytyrohet si rrjedhja e një lumi që lëviz në dy
kahe.
Njëra rrymë njerëzish shkonte poshtë drejt stadiumit, tjetra ngjitej
për lart, për të përfunduar tek rruga e mimozave.
Dimrit, bulevardi ishte më i rralluar. Ndërsa verës veç t’i
shihje vajzat të veshura me rrobat më të mira, të qepura enkas tek
rrobaqepësi për të dalë në xhiro. Ishte pasarela e vajzave të reja,
sfilata e modës për kohën. Një kopësht i mrekullueshëm ngjyrash
dhe zërash.
Xhirotarët ishin njerëz të lumtur, së paku sa kohë ishin brenda
bulevardit. Deri vonë endeshin lart e poshtë, duke biseduar me
zë të ulët, madje njerëzit që dilnin në xhiro gati pëshpërisnin kur
bisedonin.
Ishte në modë, që në xhiro të flitej me zë të ulët, sepse kështu
silleshin njerëzit me kulturë, thuhej.
Lindita ar api
53
Insbesondere die männlichen Teilnehmer flüs­
terten so
leidenschaftlich, dass ihre Stimmbänder durch die ungewohnte
Schonung Schaden zu nehmen drohten, aber heldenmütig bestanden
sie diesen Zweikampf mit sich selbst.
Sobald sie das Girogelände betraten, kam Leben in sie, höflich neigten
sie das Haupt nach links und rechts, um Bekannte zu begrüßen. Wenn
sie spürten, dass ihre überanstrengten Stimmorgane nachließen, gönnten
sie ihrem Mund eine Pause. Dieses denkbar größte Opfer musste in Kauf
nehmen, wer sich als Mann von Kultur beweisen wollte. Während dieser
Momente, auch wenn sie nur kurz sein mochten, nahmen die Frauen
das Zepter in die Hand. Die Emanzipation, das wussten sie, hatte ihre
Münder befreit, auch wenn diese Emanzipation nur draußen vor der
Haustür stattfand, für die Augen der Öffentlichkeit.
Ihre Gatten ließen derweil vorsichtig die Blicke kreisen, um
herauszufinden, ob sie in der Pose des kultivierten Flaneurs auch
genügend wahrgenommen wurden.
So steigerte man sein Prestige. Je häufiger man beim Giro mit
geschlossenem Mund gesehen wurde, geduldig dem Geschwätz der
Frauen lauschend, des­to mehr festigte man seinen Ruf als emanzipierter
Mann. Und das war sehr wichtig.
Schweigend ertrugen sie die hämischen Bemerkungen ihrer
Ehefrauen über den Bekleidungsstil irgendeiner Rivalin, quittierten
Selbstbeweihräucherungen mit einem lustlosen Blick aus den
Augenwinkeln, das alles hing ihnen zum Hals heraus, und am liebsten
wären sie den Schwatztanten ins Gesicht gesprungen.
Die Weiblichkeit konnte kaum erwarten, bis es Zeit für den Giro
wurde. Dort gewannen die Damen die Freiheit der Rede. Eingehakt
hingen sie an ihren Gatten, die diese Last widerstandslos ertrugen, als
gebe es für sie nichts Schöneres auf der Welt.
Man war ja beim Giro!
Die Frauen wussten, dort konnten sie ihren Männern alles sagen,
was sie wollten, sogar schimpfen konnten sie mit ihnen. Diese mussten
stillhalten. Sie behielten ihr lächelndes Wohlverhalten bei, und auf
ihren Gesichtern lag sogar ein gewisses Leuchten, als flösse Balsam aus
den Mündern ihrer Frauen. Während des ganzen Weges nickten sie
zustimmend. Bei einigen war der Ablauf bereits derart automatisiert,
54
Aleph Le tr are
Sidomos xhirotarët e gjinisë mashkullore pëshpërisnin me shumë
zell, aq sa akordat e zërit iu lodheshin, po ata e duronin me heroizëm
një dyluftim të tillë me veten.
Sapo hynin në territorin e xhiros, këndelleshin papritur, duke
përkulur kokën gjithë reverancë para të njohurve. Kur ndjenin se zëri
iu ikte, e mbyllnin gojën, bënin pushim. Kjo ishte madje sakrifica më e
madhe që mund të bëhej për të rënë në sy si burra me kulturë. Gjatë kësaj
kohe sado të shkurtër, e merrnin pushtetin në dorë gratë, emancipimi
ua kishte hapur si shumë gojën, ata këtë e dinin. Po emancipimi ishte
vetëm për jashtë dere, për sytë e botës.
Bashkëshortët hidhnin sytë rreth e rrotull, me shumë kujdes për
të kapur nëse po i shihte ndokush në pozën e xhirotarit të kulturuar.
Kjo iu rriste prestigjin. Sa më shumë vetë t’i shihnin në xhiro, se si
nuk hapnin gojë, po dëgjonin me durim çfarë ju dërdëllisnin gratë, aq
më tepër iu dilte nami si burra të emancipuar. Dhe ky ishte një nam
tepër i rëndësishëm.
Duronin të heshtur llomotitjet pa pafund të grave mbi veshjet e
rivaleve kundruall, shihnin me bisht të syrit vetëlajkatimet pa lezet,
megjithëse iu vinte në majë të hundës, aq sa t’ua kërcisnin nga një
syve llapazaneve.
Ndërsa gratë mezi e prisnin orën e xhiros. Aty merrnin lirinë e
fjalës. Vareshin tek bërrylat e bashkëshortëve, që e duronin peshën e
tyre pa kundërshtuar, sikur të mos donin më gjë tjetër në këtë jetë.
Helbete ishin në xhiro!
E dinin, aty mund t’ju thoshin burrave të tyre ç’të donin, madje
edhe mund t’i shanin. Ata nuk kishin për t’u përgjigjur. Vazhdonin
të mbanin po atë mirësjellje e buzagaz, madje një lloj përdritësimi
ua vishte fytyrën sikur fjalët e grave të ishin balsam, tundnin kokën
në shenjë miratimi, gjithë rrugës, madje disa ishin aq automatizuar,
saqë edhe kur bashkëshortja heshtte, vazhdonin për inerci tundjen e
kokës.
Lindita ar api
55
dass sie aus schierer Trägheit ihre Köpfe auch dann noch auf und ab
bewegten, wenn ihre Frauen ausnahmsweise schwiegen.
Die Gesichter mit dem aufgebügelten Lächeln wurden bedächtig
gedreht, wenn auf der anderen Straßenseite jemand mit einem
wohlwollenden Nicken zu begrüßen war. Während die Frauen von
einem Giro ohne Ende träumten, zählten die Männer die Minuten bis
nach Hause, wo sie erst einmal die Tür so fest hinter sich zuknallten,
dass die Wände wackelten, und dann der geschwätzigen Ehehälfte eine
kräftige Schelle verpassten.
Am Giro beteiligten sich nicht nur Ehepaare, sondern auch Betagte
beiderlei Geschlechtes, Kinder an der Hand ihrer Eltern, die Lehrerschaft
und schließlich sogar die ehrwürdigen Parteisekretäre. Wichtige
Obliegenheiten wurden dem Flanieren geopfert. »Also, wir sehen
uns heute Abend beim Giro!« Das Geheimnis um frisch angebahnte
Verlobungen wurde bei dieser Gelegenheit gelüftet, nachdem bereits das
gegenseitige Kennenlernen von Anwärterin und Anwärter im Rahmen
des Giro arrangiert worden war.
Nur die Familie Lemani beteiligte sich nicht am abendlichen Rundgang.
***
Jeder in der Stadt D. kannte Drita Lemani. Sobald sie aus der Türe
trat, begannen die Nachbarn zu tuscheln, und das Geflüster nahm
immer mehr zu, je näher sie der Stadtmitte kam, wo die Straßen stets
voller Menschen waren. Wer sich ins Zentrum von D. begab, kam
unweigerlich beim Komitee heraus. Der sozialistische Staat hatte dafür
gesorgt, dass die Innenstädte überall gleich aussahen. Das Herz jeder
Großsiedlung bildeten das Parteikomitee und das Exekutivkomitee,
die wie siamesische Zwillinge miteinander verwachsen waren. Das
Komitee war für die Bürger von D. nicht nur der Mittelpunkt ihrer
Stadt, sondern der Nabel der Welt. Wer vorbeikam, schaute zu den
roten Fahnen mit dem schwarzen Doppeladler hinauf, und sein Körper
straffte sich wie bei einer Parade.
Niemand plante dieses Defilee, doch der Geruch, der dem beige
gestrichenen Sitz der Obrigkeit entströmte, war schon von weitem
wahrzunehmen und rief eine Art gliederschwächender Trunkenheit
hervor, die mit jedem Schritt der Annäherung zunahm. W
­ enige
56
Aleph Le tr are
Gjithnjë të veshur me një buzagaz të hekurosur, ata kthenin
kokën me ngadalë në momentin e duhur të përshëndesnin me kokë të
njohurit në anën tjetër. Ndërkohë që gratë ëndërronin që xhiroja të
zgjaste pafundësisht, burrat numëronin minutat deri sa të mbërrinin
brenda në shtëpi, të përplasnin njëherë mirë derën pas vetes, sa të
tronditeshin muret, pa përtuar ia flakërinin ndonjë të ngrohtë gruas
llapazane.
Në xhiro dilnin jo vetëm çiftet, por edhe pleqtë e plakat, fëmijët
me prindërit për dore, mësuesit e deri tek më të nderuarit, sekretarët
e partive. Oraret liheshin në kohën e xhiros. “Hajde, more se
shihemi në darkë nga xhiroja!” Sipari i fejesave hapej në xhiro, pasi
parjet mes çunit e gocës, kur ishin kandidatë për t’u fejuar në xhiro
liheshin.
Vetëm familja Lemani nuk dilte kurrë në xhiron e mbrëmjes.
***
Në qytetin D. Drita Lemanin e njihnin të gjithë. Qëkur dilte
nga dera, përhapeshin në rrugicën e lagjes pëshpërimat e fqinjëve,
pastaj ato shtoheshin afër qendrës, aty ku rrugët rrinin gjithmonë
përplot. Të shkoje nga qendra në qytetin D., do të thoshte të dilje
nga komiteti. Shteti socialist ishte përkujdesur që qendrat e qyteteve
të ndërtoheshin gati njësoj. Në zemër të qytetit ngrihej komiteti i
partisë dhe ai ekzekutiv, që i qëndronin krah njëri-tjetrit, si dy
vëllezër binjakë, të pandarë. Komiteti ishte jo vetëm qendra e qytetit,
por kërthiza e botës për qytetarët në D. Kush kalonte aty, ngrinte
njëherë kokën lart drej flamujve të kuq, stolisur me shqiponjën me dy
krerë në mes, pastaj drejtonte trupin si në parakalim.
Askush nuk përgatitej më parë për këtë parakalim. Po ishte era
që dilte nga godina bojëkremi e pushtetit që ndjehej që së largu, e
të shkaktonte dehjen e dobësimin e gjymtyrëve, këtë e ndjeje sa më
shumë t’i afroheshe. Pak metra nga shkallët e gjata që të ngjisnin lart,
në komitet, ndodhte transformimi. Shpëlaheshe. Bëheshe vetvetiu
Lindita ar api
57
Meter vor der ausladenden Treppe, die steil zum Komitee hinaufstieg,
spürte man die Verwandlung. Man wurde innerlich durchgespült. Zu
einem anderen Menschen gemacht. Die Veränderung war folgerichtig,
schließlich begegnete man der Staatsmacht!
Vor dem Komitee dehnte sich der Hauptplatz, wo alle Kundgebungen
und Versammlungen der Partei der Arbeit abgehalten wurden. Auf der
gegenüberliegenden Seite grenzte er an eine Ladenzeile.
Drita Lemanis Ansinnen, die Straße zu benutzen, und zwar vor aller
Augen, schockierte die Bürger, manche nannten es Schamlosigkeit,
andere Provokation. Wenn sie die Freche sahen, warfen sie einander Blicke
zu, und wer sich nicht beherrschen konnte, stieß den Nachbarn mit dem
Ellenbogen an, um die sich nähernde Gefahr zu signalisieren. Im Falle
­einer direkten Begegnung wandten die Eifrigsten die Köpfe ruckartig
zur Seite, um unmissverständlich zum Ausdruck zu bringen, dass keiner
mit einer Geduldeten etwas zu tun haben wollte. Sanftmütigere, die in
einem unbeobachteten Moment vielleicht sogar ein paar Worte mit ihr
gewechselt hätten, gaben vor, sie nicht zu bemerken; sie mussten sich
plötzlich die Schnürsenkel zubinden oder wühlten mit gesenktem Kopf
in ihren Handtaschen.
Drita tat so, als nehme sie den Aufruhr, den ihr Erscheinen in der
Innenstadt auslöste, nicht wahr; sie beschleunigte ihre Schritte, um
so schnell wie möglich an den Rand zu gelangen, wo sie weniger
auffiel, in den Schatten der Wohnblocks, hinter die Läden. Den
Boulevard vermied sie nach Möglichkeit, die restliche Strecke legte
sie fast rennend zurück. Nur auf diese Weise, schien ihr, konnte sie
den durchbohrenden Blicken der Bürger entgehen. Überhaupt ging
sie nur aus dem Haus, wenn es sich gar nicht vermeiden ließ. Die
meisten Erledigungen übernahm ihr Mann Sadedin, den alle Sadi
riefen. Einfach nur zum Spaß ging Drita niemals aus. Vergnügen und
Zufriedenheit waren das Privileg der anderen, die nicht so waren
wie sie. Ihr stand Freude nicht zu. Es war ihr in Fleisch und Blut
übergegangen, dass gelegentliche Anfälle von Wohlbefinden mehr
Unbehagen bereiteten als die übliche Traurigkeit.
Wegzugehen oder im Haus zu bleiben, sich in der Stadt zu zeigen,
um Eifer und guten Willen zu demonstrieren, oder lieber nicht auf der
Bildfläche zu erscheinen – das war Dritas ewiges Dilemma.
58
Aleph Le tr are
njeri tjetër. Ishte një shndërrim i natyrshëm. Kaloje para pushtetit!
Para komitetit shtrihej sheshi i madh, aty zhvilloheshin të gjitha
manifestimet e mitingjet për Partinë e Punës. Në anën tjetër të sheshit
të komitetit rreshtoheshin dyqanet.
Dëshira e Drita Lemanit për të dalë në rrugë, madje ballazi, i
habiste qytetasit, disa e quanin paturpësi, disa provokim. Sapo e
dallonin, shihnin me bisht të syrit njëri-tjetrin, kur nuk përmbaheshin
dot prekeshin me bërryla, sikur donin të sinjalizonin ndonjë rrezik që
po u afrohej. Kur ndesheshin sy në sy me të, më të zellshmit kthenin
kokat vrullshëm në anën tjetër, si për t’ia bërë edhe më të qartë,
se askush nuk do të ketë të bëjë me një të duruar. Më të butët, që
ishin afruar ndonjëherë me të kur nuk i shihte kush, kur e shihnin
kujdeseshin që së largu, të bënin sikur nuk e kishin parë. Ndonjërit
i duhej të lidhte papritur këpucët, ndonjërës i duhej të gërmonte me
furi në çantë kokëulur.
Drita bënte sikur nuk kuptonte asgjë nga turbullia që sillte prania
e saj në qendër, e nxitonte hapin për t’iu afruar sa më shpejt cepave,
aty ku nuk binte në sy, anash e anash pallateve, prapa dyqaneve.
Sa të mundte i ikte bulevardit, pastaj pjesën tjetër e bënte gati me
vrap. Vetëm kështu i dukej se shpëtonte nga vështrimet zhbiruese të
bashkëqytetasve të saj. Pragun e derës e shkelte vetëm atëherë kur
duhej ta shkelte patjetër. Të tjerat linte t’i kryente, bashkëshorti i saj,
Sadedini, që të gjithë i thërrisnin Sadi. Ashtu, kot për qejf Drita nuk
dilte kurrë. Asnjëherë. “Qejfi” ishte fjalë e huaj për Dritën. Qejf e
kënaqësi mund të kishin vetëm të tjerët, ata që nuk ishin si ajo! Ajo
nuk ishte bërë për t’u gëzuar. Kjo ishte e aq natyrshme për të, sa e
kundërta, gëzimi, mund ta mërziste më shumë, e ta çorodiste, se sa
gjendja e saj e përhershme e trishtuar.
Të dilte apo të mos dilte, të dukej në qytet për t’u treguar e
zellshme, apo të mos dukej në sipërfaqe. Ky ishte për Dritën një
udhëkryq pa zgjidhje.
Lindita ar api
59
In der Stadt D. kursierte eine Anekdote über einen Mann, der unter
dem Vorwurf der staatsfeindlichen Agitation und Propaganda ins
Gefängnis gekommen war. Einem Freund gegenüber hatte er bekundet,
es sei ihm lästig, vor dem Neujahrsfest stundenlang in der Schlange zu
stehen, um seinem Sohn das heißersehnte Spielzeugtelefon zu kaufen.
Nach seiner Entlassung aus der Haft beschloss er, das Haus nicht mehr zu
verlassen und mit keinem Menschen mehr zu reden. Den roten Kringel
um seinen Namen wurde der Unglückliche dennoch nicht los. Nach ein
paar Monaten fiel auf, dass er nie in der Öffentlichkeit zu sehen war,
und so klopften eines Tages die Genossen von der Abteilung für innere
Angelegenheiten an seine Tür und fragten: »Warum versteckst du dich
im Haus, Kamerad, was hast du zu verbergen?« Zitternd und mit leiser
Stimme gab er wieder die falsche Antwort: »Drinnen geht es mir besser,
ich habe nämlich Probleme mit den Augen!«
»Aha! Gib zu, du Hund, dir tun die Augen weh, wenn du die
stürmischen Fortschritte siehst, die ­unsere heldenhaften Volksmassen
durch ihre unermüdliche Arbeit der neuen sozialistischen Stadt
bescheren. Deshalb verkriechst du dich in deinem Loch!«
Da begriff der arme Kerl, dass er schon wieder in die Falle getappt war.
Trotz aller Unschuldsbeteuerungen nahmen sie ihn mit und sperrten ihn
zum zweiten Mal ein.
Drita suchte Arbeit. Das hieß, sie musste persönlich beim Arbeitsamt
vorsprechen, also das Haus verlassen, auch wenn jeder öffentliche
Auftritt für sie ein Spießrutenlaufen bedeutete.
»Wenn du Entwässerungskanäle ausheben oder Ställe ausmisten
möchtest, kein Problem. Eine andere Arbeit haben wir für dich nicht«,
hatte es bei ihrem ersten Versuch geheißen.
Beim zweiten Anlauf erklärte ihr der Direktor der Behörde mit
einem ironischen Unterton, sie dürfe zufrieden und dankbar sein,
dass die Partei sie nicht im Stich gelassen, sondern ihr die Hand
gereicht und einen Platz im Schoß der sozialistischen Gesellschaft
zugewiesen habe. Mehr habe sie nicht zu verlangen. In Anbetracht
ihrer Herkunft sei ihr seitens der Volksmacht schon genug Gutes
widerfahren.
60
Aleph Le tr are
Në qytetin D. bëhej qyfyre me fatin e një ish-të dënuari për
agjitacion e propagandë, që kishte vendosur të mos dilte e mos fliste
më me njeri, qëkur fjalët që i kishte thënë një miku, se nuk po gjente
gjëkundi një telefon-lodër për çunin, e nuk duronte të rrinte në radhë,
kur të vinin lodrat e vitit të ri, e kishin çuar në burg. Pas kthimit në
shtëpi, ai rrinte i mbyllur brenda, po emrin e futur në rreth të kuq,
nuk e ndryshonte dot më. Pas disa muajsh kishte rënë në sy, që ky
person nuk e shkelte pragun e shtëpisë të dilte përjashta. Njëditëzaj
ata të degës trokasin tek dera e fatkeqit dhe e pyesin: “Pse nuk del nga
shtëpia, mor mik?” Fatkeqi duke u dridhur e me zë të ulët jep prapë
përgjigjen e gabuar: “Po, mirë jam brenda, jam mirë këtu, se i kam ca
probleme me sytë!”
“Thuaj të vërtetën qen, të dhembin sytë të shohësh ndryshimet
që po bëhen në qytetin tonë të ri, punën e popullit hero, prandaj je
mbyllur brenda!” ia kthyen.
Fatkeqi, i penduar që ja kishte ngritur kurthin vetë vetes, ishte
përpjekur ta ndreqte gjuhën po më kot, e kishte menderosur më keq.
E kishin marë me vete dhe e kishin rrasur përsëdyti brenda.
Drita kërkonte punë, i duhej të dilte, të trokiste vetë në zyrën e
punës, donin apo nuk donin bashkëqytetasit e saj ta shihnin nëpër
rrugë, megjithëse sa dilte jashtë, ndjehej sikur e fusnin brenda një
morse që e bluante pa zhurmë.
“Po qe se do në bonifikim, apo në fermë rruga është e hapur. Punë
tjetër nuk ka“, i kishin thënë herë e parë.
Të dytën herë, me një ton nënkuptues drejtori i zyrës së punës
i kishte thënë se ajo duhej të ishte e kënaqur dhe mirënjohëse që
partia nuk e kishte braktisur, po i kishte dhënë dorën, duke e futur në
gjirin e saj, brenda shoqërisë socialiste. Ajo nuk duhet të kërkonte më
shumë, edhe kaq pushteti popullor kishte bërë shumë, shumë për të.
Po të kujtohej ajo se nga vjen!
Lindita ar api
61
Damit hatte es sich. Mit gesenktem Kopf ging sie zur Tür, zog
sie vorsichtig auf und noch vorsichtiger wieder hinter sich zu. Einen
Abschiedsgruß war sie ihm nicht wert gewesen.
Beim dritten Mal stand sie, erschreckt von der Vorstellung, ein
zufällig vorbeikommender Bediens­teter habe das Vermögen, ihre
Gedanken zu lesen, endlos lange vor der geschlossenen Tür.
Die Türen der Staatsmacht waren immer geschlossen. Offenbar
nahm man an, die Bewunderung für jene, die dahinter auf ihren
weichen Stühlen saßen, lasse sich auf diese Weise steigern.
Eine geschlossene Tür war eine Barrikade, die Zurückweisung
signalisierte. Normale Leute, die davorstanden, ließ sie spüren,
dass sie nichts zu melden hatten, aber für einen Geduldeten war sie
mehr: eine massive Veranschaulichung der Macht des Staates und
der eigenen Wertlosigkeit. Wer bloß geduldet war, tat gut daran,
gründlich nachzudenken, ehe er anklopfte.
Der Beamte auf der anderen Seite empfand das Klopfen vielleicht
als unbillige Störung, seine Haare sträubten sich, er riss die Tür mit
einem Ruck auf, um den Bittsteller mit tausend Pfeilen der Empörung
zu durchbohren, ehe er sie vor dessen Nase wieder zuknallte, ohne
ihn anzuhören.
Die da oben, die Genossen vom Komitee, waren stets beschäftigt,
sie hatten so viel zu tun, dass sie hinter ihrem Berg von Anträgen,
Formularen und Verfügungen vor lauter Erschöpfung manchmal
einschliefen. Nur böswillige Subjekte wagten es dann, ihren
Schlummer zu stören.
Drita erwachte aus ihrer Erstarrung, brachte ihren Atem
unter Kontrolle, ging noch einmal die Worte durch, die sie
sicherheitshalber auswendig gelernt hatte, denn wenn sie das feiste
Gesicht der Amtsperson vor sich sah, war sie nicht mehr imstande,
eine verständliche Formulierung zu finden. Dann ballte sie noch
einmal beide Fäuste, bevor sie anklopfte.
Das Anklopfen war nämlich die zweite große Hürde. Den
zitternden Zeigefinger an die Unterlippe gelegt, versuchte sie sich
noch einmal ins Gedächtnis zu rufen, wie es beim tagelangen Üben
zu Hause an der Küchentür geklungen hatte.
62
Aleph Le tr are
Kaq kishte thënë ai. Ajo kishte tërhequr derën kokëulur, e kishte
mbyllur ngadalë, ai as nuk e kishte përshëndetur.
Të tretën herë, e trembur nga mendimet e saj, sikur po ia lexonte
ndonjëri nga nëpunësit që kishte kaluar para dere, kishte pritur shumë
gjatë për t’u futur brenda.
Dyert e zyrave të pushtetit gjithmonë rrinin të mbyllura si për të
shtuar edhe më tepër përgjërimin e atyre që prisnin prapa tyre.
Një derë e mbyllur ishte barrikada e parë që sinjalizonte, se aty
ndodhej një pengesë e pakalueshme. Para saj njeriu i vogël, duhej
të ndjente pafuqishmërinë e vet, po një “e duruar” si ajo, duhej të
ndjente drejtpërsëdrejti forcën e pushtetit, se sa e pavlerë që ishte,
thjesht një e “duruar”, që duhej të mendohej një copë herë të mirë,
të trokiste apo jo.
Nëpunësin pas dere mund ta bezdiste keqazi një trokitje saj, mund
t’i ngriheshin qimet e kokës përpjetë, të hapte derën me tërsëllëmë,
ta fshikullonte me sa shigjeta zemërimi, që do ta shponin si njëqind
gjilpëra, dhe pastaj t’ia përplaste derën në surrat, pa denjuar as ta
dëgjonte.
Ata lart, nëpunësit e komitetit gjithmonë ishin të zënë me
punë, kaq të zënë me punë, saqë pas malit të letrave, formularëve,
dokumentave, mund të ndodhte t’i zinte edhe gjumi nga lodhja. Cili
lapanjoz mund të guxonte të prishte qetësinë e tyre?
Drita ishte zgjuar nga përhumbja, kishte rregulluar frymëmarrjen
para derës, kishte përsëritur edhe njëherë me vete fjalët që i dinte
përmendësh, por për siguri donte t’i përsëriste edhe njëherë, sepse
gjithmonë i ngatërroheshin fjalët në gojë sa i dilte përballë fytyra e
dhjamosur e nëpunësit të zyrës, kishte shtrënguar edhe një herë duart
grusht, para se të trokiste.
Trokitja në një derë të mbyllur ishte barrikada e dytë. Me gishtin
tregues që dridhej, ishte përpjekur të rikujtonte edhe njëherë se si
kishte tingëlluar trokitja që ajo ushtronte ditë me radhë para derës së
mbyllur të kuzhinës në shtëpinë e saj.
Lindita ar api
63
Sie durfte auf keinen Fall zu fest klopfen, damit die Person
auf der anderen Seite nicht den Eindruck hatte, draußen stehe ein
selbstbewusstes und unerschrockenes Individuum. Aber zu schwach
durfte das Pochen auch nicht sein, denn dann wurde man nicht
gehört.
Es musste ein leichtes, melodisches Klopfen sein, das dem Beamten
wie Musik in den Ohren klang und den Staub von ihm schüttelte.
Vielleicht empfing er den Geduldeten dann mit einem gewissen
Wohlwollen.
Drita stellte sich vor, wie sich seine bis dahin lächelnde Miene
bei ihrem Eintreten verdüsterte. Binnen einer Sekunde würde er
das Gesicht aufsetzen, mit dem man Feinden des Arbeiterstaates
gegenüberzutreten hatte.
Der Ton des Allmächtigen jenseits der Tür war stets kraftvoll,
erfüllt von der Selbstsicherheit eines Übergeordneten.
»Sinnlos!«, dachte sie auch an diesem Tag und wollte kehrtmachen.
Sie wusste, welche Szene sich nach ihrem Eintreten abspielen
würde. Sich erfreulichere Varianten auszumalen, war zwecklos. Er
würde sie nun einmal nicht mit offenen Armen empfangen.
Drita wurde auch bei ihrer dritten Vorsprache nicht angenehm
überrascht.
Es war immer die gleiche Leier. Außerdem hatte der Allmächtige
im Büro offenbar einen besonders schlechten Tag erwischt. Sein Ton
war drohend.
Sie hätte sich den Weg getrost sparen können, eine
Arbeitsbewilligung kam gar nicht in Frage. Für Leute wie sie gab es
sowieso keine Beschäftigung, schon gar nicht drinnen im Warmen,
wie sie sich das vorstellte. Er an ihrer Stelle würde hier nicht mehr
auftauchen. Dadurch, dass sie den anderen auf die Nerven fiel,
verbesserte sie ihre Lage bestimmt nicht. Am vorteilhaftesten für sie
war, wenn man vergaß, dass es sie überhaupt noch gab.
Drita brachte nur ein unverständliches Stammeln heraus. Sie hörte
sich an wie ein Kind, das gerade zu sprechen lernt.
Er maß sie mit einem abschätzigen Blick.
»Die Farm, das kannst du haben, wenn du willst!«
Dann verschwand er wieder hinter seinem Stapel von Papieren.
64
Aleph Le tr are
Nuk duhej të trokiste fort, kjo që personit prapa dere të mos i linte
përshtypjen se ai që ishte pas dere ishte një njeri i vetësigurtë, që nuk
ja bënte tërrt syri. Po edhe aq butë sa të mos dëgjohej, nuk duhej të
trokiste.
Duhej të trokiste lehtë, mundësisht trokitja të tingëllonte si
muzikë në veshët e nëpunësit, një melodi që do ta shkundte atë nga
pluhuri.
Ndoshta pas kësaj ai do ta priste mirë “të duruarën”!
Dritë përfytyronte se si buzëqeshja e tij do të ngrysej, sapo të njihte
fytyrën e saj, ai nxirrte në sekondë, një fytyrë tjetër, pikërisht fytyrën
që u duhej treguar armiqve të pushtetit. Toni i të plotpushtetshmit
nga ana tjetër e derës gjithmonë tingëllonte i fuqishëm, i mbushur me
vetsigurinë e atij që qëndronte lart.
“E kotë!” kishte menduar atë ditë duke dashur të kthehet.
Gjithmonë zhvillohej po ajo skenë, të cilën ajo e kishte imagjinuar që
para se të mbërrinte aty. Më kot shpikte variante të reja, se mos ndoshta,
ndoshta do të pritej ndryshe. Ndoshta ai do të vinte dorën në zemër.
Drita nuk ishte zhgënjyer as herën e tretë.
I plotpushtetshmi në zyrë kishte përsëritur po të njëjtën refren.
Madje e kishte gjetur edhe në ditë të keqe. Toni i tij ishte bërë kërcënues.
Ishte e kotë që e kishte marrë rrugën, se asaj nuk mund t’i jepej leja
e punës, madje asnjë lloj pune nuk duhej të kishte për një si Ajo, jo
më një punë të mirë, brenda, në të ngrohtë, kështu që do të ishte më
mirë të mos dukej më, të mos binte në sy për keq si njeri i bezdisur!
Do t’i kishte punët më mirë po qe se e harronin se ishte gjallë.
Drita ishte përpjekur të përsërisë po ato belbëzime të palidhura, si
një fëmijë që sapo ka mësuar të flasë.
Ai i kishte hedhur një shikim përbuzës nga koka tek këmbët.
“Fermë, fermë po deshe!” pastaj kishte ulur kokën për t’u zhytur
pas pirgut me letra sikur të mos kishte njeri tjetër në zyrë.
E shtangur duke marrë frymë shumë ngadalë, e palëvizur tek cepi
i derës gjysmë të hapur, e pambrojtur nga përbuzja e tij, e pasigurtë,
Lindita ar api
65
Wie erstarrt, schwer atmend, regungslos stand sie in der halb
geöffneten Tür, seiner Verachtung hilflos ausgeliefert, unentschlossen,
die Hände aus Angst und Zorn zu Fäusten geballt, aber mit einer
heulenden Alarmsirene im Kopf, denn jedes unbedachte Wort konnte
katastrophale Folgen nach sich ziehen. Sie brachte keinen Ton heraus.
So vergingen zwei, drei Minuten.
Der Beamte hinter seinem Schreibtisch machte k
­ eine Anstalten,
den Kopf noch einmal zu heben. Als sei er mit gebeugtem Nacken
auf die Welt gekommen. In der Einsicht, dass sie erneut in einer
aussichtslosen Schlacht unterlegen war, zog sie sich langsam zurück,
schloss geräuschlos die Tür hinter sich und bereute, dass sie überhaupt
hergekommen war.
–aus dem Albanischen von:
Joachim Röhm
66
Aleph Le tr are
me grushta të mbledhur njëherazi prej frike e zemërimi, por me
sirenën e alarmit në kokë, se një fjalë e pavënd e fluturonte, nuk kishte
nxjerrë dot më fjalë nga goja.
Kështu kishin kaluar një minutë, dy, tre minuta!
Nëpunësi nga ana tjetër e tavolinës nuk kishte dhënë asnjë shenjë se
do ta ngrinte ndonjëherë kokën, sikur të kishte lindur kokëkërrusur.
Si e zënë në faj, një faj që ajo nuk e dinte kur dhe si e kishte bërë, ishte
tërhequr ngadalë mbrapsh, e dalë nga një betejë gjithmonë e humbur,
kishte mbyllur derën pas vetes pa zhurmë, e penduar që kishte ardhur
të trokiste.
Lindita ar api
67
© Mahmud Hams
khaled al-khamissi
khalid al-khamissi
Arche Noah
(Auszug)
Achmad Iseddîn
Achmad ist ein Traum von einem Mann. Gutaussehend, weiche
Gesichtszüge, ein intensiver Blick aus tiefschwarzen Augen, die Haut
licht wie der Vollmond. Kurzum, er erinnert an einen Filmstar aus
der Zeit vor Adel Imam, Hunaidi und dem verstorbenen Alâa Wali
al-Dîn. In seiner Brust wohnt ein Juwel von Aufrichtigkeit und
Warmherzigkeit. Seit 2003 ist er examinierter Jurist, studiert hatte
er an der Universität Kairo. Für Rechtswissenschaften hatte er sich
eingeschrieben, um den Willen seines verstorbenen Vaters zu erfüllen,
bald aber fand er Gefallen an der Materie. Nur mit Wirtschafts- und
Finanzrecht konnte er sich beim besten Willen nicht anfreunden.
Wie ein Dorn steckten ihm diese Fächer im Rachen, den auch noch
so viel Wasser nicht hinunterzuspülen vermochte.
Sein ganzes Studium hindurch hatte er nur eines im Sinn: Er wollte
Staatsanwalt werden. In seinen Träumen sah er sich schon als erfolgreichen,
für Gerechtigkeit sorgenden Anklagevertreter. Entschlossen verfolgte
er dieses Ziel, er steckte den Kopf in die Bücher und erzielte beste
70
Aleph Le tr are
khaled al-khamissi
ARKA E NOES
(Fragment)
Ahmed IzedIn
Ahmed është një burrë ëndrrash, i pashëm, me tipare të buta në
fytyrë, sy të zinj sterrë që të mbërthejnë, lëkurën të ndritshme, si
hëna e plotë. Me pak fjalë, ai të kujton një yll kinemaje nga koha e
Adel Imamit, Huneidit dhe të ndjerit Ala Veliudin. Shpirtin e ka të
çmuar prej sinqeritetit dhe përzemërsisë. Prej vitit 2003 është jurist i
diplomuar, studimet i ka kryer në Universitetin e Kajros. Në shkencat
juridike ishte regjistruar fillimisht për të përmbushur amanetin e
babait që ishte ndarë nga jeta, por pas ca kohësh fusha i kishte pëlqyer.
Vetëm me lëndët e të drejtës ekonomike dhe financiare nuk po ia dilte
dot. Të dyja i kishin mbetur në fyt si një halë që nuk ikën teposhtë
sado ujë t’i hedhësh.
Gjatë gjithë kohës së studimeve nuk kishte pasur në mendje tjetër,
përveçse: të bëhej prokuror. Në ëndrrat e tij e shihte veten saora
si një përfaqësues të suksesshëm të akuzës që lufton për drejtësi.
Me vendosmëri po e ndiqte këtë synim, kryet zhytur mbi libra dhe
duke marrë notat më të mira, aq sa bashkëstudentët e tij pëlcisnin
khaled al-khamissi
71
Noten, so dass seine Kommilitonen vor Neid erblassten. Missgünstigen
Äußerungen gegenüber aber war er taub. Als er eines Abends zum
Himmel schaute und der Vollmond lächelte, versprach er dem Vater,
dass er bald Staatsanwalt sein werde, wie er es sich gewünscht hatte.
Nicht ein einziger Mann in der kleinen Familie hatte lange
durchgehalten. Der Vater starb, als Achmad gerade einmal dreizehn
war. Dann starb der Mann seiner Tante mütterlicherseits, der nach dem
Tod des Vaters dessen Rolle übernommen hatte. Die Tante, nun allein,
weil sie es während ihrer Ehe nicht geschafft hatte, eigene Kinder zu
bekommen, klammerte sich an ihn und ihre Schwester. So kam es, dass
Achmad von Mutter und Tante wie der Hahn im Korb gepäppelt und
gehätschelt wurde. Onkel hatte er nicht, die Großväter waren bereits vor
seiner Geburt gestorben. »Würden die Frauen regieren«, fand Achmad,
»dann wäre die Welt ein viel schönerer Ort zum Leben. Aber nur«, schob
er lachend nach, »wenn sie nicht so geartet sind wie Condoleezza Rice!«
Achmad bestand das Examen mit dem besten Prädikat und machte
sich beherzt daran, seinen Traum zu verwirklichen. Doch ihm war
nicht bewusst, dass er nach seinem Abschluss vom Studentendasein in
die Welt der Erwachsenen katapultiert würde. Dass er vom Studenten,
der sich hauptsächlich mit Lernen, Träumen und Lieben befasst hatte,
zum mündigen Bürger würde und als solcher die Logarithmen des
Lebens zu bilden hätte. Dass er sich also mit dem verfilzten Zopf
der Gesellschaft aus störrischem ägyptisch-afrikanischem Kraushaar
würde auseinandersetzen müssen, was nur mit Tricks, Bestechung
und Betrug zu bewältigen war. Doch mit jedem Hieb, den ihm Kairo
versetzte, verlor er ein Stück seiner Naivität, die er – ebenso wie seine
bezaubernden Augen – zweifellos von seiner Mutter geerbt hatte. Eines
Morgens, vom Ruf zum Sonnenaufgangsgebet geweckt, stand er auf
und ging in die Moschee direkt nebenan. Plötzlich stellte er fest, dass
seine Blauäugigkeit verschwunden war. Einfach von ihm abgefallen,
als er schlaftrunken aus der kaputten Haustür trat. Das Hymen der
Kindheit nun für immer los, stolperte er in eine unbekannte Welt.
72
Aleph Le tr are
nga inati. Por veshi i tij mbetej i shurdhër ndaj smirakeqve. Një
mbrëmje, ndërsa po vështronte qiellin, nga ku buzëqeshte hëna e
plotë, i premtoi të atit që së shpejti do të bëhej prokuror, siç kishte
dëshiruar ai. As edhe një burrë i vetëm nuk e kishte shtyrë gjatë në atë
familje të vogël. Babai vdiq, kur Ahmedi sapo kishte mbushur
trembëdhjetë vjeç. Pastaj vdiq burri i tezes, i cili kishte marrë rolin
e babait pas vdekjes së tij. Tezja, e mbetur vetëm tashmë, meqë
nuk kish arritur të bëhej me fëmijë gjatë martesës, ishte dhënë
pas tij dhe së motrës. Prandaj Ahmedi përkëdhelej e llastohej
nga nëna dhe tezja si gjeli mes pulave. Xhaxhallarë nuk kishte,
gjyshërit kishin vdekur para lindjes së tij. “Po të udhëhiqnin
gratë”, mendonte Ahmed, “atëherë bota do të ishte një vend më i
bukur për të jetuar. Ama, vetëm” shtonte ai duke qeshur, “të mos
jenë të tilla si Condoleezza Rice!” Ahmedi u diplomua me rezultate të shkëlqyera dhe po
vazhdonte me kurajë rrugën drejt ëndrrës së tij. Por nuk ishte i
ndërgjegjshëm që diplomimi e katapultonte nga të qenit student,
në botën e të rriturve; nga studenti që kryesisht kishte mësuar,
ëndërruar dhe dashuruar, në qytetarin që kishte mbushur
moshën dhe duhej të zgjidhte logaritmet e jetës. Që do t’i duhej
të përballej me gërshetin e pleksur të shoqërisë prej flokësh të
pabindur egjiptiano-afrikanë që mund të viheshin nën fre vetëm
me marifete, ryshfet dhe mashtrim. Por me çdo goditje që i jepte
Kajro, humbiste një copë naiviteti, të cilin ai – njësoj si sytë e tij
të mrekullueshëm – e kishte trashëguar pa mëdyshje nga e ëma.
Një ditë u zgjua nga thirrja për namazin e mëngjesit, u ngrit dhe
shkoi në xhaminë ngjitur. Papritur kuptoi se naiviteti i tij ishte
zhdukur. Sikur ishte shkëputur prej tij, ndërsa dilte i përgjumur
nga dera e prishur e shtëpisë. I braktisur përfundimisht nga
himeni i fëmijërisë, po hynte në një botë të panjohur. Një botë që
donte të zbulohej dhe që gati i kërkonte të zgjeronte horizontin e
khaled al-khamissi
73
Eine Welt, die entdeckt werden wollte und geradezu danach verlangte,
dass er den Horizont seiner Sinne erweiterte. Um 5 Uhr 57 auf
der Matte neben dem rechten Eckpfeiler kniend, begriff er, dass er
zur Verwirklichung seines Traums 70 000 Pfund Bestechungsgeld
brauchte. Wie Schuppen fiel es ihm von den Augen. Plötzlich sah
er, was er in all den Jahren als Student trotz der Hinweise sämtlicher
Freunde nicht hatte sehen können. Die Wahrheit überkam ihn wie eine
Offenbarung. Nachdem sein Gehirn vom Strudel der Wirklichkeit
durchgerüttelt worden war, erkannte er klar und deutlich die heilige,
das Leben entschlüsselnde Wahrheit: »Das Tor der Staatsanwaltschaft
ist dir, kleiner Mann, verschlossen. Du hast weder genug Speck auf
den Rippen noch Vitamin B im Rücken. Also lern beizeiten, nur so
weit zu träumen, wie deine Decke reicht.«
Nach dem Morgengebet ging er heim. Zum ersten Mal sank er in
einen tiefen, ruhigen Schlaf ohne die schönen Träume vom Erfolg,
die ihm das Leben bloß schwergemacht hatten.
Nachdem wir alles Mögliche getan, neu überlegt und wieder probiert haben,
sehen wir, die junge Generation, nur einen Ausweg: das Land zu verlassen.
Hier sind wir verloren. Verloren im Durcheinander. Verloren in Chaos und
Korruption. Nicht den kleinsten Schritt geht es voran. Wir sehen kein Licht
am Ende des Tunnels. Hier tun wir nur eines: ein Euter aus unverwüstlichem
Granit zu melken. Gleichzeitig dürfen wir zusehen, wie die Menschen
draußen leben. Tagsüber Arbeit. Abends und am Wochenende genießen sie ihre
Freizeit. Der Alltag ist bestimmt auch hart. Aber wenigstens haben die Leute
Freude, Geld und ihren Freiraum. Das Leben hier in Ägypten sieht dagegen
so aus: keine Arbeit, kein Geld, keine Ferien, keine Freiräume. Nichts von all
dem. Durch Satellitenschüsseln und das Internet werden wir vollgepumpt mit
Bildern vom schönen Leben draußen. Wir wollen auch so leben. Wir wollen
die Decke durchbrechen, die uns auf den Kopf fällt, die jede Bewegung, jeden
Atemzug erstickt. Dort gibt es Luft, Jungen, Mädchen, Liebe, Freiheit. Selbst
das spirituelle Leben dort ist echter als bei uns. Bei all dem, was wir tagtäglich
74
Aleph Le tr are
shqisave të tij. Në orën 5:57, i përgjunjur mbi një qilim të vogël
pranë kollonatës së djathtë, kuptoi se për të realizuar ëndrrën e
tij i nevojiteshin 70 000 Paund për ryshfet. Sikur i ra perdja nga
sytë. Befas kuptoi se tërë këto vite si student, me gjithë udhëzimet
e miqve të ndryshëm, nuk kishte mundur të shikonte. E vërteta
iu shfaq para syve si një zbulim. Me tru të shkundulluar faqe
realitetit, dalloi me qartësi të vërtetën e deshifruar të jetës: “Porta
e prokurorisë, për ty djalosh, është e mbyllur. Nuk ke këllqe për
këtë punë. Prandaj mëso tani, para se të jetë vonë t’i shtrish këmbët
sa ke jorganin.” Pas lutjes së mëngjesit u kthye në shtëpi. Për herë të parë ra në një
gjumë të thellë e të qetë, pa ëndrrat e bukura të suksesit që ia kishin
vështirësuar jetën. Pasi kemi bërë gjithçka ishte e mundur, vrarë mendjen dhe provuar sërish
nga e para, ne, brezi i ri, shohim si të vetmen rrugëdalje: largimin jashtë vendit.
Këtu ku jemi, jemi të marrë fund. Të marrë fund në rrëmujë. Të marrë fund
në kaos dhe korrupsion. Nuk ecet asnjë hap përpara. Nuk shohim asnjë dritë
në fund të tunelit. Të rrish këtu është njësoj si të nxjerrësh qumësht nga guri.
Njëkohësisht kemi mundësi të shohim si jetojnë njerëzit aty jashtë. Ditën në
punë. Në mbrëmje dhe fundjavave gëzojnë kohën e tyre të lirë. Me siguri e
përditshmja është e vështirë. Por të paktën njerëzit kanë kënaqësi, të ardhura
dhe hapësirë veprimi. Përkundrazi, jeta këtu në Egjipt duket kështu: asnjë
punë, asnjë të ardhur, asnjë pushim, asnjë hapësirë veprimi. Asgjë nga gjithë
këto. Përmes aparateve satelitore dhe internetit bombardohemi me pamjet e jetës
së bukur “jashtë”. Edhe ne duam të jetojmë kështu. Duam të shpojmë tavanin
që na rëndon mbi kokë, që mbyt çdo lëvizje, çdo frymëmarrje. Atje ka ajër,
djem, vajza, dashuri, liri. Madje edhe jeta shpirtërore është më e vërtetë se te
ne. Me ato që përjetojmë ditë pas dite, traditat dhe zakonet tona janë zvetënuar.
Nuk dua të ankohem, por ku jemi katandisur? Nga jashtë mirë e bukur, nga
brenda të shpifur. Unë si një egjiptian që do atdheun dhe vendin ku është rritur,
shoh se më duhet të iki, për t’i shërbyer vendit tim. Egjipti tekefundit nuk se
khaled al-khamissi
75
erleben, verkommen unsere Sitten und Gebräuche. Ich will ja nichts sagen, aber
was ist denn aus uns geworden? Außen hui und innen pfui. Ich als Ägypter,
der sein Land und das Umfeld liebt, in dem er aufgewachsen ist, sehe, dass ich
gehen muss, um meinem Land einen Dienst zu erweisen. Ägypten will mich
im Grunde doch gar nicht. Es ist nicht imstande, mir einen Platz zu bieten. Ich
habe das Gefühl, ihm zur Last zu fallen. Es gibt nicht genug Arbeit für uns.
»Ihr seid einfach zu viele geworden. Wir wissen nicht mehr, wohin mit euch«,
lässt die Regierung bei jeder Gelegenheit verlauten. Schau dir nur die Plakate
überall auf den Straßen an. »Handeln wir bedacht, und wir alle werden satt«,
steht da geschrieben. Ist ja klar, dass die Leute den Spruch gleich umgewandelt
haben in »Handeln wir bedacht, und hauen wir alle ab«.
Wenn ich ins Ausland gehe und dort ein gutes Leben habe, dann werde ich
bestimmt einer von ihnen. Schließlich ist das ja dann mein neues Leben. Das
Land, in dem ich mich niederlasse, wird zu meinem Land. Aber eines gibt mir
zu denken: Angenommen, ich gehe jetzt irgendwohin und bleibe dort eine Weile,
werde ich dann je nach Ägypten zurückkommen? Diese Frage lässt mir keine
Ruhe. Nehmen wir also einmal an, ich setzte dort Kinder in die Welt, würde ich
meine Kinder herbringen und hier auf die Schule schicken? Ganz sicher nicht!
Bestimmt käme ich zu Besuch nach Ägypten, mehr aber auch nicht.
Achmad erwachte erst am Abend wieder. Mutter und Tante hatten
tagsüber mehrmals in sein Zimmer geschaut und gesehen, dass er,
gleichmäßig atmend und die Gesichtsmuskeln völlig entspannt, tief und
fest schlief. Beide hatten ihm jedes Mal kurz über die Stirn gestrichen,
und die Mutter hatte mit einem parfümierten rosa Taschentuch den
Schweiß abgetupft, der ihm auf der Haut stand. Die Zeiger seiner
Armbanduhr misstrauisch beäugend, ging Achmad ins Wohnzimmer.
Die beiden Frauen saßen einander zugewandt auf dem Sofa, vertieft in
die Karten, die sie zwischen sich ausgebreitet hatten. »Wird der Wind
Gutes oder Schlechtes bringen? Wird das Unglück, als Glück getarnt,
über uns kommen? Oder wird sich das Schicksal diesmal gnädig zeigen?«
Als Achmad ins Zimmer trat, lasen die beiden gerade seine Karten. Die
76
Aleph Le tr are
më do vërtet. Nuk është në gjendje të më ofrojë një vend. Më duket sikur i jam
bërë barrë. Punë mjaftueshëm për ne nuk ka. “Ja që jeni shtuar ca si shumë.
Nuk dimë ç’të bëjmë me ju”, deklaron qeveria në çdo rast. Shiko vetëm posterat
kudo nëpër rrugë. “Po të veprojmë me mend në kokë, do ta kemi barkun plot”,
shkruhet aty. Kuptohet që njerëzit do ta ndryshonin pak këtë shprehje në: “Po
të veprojmë me mend në kokë, më mirë t’ia mbathim që sot”. Nëse iki jashtë vendit dhe aty bëj një jetë të mirë, me siguri do të bëhem
si ata. Se fundja, kjo do të jetë mandej jeta ime e re. Vendi në të cilin shkoj të
jetoj, kthehet në atdheun tim. Por një gjë më bën të mendoj: Le ta zëmë për
shembull që largohem për diku, dhe qëndroj aty për ca kohë, a do të kthehem më
në Egjipt? Kjo pyetje nuk më lë të qetë. Le ta zëmë se aty bëhem me fëmijë, a
do t’i sillja fëmijët këtu dhe t’i çoja në shkollë? Me siguri që jo! Me siguri që do
të vija për vizitë në Egjipt, por më tepër se kaq, jo. Ahmedit i doli gjumi në mbrëmje. Nëna dhe tezja kishin
kontrolluar disa herë gjatë ditës në dhomën e tij dhe kishin parë që
ai ia kishte futur një gjumi të thellë, ndërsa merrte frymë rregullisht,
me muskuj tërësisht të qetësuar në fytyrë. Çdo herë, të dyja i kishin
përkëdhelur ballin dhe nëna i kishte fshirë djersën me një shami të
parfumuar ngjyrë trëndafili. Pa u zënë besë akrepave të orës së dorës,
Ahmedi shkoi në dhomën e ndenjes. Të dyja gratë qenë ulur në
divan, përballë njëra-tjetrës, të zhytura në letrat e bixhozit që kishin
hapur përpara. “A do të na sjellë era të mira apo të këqija? A do të na
pllakosë fatkeqësia e maskuar si lumturi? Apo kësaj radhe fati do të
jetë i mëshirshëm?” Kur Ahmedi hyri në dhomë, ato ishin duke lexuar letrat e tij.
Tezja e vështroi. “Më në fund, o djalë! Po pyesnim veten, mos na
je vallë hëna e plotë dhe prandaj na shfaqesh kaq rrallë. Sa shumë ke
fjetur. Është ora nëntëmbëdhjetë.” Ai u ul pranë tyre dhe ia nguli
sytë ekranit. Në një nga kanalet e shumtë satelitorë po transmetohej
një serial amerikan. Nëna u ngrit për t’i përgatitur mëngjes, drekë e
darkë bashkë. Nuk ishte nevoja, refuzoi ai, edhe pak e do të dilte. Do
khaled al-khamissi
77
Tante schaute ihn an. »Endlich, Junge! Wir haben uns schon gefragt, ob du der
Vollmond bist und dich deshalb so rarmachst. Du hast aber lange geschlafen.
Es ist schon neunzehn Uhr.« Er setzte sich zu ihnen und starrte auf den
Bildschirm. Auf einem der vielen Satellitensender lief eine amerikanische
Serie. Die Mutter stand auf, um ihm Frühstück, Mittagessen und Abendbrot
zu bereiten. Das sei nicht nötig, wehrte er ab, er gehe gleich aus. Er sei um
acht mit seinem Freund Jâssir von nebenan verabredet.
Ihr Stammlokal war das Café im Nachbarhaus. Jâssir wartete
schon auf ihn, die Dominosteine vor sich auf dem Tisch. In diesem
Spiel war Jâssir unschlagbar. Er war ein Mathematikgenie und hatte
Elektrotechnik studiert. Genutzt hatte ihm das Studium aber nur in
einer Hinsicht: Jâssir wusste immer, welche Steine sein Gegner hatte
und welche Augenzahlen die verdeckt liegenden Steine bargen. Es war,
als trüge er jene Brille, von der alle Jugendlichen in Ägypten träumten.
Die Brille, mit der man Frauen durch die Kleider hindurch bis auf
die nackte Haut sehen konnte. An diesem Tag aber ließ er Achmad
haushoch gewinnen, aus Freude darüber, dass seinem Freund endlich
die Augen aufgegangen waren. Denn lange hatte er sie ihm zu öffnen
versucht, schließlich aber erkannt, dass er wie ein Blinder selbständig
dem Licht entgegengehen muss, bis er irgendwann die hässliche
Wahrheit so klar und deutlich sieht wie den Vollmond in der Wüste.
Am Tag, der seiner plötzlichen Erleuchtung folgte, legte Achmad
seine Träume sorgsam in den Abfalleimer und bemühte sich um Arbeit
in einer Anwaltskanzlei. Nach zwei Monaten Suche stellte er fest, dass
es in Ägypten mehr examinierte Juristen als weltweit Verbrecher gab,
und fand schließlich Arbeit in einem Café. Dessen Inhaber brauchte
einen vertrauenswürdigen Menschen, der in seiner Abwesenheit die
Frühschicht an der Kasse übernahm. Achmad willigte sofort ein. Nach
wenigen Tagen aber wurde ihm klar, dass die 300 Pfund Lohn auf der
Busfahrt von seiner Wohnung in der Nâhiastraße zur Arbeit im Viertel
Madinat Nasr wie wilde Tauben auf und davon flatterten. Doch dann
kam ein Geschenk des Himmels.
78
Aleph Le tr are
takohej në orën tetë me shokun e tij Jasir që banonte aty ngjitur. Lokali i tyre i preferuar ishte kafeneja në ndërtesën ngjitur. Jasir
po e priste me gurët e dominosë të hapur mbi tavolinë. Në këtë
lojë, Jasirit nuk ia dilje dot. Ai ishte gjeni në matematikë dhe kishte
studiuar për elektro-teknikë. Studimet ama i kishin shërbyer vetëm
për një gjë: Jâssir e dinte gjithmonë se cilët gurë kishte kundërshtari
dhe sa pikë fshiheshin poshtë çdo guri. Dukej sikur të mbante një palë
syze, për të cilat ëndërronin gjithë të rinjtë në Egjipt. Syze, me të cilat
mund të vështroje tejpërtej fustaneve të grave, trupin e lakuriqtë. Por
atë ditë ai e la Ahmedin të fitonte ndjeshëm, nga gëzimi që shokut më
në fund i ishin çelur sytë. Sepse ai vetë ishte përpjekur prej kohësh
t’ia çelte, gjersa në fund e kishte kuptuar që ai duhej të shkonte vetë
drejt dritës, si një i verbër, dhe dikur do të mund ta shihte të vërtetën
e shëmtuar aq qartë si hënën e plotë në shkretëtirë. Një ditë pas ndriçimit të tij të papritur, Ahmedi i hodhi me kujdes
ëndrrat e tij në koshin e plehrave dhe u përpoq të gjente punë në
një zyrë avokatie. Pas dy muajsh kërkimi vuri re se në Egjipt kishte
më shumë juristë të diplomuar se sa kriminelë në gjithë botën, dhe
në fund gjeti punë në një kafene. Pronari i saj kishte nevojë për një
njeri të besuar që ta zëvendësonte në arkë gjatë mungesës në turnin e
mëngjesit. Ahmedi pranoi menjëherë. Por pas pak ditësh e kuptoi se
gjatë udhëtimit me autobus, nga apartamenti i tij në rrugën Nâhia, për
në punë, në lagjen Madinat Nasir, paga prej 300 Paundësh, fluturonte
si pëllumbat e egër. Kur befas ia behu një dhuratë nga qielli. Më në fund zoti Guma Abdelselam dhe unë, ramë dakord që të merrja
një përvojë pune te ai. Zoti Guma është vërtet një burrë i shkëlqyer dhe një
avokat nga i cili mund të mësosh shumë. Por të them të drejtën, më i shkëlqyer
m’u duk fakti që zyra e avokatisë ndodhej jo shumë larg prej shtëpisë sime, se
rroga ime mujore prej 150 Paundësh mjaftonte vetëm për të paguar udhëtimin
për në gjykatë. Dhe nëse do të më ishte dashur të paguaja edhe rrugën për në
zyrë, atëherë me të vërtetë do ta kisha tepruar. Edhe kjo i mungonte sime ëme,
e cila ishte bërë tym nga gjendja. “Pikë e zezë, ku është parë një gjë e tillë!”
khaled al-khamissi
79
Zu guter Letzt trafen Herr Guma Abdalsalâm und ich die Vereinbarung,
dass ich bei ihm praktische Erfahrungen sammle. Herr Guma ist ein wirklich
großartiger Mann und ein Rechtsanwalt, von dem man viel lernen kann. Am
großartigsten aber empfand ich, ehrlich gesagt, vor allem die Tatsache, dass die
Kanzlei nicht allzu weit weg von zu Hause war, denn mein Monatsgehalt
von 150 Pfund ging allein schon für die Fahrt zum Gericht drauf. Und hätte
ich obendrein noch für den Weg ins Büro bezahlen müssen, wäre die Grenze
eindeutig überschritten gewesen. Das hätte meiner Mutter gerade noch gefehlt,
sie wetterte ohnehin schon über die Zustände. »Nicht zu fassen, das ist doch das
Allerletzte!«, fluchte sie ständig. Mutter war ihr Leben lang eine Optimistin
gewesen. Ich hatte gehofft, mich nach dem Uniabschluss an den Kosten zu Hause
beteiligen zu können. Inzwischen hoffe ich nur noch, meiner Mutter etwas
weniger auf der Tasche liegen zu müssen. Es als Anwalt zu versuchen hat mich
schwere Überzeugungsarbeit gekostet. Nachdem mich Gott von der Sache mit
der Staatsanwaltschaft geheilt hatte, versuchte ich unermüdlich, mir diesen Beruf
schmackhaft zu machen. Jeden Morgen beim Rasieren sang ich mir vorm Spiegel
die Anwaltshymne vor: »Anwalt zu sein, mein Herr, ist eine wunderbare Sache.
Als Anwalt verteidigst du die Unterdrückten in einer ungerechten Gesellschaft.
Du sorgst dafür, dass die, die im Recht sind, zu ihrem Recht kommen. Wer auf
der Welt kann mir etwas nennen, das bedeutender wäre als das?«
Nur wenige Monate später erklärte ihm die Welt unmissverständlich,
was bedeutender ist als die Arbeit in der Anwaltskanzlei. Der blonde
Mieter zog aus ihrer Wohnung in Samâlik aus, sie fanden keinen
Nachmieter, und die bescheidenen Ersparnisse in der Schublade des
kleinen Frisiertisches im Zimmer seiner Mutter begannen angesichts
der Höllenhitze langsam, aber sicher zu verdunsten. Die Wohnung in
Samâlik war das Einzige, was Achmad von seinem Vater geerbt hatte,
und bisher die Existenzgrundlage der Familie gewesen. Nach dem Tod
des Vaters hatte sich Umm Achmad Papier und Stift genommen und
errechnet, dass die Witwenrente ihr kein würdiges, ja nicht einmal
ein unwürdiges Leben bescheren würde. Ihre Schwägerinnen konnte
80
Aleph Le tr are
mallkonte ajo gjithë kohës. Nëna kishte qenë gjatë gjithë jetës së saj optimiste.
Pas diplomimit kisha shpresuar ta ndihmoja në shpenzimet e shtëpisë. Kurse
sot shpresoj vetëm të mos e rëndoj shumë xhepin e nënës. Mezi ia mbusha
mendjen vetes që të punoja si avokat. Pasi Zoti më kishte kuruar nga gjëja
e prokurorisë, përpiqesha pa u lodhur ta lezetoja këtë profesion. Çdo mëngjes
gjatë rrojës këndoja himnin e avokatit: “Të jesh avokat, zotëri, është diçka
e mrekullueshme. Në rolin e avokatit ti mbron të shtypurit në një shoqëri të
padrejtë. Kujdesesh që ata që kanë të drejtë, ta fitojnë këtë të drejtë. Kush në
botë mund të më thotë se paska diçka tjetër, më të rëndësishme se kjo?” Vetëm pak muaj më vonë, bota i shpjegoi atij në mënyrë të
qartë se çfarë ishte më e rëndësishme se puna në një zyrë avokatie.
Qiramarrësi flokëverdhë u largua nga apartamenti i tyre në Samâlik,
ata nuk gjetën një tjetër ta zëvendësonte, dhe kursimet e vogla në
sirtarin e tryezës së tualetit në dhomën e nënës së tij, si pasojë e
“vapës së tmerrshme” nisën të avullojnë, vërtet pak nga pak, por
me hapa të sigurt. Apartamenti në Samâlik ishte prona e vetme që
Ahmedi kishte trashëguar nga babai i tij, dhe burimi i ekzistencës
së familjes. Pas vdekjes së babait, nëna e Ahmedit kishte marrë letër
e laps dhe kishte bërë llogari që pensioni i vejushës nuk i mjaftonte
për një jetë të denjë, madje as për një të padenjë jo. Kunatave të saj,
dhe për këtë ishte e bindur, nuk mund t’u kërkonte ndihmë, se ato
kishin qenë tërësisht kundër që vëllai i tyre të martohej me një nuse
nga fshati. Kështu që nëna e Ahmedit kishte marrë një vendim të
vështirë. Ajo ia kishte dhënë me qira apartamentin e tyre për një
shumë të konsiderueshme një gazetari spanjoll, ndërsa bashkë me
të birin kishte lëvizur në një banesë tjetër, me qira, në lagjen Bulâk
al-Dakrûr, ku ishte rritur dhe kishte jetuar ajo me të atin e saj që
ndërkohë kishte vdekur. Ajo e hoqi Ahmedi nga gjimnazi privat në
Samâlik dhe e regjistroi atë në shkollën shtetërore pranë shtëpisë së
tyre të re. Ndryshimi ishte i vështirë për djaloshin, por për familjen
një zgjidhje gjeniale, sepse qiraja për apartamentin në Samâlik rritej
khaled al-khamissi
81
sie, davon war sie überzeugt, nicht um Hilfe bitten, denn sie hatten
sich strikt dagegen ausgesprochen, dass ihr Bruder eine Frau vom
Land heiratete. Also fasste Umm Achmad schweren Herzens einen
Entschluss. Sie vermietete die Wohnung für einen ansehnlichen Betrag
an einen spanischen Journalisten und zog mit ihrem Sohn in eine
Mietwohnung im Viertel Bulâk al-Dakrûr, wo sie aufgewachsen war
und mit ihrem inzwischen verstorbenen Vater gelebt hatte. Sie meldete
Achmad vom Privatgymnasium in Samâlik ab und an der staatlichen
Schule in der Nähe ihres neuen Heims an. Die Veränderung war hart
für den Jungen, für die Familie aber eine geniale Lösung, denn die Miete
für die Wohnung in Samâlik stieg jährlich zu einem Prozentsatz, der
teils sogar über der Inflationsrate lag. Auf diese Weise gelang es Umm
Achmad, das Schiff des Lebens sicher durch ruhige, warme Gewässer zu
steuern. Zweifellos kam es hin und wieder zu stärkerem Wellengang,
der das Schiff zwar ins Wanken, nicht aber zum Kentern brachte.
Nun jedoch stand die Wohnung über einen Monat leer. Besonnen
und vorausschauend, wie sie war, hatte die Mutter glücklicherweise
ein kleines Polster angespart, mit dem sie in diesen schwierigen Zeiten
über die Runden kam. Die Turbulenzen legten sich, als ein alter
ägyptophiler Schwede die Wohnung für unbegrenzte Zeit anmietete.
Allerdings verschlang der irrsinnige Preisanstieg der letzten Jahre mit
teuflischem Maul alle Einnahmen aus der Wohnung. Dem blonden
Herrn weitere Mieterhöhungen zuzumuten, traute sie sich nicht. Und
als dann noch Achmad fragte, ob es eine Möglichkeit gebe, die 70 000
Pfund aufzutreiben, um sich in die Staatsanwaltschaft einzukaufen,
spielte sie kurz mit dem Gedanken, das Huhn, das goldene Eier legt, zu
schlachten. Besonnen wie immer, entschied sie jedoch, dass ein Verkauf
der Wohnung ein kurzsichtiger, ja geradezu selbstmörderischer Schritt
wäre. Welche Garantie hätte sie, dass der Betrag Achmad tatsächlich,
wie er behauptete, Zugang zur Staatsanwaltschaft verschaffte?
Dann folgte der Moment, in dem ihnen das Glück ganz und gar
den Rücken kehrte.
82
Aleph Le tr are
vit pas viti me një përqindje të atillë që gati ishte më e lartë se niveli
i inflacionit. Në këtë mënyrë, nëna e Ahmedit ia doli ta drejtonte
anijen e jetës në mënyrë të sigurt drejt ujërave të qetë e të ngrohtë.
Padyshim që kohë pas kohe kishte dallgë të forta, dhe anija lëkundej,
por nuk përmbysej. Ndërsa tashmë apartamenti qëndroi bosh për
një muaj. E kujdesshme dhe vizionare siç ishte, nëna kishte hequr
për fat një grusht parash mënjanë, me të cilat po përballonte këtë
kohë të keqe. Turbullirat kaluan kur një suedez i vjetër egjiptofil
e mori me qira apartamentin për një kohë të pacaktuar. Sidoqoftë
rritja e çmendur e çmimeve në vitet e fundit i kishte gllabëruar me
gojën e saj djallëzore të gjitha të ardhurat nga banesa. T’i kërkonte
zotërisë flokëverdhë ngritje të mëtejshme të qerasë, nuk guxonte.
Dhe kur Ahmedi e pyeti, nëse mundej t’i siguronte 70 000 Paund,
për të paguar me to një vend pune në prokurori, për një hop ajo
gati mendoi ta therte pulën që pillte vezët e arta. Por e mençur si
gjithmonë, në fund vendosi që shitja e apartamentit do të ishte një
hap dritëshkurtër, në mos vetëvrasës. Ç’garanci kishte ajo që kjo
shumë, siç hamendësonte Ahmedi, do t’i siguronte atij vërtet një
vend pune në prokurori? Pastaj erdhi çasti kur fati u ktheu përfundimisht shpinën.
Një fatkeqësi rrallë vjen vetëm. Dhe për këtë nuk të ndihmojnë më
as fjalët ngushëlluese. Për më tepër himni “të jesh avokat është një gjë e
mrekullueshme” që i këndoja vetes përditë para dhe mbas mëngjesit, nuk hynte
më në punë. Nuk e bëja dot. Për të kryer punën duhet të veproja vazhdimisht
kundër moralit tim dhe gjithçka që kisha mësuar te juristët, në fakultet, ta
shkelja me këmbë. Ky profesion bie ndesh me gjithë parimet e edukimit dhe
mënyrës sime të jetesës, si për sa i përket gjendjes në gjykatë, ashtu edhe në
prokurori. Në thelb mund të lije vrasësit të kryenin punën e avokatëve. Kaq
keq ka shkuar puna! Një ditë më doli një problem me zotin Guma. Ai fitoi
një proces. Që do të thotë se ne duhet të kujdeseshim që vendimi të zbatohej.
Më dërgoi të thërrisja përmbaruesin dhe policinë. Kur trokita te përmbaruesi,
ky më tha të kthehem prapë të nesërmen. Dhe këtë përgjigje ma jepte përditë.
khaled al-khamissi
83
Ein Unglück kommt selten allein. Da helfen auch keine aufmunternden
Worte mehr. Und die Hymne »Anwalt zu sein ist eine wunderbare Sache«,
die ich mir täglich vor und nach dem Frühstück vorbetete, zog erst recht nicht.
Ich konnte das nicht. Um meine Arbeit zu machen, musste ich dauernd
gegen mein Gewissen handeln und alles, was ich bei den Juristen an der
Uni gelernt hatte, über Bord werfen. Dieser Beruf widerspricht sämtlichen
Prinzipien meiner Erziehung und Lebensführung sowohl im Hinblick auf
die Zustände im Gericht als auch in der Staatsanwaltschaft. Im Grunde
könnte man gleich Mörder die Arbeit der Anwälte erledigen lassen. So weit
ist es doch schon! Eines Tages bekam ich ein Problem mit Herrn Guma. Er
gewann einen Prozess. Das heißt, wir mussten dafür sorgen, dass das Urteil
vollstreckt wird. Er schickte mich los, um den Gerichtsvollzieher und die
Polizei hinzuzuziehen. Als ich beim Gerichtsvollzieher anklopfte, sagte er,
ich solle am nächsten Tag wiederkommen. Und so ging es von einem Tag auf
den nächsten. Ich war ratlos. Schließlich fragte mich der Anwalt gereizt, wie
viel ich mit ihnen ausgehandelt hätte. Ein Anwalt muss also die Beamten
bestechen, damit sie überhaupt ein Urteil vollstrecken! Die Höhe des Betrags
hängt vom Einzelfall und vom eigenen Geschick ab. Jedenfalls sagte ich, dass ich
nicht verhandeln könne und der Mann völlig unzugänglich sei. Darauf verlor
mein Chef die Beherrschung. »Sie sind zu nichts zu gebrauchen«, brüllte er
und schickte einen anderen Anwalt los. Der erledigte alles im Handumdrehen.
In der Woche drauf musste ich eine Wohnungsräumung in die Wege leiten. Ein
kleines Appartement im Viertel Malik Faissal, der Eigentümer war ein armer
Schlucker. Ich handelte die Vollstreckungsbeamten mit Hängen und Würgen
auf 3000 Pfund herunter. Herr Guma hielt den Betrag dennoch für überhöht.
Für solch eine Wohnung wären, wie er fand, 1500 Pfund vollkommen
ausreichend gewesen. »Um ehrlich zu sein, Achmad«, sagte er dann, »ich
kann nichts für Sie tun. Ich denke, Sie sollten sich nach einem anderen Anwalt
umsehen. Ich kann gern bei Hussain Kûra ein gutes Wort für Sie einlegen.«
Ich ging. Mir war hundeelend zumute.
84
Aleph Le tr are
Nuk po kuptoja asgjë. Së fundi, avokati i nervozuar më pyeti se ç’pazar
kisha bërë me të. Pra, një avokat duhet të korruptojë nëpunësit, në mënyrë
që këta të zbatojnë një vendim! Vlera e ryshfetit varet sipas rastit dhe zotësisë
personale. Sidoqoftë, unë ia ktheva se nuk mund të bëja pazar dhe se burri
ishte shumë i vështirë. Këtu shefi im nuk u përmbajt dot më. “Ju nuk jeni
për asnjë punë”, ulëriti ai dhe dërgoi një avokat tjetër. Ky e zgjidhi çështjen
sa hap e mbyll sytë. Një javë më vonë m’u desh të merresha me sekuestrimin e
një banese. Një apartament i vogël në lagjen Malik Faissal, pronari i të cilit
ishte një burrë i gjorë. Me shumë mundim ua mbusha mendjen nëpunësve të
përmbarimit ta ulnim çmimin në 3000 Paund. Por zotit Guma kjo shumë
iu duk më e lartë se duhej. Për një apartament si ky, sipas tij, 1500 Paund
dilnin e tepronin. “Për të qenë i sinqertë, Ahmedi”, shtoi ai, “nuk kam ç’bëj
më për ju. Mendoj se duhet të kërkoni për një avokat tjetër. Me kënaqësi
mund t’i hedh një fjalë të mirë për ju, Hysen Kurait”. U largova. Ndihesha pikë e vrer. –përktheu nga gjermanishtja:
Jonila Godole
khaled al-khamissi
85
arian leka
Arian Leka
Warum ziehen die Schwalben aus
Ländern fort, in denen es keinen
Winter gibt
Da ich nichts Anderslautendes gefunden habe, muss ich Italo
Calvino Glauben schenken, der in seinen „Amerikanischen
Lektionen“ berichtet, der Maler Leonardo da Vinci habe sich in
seinen Notizbüchern mit der Frage an den Schriftsteller gewandt: "O
Schreibender, mit welchen Lettern schreibst du die ganze Darstellung
mit derselben Vollendung, wie es die Zeichnung hier tut?" Da Vinci
geht es hier nicht so sehr um Schrift oder Zeichnung, als um das
literarische Übersetzen, um die Übersetzung als Akt und als Konzept.
Allerdings verzichtet er darauf, uns seine ganze Meinung zu sagen,
uns in das Geheimnis einzuweihen. Was könnte dieses Geheimnis
sein? Vielleicht folgendes: Nicht nur die Literatur, sondern alles
verlangt in der einen oder anderen Form nach Übersetzung. Dadurch
gewänne die Übersetzung als Begriff universale Bedeutung, nicht
nur als mystische Metapher, sondern auch als Prozess der Anpassung
der Ideen, Modelle, Methoden, die auf scheinbar alogische Weise
von einer Gesellschaft auf die andere übertragen werden.
88
Aleph Le tr are
Arian Leka
Përse shtegtojnë
dallëndyshet nga vendet
që s’kanë dimër
Nuk e kam ndeshur kurrkund tjetër, ndaj duhet t’u besoj
leksioneve amerikane të Italo Calvino-s, që na thotë se në shënimet
e Leonardo da Vinci-t gjenden edhe ca radhë ku da Vinci - piktor
i drejtohet da Vincit – shkrimtar me pyetjen: me ç’shkronja do e
përshkruaje ti figurën që unë vizatova? Kuptohet, da Vinci-t nuk i
ka interesuar shkrimi apo vizatimi në vetvete. Vëmendja e tij është
përqendruar tek përkthimi letrar - përkthimi si akt dhe si koncept.
Veçse, si përherë ai e bën këtë pa na e rrëfyer gjer në fund as mendimin
e tij dhe as të fshehtën. Dhe cila mund të ishte e fshehta? E fshehta
mund të jetë kjo: Vetëm letërsia apo gjithçka, në një formë a në një
tjetër, ndjen nevojë të përkthehet. Me kaq përkthimi si term merr
vlerë universale, duke e shndërruar jo vetëm përkthimin në një
metaforë mistike, por bashkë me të edhe procesin e përshtatjes të
ideve, të modeleve, të mënyrave që përcillen dhe mbarten nga një
shoqëri në tjetrën në një mënyrë alogjike në dukje.
arian lek a
89
Schon lange neige ich zu der Meinung, dass des Menschen
eigentlicher Beruf der des Übersetzers ist. Der Mensch hat stets
außer Sprachen auch die von ihm geschaffenen Zivilisationen
„übersetzt“, er hat Methoden, Systeme, Gesten, Stile, Strömungen,
Technologien, Bewegungen und Ideologien adaptiert. Er übersetzt
Gedanken, er übersetzt den Freunden das Schweigen, die Worte jener,
die gegen uns sind, er übersetzt Zweifel, Dankbarkeit, Verlorenheit.
Übersetzt werden Respekt, Hilfestellungen und Vertrauensbrüche,
vorübergehende Siege, Verletzungen, die Namen und Farben der
Blumen, Reisen, Bewegungen, Glaubensüberzeugungen, nicht immer
endgültige Verluste, Küsse und Umarmungen, unwiederbringliche
Gelegenheiten, die geheime Sprache des Körpers und die noch
unentschlüsselten Codes einer Welt, die sich auch ohne Worte
auszudrücken weiß. Alles wird übersetzt. Alles ist Übersetzung.
Nur fällt es der westlichen Logik nicht eben leicht, diese allseitige
Notwendigkeit zu akzeptieren. Wir entdecken nicht immer Sinn im
Bedürfnis der Ideen nach Bewegung, nach Wanderung. Manchmal
erkannten wir nicht rechtzeitig, wie nötig es für die Idee der Freiheit,
der Gleichheit, des Friedens, der Veränderung und der Demokratie war,
vom westlichen in den östlichen und vom östlichen in den westlichen
Teil der Welt zu wandern. Besonders, wenn diese Ideen aus Ländern
kamen, die ihre Vorteile in Anspruch nahmen.
Dass alles der Übersetzung bedarf, geht, wie man glaubt, auf
etwas zurück, das Lukrez wie Wittgenstein wichtig war: die
gemeinsame Natur von allem. Daher verspürt jedes Wesen oder
Etwas die Notwendigkeit des Übersetzers, des Überträgers, des
Vermittlers so sehr, wie es auch der Hand des Schöpfers bedarf. Bei
diesem Gedanken fallen mir die Engel, Sendboten, Propheten und
Heiligen ein. Und es erscheint mir nicht völlig unmöglich, dass auch
Gott der gleichen Dienstleistung bedurfte, also der des Übersetzers.
Hätte des Herrn Stimme nicht des Menschen Ohr betäubt, wenn er
direkt zu ihm gesprochen hätte, ohne Moses’ Mittlerdienste? Dieser
war einer der ersten Übersetzer und Interpreten der Welt.
90
Aleph Le tr are
Me kohë kam filluar ta besoj se profesioni i vetëm i njeriut është
ai i përkthyesit. Përveç gjuhëve njeriu ka ‘përkthyer’ gjithmonë
qytetërimet e ngritura prej tij, ka përkthyer metoda, ka përshtatur
sisteme, gjeste, stile, rryma, teknologji, lëvizje dhe ideologji. Ai
përkthen mendime, përkthen heshtjet miqve dhe fjalët e atyre që janë
kundër nesh, përkthen dyshimet, mirënjohjen, përhumbjet. Ndërkaq
përkthehet respekti, mbështetjet dhe braktisjet, fitoret e përkohshme,
përkthehen lëndimet, përkthehen emrat dhe ngjyrat e luleve,
përkthen udhëtimet, përkthen lëvizjet, besimet, përkthen humbjet
jo gjithmonë përfundimtare, përkthen puthjet dhe përqafimet,
përkthen rastet që s’kthehen, përkthet gjuha e fshehtë e trupit dhe
kodet ende të pazbërthyera të botës që shprehet edhe pa fjalë. Gjithçka
përkthehet, pra. Gjithçka është përkthim. Veçse logjika perëndimore
nuk e ka dhe aq të lehtë ta pranojë nevojën e thellë që “Gjithçka-ja”
ndjen për t’u përkthyer. Ne nuk i gjejmë gjithmonë kuptim nevojës
që idetë në vetvete kanë për lëvizje, për shtegtim. Nuk e kemi
kuptuar gjithmonë në kohë se ç’nevojë ka pasur ideja e lirisë, ideja e
barazisë, ideja e paqes, ideja e ndryshimit dhe e ajo e demokracisë për
të shtegtuar nga Perëndimi në Lindje dhe nga Lindja në Perëndim të
botës. Sidomos kur vinte prej atyre vendeve që i gëzonin të mirat e
prejadhura nga këto ide.
Pohimi se gjithçka ndjen nevojë të përkthehet, besohet se e ka
burimin te ajo që Lukreci dhe Wittgenstein-i ngulmonin: te natyra
e përbashkët e gjithçkaje. Ndaj dhe çdo qenie apo gjësend ndjen
nevojën e përkthyesit, të bartësit, të ndërmjetësuesit, po aq sa ç’ka
nevojë edhe për dorën e Krijuesit. Teksa mendoj këtë kujtohem për
engjëjt, të dërguarit, profetët dhe shenjtorët. Dhe nuk më duket
krejt e pamundur që edhe Zoti të ketë pasur nevojë për të njëjtin
shërbim: atë të përkthyesve. A nuk iu duk njerëzve shungullues
zëri i Perëndisë, kur ky u foli atyre drejtpërdrejt, pa ndërmjetësimin
e Moisiut - një nga më të parët përkthyes dhe interpretë të botës?
Sigurisht që po, madje i frikshëm.
arian lek a
91
Doch die Übersetzung ist kein einfacher Transportvorgang. Sie
ist Autorität, Macht, und so wird es bleiben, solange diese Macht und
Autorität zum Übersetzer auf die gleiche Weise gelangt wie das Licht
der Sonne zu den Planeten und anderen Himmelskörpern unseres
Sonnensystems.
Dass das „Alles“ der Notwendigkeit unterliegt, übersetzt zu werden,
dünkt uns so sinnlos wie das Fortziehen der Schwalben aus warmen,
winterlosen Gebieten. Es drängt mich, nach anderen Gründen für diese
endlose Wanderung der Schwalben als dem Wunsch nach Nahrung
und milderen Wintern zu suchen, auch wenn ich wahrscheinlich
keine finde. Aus dem Abstand betrachtet, kommt es einem so vor, als
seien diese Geschöpfe weder mit ihrem schwarzweißen, wie von Coco
Chanel genähten, allen Stürmen der Jahreszeiten widerstehenden
Federkleid zufrieden noch mit der biblischen Versprechung, dass es
gerade den Vögeln niemals an Nahrung mangeln wird. Die Ähnlichkeit
dieser gefiederten Tiere mit Franziskanermönchen verbreitet den
Eindruck von mit ihrem Schicksal unzufriedenen Wesen. Aber ist
darin der Grund für ihre Wanderlust zu finden? Gehört sie einfach zu
den ewigen Zyklen, an die die Stoiker glaubten? Nein? Weshalb ziehen
dann die Schwalben zu anderen Kulturen und Menschen? Warum
fühlen wir uns den "Fischen der Luft", wie Ted Hughes die Schwalben
nennt, so eng verbunden, dass wir ihnen unsere Aufmerksamkeit und
sogar sehnsüchtige Poesien widmen?
Wenn wir sie ständig weggehen, von einem Kontinent zum
nächsten ziehen sehen, „aus einem Leben in ein anderes Leben“,
wie Bertolt Brecht in seinem Gedicht „Die Liebenden“ sagt, wenn
wir also akzeptieren, dass sie immer wieder von vorne anfangen,
stets aufs Neue Sicherheit, Überfluss und ein gutes Leben
aufgeben, dann müssen wir den ziehenden Schwalben einen etwas
vornehmeren Grund zubilligen als den die Menschen verfolgenden
und folternden utilitären, auf Komfort und Sättigung gerichteten
Instinkt.
92
Aleph Le tr are
Por përkthimi nuk është një porces i thjeshtë transportimi.
Ai është autoritet, është pushtet dhe do të mbetet i tillë për sa
kohë që ky pushtet dhe ky autoritet mbërrin te përkthyesi në të
njëjtën mënyrë siç drita e diellit mbërrin në planetet dhe satelitët
e yllësisë sonë.
Kjo nevojë e ‘Gjithçkasë’ për t’u përkthyer mbetet po aq
e pakuptimtë sa dhe shtegtimi i dallëndysheve prej viseve të
ngrohta dhe pa dimër. Edhe pse ndoshta nuk do e zbuloj dot
kurrë, duhet të kërkoj arsye të tjera tek ky shtegtim i pafundmë
i dallëndysheve, që shkon përtej kërkesës për ushqim dhe dimër
më të butë. Vështruar nga larg ngjason sikur këtyre krijesave nuk
do u mjaftojë ndonjëherë as petku prej puplash bardhezi, i qepur
si prej Coco Chanel, me të cilin duhet t’i bëjnë ballë egërsisë
së stinëve dhe as ushqimi që, sipas premtimit në Bibël, nuk do
mungojë ndonjëherë. Sidomos për zogjtë. Vetë pamja prej murgu
françeskan e këtyre shpendëve shpërndan ndjesinë e krijesave të
pakënaqura me fatin që u ka rënë për pjesë. Por a duhet kërkuar te
kjo pakënaqësi arsyeja e shtegtimit të tyre? Mos duhet të shohim
aty ndonjë prej cikleve të universit të cilëve u besonin stoikët? Jo?
Atëherë përse shtegtojnë dallëndyshet drejt kulturave dhe njerëzve
të tjerë? Përse, tek e fundit, qenkemi lidhur kaq fort me këto
peshq të ajrit, siç Ted Hughes i quan dallëndyshet, që na detyrojnë
t’u kushtojmë vëmendje, madje dhe poezi të përmallshme? Çfarë
duan të na thonë?
Teksa i gjejmë në ikje të përhershme nga njëri kontinent në tjetrin,
teksa i shohim se si ndërrojnë gjithçka: “një jetë me një tjetër jetë”,
siç shënon Bertolt Brecht në poezinë “Të dashuruarit” - me një fjalë,
teksa pranojnë të nisin gjithçka nga e para, duke braktisur sigurinë,
bollëkun dhe kushtet e mira për jetesë, dallëndysheve shtegtare u
detyrohemi t’u gjejmë së paku një arsye ca më të sofistikuar se instinkti
utilitar që përndjek dhe torturon njeriun – ai i të qenit komfort dhe
i të ushqyerit fizik.
arian lek a
93
Bis eine überzeugenden Antwort gefunden ist, wird ein Funke genialen
Irrsinns unsere Vermutungen über die weiterhin unentschlüsselten
Wanderungen der Schwalben begleiten. Die befrackten Geschöpfe haben
etwas zu viel vom universellen Wahnsinn abbekommen, die bewirken,
dass wir uns grundlos freuen, in Gedanken verlieren oder Sorgen machen,
als hätten wir es mit schwärmerischer Liebe oder Äquinoktien zu tun.
Ich möchte es mir nicht so leicht machen, zu behaupten, dass die
Schwalben nur des Wanderns wegen wandern. Aber gelingt es uns, in
ihrem Zug die Übersetzung eines symbolischen Signals zu erkennen,
das nicht nur den Himmeln, sondern auch der menschlichen
Gesellschaft hilft? Ob die Wanderung die Befriedigung über ein
Opfer bewahrt, in dessen Blut die Nachricht enthalten ist, dass der
Frühling sei auch in den Ländern mit einem harten Winter schon
da ist oder sich doch nicht verspäten wird? Wenn dieses Signal nicht
gegeben, übersetzt und empfangen wird, gerät vielleicht alles, der
Frühling, die Gebiete, die auf ihn warten, aber auch die Schwalben,
die ihn bringen, in Gefahr. Aber hält der Frühling tatsächlich in den
winterlichen Gebieten (allegorisch) Einzug, wenn die Schwalben
nicht kommen? Vor allem, wenn wir nach einer Eiszeit bei allem von
„Frühling“ reden? Ich denke dabei an den „Prager Frühling“ im Jahr
1968 oder den kürzlich erlebten „Arabischen Frühling“.
So gesehen scheint es, dass die übersetzten der Modelle ebenso
wie die gewanderten mehr als einem Wunsch einem inneren Befehl
entspringen: dem Kommando zur Kursänderung, dem Seeleute im
wogenden Meer und Führer inmitten der Massen ohne Zögern folgen.
Dieses Kommando, so ist anzunehmen, haben mindestens einmal
im Leben auch jene gehört, die versuchten, ihren Gesellschaften etwas
zu bringen, was ihnen fehlte, unabhängig davon, ob der Versuch
aufging. Ich kann nicht mit Sicherheit behaupten, dass Siddharta,
Einstein, Luther, Gandhi, Christus, Lincoln, Shakespeare, Konfuzius,
Mohammed, Alexander der Große, Chaplin, Sokrates, Martin Luther
King, Whitman, Dante, Marco Polo, Guttenberg, Mandela, Gjergj
Kastrioti, Freud, Beethoven, Mendel, Kolumbus, Euklid, Johannes
94
Aleph Le tr are
Gjersa t’i gjejmë një përgjigje bindëse, diçka prej shkëndijave
gjeniale të marrëzisë do t’i shoqërojë përherë hamendjet tona rreth
shtegtimeve ende të koduara të dallëndysheve. Diçka prej çmendjes
së universit ka tepruar te këto krijesa me frak, që na bëjnë të gëzojmë,
të përhumbemi apo të shqetësohemi pa shkak, njëlloj sikur jemi
përballë dashurisë së dalldisur apo ekuinokseve.
Nuk dua të dorëzohem lehtë, duke thënë se dallëndyshet shtegtojnë
thjesht për hir të shtegtimit. Por a mund të gjejmë te shtegtimi i tyre
një përkthim i një sinjali simbolik, që veç qiejve i vlen edhe shoqërisë
njerëzore? Thua se vetë shtegtimi ruan kënaqësinë e një sakrifice, në
gjak të së cilës është dhënia e lajmit se pranvera ka ardhur apo nuk
do të vonojë të vijë edhe në vendet me dimër të ashpër? Nëse ky
sinjal nuk jepet, nuk përkthehet dhe nuk merret, a thua se gjithçka:
pranvera, viset që e presin, bashkë me dallëndyshet që e sjellin,
vihet në rrezik. Po a vjen përnjimend pranvera në viset me dimër
(alegorik) nëse dallëndyshet nuk vijnë? Sidomos kur gjithçka, pas një
gjendjeje të acartë, e kemi quajtur “pranverë”, dhe kujtoj me këtë
rast “pranverën e Pragës më 1968” apo “pranverën arabe” dëgjuar së
fundmi?
Nën këtë pikëvështrim duket se të përkthyerit e modeleve, njëlloj
si të shtegtuarit, më shumë se sa një dëshirë, është urdhër i brendshëm:
është komanda për të ndryshuar kurs, të cilën e zbatojnë pa mëdyshje
detarët, kur ndodhen në mes të dallgëve dhe udhëheqësit apo liderët
kur ndodhen në mes të turmave.
Por këtë komandë besohet se e kanë dëgjuar së paku një herë në
jetë edhe ata që, pavarësisht nëse ia kanë dalë apo jo, u përpoqën
t’i sjellin shoqërive të tyre atë që atyre shoqërive u mungonte.
Nuk e them me siguri të thellë nëse pikërisht këtë komandë
ka dëgjuar Siddharta, Einstein-i, Luther-i, Gandhi, Krishti,
Lincoln-i, Shakespeare, Konfuci, Muhamedi, Aleksandri i Madh,
Chaplin-i, Sokrati, Martin Luther King-u, Whitman-i, Dante,
Marco Polo, Guttenberg-u, Mandela, Gjergj Kastrioti, Freud-i,
arian lek a
95
Kukuzeli, Homer, Newton, Rumi, Darwin, Tagore, Washington, Marx,
Lennon, Mutter Teresa, Franz Kafka, Che Guevara oder Aristoteles
dieses Kommando vernommen haben, als ihre Träume für uns übersetzt
wurden. Doch ich glaube, dass Emma Bovary, Don Quijote, Anna
Karenina, Odysseus, Lolita, Faust, Josef K., Nora Helmer, Tom Sawyer
und Huck Finn, Hamlet, Carmen, Pinocchio, Iwan Denissowitsch, Alice
im Wunderland, Saint Exuperys kleiner Prinz, Oscar Wildes glücklicher
Prinz, Hiawatha, der große Gatsby, Leopold und Molly Bloom etwas
gehört haben, denn sie üben weiter ihren Einfluss auf uns aus, von einer
Kultur zur nächsten wandernd. Obwohl nur Buchhelden, fordern sie
unverändert Persönlichkeiten aus dem wirklichen Leben heraus.
Hier stoßen wir auf die erste Hürde, über die wir hinweg müssen:
Wenn wir die Übersetzung als Triebkraft akzeptieren, erkennen wir
damit auch an, dass unsere Welt nicht zur Originalität neigt, sondern
zur Verbreitung von Kopien, Archetypen, bekannten Modellen,
die sich auf einer Wanderung durch Zeit und Raum befinden, von
einem Jahrhundert zum nächsten, von einem Ort zum anderen,
und nach Übersetzung und Adaption verlangen. Wie man sich zu
dieser Feststellung verhält, hängt ab von den Schwankungen der
Gemütsverfassung oder auch dem jeweiligen Blickwinkel, aber
ich stehe auf der Seite jener, die der Meinung sind, der Grad der
Entwicklung einer Gesellschaft lasse sich nicht an dem messen, was
sie an Originalem hervorbringt, sondern daran, was ihre Kultur
aus anderen, vergangenen oder noch existierenden Kulturen zu
übersetzen und zu adaptieren im Stande ist.
Es hängt insbesondere von dieser Fähigkeit zur Übersetzung
und Adaption ab, ob eine Gesellschaft als offene oder geschlossene,
dynamische oder atrophische, multikulturelle oder monokulturelle,
als reaktionsfähige oder bereits klinisch tote Gesellschaft betrachtet
werden muss. Das durchaus nicht beneidenswerte Schicksal jener
Kulturen, die sich entschieden, die Brücken abzubrechen oder ihre
Flotte zu verbrennen, sollte uns als Lehre dienen. Kulturen und
Gesellschaften, die sich den anderen verschlossen oder sich selbst
96
Aleph Le tr are
Beethoven-i, Mendel-i, Colombus-i, Euklidi, Jan Kukuzeli,
Homeri, Newton-i, Rumiu, Darwin-i, Tagore, Washington-i ,
Marx-i, Lennon-i, Nënë Tereza, Franz Kafka, Che Guevara apo
Aristoteli, kur përkthyen për ne ëndrrat e tyre? Por besoj se Emma
Bovary, Don Quixote, Anna Karenina, Odiseu, Lolita, Fausti,
Josef. K, Nora Helmer, Tom Sawyer dhe Huck Finn, Odiseu,
Hamleti, Karmen, Pinocchio, Ivan Denisovich, Liza e botës së
çudirave, Princi i Exupery-së dhe i Oscar Wilde, Hiawatha, Getsby
i Madh, Leopold dhe Molly Bloom them se kanë dëgjuar diçka,
përderisa vazhdojnë të ndikojnë ende mbi ne, duke shtegtuar nga
njëra kulturë në tjetrën. Ato, edhe pse personazhe, vazhdojnë t’i
sfidojnë pafundësisht personalitetet e jetës reale.
Pikërisht këtu na shfaqet përballë peripecia e parë, të cilin jemi
të detyruar ta kapërcejmë: duke e pranuar përkthimin si një motor
lëvizës, pranojmë gjithashtu se bota jonë priret të shkojë jo drejt
origjinalitetit, por drejt shumëfishimit të kopjeve, arketipeve,
modeleve të njohura që shtegtojnë në kohë dhe në hapësirë, nga një
shekull në tjetrin, nga një vend në një vend tjetër dhe që kanë nevojë
të përkthehen a të përshtaten. Përgjigja për një konstatim të tillë do
të varej nga luhatja e humorit apo edhe nga këndvështrimi, po unë bie
në një mendje me ata që besojnë se shkalla e zhvillimit të një shoqërie
nuk matet me atë çka kjo shoqëri sjell si origjinale, por me atë që kjo
shoqëri dhe kultura e saj është në gjendje të përkthejë dhe të përshtasë
mirë nga shoqëritë dhe kulturat e tjera paraardhëse, bashkëkohëse apo
paraardhëse.
Është pikërisht kjo aftësi përshtatëse dhe përkthyese që e
bën një shoqëri të cilësohet si shoqëri e hapur apo e mbyllur,
shoqëri dinamike apo të atrofizuar, shoqëri multikulturore apo
monokulturë, shoqëri reaguese apo shoqëri në gjendjen e vdekjes
klinike. Fati aspak i lakmuar i kulturave që vendosën t’i djegin urat
apo flotën detare i ka pasuruar përvojat tona për të mos u sjellë
më ashtu. Kultura dhe shoqëritë që u mbyllën apo u vetizoluan,
arian lek a
97
isolierten, büßten allmählich ihre Qualitäten und sind heute nur noch
im Museum zu finden.
Die prima materia des Universums erscheint neu und unbekannt
durch die Veränderung des Alten. Sie hat sich nicht dadurch behauptet,
dass alles aus dem Nichts neu geschaffen wurde, sondern durch die
Übersetzung und Anpassung bereits vorhandener Formen. Der
Mensch als Teil dieses Universums hat mehr übersetzt und angepasst als
geschaffen. Und was außer Literatur? Politische Modelle, wandernde
Herrschafts- und Regierungsformen, Archetypen, die (so wie die
Schwalben aus den Ländern ohne Winter) von einer Kultur in die
andere ziehen. Die Formen und Grade, in denen die Freiheit praktiziert
wird, sind Teil dieser Wanderung. So zum Beispiel die Demokratien,
Anarchien und Diktaturen, die wie die großen Religionen ihre Wiege
an unseren Küsten haben, am Ufer des Mittelmeers, das für uns
zugleich Öffnung und Abschluss, Segen und Strafe, Hindernis und
Möglichkeit bedeutete. Aber würde es unserem Ego genügen, wenn
der Mensch statt als „Homo faber“ (ein Begriff, der Hannah Arendt
besonders gefiel) oder mit Bergson als „Erschaffer künstlicher Objekte"
einfach als „übersetzendes und adaptierendes Wesen“ beschrieben
würde? Trotz der hohen Meinung, die wir von uns haben, ist dies
aber, ohne Idolatrie gesehen, am Ende wahrscheinlich des Menschen
Bestimmung.
Obwohl wir bisher so getan haben, als wollten wir ihm aus dem
Weg gehen, sind wir inzwischen der Übersetzung des Wortes, durch
das Ideen und Modelle transportiert werden, näher gekommen.
Wir sind durchdrungen von den Worten wie von Sonnenstrahlen.
Immateriell, ungreifbar, unsichtbar, lockend, herausfordernd, die
verletzendsten und zugleich heilsamsten all der Mitteln, derer sich
der Mensch bedient, bleiben die Worte für uns in unserer Tätigkeit
als Anpasser und Übersetzer am verführerischsten.
Nun hat der realistische Pessimismus von Robert Frost oder
Friedrich Schlegel, die das literarische Übersetzen als unmögliche
Mission betrachteten, statt den Wunsch zu dämpfen, den Eifer jener,
98
Aleph Le tr are
i humbën dalëngadalë cilësitë dhe sot me to ne takohemi nëpër
muzeume.
Vetë materia prima e universit duket e re dhe e panjohur në
saj të ndryshimit të së vjetrës. Ai e ka gjetur shpëtimin jo duke
krijuar nga hiçi të renë, por duke përshtatur dhe përkthyer format
ekzistuese. Njeriu, si pjesë e këtij universi, më shumë se sa ka
krijuar, ka përkthyer dhe përshtatur. Çfarë tjetër veç letërsisë?
Modelime politike, forma sundimi e qeverisjeje shtegtare, arketipe
që shtegtojnë (si dallëndyshet e vendeve pa dimër) nga një kulturë në
tjetrën. Format dhe shkallët e përdorimit të lirisë janë pjesë e këtij
shtegtimi. Demokracitë, për shembull, anarkitë dhe diktaturat, që
njëlloj si besimet e mëdha, e kanë djepin e tyre pranë brigjeve tona,
në Mesdhe, buzë këtij deti që për ne ka qenë njëkohësisht hapje dhe
mbyllje, bekim dhe ndëshkim, pengesë dhe mundësi. Po a do të
kënaqej egoizmi ynë nëse në vend të cilësimit “homo faber” - aq i
pëlqyer prej Hannah Arendt-it, apo “krijues i objekteve artificiale”
– siç e përkufizon qenien Bergson-i, njeriu të quhet thjesht “qenie
përshtatëse apo përkthyese”? Me gjithë mendimin e mirë që ne
kemi për veten, ka fort gjasa që në fund të fundit dhe pa idolatri, ky
të qenkësh fati i njeriut.
I jemi afruar sakaq paksa më shumë asaj që kemi bërë kinse sikur
e kemi shmangur deri tani: përkthimit të fjalës, me anë të së cilës
përcillen idetë dhe modelet. Ne jemi të përshkuar nga fjalët, njëlloj
si nga rrezet e diellit. Imateriale, të pakapshme, të padukshme,
joshëse, sfiduese, më lëndueset dhe më shërueset mes të gjitha
mjeteve që njeriu përdor, fjalët vazhdojnë të mbeten ato që na
ndjellin më së shumti në veprimtaritë tona prej përshtatësish dhe
përkthyesish.
Por ndërkaq, pesimizmi realist i Robert Frost-it apo i Friedrich
Schlegel-it, që e shohin përkthimin letrar si mision të pamundur, në
vend që t’i qetësonte dëshirat, ka shtuar zellin e atyre që përkthejnë.
Dhe ka fare pak rëndësi nëse Umberto Eco apo ndokush tjetër është
arian lek a
99
die übersetzen, noch gesteigert. Und wenn Umberto Eco und andere
behaupten, das Übersetzen sei die Kunst des Scheiterns, so bleibt die
Tragweite dieser Aussage doch gering. Der Mensch fährt fort, alles
zu übersetzen, was ihm unter die Finger kommt. Allerdings wollen
wir fortan, anstatt über die Übersetzung wie über einen von selbst
ablaufenden Prozess zu sprechen, auch an die Übersetzer erinnern,
die die Utopie, das Modell, aber auch die furchtbare Herausforderung
lebendig erhalten.
Ich kann noch nicht genau sagen, welchen Platz die Übersetzer
in der Hierarchie der imaginären Gebiete einnehmen werden, wo
die Kunst des Wortes tatsächlich geschätzt wird. Kommen sie vor
oder nach den Schutzengeln? Stehen sie irgendwo zwischen ihnen
und den Botenengeln? Oder rechnet sie keiner zum Kernbestand der
Kulturschöpfung? Sie werden nicht selten recht reserviert gesehen.
Man hat die Übersetzer „zweite Materie“, „abgeleiteter Stoff“,
„Lastträger des Wortes“ oder auch „Verräter“ genannt. Aber eines
steht fest: Ohne Übersetzer hätten wir kaum das gleiche Panorama
von Ideen, Künsten, von Kulturen und Modellen. Ohne Übersetzer
könnte es kaum gelingen, die schweren Tore zu öffnen, die uns
voneinander trennen. Die Übersetzer sind gewissermaßen die kleinen
Schlüssel, die sich in den Schlössern drehen.
In meiner Dankbarkeit gegenüber jedem, der auch nur ein einziges
Wort mit der nötigen Liebe, Hingabe und Inbrunst übersetzt, möchte
ich für diese Menschen als Sinnspruch eine Passage aus dem 17. Kapitel
von Aldous Huxleys „Brave New World“ vorschlagen: „Ich brauche keine
Bequemlichkeit. Ich will Gott, ich will Poesie, ich will wirkliche Gefahren und
Freiheit und Tugend. Ich will Sünde!“ So sind sie, die Übersetzer, Waben
im Herzen eines jedes Schriftstellers, wahrscheinlich die illusionsloseste
Sekte unter den Menschen, Leute, die weiter ihre Pflicht tun, obwohl
sie wissen, dass dies weder eine Mission noch eine Arbeit ist, die auf
utopische Perfektion zielt.
Literarisch oder nicht, das Übersetzen bleibt die humane
Tätigkeit, vermittels derer sich die Menschen einander annähern,
100 Aleph Le tr are
shprehur se arti i dështimit quhet përkthim. Njeriu vazhdon të
përkthejë gjithçka që i del përpara. Veçse në vend që të flasim më
tej mbi përkthimin, si një proces që ndodh vetëvetiu, le të kujtojmë
përkthyesit – ata që e mbajnë të gjallë utopinë, modelimin, por dhe
sfidën e frikshme.
Nuk e di ende me saktësi se ç’vend mund të zinin përkthyesit në
hierarkinë e atyre viseve imagjinare ku arti i fjalës çmohet përnjimend.
Vijnë para apo pas engjëjve mbrojtës? Rrijnë diku mes tyre dhe
engjëjve lajmëtarë? Apo askush nuk i llogarit si pjesë thelbësore e
krijimit të kulturës? Cilësimet ndaj tyre jo rrallë shprehin rezerva.
Përkthyesit i kanë quajtur “materie e dytë”, “lëndë e prejardhur”,
“hamenj të fjalës” siç edhe “tradhëtorë”. Por një gjë dihet me siguri:
pa përkthyesit ne zor se do të kishim të njëjtën panoramë të përhapjes
së ideve, arteve, kulturës dhe modeleve. Pa përkthyesit zor se do
të mundeshim t’i hapnim portat e rënda të njëri-tjetrit. Kjo pasi
përkthyesit u ngjajnë çelësave të vegjël që rrotullohen në bravat e
kyçura dhe që deri më sot ia kanë dalë të hapin porta të mëdha.
Mirënjohës siç jam ndaj gjithkujt që përkthen qoftë edhe një
fjalë me dashurinë, përkushtimin dhe zellin e duhur, për ta mund
të sugjeroja një epigram, shkëputur nga kapitulli 17 i “Brave New
World” i Aldous Huxley: “Unë nuk dua rehati. Dua Perëndinë, dua
Poezinë, dua rrezikun e vërtetë, dua lirinë, dua mirësinë. Unë dua mëkatin.”
Këta janë përkthyesit - hojet në zemrën e çdo shkrimtari, ndoshta
tarikati me më pak iluzione mes njerëzve që vazhdojnë detyrën, duke
e ditur se kjo nuk është as mision dhe as punë që synon perfeksionin
utopik.
Letrar ose jo, përkthimi mbetet veprimtaria humane, me anë të
së cilët njerëzit afrohen, shkëmbejnë përvoja, vlera, shije – është
dhurata që njerëzit e një shoqërie i bëjnë njerëzve të një shoqërie
tjetër: jo detyrimi, por kënaqësia e të kontrubuarit për të njëjtët që s’i
njohim. Përkthimi me sa duket do të mbetet forma më e çuditshme
e dashurisë, që të detyron të nxjerrësh jashtë atë që ke më për zemër,
arian lek a
101
Erfahrungen austauschen, Werte, Geschmäcker. Sie ist das Geschenk,
das die Menschen einer Gesellschaft den Menschen einer anderen
Gesellschaft machen, nicht aus dem Gefühl der Verpflichtung
heraus, sondern um der Befriedigung willen, mit anderen, die wir
nicht kennen, etwas zu teilen. Wahrscheinlich ist das Übersetzen die
seltsamste Bezeugung von Liebe, bei der man gezwungen ist, sein
Herz zu öffnen und mit Unbekannten sein Geheimnis zu teilen.
Unter denen, die das Übersetzen als Handwerk betreiben, denen es
gewidmetes Leben und Beruf ist, entdecke ich eine Kategorie, die
den Transport von Werten in andere Kulturen als sozialen Akt erlebt.
Ich meine die übersetzenden Schriftsteller.
Es ist durchaus nicht blasphemisch, wenn man behauptet, dass
die albanische Kultur der „Rasse“ der literarischen Übersetzer
viel verdankt, obwohl dieses Lob selten ausgesprochen wird.
Die Dankbarkeit ihnen gegenüber müsste eigentlich von der
gleichen Qualität wie jene, die den Schriftstellern und Denkern
entgegengebracht wird, die der Kultur, der Welt der Ideen, der
Ästhetik und dem Sprachgeschmack zur Macht verhalfen. Zur fast
fünfhundertjährigen Tradition des Übersetzens der Albaner gehört,
dass die Übersetzer immer auch begabte Schriftsteller waren. Nehmen
wir nur die Schriftsteller der alten albanischen Literatur Gjon
Buzuku (Kënga e këngëve, Hohelied, Kapitel 2, 8-14), Pjetër Budi (das
Gedicht O paa fati njerij, O unglücklicher Mensch), Pjetër Bogdani
(das Gedicht Krijimi i Rrozullimit, Die Erschaffung der Welt). In der
gleichen Tradition standen auch andere Schriftsteller-Übersetzer,
etwa Fan Noli, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli oder Ernest Koliqi,
dazu ein paar andere, denen in den siebziger und achtziger Jahren des
vorigen Jahrhunderts für ihre Zeit gute Würfe gelangen.
Ihre Zentaurenarbeit hat nicht nur mit der eigenen Entfaltung
als Autor zu tun, sondern auch mit ihrer Rolle als Rat- und
Orientierungsgeber bezüglich der Werte einer von ihnen gut
bekannten Welt. So wie die Schwalben in winterlosen Ländern ohne
Not auf Wanderschaft gehen , so wenden sich die übersetzenden
102 Aleph Le tr are
të ndash të fshehtën me të panjohurit. Por mes atyre që përkthimin
e kanë zeje, jetë të përkushtuar dhe profesion, veçoj një kategori që
transportimin e vlerave të një kulture në një kulturë tjerët e përjeton
si një akt social. E kam fjalën për shkrimtarët që përkthejnë.
Nuk është blasfemë të thuash se kultura shqiptare, ndonse
nuk e ka shprehur haptazi nderimin, u detyrohet shumë ‘racës’ së
përkthyesve letrarë. Mirënjohja për ta duhet të ishte e së njëjtës cilësi
me atë ndaj shkrimtarëve dhe njërëzve të mendimit, të cilët i dhanë
pushtet kulturës, botës së ideve, estetikës dhe shijes së gjuhës. Por në
traditën përkthimore thuajse 500 vjeçare të shqiptarëve, rezulton se
përkthyesit kanë qenë dhe mbeten edhe shkrimtarë fort të zot. Fjala
bie si shkrimtarët e letërsisë së vjetër shqipe Gjon Buzuku (sikur të
lexonim Kënga e Këngëve, Kap.2,8-14), Pjetër Budi (sikur të lexohej
poezia O paa fati nierij), Pjetër Bogdani (sikur të lexohej poezia Krijimi
i Rrozullimit). Kjo traditë njohu edhe të tjerë shkrimtarë - përkthyes
si Fan Noli, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli apo edhe Ernest Koliqi
apo të tjerë që, ndonëse pak, sollën disa modele të mira për kohën
edhe gjatë viteve ‘70-‘80.
Puna e tyre prej centaurësh nuk ka të bëjë vetëm me shpalosjen e
vetvetes si autor, por edhe me rolin prej rekomanduesi, orientuesi,
këshilltari ndaj vlerave të botës së njohur prej tyre. Si të bëhej fjalë
pikërisht për atë shtegtim pa nevoja imediate të dallëndysheve
që zhvendosen prej vendeve pa dimër, shkrimtarët-përkthyes u
drejtohen viseve të tjera kulturore për të pasuruar kulturën e tyre
me vlerat që një kulture i mungojnë. Në këtë rast shkrimtari përkthyes vendoset mes nesh me cilësi prej Hermesi: ai shndërrohet
në ndërmjetës, dorëzanë, pasurues i botës me modele që bëjnë të
mundur komunikimin mes shoqërive të panjohura, të cilat falë tij i
shfaqen njëra – tjetrës përballë.
Ndoshta nga kjo ndjesi ka qenë pushtuar edhe poeti Naim
Frashëri kur filloi të përkthente Iliadën e Homerit apo kur, edhe pse
musliman-bektashi për nga besimi, përktheu në shqip fragmente nga
arian lek a
103
Schriftsteller anderen kulturellen Zonen zu, um ihre eigenen Kulturen
um darin nicht vorhandene Werte zu bereichern. Damit präsentiert
er sich uns mit den Qualitäten eines Hermes: als Vermittler, Bürge,
Bereicherer, der die Kommunikation zwischen nicht miteinander
vertrauten Kulturen ermöglicht, indem er sie zusammenbringt.
Wahrscheinlich folgte auch der Dichter Naim Frashëri solchen
Regungen, als er Homers Iliade oder, obwohl vom Bekenntnis
her ein Bektashi-Moslem, Fragmente des Johannes-Evangeliums
ins Albanische übersetzte. Auch Charles Baudelaire leistete
Hermesdienste, als er den Franzosen Edgar Allan Poe näher brachte,
obwohl er sich auch damit hätte begnügen können, persönlichen
Umgang mit ihm zu pflegen. Viele große Werke, die von bedeutenden
Schriftstellern in ihre eigenen Kulturen eingeführt wurden, spielten
die Rolle von literarischen Vorbildern und Mustern des guten
Geschmacks, so Cesare Paveses Übersetzungen von Joyce, Faulkner,
Dickens oder Melvilles Moby Dick, Czesław Miłosz' Übertragungen
von Teilen der Heiligen Schrift aus dem Hebräischen, die auf eine
Bereicherung der modernen polnischen Liturgiesprache abzielten,
das von Mukarami übersetzte Werk von Raymond Chandler, Boris
Pasternaks Übersetzungen des Faust und des Hamlet, Vladimir
Nabokovs Übersetzung von Alice im Wunderland oder J.L. Borges‘
Übertragungen einiger Hauptwerke von Hermann Hesse, Walt
Whitman, Rudjard Kipling, Virginia Woolf, Franz Kafka, Andre
Gide oder von Oscar Wildes Der glückliche Prinz.
Sie erfüllen offenbar die Bedingung für ein seriöses Übersetzung,
die Giuseppe Ungaretti im Zusammenhang mit seinen BlakeÜbersetzungen formulierte, nämlich Seelenverwandtschaft oder
wenigstens die gleiche geschmackliche Autorität. Sie alle werden,
obgleich keine Schwalben, in dem einen oder anderen Leben als große
Wanderer betrachtet. Ist Ungarettis Aussage nur auf die literarischen
Übersetzer anwendbar oder in einem größeren Zusammenhang auch
auf die anderen Übersetzer – jene, die uns zu führen beanspruchen,
indem sie politische Modelle, Formen des Regierens, Kulturen,
104 Aleph Le tr are
Ungjilli i shën Gjonit. Këtë mjeshtri prej Hermesi ka ushtruar Charles
Baudelaire, kur shfaqi para francezëve modelin letrar të Edgar Allan
Poe-s, të cilin ai e përktheu për të tjerët edhe pse vetë kishte vite që
e shijonte. Pjesë të ofrimit të ideve-model dhe të shijes së mirë janë
bërë edhe kryeveprat që shkrimtarë të shquar kanë sjellë nga gjuhët e
huaja në kulturat e tyre, të tilla si përkthimi i Joyce, Faulkner, Dickens
apo të Mobi Dick-ut të Melville nga Cesare Pavese, përkthimet e
Czesław Miłosz-it prej shkrimeve të shenjta në hebraisht, përmes së
cilave synoi krijimin e një gjuhe të lartë liturgjike për polonishten
moderne, vepra e Raymond Chandler-it përkthyer prej Murakami-t,
përkthimi i Faustit dhe i Hamletit nga Boris Pasternak, përkthimi
i “Lizës në botën e çudirave” prej Vladimir Nabokov-it, apo
përkthimit e J. L.Borges-it të kryeveprave të Hermann Hesse-s, Walt
Whitman-it, Rudyard Kipling-ut, Virginia Woolf-it, Franz Kafka-s,
André Gide-it, përfshi këtu edhe përkthimin e “Princit të lumtur” të
Oscar Wilde.
Me sa duket askujt prej tyre nuk u mungonte ajo që Giuseppe
Ungaretti, teksa ulet dhe përkthen William Blake, e nënvijëzon si
substancën e domosdoshme, që nuk duhet t’i mungojë një përkthimi
dinjitoz: “një shpirt binjak, ose të paktën një njeri me të njëjtin
pushtet shijesh.” Të gjithë këta, në mos pikërisht dallëndyshe, në një
jetë a në një tjetër, trajtohen si shtegtarë të mëdhenj. Thua se thënia
e Ungaretti-t, vlen vetëm për përkthyesit letrarë apo atë mund ta
përdorim në një kontekst më të gjerë - edhe për përkthyesit e tjerë –
për ata që marrin përsipër të na drejtojnë, duke përkthyer modelime
politike, forma qeverisjeje, kultura, kominikime, ide, mendime,
ëndrra, botë?
Si duket letërsia do vazhdojë t’i shprehë të gjitha. Ndaj dhe Javier
Marias nuk na lejon të kemi iluzione, por na çon drejt një shtegu
tjetër kur, duke u folur mbi romanet e tij të fazës së parë, shumë
prej të cilëve kanë në qendër personazhe me profesion përkthyesi, i
përkufizon përkthyesit si “njerëz të cilët kanë hequr dorë nga zërat e
arian lek a
105
Kommunikationsweisen, Ideen, Meinungen, Träume, Welten
übersetzen?
Javier Marias, in dessen frühen Romanen Übersetzer eine
wichtige Rolle spielen, gestattet uns keine Illusionen, wenn er von
Angehörigen dieses Berufs einschränkend als von Menschen spricht,
die auf ihre eigene Stimme verzichten. Gelten diese Eigenschaften
oder Tugenden auch für die Übersetzer der gesellschaftlichen und
politischen Welten, Formen und Modelle? Sind sie tatsächlich frei
von dem Bestreben, Solisten in der Geschichte zu sein? Haben sie
wirklich etwas von Hermes, dessen bescheidene Meisterschaft
darin bestand, Botschaften zwischen den Gebietern hin und her zu
befördern und sie für die Menschen zu übersetzen, die der Sprache
des Himmels nicht kundig waren.
Manche halten die Übersetzung für eine Disziplin, die das eigene
Ego bewusst hinter die Ideen zurückstellt. Ohne Frage ist Übersetzung
mit Autorität verbunden. Wie alle Prozesse der Umwandlung drängt
sie zum Diktieren, ohne die unsichtbare Grenze aufzuheben, die den
Diktierenden zum Diktator macht. Wenn dies zutrifft, müssen wir
dann nicht die „wohlmeinenden Diktatoren“ des 20. Jahrhunderts,
ob links oder rechts, unabhängig von ihren aufklärerischen und
fortschrittlichen Träumen und den Katastrophen, die sie hervorriefen,
einfach für schlechte Übersetzer halten?
Vielleicht war auch Napoleon Bonaparte einer von diesen
schlechten Übersetzern, der den humanistischen Traum vom
vereinten Europa nicht so „übersetzte“, wie es sich die Humanisten
vorstellten, friedlich, durch Bildung, sondern durch Krieg? Dann
ist Napoleon ein Träume zerstörender Übersetzer gewesen. Führte
nicht Lenin die marxistische Idee durch den Bolschewismus ins
Scheitern? Die Ideen des „wissenschaftlichen Sozialismus“, die
Berufsrevolutionäre, die Künstler und Schriftsteller, die Stalin als
Ingenieure der Seelen betrachtete, gehörte das nicht alles zu der
gescheiterten Übersetzung eines Übersetzers, der einen schlechten
Übersetzer wie Lenin übersetzte?
106 Aleph Le tr are
tyre vetjakë.” Thua të jenë të atillë për nga virtytet edhe përkthyesit
e botëve, të formave dhe të modeleve shoqërore dhe plolitike? A
janë me të vërtetë ata të zhveshur nga dëshira për të qenë solist në
histori? A kishin dhe a vazhdojnë të kenë ata me të vërtetë diçka prej
Hermesi, mjeshtëria e thjeshtë e të cilit ishte që të çonte kumte nga
zotat tek zotat dhe të përkthente besnikërisht mesazhet e zotave për
njerëzit që nuk e kuptonin gjuhën e qiejve?
Besohet se përkthimi është disiplina e dorëheqjes së vetëdijshme
nga Un-i në emër të ideve. Padyshim që përkthimi është autoritet. Si
të gjitha preceset e shndërrimit, ai të shtyn të diktosh, duke iu ruajtur
sakaq kufirit thuajse të padukshëm që e bën diktuesin një diktator.
Nëse në këto ka diçka të vërtetë, mos duhet të mendojmë edhe se
“diktatorët mirëdashës” të së majtës dhe së djathtës përgjatë shekullit
XX, pavarësisht nga ëndërrat iluministe dhe progresiste që shihnin
dhe pavarësisht katastrofat që krijuan, kanë qenë thjesht ca përkthyes
të këqij dhe kaq?
A ishte një përkthyes i keq edhe Napoeleon Buonaparte, i
cili ëndrrën humaniste të Europës së bashkuar e ‘përktheu’ jo siç
humanistët këshilluan, përmes dijes dhe paqes, por përmes luftës? Dhe
a ishte Naopleoni i fundit përkthyes, që i çoi ëndrrat drejt dështimit?
A nuk e dështoi Lenini idenë marksiste përmes bolshevizmit? Idetë
mbi socializmin shkencor, revolucionarët profesionistë, artistët dhe
shkrimtarët, vështruar si inxhinierë të shpirtrave prej Stalinit, a nuk
ishte përkthim i dështuar i bërë prej një përkthyesi, që përktheu një
përkthyes të keq si Lenini?
Po historia jonë, ajo histori e udhëheqësve vendas dhe rajonalë,
thua t’i ketë pasur të suksesshëm apo zhgënjes përkthyesit e saj,
përshtatësit apo ‘shqipëruesit’ e saj? Rastin më domethënës të
keqpërkthimit apo përshtatjes së gabuar të medeleve politike dhe
shoqërore e ofron Shqipëria e Enver Hoxhës - kufiri i fundit i
komunizmit dogmatik drejt Europës Perëndimore. Rasti Shqipëri
dhe rasti Hoxha përbëjnë një ndodhi unike të keqpërkthimit të
arian lek a
107
Und unsere Geschichte, die Geschichte unserer einheimischen und
regionalen Führer, waren ihre Übersetzer, ihre Anpasser oder Mittler
erfolgreich oder eine Enttäuschung? Der eklatanteste Fall einer schlechten
Übersetzung beziehungsweise verfehlten Adaption politischer oder
sozialer Modelle ist das Albanien Enver Hoxhas – das letzte Bollwerk
des dogmatischen Kommunismus gegenüber Westeuropa. Der Fall
Albanien, der Fall Hoxha suchen ihresgleichen, was die Fehlübersetzung
des Modells und übertriebenen Eifer bei der Übersetzung der Modelle
anbelangt. Viele gescheiterte Ideen der extremen Linken wurden im
kommunistischen Albanien wiederbelebt, im Zuge eines Experiments,
das in einer zum Laboratorium umfunktionierten Gesellschaft als
Operation ohne Narkose am lebenden Körper durchgeführt wurde.
Albanien, das selbstproklamierte Leuchtfeuer und einzig
verbliebene Bollwerk des Sozialismus auf der Welt „albanisierte“
das stalinistische Modell des Aufbaus des Sozialismus in einem Land.
Infolge der falschen Übersetzung, der falschen und verspäteten
Adaption der entsprechenden Modelle geriet nicht nur Albanien in
die Isolation, sondern auch sein Führer Enver Hoxha. Das zeigen
seine sehr seltenen Ausgängen sogar in der kommunistischen
östlichen Welt. In den Ländern der westlichen Welt ließ er sich fast
ein Viertel Jahrhundert lang nicht blicken, obwohl Albanien formal
diplomatische Beziehungen zu den betreffenden Ländern unterhielt.
Unabhängig vom Epochenunterschied träumten die linken und
rechten „wohlmeinenden Diktatoren“ des 20. Jahrhunderts das gleiche
wie Ashurbanipal, Herodes, Dschingis Khan, Nero oder Caligula,
obwohl sie nicht im gleichen Bett schliefen. Alle mochten anfangs
wie etwa die mittlerweile so oft erwähnten Schwalben als Boten der
Hoffnung betrachtet worden sein, doch erwies sich ihr Hindrängen zu
den Ereignissen als Unfähigkeit, die eigenen Instinkte zu beherrschen,
als Wanderung um der Wanderung willen, ohne das Bestreben, vom
aus den gebenden Ländern und Kulturen heranziehenden Hauch einer
neuen Jahreszeit zu künden. Verglichen mit ihnen waren Pontius
Pilatus, der seine Hände in Unschuld wusch, Judas, der küsste, obwohl
108 Aleph Le tr are
modelit dhe ushtrim të tepruar të zellit në përkthimin e modeleve.
Mjaft nga idetë e dështuara të së majtës ekstreme u ringjallën në
Shqipërinë komuniste, duke sajuar aty një eksperiment, që u krye
si një operacion pa narkozë, drejt e në mish të gjallë, mbi një shoqëri
të shndërruar në laborator.
Koncepti stalinist i ‘socializmit në një vend të vetëm’ u
përshtat si “Shqipëria fanari i vetëm ndriçues në botë” apo u
‘shqipërua’ si “Shqipëria-kështjella e vetme e socialimit”. Saje këtij
keqpërkthimi, të përshtatjes së gabuar dhe të vonuar të modeleve,
jo vetëm që Shqipëria u mbyll, por edhe vetë udhëheqësi i saj,
Enver Hoxha përjetoi të njëjtin fat me të. Ai izoloi edhe veten po
aq sa edhe vendin, siç dëshmohet edhe nga daljet e tij aq të rralla
drejt botës komuniste lindore. Ndërkohë vizitat e tij drejt vendeve
perëndimore qenë ndërprerë për thuajse një çerek shekulli, edhe
pse me ato vende Shqipëria ruante marrëdhenie diplomaike
formale.
Pavarësisht nga koha në të cilën jetuan, “diktatorët mirëdashës” të
së majtës dhe së djathtës të shekullit XX, ndonëse nuk kanë fjetur në
të njëjtin shtrat, panë të njëjtën ëndërr me Ashurbanipalin, Herodin,
Ghengis Khanin, Neronin apo Kaligulan. Edhe pse fillimisht secili
prej tyre është vështruar si shpresë dhe lajmës, pak a shumë si
dallëndyshet që i kemi përmendur tashmë gjerë e gjatë, zhvendosja
e tyre drejt ngjarjeve ka rezultuar moszotërim i prirjeve instiktive,
shtegtim për shkak të shtegtimit, dhe jo sjellje apo përhapjen e lajmit
për një stinë të re, ardhur prej vendeve dhe kulturave dhuruese.
Përballë këtyre Pons Pilati që lante duart, Juda, që puthte edhe pse
nuk shquhej si njeri sentimental edhe Dora Marina e Meksikës që
përktheu pushtuesin e vendit të vet, Cortes-in, janë ose viktima ose
keqkuptime të historisë.
Po le të mos vazhdojmë as me arkeologji kujtese dhe me aktualizime.
Le t’i lëmë idetë të mbeten ide, le t’i lejojmë të bëjnë jetën sipas principeve
të tyre, pa i kufizuar në kohë dhe hapësirë. Më e rëndësishmja gjë, për
arian lek a
109
ihn kein Gefühl dazu veranlasste, oder auch Doña Marina (La Malinche)
von Mexiko, die dem Eroberer ihres Landes, Cortés, als Dolmetscherin
diente, bloß Opfer oder Ausrutscher der Geschichte.
Doch hören wir damit auf, uns mit erinnernder Archäologie
und Aktualisierung zu befassen. Lassen wir die Ideen Ideen sein,
gestehen wir ihnen zu, ohne Begrenzung in Zeit und Raum nach
ihren eigenen Prinzipien zu leben. Das Wichtigste, wegen dem man
das Nachdenken über Übersetzungen und Wanderungen vielleicht
nicht als vergeudete Zeit betrachten sollte, ist, dass sie weiterhin
unbekannte Seiten der Welt beleuchten und Leben, die zu leben wir
nicht die Möglichkeit haben, sichtbar werden zu lassen. Offenbar
bringen uns die Übersetzungen, real oder geträumt, das näher, was
uns im Leben unmöglich erscheint.
Wenn wir nun vielleicht schon etwas mehr Licht in die Frage
der Übersetzungen und ihres Werts gebracht haben, sollten wir wohl
auch eine Antwort auf die Frage suchen, was uns die Schwalben, die
aus winterlosen Ländern, wo es ihnen weder an Nahrung noch am
günstigen Klima fehlt, wohl sagen wollen. Warum überlassen sie sich
nicht der Annehmlichkeit? Warum suchen sie die Gefahr? Warum
ziehen sie in die Ferne, wenn sie dort dasselbe vorfinden, was sie in
den Ländern, aus denen sie flüchteten, schon hatten?
Der Mensch ist von Natur aus schwer zufrieden zu stellen. Und
sicher sind wir schnell auch mit unseren Übersetzern unzufrieden.
Wir wissen, dass wir gute Übersetzer, die uns das kulturelle, politische
und wirtschaftliche Universum klarer zu übersetzen verstehen,
immer brauchen werden, Übersetzer, die weniger erfinden und mehr
adaptieren, die bestrebt sind, die Liebe zur großen Welt der Ideen zu
wecken, wohl wissend, dass Ideen eine Saat sind, die überall aufgeht,
auch auf einem wenig versprechenden Boden.
Sind wir wirklich bereit, mit offenen Armen aufzunehmen, was
die Übersetzer der Modelle tun, die Übersetzer der Freiheiten, der
Kulturen, der Städte, der Religionen, der Gesetze, der Gründe, der
Fehler, der Literaturen, der Reisen, der politischen Systeme, der
110 Aleph Le tr are
të cilën ndoshta ia vlen të mos e mendosh si kohë të humbur përsiatjen
mbi përkthimet dhe shtegtimet është fakti se ato vazhdojnë të shfaqin
anë të panjohura të botëve, vazhdojnë të bëjnë të qartë dhe të dukshme
jetët që nuk kemi mundësi t’i jetojmë. Është lënë në dorë të tyre, me sa
duket që, reale apo të ëndërruara, përkthimet të na i bëjnë më të afërta
ato që na duken të pamundura në jetë.
E meqë ndoshta e vumë pak më shumë në dritë çështjen dhe vlerën
e përkthimeve, le të kërkojmë ndonjë përgjigje se ç’duan të na thonë
dallëndyshet që shtegtojnë larg prej vendeve pa dimër, ku as ushqimi
dhe as klima e mirë nuk mungojnë. Përse e prishin ato rehatinë? Përse
kërkojnë rrezikun? Pse ikin larg tekefundit, kur atë që do të gjejnë në
viset e tjera, e kanë pasur edhe në vendet ku jetonin para se të merrnin
arratinë?
Prej natyre njeriu bëhet lehtësisht i pakënaqur. Dhe sigurisht
të pakënaqur bëhemi edhe me përkthyesit tanë. E dimë, na duhen
përherë përkthyes të tjerë, më të mirë, na duhen përkthyes që dinë
ta përkthejnë më qartë universin kulturor, politik, ekonomik,
përkthyes që shpikin më pak dhe që përshtasin më shumë, përkthyes
që të bien në dashuri me botën e madhe të ideve, pa shpërfillur
faktin se idetë janë farë e sigurt që mbin kudo, edhe në tokën më
me pak shpresë.
A jemi ne me të vërtetë të gatshëm ta mirëpresim krahëhapur
punën që bëjnë përkthyesit e modeleve në fakt – përkthyesit e lirive,
të kulturave, përkthyesit e qyteteve, të besimeve, përkthyesit e ligjeve,
përkthyesit e arsyeve, përkthyesit e gabimeve, përkthyesit e letërsive,
përkthyesit e udhëtimeve, përkthyesit e sistemeve politike, përkthyesit
e dhuratave, përkthyesit e dashurive, përkthyesit e ëndrrave dhe
maktheve, përkthyesit e lidhjeve dhe ndarjeve, përkthyesit e botëve
në fund të fundit, që rrallohen ndoshta, por nuk do të na mungojnë.
Nuk ka shenja se kemi arritur të shprehemi bindshëm mbi
dallëndyshet dhe mbi qëllimin e shtegtimeve të tyre. Ndaj më mbetet
të uroj që vetë dallëndyshet ta kuptojnë dhe ta kenë një shpjegim
arian lek a
111
Geschenke, der Lieben, der Träume und Alpträume, des Verbindenden
und des Trennenden, kurz, die Übersetzer der Welten, die vielleicht
weniger, aber uns nie fehlen werden.
Es gibt kein Anzeichen dafür, dass uns eine überzeugende Aussage
über die Schwalben und das Ziel ihrer Wanderung gelungen wäre.
Daher wünsche ich mir, dass wenigstens die Schwalben selbst eine
Begründung für ihre Wanderungen in Raum und Zeit haben, damit
Erklärungen nicht ganz dem Spiel des Zufalls überlassen bleiben. Oder
der menschlichen Logik mit ihrer beklagenswerten Angewohnheit,
auf jede Frage eine Antwort finden zu wollen, anstatt der NichtVernunft und Nicht-Erklärbarkeit durch den Menschen einen Platz
einzuräumen. Zum Beispiel bei der Frage, weshalb sie singen, wen
man Lied nennen kann, was aus den Schnäbeln der Vögel. Warum auf
einer tausend Jahre alten Erde jedes Jahr aufs Neue Blumen sprießen.
Und warum die Schwalben aus Ländern fortziehen, in denen es
keinen Winter und keinen Mangel an Nahrung gibt.
–aus dem Albanischen von:
Joachim Röhm
112 Aleph Le tr are
mbi veten dhe shtegtimet e tyre në kohë dhe hapësira. Për të mos ia
lënë çdo shpjegim rastësisë. Por as logjikës njerëzore që ka zakonin e
qortueshëm të të gjeturit të një përgjigje për gjithçka, pa i lënë asfare
truall të paarsyeshmes dhe të pashpjegueshmes nga njeriu. Si për
shembull pyetjeve përse këndojnë – nëse me të vërtetë është këngë
ajo që zogjtë nxjerrin nga sqepat e tyre? Përse lulet çelin, madje edhe
mbi pellgje të fjetur, ato lulet e reja të çdo viti që mbijnë mbi një
tokë mijëravjeçare? Dhe sidomos përse shtegtojnë dallëndyshet nga
vendet ku dimri nuk mbërrin dhe ku ushqimi ka qenë, është dhe do
të jetë përjetësisht i siguruar?
arian lek a
113
fato s lu b o n j a
Fatos Lubonja
Die Nostalgie der Bitterkeit
Mein Leben ist vergeudet wie Honig in den Felsen
Im Winter 1983, mein neuntes Haftjahr neigte sich seinem Ende zu,
wurde ich im Gefängnislager von Qaf Bari mit zehn Tagen Bunker
bestraft. Im nördlichen Mittelalbanien inmitten hoher Berge gelegen,
war das Lager zum Betrieb einer Pyrit-und Kupfermine eingerichtet
worden, in der die Häftlinge im Dreischichtbetrieb arbeiten mussten.
Im Winter herrschten fast immer Minustemperaturen, zu der Zeit,
als ich Opfer der Willkür eines Wärters wurde und im Bunker
landete, waren es gar extreme minus neunzehn Grad. Die Zellen
waren eine wahre Frosthölle, Eiszapfen hingen von der Decke herab.
Am Morgen war sogar das Wasser in unseren Näpfen eingefroren.
Als ich in der Zelle ankam, hatte sie bereits einen Bewohner,
Tomorr Allajbeu, der eingefahren war, weil er sich geweigert hatte,
im Bergwerk zu arbeiten.
Ich frage mich, wie wir diese Eiseskälte überstanden. Wir
waren den ganzen Tag auf den Beinen, bewegten uns ständig, und
nachts schliefen wir höchstens zehn Minuten am Stück, ehe wir
116 Aleph Le tr are
FATOS LUBONJA
NOSTALGJIA E HIDHËRIMIT
Më shkoi jeta si mjalta në shkëmbit
Në dimrin e vitit 1983, teksa kryeja vitin e nëntë të burgut,
më ndodhi të ndëshkohesha me dhjetë ditë izolim në Kampin burg
të Qaf-Barit. Ky kamp ndodhej në Shqipërinë qendrore-veriore mes
malesh të lartë, i ngritur në funksion të një miniere piriti e bakri ku
të burgosurit punonin me tre turne. Temperatura gjatë dimrit në
atë kamp ishte thuajse vazhdimisht nën zero, kurse periudha kur
më qëlloi të ndëshkohem, për shkak të tekës së një polici, ishte e
jashtëzakonshme: -19 gradë. Brenda qelive ndëshkimore ishte një ferr
akulli: tavani i tyre ishte vazhdimisht i ngrirë. Në mëngjes i gjenim të
ngrira edhe paguret e ujit.
Kur hyra në qelinë time gjeta atje një të dënuar tjetër, Tomorr
Allajbeu. E kishin futur sepse refuzonte të punonte në minierë.
Nuk di se si i kemi rezistuar atij të ftohti. Tërë ditën qëndronim
në këmbë duke lëvizur, kurse natën flinim me dhjetë minutësha
dhe ngriheshim, ose rrinim në bythë të mbështjellë kruspull, për të
pakësuar sa të ishte e mundur sipërfaqen e trupit tonë që shkëmbente
fatos lubonja
117
wieder aufstanden und herumgingen oder uns auf dem Hintern
zusammenkauerten, um unsere Körperoberfläche klein zu halten,
damit in der eisigen Luft möglichst wenig Wärme verlorenging. Es
ging dort nur um das nackte Überleben.
Uns unterhaltend, gingen wir also unentwegt in der Zelle hin
und her. Tomorr war um ein gutes Stück älter als ich, er befand sich
einige Tage länger als ich im Bunker, und seine Füße waren bereits
angeschwollen. Ein Ausspruch, den er immer wieder tat, ist mir
heute noch so gut im Gedächtnis wie vor neunzehn Jahren: „Mein
Leben ist vergeudet wie Honig in den Felsen“. Er meinte den Honig,
den Bienen in der Abgeschiedenheit des Felsengebirges produzieren,
ohne dass er je von menschlichen Zungen gekostet wird. Tomorr
stammte aus einer Familie, die vom kommunistischen Regime
bereits seit 1945 verfolgt wurde, so dass er von frühester Kindheit an
zu leiden gehabt hatte, mit den Seinen von einem Internierungslager
ins nächste geschickt worden war und immer wieder erlebt hatte, wie
nahe Angehörige im Gefängnis landeten.
Irgendwann in diesen eisigen Tagen seufzte er, es sei wohl besser,
wenn er seinem Hundeleben ein Ende setzen würde. Ich versuchte,
ihm Mut zu machen, erklärte, im Großen und Ganzen sei das Leben
doch schön (oder interessant, ich weiß nicht mehr). Er gab zurück:
„Für dich vielleicht, du hast ja etwas, was du mit dem hier vermischen
kannst. Aber ich?“ Damit wollte er sagen, dass ich die (bis dahin)
neun Jahre meines Leidens im Gefängnis mit den dreiundzwanzig
Jahren davor „vermischen“ konnte, schließlich hatte ich als Sohn
eines ehemaligen ZK-Mitglieds ein privilegiertes Leben geführt.
„Bei mir gibt es nichts hineinzumischen, mein Leben ist vergeudet
wie Honig in den Felsen“, wiederholte Tomorr seinen Spruch.
Ich verstand Tomorrs Bitterkeit und gab ihm teilweise recht.
Aber eben nur teilweise, denn die „Vermischung“, von der er sprach,
konnte ich bei mir nicht feststellen. Ja, noch nicht einmal eine
Zweiteilung meines Lebens erkennen.
118 Aleph Le tr are
temperaturë me ajrin e akullt. Qenia njerëzore atje nuk kishte
preokupim tjetër veçse se si të rezistonte fizikisht.
Në bisedat tona gjatë ecejakeve pa fund në qeli, Tomorri, i cili
ishte edhe më i vjetër se unë, dhe kishte në qeli ndëshkimore disa
ditë para meje, madje i ishin ënjtur edhe këmbët, herë pas here
lëshonte një shprehje që më bëhet sikur e dëgjoj edhe sot po aq të
freskët si para 19 vjetësh: “Më shkoi jeta si mjalta në shkëmbit.” E
kishte fjalën për mjaltën e atyre bletëve që e bëjnë atë në shkëmbinj
larg njerëzve dhe që ikën pa u shijuar nga askush. E thoshte këtë
pasi kishte lindur në një familje që ishte persekutuar nga regjimi
komunist qysh prej vitit 1945 dhe tërë jetën e kishte kaluar me
vuajtje dhe mundime duke bredhur me familjen nga një vend
internimi në tjetrin dhe duke pasur herë pas here ndonjë familjar
nëpër burgje.
Në një nga ato ditë të akullta, duke u rrekur t’i jap kurajë, pasi
lëshoi një ofshamë me thirrjen se i duhej dhënë fund kësaj jete prej
qeni, i thashë se jeta ishte gjithsesi e bukur (apo interesante, nuk më
kujtohet). Ai mu përgjigj: “Po, sepse ti ke me se ta trazosh. Po unë me
se ta trazoj?” E kishte fjalën se unë mund ta trazoja pjesën e vuajtjes së
burgut 9 vjeçare (deri atëherë) me 23 vjetët e jetës që unë kisha kaluar
para burgimit, e cila ishte jeta e një njeriu të privilegjuar pasi isha biri
i një ish anëtari të K. Qendror.
“Ti ke me se ta trazosh, po ç’të bëj unë, që më shkoi jeta si mjalta
në shkëmbit.” - vazhdoi Tomorri avazin e tij.
Ndërkaq unë i jepja dhe nuk i jepja të drejtë atij njeriu. I jepja të
drejtë sepse kuptoja hidhërimin e tij. Nuk i jepja sepse nuk arrija dot
të bëja përzierjen për të cilën më fliste Tomorri dhe aq më pak të
dalloja dy copa të ndryshme në jetën time.
fatos lubonja
119
Wiederbegegnung mit meinen Gefängnissen
„Wer einmal im Ganges gebadet hat, kehrt zum Sterben an sein
Ufer zurück“, sagt ein indisches Sprichwort.
Seit meiner Freilassung im Jahr 1991 habe ich immer wieder die
Gefängnisse besucht, in denen ich einen guten Teil meines Lebens
zubringen musste. Ich war dreiundzwanzigeinhalb, als man mich
einsperrte, und vierzig, als ich wieder herauskam. Im Lager von Spaç, in
dem ich insgesamt elf meiner siebzehn Jahre verbrachte, war ich zweimal.
Das erste Mal, 1993, erwartete ich eigentlich, es noch so vorzufinden,
wie ich es 1987 verlassen hatte, als ich ins Gefängnis von Burrel verlegt
worden war, musste aber zu meinem Badauern feststellen, dass vieles
einfach nicht mehr da war. Der Bunkertrakt war verschwunden, in
dem ich 1979 wegen Arbeitsverweigerung einige der bittersten Monate
meines Lebens zugebracht habe. Den Bergbauern aus der Umgebung
hatte es keine große Mühe bereitet, das etwas abseits stehende, einstöckige
Gebäude abzutragen, um die Ziegelsteine und Balken als Baumaterial
für sich selbst zu verwenden. Ebenso fiel mir sofort auf, dass die
Stacheldrahtzäune und Wachtürme rings um den gewaltigen Berg mit der
Mine herum verschwunden waren. Sie hatten besonders nachts das Bild
dieses nicht alltäglichen Orts geprägt. Den Stacheldraht hatten ebenfalls
die Bauern aus der Gegend mitgehen lassen, um nach der Auflösung der
Genossenschaften die ihnen zugefallenen Äcker zu umzäunen. Beim
zweiten Besuch viele Jahre später sah ich, dass das Zerstörungswerk noch
weiter fortgeschritten war. Die Stollen des Bergwerks konnte man nicht
mehr betreten, weil sie unter Wasser standen. Das von den Berghängen
niedergegangene Geröll hatte die Pfade unter sich begraben, auf denen
die Häftlinge vom Lager zum Bergwerk gegangen waren. Das Lager
selbst war inzwischen restlos geplündert, jeder Ziegelstein, jedes Stück
Eisen, dessen man hatte habhaft werden können, war mitgenommen
worden, um es aufs Neue zu verbauen. Die Natur hatte die nun grün
überwucherten Abraumhalten wieder in Besitz genommen.
Als ich wegging, empfand ich ein Gefühl des Bedauerns über
den Verlust der Erinnerung an diesen Ort, das ich nicht richtig
120 Aleph Le tr are
Vizitat në kampe burgjet e mija
”Kush është larë në lumin Gang do të kthehet në breg të tij për të
vdekur” – thotë një proverb indian.
Pas lirimit tim në 1991 jam kthyer dhe rikthyer në burgjet ku kam
kaluar pjesën e jetës sime nga 23 vjeç e gjysmë deri në dyzet vjeç. Në
kampin e Spaçit, ku kam kaluar 11 vjet nga 17 vjetët e burgut kam
shkuar dy herë. Herën e parë kur shkova më 1993 kërkova ta gjeja
ashtu siç e kisha lënë më 1987, kur më transferuan për në burgun e
Burrelit, por pashë me dhimbje se ishin zhdukur shumë gjëra. Ishin
zhdukur birucat ndëshkimore ku kisha kaluar disa muaj radhazi më
1979 ditë nga më të vështirat e jetës sime, pasi refuzova të punoj.
Meqenëse ishin në një ndërtesë të ulët dhe të veçuar, malësorët përreth
e kishin pasur lehtë ta shkatërronin dhe t’i merrnin tullat dhe soletat
për ndërtim. Më impresionoi edhe zhdukja e telave të rrethimit me
gjemba dhe karakollet që rrethonin malin gjigant ku ndodhej miniera
e që e bënin atë një vend të jashtëzakonshëm, veçanërisht natën. Telat
me gjemba i kishin marrë po malësorët përreth për të gardhuar tokat
e tyre të marra pas ç’kolektivizimit. Herën e dytë, pas disa vjetësh,
pashë se shkatërrimi kishte shkuar edhe më tej. Në galeritë e minierës
nuk hyje dot më far sepse ishin të mbytura në ujë. Rënia e gurëve
nga mali kishte filluar të mbulonte edhe monopatet ku të burgosurit
kalonin për të shkuar nga ndërtesat e kampit në minierë. Por edhe
vetë kampi ishte rrjepur edhe më. I kishin marrë tulla dhe hekur
nga kishin mundur për t’i përdorur për ndërtime. Kurse natyra po
mbulonte me gjelbërim pirgjet e mëdha të materialit të nxjerrë nga
miniera.
Ika prej andej duke ndjerë dhimbjen e zhdukjes së kujtesës së atij
vendi, pa e kuptuar mirë se ç’ishte kjo dhembje. Veçanërisht pse më
dhembi aq shumë zhdukja e vendeve ku kisha vuajtur më shumë, si
galeria dhe birucat ndëshkimore.
fatos lubonja
121
einordnen konnte. Vor allem war mir nicht klar, weshalb ich gerade
das Verschwinden der Plätze so bedauerte, an denen ich am meisten
gelitten hatte, also der Bergwerksstollen und des Bunkers.
***
In diesen elf Jahren hat mich mein Weg auch ins Lager von Ballsh
geführt, wo politische Häftlinge über Jahre damit beschäftigt waren,
eine Erdölraffinerie zu bauen. Ich habe hier drei meiner siebzehn
Haftjahre verbracht. Gegenüber der Raffinerie, wo ich das Lager suchte,
entdeckte ich bloß ein paar kahle Metallgerippe, die aussahen wie die
heruntergekommenen Genossenschaftsgewächshäuser, die zahlreich
die Straßen des nachkommunistischen Albanien säumen. Konnte das
wirklich das Lager sein? Ich fragte einen Einheimischen, der mir meine
Vermutung bestätigte. Ja, das sei von den Schuppen noch übrig. Diese
einzigartigen Gebäude, die so viel erlebt, so viel menschlichen Schmerz
gesehen hatten, präsentierten sich nun als ordinärer Friedhof von
Betonpfosten und Eisenträgern. In der schwachen Hoffnung, in dem
Trümmerfeld etwas wiederzuentdecken, ging ich hin, doch der Ort war
restlos geschändet. Selbst die Zementfaserplatten der Barackenwände
fehlten. Ich fand auch keine Spur mehr von den betonierten Flächen, auf
denen sich die Gefangenen aufgehalten, Schach und Domino gespielt
hatten, von der Küche mit ihren charakteristischen Ziegelherden, auf
denen sich die Häftlinge selbst etwas zubereiten konnten, von den
Latrinen und Waschräumen.
Schließlich führte mein Suchen in dem rostig-stachligen Gewirr
doch noch zu einem wichtigen Erfolg. Ein paar Betonstufen zwischen
zwei Baracken, die das wilde Gras noch nicht zersprengt und
überwuchert hatte, riefen Erinnerungen in mir wach. Das hier war die
wichtigste Treppe im Lager gewesen, weil man vom oberen Absatz
aus die Straße überblicken konnte, auf der die Familienangehörigen
sich näherten, wenn sie zu Besuch kamen. Stundenlang hielten die
Häftlinge Ausschau, bis ihre Angehörigen endlich schwerbepackt mit
Taschen und Körben heranmarschiert kamen. Und wenn der Besuch
vorüber war, kehrte man bebenden Herzens so rasch wie möglich an
122 Aleph Le tr are
***
Gjatë këtyre 11 vjetëve kam shkuar të gjej edhe kampin/burg
të Ballshit ku të burgosurit politikë kanë kaluar vite duke ndërtuar
Rafinerinë e Naftës dhe ku kam kaluar tre vjet të 17 vjetëve të burgut
tim. Përballë Rafinerisë, atje ku, sipas hamendjes sime, duhet të kishte
qenë kampi, m’u shfaqën disa konstruksione që nga larg m’u dukën si
sera kooperativash të katandisura në skelete, nga ato që gjen me shumicë
anës rrugëve të Shqipërisë postkomuniste. Nuk mund ta besoja se ai
ishte kampi. U ndala dhe pyeta një banor atypari i cili më tha se ato
që po shihja ishin pikërisht mbeturinat e ish-kapanoneve të kampit
burg. Ato kapanone, dikur aq të veçanta dhe të jashtëzakonshme,
sepse ishin të populluar me një dendësi të jashtëzakonshme ngjarjesh
dhe dhimbjesh njerëzore, tani shëmbëllenin me një varrezë banale
shtyllash betoni dhe kapriatash hekuri. Iu afrova këtyre mbeturinave
me shpresën se mes tyre do të gjeja diçka më të njohur, por çdo gjë
ishte shpërndëruar. Kishin humbur deri edhe pllakat e pupulitit
që shërbenin si mure të kapanoneve. Nuk gjeje as gjurmën e atyre
shesheve prej çimentoje midis kapanoneve ku të burgosurit rrinin
e luanin shah apo domino, as hijen e kuzhinës private me furrat
karakteristike prej tulle, dhe as ndonjë shenjë të banjave dhe çezmave.
Më në fund, duke kërkuar diçka të njohur midis kësaj harlisjeje
gjembash dhe ndryshkurinash, arrita të gjej një gjë tejet të rëndësishme
që të më ringjallte mbresat e kujtimet e asaj kohe. Ishte një copë
shkallë betoni midis dy kapanoneve që ende nuk e kishte shpërthyer
e mbuluar bari i egër. Ajo ishte shkalla më e rëndësishme e kampit,
sepse pjesa më e lartë e shkallareve të saj ishte njëherësh edhe lartësia
më e afërt prej nga dukej rruga nga vinin familjet për takim. Në majë
të saj të burgosurit rrinin e prisnin me orë për t’i shquar së largmi të
afërmit teksa vinin për takim, me trasta në duar. Aty ata ktheheshin
me vrap pas takimit për t’i parë edhe një herë teksa largoheshin tutje
për në rrugën e kthimit. Atë punë kisha bërë edhe unë për tre vjet
rresht, sa herë që prisja familjen, me drithërimë në zemër.
fatos lubonja
123
diesen Ort zurück, um sie weggehen zu sehen. Auch mir war es drei
Jahre lang nicht anders ergangen.
Die Nostalgie des Schriftstellers
Ich habe mich oft gefragt, wie sich die nostalgischen Gefühle erklären
lassen, die mich immer wieder an die Leidensorte zurückgeführt haben,
an denen ich den sicherlich schwierigsten Teil meines Lebens unter der
kommunistischen Diktatur verbracht habe. Die naheliegendste Antwort
scheint mir folgende zu sein: diese Nostalgie speist sich aus dem intensiven,
mit anderen geteilten Erleben schmerzlicher und freudiger, jedenfalls mit
starken Emotionen verbundener Ereignisse. Es gab bei mir nie eine scharfe
Trennung zwischen dem traurigen und dem angenehmen Teil meiner
Erinnerungen. Sicher kann ich zwischen beiden Seiten unterscheiden, aber
in einem so mechanischen Verhältnis zueinander, wie sich mein Freund
Tomorr das vorstellte, konnte ich sie nicht sehen. Den ersehnten Tag
des Sturzes der Diktatur durfte er leider nicht mehr erleben. Dass mein
Freund keine Spur von Nostalgie für das unter der Diktatur schmerzlich
Erlebte hatte empfinden können, lässt mich denken, dass man dafür über
etwas Bestimmtes verfügen muss, über andere Instrumente, vielleicht
eine Lebensphilosophie, die der seit frühester Kindheit der Verfolgung
ausgesetzte Tomorr nicht zu entwickeln imstande gewesen war.
Das Leben eines Menschen stellt sich dar als eine Kette von Ereignissen,
die aus zwei Arten von Gliedern zusammengesetzt ist: Dinge, die mit
unserem Willen, kraft unserer Neigungen, unserer Persönlichkeit,
unserer Berufung geschehen, kurz, einer inneren Notwendigkeit
entspringen, unserem Lebensentwurf, unserer Destination, ferner
Dinge, die uns durch den Willen anderer widerfahren, von Herren
oder Diktatoren, etwas also, das sich als destiny oder Geschick bezeichnen
lässt. Das wesentliche Problem des Lebens ist die Versöhnung des
Geschicks mit der Bestimmung (amor fati). Das kann auf passive Weise
geschehen, dadurch, dass man sich seinem Schicksal unterwirft und in
dieser Unterwerfung seelische Klarheit und Ruhe findet wie die Helden
124 Aleph Le tr are
Nostalgjia e shkrimtarit
Të ndjerët nostalgji për jetën e burgut, pa dyshim pjesa më e rëndë
e jetës sime nën diktaturën komuniste, që më ka çuar dhe riçuar në
vendet e vuajtjes, shpesh më ka bërë të mendoj mbi atë se çfarë është
nostalgjia. Përgjigja e parë që të vjen ndërmend është se nostalgjia
është malli i përjetimeve dhe emocioneve të jetuara intensivisht,
malli i përjetimeve të ndara me të tjerë, përjetime të dhimbshme dhe
përjetime të gëzueshme, por mbi të gjitha përjetime me emocione të
forta. Por, ndërkaq, asnjëherë nuk kam mundur të ndaj në përjetimet
e nostalgjisë sime emocionet e hidhura nga ato të gëzuara. Jo se nuk
mund t’i dalloj ato, por asnjëherë nuk kam mundur të bëj trazimin
mekanik për të cilin më fliste miku im Tomorr, i cili vdiq në vitet e
diktaturës pa mundur ta arrinte ditën e aq shumë dëshiruar të rrëzimit
të diktaturës. Mirëpo fakti që miku im nuk kishte asnjë lloj nostalgjie
për jetën e shkuar nën diktaturë më ka bërë të mendoj se duhet edhe
diçka tjetër, të tjerë instrumente, për të ndjerë nostalgji edhe për
përjetimet e hidhura. Ndoshta ajo që duhet është një filozofi jete të
cilën, Tomorri, i persekutuar qysh në fëmijëri, nuk kishte mundur ta
ndërtonte.
Në zinxhirin e ngjarjeve që i ndodhin njeriut në jetën e tij
dallohen rëndom dy hallka syresh. Ngjarjet që ndodhin për shkak të
vullnetit tonë, propensitetit tonë, që kanë të bëjnë me personalitetin
tonë, me vokacionin tonë, shkurt me nevojat tona të brendshme, me
kuptimin tonë të jetës, destinacioni; si dhe ngjarjet që na ndodhin për
shkak të vullnetit të të tjerëve, të zotave apo të diktatorëve e që me
një fjalë i thonë destini ose fati. I gjithë problemi i jetës është pajtimi i
destinit tonë me destinacionin tonë (amor fati). Kjo mund të bëhet në
mënyrë pasive, duke iu nënshtruar fatit dhe duke gjetur, kështu, tek
ky nënshtrim, kthjelltësinë dhe qetësinë shpirtërore, ashtu si heronjtë
e tragjedive greke të Eskilit, apo Edipi mbret i Sofokliut, por mund të
bëhet edhe në mënyrë aktive, duke luftuar për realizimin e vetvetes
fatos lubonja
125
von Aischylos’ Tragödien oder Sophokles’ König Ödipus, aber auch
aktiv, indem man darum kämpft, sich in den vom Schicksal gebrachten
Ereignissen zu verwirklichen, also versucht, sie im Sinne des eigenen
Willens zu nutzen, in dem, was uns von außen widerfährt, „Zeichen“
unserer Destination zu „entdecken“.
Wahrscheinlich hat mir meine Destination, mein Bestreben, Schriftsteller
zu werden, dazu verholfen, das Leiden anders zu erleben als mein Freund
Tomorr. Es gab für mich keine scharfe Trennung zwischen schwierigen
und schönen Zeiten, aus denen sich dann eine Mischung herstellen lässt,
wie sich Tomorr das vorstellte. Schwierige und schöne Zeiten erregen
in mir die gleiche Nostalgie, nämlich die des Schriftstellers. Sie war stets
so selektiv wie die Erinnerung. Meine Jugend ist mir nicht fröhlicher
Erlebnisse wegen in Erinnerung, sondern wegen der Ereignisse, die mein
Verhältnis zur Diktatur bezeichneten, die dazu beitrugen, das Regime zu
durchschauen und mich selbst zu erkennen. Diese nutze ich heute für meine
Schriften. Eine andere Form der Nostalgie, gibt es bei mir offenbar nicht.
Es handelt sich um ein untrennbares Ganzes, den Prozess der Versöhnung
meiner destiny mit meiner Destination.
Wenn ihr glücklich seid, blickt tief in euer Herz, und ihr werdet erkennen,
dass gerade das, was euch leiden ließ, euch jetzt Freude schenkt.
Wenn ihr bekümmert seid, blickt tief in euer Herz, und ihr werdet
sehen, dass ihr in Wahrheit über das weint, was zuvor eure Freude war.
Khalil Gibran, Der Prophet1
*
Dieser Text wurde erstmals in Polen vom Verlag „Wydawnictwo Czarne“ in der Anthologie
„Nostalgia eseje o tesknocie za komunizmem“ veröffentlicht, die Essays folgender, teilweise aus
ehemals kommunistischen Ländern stammender Autoren enthält: Fatos Lubonja, Joachim Trenkner,
Thomas Brussig, Marius Ivaškevičius, Jury Andruchowycz, Peeter Sauter, Simona Popescu, Martin
M. Šimečka, Václav Žák, Béla Nóvé, Aleš Debeljak, Dubravka Ugrešić, Svetlana Boym.
–aus dem Albanischen von:
Joachim Röhm
Zitiert nach der bei dtv erschienenen, von Ditte und Giovanni Bandini ins Deutsche übertragenen
Ausgabe.
1
126 Aleph Le tr are
nëpërmjet ngjarjeve që të sjell fati, duke u përpjekur, pra, për t’i
shfrytëzuar ato në sensin e vullnetit tonë, për të “gjetur” tek ato që
na ndodhin së jashtmi “shenja” të destinacionit tonë.
Ndoshta pikërisht aspirata për t’u bërë shkrimtar, si destinacion i
imi, më ka ndihmuar ta përjetoj vuajtjen ndryshe nga miku im Tomorr.
Përzierja për të cilën flet Tomorri, e ditëve të gëzuara me ditët e bukura,
për mua nuk ka qenë kurrë një përzierje dy gjërash të ndryshme që
mund të ndahen lehtësisht. Vitet e bukura dhe vitet e vështira i kam
kujtuar me të njëjtën nostalgji: me nostalgjinë e shkrimtarit. Dhe kjo
nostalgji, ashtu sikurse edhe kujtesa, ka qenë gjithnjë selektive. Nuk e
kujtoj rininë time për ditët e gëzuara, e kujtoj më shumë për ato ngjarje
që kanë shënjuar raportin tim me diktaturën, që kanë ndikuar më
shumë për njohjen e regjimit, për njohjen e vetvetes e që sot i përdor
për shkrimet e mija. Nostalgji tjetër më duket se nuk kam. Ato janë së
bashku pjesë e një të tëre të pandashme, që është procesi i pajtimit të
destinit tim me destinacioni tim.
Kur je i gëzuar, shih thellë në zemrën tënde
Dhe do të gjesh se është mu ajo që të ka dhënë hidhërim
Që po të jep gëzim.
Kur je i hidhëruar, shih prapë thellë në zemrën tënde
Dhe do të gjesh se në të vërtetë ti po qan
Për atë që ka qenë ëndja jote.
Khalil Gibran, Profeti
*
U botua për herë të parë në Poloni nga shtëpia botuese Wydawnictwo Czarne ne librin
antologjik “Nostalgia eseje o tesknocie za komunizmem” me ese nga autorë të disa prej vendeve
ish komuniste: Fatos Lubonja, Joachim Trenkner, Thomas Brussig, Marius Ivaskevicius, Jurij
Andruchowycz, Peeter Sauter, Simona Popescu, Pawel Smolenski, Martin M. Simecka, Vaclav
Zak, Bela Nove, Ales Debeljak, Dubravka Ugresic, Svetlana Boym.
fatos lubonja
127
© Tarabosh
l u l j e ta ll e s h a n a k u
LULJETA LLESHANAKU
sieben Gedichte
Das Geheimnis der Gebete
In meiner Familie
wurde versteckt gebetet,
mit leiser Stimme, die rote Nase unter der Decke,
fast Geflüster,
mit einem Seufzer am Anfang und am Ende,
dünn und sauber wie eine Mullbinde.
Rund ums Haus
gab es nur eine Leiter, um aufs Dach zu steigen,
aus Holz, das ganze Jahr gegen die Wand gelehnt,
zur Reparatur der Ziegel im August, vor den Regenfällen.
Anstelle der Engel
stiegen Männer auf und ab,
denen der Ischias weh tat.
130 Aleph Le tr are
LULJETA LLESHANAKU
shtatë poezi
Misteri i lutjeve
Në familjen time
lutjet bëheshin fshehtas
me zë të ulët, me një hundë të skuqur nën jorgan,
gati mërmëritje,
me një psherëtimë në fillim dhe fund
të hollë, e të pastër si një garzë.
Përreth shtëpisë,
kishte vetëm një palë shkallë për t’u ngjitur
ato të drunjtat, të mbështetura gjithë vitin pas murit,
për riparimin e tjegullave në gusht para shirave.
Në vend të engjëjve,
hipnin e zbritnin burra
që vuanin nga shiatiku.
lul je ta lleshanaku
131
Sie beteten, Aug in Aug mit Ihm,
wie bei einem Kreuzwegsabkommen,
in dem sie um Aufschub des Stichtages ansuchten.
sie waren nämlich Nachkommen von Esau,
gesegnet mit dem einzigen, das von Jakob übrig war,
– dem Schwert.
Bei mir daheim
galt das Gebet als eine Schwäche,
die man nicht erwähnte,
ebenso wenig
wie das Miteinanderschlafen
Und genauso
wie das Miteinanderschlafen
profitierte es von des Körpers furchtsamer Nacht.
132 Aleph Le tr are
Ata luteshin duke u shikuar sy më sy me Të,
si në një marrëveshje kryezotësh
duke kërkuar nje shtyrje afati.
“Zot, me jep forcë!” e asgjë më shumë,
se ishin pasardhësit e Esaut,
të bekuar, me të vetmen gjë që mbeti prej Jakobit,
– shpatën.
Në shtëpinë time
lutja ishte një dobësi,
që nuk përflitej kurrë,
si të bërit dashuri.
Dhe njësoj si të bërit dashuri
pasohej nga nata e frikshme e trupit.
lul je ta lleshanaku
133
Verzögerte Nachrichten
Im Dorf in den Bergen kommen die Nachrichten einen Monat später an.
Der Weg macht sie unschädlich: der Verstorbene landet direkt im Paradies,
und ein Staatsstreich wird zum „Willen Gottes“.
Der Bach ertränkt Einsamkeit in Einsamkeit. Die Phantasie ist das Harz
das dich vor deinem Körper schützt. Der schwere Kastanienwald und die
betrunkenen Männer lehnen sonst bei Sonnenaufgang
neben kalten Schaufeln an der Wand.
Die Mädchen heiraten gern in die Ferne
die Büste der Fünfzehnjährigen bleibt
unberührt zurück.
Aus fünf Dörfern kommen die Bräute,
Bräute, die Prophetenkinder gebären werden
zwischen Heu und Stroh in der Scheune. Ah, ich wollte sagen
nur einer unter ihnen wird Prophet werden;
die anderen werden das Steinewerfen üben
(das ist auch Teil der Prophezeiung).
An einem Herbstmittag wie diesem,
werden sie aus der Schule kommen wie ein verwirrter Krähenschwarm
dem Blutgeruch hinterher,
verfolgen das kaputte Postauto
bis zur Kurve, wo es sich in Staub auflöst.
Und dann gehen sie Birnenstehlen aus dem „Garten der Hure“,
niemand hält sie auf. „Eine Frau mit zwei Männern ... Abfindung genug!“
Zwischen wilden Birnen einen Roman in der Tasche,
bitte gut behandeln. Eine Anna Karenina
die voll Ungeduld gelesen werden wird, von der letzten Seite an,
sauber und treu ergeben wie verzögerte Nachrichten.
134 Aleph Le tr are
Lajme të vonuara
Në fshatin midis maleve, lajmi vjen një muaj me vonesë.
Gjate rrugës pafajësohet: ai që vdiq shkoi doemos në parajsë,
e një grusht shteti “është vullneti i zotit”.
Përroi mbyt vetminë me vetmi. Imagjinata është rrëshirë
që të mbron nga trupi. Përndryshe, pylli i rëndë i gështenjave dhe burrat e dehur,
gdhihen me shpatulla të ftohta ngjeshur pas murit.
Vajzat preferojnë martesat larg
për të lënë prapa, të paprekur,
bustin e pesëmbëdhjetëvjeçares.
Dhe përtej pesë fshatrave vijnë nuset,
nuset që do të lindin femijë- profetë
midis sanës dhe kashtës në plevicë. Ah, desha të them
vetëm njëri prej tyre do të jetë profet;
të tjerët do të praktikohen për të gjuajtur me gurë
(kjo është gjithashtu pjesë e profecisë).
Në një mesditë vjeshte si kjo,
ata do të dalin nga shkolla si një tufë e trazuar sorrash prej erës se gjakut,
per t’iu vënë pas makines- rrangallë të postës
deri në kthesë, kur ajo të zhbëhet në pluhur.
E pastaj do të shkojnë të vjedhin dardhët e egra në “oborrin e kurvës”
Askush nuk i ndalon. “Grua me dy burra… hak e ka!”
Midis dardhëve të egra në çantë- një roman,
me porosinë për t’u mbajtur mirë. Një “Ana Kareninë”
që do të lexohet me padurim duke filluar nga faqja e fundit,
e pastër dhe e fisnikëruar si një lajm i vonuar.
lul je ta lleshanaku
135
Vertikale Realitäten
Weitermachen ist Pflicht, allmorgendlich
schlagen drei Generationen in mir ihre Augen auf.
Der erste ist ein ältliches Kind, mein Vater,
er wählt sein Schicksal und seine Kleider immer eine Nummer zu klein.
Dann der Großvater. Zu seiner Zeit gab es das Wort “Diagnose” nicht.
Er starb schlicht an Verzweiflung, sechs Monate nach seiner Frau.
Und ohne Zeit zu verlieren wuchs auf ihren Körpern
eine Fabrik, die Uniformen für Hafenarbeiter produzierte.
Und der Urgroßvater, falls es einen gegeben hat,
ich kenne seinen Namen nicht, hier hat meine Erinnerung ein Loch,
meine bäuerlichen Vorfahren sind abgeschnitten wie dicke
gelblich gewordene Nägel von Feldarbeitern.
Alle drei neigen sie sich über mich wie ein Wald
und diktieren mir, was ich zu tun habe
und was nicht.
Du hast meinen Morgengruß gehört
wie einen stampfenden Elefant auf einem Klavier
oder die sich auflösenden Säume an der Jacke meines Vaters.
Weder suchen sie eine Veränderung,
noch würden sie sich dagegen wehren; sie fühlen sich frisch
gewaschen mit der billigen Seife der Vergänglichkeit.
Sie greifen einfach noch einmal nach der Welt, benützen mich
wie ein Paar Plastikhandschuhe, um am Tatort
keine Spuren zu hinterlassen.
136 Aleph Le tr are
Realitete vertikale
Të vazhduarit, në rastin tim, nuk është zgjedhje por detyrim
qëkur tri breza zgjohen njeherazi brenda meje.
I pari është një fëmijë i plakur; im atë.
Fatin dhe veshjet i zgjedh gjithmone nje numër më të vogël.
E pastaj gjyshi. Në kohën e tij nuk njihej fjala “diagnozë”,
ai thjesht vdiq nga dëshpërimi gjashtë muaj pas së shoqes
E pa humbur kohe, mbi trypat e tyre
komuniteti ndërtoi nje punishte uniformash prej doku.
E stergjyshi. Nese ka ekzistuar nje i tille
une nuk ia di as emrin, ketu kujtesa pëson hiatus,
– prejardhja fshatare e prerë si thonjtë e fortë
e te zverdhur. nga puna ne arë.
Te tre perkulen si një pyll sipër meje
e me diktojne se cfare duhet te bëj
e çfare nuk duhet.
Sapo degjove prej meje nje te tillë “mirëmëngjes”
si e dale prej nje elefanti me putra mbi piano
apo prej shqepjeve te xhaketes se im eti.
Ata nuk po orvaten te ndryshojne ndonje gjë
e as te kundervihen; ndjehen te freskët
ashtu te larë me sapunin e lirë të perkohësisë.
Ata thjesht e riprekin boten permes meje
si me nje palë doreza plastike
për të ruajtur të paprekur shkakun
në vendin e krimit.
lul je ta lleshanaku
137
Ins Gesicht gestempelt
Mein Banknachbar in der Volksschule
hatte blaue Finger, blaue Lippen und ein unheilbares Loch im Herzen.
Vom Tod gezeichnet, unscheinbar, saß er auf einem Stein neben dem
Spielplatz, Alchemie von Staub und Schweiß,
und bewachte die Mäntel.
Derjenige, dem es bestimmt ist, ein König zu werden,
ist kaltblütig, zum freien Fall bereit,
Frühgeburt einer traurigen Gebärmutter.
Die Frau mit den roten Haaren, die jeden Tag auf ihren besoffenen
Mann wartet
wird noch hundert Jahre lang so warten.
Nicht der Alkohol ist schuld, in ihr Gesicht ist das Warten gestempelt
und er nicht schuldiger als ein
zufälliger Beobachter,
den der Regen von der Straße hereingetrieben hat.
Ebenso wenig wie der Krieg schuld ist
am Tod des Jungen mit den traurigen Augen.
Er war wie gemacht für die Rekrutierungsliste,
Melancholie ist Basisarsenal der Armeen.
Wer zum Überleben gestempelt ist
wird seinen Nachwuchs fressen wie der Polarbär,
der nichts von der Klimaerwärmung merkt
Verschlossen wie Theoreme sind alle, ihr Himmel
eine Mitwohnung
in der man keinen einzigen Nagel einschlagen darf.
138 Aleph Le tr are
Me fatin e shkruar në fytyrë
Shoku im i bangës në shkollën fillore
kishte gishta blu, buzët blu dhe një vrimë të pariparueshme blu në zemër.
I shënuar me vdekje. I padukshëm. Ai vetëm ruante rrobat
i ulur mbi një gur, jashtë fushës së lojës,
asaj alkimie djerse dhe pluhuri.
I shënuari për të qenë mbret
është i ftohtë, i gatshëm për një rënie të lire,
i lindur parakohe nga një mitër e palumtur.
Gruaja flokëkuqe që pret përnatë burrin e pirë
do të vazhdojë ta presë kështu edhe njëqind vjet.
Nuk është faji i alkoolit. Ajo ka pritjen t’vulosur në fytyrë.
Dhe ai ndodhet krejt rastësisht në këtë akt
sa spektatori i rastit
që shiu e futi nga rruga në sallë.
Po kështu nuk është faji i luftës që i merr jetën djaloshit
me sy të trishtë. Ai ishte i prerë për listat e rekrutimit.
Melankolia është arsenali bazë i ushtrive.
Kurse ai që është vulosur me mbijetesë
do të vazhdojë të ushqehet me këlyshët e tij, si ariu polar,
pa e marrë kurrë vesh se moti është ngrohur.
Te gjithë të mbyllur si teoremat. Qielli i tyre
është një shtëpi e marrë me qera,
ku nuk mund të ngulësh as edhe një gozhdë më tepër.
lul je ta lleshanaku
139
Sie warten auf den nächsten Befehl
den sie ohnehin ignorieren werden,
die Hände an die Ruder gebunden, die Ohren wachsverstopft
wie die Leute des Odysseus auf den Pfaden der Sirenen.
140 Aleph Le tr are
Në pritje të një një urdhëri të dytë,
të cilin do ta injorojnë gjithsesi,
me krahët lidhur pas lopatave dhe veshët zënë më dyllë,
si njerëzit e Odiseut, në shtegun e sirenave.
lul je ta lleshanaku
141
Montag in fünf Tagen
I.
In der Mitte bist du sicher, sagten die Lateiner.
Das Deckchen ist in der Mitte des Tisches,
der Tisch in der Mitte des Teppichs,
der Teppich in der Mitte des Zimmers,
das Zimmer in der Mitte des Hauses,
das Haus in der Mitte des Blocks,
der Block in der Mitte der Stadt,
die Stadt in der Mitte der Karte,
die Karte in der Mitte der Tafel
und die schwarze Tafel
mitten im Nichts.
Lola ist ein Engel. Seit sie acht wurde, ist ihre Stirn nicht mehr
gewachsen,
sie bewahrt den Gravitationsmittelpunkt. Und sie mag Ecken
und Kanten,
obwohl sie immer mitten im Gedränge des Busses landet,
wenn die Leute zum Ein- und Aussteigen drängen.
Meine Nachbarn sind kaum zur Schule gegangen,
wissen nichts von Ästhetik,
nichts über die Erdachse, die Symmetrie und die absolute
Wahrheit.
Aber instinktiv lassen sie sich zur Mitte treiben,
wie ein Mann seinen Kopf in den Schoß einer Frau legt,
deren Schere ihn bis zum nächsten Tag
verletzlicher machen wird denn je.
142 Aleph Le tr are
E hëna në shtatë ditë
I.
Në mes je i shpëtuar – thoshnin latinët.
Mbulesa e qëndisur në mesin e tryezës.
Tryeza në mesin e qilimit.
Qilimi në mesin e dhomës.
Dhoma në mesin e shtëpisë.
Shtëpia në mesin e bllokut.
Blloku në mesin e qytetit.
Qyteti në mesin e hartës.
Harta në mesin e dërrasës së zezë.
Dhe dërrasa e zezë.
Në mesin e hiçit.
Lola është një engjëll. Balli i saj nuk është rritur që kur ishte
tetë vjeç, për të ruajtur të njejtën qendër graviteti. Dhe ajo pëlqen skajet,
qoshet
pavarësisht se veten e gjen gjithmonë në mes të një autobusi
kur njerëzit turren drejt hyrjes dhe daljes.
Fqinjët e mi janë njerëz të pashkollë,
nuk kanë dëgjuar asgjë për estetikën,
dhe zor se kanë lexuar gjë mbi boshtin, simetrinë dhe të
vërtetën absolute.
Por, ata lëshohen instiktivisht drejt mesit
ashtu si koka e burrit lëshohet krejtësisht në prehrin e gruas,
që me një palë gërshërë, pabesisht, deri nesër
do ta bëjë atë më të prekshëm se kurrë.
lul je ta lleshanaku
143
II.
Mein Zeitvertreib war zerbrochenes Spielzeug.
Das Zebra, der aufziehbare chinesische Eiswagen,
ein Geschenk meines Vater zu Neujahr –
sie bedeuteten mir nichts,
sie waren wie Torten, von denen in der Küche heimlich die Creme
geschleckt worden war;
bis innen drin etwas metallisch zerbrach
und sie als unbrauchbar weggeworfen wurden …
Dann sezierte ich ihre Bäuche, die mikroskopischen Räderwerke,
Batterien
und tat unbewusst einen ersten Schritt in Richtung Erkenntnis
von Zweckfreiheit.
Als ich zum ersten Mal ein echtes Gemälde sah,
trat ich instinktiv ein paar Schritte zurück, mit den Fersen zuerst,
suchte den toten Punkt,
von dem aus man ins Innere der Dinge schlüpfen kann.
Mit den Menschen war es anders,
die baute ich selber. Menschen mochte ich,
aber nicht ohne Vorbehalt. Niemand
berührte das blaue Gewölbe mit dem Kopf,
wie halbfertig gelassene Häuser mit einer Plastikfolie anstelle
des Daches.
Und der feuchte Herbst der Erkenntnis hatte gerade erst
angefangen.
144 Aleph Le tr are
II.
Lodrat e prishura ishin argëtimi im.
Zebra, karroca kineze e akullores me kurdisje,
që im atë m’i solli dhuratë për Vit të Ri,
asgjë nuk vlenin
ishin si torta me kremin e lëpirë fshehtas në kuzhinë
derisa diçka metalike u thyhej përbrenda
dhe hidheshin tej të panevojshme …
Atëherë ua hapja barqet, ingranazhet mikroskopikë, bateritë
pa e ditur se kisha bërë hapin tim të parë drejt të kuptuarit,
si liri nga funksioni.
Kur për herë të parë pashë një pikturë të vërtetë,
bëra disa hapa mbrapa, instiktivisht, me thembra,
po zgjidhja pikën e vdekjes,
nga ku mund të hyja në brendinë e gjërave.
Ndërsa me njerëzit ishte tjetër gjë,
ata i ndërtova vetë. Njerëzit i desha,
qëllimisht jo deri në fund. Asnjëri prej tyre
nuk preku tavanin e kaltër me kokë,
si shtëpitë e lëna në mes, me një plasmas në vend të çatisë
kur sapo ka filluar vjeshta e lagësht e të kuptuarit.
lul je ta lleshanaku
145
Jetzt ist keine Zeit für …
Jetzt ist keine Zeit für Veränderungen
und soweit ich mich erinnere,
hat es nie eine gegeben.
Die Familie gebietet Einhalt, es ist alles so verlogen.
Die Birnbäume, die Ringe … der Milchwagen … die Kinder,
wie Nadeln mit Kopf stecken sie
im kragenlosen Jackett beim Schneider,
der schon auf die nächste Anprobe wartet …
Die Hämophilie und der Wunsch nach Veränderung
vererben sich für gewöhnlich in der männlichen Linie.
Männer kannst du nur im Profil erkennen
(wie die römischen Münzen mit Cäsars Kopf ),
den Blick auf den Verlust fixiert.
Frauen hingegen vergessen nicht,
abends auf der Veranda noch eine Lampe anzuzünden,
von Mücken umringt,
in der Überzeugung, dass
geschehen wird, was geschehen soll.
146 Aleph Le tr are
Nuk është koha për …
Nuk është koha për ndryshime
Dhe me sa mbaj mend unë
asnjëherë nuk ka qenë një kohë e tillë.
Shtëpia frenon. Mbase gjithçka është kaq e rremë.
Gorricat, unazat, … makina e qumështit, … fëmijët e ngecur
si gjilpërat me kokë
në një xhaketë pa jakë tek rrobaqepësi
që pret për një tjetër provë …
Zakonisht, hemofilia dhe nevoja për ndryshim
trashëgohet në linjë mashkullore.
Burrat mund t’i njohësh vetëm në profil
(si monedhën romake me kokën e Cezarit),
me shikim të ngulur drejt humbjes.
Kurse gratë janë ato,
që nuk harrojnë të ndezin llambën e verandës në mbrëmje
rrethuar nga mushkonjat,
me bindjen se pavarësisht se si,
çfarë është shkruar për të ndodhur, do të ndodhë.
lul je ta lleshanaku
147
Männer
Die menschliche Existenz ist wie eine tote Sprache,
von der nur ein Ausdruck, ein Zitat, oder ein Wort übrig ist.
Aber ein Mann ohne Söhne ist wie eine Mutation;
sein Name wird von Ohr zu Ohr geflüstert
mit sauberem weiblichem Atem,
klar artikuliert wie ein konfliktfreier Traum,
den man am nächsten Tag vergisst.
Sechs Mädchen; jede Geburt ein Versagen,
wie ein Goldhändler,
der nur Seide und heilende Tees nach Hause bringt.
Ohne einen Sohn in der Familie,
einen Fluss für die toxischen Abwässer
seines schwarz-weißen Zorns.
Keiner, der nach dem Abendessen
Krieg aus den Skeletten der Haustiere liest,
Geburten, Todesfälle, Krieg
fürs faule Leben in Friedenszeiten.
Seine Zelle ist eine Höhle
voll naiver Kohlezeichnungen:
der Jäger gegen das Biest, das Biest gegen die Natur,
bis eine Frau ans Feuer tritt
und seine Kraft sich von den Muskeln
in die Augen
verlagert und das Ziel seines Bogens sich verschiebt.
148 Aleph Le tr are
Meshkuj
Qenia njerëzore është si një gjuhë e vdekur
prej saj mbetet vetëm një shprehje, citim, apo një fjalë e vetme.
Por një baba pa djem është një mutacion;
emri i tij do të qarkulloje nga njëri vesh në tjetrin
përmes një fryme të pastër femërore
i artikuluar si një ëndërr pa konflikt
e vështire për t’u mbajtur mend të nesërmen.
Gjashtë vajza; secila prej lindjeve qe një dështim
si tregtari i arit
që kthehet në shtëpi vetëm me mëndafsh dhe çajëra kurues.
Pa një djalë në familje,
pa një lumë për të derdhur mbeturinat toksike
të zemërimit të tij bardhë e zi.
Pa dikë për të parashikuar luftën në skeletin e kafshëve të shtëpisë
pas darke,
– luftërat, lindjet vdekjet
kur jeta dembeloset në paqe.
Qeliza e tij është një shpellë
me skica naïve prej karboni:
gjahtari kundër bishës, gjahtari kundër natyrës
deri në çastin kur një grua shfaqet afër zjarrit.
Atëherë e tij fuqia zhvendoset nga muskujt
tek sytë
dhe këndi i shigjetës bëhet i paqartë.
lul je ta lleshanaku
149
Das ist das Ende der Eiszeit,
Ende der Klarheit.
Es gibt ein Geheimnis, das Männer nach innen saugt
wie Zwergsterne,
die zuerst gelb werden, dann grün
und dann – schwarz, ein Fleck im Kosmos.
Und kein Sohn, der das erben wird,
nicht das Geheime,
sondern die Kunst der Einsamkeit.
–aus dem Albanischen von:
Andrea Grill
150 Aleph Le tr are
Ky është fundi i epokës së akullit
dhe fundi i qartësisë.
Dhe është një sekret që i përthith burrat nga brenda
si Yjet Xhuxha,
duke i transfomuar nga të verdhë, në të bardhë
dhe pastaj … të zinj, një njollë në kozmos.
Pa një djalë për t’ia përcjellë këtë
jo vetë të fshehtën
por artin e vetmisë.
lul je ta lleshanaku
151
© Yves Noir Photographie
ILMA rakusa
Ilma Rakusa
Mehr Meer. Erinnerungspassagen
(Auszug)
Das andere Gedächtnis
Die innere Kompaßnadel zeigt nach Osten. Aber woher diese
Erregung, wenn ich eine Akazienallee sehe, einen Ausschnitt von
Tiefland, einen tuchförmigen Platz, gesäumt von ein-stöckigen
Häusern. Da ruft etwas: Hier. Und kein Name kommt dem Bild
bei. Das Bild sitzt hinter jeder bewußten Erfahrung. Es stammt aus
einem Gedächtnisspeicher, den ich weder kontrolliere noch wirklich
kenne. Und hat Macht über mich. (Déjà-vus, sagt M., wäre das nicht
das Indiz dafür, daß wir schon mehrere, ja unzählige Male auf dieser
Erde gewan­delt sind?)
Im Schnee krümmt sich ein Zaun. Unbedingt ein krummer Zaun,
dörflich. Schatten, Dohlen, alles da. Und ich falle in die wievielte
Vergangenheit. Vorvergangenheit. Jenseits der sieben Berge und Zwerge.
Dann Schafherden, wollig am Grashang, im Grassteppenland. Auf
steilen Weiden. Kauende Kiefer, und plötzliches Wogen, wenn sich
die Herde in Bewegung setzt. Wie eine Urerinne­rung.
154 Aleph Le tr are
Ilma Rakusa
MË SHUMË DET. Pasazhe kujtimi
(Fragment)
Një tjetër kujtesë
Gjilpëra e brendshme e busullës ka marrë kahun e Lindjes.
Nga më buron pra ky emocion, kur sytë shohin vetëm një bulevard
akaciesh, fushëpamje e gjerë, një shesh formëpeshqiri, qarkuar nga
shtëpi përdhese. Një zë përsillet: Këtu! Po asnjë emër nuk i puqet
pamjes. Ajo struket pas çdo lloj përvoje të vetëdijshme. Burimi është
një depozitë kujtese, të cilën unë as nuk e kontrolloj dhe as nuk e
njoh mirë. E plotpushtetshme. (Déjà-vus, më thotë M., a nuk është
një shenjë kjo, që ne disa herë, madje pafundësisht kemi shëtitur në
këtë tokë?)
Në borë kërbunjet një gardh. Patjetër një gardh i kërrusur, fshataresk.
Hijet, stërqokat, të gjitha aty. Unë depërtoj nëpër kushedi të satën të
shkuar. Një para të shkuar. Përtej shtatë maleve dhe xhuxhave.
Ja tufat e deleve, leshtore në shpatin me bar, në stepa bari. Në
kullota thikë. Nofulla përtypëse, kopeja lëviz, një dallgë e befshme.
Si një kujtim i lashtë.
Ilma Rakusa
155
Zu den Wer-weiß-woher-Bildern gesellen sich Klänge und Ge­
rüche. Pentatonisches (mit schneidenden Halbtonschritten), gesungen,
geblasen. Es riecht nach Rauch. Nach Gewürzen, Weihrauch.
Aus Tassen dampft Tee.
Das Land des andern Gedächtnisses ist ein Teeterritorium.24
Zwischen seinen Zäunen und Grenzen bin ich berührt. Ich folge
seinen Appellen, als wären es Zurufe zuverlässiger Hir­ten. Eastward ho!
Die Zeit ist konisch, das Leben läuft auf eine unerbittliche Spitze
zu. Ich nenne sie Anfang. Weil die Herde schon wartet. Weil der
Rauch weht, wo er will. Ich frage nicht nach Grün­den. Das Wort
Heimweh klammere ich aus.
Was es mit Koffern auf sich hat
Richard sagt: Diese Kofferpathologie. Ich kann den Anblick von
Koffern nicht mehr ertragen. Richard zog umher und zieht noch
immer umher und weiß nicht, wie er das Karussell beenden soll. Und
wie er mich ansieht, beginnt mein eigener Kofferfilm abzurollen.
Eigentlich waren wir immer am Packen. Die Koffer lagen un­
term Bett, auf dem Schrank, im engen Flur. Koffer. Aus Stoff, aus
dunkelbraunem Karton, aus abgewetztem Schweinsleder, dazu
Riemen zum Verschnüren, denn die Dinger wurden dick und schwer
und hatten einiges auszuhalten. Wenn Mutter sich über den tiefen
Kofferschlund beugte, war es soweit. Die Gegenwart glitt mit jedem
Kleidungsstück, das sie versenkte und mechanisch glattstrich, in ein
unfaßliches Anderswo, das Hier wollte kein Hier mehr sein. Ich stand
daneben, und wie neben mir selbst. Das Seltsame war, wie schnell sich
alles um den Koffer herum entwirklichte: das Bett, auf dem er lag, die
Wände, das Zimmer, das mir eben noch vertraut gewesen war. Kaum
begann er sich die Dinge einzuverleiben, schuf er einen imaginären
Raum zwischen den Zeiten, in dem ich ratlos und verunsichert
156 Aleph Le tr are
Këtyre pamjeve të llojit “kush e di nga” i bëjnë shoqëri tingujt dhe
aromat. Pentatonik (me tone gjysmë muzikore), i kënduar, frymor.
Vjen erë tymi. Erëza, Tymjan.
Nga filxhanët avullon çaji.
Vendi i një tjetër kujtese është një territor çaji. Mes gardheve dhe
kufijve të tij frymon ndjenja. Nga pas iu bie apeleve, si të ishin thirrje
barinjsh besnikë. Drejt Lindjes, prrhh!
Koha është konike, jeta lëviz drejt një maje të pamëshirshme. Po
ia vë emrin zanafillë. Se kopeja po pret. Se tymi po valon nga t’i
teket. Unë nuk po pyes për motivet. Po fjalën mall po e fshij.
Si është puna me valixhet
Richard thotë: Patologji valixhesh! Nuk mund ta duroj më këtë
pamje valixhesh. Richard shpërngulej, vazhdon të shpërngulet dhe
nuk e di se si t’i japë fund këtij karuseli. E nga mënyra si më sheh ai,
nis e luhet filmi me valixhet e mia.
Në të vërtetë ne vetëm paketonim. Valixhet gjendeshin nën
krevat, mbi dollapë, në korridorin e ngushtë. Valixhe. Prej cope,
prej kartoni të murrmë, prej lëkure derri të zbërdhylët, bashkë me
rripa për t’i mbajtur të mbyllura mirë – se valixhet tona ishin si
fuçi peshërënda, që duhej të mbanin mirë. Kur nëna përkulej sipër
gurmazit shpellë, dihej, erdhi momenti. E tashmja shkiste me çdo
copë rrobe që fundosej e çrrudhosej mekanikisht, në një Diku tjetër
të parrokshme, E Këtushmja nuk donte të ishte më e Këtushme. Unë
qëndroja përbri saj, por edhe përbri vetes. E çuditshmja ishte se sa
shpejt zhdavaritej gjithçka rreth e rrotull valixhes: Shtrati ku ajo
qëndronte, muret, dhoma që vetëm një grimë më parë ishte aq e afërt.
Sapo valixhja i rrëmbente sendet, krijohej një hapësirë imagjinare
futur diku në mes të kohërave, me mua aty brenda, të përhumbur e të
pasigurtë. Melankolia rridhte nga ndjenja e distancës me praktikisht
Ilma Rakusa
157
herumstand. Die Melancholie rührte vom Gefühl der Distanz zu
buchstäblich allem. Noch waren wir nicht fort, aber auch nicht mehr
da, und je länger das Packen dauerte, desto lähmender empfand ich es.
Ich wurde ja auch nicht gefragt. Das Weggehen entschieden die
anderen. Die Eltern, die Umstände. Du kommst mit. Ich ging mit.
Ins Unbekannte. Ins nächste Provisorium. Eine Kindheit lang.
Überstürzt war der Aufbruch nie. Kein Drauflosrennen, bei
dem ein Schuh zurückbleibt, leer. Wir flohen nicht, wir pack­ten
Koffer. Die Habe in Koffern, das war’s. Also doch leichtes Gepäck.
Umzugswagen brauchten wir nicht. Das schwer Be­wegliche blieb
zurück. Wir wohnten meist zwischen fremden Möbeln, die wir,
kaum hatte ich mich an sie gewöhnt, wieder verließen. Und schon
wieder blickte ich in den Schlund der Koffer. Ihre Treue war fraglos.
Das Wort Plaid. Das Wort Pelzhandschuh. Die weichen, flau­
schigen, wärmenden Dinge. Fast gewichtlos. Denn das Schlep­pen
der Koffer war eine Plackerei. Was nicht auf Rädern fährt, ist eine
Last, und sei der ganze Besitz darin versammelt.
Ich kann den Anblick von Koffern nicht ertragen. Sagt Richard.
Wem sagst du das.
Man hört auf zu verstehen, wohin man gehört.
Sind Orte so wichtig?
Ich meine schon.
Als ich Brodskij 1972 in seinen anderthalb Leningrader Zimmern
besuchte, fiel mein Blick zuerst auf einen riesi­gen Schrank, darauf
ein schwarzer Überseekoffer und eine winzige amerikanische Flagge.
Wenige Monate später war er exiliert.
Ein Koffer ist ein Zeichen. Und erst in zweiter Linie ein Ge­
brauchsgegenstand.
Das Stigma des Nomaden?
Hör auf. Ich kann das Wort nicht ertragen.
Es ist in aller Munde. Wir leben schließlich in einer Migra-tionsgesellschaft.
158 Aleph Le tr are
gjithçka. Nuk ishim larguar ende, po as nuk ishim plotësisht aty, e sa
më shumë zgjaste koha e paketimit, aq më e mpirë ndjehesha.
Unë nuk pyetesha. Shpërnguljen e vendosnin të tjerët. Prindërit,
rrethanat. Ti vjen me ne! Unë shkoja nga pas! Në vise të pashkelura.
Në një gjendje tjetër provizore. Fëmijëri e pafund.
Nisja nuk ishte e pamatur. Asnjëherë. Asnjëherë një “‘ia mbathim
me vrap” ku harrohej një këpucë, bosh. Nuk iknim, ne paketonim
valixhe. Pak plaçka brenda, ja kjo ishte. Domethënë bagazh të lehtë.
Nuk kishim nevojë për kamionë. Ç’ishte e rëndë mbetej aty. Shpesh
ne banonim me mobiljet e të tjerëve, sa mësohesha me to, më duhej
t’i braktisja rishtazi e të hidhja sytë në grykë valixhesh. Besnikëria e
tyre nuk kërkonte asnjë pse.
Fjala kuvertë. Fjala dorashkë pellushi. Këto gjëza të buta, të
mëndafshta, të ngrohta. Gati pa peshë. Se zvarritja e e valixheve
të rraskapiste. Çfarë nuk lëviz me rrota, bëhet barrë, edhe sikur të
mblidhet aty e gjithë pasuria.
Nuk mund ta duroj këtë pamje valixhesh. Thotë Richard.
E kujt i thua.
Dikur nuk e merr vesh më se ku e ke vendin.
Janë vërtet vendet kaq të rëndësishme?
Më duket po.
Kur vizitova Brodskin në 1972-n në garzonieren e tij në Leningrad,
vështrimi ra fillimisht tek një dollap shumë i madh, mbi të një valixhe
transoqeanike dhe një flamur i vogël amerikan. Pak më muaj më vonë
ai gjendej në ekzil.
Valixhja është një shenjë. Dhe në radhë të parë një send.
Gjurma e shtegtarit?
Hesht. Nuk mund ta duroj këtë fjalë. Në gojën e të gjithëve.
Jetojmë në fund të fundit në një shoqëri migracioni. Po të qe për mua
në një shoqëri shtegtarësh të botës.
Vetëm pa stacione, pa aeroporte. Ndryshe më kapin dallgët.
Ilma Rakusa
159
Oder meinetwegen in einer mobilen Gesell­schaft der Weltreisenden.
Bloß keine Bahnhöfe, keine Flughäfen. Ich krieg sofort einen Koller.
Koffer können auch Vorfreude bedeuten, oder nicht?
Auf eine Expedition? Auf ein Wiedersehen?
So ungefähr.
Meine Neugier kommt ohne Koffer aus. Und je schneller ich
mich im sommerlichen schwedischen Wald verkrieche, desto besser.
Ich dachte, du bist lichthungrig.
Na eben.
Vielleicht müßte ich nach deinen Vorfahren fragen.
Laß das.
Meine sind über halb Osteuropa verstreut.
Und du willst diese ganzen Verwandtschaftswege bereisen, als ob
deine eigenen nicht ausgereicht hätten?
Ich glaube schon.
Meine Mitteleuropakarte ist zerfetzt von diesen jahrzehntelan­gen
Berufsreisen.
Darum das Koffertrauma?
Mit zunehmendem Alter frage ich mich, wer ich bin.
Koffer, auch wenn sie voller farbig-fröhlicher Aufkleber sind,
geben darauf keine Antwort.
Koffer tun weh.
Ich leih dir meine Tasche als Hilfs-Bag. Tasche ist Tasche.
Und wenn ich mich damit aus dem Staub mache?
In die Wälder?
Weiß ich nicht. Nur um endlich leicht zu sein.
Go ahead.
Leichtigkeit, ja. Ich reise (im Flugjargon) mit Handgepäck, die
Siebensachen auf engstem Raum verstaut. Der Mantel – mein Zelt, die
Bücher – meine Wegzehrung. Wasserflasche, Zahnbürste, Stifte, Papier.
Das früh erlernte Herumzigeunern hat mir Beschränkung beigebracht.
160 Aleph Le tr are
Po valixhet mund të jenë bulëzat e gëzimit, apo jo? Për një
ekspeditë? Për një ritakim?
Përafërsisht.
Kureshtja ime jeton edhe pa valixhe. E sa më shpejt të përvidhem
në pyllin suedez verës, aq më mirë.
Mendoja, t’i ishe e uritur për dritë.
Ja pra.
Ndoshta duhet të të pyesja për të parët e tu.
Lëre më mirë.
Të mitë janë shpërndarë gati në gjysmën e Lindjes Europiane.
E t‘i do t’i shkelësh të gjitha shtigjet e fisit, sikur të mos mjaftojnë
të tutë.
Më duket se po!
Harta e Europës Qendrore është bërë fërtele nga udhëtimet e
punës për dhjetëra vite.
Prandaj të kanë traumatizuar valixhet?
Me kalimin e viteve pyes veten kush jam?
Valixhet, edhe kur janë plot reklama lëbyrëse nuk të japin ndonjë
përgjigje.
Valixhet dhembin.
Po të ofroj çantën atëherë për ndihmë. Çanta mbetet çantë.
E po qe se unë ia mbath me të?
Nëpër pyje?
Nuk e di. Vetëm për t’u lehtësuar disi.
Atëherë jepi.
Lehtësim, po. Unë udhëtoj (në gjuhën e fluturimeve) me çantë
dore, shtatë plaçka të paketuara në minimumin e mundshëm. Palltoja
– çadra ime, librat – buka e rrugës. Shishja me ujë, furçë dhëmbësh,
lapsa, letër. Ciganizmi im i hershëm më ka mësuar të kufizohem. Dhe
përkujdejdesje për atë që është e pakët. Kujdes nga humbjet. Shamia
e kokës më duhet për stolisje, mbrojtje dhe çadër. Prefero më mirë
Ilma Rakusa
161
Und Sorgfalt im Umgang mit dem Wenigen. Hüte dich vor Verlusten.
Brauch das Kopf­tuch als Zierde, Schutz und Schirm. Bevorzuge das
Hand-liche, Knitterfreie, Polyvalente. Im übrigen bist du dein ei­genes
Haus. Unterwegs oder nicht, Obdach gewährst du dir selbst.
Das wußte ich, bevor ich es wissen wollte. Die Umzüge stießen
mich in eine Selbständigkeit, deren Kehrseite die Angst war. Vater,
Mutter, die Koffer und ich – das war die Welt. Aber da sich Vater,
Mutter und die Koffer nicht festhalten ließen, begriff ich, was sich als
einziges Zuhause anbot.
So stehen wir im Wind. Das Schweinslederne längst verrot­tet. Ein
Schal hat die Strapazen fadenscheinig überlebt. Neue Generationen von
Schals sind herangewachsen. Und Trolleys eilen durch die Lande. Aber
manchmal überkommt es mich, überkommt es mich jäh, und ich werde
klein und schutzlos. Strecke die Hand hilfesuchend aus, nach einem
Haltegriff, einem Kofferriemen. Nach einem Lotsen durch die Zeit.
Das Siestazimmer
In der Stille geschah alles gleichzeitig.
Bilder hingen im Raum und konnten
bis in die Unendlichkeit dauern.
Andrzej Stasiuk
Hier war das Zentrum meiner Kindheit. Im Zimmer mit den
heruntergelassenen Jalousien, zur Siestazeit. Ich bin allein, ich schlafe
nicht. Liege ausgestreckt auf dem Bett, mit wachen Sinnen, aber zum
Nichtstun verurteilt. Es heißt: still sein. Es heißt: ausruhen. Ich mag die
Zäsur nicht, nicht diesen Dämmer am hellichten Tag. Doch die Regel
duldet keinen Widerspruch. Ich bin schon still. Still. Dann geschieht es:
je länger die Stille dauert, desto beredter ist sie. Ich höre Stimmfetzen,
höre feines Blätterrascheln. Irgendwo in der Ferne jault ein Hund
162 Aleph Le tr are
të prekshmen, të pa rrudhosurën, polivalenten. Meqë ra fjala je vetë
shtëpia jote. Rrugës apo kudoqoftë. Strehën ia bën gjithkush vetes.
Këtë dije e mbaja me vete, para se të doja ta dija. Shpërnguljet më
mësuan të pavarësohesha, ana tjetër e saj ishte frika.
Babai, nëna, valixhja dhe unë – kjo ishte bota. Por as babai, as nëna,
dhe as valixhja nuk mbaheshin dot përgjithmonë, atëherë kuptova se
ku ishte shtëpia e vetme.
Ja kështu jetojme nëpër erë. Valixhja me lëkurë derri është kalbur
prej kohësh. Një shall i ka mbijetuar kohës, me gjasë. Gjenerata të reja
shajsh janë krijuar. Vendit i bien mes për mes trolleit. Por nganjëherë
më mbulon dallga, më mbulon papritur, unë ndjehem e vockël, e
pambrojtur. Zgjas dorën për ndihmë, të kapem diku, pas një rripi
valixheje. Pas një navigatori nëpër kohëra.
Një dhomë për siesta
Në qetësi gjithçka ndodhte njëkohshëm.
Pikturat varur në mur mund
të jetonin deri në përjetësi.
Andrzej Stasiuk
Çerdhja e fëmijërisë sime. Dhoma me grilat e ulura gjatë orëve
pas mesdreke. Jam vetëm brenda, po nuk fle. Rri shtrirë mbi shtrat,
shqisat janë mëse vigjilente, por të ndëshkuara për të mos bërë asgjë.
Thuhet: të jesh i papipëtimë. Thuhet: të prehesh. Nuk është se e
dua këtë ndërprerje, këtë fashitje në pikun e ditës. Por rregulli nuk
e duron shkeljen. Unë jam e heshtur. Qetësi. Atëherë ia bef: sa më
shumë që zgjat qetësia, aq më shumë elokuente bëhet. Dëgjoj zëra të
copëtuar, fëshfërimë gjethesh. Diku larg leh një qen (megjithëse edhe
kafshët flenë). Kërcitje. Një mur më tutje dëgjohet shpëlarja e WCs. Veshi i shkrin zhurmat sipërfaqësisht, i përthith dhe vazhdon të
Ilma Rakusa
163
(obwohl auch die Tiere schlafen). Etwas knarrt. Drüben geht die WCSpülung. Mein Ohr sintert die Geräusche und saugt sie ein. Und horcht
angespannt weiter. Viaggio. Oder ungarisch vigyázz (paß auf ). Wer
spricht wo, mit wem, wozu? Je vager das Gehörte, desto gieriger spinne
ich es fort. Murmle schon, Sätze, Dialoge. »Ich gehe fort.« »Gehst du
auf Reisen?« »So könnte man sagen.« »Wohin?« »Nach Südamerika«.
»Mit dem Schiff?« »Mit dem Schiff.« »Für lange?« »Ich glaube schon.«
Schweigen. »Du bist mutig. Paß auf dich auf.« Im Handumdrehen ist
der Abschied da. Von Abschieden verstehe ich etwas. Und habe doch
geflunkert. Etwas erfunden, um in bekanntes Terrain vorzustoßen.
Manchmal freilich lockt das Unbekannte. Und ich phantasiere mir
etwas zusammen. Wie Stella auf einem schwarzen Boot mit drei mal
drei schwarzen Segeln von Piraten entführt wird. Wunderbarerweise
tun sie ihr nichts an. Sie brät Fische, flickt Wäsche und bekommt dafür
jeden Tag einen Sonnenuntergang geschenkt. Als die Piraten sie in ihr
Heimatdorf zurückbringen, ist ihre Haut braun wie die eines Matrosen,
und ihr rotblondes Haar glänzt wie Gold. Stella, unser Stern, begrüßen
sie die glücklichen Eltern. Und die Piraten entblößen ihre blitzenden
Zähne, winken und fahren hinaus aufs weite Meer.
Wachträumend erschuf ich mir eine Welt. Und vergaß darüber jede
Zeit. Wie lange lag ich schon im abgedunkelten Zimmer? Das im übrigen
so dunkel und tot nicht war. Schnell gewöhnten sich die Augen an den
Dämmer, folgten dem Netz der Risse an der Decke oder den Lichthasen,
die über den Fliesenboden huschten. Immer sickerte etwas Helligkeit
durch die Jalousienritzen, bildete zitternde Streifen oder vibrierende
Flecken. Ich konnte mich an dem Schauspiel nicht satt sehen.
War das nicht ein Ziegenkopf, ein Eselsprofil? Das Schauen rief nach
Deutungen, und plötzlich war das Zimmer belebt. Mit Tieren und anderen
Wesen, schon hörte ich sie flüstern. Jedesmal von neuem erlebte ich die
Verwandlung meiner Camera obscura in eine Wunderkammer, und mein
Alleinsein als Glück. Sogar die weinroten Fliesen fingen zu sprechen an.
Hatten sie lang genug erzählt, berührte ich sie mit den Fußsohlen. Ich
164 Aleph Le tr are
vigjilojë pipëz. Viaggio. Apo në hungarisht vigyázz (kujdes). Kush flet
ku me kë, përse? Sa më i turbullt dëgjimi aq më me ashk tjerr fantazia
ime. Pëshpëris fjali, dialogje. „Për ku?“ „Në Amerikën e Jugut“.
„Me anije?“ „Me anije.“ „Do rrish gjatë?“ „Besoj se po.“ Heshtje.
“Ke guxim. Bëj kujdes.” Me një lëvizje të dorës lamtumirë. E për
lamtumirat unë di të këndoj një këngë. Mashtrova. Shpika diçka për
të hyrë në terren të njohur. Nganjëherë sigurisht të josh e panjohura.
Po mbledh copëzat e fantazisë. Si Stela në varkën e zezë me tre vela
rrëmbehet tre herë. Për fat, piratët nuk e prekin me dorë. Ajo pjek
peshq, qep rrobat, dhe si shpërblim merr çdo ditë një perëndim dielli
si dhuratë. Kur piratët e kthejnë në fshat, lëkura e Stelës ka marrë
ngjyrë çokollate si ajo e një marinari dhe flokët e saj të kuqërremtë
shkëlqejnë si floriri. Stela, ylli ynë, e rrokin prindërit të lumtur.
Piratët ngërdheshen duke nxjerrë dhëmbët xixëllues, përshëndoshen
dhe marrin udhën e detit.
Në gjysmëndërr ia dola të krijoj një botë dhe të harroj kohën. Sa
kohë kaloi në këtë dhomë gjysmë të errët – me që ra fjala nuk ishte
kaq e errët dhe e vdekur. Sytë u mësuan shpejt me mugëtirën, ndiqnin
rrjetën e të çarave në tavan, apo lepujt prej drite që rendnin nëpër
dyshemenë me pllaka. Herë pas here drita rridhte përmes të çarave
të grilave, duke krijuar shirita të dridhshëm apo njolla vibruese. Nuk
ngopesha duke e parë këtë teatër drite. Ç’ishte kjo kokë dhie, apo
profil gomari? Vështrimi gjurmonte domethënie, e papritur dhoma
mbushej me jetë. Me kafshë dhe krijesa të tjera që pëshpërisnin.
Përherë e nga e para përjetoja shndërrimin e Camera obscura në një
dhomë çudirash, dhe vetminë si lumturi. Deri sa edhe pllakat e kuqe
çuçurisnin. Kur e tepronin vija heshtja me shputën e këmbës. Dora
shkiste mbi sipërfaqen e ftohtë, duke mos prekur njollat e dritës.
Dyshemeja një tavëll loje. Një maket me element të lëvizshëm.
Dhoma e siestas – perandoria ime. Aty ku realiteti filtrohej e
avullonte për të lindur fantazia. Njëra kushtëzonte tjetrën. Pa grila
– pa udhëtime imagjinare. Nën vellon e kësaj tejdukshmërie unë
Ilma Rakusa
165
glitt über ihre kühle Oberfläche, wobei ich die Lichtflecken umging. Der
Boden als Spielbrett. Als Muster mit beweglichen Elementen.
Das Siestazimmer war mein Reich. In das die Wirklichkeit so
gefiltert und gedämpft eindrang, daß meine Phantasie abheben konnte.
Das eine bedingte das andere. Ohne Jalousien keine imaginären
Reisen. Im Schutz ihrer Durchlässigkeit kam ich gleichsam zu mir
selbst. Fand den Mut zu Höhenflügen und labyrinthischen Irrwegen.
Ja, manchmal drehten sich meine Gedanken auch im Kreis. Das
hatte etwas Beengendes, selbst das Zimmer fing zu schrumpfen an.
Ich mußte mich befreien, meinen Starrsinn überlisten. Oft half ein
Liedvers, und die Gedanken segelten davon. Freie Fahrt im Kopfmeer.
Die Stunden zwischen zwei und vier waren mein Geheimnis.
Mutter glaubte mich schlafend. Jedenfalls fragte sie nicht, wie ich die
Zeit verbrachte. Wenn sie rief, räkelte ich mich und schüttelte meine
Tagträume ab. Ich sagte ihr kein Wort.
Das Licht draußen blendete. Alles war grell und laut. Ich hatte mich
so an die Nuancen der Dunkelheit, an die Abtönungen von Schatten und
Licht gewöhnt, daß mir das Tageslicht aggressiv vorkam. Die Welt tat weh.
Mit der Zeit wurde das Siestazimmer zur Zuflucht. Zum Schutzraum.
Umgeben von seiner porösen Membran fühlte ich mich sicher und frei.
Hier buchstabierte ich meine Erfindungen, erlebte jähe Epiphanien.
Ich war ein Kind der Jalousien.
Vom Sammeln
Die Kofferkindheit ließ es nicht zu. Verbot Anhäufungen jeder
Art. Es hieß: Leicht bleiben, beweglich. Bloß keine Last.
Aber den Muscheln konnte ich nicht widerstehen, den wei­ßen,
rosafarbenen, braungescheckten Muscheln, die zart und zerbrechlich
waren, eine leichte Fracht. Ich sammelte sie mit Hingabe, legte sie in
wattegefütterte kleine Schachteln und hütete sie als meinen Schatz.
166 Aleph Le tr are
kthehesha tek vetja. Gjeja guximin për të zbuluar retë dhe koklavitjen
e labirinteve. E nganjëherë mendimet vinin rreth e rrotull, duke më
ngushtuar e duke ma zvogëluar dhomën. Më duhej të çlirohesha, t’ia
hidhja ngulmimit. Një varg kënge mjaftonte e mendimet lundronin
më larg. Udhë të lira në detin e kokës.
Orët nga dyshi deri tek katra ishin sekret. Nëna besonte se flija.
Së paku nuk pyeste si e kaloja kohën. Kur zëri i saj depërtonte në
dhomë, atëherë unë shtriqesha dhe shkundja ëndrrat. Asnjë fjalë asaj.
Drita jashtë verbonte. Gjithçka jashtë ishte goditëse dhe
zhurmuese. E mësuar me nuancat e mugëtirës, me dritëhijet, më
dukej agresive drita e ditës. Bota të sillte dhimbje.
Me kalimin e viteve dhoma e siestas u kthye në refugium. Dhomë
mbrojtjeje. Rrethuar nga membrana e saj porose ndjehesha e sigurtë
dhe e lirë. Aty shqiptoja shpikjet, përjetoja epifanitë e befshme.
Isha një fëmijë grilash.
Mbi qëmtimin
Valixhja e fëmijërisë nuk më lejonte. Ndalonte stivime të çdo lloji.
Thuhej: Vazhdo e lehtë, e lëvizshme. Pa barrë me vete.
Po unë nuk u rezistoja dot guackave, - të bardhave, të roztave, të
kaftave laramaneve, - ashtu të brishta e thyeshme ato ishin një barrë
e lehtë. I qëmtoja devotshëm, i mirëprisja në kutiza të veshura butë.
Guackat ishin thesari im. Nuk bënin këmbë të iknin, mund t’i prekje
gjithmonë e kurdo e t’i adhuroje. Kujtoja bregun ku i kisha gjetur
apo i kisha nxjerrë nga rëra. I lidhja me një vend, me një kohë. Përtej
bukurisë së tyre, ato ishin furkat e momentit, dëshmitare të vocërra të
konstelacionit, pjesë e të cilit isha edhe unë. Në jetën e trenave ato ishin
depo kujtese. E parandjeja, nuk kishte dyshim në mbijetesën e tyre.
Më vonë guackave iu bënë shoqëri këpucët, librat, kartolinat,
kujtime të çuditshme. Preferenca ime nuk ishte as edhe një grimë
Ilma Rakusa
167
Sie liefen nicht davon, ließen sich wieder und wieder berühren und
bestaunen. Ich erinnerte mich an den Strand, wo ich sie gefunden
oder aus dem Sand geklaubt hatte, ich verband sie mit einem Ort,
ja mit einer Tageszeit. Und so waren sie über ihre Schönheit hinaus
Träger eines bestimmten Moments, winzige Zeugen einer Konstellation, die mich einschloß. Im zugigen Leben bildeten sie Erin­
nerungsspeicher. Ich ahnte die Verläßlichkeit ihres Überdau­erns.
Zu den Muscheln gesellten sich später Schuhe, Bücher, Post­karten,
seltsamste Andenken. Das Gefallen, das ich an ihnen fand, hatte keinen
pragmatischen Grund. Die Dinge evo­zierten etwas – und würden
auch meine Beziehung zu ihnen bewahren. Ich erstand alte Bücher,
denen ich meinen eigenen Stempel aufdrückte (Unterstreichungen,
Buchzeichen), ich kaufte bosnische Schnabelschuhe, die mich beim
Tragen an den freundlichen Basarhändler erinnerten. Allmählich form­
ten die gesammelten Gegenstände eine Gemeinschaft, in der ich die
Spuren meines Lebens, seine Zufälle und Gesetzmäßig­keiten erkannte.
Von System konnte keine Rede sein, denn mein Sammeln war nie
systematisch, hatte es nie auf Vollständigkeit abgesehen. Es gab Vorlieben
– das Wort Liebe ist wichtig –, und es gab den Wunsch, der Gegenstand
möge gegen Vergessen und Vergehen standhalten. Der Gegenstand? Ich
sammelte auch Namen, indem ich sie säuberlich aufschrieb. Ich hielt
Flüchtiges in Notizheften fest, die von Tintenblau zu Altrosa wechselten
und deren Reihe immer stattlicher wurde. Zwischen die Seiten gerieten
Grashalme, Museumseintrittskarten, winzige objets trouvés und auch mal
ein billet doux. Beweisstücke erlebter Gegenwart. Bojen im Meer der Zeit.
Ich sammelte, um eine eigene Welt aufzubauen. Um der Zugluft meiner
spielzeuglosen Nomadenkindheit etwas Festes entgegenzusetzen. Heute
sind es diese Dinge, aus denen mir Geschichte entgegenschlägt, meine eigene.
Sie setzen Staub an, werden je nachdem mürbe oder vergilben, aber sie
altern kaum. Die weißblaue Miniaturkirche aus Pat­mos, der spangrüne
Drachen aus Ljubljana, das rumänische Holzkreuz, der winzige
Alabasterhase, die dünne metallene Orgelpfeife, die venezianische
168 Aleph Le tr are
pragmatike. Sendet evokojnë gjithmonë diçka – dhe ato dinin të
ruanin lidhjen time. Gjeja libra të vjetër që u stampoja vulën time
(nënvizime, shenja), blija këpucë boshnjake me majuckë, që më
kujtonin shitësin e qeshur në pazar. Me ngadalë sendet e qëmtuara
krijuan një komunitet, ku unë rigjeja gjurmët e jetës, rastësitë e
ligjësitë e saj. Nuk mund të bëhej fjalë për sistemim, qëmtimi nuk
ishte asnjëherë sistematik, nuk gjakonte asnjëherë plotërinë. Po,
ekzistonin sende të dashura, - fjala dashuri ka rëndësi në këtë moment
-, ekzistonte edhe dëshira që sendi të përballonte harresën dhe
përkohshmërinë. Sende? Unë qëmtoja edhe emra, të bukurshkruar
pastër. Përditshmërinë fluturake e fiksoja në blloqe shënimesh, që
shdnërroheshin nga boja blu e shkrimit në një rozë të zbërdhylët, në
radhë që lartoheshin gjithnjë e më shumë. Mes faqeve gjendeshin fije
bari, bileta muzeumesh, grimca objet trouvés , e nganjëherë edhe një
billet doux. Prova të së tashmes së përjetuar! Bova në detin e kohës.
Qëmtoja për të krijuar botën time. Të ngrija fortesa përballë
rrjedhave të ajrit të fëmijërisë simë nomade dhe pa lodra. Pikërisht
këto sende sot më shpalosin historinë, historinë time. Ato janë
mbuluar nga pluhuri, janë zbrujtur e zverdhur, por nuk janë plakur.
Miniatura bardhë e blu e kishës së Patmosit, dragoi i gjelbër nga
Lubjana, kryqi i drunjtë rumun, maska kolombine nga Venecia, guri
zemër nga bregu i Mairas, shalli beduin i zbukuruar me monedha
argjendi, tasi maroken i turkiztë, karficat ruse nga Palehu, engjëlli
i vogël prej allçie, peshtafi i kuq, kapuçi nga Kaukazi prej leshi, loja
e dominove për udhëtim, lapsi i Pinokut, çanta maqedonase e bërë
në tezgjah. Dhe qindra kartolina (në kuti këpucësh të radhitura sipas
shteteve), qindra disqe vinyli ( të radhitura sipas kompozitorëve). Nga
Rusia kthehesha – në fund të bursës – me dy valixhe të rënda plot
libra dhe disqe (të firmës Melodija), aq të rënda sa më acaroheshin
tejzat. Nuk kisha rrugë tjetër, postës nuk i besohej - dhe me vete
tërhiqja pas një botë të tërë. Sot disqet e Melodijas cijasin për tmerr,
teksa veprat e Lermontovit, Leskovit dhe Çehovit vijnë era kauçuk
Ilma Rakusa
169
Colombinenmaske, der herzför­mige Stein vom Ufer der Maira, das
mit Silbermünzen deko­rierte schwarze Beduinentuch, die türkisblaue
marokkanische Teeschale, der indische Holzkreisel, die russische
Palech-Bro­sche, der kleine Gipsengel, die rote Schmuckschatulle, die
kaukasische Wollmütze, das Reise-Domino-Set, der Pinoc­chio-Stift,
die buntgewobene makedonische Umhängetasche.
Und Hunderte von Ansichtskarten (in Schuhschachteln nach Ländern
geordnet), und Hunderte von Vinyl-Platten (nach Komponisten geordnet).
Aus Rußland kehrte ich – am Ende meines Stipendienjahres –
mit zwei schweren Koffern voller Bücher und Platten (der Firma
Melodija) zurück, so schwer, daß sich die Sehnen mei­ner rechten
Hand entzündeten. Aber ich hatte keine Wahl, der Post war nicht
zu trauen – und das Mitgebrachte eine Welt. Heute krächzen die
Melodija-Platten fürchterlich, und die Lermontow-, Lesskow- und
Tschechow-Ausgaben riechen nach Kunststoff und billigem Leim. Es
genügt, daß ich die Regale mit der Nase abtaste, um die Provenienz
der Bücher festzustellen. Nur: missen möchte ich die sowjetischen
nicht. Sie sind Zeitkapseln, holen Vergangenes herauf. Und erinnern
mich nicht zuletzt daran, wie schwierig es war, sie (in Anti­quariaten)
zu beschaffen, wie schwierig, sie anschließend nach Hause zu schaffen.
So konnte ich nur lachen, als ein Freund mir vor Jahren einen
gemeinsamen fernen Wohnsitz mit dem Argument schmack­
haft
machen wollte, er werde mir alle Bücher wieder kaufen (»I’ll buy you
all your books again«). Wie, bitte, soll das gehen? Jedes einzelne Buch
hat seine Geschichte, und mit jedem bin ich – angefangen beim Kauf bis
zu den verschlungenen Wegen der Lektüre – verbunden. Bibliotheken
lassen sich nicht kopie­ren. Oder wenn, dann minus ihre Geschichte.
Inzwischen schauen mich die im Laufe langer Jahre gesammel­ten
Dinge verschwörerisch an. Als wollten sie mich heimsu­chen, mahnen.
Sie sind viele, ich bin allein. Ihre Übermacht quillt aus Schränken und
Regalen, stellt sich auf Simsen und Tischen zur Schau. Denn ich habe
nicht nur aktiv gesammelt, ich habe auch aufbewahrt, was mir zugeflogen
170 Aleph Le tr are
dhe zamkë e lirë. Mjafton të nuhas raftet për të gjetur origjinën e
librave. E prapë, librat sovjetikë nuk dua t’i humbas. Ato janë kapsula
kohe që nxjerrin të shkuarën në sipërfaqe. Dhe nuk më kujtojnë
vetëm se sa e vështirë ishte t’i gjeje në dyqane antikuarësh, po aq më
e vështirë ishte t’i kaloje nëpër doganë.
Prandaj vetëm mund të qeshja, kur një mik para disa vitesh, për
ta bërë që unë të fushja në zemër një shtëpi të përbashkët, diku larg,
më thotë: “I’ll buy all your books again” - Unë do t’i blej të gjithë
librat sërish”
Po si mund ta bësh këtë? Çdo libër ka historinë e tij, e me secilin
– duke filluar nga momenti i blerjes deri tek udhët e përdredhura të
leximit – kam jetuar. Bibliotekat nuk mund të kopjohen. Edhe sikur,
atëherë minus historinë e tyre.
Ndërkohë të gjitha sendet e tubuara me vite më shohin tani me një
mënyrë konspirative. Sikur duan të më sulmojnë, të paralajmërojnë.
Ato janë shumë, unë vetëm. Superfuqia që kanë derdhet nga dollapët
dhe raftet, ekspozohet me dëshirë në parvaze e tavolina. Nuk
qëmtoja thjesht me zell, kam ruajtur gjithçka më kanë dërguar:
Letra (të miqve, dashnorëve, kolegëve në radhë kutish), kartolina
(ibidem), ekzemplarë me dedikim (ibidem), dhurata (pupat e baletit
të Ella Komlewas, shallet rusë, shalle mëndafshi, çanta dore, tasë çaji,
gjerdanë, skica, vazo, pjata).
Kur dua të ndahem nga ndonjëra prej tyre më rreh në fytyrë era
e trenit. Ndjenja e njohur: Largim, apo: Valixhet janë valixhe/janë
lamtumirë/janë lëkurë/janë prekje/janë më-mbush-plot/më zbraz/
janë shpërngulje nga këtu për diku/ dhe nga diku/Ah/më tej.
Kësaj Më Tej nuk i ikën dot, e sërish sendet, solide, mishërojnë
stabilitet. Formojnë kornizën. Krijojnë çadrën. Japin mbështetje.
Këto sende memece, fjalëshumë. Që nuk duan të kalojnë në bregun e
përtejmë, po ia dalin të krijojnë një vatër.
Që ato me lodrim do t’ia dalin të më mbijetojnë, - e pranoj.
Që ato më drejtojnë apel të mbaj rregull, - e kuptoj.
Ilma Rakusa
171
kam: Briefe (schachtelweise, von Freunden, Liebhabern, Kollegen), Post­
karten (dito), Widmungsexemplare (dito), Geschenke (Ella Komlewas
Ballettschuhe, russische Schals, Seidentücher, Handtaschen, Teegläser,
Halsketten, Zeichnungen, Vasen, Teller). Will ich mich von etwas
trennen, weht mir Zugluft ins Gesicht. Das bekannte Gefühl: Loslassen,
oder: Koffer sind Koffer / sind Abschied / sind Leder / sind Faß-mal-an /
sind Pack-mich-voll / und wieder aus / sind Wir-ziehen-von-hier-nachdort / und von dort / ach ja / nach weiter. An diesem Weiter führt kein
Weg vorbei, und doch. Und doch stehen die Dinge, solide, für etwas
Stabilität. Bilden einen Rahmen. Bieten Schutz. Gewähren Halt. Diese
stum­men, sprechenden Dinge. Die nicht ins Jenseits wollen, aber dazu
taugen, ein Zuhause abzugeben.
Daß sie mich spielend überdauern können, ist gut.
Daß sie mich zur Ordnung rufen, ist gut.
Daß sie, ohne sich selber zu verändern, mir zeigen, wie ich mich
verändert habe, ist gut.
Daß sie (meiner Sentimentalität zum Trotz) unabhängig sind, ist gut.
Längst führen sie untereinander Gespräche, die mich überflüs­sig
machen. Das ist gut.
Von ihrer Unschuld will ich nicht reden. Unschuldig sind weder
sie noch ich. Aber gemessen an meinen Fragen sind sie fraglos gut.
Wind
Das Gesicht des Windes ist das,
was er in Bewegung setzt.
Yoko Tawada
Nicht zu fassen: Da, und wieder weg, und hinterläßt doch Spuren,
wenn er will. Der Wind, der Wind, das himmlische unhimmlische
Kind. Bergwind, Talwind, Landwind, Seewind, Höhenwind,
172 Aleph Le tr are
Që ato, pa ndryshuar aspak vetë, më tregojnë se si kam ndryshuar
unë, - është gjë e mirë.
Që ato, (për inat të sentimentalitetit tim) janë të pavarura – është
po ashtu bukur.
Prej kohësh ne bëjmë biseda, ku unë dal jashtë loje. Edhe kjo është
gjë e mirë.
Vetëm për pafajësinë e tyre veçse nuk më del zëri. Të pafajshme
nuk janë as ato, as unë. Por të matura me grishjet e mia, ato janë pa
asnjë dyshim- më të mirat.
Erëra
Fytyra e erës është ajo që era e vë në lëvizje.
Yoko Tawada
E pabesueshme: Këtu, ikën e prapë lë gjurmë po qe së dëshiron.
Era, era, fëmija qiellor e jo qiellor. Erë mali, erë luginë, erë fshati,
erë liqeni, erë lartësish, erë shpatesh, erë shtëllungë, erë stuhie, erë
veriu, erë jugu, erë lindjeje, erë perëndimi, fllad, veri, erë deti, erë
shkretëtire, juga, shiroku, tramontani, maistrali, borana, mistrali. Mos
të dalë kush të thotë se erërat janë të këmbyeshme, ajo erë që fryn sot
në Trieste, fryn nesër në Berlin. E prej kësaj nuk ia vlen të emigrosh.
Erërat janë qenie me zotërimet e tyre, emrat, dhe format e veta të
influencës. Po qe se në botëkuptimin indian jam erë transparente
(Vata), kjo nënkupton veçse që jam një ekzistencë në transformim,
që më duhet të matem me shumë erëra, pa më marrë me vete. Sa
më shumë shtegtime dhe shpërngulje aq më të shpeshta takimet me
erërat. Tek secila më përshkon një parandjenjë, që qetësia është rast
emergjence.
Wind, vent, veter, szél, në të vërtetë emri duhet të jetë njërrokësh,
Wind - era, si Schnee - bora, po jo si reja që merr forma: flokëzash,
Ilma Rakusa
173
Fallwind, Wirbelwind, Sturmwind, Nordwind, Südwind, Ostwind,
Westwind, Brise, Lüftchen, Meerwind, Wüstenwind, Föhn, Scirocco,
Tramontano, Maestrale, Bora, Mistral. Es sage mir keiner, die Winde
seien austauschbar, ein Wind, der heute in Triest weht, wehe morgen
in Berlin. Wes­halb es sich nicht lohne, auszuwandern. Die Winde
sind We­sen, haben ihre Gebiete, Namen und Wirkungsweisen. Und
bin ich im indischen Sinne winddurchlässig (Vata), heißt das nur,
daß ich es in meiner zugigen Existenz mit verschiedenen Winden
aufnehmen muß, ohne mich umblasen zu lassen. Je mehr Wanderung
und Auswanderung, desto größer die Zahl der Windbegegnungen. Bei
jeder streift mich die Ahnung, daß Ruhe ein Ausnahmezustand ist.
Wind, vent, veter, szél, im Grunde muß er einsilbig sein, der
Wind, wie der Schnee, nicht wie die Wolke, die Formen annimmt:
von Flocken, Flügeln, Fischen, Drachen, Ohren, Toren, Rüsseln,
Schiffen, Amphoren, von Pferden, Segeln, Bohrern, in Schiefer,
Weiß, Bleigrau, Beige, Schmutzgelb, Creme. Der Wind hat keine
Farbe, aber er tönt: singt, pfeift, stöhnt und tobt sich aus.
Die Bora in Triest – ferne Nachfahrin des Nordwindgottes
Boreas – fauchte wie ein wildes Tier. Stürzte vom Karst hinab zum
Meer und riß mit, was ihr in den Weg kam. Ich lernte sie fürchten,
klein, wie ich war. Wenn sie am Haus rüttelte, das Meer aufwühlte,
Regen in Eis verwandelte, daß die Menschen auf allen Vieren
krochen. An Straßenecken waren Seile ge­spannt, zum Festhalten.
Derweil flogen Mützen und Schirme und Schals davon, bauschten
sich Mäntel wie Ballons. Ein Fest für Cartoonisten, hätte es nicht
immer wieder Tote ge­geben. Unter Passanten, Polizisten, Fischern.
Bora-Statistiken verzeichnen Windgeschwindigkeiten zwischen 130
und 180 Stundenkilometern, am heftigsten wütet der Wind in den
Wintermonaten. Kalt, kalt, für das Kind bedeutete er Haus­arrest.
Und doch gab es mäßige Bora-Tage, viertelbedrohliche, da
mich Mutter in meinen ungarischen Lammfellmantel packte und
mitnahm. Ich sah das bleigraue, schaumzerzauste Meer, spürte die
Elementargewalt des Winds, kämpfte gegen Wider­stand und Angst.
Triest wurde zum Tohuwabohu, zu einem entfesselten Etwas, das laut
an mein Ohr schlug. Die Haupt­stadt der Bora fletschte ihre Zähne.
Beim trägen Südwind, dem Scirocco, verbreitete sie bleierne
Müdigkeit und schlechte Laune. Der Wind kam stoßweise, vom
174 Aleph Le tr are
flatrash, peshqish, dragonjsh, veshësh, portash, feçkash, anijesh,
amforash, kuajsh, velash, trapanosh, - në ngjyrë plumbi, të bardhë,
bezhë, të verdhë të zbardhur, krem.
Era nuk ka ngjyrë, por këndon; këndon vërshëllen, rënkon dhe
tërbohet.
Borana në Trieste. Pasardhëse e lashtë e perëndisë së erërave të
veriut Boreas –kërret si një kafshë e egër. Sulej nga brigjet karstike në
drejtim të detit, dhe merrte përpara ç’gjente. Mësova t’i trembesha,
e vogël siç isha. Kur shkundte shtëpinë, rrokulliste rropullitë e detit,
shndërronte shiun në akull, i bënte njerëzit të zvarriteshin këmbadoras.
Në cepat e rrugës vareshin litarë për t’u mbajtur. Ndërkohë në ajër
fluturonin kapele, çadra dhe shallë, palltot fryheshin si balona. Festë
për karikaturistët, sikur të mos kishte aty këtu viktima. Kalimtarë,
policë, peshkatarë. Statistikat e boranës shënojnë shpejtësi ere nga
130 deri në 180 kilometra në orë, më stuhishëm ajo godet në muajt e
dimrit. Ftohtë, ftohtë, për vogëlushët kjo do të thotë arrest shtëpiak.
E sërish vinin ditë me erë më pak agresive, çerek të rrezikshme,
atëherë kur nëna më paketonte në pellushin hungarez me lesh qingji
dhe më merrte me vete. Shihja detin gri plumbi, detin e zhdavaritur
në shkumë, ndjeja pushtetin e lashtë të erës, luftoja kundër refuzimit
dhe frikës. Trieste bëhej mishmash, si e çliruar nga zinxhirët, diçka
që godiste fort në veshë. Kryeqyteti i boranës skërmiste dhëmbët.
Në ditët e erës së jugës, shirokut, sundonte një lodhje e plumbtë
dhe një humor i zymtë. Era befte prej detit të zhytur në tymnajë.
Valë të ngrohta ethesh, jastëkë të vakët ajri, marramendje. Pisha,
tamariskët dhe oleandrat fërgëllonin trishtueshëm. Në ditë të tilla
gjuaja lepujt e dritës në dhomën e siestas më mirë se sa të ulesha tek
shkëmbinjtë në breg. Megjithëse uji dukej premtues për një banjë
freskuese.
Të mos më thotë kush erërat ngjasojnë.
Në lagunën e Grados fryn tramontani. Bari dhe shkurret në ishujt
e vegjëli përkulen erës. Freskët, valët xixëllojnë në dritën e mbrëmjes,
Ilma Rakusa
175
Meer her, das in Dunst gehüllt war. Fiebrige Wärmewel­
len,
laue Luftpolster, im Kopf machte sich Dumpfheit breit. Pinien,
Tamarisken und Oleander zitterten unfroh. An sol­chen Tagen jagte
ich lieber die Lichthasen im Siestazimmer, als auf den Strandfelsen zu
sitzen. Obwohl das Wasser Abkühlung versprach.
Sage mir keiner, die Winde glichen sich. In der Lagune von Grado bläst
der Tramontano. Gras und Büsche auf den winzigen Inseln biegen sich im
Wind. Es ist frisch, die Schaumkronen glänzen im Abendlicht, der Himmel
gleicht einem fahrenden Bild. Pallaksch, Pallaksch, entfährt es mir. Rechts
Pasolinis Medea-Eiland, die Schilfhütte, ohne Cal­las. Giuseppe Zigaina
neben mir sagt, ein Gruß in der Lagune bestehe in einem einfachen Heben
der Hand, vergleichbar einem Flügelschlag. Dann legt unser Schiff an der
kleinen Mole der Insel Anfora an. Der Wind kommt in kalten Böen, zieht,
reißt, rüttelt. Liest in der Blindenschrift des Meers. Die Wolken segeln.
Kapuze hoch, und den Damm entlang, durch kniehohes Gewächs. Ich muß
mich bücken, um den Windstö­ßen zu trotzen. Grauer Lagunenschlamm,
aus dem Holzteile ragen. Dahinter das blaugrüne seichte Wasser. Es riecht
nach Algen und Jod. Ich atme den Geruch ein, den schneidenden Wind. Er
dringt in meine Lunge. Er betäubt mein Ohr. Und weiter. Durch meinen
Kopf schwimmen die Mosaikfische Aquileias. So eine fröhliche Schar.
Über mir treiben eilige Wol­ken. Sie erzählen vom Sturm auf dem offenen
Meer. Hier, in der Lagune, sprüht keine meterhohe Gischt, obwohl der
Wind zulegt. Er ohrfeigt mich. Noch vor dem Ende des Damms keh­re ich
um, mit salzfeuchtem Gesicht. Sehe tränend die runden Grasteppiche im
Brackwasser. Die Sonne geht unter.
In der Fischerkneipe ist es windstill, Muschelrisotto dampft in den
Tellern. Und das Fleisch der fangfrischen Seebrasse ist weiß und saftig.
Ich esse ein Stück Meer, während draußen die Nacht hereinbricht.
Im Wind ist ein schwieriges Wohnen, weiß Biagio Marin. Auf
gradesisch: »Vive nel vento / xe difissile modo …« Doch wer spricht
von Wohnen? Sind wir nicht immer umgezogen, windisch? Ob ich
die Winde jage oder sie mich, was soll’s. Von Einfangen kann keine
Rede sein. Alle Eimer, Lassos umsonst. Da, sag ich zum Kind, da hast
du die Windrose. Sie wird’s schon weisen. Staune und vertraue.
176 Aleph Le tr are
qielli kthehet në një pikturë që endet. Pallaksch, pallaksch, qielli
më ikën duarsh. Në të djathtë, ishulli Medea i Pasolinit, kasollja e
kallamave, por pa Callas. Krah meje Giuseppe Zigaina thotë se për
një përshëndetje në lagunë mjafton të ngresh dorën, ngjashëm me
një rrahje flatrash. Anija jonë më pas ankoron në molin e vogël të
ishullit Anfora. Era godet ftohtë, thith, rrëmben, shkund. Lexon në
alfabetin e verbër të detit. Retë lundrojnë. Kapuçi ngrihet lart, dhe
drejt argjinaturës mes shkurreve që mbulojnë gjunjët. Më duhet të
kërrusem që të përballoj goditjet e erës. Baltë gri lagune, prej nga
shohin copa druri. Pas saj ujë blu-jeshil. Erë jodi dhe algash. Unë marr
erë, thith erën. Mbush mushkëritë. Shurdhoj veshët. Endja vazhdon.
Në kokë notojnë peshqit e Akuileas. Një trumbë e hareshme. Mbi
mua lodrojnë retë. Më rrëfejnë për stuhinë në det të hapur. Këtu,
në lagunë nuk ka dallgë një metërshe, megjithëse era shtohet. Më
flakëron në fytyrë. Pa arritur kufirin e argjinaturës kthehem, me
fytyrë të lagur kripe. Mes lotimit shoh qilimat e barit në ujë të kripur.
Dielli perëndon.
Në mejhanen e peshkatarëve nuk ka erë. Rizoto me midhje tymon
në pjatë. E mishi i peshkut të freskët është i bardhë e i lëngshëm. Ha
një copë deti, ndërkohë që jashtë bie nata.
Brenda erës është i vështirë banimi, thotë Biagio Marini. Në
dialektin gradez: “Vive nel vento/xe difissile modo…” Po kush po
thotë të banosh? Nuk jemi shpërngulur gjithmonë, nuk kemi qenë
gjithmonë erëtarë? Nëse i bie unë pas erërave apo ato mua, ç’rëndësi
ka. Nuk bëhet fjalë për t’i kapur. Më kot të gjitha kovat, kapistrat.
Në këtë moment i them fëmijës, ja ku e ke busullën. Ajo do të të
rrëfejë udhën. Habitu dhe beso.
–përktheu nga origjinali:
Lindita Arapi
Ilma Rakusa
177
© Jürgen Bauer
H a n s - Ul r i c h T r e i c h e l
Hans-Ulrich Treichel
Der Verlorene
(Auszug)
Der Professor unter­suchte zuerst die El­tern, während ich im
Warteraum wartete. Von dort aus konnte ich die Laborantin beobachten,
die sich mit den inzwischen ausgegosse­nen Fußformen beschäftigte.
Anscheinend war für diesen Tag keine weitere Laborkundschaft bestellt
worden, und sie konnte sich ganz unseren Angelegenheiten widmen.
Der rechte Fuß des Vaters, der rechte Fuß der Mutter und mein rechter
Fuß standen vor ihr auf dem Tisch. Sie war gerade dabei, die Fußsohle
des Vaters einschließ­lich der Zehen und Ferse mit einer dunkel­blauen
tintenartigen Lö­sung zu bestreichen. Dann nahm sie den mit Farbe
bestrichenen Fuß wie einen Stempel in die Hand und drückte ihn auf ein
großes weißes Blatt. Sie betrachtete das Ergebnis ih­rer Arbeit und war
ganz offensichtlich zufrieden damit, denn nun nahm sie sich den Fuß
der Mutter und schließlich meinen Fuß vor. Sowohl der Fuß der Mutter
als auch mein Fuß verursachten größere Schwierigkeiten. Beide konnte
sie nicht einfach als Stempel benut­zen, sondern mußte, nach erneutem
Bestreichen mit der Lösung, von den verschie­denen Fußpartien jeweils
Einzelabdrücke machen. Hätte sie den lin­ken, weniger platten Fuß des
Vaters als Vorlage ge­wählt, dann hätte sie auch diesen nicht einfach wie
einen Stempel auf das Pa­pier drücken können.
180 Aleph Le tr are
Hans-Ulrich Treichel
I humburi
(Fragment)
Profesori shqyrtoi më së pari prindërit, ndërsa unë rrija në
dhomën e pritjes. Prej aty mundja të vëzhgoja laboranten që po
merrej me kallëpet e këmbëve, të cilat ndërkaq ishin derdhur. Me sa
dukej për atë ditë nuk kishte porosi të tjera në laborator dhe ajo kishte
mundësi të na kushtohej krejt neve. Mbi tryezën e saj ndodheshin
këmba e djathtë e babait, këmba e djathtë e nënës, dhe këmba e djathtë
imja. Në atë rast ajo po lyente shputën e këmbës së babait përfshirë
gishtërinjtë dhe thembrën me një solucion blu të errët. Pas kësaj
e mori në dorë këmbën e lyer me bojë si të ishte ndonjë vulë dhe
e ngjeshi atë mbi një fletë të madhe të bardhë. Vërejti rezultatin e
punës së vet që me sa dukej e la mjaft të kënaqur. Sepse pas kësaj mori
këmbën e nënës e më në fund edhe këmbën time. Mirëpo si këmba
e nënës ashtu edhe këmba ime i shkaktuan vështirësi të mëdha. As
njërën e as tjetrën nuk mund t’i përdorte thjesht si vula, porse i duhej,
mbasi i leu edhe njëherë me solucion, që të linte gjurmë të pjesëve të
veçanta mbi letër. Sikur të kishte si shabllon këmbën e majtë, më pak
të dystë, atëherë edhe atë s’do ta kishte ngjeshur dot aq kollaj si vulë
mbi letër.
Hans-Ulrich Treichel
181
Im Zweifelsfall, dachte ich mir, wird die La­borantin ihre Gipsabdrücke
also eher von den platten Füßen machen, um sich die Arbeit zu erleichtern.
Was natürlich auch heißt, daß Findelkinder mit platten Füßen eine
insgesamt größere Chance ha­ben, als blutsverwandte Kinder identifiziert
zu wer­den. Ich hätte mit meinen Füßen, die eher nach dem linken, also
hohlen und krum­men Fuß des Vaters geraten waren, demzufolge weni­
ger Chancen, mit meinen Eltern wieder zusammengeführt zu werden.
Zum Glück war ich kein Findelkind. Zum Glück war 2307 das Findel­
kind, und ich konnte immer noch hoffen, daß auch das Findelkind 2307
eher hohe und krumme als platte und fleischige Füße hatte.
Nachdem die Eltern im Warteraum wieder Platz genommen hatten,
wurde ich in Professor Liebstedts Behandlungsraum gerufen. Der
Professor saß hinter sei­nem Schreibtisch und rauchte. Diesmal blätterte
er aber nicht in seinen Unterlagen, sondern blickte re­gungslos durch
das geöffnete Fenster in den noch immer hellen Nachmittag. Vor
seinem Gesicht kräuselten sich die Rauchfahnen, und durch den Rauch
hindurch sah ich, daß die goldene Fassung sei­ner Brille von einem
Sonnenstrahl getroffen wurde und kleine Lichtpunkte an die Decke des
Behandlungszimmers warf. Ich hob den Kopf, um die Lichtpunkte zu
betrach­ten, und mußte feststellen, daß die Decke anscheinend schon
viele Jahre nicht mehr gestrichen worden war und daß sich der alte und
graubraun gewordene Anstrich in großen Lappen von der Decke gelöst
hatte. Einige dieser Lappen schienen nur noch an einem Faden zu hängen
und drohten dem Profes­sor Über kurz oder lang auf den Kopf zu fallen.
Außerdem entdeckte ich ein halbes Dutzend Löcher in der Decke, die
wie kleine Krater aussahen und mich an Einschußlöcher erinnerten,
obwohl ich noch niemals zuvor Einschußlöcher gesehen hatte.
“Das sind Ein­
schußlöcher”, sagte der Professor plötzlich, der
inzwischen nicht mehr aus dem Fenster schaute, sondern mir da­bei zusah,
wie ich an die Decke schaute. “Vom Krieg”, ergänzte er, “aber das tut
nichts zur Sache.” Dann erhob er sich von seinem Stuhl, ging auf mich
zu, tätschelte mir den Hinterkopf, sagte, daß der Laden mal renoviert
werden müsse, sagte dann, daß ich anschei­
nend ein aufgewecktes
182 Aleph Le tr are
Në rast dyshimi, thashë me vete, laborantja ka për t’i marrë
gjurmët e kallëpeve të saj prej allçie prej këmbëve të dysta, për të
lehtësuar punën. Çka do të thoshte natyrisht se jetimët dystaban
kishin në tërësi shanse më të mëdha që të identifikoheshin si fëmijë
me lidhje gjaku. Ndërsa këmbët e mija, të cilat i kishin ngjarë më
shumë këmbës së majtë, domethënë asaj të zgavërtës e të lakuarës të
babait, kishin më pak gjasa që të përputheshin me ato të prindërve.
Për fat të mirë nuk isha jetim. Për fat të mirë jetimi ishte numri 2307 e
mua më mbetej të shpresoja se jetimi 2307 do të kishte këmbë të larta
e të lakuara dhe jo të tulta e të dysta.
Pasi që zunë vend sërish në dhomën e pritjes prindërit, më thërriti
në dhomën e tij të vizitave profesori Libshted. Ai ishte ulur prapa
skrivanisë dhe po tymoste. Por kësaj here nuk po shfletonte në dosjet
e veta por e kishte hedhur vështrimin e ngulët përmes dritares së
hapur tej në pasditen ende me dritë. Rrathët e tymit endeshin para
fytyrës së tij, e përmes tymit munda të shoh se si ra një rreze dielli mbi
rrethin e artë të syzeve të tij dhe lëshoi pikla të vogla drite në tavanin
e dhomës së vizitave. Ngrita kokën për t’i vështruar ato pikla drita e
aty pashë se tavani nuk ishte lyer më, se boja e vjetër në një ngjyrë
gri të kaftë ishte shqitur me leskra të mëdha nga tavani. Disa nga këto
leskra dukej sikur rrinin varur veç në një fill të hollë duke kanosur që
shpejt a vonë t’i binin mbi kokë profesorit. Veç kësaj zbulova në tavan
si ndonjë gjysmë duzinë vrima, që dukeshin si kratere të vogla e më
kujtonin vrimat e të shtënave, megjithëse nuk kisha parë ndonjëherë
vrima të shtënash.
“Janë vrima të shtënash”, tha papritur profesorin që ndërkaq nuk
po shihte më përtej dritares por më vështronte mua se si kundroja
tavanin. “Nga lufta”, shtoi ai, “por kjo nuk e ndryshon gjenden.”
Pastaj u ngrit nga karrigia, m’u afrua, më preku prapakokën, tha se
asaj klinike i kish ardhur koha të përtërihej, tha më pas se isha, me sa
kuptonte, fëmijë i zgjuar, me ca më shumë tule në trup sesa duhej,
Hans-Ulrich Treichel
183
Kerlchen sei, vielleicht ein wenig zuviel Babyspeck am Leibe habe, wie
er von seiner Laborantin wisse, was man aber auch so sehen könne. Er
tätschelte mir noch immer den Hinterkopf, wobei sich sein Tätscheln
allmählich in eine Art Ab­greifen des Hinterkopfes verwandelte, so daß
er mich am Ende nicht mehr tätschelte, sondern seine Fingerkuppen
einerseits stark gegen meine Schädeldecke drückte und zugleich mit
dem Daumen Höcker und Erhebungen auf mei­nem Kopf betastete. Mir
wurde ein wenig schwind­lig unter der Hand des Professors, zumal sein
Griff weitaus kräf­tiger war, als der eher schmächtige Mann vermuten
ließ. Mit einer Hand betastete er meinen Kopf, mit der anderen rauchte
er. Schließlich drückte er die Zigarette aus und begann nun, meinen
Schädel mit beiden Händen zu betasten. Hatte ich vorher nie das Gefühl
gehabt, Schädelhöcker und Schädelerhebungen zu besitzen, so hatte ich
nun das Ge­fühl, daß mein Schädel aus nichts anderem als aus Höckern
und Er­hebungen bestand. Je länger der Professor ta­stete, desto mehr
Höc­ker und Erhebungen hatte mein Kopf, und je länger er tastete, de­sto
mehr schämte ich mich für diese Höcker und Erhebun­gen.
Und ganz wie am Vormittag während der Körperbauun­tersuchung
begann ich vor Scham und Verlegenheit zu glühen und zu schwitzen. Nur
schwitzte ich diesmal nicht am Bauch und auf der Brust, son­dern auf dem
Kopf. Und je mehr ich auf dem Kopf schwitzte, um so mehr schämte
ich mich dafür, daß der Professor meinen nassen und ver­schwitzten
Kopf unter seinen Händen hatte. Der aber ließ sich nichts anmerken. Er
beendete das Abtasten des Kopfes, wusch sich kommentarlos die Hände,
trocknete sich ab, machte sich einige No­tizen und begann dann mit dem
Vermessen des Kopfes. Hierzu nahm er eine hölzerne Zange, die, ganz
ähnlich wie die Bauchfettzange, mit einer Zahlenskala versehen war, sich
aber sehr viel weiter öffnen ließ. Er setzte die Zange einmal von vorn
und einmal von der Seite an, notierte die Werte und griff dann zu einem
anderen Instrument, das an eine Schraubzwinge erinnerte und mit dem
er das ermittelte, was er die relative Kieferwinkelbreite nannte.
“Die relative Kieferwinkelbreite”, sagte der Professor, während er
meinen Oberkie­fer zwischen die Schraubzwingen spannte, “kann über
184 Aleph Le tr are
siç e dinte nga laborantja e vet, por edhe siç mund ta shihte dhe tani.
Vazhdonte të më fërkonte prapakokën, veçse fërkimi dalëngadalë u
kthye në një pickim e tërheqje dhe në fund s’mund të flitej më fare
për fërkim por për ngjeshje të mollëzave të gishtave pas rrashtës
sime e njëkohësisht prekje të gungave të ngritura të kokës sime me
pëlqyerjen e tij. Po më merreshin pakëz mendtë në dorën e profesorit,
ca më shumë ngaqë ato kapje ishin shumë më të fuqishme nga ç’mund
ta prisje nga ai burrë me pamje lëngaraqe. Me njërën dorë me prekte
kokën, me tjetrën pinte cigaren. Më në fund e shojti cigaren dhe
filloi të ma prekë kokën me të dyja duart. Në qoftë se më parë kisha
ndjesinë se në kokë gjendeshin gunga e të ngritura tani po më dukej
se kafka ime përbëhej vetëm nga gunga dhe të ngritura. Sa më shumë
që prekte profesori aq më shumë gunga e të ngritura dilnin në kokën
time dhe sa më gjatë prekte ai aq më shumë turpërohesha për këto
gunga e të ngritura.
Fillova atëherë, njësoj si paradite gjatë kontrollit të trupit, që të
përvëlohesha e të bëhesha ujë në djersë nga turpi dhe hutimi. Vetëm
se këtë herë nuk po djersija mbi bark e kraharor por mbi kokë. Dhe sa
më shumë që më djersinte koka aq më shumë turpërohesha pse duart
e profesorit preknin kokën time të lagur e të djersitur. Por profesori
nuk la të kuptohej gjë. Mbaroi me prekjen e kokës, i lau duart pa
asnjë koment, i thau, hodhi disa shënime dhe filloi pastaj me matjet
e kokës. Për këtë qëllim mori një pincë të drunjtë e cila ashtu si dhe
pinca për tulet e barkut, ishte pajisur me vijëzime, porse mund të
hapej shumë më tepër se e para. E vendosi këtë pincë njëherë nga
përpara dhe njëherë anash, shënoi vlerat, pastaj kapi një instrument
tjetër që të kujtonte një morsë me të cilën mati atë që e quajti gjerësia
relative e këndit të nofullave.
“Gjerësia relative e këndit të nofullave”, tha profesori ndërkohë
që tendoste morsën mbi nofullën time të sipërme, “mund të jetë
vendimtare për gjithçka.” Në rast se përputhet gjerësia relative e
Hans-Ulrich Treichel
185
alles ent­scheiden. Wenn die relative Kieferwinkelbreite übereinstimmt,
dann stimmen sehr oft auch Stirnbreite, Jochbein­breite, Ohrbreite und
Nasenbreite, ja manchmal sogar die Nasenrückenlänge überein.” Es
schmeichelte mir, daß der Professor mich in seine Berufsgeheim­nisse
einweihte, sagte aber nichts, sondern kon­zentrierte mich ganz auf
den Schmerz, den die beiden Schrauben verursachten, mit denen die
Schraubzwinge an meinem Kiefer befe­stigt war.
Ich be­griff von den Bemerkungen des Professors vor al­lem soviel,
daß jetzt auch noch Stirnbreite, Jochbeinbreite, Na­senbreite und Ohr­
breite zu vermessen waren. Glücklicherweise wurde die Schraub­
zwinge nur noch bei der Stirnbreite und der Jochbeinbreite einge­setzt,
während Nase und Ohren sowohl mit einem Meßband als auch mit
einem zirkelähnlichen Gerät ermittelt wurden. Das zirkelähnliche Gerät
war allerdings statt mit einer Metallspitze mit zwei Gumminoppen
versehen, so daß es ganz schmerzlos auf die Haut aufgesetzt werden
konnte. Die Nasen- und Ohrenvermessung ver­lief denn auch völlig
schmerzfrei und dauerte nur wenige Minuten. Nach getaner Arbeit
entließ der Professor mich in den Warteraum, wo die Eltern, schon
fertig mit Hut und Mantel bekleidet, auf mich warteten. Während
wir das Institut verließen, erzählte ich den El­tern, wie schmerzhaft
die an meinem Kiefer be­festigte Schraub­zwinge gewesen sei, worauf
sie aber nicht reagier­ten. Ich wäre gern ein wenig bedauert worden,
aber niemand bedau­erte mich. Erst als ich hinzufügte, daß mich der
Professor mit ei­nem Zirkel ins Gesicht gestochen habe, bekam die
Mutter einen Schreck und unter­suchte mein Gesicht auf Verletzungen
oder Blut­spuren. Natürlich verlief die Untersuchung negativ, so daß
mir nichts anderes übrig blieb, als den Eltern zu erzählen, daß im Un­
tersuchungsraum des Professors geschossen worden sei.
Auch diese Bemerkung rief keine Wirkung hervor, lediglich der
Vater zischte ein “Genug jetzt!” Ich schwieg und folgte den Eltern,
die den Rest des Tages für eine Stadtbesichtigung nutzen wollten. Da
sich das Laboratorium auf dem nördlichen Flußufer befand, gingen
wir über eine Brücke, von der die Mutter sagte, daß die Brücke sich
durch besondere Schwingungen auszeichne. Diese Information
186 Aleph Le tr are
këndit të nofullave, atëherë në të shumtën e rasteve përputhen edhe
gjerësia e ballit, gjerësia e kockës së mollëzave, gjerësia e veshëve
dhe gjerësia e hundës, nganjëherë deri edhe gjatësia e samarit të
hundës. Ndihesha i përkëdhelur që profesori më besonte sekretet e
profesionit të tij, megjithatë nuk thashë asgjë por u përqendrova krejt
mbi dhimbjen që shkaktonin dy anët e morsave që ishin ngulur pas
nofullës sime.
Nga shtjellimet e profesorit kuptova vetëm që tani do të më
mateshin edhe gjerësia e ballit, gjerësia e kockës së mollëzave, gjerësia
e hundës dhe gjerësia e veshëve. Për fat morsa u përdor vetëm për
gjerësinë e ballit dhe gjerësinë e kockës së nofullave, ndërkohë që hunda
dhe veshët u matën si me një metër elastik ashtu dhe me një aparat të
ngjashëm me kompasin. Megjithatë aparati i ngjashëm me kompasin
nuk kishte një majë metalike por dy kokëza prej gome, kështu që
nuk të shkaktonte dhimbje kur vendosej mbi lëkurë. E pra matja e
hundës dhe e veshëve u krye pa dhimbje dhe zgjati veç pak minuta.
Pasi e kreu punën, profesori më tha të shkoja në dhomën e pritjes, ku
prindërit po më prisnin të veshur me kapelë e pallto. Ndërkohë që
dilnim nga instituti, u tregova prindërve se sa të dhimbte ajo morsa që
u mbërthye mbi nofullat e mia, por ata nuk shfaqën ndonjë interesim
ndaj kësaj. Do më kish pëlqyer po t’u dhimbsesha pak, por askujt nuk
iu dhimbsa. Vetëm kur shtova se profesori më kishte ngulur në fytyrë
një kompas, nëna u tmerrua dhe filloi të kontrollojë fytyrën time për
të gjetur aty plagë ose gjurmë gjaku. Natyrisht që nuk gjeti gjë. Ndaj
s’më mbeti gjë tjetër veç t’u tregoja prindërve se në dhomën e vizitave
të profesorit kishin pasë qëlluar me plumba.
Por as këto fjalë nuk tërhoqën vëmendje, veç babai fërshëlleu
një “mbylle tani!”. Heshta dhe i ndoqa pas prindërit që donin ta
shfrytëzonin pjesën tjetër të ditës për të parë pak qytetin. Meqë
laboratori ndodhej në bregun verior të lumit, kaptuam një urë, për
të cilën nëna tha se ajo urë njihej për lëkundjet e saj të veçanta.
Këto të dhëna i lexoi në një fletëpalosje që ia kishte e dhënë e zonja
Hans-Ulrich Treichel
187
entnahm sie einem Stadtprospekt, den sie von unserer Pensionswirtin
erhal­ten hatte. Bei der Brücke handelte es sich um eine massive Stein­
brücke, die aus großen, schon ein wenig verwitterten und bräunlich
verfärbten Quadern erbaut war und die so gut wie gar nicht
schwang. Auf dem Scheitelpunkt der Brücke blieben wir stehen und
schauten auf den Fluß. Während ich noch immer den Schwingungen
der Brücke nach­horchte, sah ich, wie der Vater seinen Arm um die
Schultern der Mutter legte und wie diese ein wenig den Kopf neigte,
so daß ihre rechte Wange die Schulter des Vaters berührte. Ich hatte
zuvor noch nie gesehen, daß die Mutter ihren Kopf auf diese Weise
neigte, und aus irgendeinem Grund machte mich das traurig. Ich
vertrieb meine Traurigkeit damit, daß ich einige Male in die Luft
sprang und möglichst hart wieder aufsetzte, um die Brücke doch
noch in Schwingungen zu versetzen. Ich hätte in diesem Moment
auch nichts dagegen gehabt, wenn die Brücke eingestürzt wäre. Doch
sie stürzte nicht ein. Sie schwang nicht einmal. Nicht die geringste
Bewe­gung war zu spüren. Die Eltern achteten nicht auf mein Trei­
ben und setzten ihren Weg fort.
Am Ende der Brücke blieben sie stehen und betrachteten ein
Denkmal, bei dem es sich laut Stadt­prospekt um das Standbild
eines gewissen Karl Theo­dor handelte, der auch der Vater der Pfalz
genannt wurde und des­sen Sockel die Flußgötter Rhein, Donau,
Mosel und Isar umlagerten. Ich studierte die Flußgötter genauer
und hätte nicht wenig Lust gehabt, bei dem nackt dahingelagerten
Flußgott Rhein einmal die Bauchfettzange an­zusetzen, um den
Rohrerindex zu bestimmen. Selt­samerweise hatte der Flußgott
eine tiefe Rinne auf der Nase, die über das gesamte Nasenbein
bis zur Nasenspitze führte, und es kam mir vor, als ob jemand
die Nasenbeinlänge des Gottes gemessen und dabei das falsche
Instrument benutzt hatte. Ich schätzte das Na­senbein auf ungefähr
zwanzig Zentimeter, was ziemlich viel war, und beeilte mich, die
Eltern einzuholen, die sich nicht für die Flußgötter in­teressiert
hatten und vorausgegangen waren.
188 Aleph Le tr are
e pensionit tonë. Në të vërtetë ajo ishte një urë e gurtë masive, e
ngritur me kallëpë të mëdhenj guri, pakëz të ngrënë nga koha e me
një ngjyrë si në kaftë, që nuk lëkundej aspak. Kur erdhëm në kulm
të saj, ndalëm këmbët dhe e hodhëm vështrimin poshtë në lumë.
Ndërkohë që ende përgjoja se mos kapja lëkundjet e urës, babai
hodhi krahun mbi supet e nënës e kjo vari pakëz kokën aq sa faqja e
saj e djathtë preku supin e babait. Nuk kisha parë asnjëherë më parë
që nëna ta vajiste kokën në të tillë mënyrë dhe nuk di pse kjo pamje
më brengosi. E hoqa brengën duke kërcyer disa herë përpjetë, duke
u munduar të bija sa më fort përdhe për t’i shkaktuar lëkundje urës.
S’do kisha qenë aspak kundër në ato çaste sikur ura të shembej krejt.
Por ura nuk u shemb. As dhe nuk u lëkund. Nuk ndihej as lëvizja
më e vogël. Prindërit që as nuk i vinin re lëvizjet e mija, vazhduan
rrugën e tyre.
Në fund të urës qëndruan dhe soditën një monument, i cili
i përkiste, sipas prospektit të qytetit, njëfarë Karl Teodori, i
quajtur ndryshe dhe babai i Pfalcit, kurse bazamenti i shtatores
qarkohej nga perënditë e lumenjve Rin, Danub, Mosel dhe
Isar. I vështrova me kujdes këto perëndi e do kisha pasur shumë
dëshirë që t’ia vija njëherë pincën e tuleve në bark perëndisë së
Rinit, për t’i përcaktuar atij indeksin Rohrer. Për habi ai perëndi
lumore kishte një hulli të thellë në hundë, e cila ia përshkonte
krejt samarin e hundës dhe mbërrinte deri në majë të saj dhe mua
m’u duk sikur dikush i kishte matur perëndisë gjatësinë e samarit
të hundës por duke përdorur instrumentin e gabuar. Vlerësova
se samari i asaj hunde ishte afërsisht 20 centimetra, gjatësi jo e
vogël, pastaj nxitova që t’i kapja prindërit të cilët nuk shfaqën
ndonjë interes për perënditë e lumenjve dhe kishin vazhduar
rrugën.
“Rini ka një kanal mbi hundë”, informova prindërit. Kur nuk
pashë ndonjë reagim prej tyre, shtova edhe se samari i hundës së
Hans-Ulrich Treichel
189
“Der Rhein hat eine Rinne auf der Nase”, berichtete ich den
Eltern. Als sie nicht reagierten, fügte ich noch hinzu, daß das
Nasenbein des Rheins ungefähr zwanzig Zentimeter lang sei. Die
El­tern sagten noch immer nichts und bogen in eine Gasse ein,
die zum Schloß führte. Ich machte mir einen Spaß daraus, die
Gasse im Zickzack hinaufzulaufen, schloß aber zwischendurch
immer wieder dicht zu den Eltern auf und ging dann so nahe
hinter ihnen, daß sie mich, wenn sie sich umschauten, nicht sehen
konnten. Während ich mich so in ihrem Windschatten versteckt
hielt, hörte ich, wie die Mutter zum Vater sagte, daß es auch für
“ihn”, womit sie mich meinte, nicht immer einfach sei, worauf
der Vater sagte, daß es für alle nicht einfach sei, aber für “ihn”,
womit er mich meinte, sei es noch am einfachsten. Ich hatte genug
gehört und nahm meinen Zick­zackkurs wieder auf, so daß ich
am Ende ungefähr die dreifache Strecke zurückgelegt hatte und
dementsprechend außer Atem war.
An die Schloßbesichtigung kann ich mich nur noch schwach
erinnern, denn mir gingen die ganze Zeit die Worte des Vaters durch
den Kopf. War ich, was mich betrifft, immer davon ausgegangen, daß
ich es am schwersten hatte, so ging der Vater davon aus, daß ich es
am einfachsten hatte. Ich hatte es aber nicht am einfachsten. Wenn
es einer am einfachsten hatte, dann hatte es Arnold am einfachsten.
Er brauchte nicht aufzuräumen, er brauchte keine Hausaufgaben zu
ma­chen, er brauchte kein gescheites Kerlchen zu sein, und die Eltern
sorgten sich trotzdem beständig um ihn. Wenn die Mutter traurig
war, dann war sie wegen Arnold traurig. Wenn der Vater nach Hei­
delberg fuhr, dann fuhr er wegen Arnold nach Heidelberg. Und
wenn wir jetzt das Schloß besuchten, dann taten wir auch dies nur
wegen Ar­nold.
Bei dem Schloß handelte es sich um eine Ruine, die der Va­ter
sofort als Kriegsruine identifizierte. “Das war aber keine Bombe”,
sagte die Mutter, die inzwischen den Stadtprospekt stu­diert hatte,
“das waren Kanonenkugeln.” “Krieg ist Krieg”, sagte der Va­ter,
der sich nun mit der Schloßruine nicht weiter beschäf­tigen wollte
190 Aleph Le tr are
Rinit ishte afërsisht 20 centimetra i gjatë. Prindërit përsëri nuk
thanë gjë, por u kthyen në një rrugicë që të çonte në kështjellë.
Zura të lodroja duke rendur nëpër atë rrugicë me zigzage, por
herë pas here u vija prindërve fare afër e nganjëherë kaq pranë,
saqë ata edhe po të kthenin kokën nuk kishin për të më parë.
Ndërsa rrija fshehur kështu prapa trupave të tyre, dëgjova se si
nëna i tha babait se edhe për “atë”, çka nënkuptonte mua, nuk
ishte gjithmonë e lehtë. Këtu babai iu përgjigj se për të gjithë ne
nuk ishte e lehtë, po për “atë”, çka nënkuptonte mua, ishte më e
lehta. Kisha dëgjuar boll, ia fillova përsëri zigzageve të mija aq sa
në fund kisha përshkuar trefishin e distancave, ndaj dhe nuk po
mbushesha dot me frymë.
Vizita në kështjellë më kujtohet krejt turbull, pasi gjithë kohën
më përshkonin kokën fjalët e babait. Nëse unë gjithmonë kisha
menduar se më të vështirë nga të gjithë e kisha unë vetë, babai
mendonte se unë e kisha më të lehtë nga të gjithë. Po kjo nuk ishte
e vërtetë. Në qoftë se ishte e dikush që e kishte më të lehtë nga
të gjithë, ky ishte Arnoldi. Atij nuk i kërkohej aspak të pastronte,
atij nuk i duhej aspak të bënte detyra shtëpie, nuk kishte nevojë
të bëhej djalë i mençur e megjithatë prindërit ishin vazhdimisht të
shqetësuar për të. Kur ishte nëna e trishtuar, ishte e trishtuar për
Arnoldin. Kur shkonte babai në Hajldeberg, shkonte për Arnoldin.
Edhe tani kur shkonim për të parë kështjellën, e bënim këtë gjë për
hir të Arnoldit.
“Kështjella ishte një gërmadhë, të cilën babai e përcaktoi
menjëherë si rrënojë lufte. Po nuk ka qenë bomba”, tha nëna, e
cila ndërkaq e kishte studjuar prospektin e qytetit, “kanë qenë
gjyle topash”.
“Lufta është luftë”, tha babai, i cili nuk donte të merrej më me
kështjellën gërmadhë por dëshironte të kthehej mbrapsht. Vetëm
kur u ndodhëm prapë në pension, nëna vërejti se kishim harruar të
shihnim qilarin e kështjellës e sidomos një fuçi të madhe që ndodhej
Hans-Ulrich Treichel
191
und den Rückweg anstrebte. Erst in der Pension stellte die Mutter
fest, daß wir den Weinkeller des Schlosses ver­paßt hatten und ein
besonders großes Faß, das in diesem Weinkeller ausgestellt sei.
“Das nächste Mal”, sagte der Vater, doch wir wuß­ten alle, daß es
kein nächstes Mal geben würde.
192 Aleph Le tr are
në këtë qilar vere.
“Herën tjetër”, tha babai, edhe pse të gjithë ne e dinim nuk do të
kishte më herë tjetër.
–përktheu nga origjinali:
Ardian Klosi
Hans-Ulrich Treichel
193
© Foto Gezett
Ag r o n T u fa
Agron Tufa
Dörfliche Psychoanalyse,
eine Einführung
Als Ben Shporta vom Studium zurückkam, wurde er umgehend
zum Bereichsverantwortlichen der Vereinigten Genossenschaft ernannt.
Er war eine sympathische Erscheinung, ein großgewachsener Jüngling
mit lockigem Haar, heller Haut, einem stets lächelnden Gesicht, die
reine Verkörperung jugendlicher Energie, und wenn er mit elastischen
Schritten durch die Gassen des Dorfes oder die sauber parzellierten, wohl
bestellten Felder eilte, folgten ihm überall bewundernde und ein wenig
neidische Blicke, galt er doch allen als der Inbegriff eines glücklichen und
erfolgreichen Geschöpfes, das nichts zu tun hatte mit dem gallegrünen
Verdruss, der die gewöhnlichen Dörfler plagte, die jeden einzelnen Tag
mit krummem Kreuz in glühender Hitze und eisiger Kälte, in Regen
und Schnee auf den Bergen und Äckern herumkriechen mussten.
Als sei ihm daran gelegen, den Abstand zwischen sich und den
Bauern noch zu vergrößern, brachte er Anfang des neuen Jahres eine
hübsche Braut aus der Hauptstadt aufs Dorf und feierte mit ihr groß
Hochzeit, wodurch er in diesem jammervollen Eintopf aus Armut,
Plackerei, Groll und Hinterlist die Idee des Glücks noch ein Stück
weiter ins Märchenhafte verschob. Es hieß, Beni habe sich in Alba, die
entrückte Schönheit, in seinem letzten Jahr am Landwirtschaftlichen
Institut verliebt, und nun gingen sie nicht, sondern durchschwebten
196 Aleph Le tr are
Agron TUFA
Hyrje në psikanalizën
e fshatit tonë
Kur Ben Shporta u kthye nga studimet, e emëruan menjëherë
përgjegjës sektori të Kooperativës së Bashkuar. Djalë simpatik,
shtatlartë e kaçurrels, me një fytyrë bardhoshe e të qeshur, gjithë
energji djaloshare, ai i përshkonte njëlloj, me një të ecur sportive,
si rrugicat e fshatit, ashtu dhe parcelat e fushave të mbjella dhe,
gjithkund, ndiqej me admirim e një zili pa të keq, si mishërimi i njeriut
të lumtur e fatbardhë, si një krijesë që s’kishte lidhje me mërzinë e
madhe jeshile që pllakoste njerëzit me jetën e rëndomtë të fshatit, të
cilëve u këputej kërbishtja gjithë ditën e lume midis malit e fushës, në
shi e në dëborë, në zheg e acar.
Si për ta bërë edhe më të përlargët distancën midis tij e fshatarëve,
në krye të vitit Beni ia këputi një martese dhe solli në fshat një nuse
bukuroshe nga kryeqyteti, duke e bërë edhe më përrallore idenë e
lumturisë në atë kaurdisje mërzimadhe varfërie, punësh, mllefi
e intrigash. Beni me bukuroshen e tij të largët, Albën, me të cilën
thoshin se kishte qenë i dashuruar vitin e fundit të Institutit, nuk
kalonin, por vërtiteshin së bashku, duke i përshkuar rrugicat e fshatit
tonë të madh me një vals të ngadaltë, që s’kishte të sosur, të ndjekur
agron tufa
197
die Gassen unseres stattlichen Dorfes im Takt eines endlos langsamen
Walsers, verfolgt vom schiefen Lächeln des verdatterten Volkes. Alles
an dem jungen Paar zeugte von Geschmack, Finesse, von Buntheit
und einer unbeschwerten Lebenslust, die sich in die schlichte
Umgebung einfügte, ohne je an zwei Tagen gleich zu erscheinen.
Man kann sich denken, dass das beschwingte Paar in
starkem, demonstrativem Kontrast nicht nur zum Dorf und den
Genossenschaftsbauern stand, sondern auch zu den Mitbewohnern
im eigenen Haus. Beni, dem Gebildeten, Verwöhnten, von der
Glücksfee Geküssten, lag, wie die Leute neidisch bemerkten, die
ganze Welt zu Füßen, während seine Brüder Allerweltsmenschen
waren, brave Arbeiter, bescheiden, fast gesichtslos, und sich so in
nichts vom Rest der Dorfbewohner unterschieden. Im Umgang der
Angehörigen mit dem Paar fiel etwas Gezwungenes auf, eine gewisse
Künstlichkeit, die wohl auf die gleichsam außerirdische Abkunft der
hübschen jungen Hauptstädterin zurückzuführen war.
Der einzige, der sich kein bißchen aus dem Takt bringen ließ,
war Sabahudin Shporta, Benis Vater. Er benahm sich weiter, wie es
seine Art war, sprach leise und ein wenig undeutlich, drehte sich wie
immer Zigaretten aus krümeligem Tabak der Marke »Polizist«, den er
in einer Dose verwahrte. Unbeirrbar in seinen Ritualen, werkelte er
tagsüber im Garten vor dem Haus, flickte einen Zaun, beschnitt einen
Rosenstrauch oder jätete Unkraut, während er abends dasaß und
gemächlich die schwarzen Perlen seiner Gebetskette durch die Finger
gleiten ließ. Dieser Greis mit dem nikotingefärbten Schnauzbart
und der weißen Filzmütze war offensichtlich der einzige im Haus,
dem sein Sohn und die hübsche Schwiegertochter keinen Eindruck
machten. Allenfalls verhielt er sich ihnen gegenüber noch wortkarger
als bei den anderen, stellte keine Fragen und mischte sich bei dem,
was sie unternahmen, nicht ein.
Sowohl vor als auch nach seiner Heirat verbrachte Beni jedoch
die meiste Zeit mit jemand anderem, nämlich mit Lori, dem
Chefagronomen der Genossenschaft, einem umgänglichen, gut
aussehenden jungen Mann aus Korça. Die enge Freundschaft
zwischen ihnen war bereits in ihrem ersten gemeinsamen Jahr an der
198 Aleph Le tr are
nga buzëqeshjet e pavullnetshme të gjindjes gojëhapur. Çdo gjë
dëshmonte tek çifti i ri një shije, finesë, larmi e gusto të parënduar,
e cila përshtatej me thjeshtësinë e mjedisit, pa u përsëritur dy ditë e
njëjta.
Kuptohet se kontrasti i çiftit lumturak ishte aq i fuqishëm e
demonstrativ, sa jo vetëm me fshatin dhe kooperativistët që s’kishte
lidhje, por as me njerëzit e shtëpisë, me të cilët banonte. Beni ishte
shkollari, i përkëdheluri, që e kishte puthur ylli i fatit në ballë dhe
njerëzia thonin: “Qenka bërë për të kjo botë!”. Vëllezërit e tjerë të
Benit ishin njësoj si gjindja tjetër - punëtorë të pavënë re, të pambajtur,
thuajse anonimë; ata nuk dalloheshin për asgjë të veçantë nga pjesa
tjetër e fshatarëve. Një sforco, një artificë ndjehej në sjelljen e të
vetëve me çiftin, sforcim të cilin e diktonte prania thuajse jotokësore
e nuses së bukur kryeqytetase.
I vetmi që s’e prishte asnjë grimë terezinë ishte i ati, Sabahudin
Shporta. Ai vazhdoi si më parë të sillej siç e kishte zakon, të fliste
me një zë të ngadaltë e me shprehje të mjegullta, të pinte nga kutia
të njëjtin duhan të grirë “Polic”, të cilin e dridhte me gjethen e vet,
i sigurtë në ritualet e veta - ditën, duke bërë ndonjë punë të vogël
në ograde, duke thurur ndonjë gardh, duke prerë ndonjë ferrë a
tëharrur ndonjë barishte, ndërsa mbrëmjeve - duke hequr me nge
tespihet e zeza. Ky plak, me mustaqet e zverdhura nga nikotina
dhe me kësulën e bardhë, ishte i vetmi që nuk u impresionua as
nga i biri, as nga nusja e tij bukuroshe. Përkundrazi, karshi tyre
u bë më i heshtur e fjalëpakë, pa ndërhyrë e madje, pa pyetur për
punët e tyre.
Ishte një njeri tjetër, me të cilin Beni kalonte pjesën më të madhe
të kohës, si para, ashtu dhe pas martesës. Ky ishte kryeagronomi i
kooperativës, Lori, një djalë mjaft i sjellshëm e i pashëm nga Korça,
me të cilin thoshin se Beni kishte patur miqësi të ngushtë që në
vitet e para të Institutit të Kamzës. Shpeshherë Beni nuk kthehej
darkave në fshat, pasi e kalonte në qytet, në shoqërinë e Lorit dhe
agron tufa
199
Landwirtschaftlichen Hochschule in Kamza entstanden. Oft kam
Beni abends nicht nach Hause, sondern fuhr mit Lori und dessen
Frau Dorina, einer Ärztin, die er ebenfalls schon sei seinem Studium
kannte, in die nahegelegene Stadt, wo sie bummelten, bis nach
Einbruch der Dunkelheit die Spaziergängerschwärme langsam von
den Straßen verschwanden. Dann aßen sie entweder im Touristenhotel
der Stadt zu Abend oder saßen zu Hause bei Lori bis spät in die
Nacht zusammen, um am nächsten Morgen gemeinsam zur Arbeit
in die Genossenschaft zurückzufahren. Natürlich blieb auch Lori
gelegentlich im Dorf, allein oder auch zusammen mit seiner Frau,
aber meistens zog es Beni in die Stadt, die zwar klein, aber friedlich,
freundlich und recht schmuck war. Nach Benis Heirat nahmen die
gegenseitigen Besuche noch zu, zumal auch die beiden jungen Frauen
Gefallen aneinander gefunden hatten, so dass die Freundschaftsbande
noch fester geworden waren. Tatsächlich waren die vier so eng
miteinander verbundenen Jungakademikern inzwischen weit und
breit bekannt, in den Weilern der Vereinigten Genossenschaft
genauso wie in der Kreisstadt, schließlich verhielten sie sich für ihre
Umgebung recht auffällig, pflegten einen für dieses Milieu ungewohnt
lockeren Umgang miteinander und demonstrierten öffentlich
ihre Geringschätzung gegenüber den herrschenden Vorurteilen.
Das kulturelle Leben der Stadt kosteten die jungen Paare bis zur
Neige aus. Alles nahmen sie in Anspruch, neue und alte Kinofilme,
Theateraufführungen, Konzerte und Kleinkunstdarbietungen im
Kulturhaus, die neuesten Errungenschaften der Stadtbibliothek, ja
sogar bei Fußball- und Volleyballspielen traten sie auf, gemeinsam
natürlich, immer zu viert.
Es muss wohl im Überschwang der Freundschaft gewesen sein, man
weiß es nicht, jedenfalls machte Lori eines Tages den Vorschlag, den
Bund zwischen den Männern noch enger zu machen, indem sie nach
altem Brauch Blutsbrüderschaft schlossen. Beide Paare waren ergriffen
von dieser Idee, alle vier umarmten und drückten sich brüderlich und
schwesterlich, bis die Freude nachließ und feierlichem Ernst Platz
machte, schließlich erforderte das Ritual von den Paaren, dass sie den
inspirierenden Einfall in ein ganzes Sammelsurium verbindlicher
200 Aleph Le tr are
bashkëshortes së tij, Dorinës, një mjeke e re, me të cilën, me sa
dukej, njiheshin gjithashtu që nga koha e studimeve. Shëtisnin së
bashku deri në xhiron më të fundit të darkës, mandej ose uleshin
e darkonin në restorant “Turizmi”, ose mblidheshin në shtëpinë e
Lorit dhe të nesërmen, të dy miqtë, ktheheshin së bashku në punët
e kooperativës. Sigurisht, kishte plot raste kur edhe Lori rrinte
në fshat, edhe vetëm, edhe me nusen e tij, por gjithsesi, Beni e
mësynte më shumë shtëpinë e mikut jabanxhi, ngaqë si duket,
e tërhiqte qyteti që edhe pse i vogël, ishte i paqtë, miqësor dhe
i stolisur mirë. Pasi u martua Beni, vajtje-ardhjet fshat-qytet u
dendësuan edhe më shumë, falë edhe miqësisë së vrullshme midis
dy nuseve të reja, çka e përforcoi miqësinë e tyre. Miqësia midis
këtyre katër intelektualëve të rinj ishte bërë mjaft e njohur, si për
fshatrat e kooperativës së bashkuar, ashtu dhe për qytetin; ajo,
sigurisht, binte mjaft në sy, pasi ishte mjaft e dukshme, e lirë dhe
shpërfillëse për çdo lloj parametri paragjykues. Tek e fundit, çiftet
e reja shijonin në maksimum thuajse të gjitha ngjarjet kulturore,
pak a shumë të rëndësishme, që kishte ai qytet, pa shpërfillur
asgjë: filmat e rinj apo të vjetër në kinema, shfaqjet e teatrit
profesionist, koncertet dhe skeçet e Shtëpisë së Kulturës, librat e
rinj dhe bibliotekën, madje dhe ndeshjet e futbollit e volejbollit
- në të gjitha aktivitetet, si gjithmonë, ata shkonin të katërt, së
bashku.
Duhet të ketë qenë një nga kulmet e miqësisë së tyre dhe s’dihet
se si, një ditë, njëri nga të dy burrat, Lori, hodhi idenë e një lidhjeje
edhe më të ngushtë midis tyre: të pinin gjak e të bëheshin vëllamë.
Ideja qe pranuar me ngazëllim nga të dy çiftet dhe, ashtu siç ishin, të
katërt, u përqafuan e u shtrënguan vëllazërisht e motrarisht, gjersa
ngazëllimi ra paksa në fashë, për t’ia lëshuar vendin procedurës
ritualore, sepse kjo ide frymëzuese për çiftet duhej vulosur me
zbatimin e përpiktë të një repertori të tërë solemnitetesh. Pasi
qenë informuar për rregullat, Benit i mbetej të pyeste në e jepte
agron tufa
201
Handlungen umsetzten. Eine gründliche Erforschung der seit jeher
geltenden Regeln stellte Beni vor der Aufgabe, die blutsbrüderliche
Verbindung von seinem Vater absegnen zu lassen. So setzte er sich eines
Abends zu ihm und trug in schlichten Worten vor, was er auf dem Herzen
hatte. Sabahudin Shporta ließ nur wortlos die Perlen seiner Gebetskette
durch die Finger gleiten, als habe er den Vortrag des Sohnes gar nicht
wahrgenommen. Er befahl bloß der hauptstädtischen Schwiegertochter
im gleichen herrischen Ton, den er auch den anderen Schwiegertöchtern
gegenüber anschlug, ihm einen Kaffee zuzubereiten.
Endlich, als Beni schon fast die Hoffnung verloren hatte, ließ er
sich doch noch zu einer Bemerkung herab: „Und warum willst du
mit Lori Blutsbrüderschaft schließen? Kannst du mir das in ein paar
Worten erklären?“
„Nun, Vater, wir lieben uns wie Brüder … Wir haben die gleichen
Ansichten und den gleichen Geschmack … Außerdem kennen wir
uns seit einer Ewigkeit, schon von der Hochschule her, und ich weiß,
dass er für mich das Gleiche empfindet wie ich für ihn.“
„Schon recht, Junge … Na gut, wenn du unbedingt eine Antwort
von mir willst“, erklärte Sabahudin, während sich die Perlen der
Gebetskette ein wenig ruckelnd vor und rückwärts bewegten.
„Kommt abends einmal zusammen her, dann machen wir eine Probe.
Davon hängt ab, ob ich zustimme.“
Daraufhin schwieg der Alte, und Beni verzichtete darauf, weiter in
ihn zu dringen, obwohl er den ganzen Abend sich vergeblich bemühte,
in die nebulöse Aussage seines Vaters einzudringen. Schließlich
entschied er, das Ganze als Aufforderung zu betrachten. Also trafen sich
die beiden Paare anfangs der Woche auf dem Dorf. Im ummauerten
Hof des dreistöckigen Turmes eilten die für die Zubereitung des
Abendessens verantwortlichen Hausfrauen hin und her. Kichern war
zu hören. Benis Mutter hatte zusammen mit ihren Schwiegertöchtern
das ganze Haus aufgeräumt und blitzblank geputzt.
Während der Tisch gedeckt wurde, diskutierten Beni und Lori
nebst ihren Frauen in Gegenwart der allerdings schweigenden Brüder
lebhaft über die beim jüngsten Maifestival neu vorgestellten Lieder.
Von den kurz vor der Ernte stehenden Kornfeldern wehte ein feiner
202 Aleph Le tr are
bekimin i ati për atë lidhje vëllamësh me gjak, si qëmoti. U ul një
buzëmbrëmje dhe ia tha thjesht e troç të atit gjithë nijetin që kishte.
Sabahudin Shporta vazhdoi të rrëkëllente tespihet mes gishtave dhe
nuk foli, a thua se nuk kishte ndier fare çfarë i tha i biri. Përkundrazi,
e urdhëroi nusen kryeqytetase, me të njëjtin ton siç bënte me nuset
e tjera, t’i piqte një kafe.
- Pse po don me u ba vëllam me Lorin? A je në gjendje me ma
shpjegue pa farë zori, me dy fjalë? - e pyeti i ati, kur Beni e kishte
humbur shpresën se ai do t’ kthehej prapë atij kuvendimi.
- Babë, ne e duam njëri-tjetrin si vëllezër... kemi mendime e shije
të përbashkëta... njihemi që nga koha e studimeve dhe e di se edhe ai,
më do si vëlla.
- Mirë, mor bir... mirë. Ti e do një përgjigje, - tha Sabahudini
dhe kapi prapë tespihet duke i tërhequr para-mbrapsh, çrregullt. Mblidhuni kur ta vendosni darkën këtu dhe atëherë do t’ju vë të dyve
të kapërceni një provë. Nga ajo provë varet ose një “Po-ja” ose “Jo-ja”
ime.
Plaku nuk foli më, por as Beni nuk e nguci më tej, edhe pse gjithë
mbrëmjen rrahu të depërtojë në përgjigjet e mjegullta të plakut. Por,
gjithsesi, Beni me mendjen e vet e mori si miratim. Kështu, në krye
të javës, u mblodhën aty në fshat të dy çiftet. Në oborrin me avlli të
kullës trekatëshe vej e vinin amvisat duke bërë darkën. Dëgjoheshin
të qeshura. E ëma e Benit me rejat e veta e kishin larë e ndërruar
gjithë shtëpinë, sa ajo ndriste pasqyrë.
Ndërsa bëheshin përgatitjet e fundit para shtrimit të darkës,
Beni dhe Lori me nuset e tyre, në prani të vëllezërve të tjerë të
heshtur, diskutonin për këngët e reja të festivalit të majit. Prej
grunoreve në kallëza frynte një fllad i butë poleni, i cili përzihej
me aromën e ëmbël të hallvasë në oborr. Pemët e larta përskej
avllisë, të ndriçuara nga një hënë e verdhë, dukeshin si fotografi të
lashta me celuloid të zbehur. Në intervalet e heshtjes nëpërdridhej
metrika e këngës së bulkthave. Pas pak duhej të mblidheshin në
agron tufa
203
Staub herüber, der sich auf dem Hof mit dem süßen Duft des Halwa
mischte. Die mächtigen Bäume jenseits der Mauer erinnerten im
Mondlicht an vergilbte Photographien. Das gelegentliche Schweigen
war vom Zirpen der Zikaden durchzittert. Dann wurde es Zeit, sich
im Speisezimmer zu versammeln. Allein Sabahudin war nicht aus
seinem Männerzimmer herabgekommen. Vielmehr schickte er einen
seiner Enkel, um die jungen Paare zu sich heraufzubitten.
Er empfing sie mit untergeschlagenen Beinen auf einem Polster am
Kamin sitzend. Nachdem sie artig gegrüßt hatten, warteten die jungen
Leute auf das, was ihnen der Alte zu sagen hatte. Lange schwieg er.
Endlich warf er den Paaren einen recht grämlichen Blick zu.
„Ihr erwartet, dass ich etwas Bedeutendes von mir gebe, oder? Aber
ich kann große Worte nicht leiden. Ich habe in meinem Leben so viel zu
hören bekommen, dass ich dem ganzen Gerede schon lange nicht mehr
traue. Na ja, ihr seid eine andere Generation … Wenn ihr Brüder sein
wollt, könnt ihr das meiner Meinung nach auch, ohne gegenseitig euer
Blut zu trinken. Aber ich werde euch natürlich nicht daran hindern.
Und wenn mein Sohn“, er wandte sich Beni zu, „unbedingt den alten
Brauch befolgen will, sage ich auch, was ich davon halte … Aber bevor
ich meinen Segen gebe, müsst ihr eine kleine Prüfung ablegen … Keine
Angst, danach bekommt ihr meine ehrliche Meinung. Einverstanden?“
„Einverstanden, Onkel Sabahudin“, rief Lori, wobei er beide
Hände erhob.
„In Ordnung, Vater“, sagte auch Beni, der verzweifelt
herauszubringen versuchte, was der Alte ausheckte.
„Also, dann hört mir gut zu: Du, mein Junge“, wandte er sich an
Lori, „geh und setz dich mit gekreuzten Beinen auf das Sitzpolster
am Fenster. Und du“, wandte er sich an Beni, „du nimmst auf dem
Polster deinem Freund gegenüber Platz, an dieser Wand hier.“
Lori und Beni ließen sich mit untergeschlagenen Beinen
nieder, der eine am Fenster, der andere an der Wand, die Gesichter
einander zugewandt, ohne irgend etwas zu begreifen, und warteten.
Sabahudin holte seine Taschenuhr hervor, klappte sie auf wie eine
durchgeschnittene Zwiebel und sagte zu Alba:
„Du, Schwiegertochter, gehst jetzt zu Lori, setzt dich auf seinen
204 Aleph Le tr are
dhomën e ngrënies. Vetëm Sabahudini nuk kishte zbritur ende
nga oda e tij. Më së mbrami, ai dërgoi një nga nipërit e vet të
lajmëronte çiftet e reja të ngjiteshin lart, në odën e tij.
Ky i priste këmbëkryq në një shilte rrëzë oxhakut. Pasi u
përshëndoshën me të, ata pritën çfarë do t’u thoshte plaku.
Por ai heshti. Mandej si me bezdi u hodhi çifteve një vështrim
pyetës.
- Ju prisni t’ju them ndonjë gjë të madhe... Apo jo? Unë jam
nga ata që as nuk i dëgjoj, e as nuk i flas fjalët e mëdha. Kam
dëgjuar shumë gjatë gjithë jetës sime dhe ka kohë që s’u zë besë.
Por ju... jeni brez tjetër, rini tjetër... Ju vëllëzër jeni pa pirë gjakun
e njëri-tjetrit. Ashtu do të ishte më mirë... Megjithatë, unë nuk ju
pengoj, por (ai u kthye nga Beni), meqenëse im bir këmbënguli,
simbas zakonit, të them fjalën time... e bekoj a jam kontra, atëherë,
siç ia kam thënë dhe Benit, unë do t’ju shti të kapërceni një provë
të vogël... mos u trembni... Masandaj ua them mendimin tim të
vërtetë. Jena dakord?
- Dakord, xha Sabahudin! – thirri Lori, me dy duart e ngritura
lart.
- Dakord, babë, - tha dhe Beni, duke u përpjekur t’ia qëllonte çfarë
po bluante i ati plak.
- Atëherë gjegjmëni mirë: ti djalë, - iu drejtua ai Lorit, - shko e
ulu kambëkryq në shilten te dritarja, kurse ti, - i tha Benit, zër shilten
kundruall mikut, te muri, ballas e karshi me të.
Lori dhe Beni u ulën këmbëkryq, kundruall njëri tjetrit,
njëri pranë dritares, tjetri rrëzë murit dhe prisnin pa kuptuar
gjë. Sabahudini nxori sahatin e xhepit, e hapi si një qepë të çarë
përgjatas dhe tha:
- Ti, moj nuse, - duke iu drejtuar Albës, - shko dhe ulu në prehërin
e mikut dhe do të ngrihesh kur të të them unë. Edhe ti, moj nusja e
Lorit, shko e ulu në prehërin e Benit dhe do të qëndrosh derisa të të
them unë.
agron tufa
205
Schoß und stehst erst wieder auf, wenn ich es dir sage. Und du“, fuhr
er an Loris junge Frau gewandt fort, „setzt dich auf Benis Schoß, wo
du ebenfalls bleibst, solange ich es will.“
Ein ungläubiges Lächeln erschien auf den Gesichtern der beiden
jungen Damen. Sie zögerten.
„Aber warum denn, Vater?“, fragte Alba verwirrt.
„Weil ich es sage. Geht hin und lasst euch nieder“, erklärte
Sabahudin in gebieterischem Ton.
Erst setzte sich Alba unsicher in Bewegung. Ihr Blick wanderte
zwischen dem Alten und Beni hin und her. Am Ende nahm sie wie
befohlen auf Loris Schoß Platz. Dorina folgte ihrem Beispiel und
setzte sich auf Benis Schenkel.
Sabahudin forderte die jungen Leute auf, sich zu unterhalten,
wobei er unentwegt auf seine Taschenuhr starrte. Als niemand
sprach, übernahm der Alte das Reden.
„Nach unserer Überlieferung, also nach dem alten Kanun, gilt einem
Mann der Blutsbruder mehr als ein leiblicher Bruder. Nichts kann
die beiden auseinanderbringen, weder Gutes noch Schlimmes. Stirbt
einer von beiden, übernimmt der Überlebende bei seinen Kindern die
Vaterrolle, während er des anderen Frau wie eine Schwester behandelt,
die ihm gehorcht, die auf ihn wartet, ihm zur Seite steht und ihn stets
wieder aufnimmt. Wenn ihr das nicht begreift, könnt ihr euch die Mühe
sparen. Schauen wir einmal, ob ihr tatsächlich zu Blutsbrüdern taugt.”
Sabahudin schwieg erneut und blickte dabei auf die Taschenuhr
auf seinem Knie.
„So“, sagte er schließlich und klappte den Deckel zu, „die zehn
Minuten sind herum. Steht auf, Mädchen!”
Als dies geschehen war, wies Sabahudin die beiden Jünglinge an,
ebenfalls aufzustehen und zu ihm zu kommen. Mit einem fragenden
Blick auf seinen Vater folgte Beni der Aufforderung.
„Warum tust du nicht, was ich befohlen habe?“, herrschte der
Alte Lori an, der immer noch vornübergebeugt auf dem Polster saß,
und stieß heftig seinen Spazierstock auf den Fußboden.
„Hoch mit dir, Lügenbeutel!“, schrie er so laut, dass Lori
erschrocken aufsprang.
206 Aleph Le tr are
Dy gratë e reja buzëqeshën të habitura dhe rrinin në mëdyshje.
- Po pse, baba? – pyeti e hutuar Alba.
- Psehin e di unë. Shkoni e uluni ju thashë! - dha urdhër Sabahudini.
E para shkoi Alba, gjithë pasiguri, duke këqyrur herë plakun, herë
Benin. Por më në fund u ul, siç i thanë, drejt e në prehërin e Lorit.
Edhe Dorina u ul në prehërin e Benit.
Atëherë Sabahudini tha se mund të flisnin dhe vijoi ta mbajë
orën e xhepit para syve. Meqenëse askush nuk po fliste, foli
Sabahudini:
- Sipas rregullit dhe kanunit, byrazeri, vëllau i gjakut, asht vlla
ma i shtrenjtë se ai që ta ka ba nana e baba. Ata nuk i ndan as e
mira e as e liga. Me ndodhë me vdekë njeni prej vllamëve, babë për
fëmijët e tjetrit asht vllami gjallë, kurse e shoqja e tij asht motër, që
i bindet, e pret, e përcjell dhe e merr mbrapa kahdo. Po qe se nuk
e keni kuptue kaq gja, at’herë kot e keni marrë mundin me u ba
vllama. E unë tash do ta kqyri, a jeni menjimend në gjendje me u
ba ju vllazën.
Sabahudini nuk foli më, por vazhdoi ta mbajë në gjunjë sahatin e
xhepit me qostek, duke e kundruar pjerrtaz.
- Kaluen dhetë minuta, - tha dhe e mbylli kapakun e sahatit. Ngrehuni tash moj bija, - u tha ai dy nuseve.
Sa u ngritën nuset, Sabahudini i urdhëroi dhe dy djemtë të ngrihen
në këmbë dhe t’i afrohen. Beni u ngrit dhe po e shihte të atin në
mënyrë pyetëse, duke u përpjekur të kuptonte domethënien e asaj
procedure të çuditshme.
- Dhashë urdhër me u ngritë, pse nuk ngrihesh or mik? - iu drejtua
plaku Lorit, i cili qe mbledhë disi kruspull dhe ngurronte.
Atëherë Sabahudini rrahu më bastun dyshemeni dhe i briti fort:
- Çohu more pizeveng!
Britma qe aq e beftë dhe e fortë, sa Lori u ngrit pavullnetshëm në
këmbë.
Mandej po me atë bastun, duke iu drejtuar të birit, tha:
agron tufa
207
Dann hob er den Spazierstock und wandte sich an seinen Sohn:
„Schau ihn dir an!“
Benis Blick folgte dem Spazierstock: Die Hose seines Freundes
war um die Körpermitte deutlich vorgewölbt. Daran hatte er nicht
gedacht. Lori drehte sich unter den vorwurfsvollen Blicken der
anderen um und versuchte verzweifelt, des aufsässigen Teils unter
seinen Hosen Herr zu werden.
„Das ist der Grund, weshalb ihr keine Blutsbrüder werden könnt!”,
sagte Sabahudin zu Beni, den Stock weiterhin auf den unverändert
unbotmäßigen Stengel seines Freundes gerichtet, von dem der
Vorschlag, Blutsbrüderschaft zu schließen, am Ende ausgegangen war.
* * *
Viele nehmen dem alten Sabahudin (er ruhe in Frieden) immer
noch übel, mit dieser schwierigen Prüfung einen Freundschaftsbund
zerstört zu haben, wie er in der Stadt und der ganzen Gegend
einzigartig gewesen war, und zwar gerade, als er dabei war, sich zur
vollen Blüte zu entfalten. Manche von den Gebildeteren vermuten
indessen, der alte Bursche habe sich heimlich ein Werk von Onkel
Freud zu Gemüte geführt. „In welcher Sprache denn?”, wandten
Skeptiker ein. Sabahudin habe gerade einmal vier Jahre die Schule
besucht, und von Fremdsprachenkenntnissen sei bei ihm nichts
bekannt gewesen. Neuere Erkenntnisse deuten allerdings auf recht
solide Italienischkenntnisse bei Sabahudin Shporta hin, der 1941/1942
von den Italienern in Bari und San Benedetto interniert gewesen sein
soll. Bei seiner Rückkehr aus der Fremde habe er eventuell einen
Beutel mit Büchern bei sich gehabt. Es dürfe nicht ausgeschlossen
werden, dass ein Werk von Freud dabei gewesen sei, das er in aller
Heimlichkeit studiert habe, so wie die religiösen Traktate aus der
alten Kiste auf dem Dachboden.
Ganz unmöglich scheint es nicht, oder?
–aus dem Albanischen von:
Joachim Röhm
208 Aleph Le tr are
- Këqyr!
Beni ktheu kokën dhe pa andej nga shenjonte i ati me bastun:
përnën pantallonat e mikut të tij, dilte dukshëm përpara, si një tytë
arme, ajo gjëja që ai vetë nuk e kishte shkuar kurrë në mendje. As
për vete, as për tjetrin. Ndërsa Lori u kishte kthyer shpinën, pa u
rezistuar dot vështrimeve nënkuptuese të të tjerëve, duke rrahur të
nënshtrojë armën e ndërkryer në pantallonat e veta.
- Ja pse nuk mund të bëheni vllazën ju! - iu drejtua Benit
Sabahudini, duke vazhduar të shenjojë me shkop tytën ende të
revoltuar në pantallona të mikut të tij, i cili i kishte propozuar i pari
të bëheshin vëllezër.
* * *
Janë të shumtë ata që e fajësojnë plakun Sabahudin (dritë i gjettë
shpirti tani!), se me këtë provë të rëndë, ai prishi një ndër miqësitë
më të rralla që kishte patur ndonjëherë qyteti dhe krahina. Dhe e
ndërpreu atë miqësi bash në momentin kur ajo niste të shpërthente me
vrullin e një flake të trëndafiltë. Por s’janë të paktë as ata, kryesisht, të
shkolluar, që thonë se kushedi, plaku Sabahudin ka gjasë të ketë lexuar
tinëz ndonjë vepër të xhaxha Frojdit. Po nga cila gjuhë, xhanëm? pyesin kureshtarët. Se Sabahudini kishte katër klasë shkollë dhe nuk
dinte ndonjë gjuhë të huaj! Mirëpo kanë dalë të dhëna të reja, të cilat
dëshmojnë se Sabahudin Shporta na e paskësh ditur ujë italishten,
qëkurse në vitin 1941-1942 e kishte marrë qeveria italiane balil në
Bari e San-Benedeto. Tonë se kur u kthye Sabahudini i ri nga Italja,
kishte sjellë në shtëpi dhe një trastë me libra. Ka gjasë ta ketë tërhequr
kuturu ndonjë libër të Frojdit dhe gjatë gjithë jetës ta ketë lexuar në
heshtje, bashkë me librat e tij fetarë, të cilët i mbante në një baule të
vjetër në tavan.
Se, çfarë nuk bën vaki, apo jo!
agron tufa
209
ÜBER DIE AUTORINNEN UND AUTOREN
Lindita Arapi (Deutschland/Albanien), 1972 in Lushnja, Albanien
geboren, ist eine albanische Schriftstellerin und Journalistin. Die in
Deutschland lebende Autorin veröffentlichte seit Ende der 1990er Jahre
mehrere Gedichtbände und legte 2010 mit “Das Schlüsselmädchen”
ihren ersten Roman vor, der 2011 in Albanien mit dem Buchpreis KULT
als Buch des Jahres prämiert wurde. Lindita Arapi studierte von 1990 bis
1994 albanische Sprache und Literatur an der Universität Tirana. 1993
veröffentlichte Arapi einen ersten Band mit Gedichten. 1996 zog sie
nach Deutschland, wo sie in Köln Germanistik studierte. Sie übersetzte
zudem einige deutschsprachige Texte ins Albanische, darunter Gedichte
von Günter Grass, Joseph Roth, Elias Canetti und Felicitas Hoppe.
Als Journalistin ist Arapi unter anderem für das albanische Programm
der Deutschen Welle tätig. Mit ihrer Familie lebt sie in Bonn. Letzte
Veröffentlichung (auf Deutsch): „Das Schlüsselmädchen“ (Vajzat me
çelës në qafë), aus dem Albanischen von Joachim Röhm (Dittrich Verlag
Berlin 2012). Arian Leka (Albanien), wurde 1966 in der albanischen
Stadt Durrës geboren und zum Flötisten ausgebildet. Danach studierte
er albanische Sprach-und Literaturwissenschaft in Tirana und neue
europäische Literatur in Florenz. Arian Leka hat mehrere Lyrikbände,
Erzählungen und einen Roman veröffentlicht. Ferner übersetzt er aus
dem Italienischen. Er ist Initiator Leiter des Lyrikfestivals POETEKA in
Durrës und Chefredakteur der gleichnamigen Literaturzeitschrift. Letzte
210 ÜBER DIE AUTORINNEN UND AUTOREN
për autorët
LinDita arapi (Gjermani-Shqipëri ), lindur në 1972 në Lushnjë,
është shkrimtare dhe gazetare shqiptare. Autorja me vendbanimin
në Gjermani ka botuar prej fundit të ‘90-ve disa përmbledhje me
poezi, ndërsa në vitin 2010 romanin e saj të parë »Vajzat me çelës« i
cili u vlerësua me çmimin KULT si libër i vitit 2011. Lindita Arapi ka
studiuar për gjuhë-letërsi (1990–1994) në Universitetin e Tiranës.
Përmbledhjen e parë me poezi e botoi në vitin 1993. Më 1996 u
vendos në Gjermani ku studjoi për gjermanistikë në Universitetin e
Köln-it. Ajo ka përkthyer gjithashtu tekste të ndryshme letrare nga
gjermanishtja në shqip, ndër to poezi të Günter Grass, Joseph Roth,
Elias Canetti dhe Felicitas Hoppe. Si gazetare është përgjegjëse për
programin shqiptar të Deutsche Welle. Jeton në Bonn me familjen
e saj. arian LEKa (Shqipëri), lindi në vitin 1966 në Durrës,
ku dhe ndoqi shkollën e muzikës për flaut. Pas kësaj ai ka studiuar
për gjuhë dhe letërsi në Tiranë, si dhe për letërsi të re europiane
në Firence. Arian Leka ka botuar disa përmbledhje poezish,
tregimesh dhe një roman. Gjithashtu përkthen nga italishtja. Leka
është iniciator dhe drejtues i festivalit të letërsisë POETEKA në
Durrës, si dhe kryeredaktor i një reviste letrare me po të njëjtin
emër. Arian Leka është vlerësuar me çmimin kombëtar të poezisë
»Lasgush Poradeci« 2011. LuLjEta LLEshanaKu (Shqipëri),
konsiderohet si një nga zërat kryesorë të letërsisë bashkëkohore
për autorë t
211
Veröffentlichung (auf Deutsch): Ein Buch ein Meer: Gedichte (Një libër një
det: Poezi), Deutsch/Albanisch. Aus dem Albanischen von Lindita Arapi.
Edition Thanhäuser, 2012. Luljeta Lleshanaku (Albanien)
gilt als eine der führenden Stimmen der jungen albanischen Lyrik. Sie
wurde 1968 in Elbasan, Albanien, geboren. Ihre Familie, die in der Zeit
der kommunistischen Diktatur Albaniens der politischen Opposition
angehörte, war starken Repressionen ausgesetzt. Nach dem Sturz Enver
Hoxhas studierte sie Albanische Sprache und Literatur an der Universität
Tirana und Creative Writing am Warren Wilson College in den USA. Seit
1993 hat Luljeta Lleshanaku sieben Gedichtbände veröffentlicht. Letzte
Veröffentlichung (auf Deutsch): Kinder der Natur. Gedichte Albanisch/
Deutsch.AusdemAlbanischenvonAndreaGrill(EditionKorrespondenzen
2010). Khaled Al-Khamissi (Ägypten), Khaled Al-Khamissi
wurde 1962 in Kairo geboren. Er studierte Politikwissenschaften an der
Cairo University und an der Sorbonne in Paris. Al-Khamissi arbeitet
als Journalist für zahlreiche ägyptische Zeitungen, wo er sich besonders
als kritischer Beobachter gesellschaftlicher Verhältnisse profiliert hat.
Darüber hinaus war er als Produzent, Regisseur und Drehbuchautor
für Spiel- und Dokumentarfilme tätig. Letzte Veröffentlichung (auf
Deutsch): Arche Noah. Aus dem Arabischen von Leila Chammaa (Lenos
Verlag, Basel 2013). Fatos Lubonja (Albanien), ist 1951 in Tirana
geboren und hat Physik studiert. 1974 wurde der 23jährige wegen
„feindlicher Agitation und Propaganda“ inhaftiert, nachdem sein Vater
in Ungnade gefallen war und bei ihm selbst regimekritische Schriften
gefunden worden waren. Fatos Lubonja verbrachte insgesamt siebzehn
Jahre in Gefängnissen und Straflagern. Die Erfahrungen dieser Zeit
hat er in autobiographischen Romanen und Erzählungen verarbeitet.
Heute ist Lubonja einer der einflußreichsten unabhängigen Publizisten
Albaniens, der sich für Menschenrechte, für Demokratie und sozialen
Ausgleich in Albanien einsetzt. Letzte Veröffentlichung (auf Albanisch):
„1997 - Die falsche Apokalypse”. “Marin Barleti” Verlag, 2011.
Ilma Rakusa (Schweiz), ist eine Schweizer Schriftstellerin und
Literaturwissenschaftlerin. Sie wurde am 2. Januar 1946 im slowakischen
Rimavská Sobota geboren, wuchs in Budapest, Ljubljana und Triest
auf und zog 1951 nach Zürich. Sie studierte Slawistik und Romanistik
212 ÜBER DIE AUTORINNEN UND AUTOREN
shqiptare. Lindi në vitin 1968 në Elbasan. Në kohën e diktaturës
komuniste, familja e saj ka qenë e përndjekur nga regjimi dhe
objekt i vazhdueshëm represioni. Pas rënies së regjimit komunist,
Lleshanaku studjoi për gjuhë-letërsi në Universitetin e Tiranës,
më pas Creative Writing në Warren Wilson College në SHBA.
Lleshanaku është vlerësuar me një sërë çmimesh ndërkombëtare si
National Silver Pen Prize në vitin 2000 dhe Vilenice Kristal Prize
më 2009. KhaLED aL-khamissi (Egjipt), lindi në vitin 1962
në Kairo. Studjoi shkenca politike në Universitetin e Kairos dhe në
Sorbonne, Paris. Al-Khamissi shkruan për disa gazeta egjiptiane, ku
bie në sy si vëzhgues kritik i realitetit shoqëror. Gjithashtu ka qënë
producent, regjisor dhe skenarist i filmave të ndryshëm. Botimi i
fundit: »Arche Noah«. Përkthyer nga arabishtja nga Leila Chammaa
(Lenos Verlag, Basel 2013) Botimi i fundit: »Arche Noah«. Përkthyer
nga arabishtja nga Leila Chammaa (Lenos Verlag, Basel 2013).
Fatos Lubonja (Shqipëri), lindi më 1951 në Tiranë dhe ku
kreu studimet e larta për fizikë . Gjatë regjimit komunist, u akuzua
dhe arrestua për shkrimet që iu gjetën të fshehura, për agjitacion
dhe propagandë kundër regjimit dhe për to u dënua me 7 vite
burgim. U dënua sërish edhe 16 vite të tjera, me akuzën si pjesëtar
i një organizate kundër-revolucionare. U lirua në vitin 1991, pas
shtatëmbëdhjetë vitesh burgim. Përvojën e asaj kohe Lubonja e
ka përmbledhur në romane autobiografike e tregime. Sot Lubonja
është një nga publicistët e pavarur shqiptarë me shumë influencë, i
cili angazhohet për të drejtat e njeriut, demokracinë dhe barazinë
sociale në Shqipëri. Boton revistën publicistike »Përpjekja«. Ilma
Rakusa (Zvicër), lindur më 2 janar 1946 në Rimavská Sobota,
Sllovaki, është një shkrimtare, përkthyese dhe studiuese zviceriane.
Ajo ka studiuar sllavistikë dhe romanistikë në Zyrih, Paris dhe Shën
Petersburg. Më 1971 promovoi me një punim që kishte si temë
vetminë në letërsinë ruse. Prej vitit 1977 është lektore e Institutit
Sllav të Universitetit të Zyrihut. Përveç kësaj punon si shkrimtare,
përkthyese dhe publiciste në gazetat: „Neue Zürcher Zeitung“,
„Die Zeit“. Botimi i fundit: „Mehr Meer. Erinnerungspassagen“.
Droschl, Graz 2009. hans-uLriCh trEiChEL (Gjermani),
për autorë t
213
in Zürich, Paris und St. Petersburg. 1971 schrieb sie ihre Dissertation
zum Motiv der Einsamkeit in der russischen Literatur. Sie ist seit 1977
Lehrbeauftragte am Slawischen Institut der Universität Zürich. Zudem
ist sie freiberuflich als Übersetzerin und Publizistin (Neue Zürcher
Zeitung, Die Zeit) tätig. Letzte Veröffentlichung (auf Deutsch): Mehr
Meer. Erinnerungspassagen. Droschl, Graz 2009. Hans-Ulrich
Treichel (Deutschland) wurde 1952 in Versmold/Westfalen
geboren, lebt in Berlin und Leipzig. Er studierte Germanistik an der
Freien Universität Berlin und promovierte 1984. Seit 1995 ist der
Lyriker und Romancier Hans-Ulrich Treichel Professor am Deutschen
Literaturinstitut der Universität Leipzig. Seine berühmte und in über
30 Sprachen übersetzte Erzählung “Der Verlorene” erzählt von den
Verstörungen einer Nachkriegskindheit, von einer Familie, die allem
Wirtschaftsaufschwung zum Trotz nur ein Thema hat: die Suche nach dem
Sohn Arnold, der 1945 auf der abenteuerlichen Flucht aus Ostpreußen
verloren gegangen war. In feinen Bildern gelingt es Treichel, den Aufstieg
einer bundesdeutschen Familie und deren Schuldgefühle nachzuzeichnen.
Von nun an ist der verlorene Bruder zentrales Thema Treichels über drei
Romane hinweg: Auf “Der Verlorene” folgte 2005 “Menschenflug”
und drei Jahre später “Anatolin”. LetzteVeröffentlichung (auf Albanisch):
„Der Verlorene“ (Letzte Veröffentlichung): Übersetzung von Ardian
Klosi (Verlag K&B, Tirana, 2009) [Suhrkamp, 1998]. Agron Tufa
(Albanien), wurde 1967 im nordalbanischen Dibra geboren und studierte
Philologie an der Universität Tirana, Vergleichende Literaturwissenschaft
am Gorki-Institut in Moskau und promovierte ebenfalls in Moskau
am Institut für Europäische Kulturen mit einer Arbeit zur Philosophie
des literarischen Übersetzens, „Die Mystik des Originals“. Seit 2001
hat er an der Universität Tirana hat einen Lehrstuhl für ausländische
Literatur des 20. Jahrhunderts inne. Er ist Lyriker, übersetzt aber auch
aus dem Russischen. Gedichte von Tufa wurden ins Englische, Spanische,
Französische, Rumänische übersetzt. Letzte Veröffentlichung (auf
Albanisch): „Fragmentet e gjësë”, Gedichte, OM Verlag, Pristina, 2013.
214 ÜBER DIE AUTORINNEN UND AUTOREN
ka lindur më 1952 në Versmold/Westfalen, jeton në Berlin dhe
Lajpzig. Ai ka studiuar në degën e gjermanistikës pranë Universitetit
të Berlinit dhe ka promovuar më 1984. Prej vitit 1995, poeti dhe
romancieri Hans-Ulrich Treichel është profesor në Institutin e
Letërsisë Gjermane pranë Universitetit të Lajpzigut. Romani i
tij “I humburi”, i përkthyer në më shumë se 30 gjuhë (në shqip
nga Ardian Klosi, Shtëpia Botuese K&B, Tiranë, 2009) rrëfen
për trazimet e një fëminie të pasluftës, në një familje që me gjithë
përmirësimin e gjendjes ekonomike, është e fokusuar vetëm rreth
një teme: kërkimin e djalit të tyre, Arnoldit që ka humbur në vitin
1945 gjatë arratisjes aventureske nga Prusia Lindore. Me anë të një
gjuhe elegante Treichel arrin të skicojë si ngritjen ekonomike të një
familjeje në Gjermaninë Perëndimore, ashtu dhe ndjenjat e saj të fajit
që e shoqërojnë. Nga ky çast vëllai i humbur është tema qendrore e
Treichelit në tre romane: romani “I humburi” u pasua në vitin 2005
nga “Menschenflug” dhe tre vjet më vonë nga “Anatolin”. agron
tuFa (Shqipëri), lindur në vitin 1967 në Dibër, ka ndjekur
studimet e larta për gjuhë dhe letërsi në Universitetin e Tiranës dhe
më vonë në Institutin Gorki në Moskë. Në Institutin për Kulturën
Europiane ai do të promovonte me një studim për filozofinë e
përkthimit letrar »Mistika e origjinalit«. Prej 2001 është profesor
i letërsisë së huaj të shekullit XX në Universitetin e Tiranës. Eshtë
poet (poezi të përkthyera nga Joachim Röhm dhe Hans Joachim
Lanksch), prozator, eseist dhe kritik. Agron Tufa është vlerësuar
me çmimin e madh kombëtar të letërsisë Shkrimtari i Vitit 2009.
Jeton me familjen në Tiranë. Botimi i fundit: Fragmentet e gjësë,
poezi, Shtëpia botuese OM, Prishtinë, 2013.
për autorë t
215
omedisë
ulturstiftung
n Colloquium Berlin
ipërisë.
(f ra gm e nt)
DETI
I
BARDHË
Letërsitë përreth
Mesdheut
4. ∫ 5. Tetor 2013
Sh
Kh
Eg
Ilm
Zvi
Ha
Gje
Ag
Sh
ALFABETI NDËRKOMBËTAR I SINJALISTIKËS DETARE
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
AUTORËT
MINISTRIA E KULTURËS
A
B
Projekt i Fondacionit Allianz
N Kulturstiftung në bashkëpunim me Literarischen Colloquium Berlin
dhe Ministrinë e Kulturës të Shqipërisë
O
Lindita Arapi
Shqipëri ∫ Gjermani
Arian Leka