badania i konserwacja w XXI wieku The Heritage Wood: Research

Drewno zabytkowe: badania i konserwacja w XXI wieku
The Heritage Wood: Research & Conservation in the 21st century
Warszawa 2013
Redaktor prowadzący:
Robert Pasieczny
Redakcja naukowa:
dr Malgorzata Sawicki
dr Austin Nevin
Kate Seymour
Marcin Draniak
dr Elżbieta Pilecka-Pietrusińska
prof. Iwona Szmelter
Redakcja i korekta polskiej wersji językowej:
Magdalena Mastykarz
Disclaimer
These papers are published and distributed by the International Council of Museums – Committee for Conservation
(ICOM-CC), with authorization from the copyright holders. The views expressed do not necessarily reflect the
policies, practices, or opinions of ICOM-CC. Reference to methods, materials, products or companies, does not imply
endorsement by ICOM-CC.
Copyright © by ICOM and Authors
Projekt okładki, skład, łamanie i druk:
Agencja Wydawnicza i Reklamowa AKCES
ul. Kossaka 15, 01-576 Warszawa
tel.: +48 22 839 16 17
e-mail: akces500@interia.pl
Wydawcy:
Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów
ul. Goraszewska 7
02-910 Warszawa
www.nimoz.pl
ISBN NIMOZ: 978-83-936912-0-3
Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie
Krakowskie Przedmieście 5
00-068 Warszawa
www.asp.waw.pl
ISBN ASP: 978-83-63594-35-0
Spis treści
Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Ochrona polichromii ściennych na drewnie na przykładzie wybranych świątyń drewnianych
w Polsce i na świecie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Badania dotyczące zastosowania nanokompozytu polimerowego (PNC) przy konserwacji drewnianej
łodzi z Abu Roasz z pierwszej dynastii – 2950 r. p.n.e.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Konserwacja i restauracja drewnianego mostu zwodzonego w Valletcie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Portret króla Władysława Jagiełły – wpływ czynników zewnętrznych na stan zachowania drewnianego
podobrazia i polichromii. Prezentacja badań i zabiegów konserwatorskich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Jeden, szczególny przypadek malarstwa na desce z Muzeum Eremitani. Rozwiązania konserwatorskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Siedząca Panna Maria malowana przez Mistrza Ołtarza Kefermarkt. Specyfikacja monochromatycznego
opracowania powierzchni rzeźby – Holzsichtigkeit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Badając miniaturowe arcydzieła – badania techniczne różańców z bukszpanu z Kolekcji Thomson
w Art Gallery of Ontario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Radiografia o wysokiej rozdzielczości cyfrowej do monitorowania zabiegów impregnacji drewna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Drewno w architekturze Nepalu. Badania obiektów z Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Arkana sztuki mistrza Schnella. Ewaluacja projektu badawczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Wisteria – konserwacja jadalni w stylu art nouveau. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Rodzaj całkowicie różny – bliższe spojrzenie na technikę warsztatu Davida Roentgena przez
pryzmat owalnego biurka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Konserwacja strukturalna sześciu obrazów na drewnie autorstwa Hansa Süssa z Kulmbachu (ok. 1480–1522)
ze zbiorów bazyliki Mariackiej w Krakowie – projekt realizowany w ramach Getty Panel Paintings Initiative . . . . . . . . . . . . . . . 30
Sklejka jako podłoże malarskie – wstępny zarys problematyki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Sto lat otwartej ekspozycji zewnętrznej: konserwacja kultowych słupów totemowych (totem poles)
w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Strukturalna konserwacja obrazów na podłożu drewnianym. Metody postępowania konserwatorskiego,
konsolidacji i wzmacniania paneli drewnianych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Polichromowane drewniane wnętrze z Damaszku – wielometodyczne podejście do identyfikacji
technik produkcji, materiałów i tła historii sztuki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Elektroakustyczna metoda wykrywania owadów niszczących drewno dóbr kultury. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Projekt konserwacji Herkulanum – charakterystyka archeologicznego, mokrego drewna przy użyciu
pirolitycznej techniki spektrometrii masowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Badania wytrzymałościowe drewna lipowego (Tilia cordata) zdegradowanego przez grzyb
Coniophora puteana, konsolidowanego Paraloidem® B72 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Dokumentacja WoodCultHer 2.0 – wykorzystanie urządzeń komórkowych i systemów
skanowania 3D do raportów konserwatorskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Badania nad technologią budowy strukturalnej dwóch romańskich frontali ołtarzy w Katalonii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Konserwacja i badania technologiczne rzeźby Chrystus na osiołku warsztatu Michaela i Gregora
Erhartów, 1493–1494. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Konserwacja polichromowanej drewnianej rzeźby egipskiej – studium badawcze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Drewniane sklepienie kasetonowe z Oratorio della Buona Morte w Ferrarze – badania dotyczące
możliwości i niepowodzeń postępowania konserwatorskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Konserwacja strukturalna podobrazi drewnianych dwóch dzieł przypisywanych Giulio Romano
przeprowadzona w ramach stażu Getty Panel Paintings Initiative w Londynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Azjatyckie historyczne wnętrza i ruchome dzieła sztuki dekoracyjnej w europejskich domach
szlacheckich. Konserwacja i badania naukowe azjatyckich dzieł sztuki z laki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Badania nad skutecznością stosowanych środków i metod wzmacniających drewno zabytkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Historyczne wnętrza w syryjskich rezydencjach z XVIII i XIX w. – materiały, techniki, zniszczenia
i podejście do konserwacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Wpływ warunków impregnacji na rozmieszczenie środka impregnującego w strukturze drewna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Nadaje się dla króla – konserwacja i rekonstrukcja starożytnych drewnianych mebli z Gordion w Turcji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3
Emisja akustyczna jako nowe narzędzie do oceny wpływu niestabilności mikroklimatu na drewniane
obiekty zabytkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Zagrożenia dla drewnianych obiektów zabytkowych wynikające z właściwości rozpuszczalników
żywic stosowanych w zabiegach impregnacji wzmacniającej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Interdyscyplinarne podejście do identyfikacji i autorstwa Sądu Ostatecznego, tryptyku
z Muzeum Narodowego w Gdańsku przypisywanego Hansowi Memlingowi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Wpływ konstrukcji parkietażowej i mikroklimatu pomieszczeń ekspozycyjnych oraz magazynowych
na stopień zniekształcenia i stan zachowania wybranych obrazów tablicowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Dwuźródłowa tomografia komputerowa jako nowatorska metoda badania drewnianych
obiektów zabytkowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Klimat dla drewna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Zastosowanie farby olejnej zieleń miedziowa we wnętrzach dworku Eidsvoll w Norwegii – analiza
odbarwionej farby architektonicznej z 1814 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Supramolekularne środki konsolidujące do konserwacji mokrego drewna archeologicznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Konserwacja obrazu Lucasa Cranacha Starszego Chrystus błogosławiący dzieci ze zbiorów
Zamku Królewskiego na Wawelu – zastosowanie współczesnych technik badawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Studiowanie problemów konserwacji tajwańskich tradycyjnych świątyń – przypadek polichromii
Strażników bram na drzwiach ze świątyni Tainan Xingjigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Analiza i dokumentacja drewna zabytkowego z użyciem technologii skanowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Badania techniczne oraz identyfikacja starożytnego, malowanego egipskiego sarkofagu z drewna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Konsolidacja Świętego Antoniego Wielkiego. Metoda wypełniania tuneli po owadach niszczących drewno. . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Modelowanie 3D w badaniach drewnianych średniowiecznych struktur ołtarzy z Katalonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Badanie trofealnych ram z kolekcji Mauritshuisa – dwie różne techniki złocenia na holenderskich
ramach z 1660 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Wzmacnianie drewna zabytkowego poprzez aplikację materiału kompozytowego na bazie taśmy CFRP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Prace konserwatorskie w świątyni Le-Cheng-Gong w Taichung, w Tajwanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Przydatność metody sztucznego starzenia drewna sosnowego i dębowego do oceny zmian
zachodzących w zabytkowych elementach drewnianych pracujących w warunkach zewnętrznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Współczesne drewniane podłoża malarskie a końcowe efekty w kopii malarskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Puzzle, które mają 3 tys. lat – strategiczne podejście do powtórnego odrestaurowania i ponownego
montażu zachowanego we fragmentach wieka antropoidalnej, starożytnej egipskiej trumny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Konserwacja wybranych obiektów z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Porównanie wybranych właściwości mechanicznych drewna czarnej dębiny ze średniowiecznego
podgrodzia w Płońsku z drewnem współczesnym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Badania biologiczne i fizykochemiczne reliktów przeprawy mostowej z terenu Ostrowa Lednickiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Badanie i postępowanie konserwatorskie dotyczące krzyża uświęconego z przełomu XVIII i XIX w.
z Góry Athos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Akustyczne wykrywanie owadów Xylophagous w instrumentach muzycznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Gotycka Pieta z bazyliki ojców dominikanów w Jarosławiu – analiza technologiczna polichromowanej
drewnianej rzeźby przy użyciu nieinwazyjnych metod badawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Zakodowana kolorowa historia – identyfikacja pigmentu na wieku Sarkofagu Ptolomejskiego Dziecka
jako pomoc w identyfikacji powtórnie wykorzystanych elementów konstrukcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Zabezpieczenie zabytkowego drewna przed podziemnymi termitami w Jazd, w Iranie.
Studium przypadku: Lustrzany Pałac – Muzeum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Prace badawcze i konserwatorskie dotyczące XVIII-wiecznych, tradycyjnych ikon malowanych
na podłożu drewnianym, z regionu Maramuresz: Trzy hierarchie z drewnianego kościoła
Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Ieud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Techniczne studium materiałów i występowania biodegradacji w drewnianej, grecko-rzymskiej tarczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Powrót do źródeł. O roli badań archiwalnych w rekonstrukcji historii i konserwacji mebli na przykładzie
dzieł Louisa Delanoisa z Łazienek Królewskich w Warszawie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Badania konserwatorskie malarstwa ściennego z XVIII w. w drewnianych kościołach z regionu Maramuresz. . . . . . . . . . . . . . . 109
Opracowanie wzornictwa, konstrukcji oraz technologii wykończenia powierzchni drewnianych
posadzek ozdobnych w rekonstruowanym dworze w Kolbuszowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Projekt konserwacji Herkulanum: identyfikacja materiałów organicznych stosowanych na malowanym
drewnie archeologicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Projekt oceny metod czyszczenia markieterii Boulle’a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Zarządzanie schematem konserwacji pozłacanego, polichromowanego, rzeźbionego dzieła sztuki
z wykorzystaniem aplikacji programu Open Source. Studium przypadku bram świątyni z ortodoksyjnego
Templon w północnej Grecji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
4
Smocze Sanie – studium techniczne i konserwacja pojazdu konnego. Badania na temat zachowania
i potrzeby powłoki zabezpieczającej na uszkodzonych złoceniach olejnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konserwacja drewnianych struktur architektonicznych – nowe warunki, potrzeby i perspektywy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zmiany właściwości drewna dębu po trzech latach ekspozycji w warunkach podwodnych na
stanowisku archeologicznym w Zatoce Puckiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Badania stopnia degradacji mokrego drewna wykopaliskowego z Biskupina. Charakterystyka
metodami klasycznymi i instrumentalnymi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Protection of mural polychromy on wood based on the selected wooden temples in Poland
and around the world. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A study on the application of a Polymer nano-composite (PNC) in conservation of the Abu Rouash
wooden boat from the First Dynasty – 2950 B.C.E. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The conservation-restoration treatment of the Valletta timber drawbridge. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Impact of external factors on the condition of the wooden support and polychromy of the
Portrait of King Władysław Jagiełło – A presentation of research and conservation treatment. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
One particular case of a panel painting from the Eremitani Museum and solutions for its conservation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Seated Virgin Mary by Master of the Kefermarkt Altarpiece. Specification of the sculpture’s
monochrome surface treatment, so called Holzsichtigkeit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Investigating miniature masterpieces: The technical study of boxwood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
prayer beads in the Thomson Collection at the Art Gallery of Ontario. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
High-resolution digital radiography for monitoring wood impregnation treatments. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wood in architecture of Nepal: research on objects from The Asia and Pacific Museum in Warsaw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The mysteries of Martin Schnell’s art and craft: Evaluation of the research project. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wisteria – The Conservation of an Art Nouveau Dining Room. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A Type Completely Different. A closer look at Roentgen’s techniques through the lens
of an oval writing table. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Structural conservation and restoration of six panel paintings by Hans Süss von Kulmbach
(c.1480–1522) from St. Mary’s basilica in Kraków: project realised under the Getty’s Panel Paintings Initiative . . . . . . . . . . .
Plywood as a support for a painting – a discussion of problematic issues. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
100 Years of Open Display: Treatment of Totem Poles at the American Museum of Natural History. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The structural conservation of panel paintings. The methods of treatment, consolidation and strengthening
of wooden panels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A polychrome wooden interior from Damascus: a multi-methodical approach for the identification
of manufacturing techniques, materials and art historical background. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Electro-acoustic method for detection of wood-destroying insects in cultural heritage objects. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Herculaneum Conservation Project: Characterisation of Archaeological Waterlogged Wood by Pyrolitic
and Mass Spectrometric Techniques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The strength tests for lime wood (Tilia cordata), degraded by the fungus Coniophora puteana
and consolidated with Paraloid® B-72. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
WoodCultHer documentation 2.0: the use of mobile devices and 3D scanning system for condition reports. . . . . . . . . . . . . . . . .
Research on technology of the support structure of two Catalan Romanesque altar frontals. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Conservation and technological research of the sculpture Christ on a donkey, 1493–1494, from
the workshop of Michael and Gregory Ehrhart. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Treatment and Conservation of a Polychrome Egyptian Wooden Sculpture: A Case Study. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The wooden lacunar ceiling of the Oratorio della Buona Morte in Ferrara: investigations on features
and failures for conservation treatment. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Structural treatment of a panel attributed to the school of Giulio Romano – the results of my Getty PPI training. . . . . . . . . . . . .
Historic Asian interiors and decorative mobiliar in European noble houses. Restoration
and scientific investigation of Asian lacquer works of art . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Research on the effectiveness of materials and methods used for strengthening of heritage wood. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Historic interiors in Syrian residences of the 18th & 19th centuries: materials and techniques,
deterioration, and conservation approaches. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
An effect of impregnation conditions on the distribution of a consolidant in the wood structure. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fit IT for a King: Conservation and Reconstruction of the Ancient Wooden Furniture from Gordion, Turkey. . . . . . . . . . . . . . . .
Acoustic emission as a new tool for the assessment of microclimate instability impact on wooden art objects. . . . . . . . . . . . . . . .
Hazards to heritage wooden objects caused by the solvents of resins, used for impregnation treatments. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Interdisciplinary approach to the identification and authorship of The Last Judgement triptych from
the National Museum in Gdańsk attributed to Hans Memling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Influence of the cradle structure and microclimate on the degree of distortion and the condition of panel
paintings from the National Museum in Warsaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
116
118
120
122
124
125
127
128
130
131
133
133
135
137
139
141
142
143
144
146
147
148
150
152
153
154
156
158
159
161
162
163
164
165
166
167
169
171
173
175
5
X-ray Dual Source Computed Tomography as a modern tool in the investigations of wooden objects. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Climate4Wood. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The use of copper green oil paint in the interiors of the Eidsvoll manor in Norway: analysis on a discoloured
architectural paint from 1814. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Supramolecular consolidants for the preservation of waterlogged archaeological wood. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Conservation of Lucas Cranach the Elder’s Panel Painting Christ Blessing the Children from
the Collections of the Wawel Royal Castle: The Use of Modern Analytical Techniques. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A Study of Taiwan’s traditional Temples Restoration Problems: The Case of Tainan Xingjigo Temple’s
Door-gods Polychromy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Laser scanning in the analysis and documentation of historic wood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Technical examination of an ancient Egyptian painted wooden sarcophagus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Consolidation of Saint Anthony the Great. A method to fill woodworm tunnels. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3-D modelling for research on medieval wooden altarpiece supports from Catalonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Investigating the Mauritshuis trophy frames: Two different gilding techniques on Dutch trophy
frames during the 1660’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Strengthening heritage wood through the application of composite materials based on Carbon Fibre
Reinforced Polymer (CFRP) tape . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The restoration of the Le-Cheng-Gong Temple, Taiwan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Usefulness of artificial aging of pine and oak to assess changes in the historical wooden elements
working in outdoor conditions. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The effect of the use of a modern wooden support for copying a 17th C. panel painting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A 3000 year old puzzle: a strategic approach for de-restoring and reassembling a fragmented ancient
Egyptian anthropoid coffin lid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Conservation of selected lacquered objects from the collection of the National Museum in Warsaw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A comparison of the mechanical properties of medieval black oak wood from Płońsk with those
of contemporary wood. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Biological and physico-chemical studies of waterlogged wooden remains from a bridge from
the area Ostrów Lednicki, Poland. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The study and treatment of a late 18th – mid 19th C. Sanctification Cross from Mount Athos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Acoustic detection of Xylophagous insects in musical instruments. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gothic Pieta from the Dominicans’ Basilica in Jarosław: technological analysis of the polychrome
wooden sculpture using non-invasive examination methods. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Colour-coded history: Pigment Identification on a Ptolemaic Child Sarcophagus Lid as an Aid
in Identifying Reused Structural Elements. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Conservation of Heritage wood against subterranean termites in Yazd-Iran. Case study:
Mirror Palace Museum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Research and conservation of 18th C. wooden painted icons, from the Maramures region:
The Three Hierarchs from the wooden church of Nativity of the Virgin, Ieud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The technical study of the materials and the presence of the biodegradation of a Greco-Roman
wooden shield. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Back to the sources: on the role of archive-based research in the reconstruction of history and conservation,
through the example of Louis Delanois furniture of the Łazienki Królewskie (Royal Bath) Palace in Warsaw. . . . . . . . . . . . .
Studies of mural painting conservation treatments of 18th C. wooden churches from the Maramures
Region in Romania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Study of the design, structure and technology of manufacture of decorative wooden parquets
in the Kolbuszowa Manor House under reconstruction. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Herculaneum conservation project: identification of the organic materials used on painted
archaeological wood. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Evaluation project for cleaning methods on Boulle marquetry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Managing and communicating a conservation scheme of gilded polychrome wood-carved work of art,
utilizing open source software applications. The case study of the sanctuary gates from an orthodox templon
in northern Greece. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Dragon sleigh: technical study and treatment of a horse drawn vehicle. Research on the behaviour
and the need of a protective coating on damaged oil-mordant gilding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Conservation of wooden architectural structures - new conditions, requirements, and prospects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Changes in the properties of oak wood after three years of exposure to the underwater conditions
at the archaeological site of the Puck Bay. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Analyses of the degree of degradation in wet archaeological wood from Biskupin. Characteristics
provided by conventional and instrumental methods . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
176
177
179
180
181
183
184
185
186
188
189
190
191
192
194
196
198
199
200
201
203
204
206
207
208
209
210
212
213
215
216
217
219
221
223
225
Wstęp
ICOM-CC (International Council of Museums – Committee for Conservation) liczący ponad
2 tys. członków jest największym międzynarodowym komitetem w ramach organizacji ICOM
aktywnie propagującym współpracę pomiędzy 21 specjalistycznymi grupami komitetu (Working
Groups), a także z innymi komitetami ICOM oraz organizacjami kultury i sztuki. Znakomitą formą upowszechniania takiej współpracy są organizowane przez poszczególne grupy ICOM-CC
konferencje dotyczące specyficznej tematyki. Sympozja te nie są limitowane ani liczbą uczestniczących w nich grup, ani też liczbą uczestników danej grupy, toteż stanowią doskonałą platformę komunikacyjną zarówno dla członków grup, jak i dla konserwatorów nienależących do
organizacji ICOM. Udział w takiej konferencji umożliwia im prezentowanie najnowszych badań
i projektów przed szeroką, międzynarodową publicznością specjalistów w różnych dziedzinach
konserwacji.
Konferencja Drewno zabytkowe: badania i konserwacja w XXI wieku w Muzeum Narodowym
w Warszawie ma na celu poruszenie różnych zagadnień związanych z konserwacją obiektów drewnianych i drewnianych struktur architektonicznych. W przygotowaniu tego spotkania uczestniczą
trzy grupy ICOM-CC: Wood, Furniture & Lacquer, Scientific Research oraz Sculpture, Polychromy
& Architectural Decoration. Zaangażowanie i profesjonalizm polskich specjalistów w zakresie konserwacji drewna są dobrze znane na całym świecie, dlatego też udział dwóch polskich prestiżowych
instytucji kulturalnych – Muzeum Narodowego w Warszawie oraz Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie – w organizowaniu tej konferencji jest
zrozumiały i w pełni uzasadniony.
Główny temat sympozjum dotyczy badań i konserwacji drewna zabytkowego w bardzo szerokim rozumieniu tego zagadnienia. Obejmuje zarówno rozważanie mechanizmu zniszczenia drewna spowodowanego specyficznymi właściwościami fizycznymi i zmianami warunków środowiska, jak i dyskusję na temat zależności pomiędzy drewnianym podłożem a warstwami dekoracji
powierzchni.
Niniejsza publikacja prezentuje badania w zakresie zabytkowych struktur drewnianych oraz
analizy dotyczące malarstwa na drewnie, zabytkowych mebli drewnianych, drewna malowanego,
złoconego, lakierowanego i wszystkich innych drewnianych obiektów zabytkowych. Znajdą się tu
omówienia problemów związanych z konserwacją takich obiektów oraz kwestie dotyczące zrozumienia ich procesów zniszczenia. Jednocześnie zaprezentowane zostaną właściwe rozwiązania i postępowania konserwatorskie. Tematyka i poruszane zagadnienia obejmują:
– nowości w badaniach naukowych dotyczących konserwacji i analizowania drewna zabytkowego,
– studiowanie mechanizmu destrukcji drewna spowodowanej specyficznymi właściwościami
fizycznymi i zmianami środowiska naturalnego,
– zależności pomiędzy podłożem drewnianym a różnorodnymi warstwami dekoracji powierzchni,
7
– nowe metody stosowane w konserwacji drewnianych obiektów, w tym polichromowanych lub
pozłacanych, bez warstwy lakieru oraz obiektów lakierowanych (rzeźby, obrazy na podłożu drewnianym, meble i wyposażenie wnętrz, struktury architektoniczne i obiekty dekoracyjne),
– prezentację przykładów ukazujących problemy związane z konserwacją drewna zabytkowego, a także oferujących nowe rozwiązania i właściwe postępowania konserwatorskie,
– prezentację przykładów ukazujących złożoność badań dotyczących zabytków sztuki o podłożu drewnianym, łączących analizy techniczne z kontekstem historycznym obiektu i wynikającym
z tego postępowaniem konserwatorskim.
Liczymy na powstanie forum do dyskusji pomiędzy naukowcami z dziedziny konserwacji drewna, wykładowcami w zakresie konserwacji zabytków oraz praktykującymi konserwatorami. Wierzymy, że konferencja zgromadzi międzynarodowych ekspertów i stworzy możliwość konserwatorom z całego świata do wymiany poglądów oraz doświadczeń. Pokładamy również nadzieję, że
niniejsza publikacja spełni Państwa oczekiwania i będą Państwo z niej zadowoleni.
Redakcja:
dr Malgorzata Sawicki, koordynator, ICOM-CC Wood, Furniture & Lacquer Working Group,
margaret.sawicki@ag.nsw.gov.au
dr Austin Nevin, koordynator, ICOM-CC Scientific Research Working Group, austin.nevin@ifn.
cnr.it
Kate Seymour, koordynator, ICOM-CC Sculpture, Polychromy & Architectural Decoration Working Group, k.seymour@sral.nl
Marcin Draniak, koordynator, kierownik Laboratorium, Muzeum Narodowe w Warszawie,
mdraniak@mnw.art.pl
dr Elżbieta Pilecka-Pietrusińska, starszy konserwator, Muzeum Narodowe w Warszawie,
epilecka@mnw.art.pl
prof. Iwona Szmelter, Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych
w Warszawie, iwona.szmelter@asp.waw.pl
8
Ochrona polichromii ściennych na drewnie na przykładzie wybranych
świątyń drewnianych w Polsce i na świecie
Jarosław Adamowicz
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Polska
jadamowicz@asp.krakow.pl
Zagadnienie związane z badaniami i konserwacją polichromii ściennych na drewnie nierozerwalnie wiąże się z ochroną architektury drewnianej, która wraz z malowidłami ściennymi na drewnie
wpisuje się w krajobraz kulturowy i dziedzictwo wielu krajów. Polska z obiektami, które posiada,
zajmuje wśród nich wyjątkowe miejsce.
Polskie przykłady polichromowanych wnętrz drewnianych świątyń różnych grup wyznaniowych wpisane są na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Od
wielu lat na forach krajowych i międzynarodowych propagujemy również nasze dokonania w zakresie badań, konserwacji i prewencji konserwatorskiej obiektów architektury drewnianej i ich wyposażenia. Międzynarodowa konferencja ICOM-CC zorganizowana w 2013 r. w Warszawie jest
znakomitym miejscem do podzielenia się dotychczas zebranymi dokonaniami, doświadczeniami
i refleksjami w tej dziedzinie.
Drewniane budowle sakralne powstające od czasów średniowiecza do współczesności stanowią
niepowtarzalne, odrębne zjawisko w krajobrazie architektonicznym i artystycznym Polski. Znaczna
część tego typu świątyń zachowanych do dnia dzisiejszego dekorowana jest malowidłami ściennymi. W wielu z nich znajdują się bezcenne średniowieczne tryptyki i obrazy tablicowe, które są
z tymi obiektami nierozerwalnie związane. Tematyka malarstwa na drewnie w kontekście architektury drewnianej pojawia się więc tu w wielu obszarach. Możemy wyodrębnić:
– monumentalne malarstwo ścienne na drewnie dekorujące ściany i stropy,
– malarstwo dekorujące elementy stałego wyposażenia kościołów, takie jak: belki tęczowe, ławy
kolatorskie, tabernakula czy ambony ściśle związane z polichromią ścienną tych wnętrz,
– malarstwo tablicowe reprezentowane przez średniowieczne nastawy ołtarzowe: tryptyki
i dyptyki,
– malarstwo tablicowe reprezentowane przez obrazy samodzielne lub obrazy stanowiące część
nowożytnych nastaw ołtarzowych oraz polichromie i monochromie dekorujące elementy stałego wyposażenia kościołów.
Od wielu lat zespół krakowskich konserwatorów dzieł sztuki i naukowców realizuje program
ochrony najcenniejszych zabytków architektury drewnianej w Małopolsce. w latach 1999–2012 prowadzone były kompleksowe prace badawcze i konserwatorskie przy kilku drewnianych, średniowiecznych kościołach, m.in. w miejscowościach: Dębno na Podhalu, Harklowa, Grywałd, Sromowce
Niżne, Trybsz, Przydonica czy Szalowa. W wielu innych obiektach odbyły się prace badawcze oraz
inwentaryzacyjne.
Konserwatorem prowadzącym i nadzorującym kompleksowe działania konserwatorskie jest
dr Jarosław Adamowicz z Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięk-
9
nych w Krakowie, współautor i koordynator wielu programów badawczo-konserwatorskich polichromowanych kościołów drewnianych w Polsce.
Badania własne prowadzone w innych krajach pozwalają również na prezentację kilku analogicznych przykładów stanu zachowania i ochrony tego typu zabytków np. w Austrii, Szwajcarii,
Rumunii, Norwegii czy Japonii. Kilka wybranych obiektów zarówno realizacji własnych, jak i obserwacji oraz analiz będzie przedmiotem prezentacji w ramach planowanej konferencji.
10
Badania dotyczące zastosowania nanokompozytu polimerowego (PNC) przy
konserwacji drewnianej łodzi z Abu Roasz
z pierwszej dynastii – 2950 r. p.n.e.
O. Ali, M. AbdRahman, M. Othman, M. Abd el Aziz, E. Taha, A. Adel, A. Elkhiar, B. Gehad*, A. Medhat,
H. Khalil, A. Adel, N. Badr, M. Ragab, A. Gamil, A. el Magraby, I. Ezzat, M. Dayhoum
The Grand Egyptian Museum, Centrum Konserwatorskie, Laboratorium Specjalnych Projektów, Giza, Egipt
* basem_gehad@gem.gov.eg
Y. Tristani, M. Wuttmann
Institut français d’archéologie orientale, IFAO-Le Caire, Egipt
M. Mostafa
Ministry of State of Antiquity, Aleksandria, Egipt
A. Orabi
The Grand Egyptian Museum, Centrum Konserwatorskie, Oddział Przygotowywania Ekspozycji, Giza, Egipt
E. Kamal
The Grand Egyptian Museum, Centrum Konserwatorskie, Oddział Informacji, Giza, Egipt
H. Galal
The Grand Egyptian Museum, Centrum Konserwatorskie, Laboratorium Badań Mikrobiologicznych, Giza, Egipt
Łódź pogrzebowa znaleziona w 2012 r. przez francuską misję w starodawnym miejscu Abu Roasz ma ogromne znaczenie dla historii sztuki szkutniczej starożytnego Egiptu. Dokumentując informacje o budowie łodzi oraz jej aspektach technologicznych, zastosowano różnorodne metody.
Części metalowe i deski tworzące kadłub zeskanowano przy użyciu skanera o wysokiej rozdzielczości do 600 dpi. Sposób połączenia desek w każdej sekcji został na podstawie obrazu określony
w skali – dzięki temu możliwe było znalezienie zależności między wymiarami a rodzajem mocowania. Analiza sposobu budowy łodzi dała rozeznanie w zaawansowanej technologii stosowanej
w tym okresie i wyjaśniła jej relacje w stosunku do późniejszych obiektów, np. łodzi Cheopsa czy
łodzi ze Starego Państwa. Datowanie radiowęglowe potwierdziło datę zaproponowaną dla łodzi
oraz cmentarza – według kalibrowania rokiem wynikającym z analizy był 2950 r. p.n.e.
Drewno i włókna roślinne są głównymi składnikami starszych łodzi. Charakterystyka drewna
jest ważna nie tylko z perspektywy historycznej – umożliwia ona również świadome postępowanie
konserwatorskie. Poszczególne kawałki drewna „deski” mogą wykazywać swoiste cechy lub szczególną degradację, przez co niekiedy wymagają niestandardowego podejścia do konserwacji. Degradacja termiczna celulozy może także powodować spadek krystaliczności. Ponadto istnieje zależność
pomiędzy właściwościami mechanicznymi a zachowaniem ściany komórkowej – strukturalne połączenia ściany komórki drewna zwijają się pod charakterystycznym kątem i według kąta osi włókna.
Jest to widoczne wyraźnie, gdy użyjemy skaningowego mikroskopu elektronowego SEM.
11
Celem tych doświadczalnych badań była analiza zmian wywołanych w fizycznomechanicznych
właściwościach drewna, które poddano konsolidacji wybranymi żywicami. W ten sposób chciano
wybrać najodpowiedniejszą metodę konsolidacji drewna, które zostało poważnie uszkodzone przez
owady i mikroorganizmy. Przeprowadzono zatem kilka testów konsolidowania i zastosowania wypełniaczy, używając przy tym resztek fragmentów oryginalnej łodzi i biorąc pod uwagę różny stopień zniszczenia oraz wyglądu próbek drewna. Różnorodne materiały konsolidacyjne połączono ze
sobą, tworząc kompozyty, które następnie poddawano ocenie przed serią testów przyśpieszonego
starzenia (UV starzenie, starzenie cieplne) i po niej. Dzięki temu możliwe było wybranie najlepszego
zespołu materiałów do stosowana w łodzi według oceny mikroskopowej (LOM, SEM), analizy FTIR
i pomiaru kolorów. Ponadto doświadczenia miały na celu określenie zachowania próbek jako funkcji obu nanokompozytów polimerowych i właściwości drewna zgodnie z następującymi parametrami: gęstość, higroskopijność, skurcz objętościowy, twardość, wytrzymałość na ściskanie osiowe.
Nanonauka i nanotechnologie rewolucjonizują inżynierię materiałową wszechstronnie – podobnie do rewolucji chemii polimerów w inżynierii materiałowej w poprzednim wieku. Sekwencjonowanie badań eksperymentalnych doprowadziło do jednolitych metodologii przygotowań PNC
z wykorzystaniem ekologicznego wspomagania ultradźwiękami. Eksperymentalne próbki były
poddane działaniu (Co-MEMA, HPC) nano-foto-katalizatorów, przez co uzyskano oczywistą poprawę właściwości mechanicznych i odporności na drobnoustroje. Celem tych badań jest ewaluacja
kilku wybranych nanopolimerów przy konserwacji drewnianej łodzi z Abu Roasz.
12
Konserwacja i restauracja drewnianego mostu zwodzonego w Valletcie
Josef Aquilina
Departament Konserwacji Drewna, Zabytki Malta, Malta
joseph.schiro@gov.mt
Po wielkim oblężeniu Malty w 1565 r. suwerenni rycerze szpitalnicy św. Jana z Jerozolimy, Rodos
i Malty zbudowali niezwykle obwarowane miasto Valletta, które zostało uznane za jedną z najważniejszych struktur architektury militarnej w Europie i było w owym czasie uważane za model fortyfikacji. Dostęp do miasta umożliwiony był przez trzy bramy, które – niestety – w czasie panowania
brytyjskiego na Malcie zostały rozebrane i zastąpione innymi. Odkrycie mostu zwodzonego typu
bascule (z zastosowaniem podnoszącego urządzenia dźwigniowego z przeciwciężarem), który znaleziono jako porzucony na nieużywanym obszarze w Fort Saint Elmo w Valletcie, przyczyniło się
do powstania spekulacji, czy ów most nie był pierwotnie częścią kontynentalnej bramy przedniej
zwanej Porta Reale.
Pierwsza część prezentacji ilustruje różne typologie mostów zwodzonych odkrytych na Malcie
i w innych krajach, po czym następuje omówienie cech charakterystycznych i elementów znalezionych na drewnianym pokładzie mostu zwodzonego z Fort Saint Elmo. Druga część opisuje elementy składowe i badania naukowe, które zostały przeprowadzone na drewnie i jego wykończeniu
w celu próby datowania drewnianej konstrukcji. Zostaną zaprezentowane i wyjaśnione metody,
które wykorzystano do budowy mostu zwodzonego, włączając w to strukturę obramowania, połączenia stolarskie i sposoby łączenia poszczególnych części, ich system numeracji oraz dowody
naznaczania narzędzi. Trzecia część prezentacji przedstawia stan zachowania mostu zwodzonego
i elementy wykazujące poważną destrukcję, np.: duże zwietrzenie i erozja powierzchni, napęczniałe
włókno, zagrzybienie, działanie owadów ksylofagicznych oraz zabarwienia kwasem taninowym ze
względu na korozję metali zawierających żelazo.
Przy uwzględnieniu opisanych teoretycznych i metodologicznych rozważań wyjaśniona zostanie aktualna interwencja konserwatorska, w tym konsolidacja, czyszczenie i zabezpieczenie drewna
oraz elementów metalowych stanowiących część mostu.
Interdyscyplinarne podejście do interwencji konserwatorskiej mostu zwodzonego okazało się katalizatorem dla dalszych badań, ponieważ jak do tej pory nie został odkryty żaden inny most zwodzony typu bascule z czasów rycerzy maltańskich. Jako że analiza porównawcza z innymi podobnymi mostami jest niemożliwa, tylko dalsze badania naukowe i analiza materiałów archiwalnych
mogą odpowiedzieć na pytania, które pojawiły się w wyniku tej interwencji.
Most zwodzony jest obecnie eksponowany w nowo otwartym centrum interpretacji Budowniczowie Twierdz (The Fortress Builders), które jest przeznaczone właśnie do prezentowania historii
i osiągnięć architektury militarnej na Malcie od najwcześniejszego okresu do XX w.
13
Portret króla Władysława Jagiełły – wpływ czynników zewnętrznych
na stan zachowania drewnianego podobrazia i polichromii.
Prezentacja badań i zabiegów konserwatorskich
Oliwia Buchwald-Zięcina
Zamek Królewski na Wawelu, Kraków, Polska
oliwia@onet.pl
Degradacja obrazów wykonanych na podobraziu drewnianym następuje pod wpływem wielu różnych czynników: biologicznych, chemicznych, fizykochemicznych i fizykomechanicznych.
Warstwa polichromii jest matrycą odzwierciedlającą procesy zachodzące w drewnie podobrazia.
Przykładem obiektu poddanego działaniu wymienionych czynników jest portret króla Władysława
Jagiełły (własność Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu). Ten najstarszy znany wizerunek króla
datowany na drugą ćwierć XVI w. zachował się do naszych czasów w bardzo złym stanie.
W celu dokładnego określenia budowy technicznej obrazu i właściwego sformułowania programu prac konserwatorskich wykonano wiele badań fizykochemicznych, m.in.: badania w promieniowaniu luminescencji UV, reflektografii IR, RTG oraz badania chemiczne spoiwa, zaprawy i pigmentów z oryginalnej warstwy malarskiej. Wyniki badań laboratoryjnych potwierdziły, że pod warstwą
przemalowań zachowało się oryginalne, renesansowe malowidło wyróżniające się wysoką klasą
pod względem estetycznym i technologicznym.
Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich stan zachowania drewna podobrazia, warstwy malarskiej i ramy, która jest integralną częścią obiektu, był katastrofalny. Tablica podobrazia
(212 x 65 cm) zbudowana jest z trzech desek lipowych sfazowanych na krawędziach, które są sklejone na styk w układzie pionowym. Wzrost wilgotności względnej powodował ich pęcznienie, co
było przyczyną licznych pęcherzy i ubytków warstwy malarskiej. Drastyczne wahania wilgotności
względnej powietrza doprowadziły natomiast do pęknięcia desek. Wewnętrzna struktura drewna
podobrazia została osłabiona, a w niektórych partiach całkowicie uszkodzona przez działanie grzybów, pleśni, a przede wszystkim przez żerujące w obiekcie czynne owady. Powstające w wyniku
sorpcji i adsorpcji zmiany wymiarów drewna podobrazia wpłynęły na zły stan zachowania warstwy polichromii.
Warstwa malarska i warstwa zaprawy o wyraźnie osłabionej wewnętrznej strukturze oraz licznych ubytkach były bardzo słabo skonsolidowane z podłożem – obiekt wymagał natychmiastowej
interwencji konserwatorskiej.
W trakcie prac przeprowadzono proces konsolidacji odspajających się warstw obrazu, wykonano też trudny demontaż listew ramy. Funkcję stabilizującą ruchy drewna podobrazia przejęły na
czas konserwacji listwy o odpowiednim kształcie, dopasowane do jego trwałych deformacji. Obiekt
poddany został dezynfekcji, dezynsekcji i impregnacji. Usuwając wtórne nawarstwienia, odsłonięto
renesansowe malowidło tym cenniejsze, że niemające analogii w polskim malarstwie. Wtórne nawarstwienia usunięto także z powierzchni polichromowanej i złoconej ramy. Uzupełnione zostały
zaprawy i wykonano rekonstrukcję brakujących elementów kompozycji malarskiej.
14
Dzięki tym zabiegom obraz odzyskał wygląd najbardziej zbliżony do pierwotnego. System montażu obrazu w ramie nie zmienił się dzięki wzmocnieniu struktury drewna ramy – gotycka rama
pełni funkcję stabilizującą ruchy drewna podobrazia. Podczas prac konserwatorskich prowadzono
monitoring warunków klimatycznych, w jakich znajdował się obiekt, oraz pomiar odkształceń desek podobrazia.
Przywrócony do dawnej świetności XVI-wieczny portret króla Władysława Jagiełły jest niezwykle cennym obiektem, konserwacja doprowadziła zatem do uratowania ważnego dla kultury polskiej zabytku. Malowidło stanowi obecnie znaczący element stałej ekspozycji Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu.
15
Jeden, szczególny przypadek malarstwa na desce z Muzeum Eremitani.
Rozwiązania konserwatorskie
Raffaele D’Agostino
Akademia Sztuk Pięknych w Lecce, Włochy
raffaele55@teletu.it
Naszą intencją jest przedstawienie konserwacji przeprowadzonej w 2009 r. przez Raffaele D’Agostino. Interwencja obejmowała zbiór czterech XVII-wiecznych obrazów malowanych na desce z kolekcji Stephen Piombin Collection, obecnie zdeponowanych w Muzeum Eremitani w Padwie.
Ze względu na jednorodność warunków konserwatorskich czterech obrazów postanowiliśmy
przedstawić działania wykonywane na jednym z nich – według nas najbardziej interesującym,
biorąc pod uwagę temat konferencji. Skoncentrujemy się zatem na drewnianym podobraziu i jego
problemach wynikających ze stanu zachowania, a szczególną uwagę zwrócimy na wybór działań
metodologicznych dotyczących postępowania konserwatorskiego.
Omawiane podobrazie o wymiarach 72 x 101,5 x 0,5 cm zostało wykonane pod koniec XVII w.
z drewna topolowego. Symboliczne dekoracje wykonano złotem płatkowym w technice olejnej.
Z powodu ograniczonej grubości podobrazie było bardzo wrażliwe na zmiany temperatury i wilgotności z widocznymi, nierównymi deformacjami i wypaczeniami z podłużnym pęknięciem. Część
po prawej stronie deski została złamana, zdeformowane krawędzie nie pasowały do siebie, a dwa
inne boki miały różną grubość.
W zakresie konserwacji obrazu dokonano odniesienia do innowacyjnych technik opracowanych
przez Ciro Castelli i Andreę Santacesaria w Opificio delle Pietre Dure we Florencji. Pęknięcia zostały naprawione poprzez włączenie małych, trójkątnych części z drewna – klinów. Najważniejszą
i najbardziej delikatną częścią postępowania konserwatorskiego było przywrócenie integralności
strukturalnej i płaskości podobrazia, które udało się uzyskać dzięki zastosowaniu specjalnej ramy
z ruchomymi podpórkami. Działanie to było przeprowadzone z zachowaniem dużej ostrożności,
wzięto też pod uwagę grubość deski. Wreszcie, w celu ograniczenia zmian podatności termo-higrometrycznej, deska została połączona ze specyficzną ramą ze sprężynami w celu kontrolowania
elastycznych ruchów bez blokowania ich.
16
Siedząca Panna Maria malowana przez Mistrza Ołtarza Kefermarkt.
Specyfikacja monochromatycznego opracowania
powierzchni rzeźby – Holzsichtigkeit
Helena Dáňová*, Anna Tšeštíková, Radka Šefců
Galeria Narodowa w Pradze, Czechy
*danova@ngprague.cz
Václav Pitthard
Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, Austria
Znakomity posąg Siedząca Panna Maria z kolekcji Galerii Narodowej w Pradze (1475–1480) został
niedawno przypisany Mistrzowi Ołtarza Kefermarkt z Górnej Austrii, naśladowcy słynnego rzeźbiarza Nikolausa Gerhaerta z Leyden. W przeszłości rzeźba ta niewątpliwie stanowiła część snycerki zniszczonego retabulum ołtarza. Gdy przeprowadzono jej konserwację i restaurację, znaleziono
pod grubą warstwą współczesnej polichromii bardzo rzadko zachowane, oryginalne wykończenie
powierzchni składające się z cienkiej, monochromatycznej glazury, którą nałożono bezpośrednio na
drewno, co w niemieckiej literaturze specjalistycznej określane jest jako Holzsichtigkeit.
Statua została wyrzeźbiona ze starannie dobranego drewna lipowego z widoczną, piękną strukturą, co jest dość nietypowe dla tego gatunku drzewa. Wyselekcjonowane drewno stanowi tutaj
integralną część percepcji dzieła. Monochromatyczna, czerwono-brązowa glazura złudnie podkreśla wielkość rzeźby – w głębi kolor jest intensywny i wzmacnia wrażenie głębszego modelowania,
na fałdach wystających draperii glazura jest mniej intensywna, przez co wydaje się, że jest większa
objętość. Monochromatyczne ołtarze z częściową polichromią (w partii oczu i ust) są specyficznym
zjawiskiem typowym dla późnego średniowiecza. Jest to związane z rozwojem idei reformacji protestanckiej, ale również z subiektywnym upodobaniem fundatorów.
Identyfikacja oryginalnego, monochromatycznego pokrycia drewna warstwą glazury jest zazwyczaj bardzo trudna ze względu na wtórne warstwy polichromii znajdujące się na powierzchni rzeźby. Podczas restauracji oraz usuwania wtórnej polichromii z posągu Siedząca Panna Maria stwierdzono na jego powierzchni takie glazury wraz z zachowaną starą patyną i osadami kurzu. Tylko
usta, powieki i gałki oczne są widoczne w ciemnym kolorze, co było typowe dla tej techniki. Fakty te
potwierdzono i udokumentowano poprzez badania próbek materiałów, których istotną zaletą było
zidentyfikowanie bardzo cienkiej warstwy czerwono-brązowej na bazie organicznej (bez pigmentów
nieorganicznych). Warstwę glazury potwierdziły analizy mikrooptyczne w świetle ultrafioletowym
oraz przeprowadzone równoległe testy mikrochemiczne na obecność węglowodanów. Następnie
analizowano ją za pomocą chromatografii gazowej i spektrometrii masowej (GC-MS).
Analityczna procedura oparta jest na hydrolizie kwasowej polisacharydów uwalniającej monosacharydy, a następnie ich przekształcaniu w octany metylooksymowe (methyloxime acetates).
Wyniki badań wykazały obecność storaxu (styrak), czyli żywicy gumowej otrzymywanej z drzew
Liquidambar orientalia, który był znany w średniowieczu pod nazwą arabską Luban Jawi. Według
danych z piśmiennictwa żywicy tej używano do produkcji perfum, w medycynie oraz jako rodza-
17
ju kadzidła. W naszym przypadku użyto storaxu ze względu na jego naturalny kolor, mógł być
również zastosowany jako warstwa ochronna, ponieważ jest elastyczny i ma właściwości antybakteryjne. Generalnie gumożywice są kombinacją elementów występujących w gumach polisacharydowych i żywicach prawdziwych. Żywiczne części storaxu bazują na kwasie cynamonowym, alkoholu cynamonowym i żywicach triterpenoidowych, które zostały wykryte przez późniejsze analizy
GC-MS, co potwierdziło wcześniejszą hipotezę.
Badania oraz identyfikacja wykończenia powierzchni rzeźby z Galerii Narodowej w Pradze
otwierają nowe możliwości dla interpretacji i analiz podobnych, monochromatycznych warstw glazury rzeźb późnego gotyku. Zrozumienie materialnej substancji tych warstw, a także wybór i obróbka specyficznego materiału drzewnego mogą pomóc zidentyfikować i określić proces rzeźbienia oraz tworzenia dzieł sztuki w poszczególnych warsztatach. Ołtarz Kefermarkt i rzeźba Siedząca
Panna Maria są pierwszymi wśród późnogotyckich rzeźb z tak zachowaną monochromatyczną powierzchnią.
18
Badając miniaturowe arcydzieła – badania techniczne różańców
z bukszpanu z Kolekcji Thomson w Art Gallery of Ontario
Lisa Ellis*, Alexandra Suda, Andrew Nelson, Ronald Martin, Zoe Morris, Elizabeth Moffatt, Richard Newman
Art Gallery of Ontario, Toronto, Kanada
*lisa_ellis@ago.net
Niniejszy projekt jest skoncentrowany na największym w świecie zbiorze bukszpanowych paciorków różańca z Kolekcji Thomson ze sztuki europejskiej w Art Gallery of Ontario (AGO). Został
zainicjowany przez kuratora i konserwatora z AGO w oczekiwaniu na główną wystawę – zorganizowaną wspólnie przez Europę, USA oraz Kanadę – i obecnie obejmuje także współpracowników
z wydziałów chemii i antropologii na Uniwersytecie Western Ontario, a także naukowców z Kanadyjskiego Instytutu Konserwatorskiego oraz Muzeum Sztuk Pięknych w Bostonie.
Cały zbiór 10 północnoeuropejskich różańców pochodzących z okresu późnego gotyku/wczesnego renesansu poddano obecnie badaniom, aby zrozumieć zawiłości ich budowy i zidentyfikować
pracę poszczególnych rzeźbiarzy oraz warsztatów. Złożona konstrukcja tych drewnianych rzeźb
nie pozwalała, aż do teraz, na ich pełne zrozumienie. Kuliste obiekty mają średnicę od kilku do
maksymalnie 10 cm, a niektóre zawierają blisko sto oddzielnie rzeźbionych części. Oprócz tego, że
obiekty są bardzo małe, a ich połączenia ukryte, poszczególne elementy są tak ciasno ułożone, że
tradycyjna radiografia rentgenowska (X-ray) nie mogła w pełni ukazać konstrukcji.
Poza badaniami mikroskopowymi i radiografią rentgenowską konstrukcje różańców poddano
mikrotomografii komputerowej (wysokiej rozdzielczości tomografia rentgenowska), dzięki której
zostały one w pełni rozpoznane. Urządzenie, które zastosowano, to mikrotomograficzny skaner
(micro-CT) Nikon Metrology umożliwiający skanowanie perełek przy minimum 37 wokselach.
Sprzęt ten znajduje się w Zakładzie Zrównoważonej Archeologii na Uniwersytecie Western Ontario. Mikroskaner CT pozwala na prowadzenie nieinwazyjnych badań archeologicznych oraz badań
materiałów biologiczno-archeologicznych, a obecnie także dzieł sztuki, poprzez które ujawnia wewnętrzną strukturę i charakterystykę próbek. Może zbadać próbki o maksymalnej objętości zbliżonej do głowy ludzkiej, a – co najważniejsze dla tych badań – w komorze skanowania nie są wytwarzane wysokie temperatury oraz nie występuje niska wilgotność względna.
Mikroskaner CT odsłania tajniki budowy badanych rzeźb: niektóre obszary głębokiego reliefu
były dostępne przez tzw. okna – części zewnętrzne zostały usunięte tak, że narzędzia rzeźbiarskie
mogły sięgnąć do głębszych fragmentów reliefu. Te okna zostały następnie uzupełnione w sposób
niewidoczny dla oglądającego. Wiele tradycyjnych technik łączenia, np. na pióro i wpust, spoin doczołowych zabezpieczonych kołkami w sporadycznych miejscach również zostało ujawnione podczas badania przyklejenia drewna.
Dodatkowo – w celu zrozumienia oryginalnej metody wytwarzania oraz kolejnych reperacji
– bardzo małe próbki klejów, powłok i polichromii są analizowane w Kanadyjskim Instytucie Konserwatorskim technikami FTIR (fourier transform infrared spectroscopy), SEM-EDS (scanning electron
microscopy-energy dispersive spectrometry), TD-GC-MS (thermal desorption-gas chromatography-mass
spectrometry), a także przy użyciu dyspersyjnego spektrometru Ramana firmy Bruker. Barwniki eks-
19
trahowane z próbki materiału włókienniczego są badane przy użyciu chromatografu cieczowego-spektrometrii masowej (liquid chromatography-mass spectrometry) przez Richarda Newmana z Muzeum Sztuk Pięknych w Bostonie.
Niniejsza prezentacja skupi się na technicznych aspektach projektu, w tym na procesie podejmowania decyzji, który doprowadził do ostatecznego wyboru mikroskanera CT. Uwzględni także
udostępnianie danych z tego skanowania oraz zastosowanie i ograniczenie wyników naukowych
w analizowaniu tych niesamowitych drewnianych dzieł sztuki.
20
Radiografia o wysokiej rozdzielczości cyfrowej do monitorowania
zabiegów impregnacji drewna
Piotr Frączek, Joanna Sobczyk, Michał Obarzanowski, Anna Klisińska-Kopacz,
Julio M. del Hoyo-Meléndez*
Laboratorium Analiz i Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych, Muzeum Narodowe w Krakowie, Polska
*jdelhoyo@muzeum.krakow.pl
Łukasz Bratasz
Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera Polskiej Akademii Nauk, Kraków, Polska
oraz Laboratorium Analiz i Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych, Muzeum Narodowe w Krakowie, Polska
Impregnacja zdezintegrowanego drewna substancjami wzmacniającymi jest jednym z najczęściej stosowanych zabiegów konserwatorskich, który nierzadko też jest jedynym sposobem na
zachowanie materialnej integralności obiektów. Do zabiegów impregnacji stosuje się szeroki wachlarz naturalnych i syntetycznych substancji wzmacniających, które różnią się od siebie głębokością penetracji, a także mogą mieć wpływ na odpowiedź wymiarową drewna. Równocześnie
istotna jest ocena ilości wprowadzonego roztworu do zniszczonego materiału przy jednoczesnym
zachowaniu równomierności nasycenia struktury drewna. Kolekcje muzealne są w posiadaniu
obiektów drewnianych, które w przeszłości zostały zaimpregnowane przy użyciu różnych rodzajów roztworów wzmacniających. Zasięg polimerów w strukturze obiektów pozostaje jednak nieznany. Wzmocniona struktura jest połączeniem higroskopijnego drewna oraz nieabsorbującego
organicznego polimeru, dlatego odpowiedź na zmiany parametrów mikroklimatycznych staje się
parametrem trudnym do obliczenia.
Jedną z technik skutecznego określania rozkładu substancji wzmacniających w strukturze drewna jest metoda neutronowego obrazowania, która swoją użyteczność zawdzięcza bardzo wysokiej
czułości w wykrywaniu substancji bogatych w atomy wodoru. Niestety jest ona wykonalna wyłącznie w specjalistycznych laboratoriach badawczych, a transport obiektów do takich laboratoriów
znacznie ogranicza możliwość stosowania tej metody w praktyce.
Ogólnie dostępną metodą obrazowania struktury drewnianych dzieł sztuki jest rentgenografia,
która jednak dotychczas była uważana za bezużyteczną w wykrywaniu niewielkich ilości substancji
organicznych w znacznie gęstszej strukturze drewna. Powodem takiego podejścia do tej techniki
jest niewielki współczynnik pochłaniania promieniowania rentgenowskiego lekkich pierwiastków
skutkujący niewielkim kontrastem otrzymywanych obrazów. Sytuacja ta uległa jednak zmianie,
gdy wprowadzono na rynek wysokoczułe cyfrowe detektory promieniowania rentgenowskiego
o wystarczającej rozdzielczości przestrzennej.
Przeprowadzone przez Muzeum Narodowe w Krakowie badania wykorzystujące detektor firmy
DIX-RAY koncentrowały się na opracowaniu metody śledzenia procesu impregnacji drewna i wyznaczaniu dwuwymiarowego rozkładu zastosowanego polimeru. Opracowana procedura pomiarowa – oparta na cyfrowej normalizacji uzyskiwanych w trakcie procesu impregnacji obrazów, a następnie wytwarzaniu obrazów różnicowych – pozwoliła na pozbycie się obrazu struktury drewna
21
i znaczne poprawienie kontrastu otrzymywanych map rozkładu polimeru. Metoda ta jest skuteczna
w obrazowaniu polimerów, które nie powodują znaczącej deformacji obiektu.
Procedura została skutecznie zastosowana do monitoringu procesu impregnacji kilku rzeczywistych obiektów z kolekcji MNK. Ta metoda może potencjalnie zapewnić informację na temat rozmieszczenia środków wzmacniających w strukturze impregnowanych obiektów. Ponadto oceniono wpływ warstw polichromii o wysokim stopniu pochłaniania promieniowania – dane uzyskane
w wyniku tych badań stanowią znaczne wsparcie dla konserwatorów zainteresowanych opracowaniem strategii efektywnego postępowania ze zniszczonym drewnem. Połączenie rentgenografii
cyfrowej oraz technik obrazowania pozwala ocenić wiele parametrów, takich jak: głębokość i rozmieszczenie substancji wzmacniającej oraz wydajność sposobu wprowadzenia impregnatu.
22
Drewno w architekturze Nepalu. Badania obiektów
z Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie
Barbara Gmińska-Nowak
Zakład Technologii i Technik Malarskich, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa, Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska
barbara.gminska@gmail.com
Przedmiotem referatu są badania dendrologiczne drewnianych elementów architektonicznych
pochodzących z Nepalu, a znajdujących się w zbiorach Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie. Badania drewnianych obiektów zabytkowych są złożone – łączą analizy techniczne z kontekstem historycznym obiektu i wynikającym z tego postępowaniem konserwatorskim.
Drewno – obok cegły, kamienia i gliny – jest jednym z najważniejszych materiałów budowlanych
stosowanych w tradycyjnej architekturze Doliny Katmandu będącej administracyjnym, kulturowym oraz historycznym centrum Nepalu, które zamieszkują w głównej mierze Newarowie. Prawie
wszystko to, co potocznie nazywane jest sztuką nepalską – architektura, rzeźba, malarstwo, rzemiosło artystyczne czy muzyka – jest w istocie sztuką newarską, której szczególny rozkwit przypada na
XV i XVI w.
Drewniane, rzeźbione elementy nepalskich budynków klasztornych, świątyń, pałaców oraz prywatnych domów są najbardziej dekoracyjnymi częściami tych budowli i stanowią przykład jednej
z najbardziej skomplikowanych i dopracowanych snycerek, jaką można znaleźć na świecie. Cechą
charakterystyczną nepalskiej architektury są wspaniałe okna i drzwi, bogato rzeźbione zastrzały
dachowe oraz słupy.
Wśród wielu gatunków drewna najważniejszym i najczęściej stosowanym przez newarskich snycerzy jest drewno damarzykowe sal – Shorea robusta. Oprócz niego Newarowie szczególnie upodobali sobie również drewno Michelia champaca w Nepalu nazywane champ, Adina cordifolia znane jako
haldu oraz Dalbergia sissoo, czyli sisau. Duże znaczenie mają też gatunki: Cedrus deodara – devdar,
Gmelina arborea – gamar, Terminalai alata – saj, Dalbergia latifolia – satisal oraz Toona ciliata – tuni.
Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie dysponuje bogatym zbiorem zabytków pochodzących
z Nepalu. Znaczącą część tej kolekcji stanowią obiekty drewniane. Stwarza to możliwości, a zarazem potrzebę poznawania drewna azjatyckiego – gatunków niewystępujących w Europie lub występujących tu w innej odmianie.
Do badań wybrano grupę dziewięciu obiektów – wszystkie pochodzą z Doliny Katmandu. Jednym z nich jest okno typu tiki jhya, tradycyjnie umieszczane w głównej fasadzie budynku, na reprezentacyjnym piętrze. Obiekt datuje się na XIX w., zbudowano go z trzech elementów
– kratownicy, ramy wewnętrznej oraz ramy zewnętrznej – i ozdobiono motywami roślinnymi oraz
przedstawieniem dwóch leogryfów. Badaniom poddano również grupę trzech XVIII-wiecznych zastrzałów dachowych z przedstawieniami Wisznu, Kryszny i Sziwy. Inne obiekty to płaskorzeźba
z postacią Kryszny (fragment zastrzału dachowego), która powstała na przełomie XVII i XVIII w.,
rzeźba architektoniczna przedstawiająca postać czterorękiego, synkretycznego bóstwa łączącego
elementy ikonografii Wisznu i Lakszmi z przełomu XIX i XX w. oraz XVIII-wieczna rzeźba przedsta-
23
wiająca boga Wisznu na Garudzie. Wśród badanych zabytków znalazła się również torana z XVIII w.,
czyli fragment oprawy okna – bogato rzeźbiona arkada o trójlistnym łuku zdobiona przedstawieniami
Garudy, gandharwy i apsary oraz istot o ptasich tułowiach.
Materiał badawczy opracowano zarówno pod kątem historycznym, ikonograficznym, jak i technologicznym. Omówiono także stan zachowania i charakter zniszczeń drewna. W wyniku przeprowadzonych badań rozpoznano: Michelia chamapca (w pięciu przypadkach, co pozwala na wykonanie
analizy porównawczej preparatów drewna tego samego gatunku pochodzącego z różnych obiektów, również w aspekcie stanu zachowania poszczególnych obiektów), Gmelina arborea oraz Magnifera indica. Badania dendrologiczne poparte są bogatym zbiorem fotografii mikroskopowej.
Wyniki przeprowadzonych analiz są szczególnie interesujące w obliczu aktualnego, ogólnego
stanu badań nad identyfikacją nepalskich gatunków drewna. Opracowania dotyczące tego zagadnienia ograniczają się do serii artykułów Wood structure of Himalayan plants zamieszczonych w biuletynach Uniwersytetu w Tokio oraz bazy Inside Wood dostępnej w formie dokumentu elektronicznego. Źródła te dostarczają wielu cennych danych, lecz nadal nie są to informacje pełne.
24
Arkana sztuki mistrza Schnella. Ewaluacja projektu badawczego
Anna Guzowska*, Anna Kwiatkowska
Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa, Polska
*aguzowska@muzeum-wilanow.pl
Muzeum Pałac w Wilanowie jest opiekunem kolekcji zabytków dekorowanych motywami chinoiserie przez Martina Schnella, znakomitego saskiego lakiernika dworu Augusta II Mocnego. Ten
wysoko ceniony artysta pracował głównie dla elektora saskiego, króla Polski i zamożnej magnaterii.
Do wilanowskich zbiorów trafiły także meble pochodzące z jego warsztatu przywiezione tu przez
Elżbietę Sieniawską i jej córkę Marię Zofię Denhoffową. Przez prawie trzy burzliwe stulecia przedmioty te podlegały przemianom zgodnie z aktualnie panującą modą, zawsze jednak pamiętano o ich
wielkiej wartości i wykorzystywano każdy, nawet najmniejszy element dekoracji. W wilanowskich
archiwach z początków XIX w. odnaleźć można wzmianki o pracach renowacyjnych dotyczących
tych zabytków.
Obecnie najcenniejszymi zachowanymi w kolekcji dziełami Martina Schnella są dekoracje boazerii Gabinetu Chińskiego, niewielkiego alkierza w korpusie głównym pałacu (jedyne ocalałe wnętrze
w Europie dekorowane w całości przez jego warsztat), oraz dwa kabinety oznakowane inicjałami
króla Augusta II Mocnego. Do kolekcji należą również: sekretera, dwie szafki, biurko, dwie szkatuły
(jedna zachowana fragmentarycznie), kufel i kałamarz. Ich historię i atrybucję poznajemy dzięki
wnikliwej analizie stylistycznej, analizie dokumentów archiwalnych oraz prowadzonym od 2002 r.
w muzeum multidyscyplinarnym badaniom techniki i technologii.
Działania konserwatorskie podejmowane przy lakierowanych obiektach saskich dają niepowtarzalną okazję poznania tajników techniki i technologii ich wykonania. Rozwój możliwości badawczych – szczególnie tych nieinwazyjnych lub mikroniszczących, niewymagających pobierania próbek – a także pojawienie się nowych źródeł finansowania pozwalają na ewaluację projektu. Dzięki
temu nasza baza danych poszerza się, a wiedza dotycząca warsztatu jest pełniejsza.
Porównanie wyników badań ujawniło, jak bardzo zróżnicowanych materiałów używał Martin
Schnell do uzyskania podobnych efektów wizualnych. Miał też swoje metody, by w krótkim terminie uzyskać trwałe i niepowtarzalne rezultaty. Zdobienie wilanowskiego Gabinetu Chińskiego
zajęło zaledwie półtora roku, a jego dekoracje ścian są do dziś trwałe i zaskakująco efektowne. W artykule i podczas prezentacji przedstawimy te tajemnice warsztatu Schnella, które do tej pory udało
nam się ujawnić. Pokazane zostaną wyniki dotychczasowych prac konserwatorskich wykorzystujących nabytą podczas badań wiedzę, dzięki której Gabinet Chiński króla odzyskał dawny blask
i przepiękną, choć zaskakującą kolorystykę. Projekt nie jest zakończony – nasza uwaga skupia się
teraz na obiektach dekorowanych czarnymi lakierami. Planowane jest podjęcie prac przy dwóch
szkatułach Martina Schnella i kabinecie, który stanowi dla nas zagadkę wykraczającą poza zakres
wilanowskich zbiorów.
1. Kopplin M., Kwiatkowska A. (2006), Chinois. Dresdener Lackkunst in Schloss Wilanów: Münster:
Museum für Lackkunst &Warsaw, Warszawa.
25
2. Zasławska D.N. (2008), Chinoiserie w Wilanowie. Studium z dziejów nowożytnej recepcji mody chińskiej w Polsce, Warszawa.
3. Zadrożna I., Guzowska A., Jeżewska E., Leśkiewicz-Laudy A. (2010), Conservation of Chinese
Room in the Wilanów Palace of Warsaw as a result of multidisciplinary research. Multidisciplinary
Conservation: a Holistic View for Historic Interiors, ICOM-CC, Proceedings Paper, Rome 23–26.03.2010.
4. Guzowska A., Skrzeczanowski W., Marczak J. (2012), Spektroskopia emisyjna ze wzbudzeniem
laserowym w badaniach warstw malarskich na drzwiach Gabinetu Chińskiego w Muzeum Pałacu w Wilanowie,
Prace Instytutu Elektroniki 255’12, str. 297–324, Warszawa.
26
Wisteria – konserwacja jadalni w stylu art nouveau
Daniel Hausdorf*, Jared Goss
The Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork, USA
*daniel.hausdorf@metmuseum.org
Gaby Petrak
Muzeum Narodowe Szwajcarii, Zurych, Szwajcaria
4 grudnia 2007 r. w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku otwarto dla publiczności kompletną i odrestaurowaną jadalnię Wisteria Luciena Lévy-Dhurmera. Dokonano tego w ramach odnowionych i rozbudowanych nowych Galerii Malarstwa Europejskiego i Rzeźby z XIX i XX w. Pokój
ten przed obecną rozbudową galerii był w magazynach muzeum od 40 lat, ponieważ nie było odpowiedniego miejsca na jego ekspozycję. Niestety przez ten czas znacznie ucierpiał z powodu nieodpowiednich warunków klimatycznych i kilku nieudokumentowanych zalań będących efektem
pęknięcia rur. Szczególnie niekorzystnie wpłynęły na niego zniszczenia na ok. 75 proc. delikatnych
powierzchni fornirowanych oraz wyciek z górnej kondygnacji w magazynie, który spowodował dalsze uszkodzenia drewna i tworzenie się pleśni. Potrzebnych było wiele interwencji konserwatorskich
– zespół 10 specjalistów spędził 12 miesięcy, pracując nad konserwacją tego pokoju.
Po zaprezentowaniu przeglądu wiedzy na temat historii i budowy pokoju wykładowcy skupią
się na omówieniu trudności, jakie zespół konserwatorów napotkał podczas próby konsolidowania
odspojonego forniru. Rozwarstwiające się warstwy forniru były bardzo delikatne i cienkie, przez
co trudno było po prostu ponownie przykleić je do podłoża. Opracowano zatem specjalną metodę,
która pozwoliła na przeprowadzenie konsolidacji przy zachowaniu całych powierzchni forniru, bez
żadnych strat.
Pięć lat po skutecznej konserwacji skonsolidowane powierzchnie forniru są ponownie badane.
Podczas prac konserwatorskich w płyty ścienne wprowadzono duże ilości kleju rybiego wiążącego na zimno. Wygląd płycin wydaje się niezmieniony, ale jest bardzo interesujące, jak środowisko
w galeriach może wpłynąć na mocno skonsolidowane fornirowe powierzchnie. Podczas obecnych
badań stosowane są różne techniki i metody, m.in. mikroskopia stereo lub RTI (reflectance transformation imaging).
Na zakończenie prezentacji zostanie omówiona instalacja wyposażenia pokoju. Płyciny zamontowano w systemie metalowych ram – metodę tę wybrano dlatego, że dawała możliwość montażu
każdej płyciny indywidualnie i dopuszczała ich swobodne przenoszenie. Nowe, gipsowe sklepienie
kolebkowe zawieszone od góry i niedotykające ścian paneli odtworzono z fotografii archiwalnych
przy użyciu fotogrametrii.
27
Rodzaj całkowicie różny – bliższe spojrzenie na technikę warsztatu
Davida Roentgena przez pryzmat owalnego biurka
Bret S. Headley
Filadelfijskie Muzeum Sztuki, Filadelfia, USA
BretH@philamuseum.org
Meble Davida Roentgena są uważane za jedne z najbardziej wyjątkowych spośród produkowanych w XVIII w. w Europie. Za najlepsze uważane są zwłaszcza obrazowe intarsje, które
określane są jako „obrazy w drewnie”, co ma odzwierciedlać ich wykwintne detale i uderzający
realizm.
Jedynym meblem z intarsjami z XVIII w. pochodzącym z warsztatu stolarskiego Roentgena w kolekcji Filadelfijskiego Muzeum Sztuki (Philadelphia Museum of Art) jest owalne biurko ze sceną na
blacie przedstawiającą Eneasza uciekającego z płonącej Troi. Gdy w 1986 r. mebel ten został włączony do kolekcji, wymagał znacznej konserwacji, szczególnie w zakresie intarsji, która miała wiele
ubytków. Badania poprzedzające konserwację oraz analiza techniki warsztatu Roentgena zaczęły
się bardzo wcześnie, ale dopiero prośba o wypożyczenie biurka na wystawę Ekstrawaganckie wynalazki: książęce meble Roentgenów do Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku w zeszłym roku
ostatecznie umożliwiła dokładne przeanalizowanie obiektu.
Szczegółowa analiza techniki intarsji, którą zastosowano przy tworzeniu blatu, okazała się niezbędna do odrestaurowania ponad 90 cm kw. ubytków w obrazie. Analiza badań fizycznych przy
użyciu promieni X dokonana przy małych powiększeniach optycznych wskazywała na technikę,
która wydawała się o wiele bardziej czyniona z wolnej ręki, niż wcześniej sądzono.
Nowa intarsja musiała być stworzona, aby wypełnić ubytki. Metodę zastosowaną do opracowania wypełnienia oparto na danych uzyskanych w wyniku badań fornirowanego blatu i odsłoniętej powierzchni podłoża. To ćwiczenie w zakresie odtworzenia fragmentu obrazu intarsji
pozwoliło na głębsze zrozumienie techniki, użytych narzędzi, reakcji materiałów i ewentualnie na
nowe spojrzenie na to, jak pracownia Roentgena podchodziła do takiego projektu. Była to także
okazja do scharakteryzowania barwników użytych przez Roentgena przy tworzeniu tej efektownej sceny.
Na początku dr Heinrich Piening z Bawarskiego Muzeum Narodowego przeprowadził bezinwazyjne badanie spektrometryczne z zastosowaniem UV/Vis (UV/Vis spectrometry analysis). W trakcie
prac konserwatorskich okazało się, że istnieje możliwość pobrania próbek bez negatywnego wpływu na powierzchnię obrazu. Próbki te były analizowane metodą chromatografii cieczowej sprzężonej ze spektrometrem masowym (LC-MS, liquid chromatography-mass spectroscopy) w Muzeum Sztuk
Pięknych w Bostonie. Wyniki tych dwóch analiz przyczyniły się do zwiększenia wiedzy o procesach
barwienia drewna stosowanych przez pracownię Roentgena i umożliwiły komputerowe odtworzenie obrazu o jaskrawych kolorach, aby dać widzowi poczucie tego, jak ten mebel wyglądał, gdy był
nowy.
W 1779 r. Claude Pahin de La Blancherie, znacząca postać w paryskim świecie sztuki, opisał intarsje Roentgena jako „zupełnie innego typu od tych stosowanych dotychczas” [Remington Preston
28
(1941), An XVIII Century German Desk Showing Chinese Influence, w: „Bulletin of The Metropolitan
Museum of Art”, Vol. XXXVI, No. 6, Nowy Jork, str. 132–133]. Informacje zebrane z opisanego procesu konserwatorskiego wzmacniają to stwierdzenie, gdyż te intarsje i podejście były zupełnie inne.
Nasuwa się również pytanie, czy określenie „obraz w drewnie” odnosi się tylko do wrażenia dotyczącego gotowego produktu, czy również do samego procesu tworzenia?
29
Konserwacja strukturalna sześciu obrazów na drewnie autorstwa Hansa
Süssa z Kulmbachu (ok. 1480–1522) ze zbiorów bazyliki Mariackiej
w Krakowie – projekt realizowany w ramach Getty Panel Paintings Initiative
Aleksandra Hola
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Polska
ahola@asp.krakow.pl
W maju 2012 r. amerykańska Fundacja „The Getty” przyznała Wydziałowi Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie grant na przeprowadzenie
pełnej konserwacji sześciu obrazów sztalugowych na drewnie autorstwa Hansa Süssa z Kulmbachu,
namalowanych w latach 1514–1515 na zamówienie Jana Bonera do bazyliki Mariackiej w Krakowie.
Autor obrazów, uważany za najzdolniejszego z uczniów Albrechta Dürera, musiał sam wysoko
cenić tę realizację, o czym świadczy obecność jego sygnatur i dat. W czasie drugiej wojny światowej
wybitny cykl ośmiu obrazów z przedstawieniem legendy o życiu św. Katarzyny Aleksandryjskiej
został zrabowany. Dwie kwatery są nadal poszukiwane, sześć powróciło do Krakowa w latach 50.
W 2011 r. w ramach porozumienia między bazyliką Mariacką a krakowskim wydziałem konserwacji podjęto decyzję o konieczności przeprowadzenia szeroko zakrojonych, kompleksowych prac
konserwatorskich przy obrazach. Pierwsza od wielu lat, szczegółowa analiza ich stanu zachowania
ujawniła złą kondycję lipowych podobrazi, które zostały osłabione na skutek działalności drewnojadów oraz są spękane i zdeformowane w wyniku zbyt sztywnych parkietaży i niestabilnego klimatu.
Oprócz potrzeby podjęcia natychmiastowych działań związanych ze strukturalną stabilizacją desek
niewątpliwie dyskusyjny był sam wygląd warstwy malarskiej pokrytej grubą powłoką pociemniałych werniksów i licznych przemalowań. Wybitne walory artystyczne i równie wysoka wartość historyczna dzieł obligowały do poszukiwania rozwiązań opartych na szerokiej i najbardziej aktualnej
wiedzy w zakresie strukturalnej konserwacji malowideł na drewnie.
Prace konserwatorskie przy obrazach realizowane są w ramach programu Getty Panel Paintings
Initiative i przy ścisłej współpracy z dwoma wybitnymi konserwatorami malowideł na drewnie Jeanem-Albertem Glatigny z Brukseli i Salvatore’em Meccio z Genewy. Projekt, którego zakończenie
planowane jest na grudzień 2014 r., ma na celu również otwarcie i zacieśnienie współpracy krakowskiego wydziału konserwacji z głównymi ośrodkami europejskimi, wymianę doświadczeń oraz
podnoszenie kwalifikacji zawodowych młodszej, specjalistycznej kadry pracowniczej.
30
Sklejka jako podłoże malarskie – wstępny zarys problematyki
Elżbieta Jeżewska
Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Polska
elzbieta.jezewska@asp.waw.pl
Od wieków jednym z najważniejszych podłoży wykorzystywanych w malarstwie było drewno.
Znane są liczne traktaty, podręczniki, różnego rodzaju rady, jak prawidłowo powinno być wykonane drewniane podłoże dzieła malarskiego. Jak wiemy, był to materiał w sztuce tyleż powszechny,
ileż budzący zaufanie. Kiedy przemysł drzewny gwałtownie rozwinął się w XIX w. i wynaleziono jeden z pierwszych materiałów drewnopochodnych – sklejkę – oczywiste było, że prędzej czy
później znajdzie ona wiele zastosowań, również w sytuacjach, w których wcześniej sprawdzało się
wyłącznie drewno.
Cechą nadrzędną materiałów drewnopochodnych jest to, że posiadają one wiele cenionych
w drewnie zalet przy jednoczesnym uniknięciu jego wad. Jednakże każdy rodzaj materiału, również produkowanego współcześnie, posiada pewne minusy wynikające ze specyfiki jego budowy.
Często ujawniają się one wtedy, gdy dane tworzywo znajduje nowe zastosowanie w miejsce stosowanego wcześniej.
Sklejka weszła do powszechnego użycia dzięki wynalezieniu skrawarek obwodowych, które
pozwalały na uzyskiwanie w krótkim czasie dużych ilości fornirów o grubości znacznie mniejszej
niż te skrawane ręcznie. Jako materiał warstwowy składa się ona z nieparzystej liczby fornirów
sklejonych tak, aby wzajemny układ włókien sąsiadujących warstw drewna był prostopadły. Taki
układ zapewnia znaczące ograniczenie zmian wymiarów w płaszczyźnie tworzywa i powoduje
mniejsze paczenie się sklejki. Im więcej fornirów, tym większa możliwość uzyskania stabilniejszego materiału.
Sklejki jako podobrazia malarskie zaczęto stosować na przełomie XIX i XX w. Zanim wynaleziono żywice sztuczne, do ich produkcji wykorzystywano spoiwa naturalne – kleje glutynowe będące
wtedy powszechnymi spoiwami stolarskimi, ale także skrobię oraz kazeinę i albuminę dające produkt o pewnej wodoodporności.
Problemy konserwatorskie związane z malarstwem na sklejce dotyczą zarówno zniszczeń typowych dla drewna, takich jak charakterystyczne spękania warstw malarskich, jak i uszkodzeń
charakterystycznych dla samej sklejki, takich jak: wykruszenia, obłupania narożników, delaminacja
fornirów czy zniekształcenia podobrazi wynikające ze specyficznego sposobu ich pozyskiwania poprzez skrawanie obwodowe.
Sklejki jako podobrazia wykorzystywało wielu znanych malarzy, zwłaszcza od kiedy były one
już łatwo dostępnym i tanim materiałem. W zbiorach muzeów w Polsce są przechowywane liczne
cenne obrazy namalowane na takich właśnie podłożach. Często ich stan zachowania i powstałe problemy konserwatorskie wynikają bezpośrednio ze specyfiki zastosowanego podłoża, a zachodzące
w nim zmiany skutkują negatywnymi objawami w samych warstwach malarskich.
Istnieje zatem pilna potrzeba analizy oraz klasyfikacji tych zniszczeń w kontekście technologicznych właściwości produkowanych i stosowanych w malarstwie podobrazi. Wstępnie można zało-
31
żyć, że mają tutaj znaczenie zarówno grubość sklejki i związana z tym liczba fornirów (zwłaszcza
po skorelowaniu tych danych z informacjami dotyczącymi przechowywania obiektu), jak i rodzaj
kleju użytego pomiędzy fornirami. Tak zwane sklejki suchotrwałe zawierają spoiwa nieodporne na
wodę – przeznaczone do użytku wewnątrz budynków stanowią dobre podłoże malarskie, o ile są
następnie właściwie przechowywane. Wodoodporne produkty wykonane z użyciem klejów kazeinowych, albuminowych, a następnie fenolowo-formaldehydowych, a także współczesnych izocyjanianowych zawsze były droższe od ich suchotrwałych odpowiedników. Prawdopodobnie dlatego
rzadziej wybierano je na podłoża malarskie.
W tym miejscu należy się również zastanowić nad związkiem podobrazia wykonanego ze sklejki
z właściwościami technologicznymi pokrywających go warstw – czy zastosowana technika malarska
oraz rodzaj zaprawy mogą mieć w tym kontekście jakieś znaczenie dla stanu zachowania obrazu?
Planowany projekt badawczy obejmie wykonanie określonych badań laboratoryjnych sklejek
wykorzystanych jako podobrazia poszczególnych dzieł. Zakłada się ich zróżnicowany dobór pod
względem parametrów samych sklejek, a także właściwości warstw malarskich. Otrzymane wyniki
będą skonfrontowane z obserwacjami stanu zachowania konkretnych obrazów. Wnioski końcowe
posłużą do zakreślenia ogólnych zaleceń konserwatorskich w odniesieniu do tego rodzaju obiektów.
32
Sto lat otwartej ekspozycji zewnętrznej: konserwacja kultowych słupów
totemowych (totem poles) w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej
Karl Knauer*, Judith Levinson, Samantha Alderson, Gabrielle Tieu
Amerykańskie Muzeum Historii Naturalnej, Nowy Jork, USA
*knauer@amnh.org
Przez ostatnie trzy lata konserwatorzy w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej przeprowadzali projekt koncentrujący się na konserwacji kultowych słupów totemowych (totem poles) z kolekcji muzeum i innych monumentalnych, drewnianych rzeźb z kultur na północno-zachodnim
wybrzeżu Pacyfiku Ameryki Północnej. Większość tych obiektów została włączona do zbiorów muzealnych między 1880 a 1920 r. – od tego czasu kolekcja słupów totemowych była eksponowana
nieustannie na otwartej przestrzeni. Rzeźby te pełniły liczne funkcje w swoich kulturach. Były to
rzeźbione kolumny najczęściej nazywane totem pole, a także słupy z frontu domów z wejściowych
portali, z wnętrz domów, rzeźby witające, pamiątkowe czy też nagrobne.
Głównym celem tego projektu było zapewnienie stabilności strukturalnej rzeźb, które wykazywały zniszczenia powierzchni spowodowane przez warunki atmosferyczne i biodeteriorację pochodzącą z ich pierwotnego środowiska, nasiloną złymi warunkami środowiska oraz późniejszymi
działaniami konserwatorskimi w muzeum.
Okresowa konserwacja rzeźb nie była już możliwa bez strat drewna – rutynowe czyszczenie
powierzchni na sucho przestało być skuteczne w usuwaniu nagromadzonego przez ponad wiek
w muzeum kurzu i brudu. Dodatkowo wcześniejsze interwencje, np. wypełnienia, postarzały się
i były niestabilne, a stare powłoki zabezpieczające założone przez pracowników muzeum przyciągały brud i pociemniały tak bardzo, że malowane wzory na wielu rzeźbach stały się niezauważalne.
Dokumentacje poprzednich interwencji konserwatorskich prawie nie istniały, zatem to archiwalne fotografie stały się ważnym, podstawowym źródłem dokumentacji i dostarczały konserwatorom
informacji dotyczących warunków ekspozycji, historii instalacji oraz zmiany miejsca na ekspozycji,
a także wskazówek odnośnie do daty niektórych wcześniejszych interwencji.
Głównym problemem były kwestie etyczne odnoszące się do stosowności zabiegów konserwatorskich. Badania w tym zakresie przeprowadzono w ramach projektu w miarę możliwości ich spełnienia. Ze względu na różne czynniki bezpośrednia konsultacja z przedstawicielami danych kultur
była bardzo ograniczona. W rezultacie sposób postępowania był konserwatywny, balansujący pomiędzy minimalną interwencją a natychmiastowym praktycznym podejściem, często niezbędnym
dla zachowania tych obiektów.
Długi czas trwania projektu i duża liczba obiektów stworzyły okazję, aby wykorzystać kilka standardowych protokołów przy konserwacji drewna i rozwinąć techniki konserwacji, dopracowując oraz
dostosowując nasze podejście do indywidualnych sytuacji. W wykładzie zostanie przedstawiona różnorodność rozwiązań dotyczących zagadnień strukturalnych. Zrozumienie i rozwiązywanie problemów związanych ze stanem zachowania malowanych powierzchni drewnianych – spowodowanym
zastosowaniem powłok ochronnych już w kolekcji muzeum – okazało się trudne i prace w tym zakresie
trwają nadal. Niektóre ze słupów miały aż cztery różne typy aplikacji powłokowych – podczas wystąpienia zostaną omówione ich identyfikacja oraz rozwój metod ich redukcji i usuwania.
33
Strukturalna konserwacja obrazów na podłożu drewnianym.
Metody postępowania konserwatorskiego, konsolidacji i wzmacniania
paneli drewnianych
Grzegorz Kostecki
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Polska
zekostec@cyf-kr.edu.pl
Wykład prezentuje problemy konserwatorskie związane ze strukturalną konserwacją obrazów
sztalugowych na podobraziu drewnianym, na przykładzie malowidła Matka Boska z Dzieciątkiem
(olej na drewnie, pierwsza połowa XVII w.) z kościoła parafialnego w Łazanach.
Obraz trafił do Pracowni Konserwacji Malowideł Sztalugowych na Drewnie naszego wydziału
w bardzo złym stanie technicznym. Po wstępnym rozpoznaniu został przydzielony na ćwiczenia
studenckie IV i V roku studiów. Po przeprowadzeniu pełnego zakresu badań, rozpoznaniu budowy
technologicznej i stanu zachowania określone zostały założenia dotyczące konserwacji i restauracji
malowidła oraz szczegółowy program prac. Największym wyzwaniem była strukturalna konserwacja pierwotnego podobrazia, które uległo bardzo poważnej destrukcji spowodowanej żerowaniem
owadzich szkodników drewna oraz deformacji wywołanej oddziaływaniem sztywnego podłoża
wzmacniającego dodanego w latach 50. do odwrocia pierwotnego podobrazia.
Prezentacja pokazuje kolejne etapy prac przy obiekcie, przy czym szczególna uwaga skierowana
jest na proces jego strukturalnej konserwacji, który obejmował demontaż drewnianego podłoża,
utwardzenie rozsypującej się struktury drewna, sklejenie pęknięć w deskach podobrazia i ponowne połączenie częściowo rozklejonych desek. Dodatkowymi zabiegami wzmacniającymi strukturę
drewna i łączenia desek były uzupełnienia ubytków drewna oraz pióra wzmacniające spoiny. Końcowy etap strukturalnej konserwacji obrazu polegał na stabilizacji podobrazia, czyli uzupełnieniu
listew poprzecznych ograniczających odkształcenia desek.
Prace przy obrazie Matka Boska z Dzieciątkiem z kościoła parafialnego w Łazanach stanowią doskonały przykład metod stosowanych w Pracowni Konserwacji Malowideł Sztalugowych na Drewnie, na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie oraz
współpracy studentów i autora niniejszej prezentacji przy realizacji tego trudnego zadania.
34
Polichromowane drewniane wnętrze z Damaszku – wielometodyczne
podejście do identyfikacji technik produkcji, materiałów i tła historii sztuki
Petronella Kovács-Mravik*, Éva Galambos
The Faculty of Applied Arts Object Conservation, Hungarian University of Fine Arts – Hungarian National Museum, Węgry
*kovacs.petronella@gmail.com
Zsuzsanna Márton
HAS High Intensity Terahertz Research Group, University of Pécs, Węgry
Ivett Kisapáti
Institute of Physics, University of Pécs, Węgry
Julia Schultz
Faculty Architecture, Engineering and Conservation, HAWK University of Applied Sciences and Arts, Hildesheim, Niemcy
Muzeum Sztuki w Budapeszcie (The Museum of Applied Arts, MAA) jest jedną z nielicznych
placówek na świecie, która posiada bogato malowane, drewniane płyciny z okresu osmańskiego.
Damaszkowy pokój zakupiony dla muzeum przez angielską firmę Mawe & Co z Międzynarodowej
Wystawy w Antwerpii w 1885 r. został zamontowany i zdemontowany kilka razy od tego czasu,
ale nie był wystawiany w ciągu ostatnich 50 lat. Ze względu na te okoliczności subtelnie malowane drewniane elementy są w złym stanie. Zarówno drewniane podłoże, jak i warstwy farby są
uszkodzone przez szkodniki, urazy mechaniczne i efekty środowiska. Wytworzyły się pęknięcia
i szczeliny w drewnie, odspojenia i ubytki w warstwach farby, a charakterystyczny, lekki i jasny wygląd malarstwa zmienił się na ciemny i nieciekawy. Kilkakrotne lakierowanie całej, mającej ponad
80 mkw. boazerii również przyczyniło się do ściemnienia znakomitej powierzchni dzieła.
Przed rozpoczęciem projektu konserwacji boazerii przeprowadzono badania ponad stu fragmentów
i ich lokalizacji we wnętrzu. Z rysunku rekonstrukcji wynika, że płyciny wykonane w A.H. 1217 r. (A.D.
1802/1803) w tureckim stylu rokoko oryginalnie należały do wyposażenia prostokątnego pokoju o wymiarach ok. 5,5 x 4 m, który był podzielony na dwie części – przedsionek i salę główną – jedną, dużą
belą nośną i dwiema konsolami. Dwa zdobione, malowane sufity z przylegającymi rzeźbami i małymi
fragmentami lustra należą do zespołu, który wcześniej pokrywał ściany budynku mieszkalnego w Damaszku. Taki charakter wnętrz był typowy dla tego regionu w owym czasie, ale z powodu pożarów,
szkód wojennych i zmian stylu bardzo niewiele przykładów przetrwało w oryginalnej lokalizacji aż do
dziś, a niektóre są sprzedawane przez handlarzy sztuki do muzeów i prywatnych kolekcji. Właściwe
dla tych wnętrz było też stosowanie techniki ajami, która jest podobna do europejskiej metody pastiglia,
i wykorzystanie wielu rodzajów ozdobnych, metalowych płatków o różnych kolorach połysku.
Według badań z historii sztuki Damaszkowy pokój z MAA jest bardzo podobny do trzech innych
pokojów zachowanych w Damaszku i jednego znajdującego się w muzeum Aga Khan w Toronto.
Jeden z nich jest datowany na ten sam czas co pokój z Budapesztu, a drugi – nieco wcześniej, na lata
1800/1801. Tych pięć wnętrz jest do siebie bardzo podobnych pod względem stylu, motywów kwiatowych oraz innych elementów dekoracyjnych – mogą one pochodzić z jednego warsztatu.
35
W ciągu ostatnich dwóch lat elementy jednej ściany Damaszkowego pokoju w MAA zostały odrestaurowane. Podczas prac odnawiających usunięto kolejne warstwy werniksów i przemalowania,
na powierzchni pozostała tylko cienka, brązowa warstwa pochodząca prawdopodobnie z medium
wcześniejszej konsolidacji. Nie można jej usunąć z powodu podobnej rozpuszczalności do oryginalnych warstw farby – to zjawisko jest obserwowane także w innych syryjskich wnętrzach. Do konsolidacji łuszczących się warstw farby użyto kleju rybiego, gips zmieszany z klejem zwierzęcym zaś
zastosowano do uzupełnienia ubytków ajami i warstw gruntu. Umiarkowane scalanie kolorystyczne przeprowadzono przy użyciu akwareli na płaskich, malowanych powierzchniach, a pigmentów
zmieszanych z lakierem – przy powierzchniach na połysk.
Materiały użyte do tego wspaniałego wnętrza analizowano różnymi technikami: folie metalowe i metalowe elementy różnych pigmentów zidentyfikowano poprzez spektroskopię dyspersji
energii rentgenowskiej (energy dispersive X-ray spectroscopy), niektóre pigmenty i barwniki – przez
spektroskopię Raman (Raman spectroscopy), składniki późniejszych lakierów i media wiążące
– przez spektroskopię w podczerwieni z transformacją Fouriera (Fourier transform infrared spectroscopy) oraz test enzymatyczny immunosorbcyjny (enzyme-linked immunosorbent assay).
Ta praca przyczynia się do zebrania kolejnych informacji dotyczących technik produkcji tych
rzadkich obiektów, których zachowanie jest obecnie ponownie zagrożone poprzez krytyczną sytuację wojenną w kraju ich pochodzenia.
36
Elektroakustyczna metoda wykrywania owadów niszczących drewno dóbr
kultury
Adam Krajewski*, Piotr Bobiński, Piotr Witomski, Aleksandra Wójcik
Katedra Nauki o Drewnie i Ochrony Drewna, Wydział Technologii Drewna,
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Polska
*adam_krajewski@sggw.pl
Gatunek owada, który spowodował zniszczenie drewna zabytkowego obiektu, może zostać
oznaczony na podstawie: cech postaci doskonałych, poczwarek i larw, jeśli można było je znaleźć,
charakterystycznych cech żerowisk larw oraz otworów wylotowych postaci doskonałych i zawartości żerowisk, a zwłaszcza charakterystycznego kształtu grudek odchodów larw w mączce drzewnej.
Przynależność gatunkową larw lub postaci doskonałych określa się, korzystając z odpowiednich
opracowań, tzw. kluczy do oznaczania. O ile określenie przynależności taksonomicznej postaci doskonałych ksylofagicznych owadów (przy pewnej praktyce) nie sprawia większych trudności, o tyle
zaszeregowanie taksonomiczne larw owadów wymaga znacznie większych umiejętności.
Niezwykle istotną sprawą jest jednak rozróżnienie czynnych żerowisk ksylofagicznych owadów
w drewnie, gdzie utrzymują się żywe larwy, od opuszczonych żerowisk niewymagających już dezynsekcji. Do stosunkowo łatwo rejestrowanych symptomów porażenia drewna w budynkach należą:
– obecność stadiów rozwojowych (najczęściej larw) ksylofagicznych owadów w drewnie, co naocznie można stwierdzić dopiero po rozłupaniu drewna (a w przypadku zabytków nie jest to
dopuszczalne),
– obecność żywych lub martwych postaci doskonałych szkodników znajdowanych w budynkach lub magazynach muzealnych,
– obecność w pomieszczeniach żywych lub martwych postaci doskonałych gatunków owadów
będących parazytoidami lub drapieżcami danego gatunku szkodnika,
– odgłosy drążenia drewna przez larwy szkodników,
– obecność na powierzchni drewna świeżych otworów wylotowych, które pozostały po wychodzących postaciach doskonałych szkodników,
– wysypująca się z otworów wylotowych mączka drzewna z odchodami larw.
W przypadku obiektów architektonicznych mylące sygnały mogą dawać pszczoły i osy samotnice, które gnieżdżą się w opuszczonych żerowiskach spuszczela lub tykotka pstrego.
Duże możliwości określania obecności ksylofagicznych owadów w drewnie materialnych dóbr
kultury dają niektóre metody instrumentalne, które wykluczają subiektywność oceny. Pozwalają
one w sposób bardziej obiektywny dokonać oceny sytuacji. Niestety, metody rentgenowskie, w tym
tomografia rentgenowska, nie w każdych warunkach dają się zastosować.
Wśród metod instrumentalnych na uwagę zasługuje zwłaszcza metoda elektroakustycznej rejestracji sygnałów wytwarzanych przez larwy. Polega ona na zapisaniu fali głosowej w drewnie
(a więc o charakterze mechanicznym) jako impulsu o charakterze elektrycznym – chodzi tu o fale
głosowe wytwarzane przez owada w wyniku przede wszystkim żerowania. Metoda ta rozwijana
37
jest od kilku dziesięcioleci, jednak nie została dotąd wprowadzona jako ogólnie dostępna usługa dla
muzealnictwa czy budownictwa.
Zespół pracowników Katedry Nauki o Drewnie i Ochrony Drewna w SGGW w Warszawie we
współpracy z zespołem pracowników z Politechniki Warszawskiej podjął w ostatnich latach badania nad tą metodą. W ramach projektu badawczego KBN nr 3 P06L 035 25 Ocena metod detekcji
czynników biokorozji drewna i oznaczania stanu zachowania zaatakowanego drewna (realizacja: 2003–2006,
kierownik: prof. dr hab. Adam Krajewski) oraz grantu MNiSW nr N N309 297834 Opracowanie elektroakustycznej metody wykrywania ksylofagicznych owadów niszczących drewniane konstrukcje i wyroby
(realizacja: 2008–2011, kierownik: prof. dr hab. Adam Krajewski) dokonano oceny możliwości zastosowania tej metody w różnych warunkach termicznych i wilgotnościowych drewna, dla różnych
gatunków drewna i różnych gatunków ksylofagicznych owadów, przy różnym oddaleniu czujników od larw oraz przy uwzględnieniu innych okoliczności. Badania ujawniły liczne plusy i pewne
minusy tej metody, które zostaną przedstawione w ramach referatu.
Uzyskane bardzo zachęcające wyniki skłoniły współpracujące zespoły z obu jednostek do podjęcia starań o kontynuowanie badań nad tą metodą – tym razem w zakresie wielopunktowego badania w jednym czasie oraz uzyskania możliwości automatycznej oceny sytuacji przez program w celu
całkowitego wyeliminowania subiektywnych ocen osób obsługujących aparaturę. Przewidywane
kierunki rozwoju technologicznego tej metody zostaną również zreferowane w wystąpieniu.
38
Projekt konserwacji Herkulanum – charakterystyka archeologicznego,
mokrego drewna przy użyciu pirolitycznej techniki spektrometrii masowej
Jeannette Jacqueline Łucejko*, Francesca Modugno, Diego Tamburini, Maria Perla Colombini
Wydział Chemii i Chemii Przemysłowej, Uniwersytet w Pizie, Włochy
*j.lucejko@ns.dcci.unipi.it
W artykule opisano badania próbek archeologicznego mokrego drewna pobranych głównie
z dachu Domu Telephusa (Herkulanum, Neapol, Włochy), które były analizowane i charakteryzowane w ramach Projektu konserwacji Herkulanum (inicjatywa Packard Humanities Institute przy
współpracy Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Napoli e Pompei oraz Szkoły Brytyjskiej w Rzymie).
Charakterystyka chemiczna jest niezbędna do oceny rozkładu archeologicznego i historycznego
drewna. Tradycyjnie analiza drewna i oznaczanie zawartości ligniny oraz holocelulozy są wykonywane za pomocą odczynników i czasochłonnych, mokrych metod chemicznych, które wymagają
użycia znacznej ilości próbki. Ostatnio coraz więcej uwagi poświęca się analizie instrumentalnej
w oparciu o pirolizę analityczną i spektrometrię masową zastosowaną do scharakteryzowania archeologicznego drewna.
W niniejszej pracy ocenę stanu degradacji drewna przeprowadzono przy użyciu pirolizy
– chromatografii gazowej/spektrometrii masowej (Py-GC/MS) – analitycznej techniki, która pozwala osiągnąć półilościowe wyniki zawartości ligniny i polisacharydów w zdegradowanym drewnie.
Przy charakteryzowaniu drewna bazowano na porównaniu pirolizy profili drewna archeologicznego z drewnem tego samego gatunku w dobrym stanie. W szczególności porównywane były niektóre
specyficzne parametry, np. współczynnik H/L (stosunek holocelulozy do ligniny), które wskazują
na stan zachowania drewna. Metoda ta dostarcza informacji na poziomie molekularnym – unika
się długich procedur, które są powszechnie stosowane przy analizie drewna, a jednocześnie można
użyć próbki o minimalnej wielkości.
Analizowane próbki wykazują różnego rodzaju zagrożenia, np. rozkład przez grzyby i owady.
Do grupowania próbek w zależności od ich stanu degradacji zastosowano wielowymiarowe statystyczne podejście oparte na analizie głównych składowych (PCA), co pozwala uwypuklić podobieństwa i różnice pomiędzy próbkami.
39
Badania wytrzymałościowe drewna lipowego (Tilia cordata)
zdegradowanego przez grzyb Coniophora puteana, konsolidowanego
Paraloidem® B72
Piotr Mańkowski*, Bogusław Andres
Katedra Nauki o Drewnie i Ochrony Drewna, Wydział Technologii Drewna,
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Polska
*piotr_mankowski@sggw.pl
Elżbieta Pilecka-Pietrusińska
Muzeum Narodowe w Warszawie, Polska
Potrzeba zachowania drewna zabytkowego jest dla współczesnego konserwatora oczywista.
Oryginalne drewniane podłoże w rzeźbie, malarstwie sztalugowym czy ściennym oraz w meblach
i przedmiotach artystycznych jest źródłem wiedzy na temat powstania dzieła oraz jego późniejszych losów, a także pozwala zachować przekaz artystyczny autora. Drewniane podobrazie traktuje
się obecnie jako integralną część dzieła.
Ważną rolę, jaką pełni drewno w zabytku, doceniali już starożytni twórcy, starannie dobierając
materiał, a następnie przygotowując z niego podłoże. Dzięki temu wiele dzieł powstałych przed
setkami lat przetrwało do naszych czasów. Różny jest jednak stan ich zachowania. Wśród zabytków
jest drewno w bardzo dobrym stanie, które podlegało jedynie naturalnemu starzeniu się, oraz drewno zniszczone przez grzyby i owady, aż do postaci sproszkowanej włącznie. Do niedawna jeszcze
powszechnym sposobem konserwacji obrazów na zdegradowanym podłożu drewnianym był transfer. Alternatywą dla tych drastycznych działań było nasączanie roztworami substancji pochodzenia
naturalnego. Obecnie, żeby ratować nawet tak zniszczone drewno, przeprowadza się konsolidację,
którą konserwatorzy wymiennie nazywają też impregnacją.
Do strukturalnego wzmacniania drewna stosuje się polimery syntetyczne rozpuszczone w rozpuszczalnikach organicznych. Polimery wprowadzone do drewna, po odparowaniu rozpuszczalnika, wzmacniają substancję drzewną. W Polsce najczęściej stosowanym polimerem do konsolidacji
drewna jest Paraloid B72.
Badania przeprowadzono na bielastym drewnie sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) zdegradowanym przez grzyb brunatnego rozkładu Coniophora puteana w warunkach laboratoryjnych. Na
podstawie ubytku masy wynikającego z działania grzyba określono stopień degradacji drewna.
Następnie próbki drewna poddano konsolidacji 15-procentowym roztworem Paraloidu B72 w toluenie. Po nasyceniu i odparowaniu rozpuszczalnika określono m.in. wytrzymałość drewna na
ściskanie wzdłuż włókien – mierzono ją, wykorzystując uniwersalną maszynę wytrzymałościową
Instron 3382.
W pracy określono:
– gęstość drewna naturalnego i nasyconego Paraloidem B72,
– ubytek masy powstały w wyniku działania grzybów,
– retencję polimeru w drewnie,
– wytrzymałość drewna na ściskanie wzdłuż włókien.
40
Na wykresach przedstawiono zależności pomiędzy:
– gęstością drewna naturalnego a drewna poddanego działaniom grzyba,
– gęstością drewna naturalnego a nasyconego polimerem,
– ubytkiem masy a wytrzymałością na ściskanie wzdłuż włókien,
– gęstością drewna naturalnego a wytrzymałością na ściskanie wzdłuż włókien.
41
Dokumentacja WoodCultHer 2.0 – wykorzystanie urządzeń komórkowych
i systemów skanowania 3D do raportów konserwatorskich
E. Marconi*, S. Le Conte, S. Vaiedelich
Musée de la musique – Cité de la musique, Paryż, Francja
*emarconi@cite-musique.fr
Powszechnie wiadomo, że drewniane dobra kultury są bardzo wrażliwe na zmiany klimatyczne, które mogą spowodować uszkodzenia, np. deformacje, pęknięcia lakieru, szczeliny i pęknięcia
drewna (głębokie lub powierzchniowe) – nie zawsze zauważalne na zdjęciu, ponieważ często są
zbyt małe. Niekiedy – w szczególności w przypadku drewnianych instrumentów muzycznych – ze
względu na napięcia strun mogą występować dodatkowe deformacje. Nawet jeśli te szkody nie są
widoczne, tworzą one zagrożenie dla drewnianego obiektu.
Wypożyczanie obiektów na wystawy, ekspozycje, przenoszenie i dźwiganie przedmiotów, a także
ich transport – to są cztery bardzo niebezpieczne wydarzenia, podczas których mogą nastąpić uszkodzenia. Ponadto podczas dokumentowania zajmujemy się obiektami trójwymiarowymi (3D), skomplikowanymi, o wielorakim przeznaczeniu, o chropowatych powierzchniach pokrytych lakierem.
Obserwacje standardowych praktyk konserwatorskich stosowanych w ciągu ostatniego roku
w kontekście wystaw, obiektów wypożyczanych i koncertów w Musée de la musique w Paryżu pokazały, jak dużo czasu konserwatorzy, urzędnicy rejestrujący obiekty oraz restauratorzy poświęcają
na wypełnianie raportów o stanie zachowania obiektów, ich obieg wśród wszystkich zaangażowanych działów, a także na przekazanie ich do ubezpieczeń, departamentów ministerstwa kultury,
kredytodawców, partnerskich muzeów czy muzyków. W przygotowaniu obiektów uczestniczą:
kuratorzy, konserwatorzy, rejestratorzy i asystenci, którzy są zobowiązani do współpracy w celu
zapewnienia jak najlepszych wyników.
Zwykły proces – przyjęty w wielu muzeach – wymaga przygotowania papierowej wersji formularza na komputerze, wydrukowania go, wypełnienia ręcznie, zeskanowania i wysłania go
do współpracowników oraz partnerów. Protokół ten nie jest kompatybilny z parametrami o wysokiej rozdzielczości pomiaru, takimi jak: chropowatość powierzchni, wielkości czy kolorystyka
i jaskrawość.
Ponadto klasycznie wymagany sprzęt (komputer, aparat cyfrowy, skaner i drukarka) nie jest
łatwy w transporcie lub łatwo dostępny w przypadku czasowej wystawy. W konsekwencji formularze często są źle wydrukowane, zawierają wizerunki o niskiej jakości (po szybkim skanowaniu
i druku), a niekiedy ledwie czytelne – z powodu ręcznego zapisu z kompilatora.
Dopiero od niedawna korzystanie z urządzeń mobilnych (tabletów i telefonów komórkowych)
umożliwia instytucjom, przy użyciu formatów PDF lub bardziej złożonych, wypełnienie formularzy zdjęciami zrobionymi przez wbudowane kamery, oznaczenie zdjęcia oraz pokazanie uszkodzonych partii, dodanie wideo pokazującego instalację wystawy lub komentarza audio, edytowanie planu wystawy ilustrującego umieszczenie zmian, podpisanie oraz przesłanie przez e-mail lub
wydrukowanie.
42
Za pomocą tylko jednego urządzenia (tabletu lub telefonu komórkowego) – z pomocą pióra
– i korzystając z połączenia bezprzewodowego lub 3G, eksperci konserwacji są w stanie zarządzać
tymi wszystkimi operacjami przy minimalnej ilości miejsca i wagi, poprawiając jakość końcowych
sprawozdań. W przypadku bazy danych dostępnej zdalnie muzeum może korzystać w czasie rzeczywistym z wypełnionych form i otrzymywanych danych, przy ich bieżącym uaktualnianiu.
Oprócz zastosowania klikalnego formularza konserwatorskiego użycie systemu 3D przenośnego
skanera laserowego umożliwia precyzyjne pomiary obiektów (bezkontaktowe), w których wyniki
są niezależne od umiejętności operatora – to zaś pozwala na większą obiektywność pomiaru. Skutecznie możemy zmierzyć obiekt przy okazji tworzenia raportu o jego stanie zachowania, zapisując
wyniki jako tradycyjne informacje (zdjęcia, obserwacje itp.) lub dołączyć je jako dokument i powtórzyć pomiary, gdy obiekt wróci do muzeum. Wówczas można porównać dwa pliki i określić
ewentualną różnicę. Urządzenie to może być stosowane nie tylko do raportu stanu zachowania,
ale również do długoterminowego monitorowania – poprzez tworzenie wielu bardzo dokładnych
opisów powstawania uszkodzeń.
43
Badania nad technologią budowy strukturalnej dwóch romańskich
frontali ołtarzy w Katalonii
Marina Mascarella Vilageliu*, Anna Nualart Torroja
Uniwersytet w Barcelonie, Hiszpania
*mmascarella@ub.edu
Bardzo ważne dziedzictwo romańskich, malowanych frontali ołtarzy z XII i XIII w. zostało zachowane w Katalonii. Obiekty te były badane od końca XIX w. pod względem ikonograficznym
i stylistycznym, ale nie w aspektach materiałów składowych oraz konstrukcji nośnej. Obecne badania oparto na analizie budowy drewnianego stołu, a dokładnie – frontali ołtarzy Sant Martí de
Puigbò i Santa Margarida de Vilaseca, przechowywanych w Muzeum Episkopatu w Vic (MeV 9
i MeV 5).
Według hipotezy historyków sztuki, np. W.W.S. Cook, romańskie malarstwo tablicowe w Katalonii można podzielić na trzy centra produkcyjne, które wiążą się z siedzibami biskupów w Vic
i Urgell, a także z klasztorem w Ripoll. Dwie analizowane fasady są wyraźnymi przykładami dwóch
konstrukcyjnie zróżnicowanych modeli w kolekcji romańskich ołtarzy z XII w. przypisywanych
warsztatom w Vic i Ripoll. Struktura wspomagająca każdego z nich powtarza się w innych fasadach, tworząc dwie grupy rodzajowe.
Pierwsza grupa frontali jest zbieżna z atrybucją dotyczącą warsztatu związanego z klasztorem
w Ripoll. Fakt ten potwierdza wykorzystanie niektórych konstrukcyjnych wzorców frontali ołtarzy
na tym samym obszarze wpływu. Pod względem chronologii frontale tej grupy rozprzestrzeniały
się od pierwszego kwartału XII w. do początku XIII w. Prosta struktura konstrukcji była stosowana
przez cały wiek bez wprowadzania istotnych zmian.
Ogólna charakterystyka konstrukcji frontali to: deski w układzie pionowym oraz osobna rama
połączona na czop i gniazdo. Płyty są łączone z ramą na pióro i wpust do górnych oraz dolnych
elementów i na styk do bocznych części, lub też na styk ze wszystkich czterech stron. Frontale nie
mają połączeń z bocznymi elementami ołtarza na czop i gniazdo (z wyjątkiem gniazda w jednym
przypadku) i prezentują różne gatunki drewna, głównie sosny czarnej (Pinus nigra Arn.) oraz topoli
białej (Populus alba L.).
Geograficznie i zgodnie z atrybucją źródeł druga grupa frontali jest związana z warsztatem w Vic.
Istnieje konstrukcyjny wzorzec frontali zbudowanych prawdopodobnie w warsztacie stolarskim
w granicach episkopatu w centrum Vic. Chociaż czas budowy podstawowej konstrukcji jest ten
sam, pokazują one jednak, że belki poprzeczne należą już do okresu najbardziej zaawansowanego.
Ogólna charakterystyka tej grupy to: płyty w układzie poziomym połączone z bocznymi belkami na
pióro i wpust ze wzmocnieniem czopami, rozpowszechnienie złączeń bocznych elementów na czop
i gniazdo, różnorodność gatunków drewna, głównie dębowego (Quercus robur L.) i obecność sosny
zwyczajnej (Pinus sylvestis L.), wiśni (Prunus avium L.) oraz orzecha (Juglans regia L.).
Struktury modeli obydwu frontali reprezentujących każdą grupę są wyraźnie różne. Każdy
z nich ma wystarczająco dużo elementów z pasującymi częściami, aby wyznaczyć wspólny wzór.
44
Model ten stanowi unikalny styl budowy w pierwszej grupie związanej z produkcją malarstwa na
desce z klasztoru Ripoll, a drugi – połączony z produkcją warsztatów w Vic.
Znaczenie tego badania jest duże, ponieważ budowa strukturalna dostarcza istotnych informacji
do interpretowania i porównywania obiektów tego samego rodzaju. Typ struktury drewna, systemy
montażu i znaki narzędzi umożliwiają powiązania, które podkreślają istotne informacje dla zrozumienia frontali ołtarzy i ich miejsca produkcji. Rozpoznanie konstrukcyjnych wzorców może być
narzędziem pomocnym w przyporządkowaniu do innych warsztatów niż do tych, do których były
przypisane wcześniej.
45
Konserwacja i badania technologiczne rzeźby Chrystus na osiołku warsztatu
Michaela i Gregora Erhartów, 1493–1494
Katarzyna Męczyńska
Pracownia Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Polska
Anna Michnikowska
Pracownia Badań Technologiczno-Konserwatorskich, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Polska
a.michnikowska@mnp.art.pl
W 2006 r. w Muzeum Narodowym w Poznaniu podjęto kilkuletnie prace badawczo-konserwatorskie obrazów i rzeźb z Galerii Sztuki Średniowiecznej. Jednym z najcenniejszych i najciekawszych eksponatów prezentowanych w tej galerii jest rzeźba Chrystusa na osiołku pochodząca
z warsztatu Michaela i Gregora Erhartów. Ten typ przedstawienia jest rzadki na ziemiach polskich,
zachowało się zaledwie kilka obiektów pochodzących z terenu Małopolski. Były to rzeźby ruchome,
osadzone na wózkach z kołami, ciągnięte ulicami miast w Niedzielę Palmową.
Konserwacji rozpoczętej w 2006 r. towarzyszyły wielostronne badania technologii i techniki wykonania rzeźby, które pozwoliły na zidentyfikowanie materiałów oryginalnych i wtórnych
– drewna, włókien, zapraw, pigmentów, spoiw i metali – a także umożliwiły ustalenie ciekawego
i skomplikowanego sposobu wykonania rzeźby.
Już wstępne obserwacje pozwoliły dostrzec, że rzeźba jest drążona i zamknięta dopasowanymi,
opracowanymi rzeźbiarsko deseczkami widocznymi pod brzuchem osła, w plecach i z tyłu głowy
Chrystusa. Po dojrzałym namyśle podjęto decyzję o otwarciu rzeźby od strony brzucha osła, w miejscu dawnego łączenia. Umożliwiło to wykonanie wielu fotografii jej wnętrza, pomogło w ustaleniu
szczegółowej budowy obiektu, określeniu ilości i wielkości elementów składowych oraz sposobów
ich łączenia. Mogliśmy rozpoznać zarówno narzędzia użyte przez snycerza (półokrągłe dłuta, siekierki, piłę ręczną, imak), jak i metody jego pracy, np. miejsca mocowania rzeźby w ławie stolarskiej. Czytelny stał się też zakres napraw i prac konserwatorskich, którym obiekt był poddawany
wielokrotnie podczas swojej 500-letniej historii, a także uzyskaliśmy dokładniejszą wiedzę o stanie
zachowania Chrystusa na osiołku.
Kolejne informacje o budowie tego zabytku uzyskaliśmy dzięki wykonanym rentgenogramom,
które ukazują partie rzeźby niedostępne w trakcie wcześniej przeprowadzanych badań. Udało się
ustalić, że obiekt wykonany jest z drewna lipowego i składa się z dwóch dużych oraz wielu małych
części. Największy element to korpus osła wraz z dolną częścią ciała Chrystusa – został on wyrzeźbiony w klocu o wymiarach 45 x 45 x 150 cm wyciętym z ćwiartki pnia, którego rdzeń przebiegał
prawdopodobnie w pobliżu prawego boku zwierzęcia. Drugi co do wielkości kloc posłużył do wykonania górnej połowy ciała Chrystusa.
Te dwa główne elementy rzeźby zostały scalone w niezwykle ciekawy sposób – łączy je mianowicie potężny kloc drewniany tkwiący we wnętrzu obiektu. Połączenie to jest dodatkowo stabilizowane przez cztery długie kołki. Zarówno kołki, jak i kloc są dobrze widoczne na zdjęciach rentgenowskich. Obecny kloc o przekroju 9 x 9,5 cm i długości ok. 18 cm jest wtórny, zapewne wykonany
na wzór oryginalnego.
46
Żmudne poszukiwania warstw oryginalnych na powierzchni rzeźby pozwoliły określić technikę
wykonania oryginalnej polichromii i odtworzyć dzieje jej licznych napraw. Okazało się jednak, że
oryginalna warstwa zaprawy i polichromii zachowana jest w mikroskopijnych fragmentach.
Biorąc pod uwagę wszystkie informacje dostarczone w wyniku przeprowadzonych badań, przygotowano i zrealizowano program konserwacji rzeźby. Zdecydowano się na zachowanie wszystkich
występujących nawarstwień i przemalowań oraz na wykonanie retuszu scalającego.
47
Konserwacja polichromowanej drewnianej rzeźby egipskiej
– studium badawcze
Mahmoud Youssif Mohammed*
Departament Konserwacji, Wydział Archeologii, Uniwersytet w Fayoum, Egipt
Centrum Konserwacji Materiałów Kultury, Szkoła Nauk Historycznych i Filozoficznych, Wydział Sztuki, Uniwersytet w Melbourne,
Australia
*m.youssif@unimelb.edu.au
Mostafa Abdelfatah
Departament Konserwacji w Sakkarze, Najwyższa Rada Obiektów Kultury Antycznej w Egipcie, Egipt
Robyn Sloggett
Centrum Konserwacji Materiałów Kultury, Szkoła Nauk Historycznych i Filozoficznych, Wydział Sztuki, Uniwersytet w Melbourne,
Australia
Konserwacja drewnianych obiektów ze starożytnego Egiptu, szczególnie polichromowanej rzeźby, jest wielkim wyzwaniem. Znaczenie historyczne, osłabienie gruntu i warstw malarskich, spękania i inne zniszczenia drewna, a także limitowanie odpowiednich interwencji – wszystko to odgrywa istotną rolę w procesie konserwacji tych cennych przedmiotów.
Niniejszy wykład omawia procedurę zastosowaną w postępowaniu konserwatorskim w odniesieniu do starożytnej statui egipskiej (nr 18241). Obiekt odkryty w Sakkarze w 1984 r. podczas
wykopalisk Said Amer Elfeky przedstawia klęczącą kobietę ucierającą ziarno. Rzeźba jest pokryta warstwą zaprawy z nałożoną czarną, żółtą i niebieską farbą, jest przymocowana do drewnianej
podstawy. Warstwa gruntu była nierównomiernie rozłożona (o zmiennej grubości) na drewnianym
podłożu – powodem takiego wykonania mogła być chęć dania końcowej formie prawidłowych,
symetrycznych i anatomicznych proporcji. Posąg ma ekstremalne uszkodzenia podłoża i warstwy
malarskiej – znaczna powierzchnia warstwy podłoża została utracona, a zachowane części są bardzo delikatne i kruche. Warstwa farby ma obszary intensywnego łuszczenia, widoczne są pęknięcia
i szczeliny w drewnie. Widoczna szczelina utworzyła się po środku klatki piersiowej wyrzeźbionej
kobiety – pionowo, wzdłuż brzucha, o długości ok. 15 cm. Ponadto prawie wszystkie części statui
zostały oddzielone od głównego korpusu.
Przed rozpoczęciem konserwacji pobrano próbki z warstw malarskich z podstawy, z ciemnych
zabarwień znalezionych w warstwie drewna w okolicy brzucha i małą próbkę drewna z lewej stopy.
Jakościowe analizy warstw zaprawy, zachowanych śladów powłok z przeszłych renowacji i pigmentów malarskich przeprowadzono przy użyciu XRD i FTIR, grzyby z pęknięcia w okolicach brzucha zidentyfikowano metodą mikroskopii optycznej, a SEM-EDX wykorzystano do zbadania stanu drewna. Zidentyfikowano Aspergillus niger jako główny składnik zagrzybienia, węglan wapnia
– jako główny materiał warstwy podłoża, PVA – jako materiał stosowany w poprzedniej interwencji.
Błękit egipski, grafit i żółta ochra zostały zidentyfikowane jako pigmenty stanowiące odpowiednio
kolory: niebieski, czarny i żółty.
48
Po tej szczegółowej ocenie zdecydowano się na konserwację każdej części posągu osobno, a następnie na połączenie poszczególnych części składowych. Procedura obejmowała: czyszczenie,
usuwanie poprzedniej renowacji, konsolidację podłoża i warstw malarskich, konsolidację złuszczeń i przyklejenie oddzielonych części w warstwie gruntu, wypełnianie ubytków i wreszcie zrekonstruowanie rzeźby. W procesie konserwacji zastosowano rzadką metodę wypełniania szczelin
w drewnie, która polegała na ich wypełnieniu watą bawełnianą – która mogła być zastosowana
ze względu na jej celulozową naturę – a następnie na wstrzyknięciu w to bawełniane wypełnienie
Paraloidu B72. Powierzchnia pęknięcia została wykończona mikrobalonikami zmieszanymi z odpowiednim pigmentem i Paraloidem B72.
Podczas konserwacji obiektu pojawiły się jednak pewne trudności. Spódnica kobiety była bardzo
ciemna, co sugerowało zabarwienie czarnym pigmentem. Trudno było jednak odróżnić oryginalny
pigment, który jest zasadniczo na bazie węgla, od koloru wynikającego z osadzania się węgla na
powierzchni w wyniku niewłaściwego przechowywania lub z innych powodów. Po porównaniu
z innymi rzeźbami ze starożytnego Egiptu w zakresie rodzajów szat, które zostały zbadane metodą
SEM, stało się jasne, że ta warstwa nie zawierała oryginalnego pigmentu i musiała być usunięta.
Postępowanie końcowe zapewniło stabilność posągu i obecnie może być on eksponowany. Ekspertyza oraz konserwacja potwierdziły stosowność użycia bawełny jako materiału do wypełniania
pęknięć i szczelin. Ponadto projekt ten pokazał również duże znaczenie wykonania analiz przed
rozpoczęciem procedury konserwacji.
49
Drewniane sklepienie kasetonowe z Oratorio della Buona Morte
w Ferrarze – badania dotyczące możliwości i niepowodzeń postępowania
konserwatorskiego
Manlio Montuori
TekneHub – Tecnopolo of the University of Ferrara c/o Labo.R.A. – Laboratory of Architectural Restoration in the Department of
Architecture at University of Ferrara, Włochy
manlio.montuori@unife.it
Prezentacja ma przedstawić historyczne i techniczne badania przeprowadzone na drewnianej
konstrukcji budynku z końca XV w. znajdującego się w Ferrarze przy ulicy via Borgo di Sotto, dawniej znanej jako strada della Buona Morte, w pobliżu bazyliki franciszkanów Santa Maria in Vado
i pałacu Schifanoia.
W opracowaniu tym badany jest przykład drewnianej stolarki, która przetrwała przez wieki
z takimi dodatkami, które nie zmieniają oryginalnej konfiguracji. Prezentuje ona kompendium najwyższego mistrzostwa ciesielskiego (magisterium faber lignarius lub marangoni – w języku z Ferrary
z owego czasu) i charakteryzuje się nowym rozwiązaniem strukturalnym przy zachowaniu konstrukcji tradycyjnej techniki powszechnie stosowanej w okresie renesansu.
Sklepienie wykonane w doskonałym połączeniu z więźbą dachową i krokwiami jest poprzecznie poprzedzielane dzięki zastosowaniu 12 belek poprzecznych (queen post roof trusses), a wzdłużnie
cztery fałszywe prostopadłe belki dzielą sufit na 65 kwadratów zwanych kasetonami (lacunar). Skrzyżowania podziału są zaznaczone pozłacanymi czopami, które mieszczą się w obrazach wykonanych
bezpośrednio na spodzie belek. Deski w zamknięciach kasetonowych są ułożone według dwóch typów (quartabuono) i dekorowane iluzjonistycznie, aby osiągnąć większą głębię perspektywy.
Aby zagwarantować odpowiednie planowanie i optymalne przeprowadzenie konserwacji, wykonano badanie drewnianej konstrukcji i jej specyficznych detali. Intensywnie analizowano również
sufit w celu zdefiniowania jego pierwotnej konstrukcji, oryginalności i precyzyjnego datowania.
Pytania na temat jego funkcji konstrukcyjnej znalazły dokładne odpowiedzi, a ponadto wyjaśniono
ślady historycznych zmian, dodatków i renowacji.
Konserwacja będzie miała na celu niedemontowanie, zachowanie każdego elementu jako części
całości przy szukaniu metod odwracalności interwencji, przynajmniej potencjalnie. Projekt ma się
skupić na wyborze techniki, która najlepiej przyczyni się do zachowania konfiguracji, organizacji,
oryginalnych materiałów i dowodów zaistniałych błędów – przy odrzuceniu wszelkich rozwiązań
naśladowczych lub substytucyjnych. Będzie to wykonalne dzięki zastosowaniu urządzeń wzmacniających możliwie zgodnych z kompleksową jednością drewnianego stropu – zarówno pod względem cech fizycznych, jak i połączeń.
Podsumowując, badanie przedstawi przykładowy sposób działania mający na celu pełne zachowanie elementów drewnianych w obecnym stanie, bez ich zmian. Będą również ilustrowane rozwiązania o niezwykłej lekkości w celu poprawienia statycznej efektywności całej konstrukcji z drewna,
uzyskujące przy tym odpowiednią strukturalną ciągłość między różnymi elementami.
50
Konserwacja strukturalna podobrazi drewnianych dwóch dzieł
przypisywanych Giulio Romano przeprowadzona w ramach
stażu Getty Panel Paintings Initiative w Londynie
Irma Pawelska
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Polska
irmap@wp.pl
Podczas konferencji chciałabym przedstawić rezultaty stażu Getty Panel Paintings Initiative, który
odbyłam w 2012 r. w londyńskim oddziale Hamilton Kerr Institute – konserwację strukturalną obrazu Tron niebiański przypisywanego szkole Giulio Romano (1499–1546) ze zbiorów Royal Collection
w Londynie.
W 2008 r. trzy instytucje – Getty Conservation Institute, Getty Foundation i Getty Museum
– utworzyły międzynarodowy program dotyczący konserwacji strukturalnej podobrazi drewnianych: Getty Panel Paintings Initiative. Konserwacja strukturalna podobrazi drewnianych zawsze była
dziedziną mieszczącą się nieco poza głównym nurtem konserwacji zabytków i stosunkowo niewielu ludzi posiadło wystarczającą wiedzę i umiejętności, by zajmować się nią w sposób naprawdę zaawansowany. Co więcej, wielu spośród tych fachowców w ciągu najbliższych kilkunastu lat
przejdzie na emeryturę. Program Getty Panel Paintings Initiative ma być odpowiedzią między innymi
na te problemy. Celem projektu jest także upowszechnienie wiedzy na temat specyficznych potrzeb
obrazów na drewnie oraz podniesienie kwalifikacji zawodowych konserwatorów pracujących w instytucjach muzealnych i edukacyjnych.
W ramach programu organizowane są konferencje i warsztaty, konserwatorom na różnym szczeblu rozwoju zawodowego oferowane są staże prowadzone pod okiem specjalistów z dziedziny, zebrano także i udostępniono w internecie materiały naukowe.
Od maja do listopada 2012 r. byłam jednym ze stażystów Getty Panel Paintings Initiative, a staż
odbyłam pod okiem Simona Bobaka i Raya Marchanta w pracowni Ebury Street Studio w Londynie,
która jest częścią Hamilton Kerr Institute w Cambridge.
W trakcie stażu moim głównym projektem była konserwacja strukturalna obrazu ze zbiorów
Royal Collection Tron niebiański przypisywanego szkole Giulio Romano. Dzieło jest znacznej wielkości, namalowane zostało na podobraziu złożonym z kilku desek sosnowych. Jakość drewna podobrazia jest bardzo niska, występuje w nim wiele sęków i wad budowy. Sęki są jedną z głównych
przyczyn zniszczeń warstwy malarskiej – powodują jej deformację i odspajanie się od podłoża.
Prawdopodobnie w XIX w. obraz został ścieniony do grubości ok. 5 mm, a na jego odwrocie
zamocowano parkietaż wykonany z drewna imitującego mahoń. Źle funkcjonujący parkietaż oraz
niefortunne próby jego naprawy – dodatkowe listwy usztywniające konstrukcję czy próby rozcinania ruchomych elementów markietażu – spowodowały ogromne zniszczenia. Podobrazie było
zdeformowane i spękane aż w 22 miejscach. Konserwacja polegała zatem na usunięciu parkietażu
i sklejeniu wszystkich spękań. W kolejnym etapie na odwrocie zamocowano konstrukcję wzmacniająco-stabilizującą zaprojektowaną przez Raya Marchanta. W trakcie ostatniego etapu prac, podczas
wykonywania konstrukcji i oprawiania obrazu, pracowałam wspólnie z Aline Genbrugge z KIK-IRPA w Brukseli, która była kolejną stażystką projektu w pracowni Hamilton Kerr Institute.
51
Azjatyckie historyczne wnętrza i ruchome dzieła sztuki dekoracyjnej
w europejskich domach szlacheckich. Konserwacja i badania naukowe
azjatyckich dzieł sztuki z laki
Václav Pitthard*, Sabine Stanek, Martina Griesser
Dział Nauki Konserwatorskiej, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, Austria
*vaclav.pitthard@khm.at
Silvia Miklin-Kniefacz
Pracownia Konserwacji i Restauracji (metal, urushi), Wiedeń, Austria
Zbieranie azjatyckich eksponatów było modne wśród arystokratycznych europejskich domów od
XVI w. Gdy później zaczęto produkować europejskie imitacje i kopie, w potwierdzeniu pochodzenia tych obiektów zawsze podstawową czynnością było dokładne określenie nie tylko techniki powlekania, ale też składu werniksów powierzchniowych i lakierów. Niniejszy artykuł stanowi przegląd wyników kontynuowanego, kompleksowego projektu badawczego, który obejmuje badania
naukowe dotyczące powłok i późniejszej konserwacji wybranych, wyjątkowych eksponatów azjatyckich wnętrz oraz bogato zdobionych ruchomych obiektów sztuki dekoracyjnej z XVII i XVIII w.
W szczególności będą omówione:
– dwie szafki z laki z kolekcji książąt Liechtenstein z Wiednia,
– lakowa szafka Namban z kolekcji Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu (Kunsthistorisches Museum),
– dwie japońskie szafki z laki z królewskiej kolekcji mebli w Wiedniu,
– trzy lakierowane pudła,
– stół i szafa z kolekcji Zamku Esterházy w Eisenstadt, w Austrii,
– wiele drewnianych, dekoracyjnych tablic z chińskiego pawilonu zamku w Drottningholm
w Sztokholmie, w Szwecji.
Analizy zachodnich lakierów na bazie żywicy lub lakierów olejno-żywicznych przeprowadzono
za pomocą techniki chromatografii gazowej i spektrometrii masowej (GC-MS), technika pirolizy
(Py-GC-MS) natomiast umożliwiła rozróżnienie postarzałych azjatyckich lakierów zależnie od ich
różnych chemicznych kompozycji, śledzenie handlu i produkcji lakierów.
Lakier urushi pochodzący z drzew Rhus vernicifera rosnących w Chinach i Japonii wykryto według charakterystycznych markerów pentadecylcatechol i pentadecenylcatechol oraz produktu
utleniania metylo 8-(2,3-dimetoksyfenylo) oktanianu. Laccol otrzymywany z soku gatunków Rhus
succedanea rosnących w Wietnamie i Tajwanie określono obecnością heptadecenylcatechol i heptadecylcatechol oraz produktu utleniania metyl 10-(2,3-dimetoksyfenylo) dekanianowego, a lakier thitsi
zbierany z drzew Usitate Melanorrhoea w Tajlandii i Myanmar można było wykryć obecnością znacznika związków 3-(10-phenyldecyl) pirokatechiny i 3-(12-phenyldodecyl) katechol.
Te kompleksowe badania za pomocą mikroskopu optycznego i skaningowego mikroskopu elektronowego (SEM) oraz techniki Py-GC-MS pozwoliły na zidentyfikowanie stratygrafii oraz składu
badanych powłok. Ujawniły ponadto, że obiekty pochodzenia azjatyckiego często były konserwowane za pomocą materiałów europejskich, a także były włączane do produkcji europejskich imitacji.
52
Badania nad skutecznością stosowanych środków i metod wzmacniających
drewno zabytkowe
Agnieszka Rękawek, Bogumiła J. Rouba, Joanna M. Arszyńska*
Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa, Zakład Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej, Wydział Sztuk Pięknych
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska
* jma@chem.umk.pl
Marek R. Gogolin
Instytut Techniki, Wydział Matematyki, Fizyki i Techniki Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Polska
Wiesław Olek
Katedra Mechaniki i Techniki Cieplnej, Wydział Technologii Drewna Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Polska
Janusz Cegieła
Katedra Nauki o Drewnie, Wydział Technologii Drewna Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Polska
Pierwszy etap prac badawczych polegał na przeprowadzeniu kwerendy, która pozwoliła uściślić wiedzę o obecnej praktyce wzmacniania strukturalnego drewna zabytkowego. W drugim etapie zdobytą wiedzę wykorzystano do wyboru środków i metod impregnacji wzmacniającej próbek
poddanych testom wytrzymałościowym w części badawczej.
Celem badań było określenie właściwości mechanicznych drewna zabytkowego po impregnacji
wzmacniającej termoplastycznymi żywicami syntetycznymi. Testy polegające na badaniu twardości, wytrzymałości na ściskanie wzdłuż włókien i zginanie statyczne przeprowadzono zarówno na
drewnie pochodzącym z obiektów zabytkowych (uszkodzonych przez działanie owadów i grzybów), jak i na drewnie nowym, zdrowym, odpowiednio sezonowanym.
Dla porównania wyniki testów przeprowadzonych na tych próbkach zestawiono z wynikami
otrzymanymi dla próbek przed impregnacją. Wnioski z przeprowadzonych badań zmuszają do krytycznego spojrzenia na aktualną praktykę konserwatorską i wskazują na konieczność pilnej kontynuacji badań nad metodami wzmacniania drewna, ponieważ zabiegi impregnacji prowadzonej np.
popularnymi metodami kąpieli (zanurzenia częściowego i całkowitego w roztworze impregnatu
przy ciśnieniu atmosferycznym) nie dają zakładanych rezultatów. Zmiany właściwości drewna nie
są wyłącznie pozytywne. Impregnacja wywołuje wiele niekorzystnych efektów, a pewne właściwości drewna wręcz pogarsza.
Praca powstała na Wydziale Sztuk Pięknych UMK w Zakładzie Konserwacji Malarstwa i Rzeźby
Polichromowanej, a badania właściwości mechanicznych drewna wykonano na Wydziale Technologii Drewna Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Przeprowadzenie ich było możliwe dzięki współpracy w ramach powołanego interdyscyplinarnego zespołu łączącego specjalistów z kilku
ośrodków naukowych.
53
Historyczne wnętrza w syryjskich rezydencjach z XVIII i XIX w. – materiały,
techniki, zniszczenia i podejście do konserwacji
Anke Scharrahs
Coswig, Niemcy
anke@scharrahs.de
W Starym Mieście w Damaszku zachowanych jest 3–4 tys. zabytkowych domów prywatnych
powstałych między późnym XVII a XIX w. Są to zarówno małe i proste domy, jak i duże, bogate
rezydencje. Wewnętrzne przestrzenie tych domów były zdobione wymyślnymi dekoracjami, m.in.
mozaikami (opus sectile), barwionym tynkiem, polichromowanymi płaskorzeźbami z kamienia, malarstwem ściennym, inkrustacjami z masy perłowej, płytkami ceramicznymi, polichromowanymi
boazeriami i sufitami, lustrami, witrażami i oknami z gipsu oraz tkaniny. Najbardziej zdobione
pomieszczenia arabskich domów były przeznaczone na pokoje gościnne – miały pokazywać postęp
i smak, a także status majątkowy i społeczny właściciela, a zarazem budowniczego.
Ważnymi elementami zdobiącymi omawiane wnętrza są polichromowane boazerie i sufity, których dekoracje – pod względem technicznym i artystycznym – były tworzone w Syrii w tym czasie
na wysokim poziome. Powierzchnie te łączą motywy wykonane metodą pastiglii, metalowe płatki
i folie, błyszczące kolorowane glazury, matowe farby temperowe i atłasowe farby emulsyjne tworzące rozległe powierzchnie przypominające luksusowe tkaniny.
Kompleksowość tych dekoracji wnętrz była przedmiotem szeroko zakrojonych badań i dokumentacji sporządzonych przez autora niniejszej prezentacji, który odkrył niemal zapomnianą, oryginalną kolorystykę, teraz często przysłoniętą przez zniszczenia lub późniejsze zmiany. Wykład
podsumuje obecne projekty badawcze prowadzone we wnętrzach w Damaszku, a ponadto poruszy
temat rzadkich cech nowo odkrytej dekoracji znalezionej w rezydencjach w Hamie i Aleppo. Prezentacja będzie się koncentrować na trzech kluczowych aspektach:
– zakres materiałów i technik znalezionych w tych wnętrzach, elegancko skomponowanych
i misternie wplecionych, tworzących niezwykłe przykłady projektowania i dekoracji,
– proces deterioracji charakterystyczny dla zastosowanych materiałów i technik, a także zmian zaistniałych w wyniku ciągłego użytkowania i transformacji tych wnętrz w ostatnich dwóch stuleciach,
– podejście do konserwacji polichromii drewna przy dwóch rozbieżnych uwarunkowaniach: na
miejscu, w prywatnych lub publicznych budynkach w Syrii, oraz w kolekcjach zagranicznych.
W obszarze Syrii prezentacja skoncentruje się na tym, aby zaoferować alternatywne postępowania mające na celu konserwację zachowawczą – w przeciwieństwie do typowych destrukcyjnych
i rekonstrukcyjnych podejść przy renowacji zabytkowych wnętrz. Poprzez staranne i uważne czyszczenie, a także projekty konserwacji, publiczne wykłady oraz przekazy ustne autor i syryjscy koledzy pracowali, chcąc zwiększyć świadomość, zrozumienie i szacunek dla zachowania historycznego wystroju.
Poza Syrią takie wnętrza były często instalowane jako orientalne obiekty dekoracyjne, które
zmieniano w zależności od gustu i potrzeb zachodnich kolekcjonerów, dlatego obecnie wymagają
one badań nad oryginalnymi elementami, a także dokumentacji zmian, jakim zostały poddane.
54
Wpływ warunków impregnacji na rozmieszczenie środka impregnującego
w strukturze drewna
Bożenna Soldenhoff
Toruń, Poland
bsoldenhoff@poczta.fm
Podejmując decyzję o mechanicznym wzmocnieniu zniszczonego drewna obiektu zabytkowego, musimy przestrzegać wielu wymogów, jakie stawia nam zabieg impregnacji. Dobór substancji
impregnującej (wzmacniającej) powinien być podyktowany nie tylko stanem zachowania obiektu
czy charakterem jego zniszczeń, ale też rodzajem zabytku, polichromią, funkcją, jaką pełni, a także
warunkami ekspozycji, w jakich będzie przebywał po zakończeniu konserwacji. Wiele wymogów
musi też spełnić drugi ważny składnik impregnatu – rozpuszczalnik. Przede wszystkim nie może
on spęczniać drewna, ponadto powinien mieć odpowiednio wypośrodkowaną lotność – właśnie te
cechy w dużej mierze będą decydowały o powodzeniu impregnacji.
Poza odpowiednim składem impregnatu ważny jest też dobór metody. Tu decydować będą nie
tylko stopień i charakter zniszczenia drewna oraz jego połączenia z innymi materiałami (polichromie, metale itp.), ale także rozmiary obiektu i możliwości techniczne wykonawcy zabiegu.
Praca będzie zawierała krótkie omówienie oraz ocenę metod iniekcyjnych, wznoszenia kapilarnego i podciśnieniowych. Badania zostały przeprowadzone na kształtkach zdrowego drewna lipowego, które poddano nasyceniu roztworami żywic termoplastycznych przy użyciu trzech metod
impregnacji. Wybór gatunku drewna podyktowany był częstotliwością jego stosowania w obiektach zabytkowych. Wyniki badań określą:
– zależność stopnia nasycenia drewna od stężenia roztworu, metody impregnacji, czasu nasycania oraz poziomu wilgotności drewna,
– rozłożenie impregnatu w strukturze drewna zależne od stopnia zachowania jego struktury,
rodzaju i zakresu zniszczeń.
Badania przy użyciu mikroskopii optycznej, a przede wszystkim skaningowej w powiększeniach
od 500 do 2500 razy pozwoliły na dość dokładne prześledzenie, w jaki sposób rozkłada się żywica
w strukturze mikroskopowej i submikroskopowej drewna. Można było również prześledzić kierunek oraz zakres migracji żywicy związanej z kierunkiem odparowywania rozpuszczalnika. Do
pracy zostaną dołączone wykresy i fotografie.
55
Nadaje się dla króla – konserwacja i rekonstrukcja starożytnych
drewnianych mebli z Gordion w Turcji
Krysia Spirydowicz
Art Conservation Program, Queen’s University, Kingston, Ontario, Kanada
spirydow@queensu.ca
Elizabeth Simpson
The Bard Graduate Centre, Nowy Jork, USA
W latach 1956 i 1959 odkryto niezwykły zbiór starożytnych, drewnianych mebli w trzech grobach
królewskich we frygijskiej stolicy Gordion w centralnej Anatolii. Znaleziono tam ok. 50 sztuk ozdobnych mebli i ponad 70 drewnianych obiektów wydobytych przez Rodneya S. Younga dla Uniwersytetu w Pensylwanii. Dobrze zachowane meble i inne przedmioty zostały odzyskane z drewnianych
komór grobowych zlokalizowanych głęboko wewnątrz dużych kopców ziemnych lub kurhanów
– Tumulus MM, Tumulus P i Tumulus W. Zwęglone pozostałości drewna tego samego rodzaju zostały wydobyte z pałacowego budynku z kopca miasta. W wielkości i zakresie to zdumiewające
znalezisko rywalizujące z wcześniejszym odkryciem przez Howarda Cartera grobowca króla Tutenchamona w Egipcie.
Opisy obiektów z Tumulus MM, P i W zamieszczono w pośmiertnej monografii Younga
(1981), jednak badania wykazały, że wiele interpretacji było błędnych. Projekt ponownych badań drewna z Gordion zainicjowano w 1981 r. pod auspicjami Uniwersytetu w Pensylwanii
– kierownictwo objęła wówczas dr Elizabeth Simpson, obecnie profesor w Bard Graduate Center
w Nowym Jorku. Od 1990 r. zespół konserwatorski jest kierowany przez Krysię Spirydowicz, profesor konserwacji obiektów sztuki na Uniwersytecie Królowej (Queen’s University) w Kingston,
w Kanadzie. Obydwie badaczki są autorkami licznych książek i artykułów. Meble i inne znaleziska
drewniane z Gordion są obecnie uznawane za największą grupę dobrze zachowanych obiektów
drewnianych ze starożytnego Bliskiego Wschodu.
Tumulus MM, największy z kurhanów Gordion, uważany jest za grób legendarnego króla Midasa lub jego ojca. W nienaruszonej komorze grobowej znaleziono niektóre z najlepiej zachowanych
i najbardziej spektakularnych mebli, w tym inkrustowany rzeźbiony stół bankietowy oraz dwa inkrustowane stoliki pomocnicze. Ponadto grób zawierał osiem zwykłych stołów, taborety i masywną, podłużną trumnę. Meble i inne znaleziska zostały uznane za elementy ceremonii pogrzebowej – pozostałości z brązu i naczynia ceramiczne były analizowane pod kątem odtwarzania menu
bankietu pogrzebowego. Ostatnia monografia (Brill, 2010) opisuje drewniane meble z Tumulus MM
i ich konserwacje.
Tumulus P, grób frygijskiego księcia, ukrywał kolekcję drewnianych przedmiotów gospodarstwa domowego i pięknie rzeźbione zabawki z drewna, nie licząc ponad 16 sztuk eleganckich mebli. Wiele z nich uległo degradacji z powodu wcześniejszego zawalenia się dachu grobowca, lecz
grupa obiektów z południowo-zachodniej jego części zachowała się w dużej mierze nienaruszona.
Znalazły się wśród nich m.in. ozdobny, inkrustowany stolik oraz rzeźbiony i inkrustowany taboret
zaprojektowany na wzór inkrustowanego stołu z Tumulus MM. Obiekty z Tumulus P – z tak wielką
56
ilością znalezionych wśród nich rzeczy drewnianych – stanowią bezprecedensowy zespół materialnych pozostałości codziennego życia frygijskich monarchów.
Tumulus W, najwcześniejszy z trzech królewskich kurhanów, zawierał wspaniały, choć fragmentarycznie zachowany mebel – bukszpanowy stolik przyboczny posiadający rzeźbione ażurowe
wzory geometryczne i ozdobiony brązowymi ćwiekami. Ponadto kilka drewnianych płyt z grobu
pokazuje znaki narzędzi, które są najwcześniejszymi dowodami użycia tokarki w udokumentowanym kontekście archeologicznym.
Badanie i konserwacja drewnianych obiektów z Gordion zaczęły się w 1991 r., obecnie projekt
konserwacji jest w dużej mierze skończony. Prace były prowadzone w Muzeum Cywilizacji Anatolii
w Ankarze, w Turcji przez zespół ponad 40 archeologów, konserwatorów, naukowców z dziedziny
drewna, artystów i innych specjalistów. Metody opracowane przez konserwatorów i naukowców
działających przy tym projekcie są uważane teraz za standard w konserwacji suchego drewna archeologicznego.
W artykule zostaną przedstawione metody i materiały wykorzystywane do konsolidacji drewna
z Gordion, opisany też będzie proces rekonstrukcji najważniejszych obiektów na ekspozycje. Zaprezentujemy krótki przegląd problemów z zakresu zachowania starożytnego drewna w kontekstach
archeologicznych, a także omówimy szczególne problemy stwarzane przez zwęglone i fragmentarycznie zachowane drewniane meble oraz przedmioty wydobyte z kopca frygijskiego miasta.
57
Emisja akustyczna jako nowe narzędzie do oceny wpływu niestabilności
mikroklimatu na drewniane obiekty zabytkowe
Marcin Strojecki*, Michał Łukomski
Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera Polskiej Akademii Nauk, Polska
*ncstroje@cyf-kr.edu.pl
Łukasz Bratasz
Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera Polskiej Akademii Nauk, Polska
Muzeum Narodowe w Krakowie, Polska
Drewno od wieków było tworzywem wykorzystywanym w dziełach sztuki z uwagi na swoje
piękno, wytrzymałość, trwałość i dostępność. Jako materiał higroskopijny reaguje ono na zmiany
temperatury i wilgotności względnej (RH) w swoim otoczeniu, absorbując i desorbując wilgoć, co
w konsekwencji wpływa na jego zmiany wymiarowe – pęcznienie i kurczenie. Ograniczenie możliwości ruchu drewna może mieć szkodliwy wpływ na elementy mebli – drzwi, boki szaf, blaty, ramy
– lub inne rodzaje dekoracyjnych konstrukcji drewnianych. Dlatego ustalenie bezpiecznych zakresów zmienności temperatury i RH dla drewnianych mebli oraz innych konstrukcji przechowywanych i wystawianych w muzeum jest jednym z najważniejszych zadań konserwacji zapobiegawczej.
Istnieją dwa podstawowe podejścia do ustalenia dopuszczalnych zakresów wahań klimatycznych dla obiektu wrażliwego na spowodowane klimatem uszkodzenia. Pierwszym jest analiza
mechaniczna odpowiedzi obiektu na zmiany klimatu, drugim – analiza historycznego klimatu, do
którego obiekt się zaaklimatyzował. Ograniczenia tych dwóch podejść w dokładnym przewidywaniu ryzyka uszkodzenia obiektu zabytkowego w jego specyficznym środowisku doprowadziły do
poszukiwania naukowych metod bezpośredniego śledzenia uszkodzeń: nieinwazyjnych, ciągłych,
ekonomicznych i zdolnych do pracy w rzeczywistych warunkach muzeów, zabytkowych budynków lub w czasie transportu dzieł sztuki.
Wybraną przez nas techniką jest emisja akustyczna (AE), która opiera się na monitorowaniu
energii uwalnianej w postaci fal dźwiękowych podczas procesów pękania w materiałach. Metoda ta jest szczególnie skuteczna w bezpośrednim śledzeniu intensywności pękania w drewnianych
obiektach narażonych na zmiany temperatury i wilgotności względnej. Energia uwolniona na skutek mikropęknięcia w strukturze materiału poddanego deformacji przechodzi przez ten materiał
w postaci ultradźwiękowych oraz słyszalnych fal dźwiękowych i jest wykrywana na powierzchni
przy pomocy przetwornika piezoelektrycznego. Ponieważ fizyczne uszkodzenie materiału poprzedzone jest zauważalnym wzrostem poziomu aktywności AE, monitorowanie AE jest w stanie – dzięki cyfrowemu rejestrowaniu i przetwarzaniu poszczególnych zdarzeń AE w czasie rzeczywistym
– przewidzieć makrouszkodzenie i śledzić propagację pęknięcia.
W prezentowanych badaniach metoda AE była używana do monitorowania rozwoju mikrouszkodzeń w obiekcie referencyjnym – XVIII-wiecznej szafie eksponowanej w Galerii Rzemiosła Artystycznego w Muzeum Narodowym w Krakowie. Szafa, znacząco popękana w przeszłości, została
wybrana przez pracowników muzeum jako obiekt reprezentatywny dla masywnych mebli prezentowanych w galeriach, a także szczególnie narażony na uszkodzenia wywołane zmianami klima-
58
tu. Monitorowanie AE było elementem systematycznej oceny skuteczności zarządzania klimatem,
zwłaszcza skutków niewystarczającego nawilżania powietrza w trakcie powtarzających się spadków RH w zimie. Monitorowanie prowadzono przez okres dwóch lat. W celu odróżniania bardzo
słabych sygnałów związanych z mikrouszkodzeniem struktury drewna od akustycznego szumu
występującego w galerii udostępnionej zwiedzającym zastosowano antykorelacyjny system pomiaru oraz filtrowanie częstotliwościowe.
Całkowita energia AE zarejestrowana podczas dwóch lat monitorowania odpowiada 12 mm kw.
uszkodzonej powierzchni lub całkowitej propagacji pęknięć równej 1,2 mm dla panelu o grubości
10 mm. Chociaż zarejestrowane całkowite uszkodzenie było bardzo małe, korelacja między zdarzeniami związanymi z pękaniem drewna a spadkami RH w zimie z powodu niewystarczającego
nawilżania jest oczywista. Ryzyko uszkodzenia wyrażone propagacją pęknięcia zostało oszacowane
ilościowo w zależności od długości trwania spadków RH związanych z czasem odpowiedzi monitorowanych drewnianych elementów. Uzyskane wyniki pozwalają ustalić akceptowane spadki RH
w przypadku, gdy konserwator lub kurator ustali akceptowalną roczną propagację pęknięcia.
59
Zagrożenia dla drewnianych obiektów zabytkowych wynikające
z właściwości rozpuszczalników żywic stosowanych w zabiegach
impregnacji wzmacniającej
Kinga Szczepińska
Zakład Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika w Toruniu, Polska
kinga.szczepinska@wp.pl
Informacje, które zostaną przedstawione w wykładzie, są wynikiem badań nad możliwościami
wykorzystania w zabiegach impregnacji wzmacniającej stosunkowo nietoksycznych eterów glikolu
propylenowego.
Dzięki przyjętej metodzie porównań uzyskiwane rezultaty w bardzo czytelny sposób pozwoliły
powiązać poszczególne właściwości rozpuszczalników z ich szkodliwymi oddziaływaniami na polichromowane, drewniane obiekty zabytkowe.
Aspekt ten wydaje się istotny ze względu na fakt, że impregnacja wzmacniająca jest jednym
z najważniejszych i najczęstszych zabiegów w praktyce konserwatorskiej. Powinna więc – poza
skutecznością – odznaczać się bezpieczeństwem, tj. nie powinna wywoływać w polichromowanym
drewnie szkodliwych zmian, zarówno natychmiastowych, jak i odległych w czasie.
Moją intencją jest pokazanie potencjalnych zagrożeń na przykładzie toluenu, 1-metoksy-2-propanolu i eteru metylowego glikolu dipropylenowego. Wprawdzie w roztworze impregnacyjnym rola rozpuszczalnika w stosunku do roli żywicy jest podrzędna, jednak przez kształtowanie
cech roztworu on także wpływa na powodzenie zabiegu, a w trakcie całego procesu wzmacniania
bezpośrednio oddziałuje na zabytek.
W badaniu wielkości i szybkości pęcznienia drewna najwyższe wartości uzyskano dla rozpuszczalnika najbardziej polarnego. Ciecze polarne powodowały też większe pęcznienie drewna świeżego o większej zawartości substancji higroskopijnych. Potwierdzono oczywistą zależność pomiędzy
lotnością użytych cieczy i lepkością roztworów a szybkością procesu odparowywania rozpuszczalnika. Stwierdzono, że pozostająca w drewnie żywica nie ogranicza w sposób zauważalny jego higroskopijności. Ponadto w początkowym okresie po nasyceniu obserwowano szybszą reakcję drewna
próbek nasycanych roztworami w rozpuszczalnikach polarnych na wzrost wilgotności względnej
powietrza. Wiąże się to zapewne ze wzmiankowaną w literaturze przedmiotu higroskopijnością
1-metoksy-2-propanolu i eteru metylowego glikolu dipropylenowego. Badając rozmieszczenie żywicy, zaobserwowano najwolniejsze wnikanie w drewno roztworu w rozpuszczalniku najbardziej
polarnym. Jednocześnie niższa lotność rozpuszczalnika gwarantowała bardziej równomierne rozłożenie żywicy.
W aspekcie zależności: rozpuszczalnik – efekty szkodliwego działania widoczne w warstwach
zapraw i polichromii, istotne były właściwości ekstrakcyjne użytych cieczy. Najsilniejsze wykazała
ciecz najbardziej polarna. Intensywność zmian barwnych, zwłaszcza na powierzchni jasnych zapraw, zależała jednak nie tylko od zdolności ekstrakcji, ale również od lotności: niska oznaczała
długi czas odparowywania i tym samym niekorzystnego działania w obiekcie, co intensyfikowało powstawanie szkodliwych zmian. Obserwowano także zjawisko zagęszczania żelu impregnatu
60
i gromadzenia migrującej wraz z rozpuszczalnikami żywicy tuż pod powierzchnią zaprawy lub
polichromii. Powodowało to spowolnienie i ograniczenie odparowywania rozpuszczalnika przez
daną warstwę, a ekstrahowane barwne składniki drewna częściowo pozostawały w powstającym
żelu.
Jako efekt zabiegu impregnacji potraktowano również zmiany w strukturze warstw zapraw i polichromii – zwiększenie porowatości. Nie określono jednak jednoznacznej zależności pomiędzy charakterystyką danej warstwy i właściwościami impregnatu a wielkością i charakterem zmian.
Kolejną cechą warstwy malarskiej, której zmiany pod wpływem wprowadzonych środków badano, była temperatura mięknienia. Tu – poza charakterystyką chemiczną rozpuszczalnika – ponownie istotnym czynnikiem była jego lotność: niska powodowała niebezpieczne wydłużenie czasu
szkodliwego działania, czyniąc warstwę malarską długotrwale plastyczną i podatną na odkształcenia, niekiedy już przy wartościach temperatur nieznacznie wyższych od pokojowych.
W grupie badanych rozpuszczalników niska lotność eteru metylowego glikolu dipropylenowego
może być też uznawana za przyczynę zmian stosunkowo odległych w czasie, takich jak zabielenia
warstwy lakieru powstałe na jednej z badanych próbek dopiero po 140 dniach od zakończenia impregnacji.
61
Interdyscyplinarne podejście do identyfikacji i autorstwa Sądu Ostatecznego,
tryptyku z Muzeum Narodowego w Gdańsku
przypisywanego Hansowi Memlingowi
Iwona Szmelter
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Polska
iwona.szmelter@asp.waw.pl
Tomasz Ważny
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska
oraz Uniwersytet w Arizonie, Tucson, USA
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie badań nad tryptykiem Sąd Ostateczny z Muzeum Narodowego w Gdańsku oraz interdyscyplinarnego podejścia do jego identyfikacji i autorstwa w pierwszym etapie nowego projektu. To arcydzieło powstało w technice olejno-temperowej na podobraziu wykonanym z desek dębowych. Rozmiary obrazu wynoszą – środkowa
część tryptyku: 2 x 241 x 180,8 cm, skrzydła: 2 x 242 x 90 cm. Tryptyk w 1843 r. został przypisany przez
pana Hotho twórczości Hansa Memlinga, ale jego proweniencja nadal jest badana. Teza autorów tego
artykułu jest taka, że kontrowersje związane z atrybucją gdańskiego tryptyku powinny być wyjaśnione
przez niezależne badania materiałów i techniki, poczynając od analizy drewnianego podłoża obrazu.
Arcydzieło namalowano zgodnie ze wszystkimi zasadami obowiązującymi w malarstwie flamandzkim w drugiej połowie XV w. Powstało w tzw. dolnych krajach położonych w obszarze dzisiejszej Belgii, Holandii i dalej Burgundii w delcie Renu i Mozy. Tryptyk powstał na podłożu starannie
wykonanym z drewna dębowego – środkową tablicę tworzy płyta utworzona z sześciu pionowo łączonych desek o łącznej szerokości 180 cm. Użycie przez artystę drewna dębowego pozwoliło na przeprowadzenie ekspertyzy dendrochronologicznej, która opiera się na analizie przyrostów rocznych
drewna i w związku z tym jest całkowicie niezależna od innych chronologicznych wyznaczników
powstania obrazu. Analiza ta została wykonana w 2003 r. w pracowni konserwatorskiej Muzeum Narodowego w Gdańsku (gdzie przeprowadzono pomiary) oraz w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (gdzie odbyła się analiza).
Wszystkie deski tworzące podłoże obrazu reprezentują tzw. drewno bałtyckie – drewno desek
nr 3 i 4 jest ze środkowej Polski, przypuszczalnie z Mazowsza, a pozostałe deski pochodzą najpewniej z terenów położonych poza dzisiejszymi granicami Polski, najbardziej prawdopodobne jest
dorzecze Niemna.
Ścinka zimowa przeprowadzona w 1458–1459 r. pozwalała na wykonanie półproduktów jeszcze
w 1459 r., jako że drewno dębowe najłatwiej poddaje się obróbce w stanie świeżym – w takim stanie
obrobiono je przed transportem w dół rzeki. Jeszcze przed zimową przerwą w żegludze bałtyckiej
w 1459 r. mogło ono dotrzeć do Brugii. Krótkie i intensywne sezonowanie oraz czas potrzebny na
wykonanie podobrazia pozwalały teoretycznie na dostarczenie tego podobrazia do warsztatu artysty pod koniec 1460 r. Różne pochodzenie desek, z których zostało ono wykonane, wskazuje, że
nie było to drewno specjalnie zamawiane, lecz zakupione na targu drzewnym. Analiza dendrochronologiczna łączy się z innymi danymi wskazującymi na wieloletnie opracowania warstw tryptyku
i zbiorowy charakter prac.
62
Group
Span of ring sequences
5
Calendar Years
after AD1419
after AD1421
after AD1448
after AD1450
after AD1455
after AD1457
1
2
MEMLING
3
6
4
AD1250
AD1350
AD1450
Rysunek 1. Datowanie sześciu dębowych desek reprezentujących środkową część Sądu Ostatecznego, T. Ważny
O ile nadal Hansa Memlinga uważa się za głównego twórcę tryptyku, o tyle na podstawie odkrycia rysunków spodnich i wcześniejszej kompozycji podczas badań obiektu w 14 zakresach reflektografii podczerwonej rozpatrywany jest również udział Rogiera van der Weydena. Artysta ten zmarł
w czerwcu 1464 r. – jeżeli drewno użyte przez autora tryptyku byłoby młodsze, udział van der Weydena zostałby automatycznie wykluczony. Analiza dendrochronologiczna i ustalenie najwcześniejszej możliwej daty przygotowania podłoża obrazu na koniec 1460 r. nie wykluczają udziału mistrza
w pracach nad Sądem Ostatecznym.
Nieinwazyjne badania wykonane przez CHARISMA-MOLAB w 2012 oraz 2013 r. – podobnie jak
wcześniejsze z 2010 r. – na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie i analizowane przez prof. Iwonę Szmelter oraz Annę Fortunę z Muzeum Narodowego w Gdańsku ukazały wiele nowych faktów naukowych i informacji sugerujących wcześniejsze,
niż przyjęto, rozpoczęcie prac przy tryptyku oraz znaczny wkład van der Weydena w kompozycję
obrazu. Do poszerzenia wiedzy przyczyniły się m.in.: rejestracje w świetle VIS, luminescencja wywołana przez promieniowanie ultrafioletowe UV, badania RTG (X-ray) czy badania w reflektografii
podczerwonej wykonane multiskanerem MNIR. Wyniki tych badań ujawniły, że cały tryptyk odkrył nieznane dotąd szczegóły procesu twórczego i jego różne fazy.
Początkowa centralna kompozycja jest różna od końcowej, a zbliżona do słynnych dzieł Rogiera
van der Weydena, m.in. do jego Sądu Ostatecznego, poliptyku namalowanego w latach 1446–1452.
W obu dziełach można znaleźć mistrzowskie, wielowarstwowe opracowania, w tym wczesny projekt kompozycji obrazu przedstawiający po obu stronach Chrystusa anioły z arma Christi, a dopiero
potem naniesione w te miejsca postacie apostołów i szczegóły rysunku. Precyzyjne kompozycje
ręką mistrza van der Weydena zawierają typowe dla niego tzw. Schraffe, dessin – jako typowe kreski,
niczym podpis autora, i liczne zmiany w kompozycji grup apostołów, potem w wielowarstwowej
malaturze – zmiękczające efekty malarskie zależne od rodzaju farby i laserunków.
Interdyscyplinarne badania zostały przeprowadzone we współpracy z naukowcami pracującymi przy programie badawczym CHARISMA-MOLAB (Cultural Heritage Advanced Research Infrastructures – Synergy for Multidisciplinary Approach – Mobil Laboratory) w ramach VII Programu
Ramowego Unii Europejskiej. Projekt wspierany jest przez naukowców z renomowanych europejskich ośrodków, takich jak: Uniwersytet w Perugii, Centre de Recherche et de Restauration des
Musées de France w Paryżu, Consiglio Nazionale delle Ricerche, Istituto Nazionale di Ottica we
Florencji. Wyniki Programu MOLAB zostaną przedstawione wkrótce.
63
Wpływ konstrukcji parkietażowej i mikroklimatu pomieszczeń
ekspozycyjnych oraz magazynowych na stopień zniekształcenia
i stan zachowania wybranych obrazów tablicowych
Aleksandra Trochimowicz
Konserwator dzieł sztuki, Warszawa, Polska
olatrochimowicz@poczta.onet.pl
Drewniane tablice przez wiele stuleci stanowiły podłoże dla malarstwa. Od momentu, kiedy
artyści sięgnęli po drewno jako podłoże malarskie, rozpoczęły się ich starania o zachowanie stabilności tych obiektów. Pod koniec XVIII w. parkietaż miał być lekarstwem na wszelkie zniszczenia
zaistniałe w dziele sztuki. Obecnie w zbiorach muzealnych na całym świecie znajdują się tysiące obrazów poddanych w przeszłości zabiegowi parkietowania. W zależności od warunków przechowywania (mikroklimatu pomieszczeń, w których obrazy się znajdują) widoczne są bardziej lub mniej
negatywne skutki obecności parkietaży na ich odwrociu.
Badaniom poddano wybrane obiekty z Muzeum Narodowego w Warszawie. Charakterystyczne zmiany tablic to ich wyraźne pofalowania i pęknięcia. Do pomiarów użyto skanera optycznego
ATOS firmy GOM mbH, który pozwala na bezdotykowy, nieniszczący pomiar powierzchni lica
obrazu. Wyniki pomiarów ukazują realne odkształcenia obrazów powstałe na skutek przymocowania od strony odwrocia konstrukcji parkietażowej. Pomiar wizualizowany jest przez kolorystyczną
mapę odchyłek. Podstawowe zalety tej metody to:
– skanowanie i wizualizacja całego przedmiotu w 3D oraz jego porównanie z danymi CAD
(wcześniejszymi pomiarami),
– szybki proces pomiarowy,
– wysoka rozdzielczość i dokładność pomiaru,
– mobilność urządzenia.
Użycie skanera optycznego pozwoliło na precyzyjną ocenę wielkości odkształceń podobrazi
drewnianych i analizę wpływu parkietaży z uwzględnieniem struktury samego materiału, tj. desek
tablicy oraz listew parkietażowych. Na podstawie badań stwierdzono, że na kształt powierzchni
lica obrazu wpływ mają nie tylko nieruchome listwy parkietażu, jak powszechnie sądzono, ale również ruchome. Ustalono również, że sprawność konstrukcji parkietażowej nie wpływa istotnie na
stopień deformacji powierzchni obrazu ani na stan zachowania warstwy malarskiej.
Drugim zasadniczym elementem wpływającym na stan zachowania obrazów oraz ich zniekształcenia są warunki mikroklimatyczne, w jakich dzieła były przechowywane. Zbadano mikroklimat
pomieszczeń, z których pochodzą obiekty, i określono stopień zmian wymiarowych drewna pod
wpływem zachodzących tam zmian cieplno-wilgotnościowych. Okazało się, że listwy stanowią barierę przeciw wilgoci w miejscu kontaktu z cienkim podobraziem, a drewno tablicy w tych miejscach znacznie mniej pracuje pod wpływem zmiennych warunków klimatycznych w porównaniu
z partiami odwrocia, które nie są osłonięte listwami parkietażu.
Pomiary powierzchni skanerem optycznym potwierdziły skuteczność tej metody – jest to nieniszczący i bezdotykowy sposób pozwalający na monitorowanie stanu obiektów zabytkowych.
Precyzyjnie określa kształt powierzchni z dokładnością nawet do 0,01 mm przy polu skanowania
64
100 x 100 mm. Wykonując pomiary w różnym czasie oraz porównując wyniki tych badań, można
bardzo dokładnie określić stopień i charakter deformacji powierzchni dzieła sztuki. Zmiany wielkości deformacji mogą być opisane liczbami lub przedstawione w postaci wizualizacji – mogą one
stanowić wartościowe dopełnienie innych wyników badań obrazujących stan zachowania obiektu
i zachodzące w nim zmiany.
65
Dwuźródłowa tomografia komputerowa jako nowatorska metoda badania
drewnianych obiektów zabytkowych
Małgorzata Urbańczyk-Zawadzka, Robert Paweł Banyś
Zakład Radiologii i Diagnostyki Obrazowej, Szpital im. Jana Pawła II w Krakowie, Polska
Anna Mikołajska*
Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Zakład Fizyki Stosowanej,
Polska
*amikolajska@asp.krakow.pl
Agnieszka Kosakowska
Consiste – Firma Konserwatorska, Kraków, Polska
Od ponad wieku promieniowanie rentgenowskie odgrywa znaczącą rolę w obszarze ochrony
dziedzictwa kulturowego. Techniki badawcze wykorzystujące promieniowanie X należą do podstawowych narzędzi używanych w dziedzinie badań i konserwacji dzieł sztuki. Od ponad dekady są
one rozwijane dzięki postępowi technologiczno-informatycznemu i zastosowaniu nowych metod
analitycznych.
Tomografia komputerowa należy do jednych z najskuteczniejszych, nieinwazyjnych metod badawczych, dając całkowity objętościowy obraz badanego obiektu. Dostarcza przede wszystkim informacji o wewnętrznej i strukturalnej budowie danego dzieła.
Kilka lat temu, wraz z rewolucją technologiczną, pojawiła się dwuźródłowa tomografia komputerowa, która znalazła szerokie zastosowanie w medycynie i ochronie zdrowia. System DSCT
jako pierwszy w Polsce wprowadził Szpital im. Jana Pawła II w Krakowie. Zasada budowy aparatu
jest prosta, a zarazem genialna. Zastosowano podwójny zestaw: lampa – detektor, pozwalający na
jednoczesną akwizycję danych z dwóch zestawów detektorów. Rozwiązanie to zwiększa dwukrotnie rozdzielczość czasową przy jednoczesnym skróceniu czasu niezbędnego do zebrania danych
obrazowych oraz przy równoczesnej możliwości redukcji dawki promieniowania otrzymanej przez
pacjenta. Kolejnymi zaletami wielowarstwowej tomografii komputerowej są większa dokładność
(rozdzielczość przestrzenna od 0,6 mm) obrazowania oraz możliwość tworzenia dowolnej ilości
różnego typu trójwymiarowych rekonstrukcji.
Głównym celem naszych badań jest porównanie standardowej tomografii komputerowej wykorzystującej jeden zestaw: lampa – detektor z dwuźródłową tomografią komputerową wykorzystującą dwa układy: lampa – detektor. Chcemy również sprawdzić wszystkie możliwości zastosowania
dwuźródłowej tomografii komputerowej w badaniach dzieł sztuki. Przez ostatnie dwa lata przebadaliśmy wiele drewnianych rzeźb i obrazów na podobraziu drewnianym. Dla celów niniejszej
prezentacji wybraliśmy cztery z nich. W przypadku badanych obiektów przy użyciu dwuźródłowej
tomografii komputerowej zastosowano dwa moduły badań: DSCT z opcją dwuenergetyczną – wykonując akwizycję obrazu techniką spiralną (napięcia na lampach: 80 kV i 120 kV), oraz badanie
w opcji tzw. wysokiej rozdzielczości przy korzystaniu z protokołu „ucha wewnętrznego” – wykonując akwizycję obrazu techniką spiralną i sekwencyjną (napięcie na lampie: 120 kV).
66
W przypadku dwóch rzeźb – gotyckiej, przedstawiającej św. Piotra (1480 r.) oraz posągu anioła
z barokowego ołtarza – celem badań było określenie ogólnego stanu zachowania obiektów. Chcieliśmy też określić zakres zmian oraz ingerencji związanych zarówno z poprzednimi konserwacjami,
jak i ze starzeniem się obiektów. Trzecia wybrana do tej prezentacji rzeźba to wotywna figurka
z XVII w. – w tym przypadku głównym celem było zlokalizowanie wszystkich metalowych elementów niewidocznych gołym okiem. Ostatnim prezentowanym obiektem jest płaskorzeźba z 1602 r.
z ołtarza bocznego w kościele w Boguchwałowie – tutaj sytuacja była bardziej skomplikowana, gdyż
w trakcie poprzedniej konserwacji usunięto część oryginalnej warstwy, którą zastąpiono trocinami
z żywicą epoksydową. Pojawiło się zatem pytanie: Jaka część oryginału się zachowała i jak głęboki
jest zasięg tej żywicy?
Wszystkie te problemy byliśmy w stanie rozwiązać dzięki zastosowaniu w badaniach opisywanych obiektów wielowarstwowej, dwuźródłowej tomografii komputerowej.
67
Klimat dla drewna
Paul van Duin
Rijksmuseum, Amsterdam, Holandia
p.van.duin@rijksmuseum.nl
Stina Ekelund
Climate4Wood, Rijksmuseum and TU Eindhoven, Holandia
Projekt badawczy Climate4Wood jest współprowadzony przez Rijksmuseum, Politechnikę w Eindhoven i Delft (Technical University of Eindhoven and Delft) oraz Holenderską Agencję Zabytków
Kultury (Netherlands Cultural Heritage Agency), a jego celem jest określenie wahań RH bezpiecznych dla zdobionych podłoży drewnianych (obrazy na desce, meble) i w konsekwencji opracowanie
racjonalnych wytycznych dla specyfikacji klimatycznych w muzeach.
Nasz projekt koncentruje się na zdobionych, drewnianych podłożach, ponieważ to je uważa się
za najbardziej podatne na zmiany klimatu – badane są obrazy na podłożu drewnianym oraz meble. Konserwatorzy, naukowcy w dziedzinie konserwacji i inżynierowie będą ściśle współpracować
w celu wypracowania lepszego zrozumienia własności desek. Pragną oni dokładniej przewidzieć,
w jakich okolicznościach może nastąpić ich uszkodzenie.
Ludzie są zaniepokojeni warunkami klimatycznymi zwykle wtedy, gdy obserwują fluktuacje
na wykresach klimatycznych – obawiają się wówczas, że może to doprowadzić do uszkodzeń. Kiedy obserwuje się uszkodzenie, jest już oczywiście za późno. Zatem jaka ostrożność jest naprawdę
konieczna? Do jakiego stopnia można ścisłe specyfikacje klimatyczne opracowane w latach 60. i 70.
rozluźnić, tak aby nadal było bezpiecznie? I gdy raz zostaną opracowane, jak można przekonać środowisko konserwatorskie, że ich obiekty będą bezpieczne w tych warunkach?
Decydowanie o odpowiednich specyfikacjach klimatycznych dla środowisk muzealnych jest
trudnym zadaniem. Rodzaj i stan obiektów, ocena ryzyka, wymagania instalacyjne, fizyka budynku, konstrukcja, a także koszty eksploatacyjne instalacji i wpływ zużycia energii na środowisko
– wszystkie te elementy muszą być wyważone i powinny ze sobą współgrać. Większość osób zaangażowanych w proces podejmowania decyzji to specjaliści w swoich dziedzinach, z reguły z mniejszą wiedzą na temat innych czynników. Rozwiązaniem byłoby, aby specjaliści z różnych dziedzin
ściśle współpracowali ze sobą w ramach projektów badawczych, rozwijając wzajemne zrozumienie
swoich dziedzin wiedzy, aby lepiej odpowiedzieć na postawione w badaniach pytania.
Projektowi Climate4Wood zostało przyznane dofinansowanie z programu Science4Arts Holenderskiej Fundacji Naukowej (The Netherlands Science Foundation, NWO), który ma na celu rozwój
i wzmocnienie wymiany między badaniami uniwersytetów oraz środowiska muzeologicznego.
W Climate4Wood uczestniczą międzynarodowi partnerzy – CATS/National Gallery of Denmark i Metropolitan Museum of Arts – a ponadto wspiera go duży komitet doradców międzynarodowych.
Projekt rozpoczął się w grudniu 2012 r. tzw. studium muzeologicznym, które poprowadziła Stina
Ekelund, w formie doktoratu w dziedzinie konserwacji. W 2013 r. rozpocznie się doktorat z inżynierii i będzie on miał na celu przeprowadzenie studium modelowania mechanicznego oraz materiału
w ścisłej współpracy z doktoratem w dziedzinie konserwacji. W studium muzeologicznym zostaną
68
wzięte pod uwagę badania konstrukcji, materiałów i kondycji dużej kolekcji dekorowanych, drewnianych desek oraz ich stanu zachowania w zależności od warunków klimatycznych. Wyniki będą
wykorzystane jako dane do studium modelowania – do stworzenia modelu naprężeń i odkształceń
uwarunkowanych przez klimat i starzenie. W końcowej fazie projektu podoktorancki specjalista
zostanie powołany do określenia i wymodelowania odpowiednich, nieliniowych, elastycznych właściwości materiału.
Nasza prezentacja będzie się koncentrować na studium muzeologicznym – ma ona na celu systematyczne połączenie stanu zachowania starannie wybranej grupy obiektów z przeszłymi wahaniami klimatu. Określimy uszkodzenia, np. wypaczenia i kurczliwość, w stosunku do właściwości
drewna i kleju oraz konstrukcji. Będziemy również brać pod uwagę to, jak dobrze zostały zachowane obiekty lub ich części, co umożliwi nam krytyczną analizę ryzyka wahań klimatu. Nasze wystąpienie będzie opisywać badania przeprowadzone w pierwszym roku realizacji projektu i sposób,
w jaki w najbliższych latach będziemy dokonywać selekcji obiektów. Powiemy, jak zamierzamy
używać techniki pomiaru i obrazowania oraz jak poprzednie dokumentacje mogą nam pomóc, aby
uzyskać wgląd w zachowanie desek.
69
Zastosowanie farby olejnej zieleń miedziowa we wnętrzach dworku
Eidsvoll w Norwegii – analiza odbarwionej farby architektonicznej z 1814 r.
Edwin Verweij
Norwegian Institute for Cultural Heritage Research, Norwegia
edwin.verweij@niku.no
Hartmut Kutzke
Museum of Cultural History, University of Oslo, Oslo, Norwegia
Pod koniec XVIII w. dwór Eidsvoll, usytuowany na północ od Oslo w Norwegii, został kupiony
przez Carstena Ankera, który zmodernizował dom i wszystkie jego wnętrza w dwóch pierwszych
dekadach XIX w. Proces renowacji był jeszcze w toku, gdy w 1814 r. odbyło się tam posiedzenie mające na celu ustalenie niezależności Norwegii i napisanie jej prawa konstytucyjnego. Dwór Eidsvoll
stał się od tego momentu pewnym symbolem.
Podczas badań farb architektonicznych, wykonanych przez Norweski Instytut Dziedzictwa Kulturowego (Norwegian Institute for Cultural Heritage Research, NIKU) w Oslo w latach
2006–2012 zostały przestudiowane dom i jego wnętrza. Doszliśmy do wniosku, że między
1794 a 1826 r. pomieszczenia na parterze i pierwszym piętrze były pomalowane tylko w dwóch
schematach kolorystycznych: w kolorze jasno-szarawym, farbie olejnej bazującej na bieli ołowiowej
i zieleni, farbie olejnej na bazie miedzi. Oba schematy kolorów w znacznym stopniu zanikły w późniejszych działaniach konserwatorskich. Wykonanie rekonstrukcji schematów kolorystycznych jest
obecnie rozważane na obchody dwustulecia, które przypadają w 2014 r.
W tym artykule skupimy się na zielonej farbie, która została znaleziona w trzech pokojach
na parterze. W sali bilardowej została odkryta nienaruszona ościeżnica ukazująca kolorystykę
z 1814 r., której nie przemalowano. Umożliwiło to zbadanie i określenie właściwości farby, aczkolwiek była ona mocno odbarwiona, co bardzo utrudniło ustalenie np. oryginalnego koloru, jego
barwy i nasycenia.
Stosowanie zielonej farby we wnętrzu, choć regularnie praktykowane w XVIII w., stało się mniej
modne na przełomie wieków i nie jest często odnotowywane. Znane problemy z niektórymi zielonymi pigmentami mogły być jednym z powodów, dla których unikano ich stosowania, gdyż zarówno przebarwienia, jak i ściemnianie farby olejnej są znaczne.
Początkowa SEM-EDS i analiza XRD w Oslo dały niejednoznaczne wyniki, a badanie próbek
przekrojowych pod mikroskopem nie wykazało ostatecznie stosowania transparentnych materiałów ani śladów żywicy, nie zaobserwowano też pigmentów i/lub barwników. Spektroskopia w podczerwieni wykonana na bazie Synchroton w linii eksperymentalnej IRIS w Helmholtz Zentrum
w Berlinie określiła zarówno medium, jak i pigmenty w zielonej farbie: olej lniany jako medium,
pigment bieli ołowiowej, wypełniacz białej kredy i zielony pigment verdigris grynszpan (?). Jest to
sprzeczne z ówczesnymi recepturami zawartymi w podręcznikach malarza domowego z 1800 r.,
w których opisane są zielone farby wykonane z dodatkiem żywicy w końcowej mieszaninie farby.
Ze względu na obecność oleju i względną łatwość przekształcenia pigmentów miedzi w mydła
metali wydaje się prawdopodobne występowanie w tym wypadku materiałów starzenia. Obecność
70
oleinianu miedzi (copper oleate) została potwierdzona przez SR FTIR i to może wyjaśnić zmiany
– zbrązowienie koloru w badanych warstwach farb. Zjawisko to zauważono dotychczas w malarstwie na płótnie i na podłożu drewnianym, ale nie w farbach we wnętrzach. Nie było także wiadomo, że tej techniki malowania wnętrz używano na tak dużą skalę w dekoracyjnych schematach
kolorystycznych w zabytkowych domach w Norwegii.
71
Supramolekularne środki konsolidujące do konserwacji mokrego drewna
archeologicznego
Z. Walsh, E.R. Coad, O.A. Scherman
Melville Laboratory for Polymer Synthesis, Department of Chemistry, University of Cambridge, Anglia
J.T. Hodgkinson
Department of Biochemistry and Department of Chemistry, University of Cambridge, Anglia
J. Sedlmair
Department of Physics, University of Wisconsin-Milwaukee, Milwaukee, Wisconsin, USA
Synchrotron Radiation Center, Stoughton, USA
A. Koutsioubas
Synchrotron SOLEIL, Beamline SWING, Gif Sur Yvette Cedex, Francja
D.R. Spring, J.R. Nitschke
Department of Chemistry, University of Cambridge, Anglia
M. Welch
Department of Biochemistry, University of Cambridge, Anglia
C.J. Hirschmugl
Department of Physics, University of Wisconsin-Milwaukee, Milwaukee, Wisconsin, USA
C. Toprakcioglu
Department of Physics, University of Patras, University Campus, Rio Patras, Grecja
M. Jones
The Mary Rose Trust, HM Naval Base, Portsmouth, Anglia
zpw21@cam.ac.uk
Zachowanie dziedzictwa kulturowego ma wielkie znaczenie dla przyszłych pokoleń. Zadanie
to jednak niekiedy napotyka na poważne problemy – taka sytuacja ma miejsce w przypadku wielu
wspaniałych wraków statków na całym świecie.
Dwa główne problemy, z którymi muszą zmierzyć się konserwatorzy, to strukturalna niestabilność
podczas suszenia oraz degradacja biologiczna. Ponadto wiele ważnych obiektów wykazuje nasycenie
jonami metali ze względu na degradacje armatury. W większości przypadków jest to spowodowane
obecnością jonów Fe3, które katalizują produkcję kwasu siarkowego i szczawiowego w mokrym drewnie, dodając degradację chemiczną do potencjalnych kwestii konserwatorskich. Do tej pory nie wynaleziono sposobu postępowania konserwatorskiego, które skutecznie łączyłoby wszystkie trzy kwestie.
Nowa metoda konserwatorska, która będzie przedstawiona, oparta jest na supramolekularnej
sieci polimerowej zbudowanej z polimerów naturalnych z dużą ilością dynamicznych powiązań
72
krzyżowych (sieciujących). Wiązania te powstają zarówno w kompleksie zwanym: gość – gospodarz (host – guest), jak i w silnym łańcuchu Fe3+ chelator od rdzenia polimeru, co daje materiałowi
funkcyjnemu zdolność do chelatowania i wiązania żelaza, a także pokazuje zwiększoną stabilność
strukturalną. Włączenie ugrupowania antybakteryjnego w łańcuch główny polimeru formuje również materiał biologiczny o zwiększonej odporności w obecnych zabiegach konserwatorskich.
Wykorzystanie kompatybilnego dla środowiska materiału naturalnego z odwracalnym sieciowaniem tworzy bezpieczniejszą, bardziej ekologiczną alternatywę dla obecnych strategii i potencjalnie
wydłuża istnienie wielu cennych artefaktów z drewna mokrego będącego pod ochroną na całym
świecie.
73
Konserwacja obrazu Lucasa Cranacha Starszego Chrystus błogosławiący
dzieci ze zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu – zastosowanie
współczesnych technik badawczych
Ewa Wiłkojć
Zamek Królewski na Wawelu, Kraków, Polska
ewilkojc@wp.pl
Tematem niniejszego artykułu jest konserwacja obrazu Lucasa Cranacha Starszego Chrystus błogosławiący dzieci pochodzącego z ok. 1537 r., który obecnie jest w zbiorach Zamku Królewskiego na
Wawelu. Obraz namalowano temperą na podłożu z desek lipowych o wymiarach 77,5 x 122 cm,
które obecnie mają zaledwie 3–5 mm grubości.
Dzięki badaniom specjalistycznym oceniono stopień destrukcji obiektu oraz zdobyto informacje
na temat przeprowadzanych w przeszłości renowacji i konserwacji, co w znacznym stopniu wpłynęło na uzupełnienie wiedzy o stosowanych dawniej metodach konserwatorskich i pozwoliło na
ich interpretację. Pozyskano również cenne informacje na temat powstawania samego malowidła,
udało się bowiem zidentyfikować materiały, jakich do jego stworzenia użył artysta.
Znane w konserwacji badania fizykochemiczne okazały się niewystarczające, dlatego konieczne
było sięgnięcie do najnowocześniejszych technik analityki instrumentalnej i ich cyfrowego zapisu,
które dopiero od niedawna są wprowadzane do badań konserwatorskich.
Realizując zadania konserwatorskie, z uwagi na złożoność i wzajemne przenikanie się wielu dyscyplin naukowych, współpracowano z wieloma instytucjami naukowymi, takimi jak:
– Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni PAN w Krakowie (badanie odkształceń podobrazia przy użyciu czujnika laserowego 3D oraz pomiary termowizyjne),
– Instytut Mechaniki Górotworu PAN w Krakowie (komputerowa analiza obrazu),
– Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (fluorescencja mikroskopowa),
– Zakład Fizyki i Chemii Stosowanej WKiRDS ASP w Krakowie,
– Wydział Technologii Drewna SGGW w Warszawie (badanie drewna przy użyciu ultradźwięków oraz wpływ środków konsolidujących na właściwości drewna lipy).
Uwzględniając wyniki badań specjalistycznych, podjęto działania, które w maksymalnym stopniu zapewniły bezpieczeństwo dzieła. Konserwacja stanowiła duży problem – zarówno pod względem technicznym, jak i deontologicznym. W tym drugim wypadku może nawet trudniejszy, bo o ile
wskazaniami dla rozwiązań technicznych mogły być wyniki badań określających stan zachowania
materii dzieła, o tyle teoretyczne i etyczne podstawy dokonywanego zabiegu pozostawały wciąż
dyskusyjne. Z pełną świadomością tego faktu należało jednak podjąć decyzję dotyczącą pryncypiów, według których należy postępować. Pomocna w tym była analiza materialnych składników
dzieła w ich relacjach z jego wartością artystyczną. Podział materialnej struktury dzieła sztuki na
trzy elementy (tworzywo, podłoże, konstrukcja) ułatwia analizę uszkodzeń technicznych na oddziaływanie estetyczne – analiza taka jest niezbędna do ustalenia i uzasadnienia postępowania konserwatorskiego.
74
Badając materialną strukturę obrazu Cranacha, stwierdzamy, że jego warstwa malarska jest jednorodna, lecz zależna od podłoża, które – chociaż jest niewidoczne od lica tablicy – jest istotne jako
nośnik warstwy malarskiej obrazu. Zatem estetyczny odbiór tego dzieła sztuki może być zakłócony przez dalszą degradację drewna, które pełni zasadniczą rolę podłoża i jednocześnie konstrukcji
umożliwiającej istnienie malowidła. Dokonane w przeszłości ścienienie drewna zniszczyło do reszty tę jego samodzielną rolę podłoża i konstrukcji, wcześniej nadwerężoną przez owady.
Pierwszy etap konserwacji objął działania przede wszystkim techniczne, które dzięki dodaniu
nowej konstrukcji pozwolą na uratowanie obiektu. Konserwacja estetyczna powinna wpłynąć na
dzieło Cranacha tak, żeby odzyskało ono osiągalne maksimum tych walorów, które odjęły mu czas
i uszkodzenia.
W toku rozważań nad poprawnością zabiegów nie pomijano znaczeń historycznych konserwowanego dzieła, głównie tych związanych z tematyką malowidła i historycznymi okolicznościami
jego powstania, gdyż zasób cennych warsztatowych „zapisów” na rewersie przepadł wraz z usunięciem drewna z odwrocia. Uznano jednak, że jest ono w obecnym stanie również swoistym dokumentem czasów, gdy jeszcze nie doceniano w dziełach sztuki tego, co nie służy bezpośrednio
projekcji jego przekazu. Zachowano więc istniejące w stanie szczątkowym drewno tablicy, sprowadzając ją do formy wyprostowanej, lecz bez niebezpiecznego dla warstw malarskich prostowania
na siłę wypaczonych desek. Zapewnia to malowidłu (wraz z jego wartością artystyczną) bezpieczne
trwanie przy akceptacji wypaczonych nieco desek, choć zakłóca to trochę estetyczny odbiór całości.
75
Studiowanie problemów konserwacji tajwańskich tradycyjnych
świątyń – przypadek polichromii Strażników bram na drzwiach
ze świątyni Tainan Xingjigo
(Janet) Ying-Ying Tung
Bureau of Cultural Heritage, Ministry of Culture, Tajwan
ch0235@boch.gov.tw
Główne wejście do tradycyjnej świątyni na Tajwanie to nie tylko drewniana brama, ale brama składająca się z pary drewnianych drzwi ze znakomitym obrazem Strażników bram na frontalnej stronie.
Przedstawienie to ma być wspaniałą fasadą dla zwiedzających oraz strażnikiem do odganiania złych
duchów. Piękne, polichromowane drzwi są jednak narażone na warunki atmosferyczne, codzienne działania i zanieczyszczenia powietrza. Drewniane, polichromowane drzwi ze Strażnikami bram, zwłaszcza
te ze świątyń, są traktowane jako skarb narodu, w związku z czym raz uszkodzone nie mogą być przemalowane, ale powinny być konserwowane w taki sam sposób, w jaki jest restaurowany obiekt sztuki.
W odniesieniu do polichromowanych drzwi tajwańskich świątyni bierze się pod uwagę trzy
rodzaje problemów: brudne powierzchnie (pył, cząsteczki powietrza, dym kadzidła, pot rąk itd.),
blednienie kolorów (ze względu na promieniowanie słoneczne, oświetlenie, UV itp.) i ubytki warstw
farby (odsłaniające grunty lub drewniane podłoże). Zniszczenia te nie tylko mają wpływ na estetykę
i integralność drzwi-bogów, ale również przyciągają wilgoć, a w odsłoniętych częściach szkodniki dostają się do wnętrza drewna. Sposób konserwacji i restauracji malowideł polichromowanych
drzwi musi być bardzo uważny, aby wszystkie prace konserwatorskie postępowały zgodnie z prawidłowymi procedurami i metodami.
Świątynia Tainan Xingjigo położona w Tainanie, w południowej części Tajwanu została w 1985 r.
uznana za historyczne miejsce dla gminy Tainan. Polichromia Strażników bram z tej świątyni została
wykonana przez Chen Shou-Yi (1934–2012), który był wybitnym mistrzem tradycyjnego tajwańskiego malarstwa. Para drzwi Strażników bram jest poświęcona bogu Yiguogong, generałowi Qin
Shu-bao, bogu Woguogong, generałowi Yuchigong oraz dwóm słynnym generałom z dynastii Tang
(618–907 r. n.e.). W tych dziełach sztuki mistrz Chen zastosował skomplikowaną „stereo linię proszku”, zastępując powszechną czarną linię tuszu do zaznaczenia linii rysunku – dzięki temu uzyskał
wrażenie, jakoby dzieło sztuki było żywe. Omawiane drzwi są uważane za jedno z najlepszych dzieł
sztuki drzwi-boga na Tajwanie.
Niniejszy raport jest studium przypadku konserwacji świątyni Xingjigo z 2005 r. Z ogólnego przeglądu procesu jej odrestaurowywania, w tym czyszczenia i scalania kolorystycznego, próbuje on zbadać:
– problemy i dylematy konserwacji tradycyjnego malarstwa kolorowego,
– negatywny wpływ na dzieło sztuki, jaki może przynieść błędna koncepcja konserwacji,
– etykę – jak radzić sobie z tradycyjnymi dziełami sztuki w konserwacji i restauracji,
– jak chronić te kulturowe własności, które są nadal w użyciu.
W podsumowaniu podjęto próbę podania sugestii w stosunku do problemów wymienionych
powyżej. Niniejszy artykuł jest zatem próbą poszukiwania jasnych i poprawnych wytycznych dla
konserwacji tradycyjnego dzieła sztuki na Tajwanie.
76
Analiza i dokumentacja drewna zabytkowego z użyciem technologii
skanowania
Rafał Zapłata
Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Polska
rafalzaplata@poczta.onet.pl
Celem wykładu jest omówienie i zaprezentowanie zastosowania technologii skanowania w odniesieniu do zabytków drewnianych w badaniach archeologiczno-architektonicznych. Nowoczesne
technologie stwarzają wiele możliwości w zakresie nowatorskiego i niestandardowego sposobu cyfrowej dokumentacji zabytków. Jednym z takich sposobów jest digitalizacja, która poza nieinwazyjnym i dokładnym pomiarem pozwala również rejestrować takie cechy jak intensywność odbicia
wiązki lasera (intensity), co stanowi uzupełnienie zasobu informacyjnego dotyczącego właściwości
substancji zabytkowej (np. drewnianej) – stanu zachowania czy rodzaju powierzchni zabytkowej.
W prezentacji zostaną omówione prace odnoszące się do projektu naukowego Zastosowanie
skaningu laserowego oraz teledetekcji w ochronie, badaniu i inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego. Opracowanie nieinwazyjnych, cyfrowych metod dokumentacji i rozpoznawania zasobów dziedzictwa architektonicznego i archeologicznego realizowanego przez Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w Warszawie w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Narodowy Program
Rozwoju Humanistyki.
Konstrukcje drewniane rejestrowane m.in. podczas prac terenowych stanowią materię wymagającą szczegółowej i nieinwazyjnej dokumentacji, co też umożliwia współczesna technologia skanowania naziemnego w połączeniu z narzędziami fotogrametrii. Poza tym substancja zabytkowa, jaką
jest drewno, wymaga dodatkowej formy rejestracji osobliwych właściwości, które również za pomocą technologii skanowania możemy dokumentować oraz analizować. Przykładem tak zróżnicowanego sposobu podejścia do dokumentacji zabytkowych obiektów drewnianych są prace i badania,
które skupiają się na rejestrowaniu powierzchni, aby określić m.in. cechy jakościowe analizowanych
obiektów.
Prezentowane podejście do wieloaspektowej dokumentacji i analizy drewna zabytkowego stanowi przykład rozwiązania dokumentacyjnego podczas prac terenowych w ramach badań archeologiczno-architektonicznych oraz podczas prac konserwatorskich. Dodatkowo tego typu rejestracja
jest formą analizy i rejestracji obiektów zabytkowych w warunkach laboratoryjnych. Kolejna zaleta
pomiarów przestrzennych to dokładna i nieinwazyjna dokumentacja powykonawcza dla obiektów
restaurowanych i poddanych konserwacji. Dokładność pomiaru w odniesieniu do zastosowania
technologii laserowej stanowi zaletę w monitorowaniu zmian zachodzących w czasie w wyniku
różnorodnych procesów destrukcyjnych.
Omawiana technologia jest obecnie narzędziem modernizującym warsztat badawczy już na etapie prac terenowych, m.in. poprzez cyfrową rejestrację, a dalej diagnostykę obiektów zabytkowych.
Dokładność pomiaru wynikająca z zastosowania technologii laserowych to również bardzo dokładna i bieżąca ocena zmian ilościowych powstałych w drewnie, a więc stopnia degradacji oraz kondycji tkanki drzewnej. Kolejny aspekt stosowania skanowania w analizie zabytków drewnianych to
77
detekcja oraz ustalanie zmian, jakie zachodzą w czasie, zwłaszcza w odniesieniu do obiektów rozpoznanych i zinwentaryzowanych, które wymagają ciągłego nadzoru i monitorowania procesów
zachodzących przy obiektach zabytkowych.
Rejestracja, która m.in. w sposób systematyczny i cykliczny dokumentuje laserowo drewnianą
substancję zabytkową, stwarza możliwość budowania cech spektralnych obiektów mierzonych,
a więc „bibliotek spektralnych” stanowiących zestaw danych dotyczących cech jakościowych zabytków, stanu zachowania oraz zmian, jakie zachodzą w substancji zabytkowej.
Przestrzenny i szczegółowy pomiar to również podstawa do modelowania i przeprowadzania
symulacji reakcji drewna w różnorodnych warunkach środowiskowych oraz pod wpływem zróżnicowanych warunków przechowywania i zalegania drewna. To z pewnością sytuuje technologie
skanowania między innymi nieinwazyjnymi metodami analizy obiektów zabytkowych, co również
stanowi przedmiot prezentacji wraz z wyżej opisanymi aspektami digitalizacji drewna zabytkowego.
78
Badania techniczne oraz identyfikacja starożytnego, malowanego
egipskiego sarkofagu z drewna
Shaaban Abd ElAal*, Nagla Mahmoud
Restoration Department, Faculty of Archaeology, Fayoum University, Egipt
smm00@fayoum.edu.eg
Vincent Detalle
Laboratoire de Recherche des Monuments Historiques Resp. pôle peintures murales et polychromie, Champs-sur-Marne, Francja
Artykuł opisuje starożytny, drewniany, polichromowany sarkofag wydobyty w Sakkarze w Egipcie.
Sarkofag został poddany wielokrotnym testom technicznym i badaniom analitycznym, takim
jak: światło optyczne i mikroskopia polaryzacyjna, LIPS, X-ray dyfrakcja (XRD), skaningowa mikroskopia elektronowa SEM wraz z towarzyszącą EDX oraz spektroskopia FTIR.
Strukturę obiektu poddano oględzinom, podczas których drewno zidentyfikowano jako wiąz
Ulmus. To potwierdziło historię datowania tego drewnianego sarkofagu – Ulmus nie występuje
w Egipcie, drewno to jest importowane z Grecji. Warstwy tynku zidentyfikowano jako kalcyt zmieszany z odrobiną huntytu.
Stosując kombinację technik, zidentyfikowano również pigmenty użyte do dekoracji sarkofagu:
niebieski pigment to błękit egipski CaCuSi4O10, próbka zielonego pigmentu została zidentyfikowana przez SEM-EDX, potwierdzając obecność Cu, Si, Ca jako głównych elementów zieleni egipskiej,
a czarny pigment to sadza. Spoiwo organiczne, którego użyto, było prawdopodobnie oparte na
żółtku i białku jajka połączonego z olejem lnianym.
79
Konsolidacja Świętego Antoniego Wielkiego. Metoda wypełniania tuneli
po owadach niszczących drewno
Stéphanie Avril
Opificio delle Pietre Dure, Polychrome Sculpture Department, Florencja, Włochy
post@stephanieavril.eu
Ta XV-wieczna polichromowana, drewniana rzeźba pochodząca z kościoła w Monterosso
al. Mare, przedstawiająca św. Antoniego Wielkiego została zniszczona przez owady atakujące drewno, co spowodowało niestabilność jej struktury. Polichromia była w złym stanie na skutek deterioracji podłoża, część powierzchni była bliska zawaleniu, a niektóre fragmenty już się zapadły. Dlatego strukturalna impregnacja obiektu składająca się z wypełniania tuneli po owadach niszczących
drewno i wspierania zapadłych krawędzi była ważną częścią procesu renowacji. Konserwacja tej
rzeźby została przeprowadzona podczas stażu w laboratoriach Opificio delle Pietre Dure (OPD) we
Florencji pod okiem Petera Stiberca, konserwatora w OPD. Praktyka ta była zorganizowana w kontekście podyplomowego studium konserwacji na Uniwersytecie w Amsterdamie.
W opinii konserwatorów z OPD materiały użyte do konsolidacji powinny być zbliżone do tych,
z których wykonany jest obiekt, a ich stosunek do niektórych materiałów syntetycznych jest mało
przychylny, nawet jeżeli spełniają one wszystkie kryteria wymagane dla danego postępowania. Stosowanie środków syntetycznych nie tylko wywołuje dyskusję etyczną w OPD, ale również rodzi pytania
dotyczące naturalnego starzenia się tych produktów. Niemniej stosowanie ich nie jest wykluczone.
Wypełnianie tuneli po owadach niszczących drewno jest zabiegiem nieodwracalnym, dlatego
zastosowanie jakichkolwiek materiałów powinno być dokładnie rozważone. Chemiczne i fizyczne
właściwości różnych substancji oceniano podczas procesu podejmowania decyzji dotyczącej konserwacji posągu św. Antoniego. Uwzględniono wówczas różne czynniki, takie jak: kompatybilność,
wytrzymałość, elastyczność, skurcz, stabilność i odporność na wilgoć oraz pleśń.
Aby wzmocnić drewnianą konstrukcję, wybrano wypełniacz składający się z Arbocel ® 40,
Klucel ® G i zdemineralizowanej wody. Arbocel 40 jest wytwarzany przez J. Rettenmaier & Söhne i składa się z włókien celulozy, Klucel G produkuje Hercules i jest to hydroksypropyloceluloza. Taką mieszkanką płynów wypełniano tunele po owadach pod powierzchnią i w zapadniętych
krawędziach – użyto do tego strzykawki, dzięki czemu można było ograniczyć postępowanie do
wrażliwych obszarów.
Zastosowanie celulozy i jej pochodnych może być uznane za zgodne z oryginalnymi materiałami
obiektu, jako że jest to materiał pochodzący z drewna z zawartością celulozy około 50 proc. Chociaż
Arbocel 40 i Klucel G to produkty sztuczne, są one tworzone z naturalnych substancji, zatem ich stosowanie dobrze wpisuje się w metodologię obowiązującą w OPD. Ponadto materiały te zachowują
dobrą stabilność – pomimo że Klucel G jest słabym klejem, nadaje się do tego celu. Klej używany do
konsolidacji tuneli po owadach może być uważany za środek wiążący dla materiału wypełniającego
i nie musi odznaczać się wysoką przylepnością. Podstawowym wymaganiem, jakie musi spełnić
materiał użyty do konsolidacji, jest wypełnienie luk. Mocny klej nie tylko byłby zbędny, ale mógłby
również wywoływać dalsze uszkodzenia.
80
Kolejnym ważnym punktem jest elastyczność wypełniacza – powinien on być w stanie śledzić ruchy przedmiotu, aby zapobiec dalszemu uszkodzeniu. Klucel G i Arbocel 40 nadają się do tego celu.
Mimo istnienia ważnych zalet rozpoznano także wady tych wypełniaczy. Jednym z minusów
wypełniacza na bazie wody jest kurczenie się podczas utwardzania, co może spowodować deformację polichromii. Ze względu jednak na osłabienie i elastyczność kleju metoda ta nie spowodowała
żadnych uszkodzeń obiektu. Inną niedogodnością okazał się fakt, że wypełniacz jest wrażliwy na
zmiany klimatyczne oraz jest podatny na działania mikrobiologiczne, które mogą być problemem
w przyszłości. Z tego powodu ważne jest, aby zapewnić odpowiednie środowisko dla obiektu zarówno podczas przechowywania, jak i na ekspozycji.
81
Modelowanie 3D w badaniach drewnianych średniowiecznych struktur
ołtarzy z Katalonii
Iris Bautista-Morenilla*, Anna Nualart-Torroja
Fine Arts Faculty, Universitat de Barcelona, Hiszpania
*ibautista@ub.edu
Jednym z projektów realizowanych w Sekcji Konserwacji i Restauracji Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu w Barcelonie jest badanie katalońskich podłoży ołtarzy datowanych na okres od
XIII w. aż do ostatnich dekad XIV w. Badanie jest oparte na właściwościach strukturalnych i wprowadzonych innowacjach technologicznych do tych elementów. Głównym celem projektu jest określenie i porównanie zmian strukturalnych między antependium a retabulum.
W ramach projektu zasadnicze znaczenie dla pracy ma modelowanie 3D drewnianych struktur.
Celem wirtualnego odzwierciedlenia wiernie przedstawiającego rzeczywistość jest podzielenie ołtarza na części, które są elementami całości. W ten sposób po narysowaniu drewnianych elementów
boki, które są niewidoczne w rzeczywistości, mogą być analizowane przez ukrywanie części sąsiadujących. To urządzenie pomaga ujawnić, jak były one zbudowane, i ukazać sposób, dzięki któremu
zostały połączone. W konsekwencji zrozumienie struktury jest łatwiejsze i umożliwia profesjonalistom porównanie różnych podłoży ołtarzy.
Obiektywne wyniki otrzymuje się za pomocą modelowania 3D i porównania drewnianych podłoży ołtarza. Kuratorzy i konserwatorzy mogą wykorzystywać uzyskane dane, aby zaakceptować,
odrzucić lub potwierdzić swoje zdanie, a także rozwiązać problemy strukturalne przez ustalenie
oryginalnych materiałów i struktur.
Rhinoceros ® (Mc Neel) to oprogramowanie CAD wybrane do narysowania trójwymiarowego
ołtarza. Program ten tworzy, edytuje i analizuje krzywe, powierzchnie oraz bryły w sposób precyzyjny i intuicyjny.
82
Badanie trofealnych ram z kolekcji Mauritshuisa – dwie różne techniki
złocenia na holenderskich ramach z 1660 r.
Eric Bernhard, Renzo Meurs
EBEB Restauratie Atelier, Amsterdam, Holandia
renzo_dirk@hotmail.com
Petria Noble
Royal Picture Gallery Mauritshuis, Haga, Holandia
Trzy XVII-wieczne rzeźbione i złocone trofealne ramy z lipy z kolekcji Mauritshuisa w Hadze zostały poddane dokładnym badaniom. Celem projektu było rozpoznanie i zrozumienie pierwotnego
złocenia oraz wykończenia tych niezwykłych i znaczących w dziedzinie historii sztuki ram (patrz:
Framing in the Golden Age, 1995, nr 49 i 54) oraz ich stabilizacja i doprowadzenie do stanu nadającego
się do eksponowania na otwarcie kolekcji Mauritshuisa w 2014 r.
Ramy są bogato zdobione rzeźbionymi ornamentami reprezentującymi XVII-wieczną broń marynarki wojennej i militarnej, takimi jak: armaty, włócznie, karabiny i pokrewne obiekty oraz symbole. Dwie z tych ram otaczają obrazy Ferdinanda Bola (1616–1680): Portret Michiela de Ruyter podpisany i opatrzony datą 1667, oraz wizerunek jego syna Portret Engela de Ruyter z 1669 r. Trzecia rama
należy do obrazu malarza z Hagi Jana Mijtensa (ok. 1614–1670): Portret Wolferta van Brederode, który
jest datowany na ok. 1663 r.
Nasze prace obejmowały radiografię X-ray trzech ram, a także fotografię UV i badania przy użyciu stereomikroskopu. Analiza próbek z różnych warstw została przeprowadzona we współpracy z konserwatorem naukowym Megensem Luc z holenderskiej agencji dziedzictwa kulturowego,
gdzie próbki były badane przez SEM-EDX, FTIR i GC-MS. Badaniom poddano również podobne
trofealne ramy z innych zbiorów w Holandii.
Analizowane ramy trofealne z Mauritshuisa są porównywalne w sensie konstrukcyjnym, a różnice występują w sposobie rzeźbienia ornamentów oraz w użytych technikach złoceń. W obu ramach obrazów Ferdinanda Bola zostało zidentyfikowane tzw. złocenie emulsyjne polegające na tym,
że płatek złota jest nakładany na powierzchnię warstwy farby emulsyjnej pokrywającej grubą warstwę kleju leżącą bezpośrednio na drewnie, jak to zostało opisane przez Huberta Baija w publikacji
Oryginalne złocenia na ramach typu Auricular (Original Gilding on Auricular Frames, ArtMatters 3, 2005,
s. 9–19). Rama do portretu Jana Mijtensa pokazuje bardziej tradycyjne złocenia nakładane na warstwy gruntu z kredy i kleju zwierzęcego.
83
Wzmacnianie drewna zabytkowego poprzez aplikację materiału
kompozytowego na bazie taśmy CFRP
Izabela Burawska*, Marcin Zbieć
Katedra Technologii, Organizacji i Zarządzania w Przemyśle Drzewnym, Wydział Technologii Drewna, Szkoła Główna Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie, Polska
*izaburawska@o2.pl
Potrzeba wzmacniania drewnianych konstrukcji zabytkowych może wynikać z różnych przyczyn, które związane są z ich cyklem życia. Spośród nich można wymienić m.in. błędy projektowe
i wykonawcze, oddziaływania wyjątkowe (pożar, nadmierne obciążenie użytkowe), a także zmianę
pierwotnej funkcji konstrukcji. Dodatkowo nośność takiej konstrukcji może zostać obniżona wraz
z upływem czasu, w wyniku naturalnych procesów starzenia drewna oraz wskutek oddziaływania
przyczyn biologicznych i fizycznych.
Zagadnienia dotyczące zwiększenia parametrów drewna oraz redukcji przekroju drewnianych
elementów konstrukcyjnych poprzez modyfikacje struktury lub innego typu wzmocnienie są powszechnie znane. Przeprowadzono do tej pory wiele szczegółowych testów obejmujących zastosowanie drewnianych, metalowych lub wykonanych z innego materiału nakładek, prętów czy też
elementów o dużej wytrzymałości na rozciąganie, które przyklejano lub przykręcano do drewna
wymagającego podjęcia działań naprawczych.
Wraz z rozwojem technologicznym prowadzącym do powstawania nowych typów materiałów
przed inżynierami i projektantami pojawiają się nieznane dotąd sposoby umożliwiające opracowanie nowych technik. Jednak w odniesieniu do konstrukcji zabytkowych tylko nieliczne z nich mogą
być zastosowane – wiąże się to z faktem, że niezbędna jest ochrona fizycznej integralności konstrukcji, która stanowi dziedzictwo historyczne. Dlatego też wszystkie działania muszą być zgodne
z założeniami konserwatorskimi, wśród których niezwykle ważne jest zachowywanie nadrzędnych
względów bezpieczeństwa. Dodatkowo podejmowane czynności powinny być niezbędne, minimalne i odwracalne, a skuteczność stosowanych technik powinna być udowodniona. Nie wszystkie
opracowane techniki wzmocnień obejmujące zastosowanie materiałów kompozytowych spełniają
założenia Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, spośród których można wymienić: „zasadę minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych)”,
„zasadę maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości
(materialnych i niematerialnych)”, „primum non nocere”, jak również „zasadę, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco”.
W ostatnim czasie materiałem bardzo często stosowanym przez inżynierów, konserwatorów i projektantów są kompozyty na bazie włókien węglowych. Zaczęto ich używać w latach 60.
w związku z rozwojem technologii klejenia. Spośród materiałów kompozytowych szczególnie często wykorzystywane są taśmy CFRP ze względu na ich bardzo dobre parametry wytrzymałościowe przy niewielkiej masie właściwej. Wzmocnienie z użyciem tego materiału wykonywane było
poprzez jego umieszczenie w strefie rozciąganej elementów zginanych, zarówno na zewnątrz, jak
i wewnątrz przekroju.
84
Opracowane założenia i metodyka inżynierii naprawczej drewna zabytkowego obejmują wprowadzenie lokalnego zbrojenia w postaci lameli wykonanych z taśmy CFRP do wewnątrz wzmacnianego przekroju. Założenia te zostały przygotowane na podstawie przeprowadzonej analizy numerycznej. Lokalne wzmocnienie ma na celu obniżenie wartości naprężeń oraz odkształceń, a także
poprawienie rozkładu naprężeń w osłabionym przekroju krytycznym. Takie wzmocnienie ukryte
wewnątrz przekroju jest celowe dla elementów zabytkowych osłabionych naturalnymi wadami
drewna lub uszkodzonych wskutek oddziaływania czynników mechanicznych, fizycznych, chemicznych lub biologicznych.
85
Prace konserwatorskie w świątyni Le-Cheng-Gong w Taichung, w Tajwanie
Fu-Son Lin
Uniwersytet Feng-Chia, Oddział Architektury, Taichung, Tajwan
wclin@fcu.edu.tw
Świątynia Le-Cheng-Gong znajduje się we wschodniej dzielnicy miasta Taichung i w 1985 r. została uznana za miejsce zabytkowe. W 1999 r. trzęsienie ziemi zniszczyło część budowli, wówczas
rząd sfinansował prace konserwatorskie.
Dotychczas odrestaurowywanie tradycyjnej polichromii malarskiej było zadaniem lokalnych
rzemieślników, a ponieważ nie przeszli oni właściwego przeszkolenia, mogą jedynie przemalowywać oryginalne obiekty dziedzictwa kultury lub robić ich kopie. W wyniku takich decyzji dużo dzieł
sztuki mistrzów zostało straconych i zostały po nich tylko zdjęcia.
W tym przypadku restauracja malarstwa została podzielona na dwie części: boczne belki w głównej sali zostały przekazane zespołowi konserwatorskiemu, a pozostałe części – takie jak świątynia
San-chuan-den – lokalnemu rzemieślnikowi. W założeniu to mógł być doskonały przykład. Ciekawe było to, że rzemieślnik zaczął pracować, aby przywrócić polichromię na bocznych belkach
w głównej sali, zanim zespół konserwatorski zaczął swoją pracę. Nałożył grunty na większej powierzchni, niż wymagały tego spękania, i obrysował kontury postaci, w związku z czym zespół konserwatorski musiał poświęcić dużo czasu i energii, aby usunąć dodatkowe uzupełnienia dokonane
przez poprzednika.
Początkowo konserwatorzy dokonali badań powierzchni malarskiej na bocznych belkach w holu
głównym świątyni Le-Cheng-Gong, używając kombinacji niedestrukcyjnych oraz destrukcyjnych
technik, takich jak światło ultrafioletowe i podczerwone. Dzięki zastosowaniu próbek przekrojowych dotarli do poszczególnych warstw i barw, po czym przeprowadzili czyszczenie oraz konsolidację, założyli nową zaprawę i uzupełnili ubytki kolorów. Rozległe prace nad przywróceniem
malowanego wnętrza zapewniły zachowanie oryginalnego wzornictwa i kolorystyki.
Niniejsza prezentacja ma na celu pokazanie na przykładach różnicy w efekcie końcowym prac
pomiędzy lokalnym rzemieślnikiem a zespołem konserwatorskim. Przykład uwypukli, jak duże
szkody dla naszego dziedzictwa kulturowego może wyrządzić nieprofesjonalna praca. Projekt ten
będzie miał najlepszy skutek i największe znaczenie podczas weryfikacji pojęcia tradycyjnej konserwacji malarstwa w Tajwanie.
86
Przydatność metody sztucznego starzenia drewna sosnowego i dębowego
do oceny zmian zachodzących w zabytkowych elementach drewnianych
pracujących w warunkach zewnętrznych
Agnieszka Jankowska, Paweł Kozakiewicz*
Katedra Nauki o Drewnie i Ochrony Drewna, Wydział Technologii Drewna, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie,
Polska
*pawel_kozakiewicz@sggw.pl
Zabytki architektury drewnianej stanowią ogromny majątek narodowy. Wiejskie dworki, chałupy, młyny, wiatraki, obiekty sakralne są świadectwem kultury materialnej minionych epok. Niestety w polskim krajobrazie te charakterystyczne i urokliwe pamiątki poprzednich stuleci można
spotkać coraz rzadziej. Postępująca urbanizacja i rozwój cywilizacyjny doprowadzają do dewastacji nie tylko poszczególnych obiektów, ale też całych zespołów zabytkowej architektury. Również
na Mazowszu budownictwo drewniane reprezentujące głównie trzy ostatnie stulecia zanika. Część
obiektów – z racji swojego statusu lub funkcji – jest chroniona, a szczególnymi miejscami takiej
ochrony są skanseny. Potrzeba podejmowania badań zmierzających do poznania procesów zachodzących w drewnie
pod wpływem działania czynników zewnętrznych wynika z przesłanek praktycznych. Zdobyta
w tym zakresie wiedza jest niezbędna, ponieważ daje możliwość przewidzenia przyszłych zmian
i trwałości obiektów zabytkowych. Po zabezpieczeniu drewna przed oddziaływaniem najgroźniejszych czynników biotycznych (grzybów i owadów) nadal jest ono narażone na postępujące zmiany
związane z działaniem czynników atmosferycznych. Konsekwencją jest zmiana faktury powierzchni i barwy, a ostatecznie utrata wartości użytkowych. Zmienność warunków atmosferycznych oraz
ich długotrwałe działanie powodują, że drewno podlega procesowi naturalnego starzenia.
Badanie zjawiska starzenia drewna i jego następstw jest trudne ze względu na długotrwałość
tego procesu – potrzeba obserwacji drewna w rzeczywistych warunkach pracy przez kilkadziesiąt,
a nawet kilkaset lat. Z tego powodu w badaniach dąży się do opracowania metody, która pozwalałaby na szybszą ocenę stopnia zmian właściwości starzejącego się drewna. Można to osiągnąć, stosując sztuczne (przyśpieszone) starzenie, podczas którego symuluje się intensywne oddziaływanie
czynników atmosferycznych.
Celem podjętych badań było określenie wpływu działania naturalnych warunków zewnętrznych
(w klimacie umiarkowanym, typowym dla obszaru Mazowsza) na wybrane właściwości drewna
– przy założeniu braku oddziaływania czynników biotycznych.
Badaniami objęto drewno sosny zwyczajnej Pinus sylvestris L. (drewno bielu i twardzieli) oraz
dębu europejskiego Quercus sp. (twardziel). W miarę postępującego naturalnego starzenia i równolegle sztucznego według opracowanej metody – polegającego na przemiennym moczeniu drewna
w wodzie, suszeniu i naświetlaniu promieniami UV – określono takie właściwości badanego drewna jak gęstość oraz wytrzymałość na ściskanie wzdłuż włókien. Dokonano również oceny zmiany
wyglądu i barwy powierzchni próbek badanego drewna, a także zrealizowano oznaczenie zawartości w drewnie ergosterolu, dzięki czemu można było zweryfikować, czy w trakcie prowadzenia
badań starzeniowych nie doszło do porażenia drewna przez grzyby. W ramach badań przeprowa-
87
dzono też analizę relacji między wpływem na właściwości drewna sztucznego starzenia a starzenia
odbywającego się w warunkach naturalnych.
Badane drewno sosnowe wykazało zmianę wytrzymałości spowodowaną sztucznym starzeniem
w takim samym stopniu jak drewno o zbliżonej gęstości wyjściowej, a mianowicie drewno dębowe. Sosnowe drewno twardzielowe i bielaste, pochodzące z tego samego elementu, wykazało taki
sam zakres zmian badanych właściwości. Stwierdzono także, że zastosowany program sztucznego
starzenia ma odniesienie do starzenia drewna w naturalnych warunkach zewnętrznych w klimacie
umiarkowanym, typowym dla obszaru Mazowsza. W przybliżeniu 14 28-godzinnych cykli starzeniowych według opracowanej metody odpowiada rocznej pracy drewna w środowisku zewnętrznym.
88
Współczesne drewniane podłoża malarskie a końcowe efekty
w kopii malarskiej
Mateusz Jasiński
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, Polska
jasinskimateusz@poczta.fm
Znajomość dawnych technik i technologii artystycznych stanowi podstawę zawodu konserwatora dzieł sztuki. Wiedza ta jest niezbędna zarówno w konserwacji, jak i przy malowaniu obrazów
w dawnych technikach. Rozpoznanie gatunku drewna, sposobu konstrukcji podobrazia w oryginale rzutuje na właściwy dobór i zastosowanie odpowiednich materiałów w kopii.
Malowanie technologicznych kopii ma na celu odtworzenie pełnej struktury kopiowanych obrazów – począwszy od przygotowania podobrazia, po końcowe warstwy malarskie. Należy pamiętać,
że dawniej jedną z metod nauczania w pracowni było właśnie wykonywanie kopii i replik warsztatowych dzieł mistrza. Był to istotny element edukacji uczniów.
Najważniejszym efektem w kopii jest efekt ostateczny, czyli to, jak obraz jest odebrany przez
widza. Jednak na osiągnięcie takiego efektu składają się środki i materiały, jakimi została wykonana
kopia, świadome ich użycie oraz kolejność nakładania poszczególnych warstw. Podłoże, w tym wypadku podobrazie drewniane, jego jakość, sposób opracowania i obróbki – wszystko to ma ogromne
znaczenie.
W handlu obecnie dostępne są gotowe, drewniane podłoża malarskie, jednak w żadnym stopniu nie można ich porównywać z pracą doświadczonego stolarza, który pod okiem technologa/
konserwatora przygotowuje podłoże pod konkretny obraz. Dobór gatunku drewna, właściwe cięcie
i ułożenie desek oraz sposób ich łączenia wynikają z długotrwałego doświadczenia. Obecnie nie
dysponujemy tak dobrze przygotowanymi podobraziami jak w dawnych czasach. Niegdyś produkcja podobrazi kontrolowana była przez cech, dziś możemy bazować na rzetelności i sumienności
poszczególnych stolarzy, sami zaś musimy pełnić funkcję kontrolerów jakości, jeśli nasze obrazy
mają przetrwać co najmniej tyle lat, ile kopiowane oryginały.
Współczesna technologia otwiera przed nami szeroki wachlarz możliwości, jednak w pewnych
przypadkach nic nie zastąpi wiedzy nabytej doświadczeniem. Nowe narzędzia pracy umożliwiają
łatwiejszą obróbkę drewna, ale dopiero połączenie techniki z wiedzą technologiczną pozwala stworzyć podobrazie o odpowiednich parametrach. Problem pojawia się również przy zdobyciu odpowiedniego surowca. Nowoczesne suszarnie pozwalają kontrolować i stabilizować warunki schnięcia
świeżo ściętego drewna, jednak czas od ścięcia drewna do momentu wykonania z niego podobrazia
jest znacznie krótszy, niż to bywało kiedyś, i czasem rzutuje to na niestabilne zachowanie podobrazi.
Po wykonaniu podłoża kolejnym ważnym krokiem jest nakładanie poszczególnych warstw. Dobranie odpowiedniej procentowości kleju do przeklejenia w zależności od gatunku drewna, odpowiedni sposób nakładania zaprawy, ilość jej warstw, jej skład – wszystko to wpływa na efekt końcowy, a w dużej mierze zależy właśnie od podłoża, jakim jest w tym wypadku drewno.
Przykładem kopii, w której przedstawię wykorzystanie współczesnego podobrazia drewnianego, jest Portret młodego mężczyzny (1648) Pietera Nasona ze zbiorów Muzeum Narodowego w War-
89
szawie. Obraz jest jednym z najciekawszych przykładów malarstwa iluzjonistycznego znajdującego
się w zbiorach polskich. Celem kopii było rozpoznanie i jak najwierniejsze odtworzenie procesu
twórczego artysty, począwszy od wykonania podobrazia, przez opracowanie kolejnych warstw,
a skończywszy na rekonstrukcji zaginionej, iluzjonistycznej ramy. Na tym przykładzie postaram się
pokazać, jak trudno niekiedy w dzisiejszych czasach zdobyć materiały tak niegdyś powszechne, np.
dobrze sezonowane drewno dębowe.
90
Puzzle, które mają 3 tys. lat – strategiczne podejście do powtórnego
odrestaurowania i ponownego montażu zachowanego we fragmentach
wieka antropoidalnej, starożytnej egipskiej trumny
Sylvia Karner*, Anke Schäning, Nanke Schellmann, Wolfgang Baatz
Instytut Konserwacji i Restauracji, Akademia Sztuk Pięknych w Wiedniu, Austria
*sylvia.karner@gmx.at
Niniejsze opracowanie koncentruje się na rozwoju systematycznego podejścia do powtórnej renowacji i złożenia wieka antropoidalnej, starożytnej egipskiej trumny z drewna należącej do egipskiej
kapłanki BUT-Haar-chons z Trzeciego Okresu Przejściowego, z dynastii 21/22 (ok. 970–890 r. p.n.e.).
Trumna została wydobyta w 1891 r. wraz z dużą liczbą innych trumien z ​​​​grobowca znanego jako
Drugie Znalezisko Deir el Bahari, który został zbudowany dla kapłanów Amona z Thebes. W 1893 r.
wieko trumny zostało przekazane do Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, ale od tego czasu było
przechowywane w magazynach muzeum ze względu na bardzo zły stan zachowania.
Wieko trumny jest wykonane z 23 drewnianych części, które połączone są stycznie za pomocą
kołków i połączenia pióro – wpust, a wgłębienia nierównych drewnianych powierzchni są wypełnione i pokryte spreparowaną warstwą ziemi. Z zewnątrz wieko jest bogato zdobione wielokolorowymi postaciami na żółtym tle i pokryte typowym, błyszczącym, pożółkłym lakierem. Ze względu na poważne uszkodzenia konstrukcji, które miały miejsce w przeszłości, a następnie niespójną
i niepełną konserwację przeprowadzoną w XX w. trumna jest w stanie całkowicie nienadającym się
do wystawiania lub bezpiecznego przechowywania. Niektóre części drewna z podstawy trumny
zostały nieprawidłowo dopasowane i umocowane przy użyciu nowych kołków oraz nadmiernej
ilości kleju bazującego na emulsji polioctanu winylu (PVAc), szczeliny między poszczególnymi elementami drewna zostały natomiast wypełnione współczesnym tynkiem gipsowym. Jednocześnie
dolna partia została całkowicie zdemontowana i wiele luźnych fragmentów powłok oraz płyt pochodzących z różnych miejsc z wieka trumny jest wciąż przechowywanych jako oddzielne elementy
– nie mogą być one umieszczone we właściwym miejscu ze względu na nieprawidłowe wypoziomowanie podstawy.
Celem obecnej interwencji konserwatorskiej jest umożliwienie prawidłowego oraz ponownego pełnego montażu wszystkich istniejących elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych, a także
strukturalna konsolidacja oraz wypełnienie pustych przestrzeni pod warstwami gruntu. Żeby to
zrobić, należy powtórnie odrestaurować wieko trumny.
Aby zdemontować całą drewnianą konstrukcję oraz luźne fragmenty warstw, wszystkie gipsowe wypełnienia musiały być usunięte ze złączeń. Bez tego nie udałoby się uzyskać dostępu do
wtórnych kołków użytych do stabilizacji niewłaściwie wyrównanych drewnianych elementów. Aby
zachować stabilność wieka trumny podczas procesu demontażu, została opracowana wtórna konstrukcja nośna umożliwiająca dostęp ze wszystkich stron.
Zanim skupiono się na potrzebie korygowania niewypoziomowanych elementów drewna, warstwy farb były konsolidowane mieszanką kleju rybiego i ekstraktem z wodorostów funori – dla
uczynienia warstwy hydrofobowej bardziej podatnej na wodę i działanie klejów użyto benzyny
91
lakowej. Wypełnienie szczelin pomiędzy grubą warstwą gruntów i drewna wykonano ze szklanych
mikrokuleczek (glass micro-ballons) i kleju ze skóry królika. Do wymiany zwykłego, sztywnego wypełniacza na bazie tynku gipsowego użytego poprzednio do dużych luk między złączeniami został
opracowany nowy materiał ze związków krzemionki Perlit ® i Poraver ® związanych z gipsem.
Ten wstępny etap powtórnego odrestaurowania wieka trumny umożliwia teraz rozwinięcie
szczegółowej strategii, która ma zapewnić właściwe i niedestrukcyjne rozłączenie oraz wypoziomowanie drewnianych elementów, a następnie ponowny montaż wszystkich luźnych fragmentów
farby.
92
Konserwacja wybranych obiektów z kolekcji Muzeum Narodowego
w Warszawie
Joanna Koryciarz-Kitamikado
Konserwator niezależny/Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata, Muzeum Narodowe w Warszawie, Polska
mikado4@wp.pl
Laka azjatycka, zwłaszcza japońska, przez wieki uważana była za jedną z najlepszych jakościowo i najbardziej dekoracyjnych powłok kryjących. Dzięki składowi chemicznemu jest ona odporna na działanie wody, kwasów, alkoholu, a nawet wysokich temperatur. Naczynia drewniane czy
ceramiczne pokryte laką stają się wodoodporne i mogą służyć w codziennym życiu. Substancja ta
posiada również bardzo dobre właściwości klejące, co odkryto już dawno temu dzięki obserwacji
natury – dzikie pszczoły używały soku z drzew lakowych jako spoiwa do budowy swoich gniazd.
Początek stosowania laki przez ludzi przypada na 7 tys. lat przed naszą erą. Do tej pory oficjalnie
potwierdzonym najstarszym na świecie obiektem z laki jest znaleziona parę lat temu na wyspie
Hokkaido kobieca ozdoba do włosów wykonana z drewna krytego czerwoną laką.
Tu, w Europie nie mamy aż tak starych obiektów, niemniej nasze muzea przechowują znakomite przykłady tych wytworów rąk ludzkich. Muzeum Narodowe w Warszawie również posiada
niewielką, lecz znaczącą kolekcję japońskiej sztuki laki, głównie z epoki Edo, a ja miałam przywilej
przeprowadzić konserwację niektórych z tych eksponatów.
W moim wystąpieniu chciałabym omówić konserwację puzderek inrō oraz kilku obiektów z wyposażenia posagowego daimyō: stolików kakeban, pokrywy i stojaka na lustro. Lakę uważa się za
bardzo trwały werniks, jednak istnieją pewne okoliczności, w których ulega ona uszkodzeniu. Jedną
z nich jest zależność pomiędzy podłożem drewnianym a warstwą wykańczającą powierzchnię, jak
również stan zachowania samego podłoża. Mimo że projekt jest w trakcie realizacji, przedstawiam
przykłady zniszczeń laki oraz sugerowanych sposobów ich konserwacji wraz z możliwymi metodami prewencji.
93
Porównanie wybranych właściwości mechanicznych drewna czarnej dębiny
ze średniowiecznego podgrodzia w Płońsku z drewnem współczesnym
Paweł Kozakiewicz, Piotr Mańkowski*, Andrzej Mazurek
Wydział Technologii Drewna, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Polska
*piotr_mankowski@sggw.pl
Dębina jako jeden z naturalnie najtrwalszych rodzajów drewna w Polsce wykazuje wysoką
odporność na działanie czynników biotycznych i może przez długie lata przetrwać w warstwach
wilgotnej gleby, dzięki czemu jest dość częstym elementem znalezisk archeologicznych. Drewno
dębowe w wilgotnym środowisku przy długotrwałym kontakcie ze związkami żelaza stopniowo
zmienia swoją naturalną barwę na szaro-czarną. Pod taką postacią rozpoznawane jest jako czarna
dębina.
Surowiec ten był i jest chętnie stosowany m.in. do wykonywania ozdobnych podłóg i mebli oraz
w galanterii drzewnej. Współcześnie przy renowacji i rekonstrukcji obiektów zabytkowych dla zachowania autentyczności materiałowej często używa się właśnie czarnej dębiny.
Przeprowadzone analizy właściwości mechanicznych czarnej dębiny odnalezionej w trakcie badań archeologicznych na terenie średniowiecznego podgrodzia w Płońsku (ozdoby i fragmenty
ceramiki pozwalają na datowanie tego znaleziska na XI w.) pozwolą na ocenę stanu zachowania
drewna, dając wskazówki w zakresie prac konserwatorskich dawnych destruktorów, a także przydatności nadmiaru takiego surowca i możliwości jego wykorzystania do renowacji innych obiektów
zabytkowych, np. mebli, podłóg, rzeźbionych elementów wyposażenia wnętrz.
Drewno pozyskano w stanie mokrym z pełnowymiarowych elementów budowlanych dawnej
osady przez ociosanie pni dębowych. Niektóre z destruktorów obejmowały kilkadziesiąt przyrostów rocznych – niemal pełne przekroje pni. Dominujące drewno twardzieli przesycone związkami
żelaza miało intensywną, ciemną, czarno-szarą barwę, a jaśniejsza, wąska strefa bielu była w znacznym stopniu rozłożona przez mikroorganizmy.
Po ostrożnym i powolnym wysuszeniu elementów drewnianych do wilgotności ok. 10 proc. ze
strefy twardzieli pozyskano standardowe próbki (60 sztuk) do oznaczeń wytrzymałości na zginanie
statyczne (najważniejsza właściwość mechaniczna drewna przy wykorzystaniu do celów konstrukcyjnych). Na próbkach tych oznaczono również moduł sprężystości metodą dynamiczną przy użyciu ultradźwięków oraz metodą statyczną przy próbie zginania, a także gęstość. Wyniki porównano
z parametrami współczesnego drewna dębowego (30 próbek).
Badane drewno czarnej dębiny charakteryzowało się wyższą gęstością (ok. 850 kg/m sześc.)
w odniesieniu do użytego do porównań drewna współczesnego (670 kg/m sześc.) oraz średniej
tablicowej podawanej w literaturze (690 kg/m sześc.). Wyższa gęstość drewna archeologicznego
nie przełożyła się jednak na zwiększenie parametrów mechanicznych. Moduły sprężystości i wytrzymałość na zginanie przyjęły średnie wartości zbliżone do drewna współczesnego. Zależności
między gęstością drewna a modułami oznaczonymi metodą dynamiczną i statyczną oraz gęstością
drewna i wytrzymałością na zginanie statyczne mają podobny przebieg liniowy. Wynika z nich, że
przy tym samym poziomie gęstości drewno dębowe pochodzące z osady podgrodowej w Płońsku
94
wykazuje niższe parametry techniczne w porównaniu do współczesnego drewna dębowego. Osłabienie to nie jest drastyczne – strefa twardzieli dębowej zachowanych elementów archeologicznych
nie wymaga zabiegów konsolidujących. Może być również traktowana jako pełnowartościowy surowiec drzewny do użycia w pracach renowacyjnych przy innych obiektach zawierających elementy z czarnego dębu.
95
Badania biologiczne i fizykochemiczne reliktów przeprawy mostowej
z terenu Ostrowa Lednickiego
Katarzyna Królikowska-Pataraja*, Joanna Kurkowska
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Polska
*kasiapataraja@op.pl
Bartłomiej Mazela, Anna Szulc
Wydział Technologii Drewna, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Polska
Julitta Gajewska
Wydział Rolnictwa i Biologii, Samodzielny Zakład Biologii Mikroorganizmów, Warszawa, Polska
Degradacja drewna to proces złożony i skomplikowany, związany z udziałem różnorodnych
czynników biotycznych i abiotycznych. Do najważniejszych czynników odpowiedzialnych za degradację drewnianych znalezisk archeologicznych należy zaliczyć m.in. bakterie i grzyby.
W przypadku mokrego drewna archeologicznego zalegającego na dnie zbiorników wodnych
(np. jezior, stawów, rzek) do zniszczenia tkanki drzewnej przyczyniają się głównie bakterie właściwe i promieniowce. Ich aktywność w sprzyjających warunkach prowadzi do całkowitego rozkładu
celulozy i hemiceluloz. Ocenę stopnia degradacji drewna pozyskanego z wód Jeziora Lednickiego
przeprowadzono za pomocą destrukcyjnych oraz niedestrukcyjnych metod badawczych – zakres
badań obejmował analizę mikroskopową, w tym ocenę stopnia degradacji tkanki drzewnej oraz
identyfikację bakterii i grzybów mikroskopowych. W celu zbadania zmian strukturalnych zachodzących w dębowym drewnie archeologicznym przeprowadzono szczegółową analizę spektralną
w podczerwieni z transformacją Fouriera (FTIR). Przedmiotem analiz chemicznych było zarówno
dębowe drewno archeologiczne, jak i współczesne. Wykonane widma FTIR dla substancji wzorcowych – celulozy i ligniny z drewna dębu współczesnego – umożliwiły precyzyjną analizę wyników
uzyskanych dla drewna archeologicznego.
96
Badanie i postępowanie konserwatorskie dotyczące krzyża uświęconego
z przełomu XVIII i XIX w. z Góry Athos
Evangelia Kyriazi*, Niki Pantazidou
Technical Educational Institute (TEI) of the Ionian Islands, Grecja
*kyriazievangelia@gmail.com
Góra Athos ze znajdującymi się na niej licznymi klasztorami była ważną religijną kolebką prawosławia od czasów Bizancjum. Często odwiedzali ją pielgrzymi poszukujący komfortu, oświecenia
i modlitwy wśród świętych ojców. Jeden z pielgrzymów – kapłan – otrzymał w prezencie od mnicha delikatny, pięknie rzeźbiony krzyż uświęcony z przełomu XVIII i XIX w., który wykonany był
z drewna kasztanowego i umieszczony na podstawie z brązu. Krzyż ten był używany przez dziesięciolecia do rytuałów religijnych, zanim przybył do konserwacji do Pracowni Konserwacji Drewna
TEI Wysp Jońskich.
Charakter obiektu, który jest uważany za święty, odgrywał ważną rolę w podejmowaniu decyzji
konserwatorskich – praca przy tym kościelnym obiekcie kultu powinna uszanować jego religijny
charakter i obejmować odpowiednie artykuły kodeksów etyki.
Drewniany rdzeń krzyża był rozdrobniony, brakowało centralnych części, a jego powierzchnia była zniszczona i pokryta białą, sypką substancją. Zły stan zachowania obiektu był spowodowany jego użytkowaniem, a także niewłaściwym przechowywaniem. Przystąpienie do konserwacji nie było możliwe, dopóki nie odjęto podstawy z brązu – gdy ta została zdemontowana,
objawiło się dziewięć złamanych kawałków o objętości 0,5–6 cm sześc. Demontaż obiektu pozwolił ustalić jego wymiary, zaobserwować i studiować technologię budowy, a także przystąpić
do jego reperacji.
Belka pionowa drewnianego krzyża ma 8,6 cm, a pozioma – 5 cm, grubość krzyża wynosi zaledwie 0,6 cm, a szerokość każdej belki nie przekracza 1 cm. Bez względu na ograniczone wymiary
precyzyjny rzeźbiarz zdołał zmieścić portrety apostołów i sceny z Pisma Świętego, oddając wiele
niezwykłych szczegółów. Obserwacja mikroskopowa wykazała wyjątkowe umiejętności tej osoby,
która potrafiła umieścić na obiekcie zatłoczone sceny, elementy architektoniczne, meble i narzędzia
do pisania, z których niektóre były niemożliwe do rozróżnienia przed zakończeniem czyszczenia.
Porównanie z podobnymi ortodoksyjnymi przedstawieniami ikonograficznymi doprowadziło do
wniosku, że rzeźbiarzem był prawdopodobnie prawosławny mnich, którego sztuka była inspirowana przez zachodnie trendy jego epoki.
Stwierdzono również, że zewnętrzne powierzchnie były kiedyś lakierowane, ale zachowały się
tylko małe obszary naturalnego, utlenionego lakieru. Niespodzianką było, że drewniana część krzyża była pusta, jego wnętrze było wypełnione gruntem, a wewnątrz krzyża znajdowały się przyklejone i zabezpieczone biały, cylindryczny obiekt oraz brązowa masa. Po wnikliwym przemyśleniu
materiały te wydostano i poddano obserwacji pod mikroskopem, a następnie zanalizowano za pomocą XRF. Obserwacja mikroskopowa potwierdziła obecność włókien jedwabiu i wosku pszczelego, a analiza XRF wykazała obecności K, Cu, Mn, Fe, Zn i Ca na białym, cylindrycznym obiekcie
i Κ, Ca, Ti, Mn, Fe, Cu, Zn, Pb, Br, Sr w brązowej masie. Występowanie tych materiałów wskazuje
97
na to, że w środku krzyża mogły być umieszczone kawałek ludzkich szczątków świętego i część jego
ubrania – przyklejono je pszczelim woskiem.
Uświęcony krzyż można uznać za znaczący kulturowo materiał o świętym znaczeniu, prawdopodobnie zawierający ludzkie szczątki. Konserwacja obiektu na tym etapie objęła mechaniczne
i chemiczne czyszczenie pod mikroskopem, a także konsolidację niestabilnych drewnianych powierzchni. Badania będą kontynuowane w celu sprawdzenia wszystkich obecnych materiałów,
pomogą też zadecydować o podjęciu odpowiednich kroków przygotowujących do bezpiecznego
przechowywania obiektu. Przyszłe postępowanie konserwatorskie obejmie scalenie uszkodzonych
części, umocowanie bez zasłonięcia pozostałych części obiektu oraz umieszczenie ich z powrotem
w ramie.
98
Akustyczne wykrywanie owadów Xylophagous w instrumentach
muzycznych
Sandie Le Conte*, Stéphane Vaiedelich
Laboratoire de recherche et restauration du Musée de la musique, Paryż, Francja
*sleconte@cite-musique.fr
Emmanuel Nicolas
Laboratoire de recherche et restauration du Musée de la musique, Paryż, Francja
Francois-Rabelais University, INSERM U930, Tours, Francja
Jean-Hugh Thomas
LAUM, Université du Maine, Le Mans, Paryż, Francja
Owady Xylophagous mogą spowodować duże uszkodzenia drewnianych zabytków dziedzictwa
kultury. Klasycznym sposobem na wykrycie obecności owadów jest wizualna obserwacja obiektów
– często są praktykowane bezpośrednia obserwacja lub endoskopia wideo. W niektórych muzeach
możliwe jest również przeprowadzenie radiografii X-ray, ale nie daje ona informacji, czy owady są
żywe i aktywne. Obecność owadów można również wykryć, stosując metody pośrednie – poprzez
obserwację postępującej degradacji oraz na podstawie otworów wytworzonych w drewnie przez
owady podczas opuszczania obiektu.
Do stwierdzenia obecności owadów zaproponowano także różne urządzenia akustyczne, jednak
nie są one wystarczająco wrażliwe, żeby zanotować hałas emitowany przez małe owady Anobium
Punctatum (najczęstszy gatunek Xylophageous w naszym klimacie i muzeach). Klasyczne systemy
opierają się na zapisie szumu w zakresie słyszalnej częstotliwości wytwarzanego przez termity.
My proponujemy zastosowanie emisji akustycznej do wykrywania owadów w zabytkowych,
drewnianych instrumentach muzycznych. Używając czujników o bardzo wysokiej częstotliwości
i wzmacniaczy o wysokim poziomie z powodu akustycznego tłumienia w drewnie, mamy możliwość słuchania dźwięków, jakie owady wytwarzają w drewnie. Wstępne badania przeprowadzono w celu wyboru optymalnego materiału konektorów, które pozwalają na wysoki współczynnik
przenikania i który może być bezpiecznie stosowany w warstwie lakieru lub farby. Przetwarzanie
sygnałów jest następnie przeprowadzane na podstawie analizy głównych składowych w stosunku
do szumu filtrów, aby potwierdzić obecność Xylophageous. System służy do potwierdzenia potrzeby
dalszych zabiegów dezynsekcyjnych z użyciem atmosfery beztlenowej.
99
Gotycka Pieta z bazyliki ojców dominikanów w Jarosławiu – analiza
technologiczna polichromowanej drewnianej rzeźby przy użyciu
nieinwazyjnych metod badawczych
Agnieszka Luboń-Radwańska
Konserwacja Zabytków, Kraków, Polska
Małgorzata Walczak*, Anna Mikołajska
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Polska
*mwalczak@asp.krakow.pl
Małgorzata Urbańczyk-Zawadzka, Robert Paweł Banyś
Ośrodek Diagnostyki, Prewencji i Telemedycyny, Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Polska
Gotycka rzeźba drewniana, polichromowana i złocona przechowywana jest w ołtarzu głównym
bazyliki Matki Boskiej Bolesnej ojców dominikanów w Jarosławiu. Pieta otoczona jest wyjątkowym
kultem wiernych i od stuleci czczona jest jako cudowna figura. Jej historia sięga XIV w., kiedy to
ukazała się na drzewie gruszy i poniekąd wskazała to miejsce na budowę świątyni. Dzieje cudownej
figury są niezwykle bogate i wiążą się z wielowiekowymi dziejami Polski, koronowanymi głowami,
przedstawicielami słynnych rodów szlacheckich i magnackich oraz tysiącami pątników, którzy do
dnia dzisiejszego wypraszają u Maryi wiele łask.
Jak głosi legenda, w XIV w. figura ukazała się pastuszkom na drzewie polnej gruszy za miastem. Gdy przeniesiono ją do miejskiej kolegiaty w Rynku, nocą powróciła na pierwotne miejsce,
gdzie wytrysnęło cudowne źródło. W miejscu objawienia zbudowano więc drewniany kościół,
a następnie w 1421 r. – murowany. Po przekazaniu go w 1629 r. we władanie jezuitom świątynię
rozbudowywano i wzbogacano o zabudowania klasztorne. W cudowny sposób Pieta wielokrotnie
ocalała z pożogi i najazdów wojennych. W 1777 r. klasztor wraz z bazyliką przekazano ojcom
dominikanom.
Do czasu bieżących badań rzeźba nie była poddawana profesjonalnym pracom konserwatorskim
i analizom, a wykonane przy niej prace o charakterze „odnowień” nie były nigdzie opisane. Istniejące opracowania dotyczące figury mówią głównie o jej historii i tradycji, nie poruszając istotnych
spraw z dziedziny historii sztuki, techniki i technologii wykonania dzieła. Z tego powodu w aktualnych pracach przy zabytkowej rzeźbie wytyczono obowiązkowe kierunki działań:
– z zakresu historii i historii sztuki: przebadanie i zebranie wszystkich materiałów oraz publikacji dotyczących tematu, z określeniem warsztatu, a także próbą dokładnego datowania,
– z zakresu specjalistycznych badań fizykochemicznych: wykorzystanie dostępnych, nieinwazyjnych metod badawczych, tj. XRF, dwuźródłowej tomografii komputerowej, rentgenografii, zdjęć luminescencji UV i w podczerwieni oraz analiz technologicznych (badanie drewna
i włókien), które mają określić budowę technologiczną warstw stratygraficzno-historycznych,
a także stan zachowania tych warstw oraz ich datowanie,
100
– z zakresu konserwacji techniczno-zachowawczej oraz plastyczno-estetycznej: przeprowadzenie zabiegów zabezpieczających i wzmacniających strukturę warstw z dążeniem do ukazania
pierwotnej polichromii.
W założeniu jest wykonanie pełnej konserwacji technicznej oraz estetycznej. W trakcie badań
specjalistycznych ujawniona zostanie budowa technologiczna rzeźby, a także ustali się zasięg i datowanie poszczególnych warstw. Dokładna analiza warstw pozwoli na wysnucie właściwych wniosków konserwatorskich i umożliwi podjęcie decyzji dotyczącej ekspozycji konkretnej warstwy historycznej przy jednoczesnym poszanowaniu wielkiego kultu, jakim jest otoczona cudowna Pieta.
101
Zakodowana kolorowa historia – identyfikacja pigmentu na wieku
Sarkofagu Ptolomejskiego Dziecka jako pomoc w identyfikacji
powtórnie wykorzystanych elementów konstrukcyjnych
Catherine S. Mallinckrodt
UCLA/Getty Conservation of Archaeological and Ethnographic Materials, Los Angeles, USA
cmallinckrodt@ucla.edu
Powszechnie wiadomo, że Egipcjanie budowali bardzo skomplikowane i bezpieczne konstrukcje transportu zmarłych w zaświaty. Mimo że może się to wydawać kontrowersyjne, iż trumny
były opróżniane z ich „mieszkańców” i używane powtórnie, to istnieją dowody na ponowne ich
wykorzystywanie. Na fali egiptomanii, która rozpoczęła się po XVIII-wiecznych odkryciach starożytnoegipskich grobowców, części trumien były ponownie używane, aby sprostać wymaganiom
kolekcjonerów.
Pierwsze etapy analizy technicznej Sarkofagu Ptolomejskiego Dziecka z Museum of Man w San
Diego przyniosły prawdopodobną tezę, że dolny blok (stopy) i rzeźbiona twarz mogły być użyte
z różnych trumien i różnych okresów. Prezentacja będzie identyfikowała strukturalne i stylistyczne
różnice, które sugerują ponowne użycie, i podsumuje kontekst ponownego zastosowania – zarówno
w starożytności, jak i w czasach współczesnych. Przedstawione zostaną metody analityczne użyte
do odróżnienia składowych części wraz z odpowiednimi wynikami analiz.
Struktura i metody produkcji zostaną przedstawione za pomocą graficznych ilustracji i fotografii
rentgenowskich. Porównanie mieszanek pigmentów i mikrostruktury cząsteczek pigmentu z głowy, ciała i stóp będzie towarzyszyło adnotacjom fotomikrografów, analizom fluorescencji rentgenowskiej i analizom dyfuzji rentgenowskiej. Do prezentacji zostaną także włączone obrazy fotografii kryminalistycznej, które wykazują obecność błękitu egipskiego, z krótkim opisem techniki
obrazowania zdjęć. Przedstawione zostaną istotne informacje na temat skuteczności tych technik
analitycznych w odkrywaniu charakterystycznych różnic w elementach starożytnego obiektu.
102
Zabezpieczenie zabytkowego drewna przed podziemnymi termitami
w Jazd, w Iranie. Studium przypadku: Lustrzany Pałac – Muzeum
MarziyehSaffar
Vali-e-asr University, Rafsanjan, Iran
Sepideh Poormohamedi
Islamic Azad University, Science & Research Branch, Teheran, Iran
Sasha RiahiMoghaddam
Art University of Isfahan, Iran
sasha_riahi@yahoo.com
Ze względu na położenie miasta Jazd w gorącym i suchym klimacie poważnym problemem dla
zabytkowych budowli i przedmiotów artystycznych są podziemne termity. Owady te pracują 24 godziny na dobę, stopniowo zjadając celulozę zawartą w materiałach w ich środowisku. W zależności
od typu kolonia termitów może pokryć 22 mkw. Zaradcza kontrola jest trudna ze względu na duże
populacje tych szkodników, ich rozległe terytoria i ukryte życie.
Lustrzany Pałac – Muzeum to stary dwór w mieście Jazd zbudowany około stu lat temu. Według
zasad elegancji budynek jest połączeniem tradycyjnych perskich wzorów architektury z architekturą europejską. Otoczony ogrodem dwór jest muzeum, w którym przechowywane są stare książki
i lustra z cennymi, drewnianymi ramami, są tam też wykwintne, drewniane drzwi i okna.
Po zaatakowaniu w czerwcu 2010 r. ażurowych drzwi budynku przez podziemne termity, a także
z obawy o rozprzestrzenianie się insektów w drewnianych ramach luster oraz innych przedmiotach
artystycznych, które są przechowywane w muzeum, rozpoczęto badania nad możliwością kontroli
termitów. Początkowo zebrano próbki owadów i zidentyfikowano je jako Vagans anacanthotermes,
a następnie przystąpiono do planowania walki z tymi niszczącymi czynnikami i ustalenia metody
ochrony.
W pierwszym etapie kontroli i szybkiego zastopowania działalności termitów drewniane drzwi
i inne zainfekowane konstrukcje zostały spryskane 1-procentowym roztworem chloropiryfosu.
W kolejnym etapie, mając na uwadze długoterminową ochronę, zastosowano dwie metody: stworzenie bariery chemicznej i systemu przynęt. Pierwsza metoda polega na wtryskiwaniu trucizny
– użyto w niej insektycydu z grupy pyretroidów oraz permetryny i imidaklopridu z grupy neonicitinoids. Truciznę wtryśnięto w podłogi i ściany muzeum oraz w warstwy gleby. W drugiej metodzie
system przynęt został zainstalowany w ogrodzie wokół budynku – w ten sposób, w przypadku
potencjalnego ponownego ataku, termity zostałyby wyeliminowane poprzez zwabienie ich do trucizny. W tym systemie przynęty zawierające inhibitor syntezy chityny, heksaflumuron umieszczono
w stacjach znajdujących się w ziemi i nad ziemią.
Wyniki zastosowanych metod w tym drewnianym muzeum były bardzo zadowalające. W ciągu
24 miesięcy wyeliminowano populację Vagans – populacja termitów w stacjach z 46/23 proc. spadła
do zera i zagrożenie całkowicie zniknęło.
103
Prace badawcze i konserwatorskie dotyczące XVIII-wiecznych,
tradycyjnych ikon malowanych na podłożu drewnianym, z regionu
Maramuresz: Trzy hierarchie z drewnianego kościoła Narodzenia
Najświętszej Marii Panny w Ieud
Michescu Andreea
Akademia Sztuk Pięknych, Wydział Historii Sztuki i Zakładu Teorii Konserwacji i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego, Bukareszt,
Rumunia
michescuandreea@yahoo.com
Postolache Dana
Spółka Restaurowania i Konserwacji Malarstwa „DanArt”, Bukareszt, Rumunia
Położony w północnej Transylwanii region Maramuresz jest znany na całym świecie z autentyczności tradycyjnej kultury w jej różnych formach wyrazu. Lokalne dziedzictwo obejmuje drewniane
kościoły, z których wiele datowanych jest na początek XVIII w. Są one cenione nie tylko ze względu
na architekturę ludową, ale także z uwagi na piękno malarstwa ściennego wewnątrz budynków.
Mniej znane, ale wciąż mające duże znaczenie są ikony oraz inne przedmioty dekoracyjne, które
urozmaicają wnętrza kościołów.
Głównym celem badań jest przedstawienie cech tradycji malarstwa ikonowego w XVIII w. w Maramuresz, przy rozważaniu tych kwestii w kontekstach technicznym i historycznym. Niniejsze studium koncentruje się na badaniach naukowych, a następnie konserwacji ikony malowanej przez
jednego z niewielu znanych artystów – Alexandru Ponehalskiego – który jest uważany za reprezentatywnego twórcę dla tradycyjnego stylu malarstwa ikonowego rozwiniętego między XVIII a XIX w.
w Maramuresz.
Trwający rok projekt badawczy skupił się na ikonie przedstawiającej Jana, Grzegorza i Bazylego,
należącej do kościoła Narodzenia Najświętszej Maryi Panny znajdującego się we wsi Ieud, który
jest ważnym obiektem wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Ikona została wykonana przez Alexandru Ponehalskiego, lokalnego twórcę znanego
głównie jako malarz ścienny, który malował wiele drewnianych kościołów w Maramuresz.
Ikonę namalowano na drewnianym podłożu w technice tempery, w stylu bizantyjskim. Wszystkie trzy postacie malowane są w formie opisowej – portrety są wyraziste, ale dekoracja szat jest
bardzo graficzna, ukrywa wszelkie szczegóły anatomiczne. Ważnym elementem ikony jest złocone
i grawerowane tło – dekoracyjny element organiczny będący echem ozdobnego stylu barokowego
z Europy Zachodniej.
Przeprowadzona analiza techniczna dzieła dostarczyła informacji dotyczących pochodzenia
i wykorzystania zastosowanych materiałów. Mikroskopowe obserwacje przekrojów próbek wykazały wewnętrzną strukturę warstwy obrazu, a rentgenowskie analizy fluorescencyjne (XRF) ujawniły typy pigmentów i innych materiałów używanych przez artystę. Techniczne aspekty związane
były ze stanem zachowania obiektu. Ze względu na fluktuacje mikroklimatu w miejscu przechowywania obrazu sposób zachowania materiałów ikony był specyficznym rezultatem szczególnego
rodzaju zniszczenia. Wszystkie badania przyczyniły się do ustalenia głównych cech technicznych
104
obiektu, a poza tym dostarczyły ważnych danych na temat stanu zachowania materiałów użytych
do jego stworzenia. Wyniki badań naukowych były jednoznaczne i decydujące o późniejszym postępowaniu konserwatorskim.
Przeprowadzone badania naświetliły też najważniejsze aspekty tradycyjnego malarstwa ikon
w Maramuresz między XVIII a XIX w., potwierdzając cenne informacje na temat historycznych,
technicznych i stylistycznych kwestii wraz z odpowiednimi zabiegami konserwatorskimi. Ponadto,
bazując na tych analizach, ich autorzy zamierzają zachęcić innych konserwatorów do odkrywania
oraz konserwacji piękna tradycyjnego malarstwa ikonowego, jakie istnieje w ramach rumuńskiej
etnograficznej kultury w regionie Maramuresz.
105
Techniczne studium materiałów i występowania biodegradacji
w drewnianej, grecko-rzymskiej tarczy
Nagla M. Ali
Conservation Department, Faculty of Archaeology, Uniwersytet w Fayoum, Egipt
nma00@fayoum.edu.eg
Rabea Radi
Atfiyah Authority, Egipt
Shaimaa Sayed
Conservation Department, Ministry of State, Egipt
Jednym z najbardziej interesujących elementów egejskiego oręża z czasów grecko-rzymskich
była drewniana tarcza, która zakrywała prawie całego wojownika. W naszym przypadku był to
wydłużony prostokąt znany jako „wieżowa tarcza”. Składała się ona z płótna, drewna i skóry, miała
kolorowy rysunek boga Anopis wznoszącego ręce do góry, a między nimi widoczne było słońce.
Długość tarczy wynosiła 50 cm, a szerokość – ok. 32 cm.
Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza dotycząca starożytnej, grecko-rzymskiej
tarczy, która prowadzona jest wybranymi technikami naukowymi. Obecne badania obywają się
w dwóch częściach. Kolejny raport (z drugiej części) będzie opisywał odrestaurowanie i konserwację tego samego obiektu.
Drewniana tarcza była badana za pomocą kilku technik, m.in.: mikroskopu optycznego, skaningowego mikroskopu elektronowego (SEM), spektroskopii dyspersji energii rentgenowskiej (EDX),
X-ray, spektroskopii w podczerwieni z transformacją Fouriera (FTIR), chemicznej analizy i badań
mikrobiologicznych prowadzonych w celu określenia składu chemicznego i ocenienia, jakim zmianom uległy pigmenty w wyniku złego przechowywania bez klimatycznej kontroli. Hematyt zidentyfikowano w czerwonym kolorze przy badaniu skóry, a węgiel – w czerni. Mikroskopię optyczną
zastosowano do identyfikacji rodzaju drewna i rodzaju zakażenia. SEM wykazał natomiast efekt
infekcji grzybami i bakteriami na drewnie, płótnie oraz skórze, a także osłabienie konstrukcji, spękania i ubytki w wielu częściach.
106
Powrót do źródeł. O roli badań archiwalnych w rekonstrukcji historii
i konserwacji mebli na przykładzie dzieł Louisa Delanoisa
z Łazienek Królewskich w Warszawie
Małgorzata Podkańska
Małgorzata Podkańska – historyk sztuki, konserwator tkanin, konsultant, Luksemburg
malgo@podkanski.com
Latem 2012 r., w czasie przygotowań do planowanej konserwacji sygnowanych mebli siedziskowych Louisa Delanoisa (dwie kanapy, osiem foteli i cztery taborety) stanowiących wyposażenie Sali
Salomona i Rotundy pałacu w Łazienkach Królewskich, została przeprowadzona szczegółowa kwerenda1. Jej celem było precyzyjne ustalenie proweniencji tych zabytków, ich datowanie oraz próba
rekonstrukcji wyglądu oryginalnej tkaniny obiciowej. Dokładne studia i porównywanie dokumentów zachowanych w zbiorach francuskich i polskich doprowadziły do interesujących odkryć2.
Po pierwsze, stwierdzono z całą pewnością, że meble te znalazły swoje stałe miejsce w pałacu w Łazienkach dopiero w 1792 r.3. Po drugie – omawiane meble, uznawane dotąd za jednorodny komplet, zidentyfikowano jako przedmioty pochodzące z trzech bliskich czasowo, ale odrębnych zamówień zrealizowanych przez Louisa Delanoisa dla króla Stanisława Augusta w latach
1767–1768/9. Na początku zamówiono dwie kanapy, które teraz znajdują się w Sali Salomona
– zakupiono je osobno, za pośrednictwem paryskich marchands-tapissiers. Fotele i taborety natomiast
zamówił później w imieniu króla architekt Victor Louis, który nadzorował w Paryżu realizację zaprojektowanego przez siebie wyposażenia wnętrz sal Zamku Królewskiego w Warszawie. Z treści
zamówienia wynika, że fotele wykonano według dostarczonych projektów4.
Po trzecie, zweryfikowano i potwierdzono ważne szczegóły dotyczące wykonania mebli: ustalono precyzyjnie, niekiedy dzienne daty prac, nazwiska autorów projektów – zarówno mebli, jak i ich
oryginalnej tkaniny obiciowej – a także nazwiska wykonawców poszczególnych etapów prac snycerskich, pozłotniczych czy tapicerskich. Należy podkreślić, że tylko część dostarczonych z Paryża
do Warszawy jako komplet 36 foteli i taboretów była ukończona, kilkanaście nie miało pozłoceń,
a ich tapicerka była wykonana en blanc, czyli bez nałożenia tkaniny obiciowej.
Meble wraz z innymi zamówionymi i nadesłanymi w tym czasie elementami wyposażenia
wnętrz przez 15 lat składowano w zamkowej gardemeuble. Prace polegające na uzupełnieniu brakujących pozłoceń i tapicerki wykonano dopiero w 1792 r. w Warszawie pod kierownictwem tapicera
królewskiego – pana Susson – a więc niemal ćwierć wieku po wykonaniu samych mebli. Wcześniej,
przed 1792 r. przynajmniej należące do kompletu fotele i taborety nigdy nie były eksponowane i nie
stanowiły wyposażenia żadnej z warszawskich rezydencji Stanisława Augusta. Stąd też należy podać w wątpliwość powtarzaną w literaturze tematu teorię, że meble te natychmiast po ich przywiezieniu odniosły ogromny sukces w Warszawie i że warszawscy rzemieślnicy na wyścigi kopiowali
wzory wykonane przez Delanoisa.
Kolejne tomy – już XIX-wiecznych – archiwaliów w językach polskim i rosyjskim dostarczyły
danych o dalszych pracach przeprowadzonych przy opisywanych obiektach. Na podstawie szczegółowych studiów archiwalnych zidentyfikowano zachowane w Łazienkach Królewskich fotele
107
i taborety jako jedyne zachowane meble siedziskowe z wyposażenia Pokoju Portretowego zaprojektowanego przez Victora Louisa i Jeana-Louisa Prieura. Według literatury przedmiotu meble zaprojektowane do Pokoju Portretowego albo nie dotrwały do naszych czasów, albo nigdy nie zostały
wykonane.
Kluczem do identyfikacji i prześledzenia losów mebli stała się ich pierwotna tkanina obiciowa.
Wymiary, ornament i raport tej tkaniny zrekonstruowano (w ogólnym zarysie) na podstawie szkiców tkaniny ściennej umieszczonej na projektach Victora Louisa – rozwinięciach ścian Pokoju Portretowego5.
Badania doprowadziły również do sformułowania pytania, na które nie znamy jeszcze odpowiedzi – dlaczego to właśnie Delanois, jako jeden z licznych i nienależących do grupy najsłynniejszych
w tym czasie paryskich maîtres-menuisiers, otrzymał tak poważne zlecenie z warszawskiego dworu?
Wówczas był on bowiem dopiero od siedmiu lat mistrzem stolarskim menuisier en sièges, a meble
zamówiono, zanim Delanois wykonał swe sztandarowe prace dla utytułowanej klienteli. Wydaje się
jednak, że już wcześniej – jak wynikałoby z zapisów w księdze rachunkowej – artysta ten wykonał
na zamówienie paryskich marszandów kilka poważnych prac dla Stanisława Augusta.
Przypisy:
1
Kwerenda została przeprowadzona przez autorkę dla Pracowni Konserwatorskiej „ART-RENO” Rajnera
Smolorza z Zabrza na zamówienie Łazienek Królewskich.
2
Podkańska M. (2012), Opracowanie wyników kwerendy dotyczącej dwóch kompletów mebli francuskich z kolekcji
Stanisława Augusta ze zbiorów Łazienek Królewskich w Warszawie, Warszawa.
3
AGAD (National Archives), Warszawa, Polska, Archiwum księcia Józefa Poniatowskiego, 181, fol. 96.
4
Archives de Paris, Paris, France. Livre des Ouvrages. Furnitures de Meubles Faits au Credit Par M.Delanois
Maître Menuisier, fol. 97.
5
Gabinet Rycin BUW (Print Cabinet in the Library of the University of Warsaw), Warszawa, Polska, T. 192,
nr 50 i 52.
108
Badania konserwatorskie malarstwa ściennego z XVIII w. w drewnianych
kościołach z regionu Maramuresz
Postolache Dana*, Darida Ioan
Uniwersytet Sztuk Pięknych w Bukareszcie oraz Uniwersytet w Pitesti, Rumunia
Restoration and Conservation of Paintings Company „Danart”, Bukareszt, Rumunia
* dana_ioan_04@yahoo.com
Od początku XX w. rumuńskie drewniane kościoły były ważnym przedmiotem badań dla
coraz większej liczby specjalistów w dziedzinie ochrony zabytków, niewiele jednak z prac badawczych dotyczyło malarstwa ściennego w tych kościołach. Temat ten podejmowali oczywiście
badacze historii sztuki, jednak oni mają na uwadze przede wszystkim aspekty ikonograficzne,
nie prowadzą badań nad identyfikacją formuł stosowanych przez malarzy tworzących malarstwo
ścienne z XVIII w. ani nad odrębnością ich stylu oraz techniki malowania. Projekty europejskie
służyły jako punkty wyjściowe dla restauratorów, którzy podejmowali wszelkiego rodzaju badania techniczne zmierzające do zidentyfikowania i zrozumienia problemów, a także oferowania
ich rozwiązań zgodnie z międzynarodowymi praktykami konserwatorskimi.
Niniejsza praca jest częścią pracy doktorskiej zakończonej w 2012 r. i pokazuje rumuńskie działania konserwatorskie przeprowadzone w kościele Narodzenia Najświętszej Marii Panny (zabytek
UNESCO) znajdującym się we wsi w regionie Maramuresz. Badania zostały zakończone wdrożeniem niektórych metod konserwatorskich stosowanych podczas projektu. Włączenie ośmiu drewnianych kościołów na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO
wpłynie na rozszerzenie praktyk konserwacji i restauracji oraz ustabilizowanie stanu zachowania
malowideł ściennych w Rumunii.
Wyniki badań zespołów konserwatorskich przedstawiają główne cechy techniki znanej jako tempera klejowa, która była używana przez malarzy ściennych w XVIII w. w Maramuresz. Zabiegi
konserwatorskie oparte na podstawowych zasadach naukowych zostały dostosowane do specyfiki
tej techniki właściwej dla rumuńskich drewnianych kościołów, uwzględniono też wiele zaawansowanych form deterioracji.
Mając to na uwadze, grupa ekspertów rumuńskich twierdziła, że malowidła w drewnianych kościołach z Maramuresz są namalowane alternatywną techniką do tradycyjnego malarstwa temperowego. Technika przedstawiona w tej prezentacji jest obecnie znana jako tempera klejowa distemper
– pojęcie odnosi się do stosowania kleju zwierzęcego jako medium wiążącego pigmenty. Uwagi
dotyczące wielorodności technik malarskich w drewnianym kościele w Maramuresz objawiły nam
zjawisko kulturowe tkwiące w tradycji i ówczesnych wizjach.
Istnieje ok. 35 zakończonych projektów konserwatorskich, a wiele innych jest w toku. Korzystne
wyniki renowacji drewnianych kościołów przyciągnęły publiczność z zagranicy i są one teraz doceniane w całej ich wartości oraz pięknie. Malarstwo ścienne z drewnianych kościołów w Maramuresz
tworzy ogromne, powszechne dziedzictwo. Poprzez ich autentyczność, wartości artystyczne i piękno zabytki te wzbogacają duszę i serce, trafiają w sedno współczesnej świadomości. Bez nich nasza
kultura byłaby uboższa.
109
Opracowanie wzornictwa, konstrukcji oraz technologii wykończenia
powierzchni drewnianych posadzek ozdobnych w rekonstruowanym
dworze w Kolbuszowej
Anna Różańska*, Piotr Beer
Katedra Technologii, Organizacji i Zarządzania w Przemyśle Drewnianym, Wydział Technologii Drewna,
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Polska
*annamaria.rozanska@gmail.com
Głównym celem pracy są charakterystyka i analiza czynników wpływających na możliwości rekonstrukcji oraz opracowanie koncepcji rekonstrukcji posadzek w XIX-wiecznym dworze w Kolbuszowej. Cele pomocnicze obejmują:
– charakterystykę wzornictwa, konstrukcji, technologii wykonania i stanu zachowania ozdobnych, drewnianych posadzek znajdujących się w analogicznych do dworu w Kolbuszowej zabytkowych obiektach południowo-wschodniej Polski i na tej podstawie opracowanie koncepcji rekonstrukcji,
– opracowanie technologicznych uwarunkowań rekonstrukcji (z uwzględnieniem możliwości
przeniesienia zachowanych posadzek z innych obiektów),
– wykonanie dokumentacji konstrukcyjnej i technologicznej.
Podłoga jest elementem architektonicznym, który w połączeniu ze ścianami i stropem stanowi
integralną część wnętrza. Jest to wartościowy element wnętrza zabytkowego – zarówno pod względem estetycznym, jak i konstrukcyjnym (Tajchman, 1994). Posadzka może być ozdobą wnętrza
dopasowaną do obowiązującej stylistyki, opracowania ścian czy dobranych mebli. Może stanowić
tło, na którym wyeksponowane zostaną określone obiekty, sugerować podziały wnętrz, tworzyć
złudzenia zmian planu, na jakim zostały założone, czy też zmuszać do odpowiedniego ustawiania
mebli. Centralnie położona rozeta jest często dominującym elementem dekoracji wnętrza.
Zakresem badań objęto dwory południowo-wschodniej Polski, w których zachowały się drewniane posadzki ozdobne. Przy wyborze obiektów do badań kierowano się zasadą oryginalności
posadzek, ze szczególnym uwzględnieniem posadzek znajdujących się in situ, niepoddawanych
wcześniejszym konserwacjom.
Zabytkowe posadzki ozdobne – ze względu na swoją cenę – były wyrazem prestiżu i określały
pozycję właścicieli lub wyrażały ich aspiracje. Dlatego wykonane z drewna posadzki dworów oscylują między wzorcami pałacowymi a ludowymi. Podłogi różnią się także konstrukcją. Według definicji podłoga jest poziomą konstrukcją wewnątrz budynku i składa się z kilku warstw: konstrukcji
nośnej, ewentualnej ślepej podłogi oraz posadzki [PN-EN 13756: 2004].
W zależności od użytego materiału posadzki można podzielić na: kamienne, ceramiczne, z tworzyw sztucznych oraz posadzki drewniane. Drewniane posadzki mogą być wykonane z desek, bruku kostkowego, deszczułek, drewnianej mozaiki, płyt ociosowych, płyt oklejanych, płyt litych oraz
innych drewnopochodnych. Drewniana posadzka jest zespołem pojedynczych drewnianych elementów ułożonych na konstrukcji nośnej lub na podłodze ślepej. Składają się na nią moduły płyt
posadzkowych jako prefabrykowane jednostki złożone z połączonych ze sobą za pomocą systemu
110
łączników elementów. Posadzki takie układane są na legarach, na legarach i deskowaniu (kratownicach bądź ślepej podłodze) lub na ciągłej powierzchni nośnej [PN-EN 13756: 2004] i mogą mieć
budowę jedno- lub kilkuwarstwową.
Wybór wzornictwa posadzek przeprowadzono z uwzględnieniem stopnia reprezentacyjności
obiektu i przeznaczenia pomieszczenia, wzięto również pod uwagę wzornictwo w sąsiednich pomieszczeniach. Istotne były także właściwości materiałowe drewna: analiza roli wzornictwa tafli
posadzkowych dla ich stabilności wymiarowej oraz rozkład naprężeń sorpcyjnych, rola gatunku
i budowa drewna.
Analiza konstrukcji obejmowała konstrukcję podłogi, posadzki i elementarnej tafli posadzkowej
w aspekcie techniczno-wytrzymałościowym. Ocenie podlegała zdolność do przenoszenia obciążeń
własnych i użytkowych oraz naprężenia na skutek obciążeń statycznych i dynamicznych. Badano
funkcję poszczególnych warstw konstrukcyjnych podłogi oraz rolę złączy w konstrukcji posadzek.
Oceniono także wpływ stosowanych rozwiązań konstrukcyjnych na stan zachowania zabytkowych
posadzek. Projekt rekonstrukcji posadzki musi uwzględniać współczesne normy budowlane poprzez wprowadzanie izolacji termicznych i przeciwwilgociowych oraz dostosowanie się do wymagań przeciwpożarowych.
Analiza technik i środków wykończenia podłóg dotyczyła metod wykonania, wykończenia powierzchni (olejowanie lub woskowanie) i ułożenia posadzki. Badając właściwości powłok wykończeniowych, uwzględniono takie właściwości, jak: barwa, połysk, twardość, odporność na ścieranie,
odporność na zarysowania, kąt zwilżania i energia powierzchniową.
Ponieważ projektowana posadzka ma się znajdować w Parku Etnograficznym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, a zatem w instytucji o określonej misji, należy uwzględnić możliwość przeniesienia zabytkowych posadzek znajdujących się w innych obiektach. Badania
wytrzymałościowe drewna XIX-wiecznych posadzek z kilku dworów położonych w południowo-wschodniej Polsce potwierdziły dobry stan ich zachowania – mogą być one przeznaczone do pomieszczeń o mniejszym natężeniu ruchu.
Istotnym zagadnieniem jest także odtworzenie konstrukcji nośnej podłogi – jest to ważne ze
względu na wartość historyczną zabytkowych konstrukcji, ponieważ pozwala przyszłym pokoleniom zachować wiedzę o rodzajach stosowanego drewna, preferowanych rozwiązaniach konstrukcyjnych oraz rodzajach konstrukcji posadzki charakterystycznych dla danego regionu.
Należy nadmienić, że w myśl Ustawy o ochronie zabytków z 2003 r. zabytkowe posadzki podlegają ochronie prawnej, a jedynym dopuszczalnym ograniczeniem tej ochrony jest zachowanie przez
nie wartości użytkowych.
Tajchman J. (1996), Wartościowe elementy drewniane występujące w zabytkach architektury wymagające szczególnej ochrony przeciwpożarowej, w: Ochrona przeciwpożarowa obiektów zabytkowych, Materiały Konferencji II Międzynarodowego Sympozjum, Kraków 17–21 X 1996, Poznań, s. 51–70.
111
Projekt konserwacji Herkulanum: identyfikacja materiałów organicznych stosowanych na malowanym drewnie archeologicznym
Diego Tamburini, Jeannette Jacqueline Łucejko*, Francesca Modugno, Maria Perla Colombini
Departament Chemii i Chemii Przemysłowej, Uniwersytet w Pizie, Włochy
*j.lucejko@ns.dcci.unipi.it
Dom Telephusa w Herkulanum (Zatoka Neapolitańska, Włochy) jest rzymskim domem zasypanym przez wybuch Wezuwiusza w 79 r. Budynek miał drewniany, dekorowany dach, którego części zostały wydobyte w 2009 r. spod kilku metrów zestalonego piroklastycznego materiału w rejonie
Starożytnej Linii Wybrzeża, w bardzo mokrym środowisku. Dach, w dobrym stanie zachowania,
nosi ślady oryginalnych, malowanych dekoracji.
W ramach Projektu konserwacji Herkulanum (inicjatywa Packard Humanities Institute przy współpracy Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Napoli e Pompei oraz Szkoły Brytyjskiej
w Rzymie) podjęto badania, aby zrozumieć technikę malarską zastosowaną przez rzymskich malarzy do dekoracji dachu. W związku z tym pobrano 18 mikropróbek (mniej niż 500 µg) z materiałów
malarskich z dziewięciu części dachu i przeanalizowano je.
Dwie różne techniki analityczne – chromatografia gazowa i spektrometria masowa (GC-MS) oraz
piroliza w połączeniu z chromatografią gazową i spektrometrią masową (Py-GC/MS) – zostały użyte
do identyfikacji medium oraz innych substancji organicznych. Wyniki uzyskane w obu technikach
pozwoliły na potwierdzenie malarskiego medium i materiałów konserwatorskich zastosowanych
w czasie odkopywania obiektu. Zebrane dane informują o stosowanych technikach malarskich i ich
stanie zachowania, przyczyniając się do planowania strategii konserwacji.
112
Projekt oceny metod czyszczenia markieterii Boulle’a
Caroline Thomas*, Frédéric Leblanc
Decorative Arts Section, Conservation Department, Centre de Recherche et de Restauration des Musées de France (C2RMF), Francja
*caroline.thomas@culture.gouv.fr
Ponowne otwarcie XVIII-wiecznych pokoi w sekcji sztuk dekoracyjnych Luwru było okazją, aby
rozważyć przeprowadzenie zabiegów konserwatorskich markieterii Boulle’a. Badania zostały podjęte w centrum badań i restauracji C2RMF i były prowadzone przez Dział Sztuki Dekoracyjnej.
Intarsja/markieteria Boulle’a wykonana jest z pięciu elementów: szylkretu/rogu, mosiądzu, cyny,
hebanu i łączących wypełniaczy. Pierwsze trzy zostały nałożone i docięte według wzorca, a następnie łączone z części w tzw. pierwszą część (szylkret jako tło) i odpowiednio drugą w układzie
odwrotnym (mosiądz lub cyna jako tło). Następnie ryciny wykonano dłutem i wypełniono czarnym
materiałem, stwarzając iluzję głębi kompozycji. Wiele z oryginalnych rycin zostało zniszczonych
przez wcześniejsze restauracje mające na celu usunięcie tlenków lub oczyszczenie powierzchni
– sytuacja ta doprowadziła do wzięcia pod uwagę innych metod czyszczenia oraz ich wpływu na
użyte oryginalnie materiały.
Protokół badań miał na celu ocenę, ile materiału usunięto podczas różnych metod czyszczenia,
poprzez pomiar różnicy wysokości pomiędzy skorodowanym obszarem oraz częścią oczyszczoną.
Głównym zadaniem było znalezienie najodpowiedniejszych metod i narzędzi. Różne ryciny były
mierzone na głębokość i szerokość na elementach mosiężnych pochodzących z mebli powierzonych
C2RMF przez Luwr, aby w ten sposób je przeanalizować, a następnie poddać restauracji. Zrobiliśmy próbki z trzech poziomów głębokości grawerowania: najgłębsza na 121 mikronów, średnia na
70 mikronów, a najmniejsza na 21 mikronów. Pomiary te, będące porównywalne do tych obserwowanych na intarsji mebli, dały nam skalę odniesienia dla naszej metody czyszczenia. Protokół oceny
obejmował głównie mikrofotografie, połyskomierz i Hirox.
Aby uzyskać pomiary, które mogłyby być powtarzalne i niezawodne, metoda oceniania wyników badania została pomyślana następująco:
1. Wybraliśmy i przygotowaliśmy trzy serie próbek jak najbliżej odpowiadające składowi stopu
metalu (mosiądz ZN30) i korozji intarsji w trzech głównych rodzajach korozji: mocny ciemny,
średni żółto-brązowy i jasny.
2. Prawie 20 produktów i technik zostało przebadanych w serii próbek.
3. Skupiliśmy się na korekcie pomiaru z systemem blokującym na płycie umożliwiającym powtarzalność, więc mogliśmy zmierzyć wiarygodnie każdą próbkę przed zabiegami konserwatorskimi i po nich.
4. Pomiary pomiędzy dwoma wartościami referencyjnymi dały wartość różnicy między skorodowanym obszarem a oczyszczoną powierzchnią, co pomogło ocenić poziom zniszczenia spowodowany użyciem różnych technik.
Nasze wyniki zaprezentujemy na podstawie oceny poziomu zniszczenia i stanu powierzchni, zaproponujemy też alternatywne postępowania konserwatorskie, które zostały opracowane w trakcie
tego badania.
113
Zarządzanie schematem konserwacji pozłacanego, polichromowanego,
rzeźbionego dzieła sztuki z wykorzystaniem aplikacji programu
Open Source. Studium przypadku bram świątyni z ortodoksyjnego
Templon w północnej Grecji
Tsipotas Dimitrios*, Hatzi Efrosini
Faculty of Wood and Furniture Design and Technology, Technological Educational Institute of Larisa, Grecja
*dtsipotas@yahoo.gr
Niniejsze studium przypadku opisuje niezwykle zniszczony i niestabilny, pozłacany, polichromowany, rzeźbiony w drewnie obiekt dziedzictwa sakralnego pochodzący z kościoła Zaśnięcia
Najświętszej Marii Panny z 1862 r., który znajduje się w południowo-wschodniej części prefektury
Pieria, w miejscowości Old Skotina. Obiekt ten składa się z dwóch skrzydeł drzwi, z których każde
jest rzeźbione z jednego bloku drewna i ma wygrawerowane, malowane płyciny oraz pozłacane
dekoracje drewniane.
Przeprowadzone prace badawcze, dokumentacja, rejestrowanie i analizy koncentrowały się na
czterech celach: wielkość, kształt i styl, materiały konstrukcyjne i technologie, stan deterioracji i dokumentacja postępowania konserwatorskiego. Aby usprawnić sposób, w jaki zarządzano badaniami i zabiegami konserwatorskimi oraz raportowano przebieg prac, wykorzystano rozwój oprogramowania komputerowego i możliwość zrobienia zdjęć cyfrowych.
Do zebrania powyższych informacji wykorzystano typowe niedestrukcyjne i destrukcyjne metody. Do edycji i uzyskania informacji technologicznych oraz stylistycznych zastosowano: fotografię
w różnych warunkach oświetleniowych (widzialne, UV) i z użyciem różnych metod (widok normalny, makrofotografia), mikroskopię cyfrową, mikroskopię optyczną, skaningową mikroskopię
elektronową (SEM) oraz skanowanie laserowe 3D wraz z projektowaniem 2D/3D i oprogramowaniem. Aby określić względną wilgotność i gęstość, odwołano się do metod mechanicznych, do rozpoznawania materiałów oraz technik zaś wybrano analizę chromatografii gazowej i spektrometrii
masowej (GC-MS). Identyfikacje gatunku drewna przeprowadzono metodą optyczną i skaningowej
mikroskopii elektronowej z wykorzystaniem internetowych baz danych gatunków drewna oraz
oprogramowania identyfikacyjnego. Dodatkowo użyto oprogramowania kolorymetrycznego do
określenia pre- i postkonserwatorskich wyników czyszczenia powierzchni.
Skuteczność, bezpieczeństwo i odwracalność, gdzie jest to możliwe – to główne kryteria wyboru
metod oraz materiałów stosowanych w praktyce konserwatorskiej. Ogólne czyszczenie powierzchni przeprowadzono po rozległych badaniach i wykorzystaniu ustalonego oprogramowania oraz
systemu baz danych do czyszczenia utlenionych lakierów z malowanych dzieł sztuki. Estetyczna
reintegracja została przeprowadzona po cyfrowej obróbce zdjęć z określonych obszarów. Ekspozycję i komunikację z publicznością rozwiązano za pomocą prezentacji, edycji zdjęć i graficznych programów projektowych wraz z zaprojektowaniem oraz produkcją odpowiedniej, niedrogiej gabloty
wystawowej.
Podczas prezentacji zostaną przedstawione trudności oraz rozwiązania opracowane przez konserwatorów, m.in.: skuteczne planowanie, dokumentacja, rejestrowania, badania, wykonanie i osta-
114
teczne przekazanie wszystkich wyników badań, a także poszczególne etapy postępowania konserwatorskiego. Zaprezentowane zostaną opracowanie danych oraz edycja zdjęć w oprogramowaniu
2D/3D do projektowania, a proces integracji powyższych informacji za pomocą prezentacji i oprogramowania do edycji obrazu będzie wyjaśniony. Przedstawione zostaną również środki techniczne
oraz indywidualne umiejętności i doświadczenie wymagane w dekodowaniu artystycznych, naukowych i metodologicznych składników ogólnego planu konserwacji dla szerokiej rangi komunikatywnych i edukacyjnych wyników.
115
Smocze Sanie – studium techniczne i konserwacja pojazdu konnego.
Badania na temat zachowania i potrzeby powłoki zabezpieczającej
na uszkodzonych złoceniach olejnych
Léa Wegwitz
Rijksmuseum, Amsterdam, Holandia
l.wegwitz@rijksmuseum.nl
Studium to dotyczy XVIII-wiecznych konnych sań z Narodowego Muzeum Pojazdów i Turystyki (Château de Compiègne) z Francji, które w 2010 r. zostały wypożyczone przez muzeum jako
przedmiot mojej pracy magisterskiej w dziedzinie konserwacji mebli. W czasie roku sanie zostały
poddane rozległym historycznym, technicznym i naukowym badaniom z wykorzystaniem krajowych laboratoriów i włączeniem się w pracę historyków oraz konserwatorów malarstwa w dziedzinie powozów, konserwatorów struktur drewnianych, a także naukowców w dziedzinie materiałów
zabytkowych.
Podczas złotej ery w XVII w. sanie były rekreacyjnym pojazdem luksusowym na europejskich
dworach, jednak ilość dokumentacji dotyczącej ich stosowania lub budowy jest bardzo skąpa. Dokładne obserwacje i analizy techniczne, które przeprowadzono na tych saniach, zostały porównane
z dawnymi traktatami o budowie pojazdów konnych. Badania te wykazały, że z wielką ostrożnością
podchodzono do wyboru materiałów i ich obróbki w celu zwiększenia ich odporności strukturalnej.
Porównanie uwidoczniło, jak rozległa analiza technik i materiałów stworzyła zasób wiedzy na temat historii sań oraz ich pochodzenia. Niniejsze opracowanie zawiera obszerną analizę ujawniającą
pięć kolejnych systemów dekoracyjnych.
W raporcie stanu zachowania zaznaczono, że zarówno struktura, jak i warstwy dekoracyjne wymagają konserwacji. Z jednej strony, sanie są złożonym obiektem używanym w ekstremalnych warunkach klimatycznych dla transportu, z drugiej zaś – są przykładem przepychu. Obejmują one
szeroki zakres materiałów: farby, złocenia, drewniane płyciny i stolarkę, metal, a także tapicerkę.
Aby dostosować się do tej różnorodności, pewna ilość zastosowanych technik analitycznych i protokołów konserwacji – takich jak cieniowanie moiré lub wypełnienia z teksturą przy użyciu silikonowych odcisków oraz wykorzystanie cyklododekan jako warstwy izolacyjnej – została zapożyczona
z innych dziedzin, a niektóre z nich zostały zastosowane po raz pierwszy, z korzyścią dla konserwacji mebli.
Prezentacja uwypukli badania naukowe przeprowadzone przy konserwacji. Konieczne było,
zwłaszcza biorąc pod uwagę bardzo zły stan zachowania złocenia olejnego na drewnianych częściach, ustalenie, czy uszkodzone złocenie wymaga powłoki zabezpieczającej, czy też nie, a jeśli
to konieczne, trzeba było zaproponować najbardziej odpowiednią warstwę ochronną. W tym celu
opracowaliśmy model olejno-złoconych próbek porównywalnych ze znalezionymi na saniach: złocenie olejne poddane ekstremalnym warunkom klimatycznym, a teraz przechowywane w środowisku muzealnym.
Dzięki literaturze i badaniom wstępnym wybraliśmy różne systemy ochronne: tradycyjny lakier (szelak), werniks konserwatorki (Regalrez 1126 ®) i wosk ochronny (mikrokrystaliczny wosk
116
Cosmoloid 80H). Badania dokumentują zachowanie złocenia olejnego na drewnie – techniki wciąż
rzadko badanej w dziedzinie konserwacji. Ujawniają one potrzebę warstwy ochronnej na tego typu
złoceniu, gdy uległo ono zniszczeniu. Technika profilometrii zastosowana po raz pierwszy w takiej
sytuacji przynosi istotne informacje o stanie degradacji powierzchni.
Prezentacja przekaże detale bieżących kwestii konserwacji obiektów, które należą jednocześnie
do kategorii mebli, rzeźby i malarstwa, oraz zasugeruje, że innowacje mogą czasami polegać na rzucaniu nowego światła na techniki, bez ograniczania wiedzy do określonych specjalności. Przedstawione też będą problemy konserwacji, a także refleksje dotyczące traktowania drewnianej struktury
oraz powierzchni dekoracyjnych.
117
Konserwacja drewnianych struktur architektonicznych – nowe warunki,
potrzeby i perspektywy
Krzysztof Wieczorek
Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, Oddział Mazowiecki, Polska
awiec3@interia.pl
Celem posteru jest analiza współczesnych warunków technicznych wykonywania prac przy
zabytkowych strukturach architektonicznych i przedstawienie sposobów przeciwdziałania negatywnym zjawiskom w tym obszarze. Propozycje zmian elementów dotychczasowych praktyk konserwatorskich dotyczą etapu przygotowywania założeń do programów konserwatorskich, wyboru
materiałów konserwatorskich i budowlanych oraz narzędzi pracy. Są one odpowiedzią na zmienione warunki korzystania z budulca drewnianego i zwiększoną podaż współczesnych produktów
przemysłowych odmiennych od tradycyjnych, a decydujących o końcowym efekcie prac konserwatorskich, które są dodatkowo utrudniane przez niedostatek dobrych wzorów i opracowań teoretycznych oraz niedobór wykwalifikowanych rzemieślników.
Pożądana staje się zmiana sposobu traktowania zabytków drewnianych, które będąc nośnikami
wartości historycznych i artystycznych, są także zabytkami techniki oraz dziełami kultury technicznej o głębokich wartościach naukowych, edukacyjnych i pozamaterialnych. Prezentacja opiera się
na wnioskach z badań i obserwacjach zebranych w przygotowywanej do druku rozprawie Architektura i budownictwo drewniane w Polsce. Wpływ właściwości drewna i tradycyjnych technik ciesielskich na
formę i trwałość obiektów zabytkowych.
Obok zmienionych warunków ekonomicznych i prawnych do nowych warunków natury technicznej, w jakich wykonywane są prace konserwatorskie przy strukturach drewnianych, należą:
– zwiększona możliwość wyboru drewna na cele konserwatorskie z bogatszej niż w przeszłości
oferty handlowej wynikająca ze wzrostu zasobów lasów w Polsce,
– różnice w wyglądzie śladów pozostawianych przez współczesne narzędzia na drewnie w uzupełnieniach struktur w porównaniu ze śladami po tradycyjnych narzędziach ręcznych na elementach oryginalnych,
– używanie współczesnych gwoździ, wkrętów, śrub i łączników metalowych, które wpływa na
zmianę detali konstrukcji i przyśpiesza zanik tradycyjnych umiejętności ciesielskich,
– zmiany w zasadach produkcji i stosowania chemicznych środków ochrony drewna wymuszające poznawanie i stosowanie tradycyjnych technicznych metod ochrony drewna,
– zwiększona podaż i stosowanie do modernizacji zabytków nowych materiałów malarskich,
ociepleniowych, budowlanych i dekarskich, a także współczesnych mediów i modeli okien,
brak wypracowanych technicznych i estetycznych kryteriów oceny efektów konserwacji oraz
rekonstrukcji zabytkowych struktur drewnianych.
Autor postuluje uzupełnienie dotychczasowego zakresu badań architektonicznych i materiałów
budowlanych w zabytkach o badania historycznych warunków i zasad stosowania drewna w budownictwie oraz wykorzystywanie wyników tych prac w programach konserwatorskich. Dzięki
temu w postępowaniu konserwatorskim niepotrzebne będą rozwiązania współczesne lub anachro-
118
niczne, niezgodne z poziomem rozwoju umiejętności, narzędzi i urządzeń w czasach powstania zabytku. Znajomość dawnych technik umożliwia wykonywanie rekonstrukcji brakujących detali bez
uszczerbku dla formy budowli i zachowanie ocalałych dokumentów kultury technicznej właściwej
dla epoki i regionu, w których zabytek powstał.
Stosowanie się do podstawowych zasad sztuki (techniki) ciesielskiej, czyli budowlano-technicznych sposobów ochrony drewna i właściwego doboru materiału, uchroni zabytki i samych
konserwatorów przed możliwymi szkodliwymi skutkami niepotrzebnego używania chemicznych
środków ochrony drewna, a także umożliwi bezpieczne wykorzystywanie zabytkowych domów
drewnianych.
Sposobem upowszechnienia korzyści ze stosowania się do zasad tradycyjnego ciesielstwa może
być specjalna wystawa prezentująca dorobek polskiej sztuki ciesielskiej, obrazująca historię budownictwa drewnianego z technicznego punktu widzenia. Przy wykorzystaniu współczesnych środków multimedialnych obok samych dzieł polskiej architektury drewnianej mogą być pokazane także nieznane szerzej zasady konstrukcyjne oraz techniki i technologie stosowane w budownictwie na
naszych ziemiach w przeszłości.
Oryginalne detale architektoniczne, modele konstrukcji, narzędzia i urządzenia techniczne oraz
fotografie i filmy prezentujące sposoby operowania dawnymi narzędziami mogłyby być podstawą
w kształceniu kadr konserwatorskich, architektów i rzemieślników. Dla szerokiego odbiorcy natomiast byłyby one atrakcyjną formą edukacji i zachętą do korzystania z zabytkowych domów drewnianych oraz utrzymywania ich w historycznej postaci.
119
Zmiany właściwości drewna dębu po trzech latach ekspozycji w warunkach
podwodnych na stanowisku archeologicznym w Zatoce Puckiej
Hann Wróblewska*, Andrzej Fojutowski, Magdalena Komorowicz, Aleksandra Kropacz, Andrzej Noskowiak
Instytut Technologii Drewna, Poznań, Polska
h_wroblewska@itd.poznan.pl
*
Pomian Iwona
Centralne Muzeum Morskie, Gdańsk, Polska
Drewno dębu jest gatunkiem znanym ze stosunkowo dużej odporności na degradację powodowaną przez czynniki biotyczne. Od wieków stosuje się je do budowy statków i łodzi, które w trakcie użytkowania stale narażone są na destrukcyjne działanie wody i organizmów wodnych. Wiele
z tych obiektów pływających uległo zatopieniu, a ich wraki, zalegając na dnie mórz i w osadach dennych starych portów, stopniowo niszczeją. Dziś są to obiekty archeologiczne dostarczające cennych
informacji historycznych, technologicznych, cywilizacyjnych i kulturowych.
Aby zachować wraki statków dla przyszłych pokoleń, podejmowane są programy badawcze
(np. MoSS, MACHU), których celem jest lokalizacja wraków, ich badanie i zabezpieczenie. Niektóre
wraki są wyławiane i poddawane zabiegom konserwatorskim w muzeach z myślą o ich przyszłej
ekspozycji. Zabiegi te są bardzo drogie i czasochłonne, a nie zawsze przynoszą spodziewane efekty, zwłaszcza w przypadku dużych jednostek. Przykładem może być wrak szwedzkiego okrętu
„Waza”. W związku z tą sytuacją zrodziła się idea zabezpieczania wraków w miejscu ich znalezienia
lub innym bezpiecznym miejscu na dnie morskim i monitorowania panujących tam warunków. Jednym ze sposobów monitorowania ma być śledzenie zmian zachodzących w drewnie współczesnym
zatopionym w sąsiedztwie podmorskich stanowisk archeologicznych. Dotychczasowa wiedza
o szybkości i wielkości zmian zachodzących w drewnie pod wpływem podwodnego środowiska
morskiego, a także przebiegu procesów degradacyjnych jest niewystarczająca i wymaga eksperymentalnego pogłębienia.
W ramach projektu MACHU (Managing of Cultural Heritage Underwater) podjęto badania nad
wpływem środowiska Morza Bałtyckiego na właściwości współczesnego drewna dębowego. Próbki drewna zostały umieszczone na podwodnych stanowiskach archeologicznych. Celem badań było
określenie zmian właściwości drewna dębowego po różnych okresach ekspozycji w wodzie morskiej w porównaniu z właściwościami bliźniaczych próbek kontrolnych niewystawionych na takie
działanie. Wyniki mają ukazać zmiany w drewnie współczesnym dębu (Quercus sp.) spowodowane
przebywaniem próbek (250 x 10 x 10 mm) w środowisku morskim przez okres trzech lat od zatopienia na stanowisku archeologicznym w średniowiecznym porcie w Pucku.
Badane próbki po wyłowieniu z wody morskiej poddawano wstępnej ocenie organoleptycznej,
a następnie klimatyzowano i przygotowywano do badań fizycznych, chemicznych i biologicznych.
Oznaczono ubytek masy i gęstość drewna, odczyn drewna (pH), wytrzymałość na zginanie i moduł sprężystości, wytrzymałość na ściskanie wzdłuż włókien, podatność na rozkład powodowany
przez grzyby Coniophora puteana i Trametes versicolor, a także zawartość głównych (celuloza, lignina,
120
pentozany) i ubocznych składników chemicznych drewna (substancje rozpuszczalne w wodzie, etanolu i 1-procentowym wodnym roztworze NaOH, substancje mineralne).
Uzyskane wyniki wskazują widoczne i wymierne zmiany w drewnie dębowym zanurzonym
w wodzie morskiej na trzy lata. Stwierdzono znaczną zmianę barwy próbek, zaobserwowano zasiedlenie powierzchni próbek przez skorupiaka (Balanus improvisus) i małża (Mytilus trossulus) oraz
kolonie siatecznika bałtyckiego (Electra crustulenta). W porównaniu z próbkami kontrolnymi badane próbki charakteryzowały się: ok. 17-procentowym spadkiem gęstości, prawie 30-procentowym
ubytkiem masy drewna, ok. 40-procentowym spadkiem wytrzymałości na zginanie, ok. 55-procentowym spadkiem wytrzymałości na ściskanie. Stwierdzono dziesięciokrotny wzrost zawartości
składników mineralnych, wzrost odczynu pH, nieznaczny spadek zawartości celulozy (ok. 2 proc.),
zmniejszenie zawartości substancji rozpuszczalnych w wodzie, etanolu i 1-procentowym wodnym
roztworze NaOH. Badania wykazały również znaczny wzrost podatności drewna na rozkład powodowany przez grzyby podstawczaki. Dalsze obserwacje zmian zachodzących w drewnie mogą być
przydatne jako wskaźnik (bioindykator) zmian do celów ochrony i monitorowania podwodnych
obiektów archeologicznych.
121
Badania stopnia degradacji mokrego drewna wykopaliskowego
z Biskupina. Charakterystyka metodami klasycznymi i instrumentalnymi
Magdalena Zborowska, Włodzimierz Prądzyński
Instytut Chemicznej Technologii Drewna, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Polska
*mzbor@up.poznan.pl
Jeannette Łucejko, Diego Tamburini, Maria Perla Colomnbini
Instytut Chemii i Chemii Przemysłowej, Uniwersytet w Pizie, Włochy
Leszek Babiński
Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Polska
Badanie stopnia degradacji drewna o wartości historycznej jest jednym z etapów procesu konserwatorskiego. To na podstawie jego rezultatów konserwatorzy podejmują decyzję o kluczowym
aspekcie procesu konserwacji artefaktu. Charakteryzacja drewna jest zagadnieniem złożonym,
gdyż materiał ten wykazuje znaczne zróżnicowanie zarówno na poziomie submikroskopowym, mikroskopowym, jak i makroskopowym. Dodatkowym czynnikiem, który powoduje zróżnicowanie
w strukturze tego materiału, a występuje w przypadku drewna wykopaliskowego, jest jego degradacja. Jej rodzaj oraz skala zależne są od wielu czynników, spośród których najważniejszym są
warunki zalegania. Powoduje to, że rozpoznawanie i charakterystyka obiektu są skomplikowane,
a obserwowany efekt zmian jest niejednokrotnie trudny do oszacowania.
Badania wybranych właściwości fizycznych, najczęściej wykonywane w pracowniach konserwatorskich, pozornie wydają się prostym wskaźnikiem degradacji drewna wykopaliskowego. W rzeczywistości wymagają jednak dogłębnej wiedzy na temat zmienności wybranych cech drewna w zależności od gatunku, klasy biosocjalnej, wieku i wielu innych czynników. Rozpoznanie gatunku
– podstawowy warunek przeprowadzenia prawidłowej interpretacji rezultatów analiz, właściwości
fizycznych – a w dalszej kolejności analiza makro- i mikrostruktury przybliżają jedynie do poznania
faktycznego stanu zachowania drewna w określonych warunkach. Istotnym ograniczeniem zastosowania tychże analiz w badaniach z zakresu dziedzictwa kulturowego jest konieczność pobierania
próbek w ilości, która nierzadko powoduje znaczny ubytek w obiekcie archeologicznym.
Techniki klasyczne polegające na ocenie właściwości fizycznych lub chemicznych pozwalają
na interpretacje zjawisk, jakie towarzyszą degradacji drewna w zaistniałych warunkach, jednak
są często stosowane wybiórczo lub w ograniczonym zakresie ze względu na wielkość próbek potrzebnych do analizy. Są to techniki czasochłonne, co powoduje, że wykonanie badań niezbędnych
podczas oceny stanu zachowania drewna archeologicznego obiektu wielkogabarytowego ogranicza się często do kilku prób. Uzyskane w ten sposób wyniki mogą nierzetelnie obrazować faktyczny rozkład drewna. Co więcej – są to techniki niszczące, co dyskryminuje je w badaniach dóbr
kultury w świetle ostatnio obowiązujących w muzealnictwie trendów. Wykorzystanie metody mikrodestrukcyjnej, takiej jak piroliza sprzężona z chromatografią gazową i spektrometrią masową
(Py-GC/MS), do oceny stopnia rozkładu drewna archeologicznego prezentuje nowe możliwości,
jeśli chodzi o charakteryzację stopnia degradacji przedmiotów drewnianych o wartości historycz-
122
nej. Technika ta – do zalet której z pewnością można zaliczyć wysoką czułość, szybki czas analizy
oraz niewielkie ilości materiału, które są niezbędne do przeprowadzenia analizy (na poziomie μg)
– pozwala na charakteryzację stopnia degradacji drewna poprzez analizę produktów pirolizy polimerów wchodzących w skład drewna, takich jak celuloza, hemicelulozy i lignina na poziomie
molekularnym. Pozwala stwierdzić, na jakim poziomie drewno uległo degradacji, np. jakie składniki główne ligniny uległy destrukcji, część gwajacylowa lub syryngilowa ligniny, a co za tym idzie
– stwarza możliwość pogłębienia wiedzy o stopniu degradacji drewna w stosunku do analizy klasycznej.
Istotnym punktem prac badawczych jest interpretacja rezultatów i ich relacja w stosunku do
wyników otrzymanych za pomocą technik powszechnie stosowanych w pracowniach konserwatorskich.
Badania prowadzono na mokrym drewnie archeologicznym wydobytym z torfu podczas prac
wykopaliskowych realizowanych na terenie Muzeum Archeologicznego w Biskupinie. Materiał
badawczy – drewno z gatunku dębu – wytypowano na bazie najczęściej wydobywanych obiektów podczas prac wykopaliskowych prowadzonych na terenie Europy Środkowej. Zdecydowana większość badań dotyczących zarówno oceny warunków zalegania, stopnia degradacji,
jak i konserwacji przeprowadzona została na obiektach z drewna dębowego, a co za tym idzie
– opracowania poświęcone dębowym znaleziskom wydają się gruntowne i powszechnie dostępne.
Podczas badań zastosowano metody klasyczne, tzw. na mokro, do oznaczania wybranych właściwości fizycznych i chemicznych na poziomie polimerów obecnych w analizowanym materiale
oraz technikę pirolizy Py-GC/MS do badań stopnia degradacji drewna archeologicznego na poziomie molekularnym. Zastosowanie dwóch rodzajów metod dało możliwość weryfikacji oraz wielopłaszczyznowych porównań wyników badań prowadzonych techniką Py-GC/MS z wynikami analiz właściwości fizykochemicznych, standardowo wykorzystywanych w ocenie stopnia degradacji
drewna.
123
Protection of mural polychromy on wood based on the selected wooden
temples in Poland and around the world
Jarosław Adamowicz
The Panel Paintings’ Conservation Unit, Faculty of Conservation and Restoration of Works of Art, Jan Matejko Academy of Fine Arts
in Krakow, Poland
jadamowicz@asp.krakow.pl
Issues related to the research and conservation of mural polychromy on wood are inextricably
linked to the preservation of wooden architecture. Wooden architecture and thus paintings on wood
fit into the cultural landscape and heritage of many countries. Polish examples of polychrome interiors of picturesque wooden churches of various religious groups are registered on the UNESCO
World Heritage list. For many years at national and international forums we have disseminated our
achievements in research, conservation and preventive conservation of wooden architecture and
decorations. The International ICOM-CC Conference in Warsaw in 2013 is an ideal forum to share
our achievements, experiences and thoughts in this field. From the Middle Ages to the present day
wooden sacral buildings have formed unique, distinct phenomena in the architectural and artistic
landscape of Poland. Preserved to this day, many temples built in wood are decorated with painted
murals. Many of these buildings have priceless medieval triptychs and panel paintings, which are
inextricably linked to them. There are various types of paintings on wood in the context of wooden
architecture:
– Monumental mural painting on wood which decorate the walls and ceilings,
– Painting adorning the fixed elements of the church furnishing, such as rainbow beams, collator
benches, tabernacles and pulpits, closely related to the interior mural decorations
– Panel paintings represented by the medieval setting of the altar: triptychs and diptychs,
– Panel paintings represented by the single panels of images or images that are part of the modern altars, and polychrome and monochrome decorative elements of the church fixtures.
For many years, the team of conservators of fine arts and scientists in Krakow have been carrying out a program of protection of the most valuable monuments of wooden architecture in
Malopolska. Between 1999 - 2012 comprehensive research and conservation of several medieval
wooden churches were conducted and include Debno in Podhale, Harklowa, Grywald, Sromowce
Nizne, Trybsz, Przydonica and Szalowa. Research and inventories were carried out in many other
buildings. The leading conservator who has supervised comprehensive restoration projects is Dr.
Jaroslaw Adamowicz of the Department of Conservation and Restoration of Works of Art at the
Academy of Fine Arts in Krakow, co-author and coordinator of many conservation research programs of polychrome wooden churches in Poland. His work abroad will provide other analogous
examples of the conservation, preservation and protection of polychromy in Austria, Switzerland,
Romania, Norway and Japan.
124
A study on the application of a Polymer nano-composite (PNC)
in conservation of the Abu Rouash wooden boat from the
First Dynasty – 2950 B.C.E.
O. Ali1, Y.Tristani5, M.Mostafa6, M.Wuttmann5, A. Orabi4, M. AbdRahman1, M. Othman1, M. Abd el Aziz1,
E.Kamal3 , E.Taha1 , A.Adel1, A. Elkhiar1 , B. Gehad*1, A. Medhat1 ,H. Khalil1, A. Adel1, N. Badr1, M. Ragab1, A. Gamil1, A.el Magraby1, I.Ezzat1 ,H. Galal2, M. Dayhoum1
The Grand Egyptian Museum – Conservation Centre – Special project laboratory, Giza, Egypt
1
The Grand Egyptian Museum – Conservation Centre – Microbiological investigation laboratory, Giza, Egypt
2
The Grand Egyptian Museum – Conservation Centre – Data base unit, Giza, Egypt
3
The Grand Egyptian Museum – Conservation Centre – Display preparation unit, Giza, Egypt
4
Institut français d’archéologie orientale, IFAO-Le Caire, Egypt
5
Ministry of State of Antiquity – Alexandria, Egypt
6
* basem_gehad@gem.gov.eg
This study aims to evaluate some selected nano polymers composites (NPCs) in the conservation
of the Abu Rouash wooden boat.
The funerary boat found in 2012 by the French mission at the archaic site of Abu Rawash is of
paramount importance in the history of the naval architecture of the ancient Egyptians. Different
methods were used for the documentation of the technological aspects and the details of the boat
construction. The strakes and planks forming the boat hull were scanned using high resolution scanner up to 600 dpi. The methods of joining planks in each stroke were traced based on the high resolution image to scale in order to identify the relationship between channels dimensions and method
of lashing. The construction of the boat gave indications of the high technology used during this
period and highlights the relationship to later boat like the Cheops of boat from the Old Kingdom.
Radiocarbon dating confirms the date proposed for the boat as well as the cemetery; the calibrated
date resulted from the analysis was 2950 B.C.E.
Wood and plant fibres are the principal component of older boats. Characterization of the wood
has some merit, not only from the historic perspectives but also for enabling informed conservation.
The different wood pieces or “planks” may show singular type or singular deterioration patterns
and thus warrant customized approaches to treatment.
Thermal Degradation of cellulose may also cause a decrease in crystallinity. Also there are relations between the mechanical properties and the cell wall behaviour .The structural braces of wood
cell walls are wound at a characteristic angle and sense around the fibre axis, which are clearly visible in scanning electron microscope images.
Nanoscience and nanotechnology are revolutionizing materials science in a pervasive way, in a
manner similar to polymer chemistry’s revolution of materials science. Polymer nano-composites
(PNCs) based on a co-polymer of Methyl methacrylate and Hydroxy Propyl Cellulose were prepared using an eco-friendly ultrasonic bath at 4°C, Wet chemistry was used to prepare nano-photo
catalysts and stabilizers. The objective of this study was to study the changes induced in the physical-mechanical properties of wood when subjected to consolidation treatments with PNCs, with the
125
aim to establish a protocol for the selection of the most appropriate methods for the consolidation of
wood that has been severely damaged by insects and microorganisms. Several tests were carried out
using consolidates and fillers on detached fragments from the original boat, taking into account the
variety in the deterioration rates and the visual appearance of the wood specimens. Consolidation
materials were combined in mixtures and these mixtures were evaluated before and after series of
accelerated ageing tests (UV and thermal ageing). Microscopic investigations included light microscopy, scanning electron microscopy, Fourier Transform Infrared Spectroscopy and Colourimetry.
The aim of the experiments was to determine the behaviour of the samples as a function of both the
PNCs and the characteristics of wood and according to the following parameters: density, hygroscopicity, volumetric contraction, hardness, and axial compressive strength. Following polymerization, there is an obvious improvement of mechanical properties and microbial resistance.
126
The conservation-restoration treatment of the Valletta timber drawbridge
Josef Aquilina
Wood Conservation Department, Heritage Malta, Malta
joseph.schiro@gov.mt
When the Sovereign Knights Hospitallers of St John of Jerusalem, of Rhodes and of Malta built
the formidable fortified city of Valletta after the Great Siege of Malta in 1565, it was then regarded
as one of Europe’s most important works of military architecture and was held as a model of fortification of its time. The city could be accessed from three gates which were all destroyed during
the British rule in Malta and were replaced with others. The discovery of a bascule type drawbridge
which was found abandoned in a disused area in Fort St Elmo in Valletta led to the speculation as to
whether the drawbridge originally formed part of the main land front gate called Porta Reale.
In the paper, the different typologies of drawbridges found in Malta and in other countries will
be illustrated first. This will be followed by a description of the characteristics and elements which
are found in the wooden deck of the drawbridge in question. Second, we present the constituent
elements and the scientific tests which were carried out on the wood and the finishes, to try and
establish a date to the timber structure. The methods which were used in the construction of the
drawbridge including the framed structure, the joinery and manner of assemblage, its numbering
system and evidence of tool marks are presented and explained. Third, we illustrate the state of
preservation and the deterioration found in the drawbridge which includes severe weathering and
surface erosion, the raised grain, decay fungi, xylophagous insect attack, and tannic acid staining due
to the corrosion of the ferrous metals of the drawbridge.
Having given due consideration to the theoretical and methodological considerations described, the actual conservation intervention including the consolidation, cleaning and treatment of the
wood and metal parts forming part of the drawbridge is explained.
The multi-disciplinary approach to the conservation of the drawbridge has served as a catalyst
for further research as no other bascule drawbridge of the period of the Knights of Malta has survived. Since comparative analysis with other similar bridges is impossible, only further scientific and
archival research can answer the questions which have arisen during conservation.
The drawbridge is presently displayed in the newly-opened interpretation centre called The Fortress Builders which is dedicated specifically to communicate and exhibit the history and significance of Malta’s military architecture.
127
The Impact of external factors on the condition of the wooden
support and polychromy of the Portrait of King Władysław Jagiełło
– A presentation of research and conservation treatment
Oliwia Buchwald-Zięcina
Wawel Royal Castle in Krakow, Poland
oliwia@onet.pl
The degradation of wooden panel paintings is caused by numerous factors which may be biological, chemical, physical-chemical and physical-mechanical. The polychrome layer constitutes a
matrix reflecting the processes occurring in the wooden support. An example of an object affected
by the above-described degradation is a portrait of King Władysław Jagiełło, which is the property
of the Diocesan Museum in Sandomierz (Muzeum Diecezjalne w Sandomierzu). This painting is the
oldest known portrait of the King (dating back to the second quarter of the 16th C.) is in very poor
condition.
Numerous physical-chemical examinations were performed in order to precisely determine
the painting’s technological structure and formulate an appropriate conservation work programme. Analysis included examinations with UV, IR, X-radiography as well as chemical tests
of the adhesive, the ground and the pigments from the original painting layer. The results of
laboratory tests confirmed that repainting covered an original painting of high aesthetic and
technological quality.
Before the conservation work commenced, the condition of the wooden support, the painting
layer and the painting frame, which constitutes an integral part of the painting, was very precarious. The support board (212 x 65 cm) consists of three linden wood boards chamfered on the edges.
They are end-joined in a vertical configuration. Increased relative humidity caused their swelling,
which resulted in numerous bubbles and losses in the paint layer. Dramatic fluctuations in relative
air humidity caused the splitting of the boards. The internal structure of the wooden support was
weakened and, in some parts, damaged completely by fungi, mould and, most critical, by active
woodworms feeding in the object. The painting and the ground layers, with their visibly weakened
internal structures and numerous losses, were very weakly affixed to the support. The object required immediate conservation treatment.
During the conservation treatment, the detached painting layers were consolidated. Complicated
dismantling of the frame slats was performed. For the duration of the conservation work, boards of
required shape, which matched the wooden support’s permanent deformations, took over the function of stabilising its movements. The object was disinfected, treated for pest control and impregnated. After removal of secondary layers the 16th C. painting was exposed, and is especially important
since it has no parallels with any other Polish painting. The secondary overpainting layers were also
removed from the polychrome layer and the gilded frame. The grounds on the painting were integrated and missing elements of the painting layer were reconstructed.
The conservation treatment revealed the original painting. The system of assembling the pain-
128
ting in its original frame could be achieved by strengthening of the wooden structure of the frame.
The function of the Gothic frame is to stabilise any movements of the wooden support. During the
conservation work, the influence of environmental conditions and changes on the painting were
monitored and deformations of the support boards were measured.
The painting is now a major element of the permanent exposition at the Diocesan Museum in
Sandomierz, Poland.
129
One particular case of a panel painting from the Eremitani Museum
and solutions for its conservation
Raffaele D’Agostino
Accademia di Belle Arti di Lecce via Libertini, Italy
raffaele55@teletu.it
Our intention here is to present the conservation treatment carried out in 2009 by the undersigned. The intervention involved a collection of four seventeenth-century painted panels from the
Stephen Piombin Collection, currently housed at the Eremitani Museum in Padua.
Given the homogeneity of the conservation conditions of the four paintings we decided to present
here the operation performed on one of the four panels, according to our opinion, the most interesting one, considering the subject of this conference. Therefore, we will concentrate on the wooden
support and the problems arising from its state of conservation, with particular attention to methodological choices concerning the conservation treatment.
The table in question was constructed at the end of the seventeenth century in poplar wood. The
dimensions of the support are of 72 x 101.5 x 0.5 cm. The pictorial decoration was executed using an
oil technique and gold leaf.
Due to scarce thickness, the support was extremely susceptible to temperature and humidity variations, and presented uneven warping deformation with longitudinal check.
A portion of the right side of the panel was broken, the deformed margins did not fit one another,
and the two sides had differing flatness.
As for the conservation treatment, reference was made to the innovative techniques developed by
Ciro Castelli and Andrea Santacesaria at Opificio delle Pietre Dure in Florence.
The checks have been improved with the inclusion of small triangular sections of wood wedges.
The most important and delicate part of the treatment was to restore the structural integrity and
planarity to the support. The operation had to be performed with particular caution considering the
thickness of the wooden panel.
We opted for the use of a special frame with movable linchpins, which allowed the recovery of
structural integrity and planarity of the support.
Finally, in order to limit susceptibility to thermohygrometric variations, the panel was bound to
a specific containment frame with springs to provide control of elastic movements without blocking
them.
130
Seated Virgin Mary by Master of the Kefermarkt Altarpiece. Specification
of the sculpture’s monochrome surface treatment, so called Holzsichtigkeit
Helena Dáňová1*, Anna Třeštíková1, Radka Šefců1, Václav Pitthard2
National Gallery in Prague, Czech Republic
1
Kunsthistorisches Museum, Vienna, Austria
2
* danova@ngprague.cz
The exquisite statue of the Seated Virgin Mary from the collection of the National Gallery in Prague (1475-80) has recently been attributed to the Master of the Kefermarkt Altarpiece, a significant
Upper Austrian follower of the famous sculptor Niclaus Gerhaert of Leyden. In the past the woodcarving unquestionably formed a part of the destroyed altar retable. The demanding restoration
revealed beneath the thick layer of the modern polychrome, a very rare preserved original surface
finish consisting of a thin monochrome glaze that was directly applied on the wood, known in German specialized literature, as Holzsichtigkeit.
The statue was carved from a carefully selected lime wood with a visible and beautiful structure,
which is quite unusual for lime wood. The selected wood formed an integral part of the perception
of the art work. The monochrome red brownish glaze illusively emphasized the volume of the sculpture. In the depths the colour is intense and enhances the impression of the deeper modelling. On the
protruding folds of a drapery the glaze is less intense and optically creates an impression of greater
volume. Monochrome altarpieces with the partial polychrome (eyes, lips) are a specific phenomenon of the late Middle Ages, which is associated with the expansion of the Protestant Reformation
ideas, but also with the subjective taste of donors.
To identify the original monochrome glazes is usually very difficult, due to the secondary polychrome layers on the sculptures’ surface. During the restoration and removal of the secondary
polychrome of the Seated Virgin Mary sculpture, such glaze was found on its surface together with
surviving old patina and dust deposits. Only the lips, eyelids and pupils are highlighted in dark
colour, as it was typical of this technique. These facts were confirmed and documented by material
investigation. The important benefit of the material research was the identification of a very thin red
brownish layer on an organic base, without inorganic pigments. The glaze layer was confirmed by
micro-optical analysis under ultraviolet light and, in parallel, the micro-chemical test for the presence of saccharides was also carried out. The layer was then analysed by means of gas chromatography-mass spectrometry (GC-MS).
The analytical procedure is based on an acidic hydrolysis of polysaccharide material to liberate
monosaccharides followed by their transformation into methyloxime acetates. According to the results storax it is plausible that storax is present. Storax (styrax) gum-resin is obtained from Liquidambar orientalis trees and was known in the Middle Ages under Arabic name ‘Luban Jawi’. According to
the literature storax resin has been used in perfumes, medicine and as a kind of incense. In our case,
the natural colour of storax was employed and it may have also been applied as a protective coating
for its elasticity or antibacterial properties. Generally, gum-resins are a combination of components
found in polysaccharidic gums and true resins. The resinous part of the storax is based on cinnamic
131
acid, cinnamyl alcohol and triterpenoid resins, which were detected by the subsequent GC-MS analysis, confirming the hypothesis.
This research and identification of the surface finish of the Seated Virgin Mary sculpture from
the National Gallery in Prague opens new possibilities for the interpretation and analysis of similar
monochrome glaze layers of Late Gothic carvings. Understanding not only the material substance of
these layers, but also the selection and treatment of the specific wood material can help to identify
and specify the process of carving and creation of art works within individual workshops. The Kefermarkt Altarpiece and the sculpture of the Seated Virgin Mary rank among the very first preserved
Late Gothic statues with such monochrome treatment.
132
Investigating miniature masterpieces: The technical study of boxwood
prayer beads in the Thomson Collection at the Art Gallery of Ontario
Lisa Ellis*, Alexandra Suda, Andrew Nelson, Ronald Martin, Zoe Morris,
Elizabeth Moffatt, & Richard Newman
Art Gallery of Ontario, Toronto, Canada
* lisa_ellis@ago.net
Focusing on the world’s largest collection of boxwood prayer beads from the Thomson Collection
of European Art at the Art Gallery of Ontario (AGO), and in anticipation of a major, jointly organized European, American and Canadian exhibition, this project was initiated by an AGO curator and
conservator and now includes collaborators from the Departments of Chemistry and Anthropology
at the University of Western Ontario and conservation scientists from the Canadian Conservation
Institute (CCI) and Museum of Fine Arts, Boston.
All ten of the Northern European, late Gothic/early Renaissance prayer beads in the Thomson
collection at the Art Gallery of Ontario are currently being investigated with the goal of understanding the intricacies of their construction and potentially identifying the work of individual sculptors
and workshops. The complex construction of these wooden carvings has until now defied attempts
at full understanding. The spherical objects range from a few to a maximum of ten centimetres in
diameter and some contain close to a hundred separately carved elements. In addition to the objects
being tiny, joins are obscured and elements stacked so that traditional X-radiography cannot fully
illuminate construction.
In addition to microscopy and X-radiography, the prayer beads’ construction methods are now
more completely revealed through micro-computed tomography (high-resolution X-ray tomography). The machine used is a Nikon Metris XT-225 microtomography (microCT) scanner, capable
of scans of the beads at a minimum of 37 voxels, and is housed in the Department of Sustainable
Archaeology at Western University. The micro CT scanner is relied upon for non-invasive three-dimensional studies of archaeological and bio-archaeological materials, and now artworks, revealing
samples’ internal structures and features. The scanner can investigate samples with a maximum
volume close to that of a human head. Most importantly for the purposes of this study, the environment in the imaging chamber is not subjected to high temperatures and correspondingly low
relative humidity.
Micro CT scanning exposes the construction secrets of these superlative carvings: some of the areas of deep relief were accessed through “windows” whereby portions of the exterior were removed
so that the sculptor’s tools could reach deeper portions of the carving. The “windows” were then
replaced in such a way as to be invisible to the viewer. A variety of traditional joining techniques
including tongue and groove joints, rabbets and butt joints secured with pegs, occasionally held in
place with an adhesive, were also revealed in the study.
Additionally, in order to understand original manufacture and subsequent repairs and restorations, minute samples of adhesives, coatings and polychromy are being analysed at the Cana-
133
dian Conservation Institute with Fourier transform infrared spectroscopy (FTIR); scanning electron
microscopy-energy dispersive spectrometry (SEM-EDS); thermal desorption-gas chromatography-mass spectrometry (TD-GC-MS); and with a Bruker Senterra dispersive Raman microscope. Dyes
extracted from a textile sample are being characterized by Liquid Chromatography - Mass Spectrometry by Richard Newman, Museum of Fine Arts, Boston.
This presentation will focus on technical aspects of the project including the decision making
path which led to the final choice of micro CT scanner, sharing micro CT data, as well as the uses and
limitations of the scientific findings in the analysis of these amazing wooden artworks.
134
High-resolution digital radiography for monitoring wood impregnation
treatments
Piotr Frączek1, Joanna Sobczyk1, Michał Obarzanowski1, Anna Klisińska-Kopacz,
Julio M. del Hoyo-Meléndez*1, Łukasz Bratasz1,2
Laboratory of Analysis and Non-Destructive Investigation of Heritage Objects, the National Museum in Kraków, Poland
1
Jerzy Haber Institute of Catalysis and Surface Chemistry, Polish Academy of Sciences, Cultural Heritage Research Group,
2
Kraków, Poland
* jdelhoyo@muzeum.krakow.pl
Impregnation of deteriorated wood with consolidating agents has frequently been employed
as a conservation measure since it often constitutes the only way of preserving the integrity of an
object. A variety of natural or synthetic consolidants has been widely employed as part of these
interventions. Consolidating agents exhibit different depths of penetration and their use may have
a dimensional impact on the wooden matrix. At the same time, it is important to evaluate the amount of consolidant solution reaching the damaged areas while achieving a uniform distribution
of the newly introduced material within the wooden structure. Museum collections may contain
wooden objects that were impregnated in the past using various types of consolidant solutions.
Nevertheless, the distribution of polymer substances throughout the object remains unknown.
The consolidated system is a combination of hygroscopic wood and water-repelling organic polymers. Therefore, their response to environmental variations becomes a difficult parameter to
model and predict.
Neutron radiography offers the possibility of monitoring impregnation processes in real time as
well as accurately tracing the consolidant distribution within a treated object due to the high sensitivity of neutrons for detecting hydrogen-rich materials. A practical restriction of neutron radiography is the necessity of bringing the investigated object to a distant specialised laboratory. This
limitation evidently excludes neutron radiography as a routine diagnostic tool for museum practice.
In contrast, digital radiography is a readily available method for imaging the structure of heritage
objects. However, it has been typically considered unsuitable for investigating organic materials due
to the low attenuation coefficients of light elements leading to poor contrast and lack of spatial resolution. This situation has recently changed with the introduction of high-sensitivity digital radiation
detectors. This study focused on imaging the polymer content during and after impregnation of
wooden objects using a direct digital X-ray system equipped with a flexible panel detector. A procedure consisting of normalising the images and subtracting the radiogram of the pure wood from the
images taken consecutively during the impregnation process allowed minimising the signal coming
from the wood structure and improving the visualisation of the polymer. The distribution of the
consolidant solution was successfully imaged given the condition that the polymer did not cause
any deformation of the wooden structure.
The proposed method has been further employed for monitoring the impregnation of various
heritage wooden objects. The technique has the potential for providing information about the
distribution of consolidating materials in objects that have undergone impregnation. In addi-
135
tion, the adverse effect of highly-absorbing layers of polychromy on the quality of the data was
assessed. The data generated from these investigations can be of enormous help to conservation
professionals interested in developing strategies for the efficient treatment of degraded wood.
By combining digital radiography and imaging techniques, several parameters can be evaluated
including the penetration and distribution of a consolidant as well as the effectiveness of the application method.
136
Wood in architecture of Nepal: research on objects from The Asia
and Pacific Museum in Warsaw
Barbara Gmińska-Nowak
Department of Technology and Paintings Techniques, Institute for the Study, Restoration and Conservation of Cultural Heritage,
Faculty of Fine Arts, University of Nicolas Copernicus, Toruń, Poland
barbara.gminska@gmail.com
The paper describes the dendrology study of wooden architectural elements from Nepal from the
collection of The Asia and Pacific Museum in Warsaw, showing the complexity of testing of wooden
monuments, combining technical analysis with the historical context of the object and the consequent restoration procedure.
Wood, next to the brick, stone and clay is one of the most important building materials found in
the traditional architecture of Kathmandu Valley - the administrative, cultural and historical centre
of Nepal, inhabited mainly by Newars. Almost everything that is commonly called Nepalese art - architecture, sculpture, painting, arts and crafts, and music - is in fact Newar art that developed during
the fifteenth and sixteenth century.
Wooden carved Nepalese monastery buildings, temples, palaces and private homes are the most
decorative elements and are examples of one of the most complicated and elaborate carvings in the
world. Characteristic features of Nepalese architecture are wonderful windows and doors, richly
carved roof struts and pillars.
Among the many types of wood the most important and most widely used by Newar carvers is
damar wood, sal – Shorea robusta. In addition, the Newars are particularly fond of the wood Michelia
champaca, in Nepal called champ, Adina cordifolia known as haldu, and Dalbergia sissoo – sisau. Other
important species include Cedrus deodara – devdar, Gmelina arborea – gamar, Terminalia alata – saj,
Dalbergia latifolia – satisal and Toona ciliata – tuni.
The Asia and Pacific Museum in Warsaw has a rich collection of historical objects from Nepal. A
significant part of these collections are wooden objects. This work presents research on these objects
and highlights the need to explore the Asian timber - species not found in Europe or found in another variety.
The study selected a group of nine objects. All come from the Kathmandu Valley. One of them is a
tiki jhya window, traditionally placed in the main facade of the building, at the representative floor.
The property dates back to the 19th C. The window is made up of three elements – the latticework,
the inner frame, and the outer frame decorated with floral motifs and the presentation of two leogryphs. The study included also a group of three 18th C. roof struts - with representations of Vishnu,
Krishna and Shiva. Other objects include a relief with the figure of Krishna (section of a roof strut),
which was made at the end of the 17th C, architectural sculpture of a four-hand figure, syncretic
deity, combining elements of the iconography of Vishnu and Lakshmi from the late 19th C., and the
18th C. sculpture depicting god Vishnu in Garuda. Examination included also the 18th C. ‘Torana’
137
- part of the window frame - richly carved three-leaf arch arcade decorated with representations of
Garuda, a figures of Gandharvas and Apsaras, and creatures with bird bodies.
Research focussed on the history, iconography and technology of the wooden objects. It discusses
also the condition of wood and the nature of damage.
The studies recognized Michelia chamapca wood (in five cases, which allows for a comparative
study of microscopic preparations of wood of the same species from a variety of objects, and also in
terms of a state of preservation of each object), as well as Gmelina arborea and Mangifera indica. Dendrology studies are supported by a rich set of microscopic images.
The results of the study are particularly interesting in the light of the present general state of research on the identification of Nepalese wood species. Studies on this issue are limited to a series of
articles “Wood structure of Himalayan plants” included in the Bulletins of the University of Tokyo and
the Inside Wood database available in the electronic format. These sources provide a variety of data,
but still this information is not complete.
138
The mysteries of Martin Schnell’s art and craft:
Evaluationof the research project
Anna Guzowska*, Anna Kwiatkowska
Wilanów Palace Museum, Warsaw, Poland
*aguzowska@muzeum-wilanow.pl
The Wilanów Palace Museum is responsible for the collection of artefacts of decorated chinoiserie
by Martin Schnell, the first-class master of European Lacquerworks from Augustus II the Strong’s
court1,2. The highly regarded artist worked mainly for the Saxon Elector and the King of Poland, and
at the same time for prosperous aristocracy. Pieces of furniture in the Wilanów collection also come
from donations from Elżbieta Sieniawska and her daughter Maria Zofia Denhoff. Through almost
three turbulent centuries those objects were subjected to modifications due to changing fashions. The
highest value of Schnell’s furniture can be understood as even the tiniest fragments are decorated
with quality lacquer. As early as the 19th C. archives we can find notes about restoration of these items.
Currently the décor of the King’s Chinese Cabinet (Chinese Room), a rather small chamber in the
main body of the palace, is the most of precious Schnell’s work preserved in the collection3. It is the
only surviving interior forming a self-contained whole, and was decorated by the master workshop.
The other most important objects are two cabinets signed with Augustus II the Strong’s initials. A
secretary, two lockers, a desk, two cases (one preserved fragmentary), a tankard and an inkwell also
belong to the collection. We know their history and attribution thanks to detailed stylistic analyses,
archival material research and a multidisciplinary project identifying the technique and technology
of the decoration. The project was begun in 2002.
Conservation and restoration treatments taken at the Saxon lacquerware artefacts bring a unique
opportunity to understand their technique and technology. The potential for development of the
research, particularly non-invasive and micro-destructive analytical techniques4 as well as new funding permit to the evaluation of the project. This has allowed an extension of the database of results
and an improvement of our knowledge of the master workshop.
A comparison of the results obtained from the analysis of all works from the Wilanów Palace
shows how Martin Schnell used many different materials to create similar visual effects. He had
his own formulae to obtain long-lasting and unique decorations. We present Schnell’s mysterious
technique. While the project has not yet finished , we have focused recently on black lacquers. Conservation of the two lockers and a cabinet are planned. Among former and current conservation and
restoration works we will present results from the treatment of The King’s Chinese Cabinet with its
recovered shine and beautiful, but surprising colour scheme.
References
1
Kopplin M. & Kwiatkowska A. 2006. Chinois. Dresdener Lackkunst in Schloss Wilanów: Münster: Mu-
seum für Lackkunst &Warsaw: Wilanow Palace Museum.
139
2
Zasławska, D.N.: Chinoiserie w Wilanowie. Studium z dziejów nowożytnej recepcji mody chińskiej
w Polsce. Wydawnictwo Neriton, Warszawa, 2008.
3
Zadrożna I., Guzowska A., Jeżewska E., Leśkiewicz-Laudy A.: Conservation of Chinese Room in the
Wilanów Palace of Warsaw as a result of multidisciplinary research. Multidisciplinary Conservation: a Holistic View for Historic Interiors. ICOM-CC, Proceedings Paper, Rome 23-26. 03. 2010
4
Guzowska A., Skrzeczanowski W., Marczak J. 2012 Spektroskopia emisyjna ze wzbudzeniem laserowym
w badaniach warstw malarskich na drzwiach Gabinetu Chińskiego w Muzeum Pałacu w Wilanowie (Laserinduced breakdown spectroscopy for painting layers research on the door of the King’s Chinese Cabinet at
the Wilanow Palace Museum). Prace Instytutu Elektroniki 255’12, str.297-324, Warszawa 2012, ISSN-0032-6216
140
Wisteria – The Conservation of an Art Nouveau Dining Room
Daniel Hausdorf1*, Gaby Petrak2, Jared Goss1
The Metropolitan Museum of Art, New York, USA
1 Swiss National Museum, Zurich, Switzerland
2 *Daniel.Hausdorf@metmuseum.org
This presentation focuses on the conservation and installation of the so-called Wisteria Dining Room at the
Metropolitan Museum of Art, New York. On the 4th of December 2007, the complete and fully‐restored Dining
Room by Lucien Lévy‐Dhurmer (1865-1953), was opened to the public as part of the newly renovated and
expanded Galleries for 19th and Early 20th‐ Century European Paintings and Sculpture. Prior to the expansion
of the galleries, the room had been in storage for 40 years, due to a lack of suitable space in which to exhibit it.
While in storage, the room suffered considerably because of inadequate climate conditions and an unreported
steam‐pipe burst, with severe damages to approximately 75 percent of the delicate veneered surfaces. A leak
from an upper storey of the warehouse resulted in further water damage to the panels and mould growth. A
great deal of conservation work was needed; a team of 10 conservators spent 12 months working on the room.
After introducing the room, this presentation will focus on the challenges the conservation team faced while
trying to consolidate the lifting veneer areas. The delaminated veneers were extremely fragile and thin, making
it difficult to simply re‐adhere them onto the substrate. A method was developed that allowed consolidation and
preservation of all veneered surfaces without any loss.
Five years after this successful conservation treatment the consolidated veneer surfaces have been re-examined. During the conservation treatment large amounts of cold setting fish glue were introduced into the wall
panels. The visual appearance of the wall panels does not seem to have changed, but it is of great interest to
know if and how the environment in the galleries might have affected the heavily consolidated veneered surfaces. For this examination different techniques and methods such as stereo microscopy and RTI (Reflectance
Transformation Imaging) were used.
141
A Type Completely Different. A closer look at Roentgen’s techniques through the lens of an oval writing table
Bret S. Headley
Philadelphia Museum of Art, USA
BretH@philamuseum.org
The furniture of David Roentgen is considered to be among the most exceptional produced in
18 C. Europe. His pictorial marquetry images in particular are regarded as the very best. These scenes have been referred to as “painting in wood” since the time they were made, an expression that
reflects their exquisite detail and striking realism.
The sole piece of marquetry furniture by the Roentgen shop in the collection of the Philadelphia
Museum of Art is a diminutive oval writing table with a scene of Aeneas fleeing the burning of Troy
on its top. When this piece came into the collection in 1986 it was in need of a significant amount of
conservation primarily to address losses in the marquetry image. Research into the treatment and
Roentgen’s methods had begun very early, but it was the request for loan to the exhibition“ Extravagant Inventions: The Princely Furniture of the Roentgens” at the Metropolitan Museum of Art in
New York in 2012 that ultimately provided the opportunity to study the table in greater detail.
It was necessary to take an in depth look at the marquetry techniques employed to create the table
top in order to compensate for more than ninety square centimetres of loss within the marquetry
image. An examination of the physical evidence through x-ray and low power magnification alluded to a technique that appears to be much more freehand than previously thought.
New marquetry had to be created to fill the loss. The method used to produce the fill was based
on the evidence derived from the veneered table top and the area of exposed substrate. The exercise
of creating a portion of the marquetry image provided a deeper understanding of how the tools and
materials react, and possibly new insights into how the Roentgen shop approached the work.
The opportunity was also taken to characterize the dye materials used by the Roentgen shop to
create their striking scenes. Initially a non-invasive UV/Vis Spectrometry Analysis was performed
by Dr. Heinrich Piening of the Bavarian National Museum. As the treatment progressed an occasion
to take samples without affecting the original visible surface presented itself. These samples were
analysed by Liquid Chromatography-Mass Spectroscopy (LC-MS) at the Museum of Fine Arts Boston. The results of these two analyses contribute to a growing body of knowledge of Roentgen’s
wood dying processes, and made it possible to digitally reconstruct the vividly coloured image in
order to give the public a sense of what this table would have looked like new.
In 1779 Claude Pahin de La Blancherie, a prominent figure in the Parisian art world, described
Roentgen’s his marquetry as “of a type completely different from that in use until now”. The information gleaned from this treatment reinforces the assertion that his approach was completely different. It also begs the question; does the description “painting in wood” just apply to the impression
of the finished product or to the process as well?
th
1
Remington, Preston. 1941. An XVIII Century German Desk Showing Chinese Influence. Bulletin of The
Metropolitan Museum of Art Vol. XXXVI No. 6. New York. June 1941, pg. 132, 133
142
Structural conservation and restoration of six panel paintings by Hans
Süss von Kulmbach (c.1480-1522) from St. Mary’s basilica in Kraków:
project realised under the Getty’s Panel Paintings Initiative
Aleksandra Hola
Faculty of Conservation and Restoration of Works of Art, Jan Matejko Academy of Fine Arts in Kraków, Poland
ahola@asp.krakow.pl
In May 2012 the Jan Matejko Academy of Fine Arts in Kraków received a grant from the Getty
Foundation for a complex conservation treatment of six panel paintings completed in 1515 for the
Cracovian St.Mary’s Basilica by Hans Süss von Kulmbach, commonly considered as the most eminent painter from Albrecht Dürer’s circle. The series, originally consisting of eight panels depicting
the story of Saint Catherine of Alexandria, occupies an important place in Kulmbach’s oeuvre. The
paintings must have been highly valued by the artist himself, as demonstrated by the presence of
signatures and dates on them. During the Second World War the paintings were confiscated by the
officials of the Nazi General Governorate. Six panels came back in 1950. Since that time they have
been kept in the Basilica’s storage, where they have been neither restored nor examined.
In 2011 a series of meetings with conservators and the St. Mary’s custodians were initiated. As a
result, the concerned parties decided to join their efforts in order to examine, restore and bring the
paintings of Kulmbach’s series of St. Catherine back to the public.
For the first time in many years, a brief examination of the panels’ condition was carried out in
October 2011 and alarmingly revealed the supports to be weakened by woodworms and damaged
through tension caused by cradlings. Applied in different periods, cradles on all six panels were
seized, causing fracturing, local deformations or a ‘wash board’ effect. Uneven lines of the fractures
were in some areas badly repaired - glued with a step or in the wrong position. Besides structural
problems, the old varnishes, retouches and overpaintings were darkened and discoloured. It became clear that an immediate and comprehensive conservation program was required, including
structural works on the supports and paint layers, as well as the development of a long-term preservation strategy. The uniqueness and great historic and artistic value of the panels necessitated the
conservation program to strive for the highest standards and utilise recent theories in the structural
conservation of the panel paintings.
The complex conservation of the Kulmbach’s panels was made possible by the Getty’s Panel Paintings Initiative and is set to be completed in December 2014. Close cooperation with leading experts
in the field, together with improved access to technical materials and other learning resources, is
intended to advance manual skills, knowledge and professional qualifications within the Cracovian
School of Conservation.
143
Plywood as a support for a painting – a discussion of problematic issues
Elżbieta Jeżewska
Academy of Fine Arts in Warsaw, Poland
elzbieta.jezewska@asp.waw.pl
For centuries, one of the most important substrates for paintings was wood. There are numerous
treatises, manuals, and texts on how the wooden support for the painting should be prepared correctly. This common material is relatively stable. With the rapid development of the timber industry
in the 19th C, one of the first engineered wood-based materials – modern plywood – was invented,
and has since found many applications, including many that were previously reserved for timber.
While wood-based materials have many advantages valued in natural wood, they avoid some of
its drawbacks. However, each type of engineered wood may have drawbacks due to the nature of its
fabrication, and these may be revealed when the new material is used in place of timber.
Plywood came into common use due to the invention of peripheral cutters that allowed the rapid
production of veneers which were much thinner than those produced by hand cutting. As a layered
material, plywood is composed of an odd number of veneers glued together so that the mutual
arrangement of adjacent layers of wood fibres is perpendicular. This system provides a significant
reduction in the level of dimensional changes in materials and there is hence less warping of plywood with respect to natural wood. The more the veneers the greater the possibility exists of obtaining
a more stable material.
Plywood as a painting support came into use in the late 19th C. and early 20th C. Until the invention of synthetic resins, natural adhesives were used for the plywood production and included gluten adhesives which were then common binders in carpentry, as well as starch, casein, and albumin,
giving a product with improved water-resistance.
Conservation problems associated with paintings on plywood are analogous to those found in
panels and include characteristic cracks of paint layers. In many cases, however, damage observed
is distinctive of plywood, and includes chipping, particularly at the corners, delamination of veneer,
or distortion of the support resulting from a specific method of peripheral cutting during production
of the composite material.
Plywood as a painting support was used by many well-known artists, especially from the time
when it became commonly-available as it was a cheap material. The collections of museums in Poland store many valuable paintings on such supports. Their condition and arising conservation problems result directly from the specific substrate and deterioration of the support has adverse effects
on the paint layers.
There is hence an urgent need to analyse and classify plywood degradation of painting supports
which were produced and used by artists. It can be assumed that there is an influence of both the
thickness of plywood and the associated number of veneers (especially after correlating this data
with information on the storage facility) as well as the type of glue used between the veneers. So-called dry-process plywood contains binders that are sensitive to water. Designed for internal use in
144
buildings, these plywoods can provide a good support for paint if they are then properly stored. Water-resistant products made using casein, albumin, and phenol-formaldehyde adhesives, as well as
modern isocyanate-based adhesives, have always been more expensive than dry-process plywood.
For this reason they were less likely selected for painting supports. It is also important to consider
the relationship between a plywood support and painting technique, and ground layers, which may
influence the condition of paintings on plywood.
The planned research project involves the implementation of specific laboratory tests of plywood used as a support for selected paintings. It is assumed that the selection will include plywood
produced with different parameters as well as the varied characteristics of the layers of paint. The
results will be compared with the observations of the condition of the selected paintings. General
recommendations for the conservation of paintings on plywood will be made.
145
100 Years of Open Display: Treatment of Totem Poles at the American Museum of Natural History
Karl Knauer*, Judith Levinson, Samantha Alderson, Gabrielle Tieu
American Museum of Natural History, New York, USA
* knauer@amnh.org
For the past three years conservators at the American Museum of Natural History have conducted a project focused on treatment of the Museum’s collection of totem poles and other monumental
wooden carvings from the cultures of the Pacific Northwest Coast of North America. Most of these
pieces entered the collection between the 1880s and the 1920s, and the majority has been on continual open display since their arrival. The carvings had numerous functions within their originating
cultures, including the carved columns most commonly described as ”totem poles,” as well as house
frontal poles with entry portals to buildings; interior house posts; welcome figures; memorial poles;
and mortuary posts.
The original aim of this project was to provide structural stability to those carvings which exhibited highly deteriorated surfaces caused by the weathering and biodeterioration from their original
environment, and often exacerbated by poor environmental conditions and restoration interventions in the museum.
Periodic maintenance of the carvings was no longer possible without wood loss and the routine
dry surface cleaning was not effective in removing the accumulated dirt and grime of over a century
in the museum. Additionally, older interventions such as fills had deteriorated and become unstable
and unsightly old coatings applied by museum staff had entrapped dirt and had darkened so much
that on many carvings the painted designs were no longer discernible.
There were almost no previous treatment records of these objects. Archival photographs became
important primary source documents providing the conservators information regarding their in situ
condition, installation history and movement in the exhibit halls, as well offering clues regarding the
dates of some past interventions.
Ethical issues relating to the appropriateness of conservation treatments were of primary concern. Research and outreach in this area was conducted to the extent possible within the scope of
this project. However, due to a variety of factors, access to direct Native consultation was extremely
limited. As a result, the treatment approach was conservative, balancing the goal of minimal intervention against the immediate practical, and often pressing, preservation issues for these objects.
The length of the project and the large number of objects involved provided the opportunity to
utilize several standard wood treatment protocols and to develop and evolve the techniques, fine-tuning our approach with adaptations for individual situations. A variety of solutions to structural
challenges will be presented. Understanding and addressing condition issues caused by coatings
applied to these painted wooden surfaces within the museum proved to be challenging and work is
still ongoing in this area. Some of the poles had as many as 4 different types of coating applications.
Their identification and development of methods to reduce them will also be discussed.
146
The structural conservation of panel paintings. The methods of treatment,
consolidation and strengthening of wooden panels
Grzegorz Kostecki
Faculty of Conservation and Restoration of Works of Art, Jan Matejko Academy of Fine Arts in Krakow, Poland
zekostec@cyf-kr.edu.pl
The lecture will present conservation problems associated with structural conservation of panel
paintings, with a case study of the painting ‘Virgin Mary and Child’ (oil on lime wood, 1st half of the
17th century) of the parish church in Łazany. The painting was brought to the Laboratory of Conservation of Panel Paintings of our faculty in a very poor state of preservation. After the initial diagnosis
it was assigned for students of the fourth and fifth years of the course. After carrying out thorough
research, including examination of the construction technology and the state of preservation, the
aims of the conservation and restoration treatment were established, and a detailed program of
work was determined. The biggest challenge was the structural treatment of the original panel,
which has been seriously destroyed by insect infestation and deformation caused by a rigid support
that was added to the back of the panel in the 1950s, presumably for reinforcement. The presentation will show the subsequent stages of treatment focusing particularly on the structural conservation process, which included the removal of the wooden support, consolidation of the powdering
wooden structure, gluing cracks in the wooden boards of the panel, and reassembling partially
separated boards. Additional treatments were performed to reinforce the structure of the wood and
to join the boards by replacing losses in the wood and reinforcing splits with splines. The final stage
of the structural conservation was stabilisation of the panel by replacement of missing parts of the
crossbars that limited the strain on the boards.
Treatment of the painting ‘Virgin Mary and Child’ of the parish church in Łazany is an excellent
example of the methods used in the Laboratory of Conservation of Panel Paintings, Faculty of Conservation and Restoration of Works of Art, Academy of Fine Arts in Krakow, and the co-operation
between students and the author of this presentation on completion of this difficult task.
147
A polychrome wooden interior from Damascus: a multi-methodical
approach for the identification of manufacturing techniques, materials
and art historical background
Petronella Kovács-Mravik1*, Éva Galambos1, Zsuzsanna Márton2, Ivett Kisapáti3 and Julia Schultz4
The Faculty of Applied Arts Object Conservation, Hungarian University of Fine Arts - Hungarian National Museum, Hungary
1 HAS High Intensity Terahertz Research Group, University of Pécs, Hungary
2 Institute of Physics, University of Pécs, Hungary
3 Faculty Architecture, Engineering and Conservation, HAWK University of Applied Sciences and Arts, Hildesheim, Germany
4 * kovacs.petronella@gmail.com
The Museum of Applied Arts in Budapest is one of the few museums worldwide that owns a
richly painted wooden panelling from the Ottoman period. The ‘Damascus room’ purchased by the
museum through the English firm Mawe and Co, from the Antwerp International Exhibition in 1885,
has been assembled and dismantled several times, but has not been exhibited in the last fifty years.
Because of these circumstances, the finely painted wooden elements are in poor condition. Both the
wood support and the paint layers are affected by different damage such as pest infestation, mechanical injuries and environmental effects. Cracks and gaps in the wood, lifting and losses of the paint
layers occurred, while the characteristic light and bright appearance of the paint became dark and
dull. A later over-varnishing of the whole panelling, more than eighty square metres in size, also
contributed to the darkening of its brilliant surface.
For the conservation of the panelling, first more than 100 pieces were located in the interior and
a survey was carried out. The reconstruction drawing showed that the panelling, made in AH 1217
(AD 1802-1803) in Turkish Rococo style, originally decorated a rectangular room, measuring about
5.5 x 4 m, divided into two parts - for the vestibule and main room - with a beam and two consoles. Two decorated painted ceilings, with adhered carvings and small mirror fragments, belong to
the ensemble, which formerly covered the walls of a residence in Damascus. This type of interior
was typical in that region at that time, but due to fire, war damage and changes in style very few
of them have survived on the site and some have been sold by art dealers to museums and private
collections. The so-called “Ajami” technique, which is similar to the European pastiglia, and the use
of different metal sheets decorated with diverse colours of lustre, is very typical for these interiors.
According to art historical research the ‘Damascus room’ of the MAA is very similar to three other
rooms preserved on site in Damascus and one in the Aga Khan Museum, Toronto. One of them is
dated to the same time as the “Budapest room” and one slightly earlier from 1800-1801. The five interiors parallel each other in terms of style, floral and other ornamental motifs, and other decorative
elements. They might originate from one workshop. Elements of one wall of the ‘Damascus room’ in
the MAA were restored over the past two years. The later varnishes and over paints were removed.
Only a thin brownish layer, most likely caused by the binding media of an earlier consolidation,
remained on the surface. It could not be removed, due to similar solubility properties as the original
paint layers. This phenomenon is observed in other Syrian interiors too.
Fish glue was used to consolidate the flaking paint layers; plaster of Paris mixed with animal
148
glue was applied to complete the losses of Ajami and the ground layer. A moderate retouching
was carried out with watercolours on flat painted areas and pigments mixed with lacquer for
the lustre.
The materials used to make this splendid interior were analysed by different techniques: the
metal foils and the metallic elements of the different pigments were identified by energy dispersive
X-ray spectroscopy, some pigments and dyes by Raman spectroscopy, the material of later varnishes
and the binding media by Fourier transform infrared spectroscopy and Enzyme-linked Immunosorbent Assay.
This case study leads to further information regarding the manufacturing techniques of these rare
objects whose preservation is nowadays endangered again by the critical war situation in their land
of origin.
149
Electro-acoustic method for detection of wood-destroying insects
in cultural heritage objects
Adam Krajewski*, Piotr Bobiński, Piotr Witomski, Aleksandra Wójcik
Department of Wood Science and Wood Protection, Faculty of Wood Technology, Agricultural University in Warsaw (SGGW), Poland
* adam_krajewski@sggw.pl
Insect species that cause destruction of heritage wooden objects can be determined based on: the
characteristics of a perfect formed pupae and larvae, when it is possible to isolate them, the characteristics of larvae feeding areas and clean exit holes and content of feeding areas, especially the characteristic shape of faecal pellets of larvae in powdered wood. A species family association of larvae or
perfect form is determined using the appropriate studies, or so-called determination keys. While the
determination of the taxonomic affiliation of perfect forms of wood-destroying insects (with some
practice) is relatively straightforward, the taxonomic classification of insect larvae requires greater
skills.
It is very important, to make a distinction between active feeding areas of wood-destroying insects, with larvae still alive from feeding areas that are already abandoned, no longer requiring
disinfection. There are various symptoms of wood infestation in buildings which include: the presence of developmental stages (mostly larvae) of wood-destroying insects, which in practice can
only be detected visually by splitting the wood ( in the case of heritage wood this is not feasible),
the presence of live or dead adult forms of insects, found in buildings, warehouses or museums, the
presence of living or dead perfect forms of insect species that are parasitoids or predators of particular pest species, the sound of the wood boring larvae, the presence on the surface of fresh wood
outlets remaining after departing of perfect forms of insects, and frass with faeces of larvae coming
out from these holes.
In the case of architectural objects confusing signals can be caused by bee-and wasps, which can be
found in abandoned nests of particular insect species (house longhorn beetle or death watch beetle).
There is great potential for determining the presence of wood-destroying insects in heritage objects using instrumental methods, which excludes subjectivity of evaluation. Unfortunately, X-ray
methods, such as X-ray tomography, are not applicable in all conditions. Among the instrumental
methods which are especially noteworthy is an electro-acoustic method of recording signals produced by the larvae. It involves saving the sound wave which passes through wood (thus of the
mechanical nature) as an electric impulse. Sound waves are produced primarily by the feeding insects. This method has been developed over the past few decades; however, it is not yet publicly-available service for museums and buildings. The team of the Department the Wood Science and
Wood Protection at the Warsaw University of Live Sciences – SGGW in collaboration with the team
of the Warsaw University of Technology have carried out extensive research on this method in recent
years. As part of a research project, KBN No. 3 P06L 035 25 entitled “Evaluation of detection methods of wood bio-corrosion factors and marking system for state of preservation of infected wood”
(conducted from 2003 to 2006, under the leadership of Dr Adam Krajewski), and the MNiSW Grant
150
No. N N309 297834 “Development of electro-acoustic method of detection of wood-destroying insects constructions and products “(conducted from 2008 to 2011, under the leadership of Dr Adam
Krajewski), the applicability of this method was assessed at different thermal and moisture condition of wood for different wood species and different species of wood-destroying insects, and at various distance between the sensors and the larvae. The study revealed a number of advantages and
several drawbacks of the method. Research obtained very encouraging results due to the cooperation of teams of both institutions. These included multi-point tests and for the automatic evaluation
of the acoustic signals using a program in order to completely eliminate subjectivity of assessments
of people operating the equipment. Future directions of technological developments of this method
will be discussed.
151
The Herculaneum Conservation Project: Characterisation
of Archaeological Waterlogged Wood by Pyrolitic
and Mass Spectrometric Techniques
Jeannette Jacqueline Łucejko*, Francesca Modugno, Diego Tamburini, Maria Perla Colombini
Department of Chemistry and Industrial Chemistry, University of Pisa, Italy
*j.lucejko@ns.dcci.unipi.it
This paper describes research on samples of archaeological waterlogged wood mainly taken from
the roof of the House of the Telephus Relief (Herculaneum, Naples, Italy), which were analyzed and
characterized as part of the Herculaneum Conservation Project (a Packard Humanities Institute initiative in collaboration with the Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Napoli e Pompei
and the British School at Rome).
Chemical characterization is crucial to assess the decay of archaeological or historical wood. Traditionally, wood analysis and determination of the content of lignin and holocellulose is performed
by means of reagent- and time-consuming wet chemical methods, which require a large amount of
sample. Recently, increasing attention has been given to instrumental analysis based on analytical
pyrolysis and mass spectrometry applied to the characterization of archaeological wood. In this
work the evaluation of the degradation and condition of the wood was performed by pyrolysis-gas
chromatography/ mass spectrometry (Py-GC/MS), an analytical approach that achieves semi-quantitative results on the content of lignin and polysaccharides in degraded wood. The characterization
was based on a comparison of pyrolysis profiles of archaeological wood with sound wood of the
same species. In particular some specific parameters were compared, including the H/L coefficient
(holocellulose vs lignin ratio), which are indicative of the condition of the wood. This method provides information at a molecular level, avoiding the long wet-chemical procedures that are commonly
used in wood analysis, and allowing a minimal sample size to be used.
The analysed samples show different kinds of degradation, such as degradation by fungi or insects. To group samples according to their degradation state, a multivariate statistical approach based on principal component analysis (PCA) was used, allowing similarities and differences between
the samples to be highlighted.
152
The strength tests for lime wood (Tilia cordata), degraded by the fungus
Coniophora puteana and consolidated with Paraloid® B-72
Piotr Mańkowski1*, Bogusław Andres1, Elżbieta Pilecka Pietrusińska2
1 Department of Wood Science and Wood Protection, Faculty of Wood Technology, Warsaw University of Life Sciences WULS, Poland
National Museum in Warsaw, Poland
2
*piotr_mankowski@sggw.pl
The need to preserve historic wood is obvious for the modern conservator. Original wooden substrates in sculptures, easel paintings, mural paintings as well as furniture and works of art object provide
knowledge about the artists’ intention. Wooden supports are considered an integral part of works of art.
The important role of wood for a work of art was appreciated by artists in the past, who first
carefully selected materials and then prepared the substrate. Many works of art which were created hundreds years ago have survived to the present day. However, their state of preservation or
condition is different. In some monuments wood is found in very good condition, and subject only
to natural aging, while in others wood has been destroyed by fungi and insects and is found only
in powdered form. Until recently, a common way of treatment of paintings with degraded wooden
support was by transfer. An alternative to this drastic method was saturation of the wooden support
with solutions of substances of natural origin.
Today, to save even extensively damaged timber consolidation or impregnation is carried out.
For structural reinforcement of wood, synthetic polymers dissolved in organic solvents are used.
Polymers are introduced into the wood, and, following evaporation of the solvent, reinforce the wooden structure. In Poland, the most widely used polymer for consolidation of wood is Paraloid B72.
In this work, a study was conducted on lime wood (Tilia cordata) degraded by the fungus of Coniophora puteana in a laboratory environment.
Based on the weight loss resulting from an action of the fungus, the degree of timber degradation
was determined. The wood samples were then consolidated with a 15% solution of Paraloid B72 in
toluene (w/v).
After impregnation and evaporation of the solvent, the compressive strength parallel to grain was
established. Compressive strength was measured using a universal testing machine Instron 3382.
The following factors were determined in this study:
* Weight loss following degradation by fungi
* Natural wood density and density of wood saturated with polymer
* Polymer retention in wood,
* Compressive strength of wood parallel to grain.
Analysis will be shown to demonstrate the relationship between:
* Density of natural wood and of wood degraded by fungus,
* Density of natural wood and of wood saturated with polymer,
* Weight loss and the compressive strength parallel to grains,
* Density of natural wood and compressive strength parallel to grains.
153
WoodCultHer documentation 2.0: the use of mobile devices
and 3D scanning system for condition reports
E. Marconi*, S. Le Conte, S. Vaiedelich
Musée de la musique - Cité de la musique, Paris, France
*emarconi@cite-musique.fr
It is well known that wooden heritage objects are very sensitive to climate changes. These climatic
variations can cause damages such as deformations, varnish cracks, fissures and wood cracks (enlargements or openings), but these are not always visible because they may be too small. Moreover,
in the particular case of the wooden musical instruments, because of string tension, additional deformations can appear.
Nevertheless, even if damage is not apparent, climate change and mechanical strain are a risk
for wooden artifact. Loans, exhibitions, handling and shipping are four really dangerous events in
which damage can be occur due to climate changes. Moreover, the documentation of musical instruments must reflect the complexity of multi-matter 3D objects, with rough surfaces.
Over the last year, an examination of the standard practices for conservation, exhibitions, loans
and concerts at the Musée de la Musique in Paris, revealed a great amount of time dedicated by
conservators, registrars and restorers to complete condition reports and to circulate them among all
the departments involved, as well to forward them to insurance companies, Ministry of Culture departments, lenders, partner museums and musicians. Different people from the team interact with
the objects: curators, conservators, registrars and assistants are requested to work together to ensure
the best conditions possible for the objects.
The usual workflow, adopted in many museums, is to prepare a paper form on a computer, print
it, fill it manually, scan it and send it to colleagues and partners. This protocol is not compatible with
a high-resolution measurement of parameters including surface roughness, volume or colour and
brightness.
Moreover, the classical equipment requested is not easily transportable or, in case of a temporary exhibition may be inaccessible (computer, digital camera, scanner and printer). As a result, the
forms are often badly printed, with low quality images (after a quick scan and print), and sometimes
scarcely readable, because of the handwriting of the compiler.
Only recently the use of mobile devices (tablets and mobile phones) allowing institutions to use
.pdf clickable forms (or more complex databases accessible remotely), fill them with images taken
with the built-in camera, mark up the pictures to show a damaged area, add videos (to show the
exhibition installation) or audio comments, edit an exhibition floor plan illustrating art placement
changes, sign them and e-mail or print them.
Using only one device (tablet or mobile phone) - with the help of a pen - and taking advantage of
a wireless or 3G/4G connection, conservation experts are able to manage all these operations with a
minimal amount of space and weight, improving the final quality of the reports.
154
In case of a database accessible remotely, the museum can make use in real time of the form filling
and of the data obtained, with a live update of information.
Beside the use of a clickable conservation form, the use of a 3D (transportable) laser scanner system allows precise measurements of objects (without any contact) in which results are disconnected
and independent from the skills of the “operator”, allowing greater objectivity in the measurement.
Effectively, we can measure the object on the occasion of the condition report, to record the results as “traditional” information (image, observations etc.) or attach it in the form, and to repeat
the measurement once the object comes back to the museum. Then one can compare the two files,
highlighting the evaluation of a defect. This tool can be used not only for the condition report but
also for long-term conservation, creating a series of highly precise descriptions of the possible change in damage.
155
Research on technology of the support structure of two Catalan
Romanesque altar frontals
Marina Mascarella Vilageliu*, Anna Nualart Torroja
Universitat de Barcelona, Spain
* mmascarella@ub.edu
In Catalonia, a very important legacy of Romanesque painted altar frontals of the 12th and 13th
centuries has been preserved. These pieces have been studied since the end of the 19th century at the
iconographic and stylistic level, but not at the level of constituent materials and support structure.
This study is based on the wooden table supports, specifically the Sant Martí de Puigbò and Santa
Margarida de Vilaseca altar frontals, now kept in the Episcopal Museum of Vic (MEV 9 and MEV 5).
According to the hypothesis of art historians such as W. W. S. Cook, the Romanesque panel painting in Catalonia can be grouped into three production centres linked to the bishop capitals of Vic
and Urgell and to the Ripoll monastery.
The two frontals studied are clear examples of two constructive models differentiated in the collection of Romanesque frontals of the 12th century attributed to the workshops of Vic and Ripoll. The
support structure of each one is repeated on other frontals, forming two groups.
The first group of frontals coincides with the attributions made to the workshop linked to the
Ripoll monastery. This fact confirms the use of some constructive patterns for the altar frontals in a
same area of influence.
Chronologically, the frontals of the first group date between the first quarter of the 12th century
until the beginning of the 13th century. The simple structure of their support lasted for a century
without incorporating substantial changes.
The general characteristics of their support are vertical boards and freestanding frame with mortise and tenon joints. The boards are joined to the frame with tongue and groove joints to the top and
inferior sides and with butt joints to the lateral sides or with butt joints to the four sides.
The frontals do not exhibit any sign of mortise joints with altar laterals (except a tenon hole in one
case) and present a variety of wood types, predominantly pine (Pinus nigra Arn.) and white poplar(Populus alba L.).
Geographically and for the attribution of the sources, the frontals of the second group are linked
to the Vic workshop. There is therefore a constructive pattern for frontals built possibly in a carpentry workshop located within the boundaries of the Episcopal centre of Vic.
Although maintaining during this time the same basic structure, it shows that the crossbars are
incorporated in the most advanced period. The general characteristics of this group are: horizontal
boards joined to the laterals with tongue and groove reinforced with tenons; prevalence of union
brands at altar laterals with mortise and tenon joints; a variety of wood types, predominantly oak
(Quercus robur L.) and the presence of pine (Pinus sylvestis L.), cherry (Prunus avium L.) and walnut
(Juglans regia L.).
The support’s structural design of these two frontals is clearly different. Each one has enough
156
elements from matching items to set a common pattern. This structural design marks a unique style
and supports construction in the first group related to the production of panel painting of the Ripoll
monastery and in the second is linked to production of the Vic workshop.
The importance of this study lies in the fact that the wooden table supports provide essential
information to interpreting and comparing pieces of the same typology. The type of wood structure, system of assembly and tool marks allow associations that highlight important information for
understanding the altar frontals and their production locations.
The recognition of constructive patterns can be a tool to group tables in different workshops to
those that had been assigned previously.
157
Conservation and technological research of the sculpture Christ on
a donkey, 1493–1494, from the workshop of Michael and Gregory Ehrhart
Katarzyna Męczyńska1, Anna Michnikowska2*
1
Conservation Studio for Painting and Polychrome Sculpture, National Museum in Poznan, Poland 2Technological and Conservation
Research Laboratory, National Museum in Poznan, Poland
*a.michnikowska@mnp.art.pl
In 2006, the National Museum in Poznan undertook research and restoration of the paintings and sculptures
from the medieval art department. One of the most valuable and interesting artworks exhibited in this gallery is
a sculpture, ‘Christ on a donkey’, from the workshop of Michael and Gregory Erhart. This type of iconographic
presentation is rare in Poland; there are only a few remaining sculptures from the Małopolska region. They were
portable sculptures, mounted on carts with wheels, which were pulled through the streets of cities on Palm Sunday.
The conservation treatment, which started in 2006, was accompanied by extensive research of the technology and carving techniques of the sculpture. The original and secondary materials (wood, fibre, grounds,
pigments, binders and metals) and the complicated method of construction were identified.
Preliminary observations indicate that the sculpture is hollow and closed with special fitted carved planks,
visible under the belly of the donkey, in the back, and at the back of the head of Christ. After extensive deliberation it was decided to open the sculpture from the abdomen of the donkey, at the site of the former joint. This
enabled to photograph the sculpture’s interior and helped to establish the detailed structure of the object, the
number and size of the components and the method how they were combined together. We were able to identify
both the tools used by the woodcarver (curved chisels, axe, hand saw, vice) and his working methods, such as
mounting points in the carpentry bench. It was also possible to identify previous repairs and conservation work
undertaken at different times since the sculpture was created five hundred years ago.
A more precise knowledge of the state of preservation of ‘Christ on a donkey’ was also obtained. Further
information on the construction of the sculpture, were obtained using X-ray radiography. It showed parts of the
sculpture invisible to the naked eye.
It was determined that the statue of ‘Christ on a donkey’ is made of lime wood and consists of two large and
many small parts. The largest part is the body of the donkey along with the lower part of the body of Christ.
It was carved in the block (dimension: 45 cm x 45 cm x 150 cm) cut from the quarter of the trunk which pith
ran probably close to the right side of the animal. The second largest block was used for carving the upper half
of the body of Christ. The two main elements of the sculpture have been assembled together in a very interesting way. They are connected by a solid wooden block inside the sculpture. This construction is additionally
stabilized by 4 long dowels. Dowels and the block are clearly visible on X-radiographs. The present block
(dimension: 9 x 9.5 cm and about 18 cm long) is not original, probably made according to the original design.
The laborious search for the original layers on the sculpture surface enabled to determine the technique of
the original polychrome and to recreate a history of its numerous repairs. But, it turned out that the original
grounds and polychrome are preserved only in the trace elements.
Taking into account all the information provided by the conducted tests, the sculpture conservation program
was prepared. It was decided to retain all existing layers and overpaintings, and carry out retouching in order
to give the sculpture the unified appearance.
158
Treatment and Conservation of a Polychrome Egyptian Wooden Sculpture:
A Case Study
Mahmoud Youssif Mohammed1,2*, Mostafa Abdelfatah 3, Robyn Sloggett 2
Conservation Department, Faculty of Archaeology, Fayoum University, Egypt
1
The Centre for Cultural Materials Conservation, University of Melbourne, Australia
2
Saqqara Conservation Department, Supreme Council of Antiquities, Egypt
3
*m.youssif@unimelb.edu.au
Conserving ancient Egyptian wooden objects, particularly polychrome sculpture, is a major conservation challenge. Historical significance, weakness of the ground and painting layers, splits and
separations of the wood, and the limitation of suitable interventions all play a role in the conservation process of these precious objects.
This paper describes the procedure followed in the conservation treatment of an ancient Egyptian
statue (number 18241). Discovered in Saqqara in 1984 during the excavation of Said Amer Elfeky, the
statue represents a kneeling woman grinding cereals. It is covered by a gesso layer overlaid with a
layer of black, yellow and blue paint, and is attached to a wooden base. The ground layer was unevenly applied, with variable thickness over the wooden substrate. This may have been done to give
the final object the correct symmetric anatomical proportions. The statue suffered from extreme damage to the ground and the painting layers. A considerable area of the ground layer was lost and the
surrounding area was very delicate and fragile. The paint layer had areas of thick flaking, and there
were cracks and splits in the wood. A significant split occurred in the middle of the chest vertically
along the abdomen to a length of approximately 15 cm. In addition almost all the statue parts were
separated from the main body.
Prior to the commencement of conservation treatment, samples were taken from the paint flakes
on the base, from dark spots found on the wooden body in the abdominal area, and a small wooden
sample from the left feet. Qualitative analysis of the gesso layer, the remaining film from a past
restoration and the painting pigments was undertaken using XRD and FTIR. The fungi from the abdominal area were identified by light microscopy. SEM-EDX was used to examine to the condition
of wood. Aspergillus niger was the main fungus identified, with calcium carbonate identified as the
main material for the ground layer, and PVA as the material used in the previous intervention. Egyptian blue, graphite and goethite were identified as constituting the blue, black and yellow colours respectively. Following this detailed assessment the decision was made to treat each part of the statue
separately, and then reconstruct the separate constituent parts. The procedure entailed cleaning, removing previous restoration, consolidation of the ground and paint layers, consolidating flakes and
readhering the separated parts on the ground layer, filling the gaps and finally reconstructing the
statue. The technique adapted an uncommon method of filling wood gaps. This involved inserting
cotton wool, because of its cellulosic nature, deeply inside the wood crack then injecting the cotton
with Paraloid B72. The surface of the crack was finished with microballoons mixed with the suitable
pigment and Paraloid B72. Conservation of the statue experienced some difficulties. The skirt of
the statue was very dark, suggesting that it was coloured by black pigment. It is, however, hard to
159
distinguish original pigmented colour, which is generally carbon-based, from the colour resulting
from carbon deposition on the surface as a result of inappropriate storage or other reasons. After
comparison with the other statues from ancient Egypt and the clothing types that were investigated
with SEM it was clear that this layer was not the original pigment and had to be removed.
The final treatment ensured that the statue is now stable and in an exhibitable state. This assessment and treatment prove the success of using the cotton as a filling material in cracks and gaps.
In addition this treatment also indicated the importance of making the analysis before starting the
treatment procedure.
160
The wooden lacunar ceiling of the Oratorio della Buona Morte in Ferrara:
investigations on features and failures for conservation treatment
Manlio Montuori
TekneHub – Tecnopolo of the University of Ferrara c/o Labo.R.A. – Laboratory of Architectural Restoration in the Department
of Architecture at University of Ferrara., Italy
manlio.montuori@unife.it
The paper intends to illustrate historical and technical investigations of the wood structures of
the late 15th C. building in Ferrara, situated along via Borgo di Sotto, formerly known as strada della
Buona Morte, near the Franciscan basilica of Santa Maria in Vado and the Schifanoia palace.
The case study examines an example of wooden carpentry that has survived with only minor
additions which have not altered the original configuration of the ceiling. The work is part of one
of the greatest testaments to the wood worker (or marangoni in the Ferrarese language of the time)
characterized by a large structure and is a paradigm of a traditional technique widely used in the
Renaissance.
Made in perfect symbiosis with the roof trusses, the stage is transversely articulated by the chains
of 12 trusses (queen post roof trusses) while, longitudinally, 4 false orthogonal beams divide the
ceiling into 65 squares, called lacunar. The intersection of the partitions is decorated by a gold embossed stud that is over painted undersides of the truss chains. The boards around the lacunar are
arranged according to two hierarchies of quartabuono and decorated in an illusionary way to achieve
a greater perspective depth.
Thus, in order to guarantee adequate planning and an optimal proceeding of conservation treatments, following the survey of the timber structure which revealed its very special construction, the
ceiling has been intensively studied to better understand its original genesis and dating. Questions
about its structural function include the extent of historical changes, and the presence of additions
and restorations. Conservation will aim to avoid imitative or substitutive solutions, with a preference for techniques that can best help to preserve the configuration, the organization, and the original
materials and the evidence of past failures. The conservation project will not aim to disassemble the
work, but rather treat every single item as part of a whole, with a clear preference for reversibility
of interventions. This will be possible by resorting to the application of reinforcement devices which
are as compatible as possible - both in terms of physical substance and connection features- with the
complex unity of the wooden ceiling.
In conclusion, research will introduce an example of a method which intends to completely conserve wooden elements in their present condition, without any substitution. Solutions will be illustrated which are of remarkable lightness have been employed to improve the static efficiency of the
whole timber structure, achieving an adequate structural continuity among different components.
161
Structural treatment of a panel attributed to the school of Giulio
Romano – the results of my Getty PPI training
Irma Pawelska
Faculty of Conservation and Restoration of Art, Academy of Fine Art, Kraków, Poland,
irmap@wp.pl
For the conference Heritage Wood: Research & Conservation In The 21st Century I would like to present
the results of my Getty PPI training at the London Studio of the Hamilton Kerr Institute Cambridge, in particular the structural treatment of ‘Throne of Heaven’, a panel attributed to the school of Giulio Romano (14991546), from the Royal Collection London.
In 2008 the Getty Conservation Institute, the Getty Foundation and the Getty Museum together launched
an international program – Getty Panel Paintings Initiative, focused on the structural treatment of panel paintings. This subject has always been a niche in the conservation world and relatively few people have the skills
and knowledge enabling them to pursue it at an expert level. Moreover, many of those masters are likely to
retire in the course of the next twenty years. To address those issues and also to promote the specific needs
of the panel paintings among restorers and curators working for the large collections and in educational institutions, the Getty PPI offered training for the restorers on each level of professional development, organised
international symposia and workshops, collected and shared learning resources on the subject.
From May till November 2012 I was a Getty PPI trainee working under the supervision of Ray Marchant
and Simon Bobak at the London Studio of the Hamilton Kerr Institute.
My main project was the structural treatment of the painting attributed to the school of Giulio Romano
(1499-1546), belonging to the Royal Collection London.
Throne of Heaven (16th century) is a large panel made of several softwood boards. The quality of wood
of the support is very poor and grain irregularities are one of the major reasons for the damage of the paint
film. Numerous knots are disturbing the surface of the painting causing deformation and flaking of the ground
and paint layer. Probably in the 19th century the panel was thinned and cradled. When the panel arrived at the
London studio the cradle was seized and severe fracturing and deformations clearly related to the cradle were
present.
The treatment of the panel consisted of cradle removal and gluing of 22 fractures. Secondly, in order to give
some structural strength and to stabilise the panel, an attached auxiliary support was applied to the reverse,
according to the design of Ray Marchant. The final stage of the treatment – fabricating of the auxiliary support
and framing - was carried out together with Aline Genbrugge from KIK-IRPA in Brussels, who was the next
Getty PPI intern at the studio.
162
Historic Asian interiors and decorative mobiliar in European noble
houses. Restoration and scientific investigation of Asian lacquer works of art
Václav Pitthard 1*, Silvia Miklin-Kniefacz 2, Sabine Stanek 1, Martina Griesser 1
Conservation Science Department, Kunsthistorisches Museum,
1 Atelier for conservation and restoration (metals, urushi), Vienna, Austria
2
* vaclav.pitthard@khm.at
Collecting Asian artefacts has been fashionable among European aristocratic houses since the
16th century. When the European imitations and replicas were produced later, it has always been
fundamental to confirm the provenance of these objects to accurately define not only the coating
technique, but also the composition of the surface varnishes and lacquers as well. This paper gives
an overview of results of a comprehensive on-going research project, which includes scientific investigations on the coatings and the subsequent conservation of selected exceptional pieces of Asian
interiors and richly decorated mobiliar from the 17th and 18th centuries. In particular, two lacquer
cabinets from the collection of the Princes of Liechtenstein, Vienna; the Namban lacquer cabinet
from the collection of the Kunsthistorisches Museum, Vienna; two Japanese lacquer cabinets from
the Imperial Furniture Collection, Vienna; three lacquer boxes, a table and a cabinet from the Esterházy Castle collection, Eisenstadt, Austria; and a series of wooden décor panels from a Chinese pavilion in the Drottningholm Castle, Stockholm, Sweden. The analyses of western lacquers based on
resinous or oleo-resinous varnishes were performed by means of gas chromatography-mass spectrometry technique (GC-MS) while the pyrolysis (Py-GC-MS) enabled the differentiation of aged Asian
lacquers according to their various chemical compositions, and so to trace the trade and production
of the lacquers. The urushi lacquer tapped from the Rhus vernicifera trees growing in China and
Japan was detected according to the characteristic markers pentadecylcatechol and pentadecenylcatechol and oxidation product methyl 8-(2,3-dimethoxyphenyl)octanoate; laccol obtained from a
sap of the Rhus succedanea species growing in Vietnam and Taiwan was specified by the presence of
heptadecylcatechol and heptadecenylcatechol and oxidation product methyl 10-(2,3-dimethoxyphenyl)decanoate; while the thitsi lacquer collected from the Melanorrhoea usitate trees in Thailand and
Myanmar is possible to detect by the presence of marker compounds 3-(10-phenyldecyl)catechol
and 3-(12-phenyldodecyl)catechol.
These comprehensive investigations by means of optical and SEM microscopy and (Py)-GC-MS
techniques helped to identify both the stratigraphy and the composition of the studied coatings, and
revealed that the objects of Asian origin were often restored using European materials and that pieces of Asian artefacts were sometimes incorporated during the production of European imitations.
163
Research on the effectiveness of materials and methods used for
strengthening of heritage wood
Agnieszka Rękawek1, Bogumiła J. Rouba1, Joanna M. Arszyńska1*, Marek R. Gogolin2, Wiesław Olek3, Janusz
Cegieła4
Department for Conservation and Restoration of Paintings and Polychrome Sculpture, Institute for the Study, Restoration and Con-
1
servation of Cultural Heritage, Faculty of Fine Arts, University of Nicolas Copernicus, Toruń, Poland
Institute of Technology, Faculty of Mathematics, Physics and Technology, Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz, Poland
2
Department of Mechanics and Thermal Engineering, Faculty of Wood Technology, University of Life Sciences in Poznań, Poland
3 Department of Wood Science, Faculty of Wood Technology, University of Life Sciences in Poznań, Poland
4 * jma@chem.umk.pl
The first stage of this project was to carry out a query that helped clarify the understanding of
the current practice of historic wood structural strengthening. In the second stage, the knowledge
gained was used to choose the materials and methods for impregnation of the samples that were
subsequently subjected to strength tests.
The aim of this study was to determine the mechanical properties of wood after impregnation
with thermoplastic synthetic resins. Tests involving the study of hardness, compression strength
parallel to the grain, and bending strength were carried out on both wood obtained from heritage
objects (damaged by the action of insects and fungi) and new wood that was properly seasoned and
never deteriorated.
For comparison, the results of the tests carried out on these samples were assessed with the results
obtained from the samples before impregnation. The conclusions of these studies force us to look
critically at the current conservation practice, and indicate an urgent need for continued research
on methods of strengthening heritage wood, because impregnation carried out using the common
methods, such as a bath (partial and total immersion in a solution of synthetic resin at atmospheric
pressure) do not give the assumed results.
Changes in the properties of wood are not exclusively positive. Impregnation produces a number
of adverse effects, while some of the wood features get worse.
The research was conducted at the Faculty of Fine Arts in the Department of NCU Painting and
Polychrome Sculpture. The studies of the mechanical properties of wood were carried out at the
Faculty of Wood Technology of the Poznań University of Life Sciences. The work was made possible
through cooperation within the framework set up by a multidisciplinary team of professionals from
several research centres.
164
Historic interiors in Syrian residences of the 18th & 19th centuries:
materials and techniques, deterioration, and conservation approaches
Anke Scharrahs
Coswig, Germany
anke@scharrahs.de
Preserved in the Old City of Damascus are approximately three to four thousand historic private
houses of the late 17th through 19th centuries, ranging from small and simple residences to large
opulent mansions. The interior spaces of these private houses were adorned with sophisticated decoration including opus sectile, tinted plaster, polychrome stone reliefs, murals, mother-of-pearl inlays, tiles, polychrome wooden panelling and ceilings, mirrors, stained glass and gypsum windows,
and textiles. The most lavishly adorned rooms of Arab homes were used as reception rooms for guests, reflecting the cultivation and taste as well as the wealth and social status of the owner-builder.
The complex decoration in such interiors has been the subject of extensive study and documentation
by the author, revealing the almost-forgotten original colour scheme and intended appearance, now
often obscured by deterioration or later alterations.
One important element of these interior decorations is the polychrome wooden wall panelling
and ceilings, the decoration of which was developed to a sophisticated technical and artistic degree
in Syria at this time. These surfaces combine pastiglia motifs, metal leafs and foils, glossy tinted glazes, matte tempera paints, and satiny emulsion paints to create sumptuous surfaces evoking luxurious textiles. This paper will summarize recent research projects in such interiors in Damascus, but
will also introduce newly-rediscovered rare decoration features found in residences in Hama and
Aleppo.
The paper will focus on three key aspects.
1. The array of materials and techniques found in these interiors, elegantly composed and intricately interwoven to produce extraordinary examples of design and decoration.
2. Deterioration processes characteristic of these materials and techniques, as well as changes incurred by the continuous use and transformation of these interiors over the past two centuries.
3. Conservation approaches to polychrome wooden interiors under two diverging conditions:
in situ in private or public use in Syria, and in collections abroad. Within Syria, the paper will
focus on efforts to offer preservation-minded alternatives to the typical destructive and reconstructive approaches to renovating historic interiors. Through carefully considered cleaning
and conservation projects, public lectures, and word of mouth, the author and Syrian colleagues have worked to raise awareness, understanding and appreciation for the preservation
of historic decoration. Outside of Syria, such interiors have often been installed as “Orientalizing” decorative objects altered to suit the taste and requirements of Western collectors, and
call for an investigation of the original elements and documentation of the changes the interior
has undergone.
165
An effect of impregnation conditions on the distribution of a consolidant
in the wood structure
Bożenna Soldenhoff
Toruń, Poland
bsoldenhoff@poczta.fm
When deciding on a mechanical reinforcement of damaged wood of the historic object we should
follow a number of requirements posed by the impregnation procedure.
Selection of impregnating substance (reinforcement) should be dictated not only by the state of
preservation of the object, the nature of the damage, but also by the type of object, polychrome, its
function, as well as by the display conditions after conservation. The second important component
of impregnation - solvent should also fulfil a number of requirements. First of all, it should not swell
the wood and should have properly centred volatility. These features will largely determine the
success of impregnation.
In addition to the appropriate composition of consolidant, equally important is the choice of
method. This will not only be determined by the degree and nature of the destruction of wood, its
connection with other materials (polychrome, metals, etc.), but also by the object size and the technical capacity of the conservator carrying out the treatment. The presentation will include a brief
overview and evaluation of injection methods, capillary action and an impregnation under pressure.
The study was carried out on lime wood samples in good condition, subjecting them to saturated
solutions of thermoplastic resins using 3 methods of impregnation. The choice of wood species was
dictated by the frequency of its use in historic objects. The results indicate the following:
1. The degree of saturation of wood depends on: the concentration of the solution, the method of
impregnation, impregnation time and the level of moisture content of wood,
2. The distribution of consolidant in the wood structure depends on stage of preservation of this
structure, the nature and extent of the damage.
Research using light microscopy and in particular scanning electron microscopy at magnifications of 500x to 2500x allowed for very accurate tracking of how the resin is distributed in the microscopic and sub-microscopic structure of wood. It was also possible to follow the direction and extent
of migration of the resin associated with the direction of evaporation of the solvent.
166
Fit IT for a King: Conservation and Reconstruction of the Ancient
Wooden Furniture from Gordion, Turkey
Krysia Spirydowicz1*, Elizabeth Simpson2
Art Conservation Program, Queen’s University. Kingston, Ontario, Canada
1 The Bard Graduate Centre. New York, NY, USA
2 *spirydow@queensu.ca
Between 1956 and 1959, a remarkable collection of ancient wooden furniture was discovered in three royal tombs at the Phrygian capital of Gordion in central Anatolia. Approximately
50 pieces of ornate furniture and more than 70 wooden objects were found at the site, excavated by
Rodney S. Young for the University of Pennsylvania. Well-preserved furniture and other artefacts
were recovered from wooden burial chambers located deep inside large earthen mounds or tumuli - Tumulus MM, Tumulus P, and Tumulus W. Carbonized wood remains of the same type were
excavated from a palatial building on the city mound.
The artefacts from Tumulus MM, P, and W were published in Young’s posthumous monograph
(1981), but research showed that many interpretations were incorrect. A project to restudy the Gordion wood was initiated in 1981 by Simpson. Since 1990, the conservation team has been headed by
Spirydowicz. The furniture and other wood finds from Gordion are now recognized as the largest
group of well-preserved wooden objects from the ancient Near East.
Tumulus MM, the largest of the Gordion tumuli, is believed to be the tomb of the legendary King
Midas or his father. Some of the best preserved and most spectacular pieces of furniture were found
in the intact burial chamber, including a carved, inlaid banquet table and two inlaid serving stands.
In addition, the tomb contained eight plain tables, stools, and a massive log coffin. The furniture and
other finds were recognized as elements of the funeral ceremony; the remains from the bronze and
pottery vessels were analysed, producing the menu for the funerary banquet. A recent monograph
(Brill 2010) describes the wooden furniture from Tumulus MM and its conservation treatment.
Tumulus P, the tomb of a Phrygian prince, contained a collection of wooden household objects
and beautifully carved wood toys, in addition to more than 16 pieces of fine furniture. Much of
the wood was degraded due to the prior collapse of the tomb’s roof, but a group of objects from
the southwest corner of the tomb survived largely intact. These included an ornate, inlaid serving
stand and a carved and inlaid stool, designed on the model of the inlaid table from Tumulus MM.
The Tumulus P artefacts - with so many wooden finds among them - constitute an unprecedented
assemblage of the material remains of daily life among the Phrygian monarchs.
Tumulus W, the earliest of the three royal tumuli, yielded one magnificent though fragmentary
piece of furniture - a boxwood serving stand featuring carved openwork geometric designs and embellished with bronze studs. In addition, several wooden plates from the tomb exhibit tool marks indicating the earliest evidence of the use of the lathe from a well-documented archaeological context.
Study and conservation of the Gordion wooden objects began in 1991, with the conservation project now largely complete. Work was carried out in the Museum of Anatolian Civilizations, Ankara,
Turkey, by a team of more than 40 archaeologists, conservators, wood scientists, artists, and other
167
specialists. The methods developed by the project’s conservators and scientists are now considered
standard for the treatment of dry archaeological wood. This paper will outline the methods and
materials used to consolidate the Gordion wood and describe the process of reconstructing the most
important objects for display. A brief overview of the conservation challenges of preserving ancient
wood from archaeological contexts will be presented. Finally, the particular problems posed by the
charred and fragmentary wooden objects and furniture excavated from the Phrygian city mound
will also be discussed.
168
Acoustic emission as a new tool for the assessment of microclimate
instability impact on wooden art objects
Marcin Strojecki1*, Michał Łukomski1, Łukasz Bratasz1,2
Jerzy Haber Institute of Catalysis and Surface Chemistry, Polish Academy of Sciences, Krakow, Poland
1
The National Museum in Krakow, Poland
2 *ncstroje@cyf-kr.edu.pl
Wood has served for centuries as a component of art objects because of its beauty, strength, durability
and availability. As a hygroscopic material, it responds to variations in temperature and relative humidity
(RH) in its environment by absorbing and desorbing moisture which in turn results in dimensional changes
- swelling and shrinking. Restraint of wood movement can have damaging effect on objects such as components of furniture - doors, sides of cabinets and table tops, frames, or other types of decorated wooden constructions. Therefore establishing acceptable ranges of temperature and RH variations for wooden furniture
and other constructions stored and displayed in museum is one of the most important tasks for preventive
conservation.
Generally there are two fundamental approaches to establishing the allowable ranges of climatic variations
for a particular object sensitive to climate-induce damage – an analysis of object’s mechanical response to
climate variations, or an analysis of the historic climate to which the object has acclimatized. The limitations of the two approaches in predicting precisely risk of damage of a concrete historic object in its specific
environment have led to search for scientific methods of direct tracing damage: non-invasive, continuous,
economic and capable of operating in the real-world conditions in museums, historic buildings or during the
transportation of works of art. Our choice was the acoustic emission (AE) which is based on monitoring the
energy released as sound waves during fracture processes in materials. The method is particularly successful
in direct tracing the fracturing intensity in wooden objects exposed to variations in temperature and RH. Energy, released due to micro-displacements in a structure undergoing a deformation, passes through the material
as ultrasound and sound waves and is detected on the surface using a piezoelectric transducer. Since physical
failure of material is preceded by a discernible level of AE activity, AE monitoring is capable of predicting
macro damage and tracing crack propagation accurately in time due to digital capture and real‐time processing
of individual AE events.
In this study, the AE method was used to monitor micro-damage progress in a reference object - an eighteenth century wardrobe displayed in in the Gallery of Decorative Art in the National Museum in Krakow,
Poland. Already considerably cracked, the wardrobe was selected by the curators as representative of massive
furniture displayed in the galleries, but was also considered as particularly vulnerable to climate-induce damage. The AE monitoring was an element in a systematic evaluation of the effectiveness of the existing climate
management, especially insufficient humidification of the air during repeating falls in the indoor RH in winter.
Monitoring was performed for two years on the gallery. The anti-correlation measuring scheme and frequency
filtering were applied to discriminate very low signals related with micro-cracking of wood structure from
background noise present in gallery opened for visitors.
The total AE energy recorded during two years of monitoring corresponded to a fractured area of 12 mm2 or
a total crack propagation of 1.2 mm for a 10 mm-thick panel. Although the total damage recorded was minute,
169
correlation between the events of fracturing and falls in indoor relative humidity (RH) in winter due to insufficient humidification was evident. The risk of damage, expressed in terms of crack propagation, was quantified
as a function of the magnitude of the RH falls of the duration compatible with the response time of monitored
wooden elements. The data allows acceptable RH falls to be identified if a conservation professional or a curator selects a ‘tolerable’ yearly propagation of a fracture, in other words the progress of damage considered
insignificant.
170
Hazards to heritage wooden objects caused by the solvents of resins,
used for impregnation treatments
Kinga Szczepińska
Department of Painting and Polychrome Sculpture, Institute for Conservation and Heritage, University of Nicolas Copernicus, Torun
kinga.szczepinska@wp.pl
The information to be presented in the lecture, are the result of research into the possibilities of
using relatively non-toxic propylene glycol ethers at the reinforcing impregnation treatment.
With the accepted method of comparison, the obtained results enabled the individual properties
of the solvents to be related with potential harmful effects on the polychrome of wooden heritage
objects in a very readable way.
This aspect seems to be significant due to the fact that the reinforcing impregnation is one of the
most important, yet a very common procedure in conservation practice. Therefore it should be, beyond the efficacy, also a safe treatment, avoiding any harmful changes to the polychrome of wood
whether in immediate or distant future.
My intention is to show the potential risks using as examples toluene, 1-methoxy-2-propanol and
dipropylene glycol methyl ether.
Although the role of the solvent in the impregnating solution is not as great as the role of the resin
nevertheless, by shaping the characteristics of the solution, it affects the success of the procedure,
and during the process of strengthening, affects directly the historic object.
In the study of the size and rate of swelling of the timber, the highest values were obtained with
the most polar solvent. Polar liquids caused also greater swelling of fresh wood, with a higher content of hygroscopic substances.
The obvious correlation between the volatility and viscosity of the liquid used in a solution
process and solvent evaporation rate was confirmed. It was found that the resin remaining in the
timber does not reduce, in a clearly visible manner, its hygroscopicity. Moreover, in the initial
period after saturation, the increase of relative humidity caused faster response in the samples of
timber saturated with solutions in polar solvents. It is probably associated with the hygroscopicity
of 1-methoxy-2-propanol and dipropylene glycol methyl ether.
In examining the distribution of resin, the slowest penetration into the wood was observed for
resin dissolved in the most polar solvent. At the same time, the lower the volatility of the solvent, the
more even the distribution of the resin.
The adverse effects seen in the grounds layers and polychrome were influenced by extraction
properties of solvents used. The strongest action was shown by most polar liquid. The intensity
of colour changes, especially on the surface of light grounds, however, depended not only on
the extraction capacity but also on the volatility. Low volatility meant long evaporation time
and therefore adverse effects on the object, increasing harmful changes. Also observed was the
formation of thickening gel and accumulation of resin, migrating with the solvent, just below
the surface of the grounds or polychrome. This layer resulted in slowing down and reducing
171
the evaporation of the solvent, while the extracted wood colour components remained partly in
the formed gel.
The effect of the impregnation treatment was also the change in the structure of the ground layers
and polychrome increasing the porosity. However there is no clear relationship between the characteristics of each layer and properties of consolidant, and the size and nature of the changes.
Another feature of the paint layer studied, which changes under the influence of the introduced
substances, was the softening point. Here, in addition to the chemical characteristics of the solvent,
an important factor was again its volatility. Low volatility caused dangerous prolonging of time for
adverse effects, making the paint layer plastic for a long time and thus prone to distortion, sometimes even at temperatures of only slightly higher values than room temperature.
In the group of tested solvents, the low volatility of dipropylene glycol methyl ether can also be
regarded as a cause of relatively long-term changes, such as blooming of the lacquer layer, formed
on one of the samples, 140 days after the completion of the impregnation treatment.
172
Interdisciplinary approach to the identification and authorship
of The Last Judgement triptych from the National Museum in Gdańsk
attributed to Hans Memling
Iwona Szmelter1*, Tomasz Ważny2
Faculty of Conservation-Restoration, Academy of Fine Arts in Warsaw, Poland
2 Nicolas Copernicus University, Toruń, Poland, and University of Arizona, Tucson, USA
*iwona.szmelter@asp.waw.pl,
1 The aim of this paper is to present an interdisciplinary approach to the identification and authorship in the first stage of new complex research of “The Last Judgement” triptych. This masterpiece is
tempera/oil composition on oak support, size: middle part of triptych 241 x180.8 cm, wings 2 x 242 x
90. The triptych was first attributed to the van Eyck brothers, then Rogier van der Weyden, and other
painters, and finally, in 1843 Mr Hotho ascribed it to Hans Memling, though it is still questionable.
The thesis of the authors is that the controversy related to the attribution of the Gdansk triptych should be explained by the independent study of materials and a technique, starting in particular with
the analysis of the wood support of triptych.
The masterpiece was painted in accordance with all the Flemish conventions in the so called
Low Countries in the area of ​​present-day Belgium and the Netherlands, and later in the delta of the
Rhine and Meuse in the second half of the fifteenth century. The triptych was carefully prepared on
the wooden support made of oak. The central section is made up of six vertical boards with a total
width of 180 cm. Oak wood enabled the dendrochronological examination, which is based on the
analysis of annual rings of wood, and is therefore completely independent of the other chronological
indicators. Dendrochronology analysis was performed in 2003 in the National Museum in Gdansk
(measurements) and the Institute for the Study, Conservation and Restoration of Cultural Heritage
at the Nicolaus Copernicus University in Toruń (laboratory work).
Origin of timbers: All boards forming the painting support are derived from the so-called Baltic
oak. Boards 3 and 4 originate from the central Poland, other boards came from different areas East
or Northeast of the present Polish border, most likely the Niemen river basin.
The earliest possible felling date of oaks used for the painting support was winter 1458/1459
(Fig.1). In 1459 semi-products made of fresh logs could be ready for transportation down the river to
the nearest Baltic harbor. Timber from trees felled in winter could be found as a wainscot and planks
at the lumber-yards in the Low Countries after several months. Short and intense seasoning plus
the time required for panel-making theoretically allow for the delivery of the support to the artist’s
workshop at the end of 1460. The different origin of board indicates that it was not a timber specially
ordered, but material purchased at the market.
173
Group
Span of ring sequences
1
2
MEMLING
5
Calendar Years
after AD1419
after AD1421
after AD1448
after AD1450
after AD1455
after AD1457
3
6
4
AD1250
AD1350
AD1450
Figure 1. Tree-ring dating of six oak boards representing the middle part of the “Last Judgment”. Transport and oak
seasoning.
Rogier van der Weyden died in the June 1464 year - if the timber used by the author of the triptych
was younger, the contribution of van der Weyden would be automatically excluded. Dendrochronology analysis and determining the earliest possible production date of the painting support at
the end of 1460 does not preclude van der Weyden’s participation in the creation of the masterwork
“Last Judgement”.
Non-invasive research undertaken by the Faculty of Conservation and Restoration of Works
of Art at the Academy of Fine Arts in Warsaw and analysed by prof. Iwona Szmelter and Anna
Fortuna from the National Museum in Gdańsk, which provided much new information and data
suggesting significant van der Weyden’s contribution. Among other things, (the current standard
registration outside the white light of the VIS), the luminescence triggered by ultraviolet radiation,
X-ray studies, and examination in IRR revealed, that the whole triptych showed sensational details
of the creative process in its various phases. The initial composition appears to be very different, and
relates to famous works of Rogier van der Weyden, similar to his The Last Judgment, a poliptych painted c. 1446–1452. In both artworks are masterful developing under-layers of paint, including the
early design of composition and detailed in under-drawing - clear, precise, but extended over the
entire composition of the hand of a master, with his so called Schraffe (German), dessin (French) - as
typical lines, and numerous changes in the composition of groups of characters, (softening effect on
the type of paint).
In 2012-2013 multi-disciplinary studies were performed in collaboration with scientists of the
research program CHARISMA-MOLAB (Cultural Heritage Advanced Research Infrastructures - Synergy for Multidisciplinary Approach – Mobil Laboratory) under the 7 European Union Framework
Programme. The project is supported by scientists from renowned European centers such as the
University of Perugia, Centre de Recherche et de Restauration des Musées de France in Paris, the
Consiglio Nazionale delle Ricerche, Istituto Nazionale di Ottica in Florence. The results of the MOLAB Program confirmed previous discovery of a changed composition and design (infrared reflectography by multiscanerr MNIR) and will be presented elsewhere in the near future.
174
Influence of the cradle structure and microclimate on the degree
of distortion and the condition of panel paintings
from the National Museum in Warsaw
Aleksandra Trochimowicz
Conservator of Fine Arts, freelance
olatrochimowicz@poczta.onet.pl
For centuries wooden panels formed the support for paintings. At the end of the 18th C. the cradle was
invented, which was supposed to be a cure for structural damage incurred in panel paintings. As a result,
in museum collections around the world there are thousands of paintings that were subjected in the past
to the ‘cradling’ treatment. Depending on storage conditions (microclimates of the room where paintings
are located) there are more or less apparent negative effects of the presence of the cradles on the verso.
Research presented has focused on selected objects from the National Museum in Warsaw. The characteristic changes of the panels are their clear undulations and cracks. Measurements of the paintings
were performed using an optical scanner (ATOS GOM mbH.) The scanner allows non-contact, non-destructive measurement of the surface of the recto of the painting. The measurement results show a real
painting distortions which can be ascribed to the fastening of the cradle on the verso. The main advantages of the scanning method are the scanning and visualization of the 3D object and its comparison with
CAD data (previous measurements), the rapid measurement process, the high resolution and accuracy,
and the mobility of the instrument. The deviation false colour map produced as part of analysis allows
the visualization of the measurement results. Using an optical scanner made it possible to precisely
assess the magnitude of the wooden panel deformation and the analysis of the impact of the cradle,
including the structure of the material, (i.e. the wooden boards of the panel and battens of the cradle.)
Based on this research, it was found that the shape of the painting recto is not only influenced by
the fixed cradling battens, as commonly believed, but also by the mobile planks. It was also found
that the efficiency of the cradle structure does not significantly affect the degree of deformation of
the painting or the state of preservation of the paint layers. Another crucial element affecting the
condition and the distortions of the paintings are the microclimatic conditions under which the artworks were stored. The microclimate of the rooms where the objects were kept was examined and
the degree of dimensional changes occurring due to the fluctuation of temperature and humidity
was determined. Planks are a moisture barrier against the point of contact with a thin paintings
background. Wood panels in these areas work much less under the influence of climatic variation
compared with the reverse parts, which are not covered with the cradle battens.
The optical scanner surface measurement is non-destructive and non-contact method for monitoring the condition of heritage objects. It determines precisely the shape of the surface with an
accuracy of up to 0.01 mm in the scan field of 100 x 100 mm. By performing measurements over time
and comparing the results of these studies one can determine very accurately the degree and nature
of any surface deformation. Changes in the level of deformation can be described as shown in the
figures, or by visualization of false colour maps. Analysis can be a valuable complement to other
studies of the condition of the object and to document ongoing changes.
175
X-ray Dual Source Computed Tomography as a modern tool
in the investigations of wooden objects
Małgorzata Urbańczyk Zawadzka1, Robert Paweł Banyś1, Anna Mikołajska2*, Agnieszka Kosakowska3
Radiology Department, John Paul II Hospital, Kraków, Poland
1
Faculty of Conservation and Restoration of Works of Art, Department of Applied Physics, Academy of Fine Arts in Kraków, Poland
2 Consiste - Conservation and Restoration Company, Kraków, Poland
3 *amikolajska@asp.krakow.pl,
For over a century, X-ray radiation has played an important role in the examination of cultural
heritage. X-ray techniques belong to the fundamental methods used in investigation and conservation of works of art. They have been developed over the last decade thanks to the recent use of new
and advanced analytical techniques.
Computed tomography (CT) is one of the most powerful non-destructive techniques and therefore it is used for inspection of the volume of an object. It gives us morphological and physical
information on the inner structure of the investigated object.
Recently X-ray Dual Source Computed Tomography (DSCT) was applied in the area of medicine
and health care. In Poland, the system was introduced for the first time at the John Paul II Hospital
in 2007. The idea behind Dual Source CT is as simple as ingenious: it employs two X-ray sources and
two detectors at the same time. As a result we obtain double temporal resolution, double speed, and
twice the power, while lowering the dose of radiation even further. It provides images of exceptional
quality and is an amazing tool for new clinical applications. The main advantage of this technique is
the possibility of creating 3D scans.
The aim of our study is to see the difference between standard Computed Tomography and new
Dual Source Computed Tomography. We also want to check all the abilities and limitations of this
system.
For the last two years we have examined many sculptures and wooden panel painting. For this
presentation we present four case studies.
Studying the chosen objects with DSCT, we have used two modes: DSCT with dual energy mode
(80 kV and 120 kV) as well as InnerEar high resolution mode (120 kV) with spiral and sequential
acquisition.
In two cases, investigating the gothic sculpture of Saint Peter from 1480 and a sculpture of an
angel e from a Baroque altar, we aimed to assess the general condition of the objects from different
time periods. We were also interested in changes connected with each restoration and the natural
ageing or passage of time. The third object, is a small votive sculpture from the 17th C.. In this case we
were interested in localizing all the metallic elements in the small object. The last presented work of
art, is a bas-relief of an altar from the church in Boguchwałów, dated 1602. In this case, the situation
was more complicated because during the previous conservation the original reverse side has been
extracted and replaced with sawdust and epoxy resin. We aim to determine how much of the original layer remains and assess the depth of penetration of the epoxy resin.
176
Climate4Wood
Paul van Duin1*, Stina Ekelund2
Rijksmuseum, Amsterdam, Netherlands
1 Climate4Wood, Rijksmuseum and TU Eindhoven, Netherlands
2
*p.van.duin@rijksmuseum.nl
The ‘Climate4Wood’ research project is a collaborative research project of the Rijksmuseum, the
Technical Universities of Eindhoven and Delft and the Netherlands Cultural Heritage Agency. The
aim of the ‘Climate4Wood’ project is to identify the RH fluctuations that decorated wooden panels
(panel paintings as well as furniture) can safely sustain and in consequence to develop rational
guidelines for the climate specifications in the museums. Our project focuses on decorated wooden
panels as this is a category that is regarded as being most susceptible to climate fluctuations. It will
investigate panel paintings as well as panels in furniture. Conservators, conservation scientists and
engineers will closely cooperate to develop a better understanding of the behaviour of panels and to
predict more accurately under which circumstances damage might occur.
When people are concerned about climate conditions, it usually is because they are worried by
fluctuations observed in climate graphs, as they fear this might lead to damage. When one observes
damage it is of course too late, but how much caution is really necessary? To what extent can we
relax the strict climate specifications developed in the 1960’s and 70’s? And once this is established,
how can the conservation community be convinced that their objects they care for are safe in those
conditions? Deciding on proper climate specifications for museum environments is a daunting task.
Type and condition of objects, risk assessment, installation requirements, building physics, construction as well as running costs of an installation, and the impact of the energy consumption on
the environment have to be weighed against each other. Most actors involved in the decision making
process are specialists within their own field, with usually lesser knowledge about the other factors.
The way forward is that professionals from different fields closely collaborate in research projects
to develop an understanding of each other’s expertise in order to better address research questions.
‘Climate4Wood’ has been awarded funding from the ‘Science4Arts’ programme of The Netherlands Science Foundation, NWO. This program aims to develop and strengthen interchange between the research of universities and museums. The project has international partners, including
CATS/National Gallery of Denmark and the Metropolitan Museum of Art and is supported by a
large international advisory committee.
The ‘Climate4Wood’ research project began in December 2012 with the so-called museum study,
carried out by Stina Ekelund, with a doctoral project in conservation. A PhD in engineering will start
in 2013 to carry out a material and mechanical modelling study, in close cooperation with the PhD in
conservation. The museum study will investigate the construction, materials and condition of a large collection of decorated wooden panels and how these have been affected by climate conditions.
The results are used as input for the modelling study, to model climate and age induced stresses and
deformations. In the final stage of the project, a postdoc will be appointed to determine and model
the relevant non-linear elastic material properties.
177
Our presentation will focus on the museum study. This aims to systematically relate the condition of a carefully selected group of objects to past climate fluctuations. We will chart damage including warping and shrinkage to material properties of wood, glue, and construction. We will also
take into account the degree to which (parts of) objects have survived in order to critically analyse
the risks of climate fluctuations. Our presentation will describe the research carried out in the first
year of the project, and how in the coming years we will select objects, how we will use measuring
and imaging techniques and how previous documentation can help us to obtain insights into the
behaviour of panels.
178
The use of copper green oil paint in the interiors of the Eidsvoll manor
in Norway: analysis on a discoloured architectural paint from 1814
Edwin Verweij 1*, Hartmut Kutzke 2
Norwegian Institute for Cultural Heritage Research (NIKU)
1
Museum of Cultural History, University of Oslo, Oslo, Norway
2
*edwin.verweij@niku.no
The late 18th century Eidsvoll manor house, situated just north of Oslo in Norway, was bought by
Carsten Anker in 1797. He modernised the house and all of its interiors in the first two decades of the
19th century. This renovation process was still on-going when a Constitutional meeting to establish
Norway’s independence and to write its constitutional law was held in 1814. Eidsvoll manor became
thereafter worthy of iconic value.
During architectural paint research between 2006 and 2012, which was executed by the Norwegian
institute for cultural heritage research (NIKU) in Oslo, the house and its interior were examined. We
concluded that between 1794 and 1826 the interiors on the ground and first floor were painted in just
two colour schemes: a light greyish, lead white based oil paint and a green, copper based oil paint.
Both colour schemes had largely disappeared during later restoration campaigns. Reconstructing the
painted colour schemes is now being considered for the bicentennial commemoration in 2014.
In this paper we will focus on the green colour scheme that was found in three rooms on the
ground floor. In the Billiard room for instance, an intact window frame was discovered revealing
the 1814 colour scheme that had not been over painted. This enabled us to examine and determine
the intrinsic quality of the paint. However the paint was highly discoloured, therefore making it
difficult to establish the original colour scheme e.g. its hue and saturation.
The use of a green paint in interiors, although regularly used in the 18th century, became less
fashionable around the turn of the century and is not often reported. Known problems with certain
green pigments might be one reason to avoid its application, with both the discoloration and darkening of these pigments in oil paint is considerable.
Initial SEM-EDS and XRD analysis in Oslo provided inconclusive results and cross-section microscopy did not clearly show the use of transparent materials; neither traces of a resin nor a lake and/
or dyestuff were observed. Synchroton based infrared spectroscopy performed at the IRIS beamline
of Helmholtz-Zentrum (HZB) in Berlin, Germany, resulted in the determination of both the binding
media and the use of the pigments in the green paint; a linseed oil as medium, a lead white pigment,
a white chalk filler and a green verdigris pigment. This is in contradiction with contemporary recipes featured in house painter’s handbooks from around 1800. Here are green paints described that
were made with the addition of a resin to the final paint mixture.
Due to the presence of oil and the relative easiness of the transformation of copper pigments into
metal soaps, the appearance of aged materials seemed to be likely. The presence of copper oleate
was confirmed by SR FTIR and may explain the change to a brownish colour in the considered paint layers. This phenomenon has been reported for canvas- and panel paintings so far, but not for
interior paints. It was unknown that this interior paint technique was used on such a large scale for
decorative colour schemes in historic houses in Norway.
179
Supramolecular consolidants for the preservation of waterlogged
archaeological wood
Z.Walsh, 1,2 E.R. Coad, 1,2 J.T. Hodgkinson, 2,3 J. Sedlmair, 4,5 A. Koutsioubas, 6 D.R. Spring, 2 M. Welch, 3
C.J. Hirschmugl, 4 C. Toprakcioglu, 7 J.R. Nitschke, 2 M. Jones 8 and O.A. Scherman 1,2
Melville Laboratory for Polymer Synthesis, Department of Chemistry, University of Cambridge, United Kingdom
1 Department of Chemistry, University of Cambridge, United Kingdom
2
Department of Biochemistry, University of Cambridge, United Kingdom
3
Department of Physics, University of Wisconsin-Milwaukee, Milwaukee, Wisconsin, USA
4
Synchrotron Radiation Center, Stoughton, USA
5
Synchrotron SOLEIL, Beamline SWING, Gif Sur Yvette Cedex, France
6
Department of Physics, University of Patras, University Campus, Rio Patras, Greece
7
The Mary Rose Trust, HM Naval Base, Portsmouth, United Kingdom
8 zpw21@cam.ac.uk
The preservation of our cultural heritage is of great importance to future generations. Despite
this, significant problems have arisen with the conservation of many great shipwrecks across the
world. Two major problems facing conservators are structural instability upon drying and biological
degradation. In addition, many important artefacts suffer from metal ion saturation on account of
degraded fittings. In most cases Fe3+ is the culprit, which catalyses the production of sulphuric and
oxalic acid in the waterlogged timbers adding chemical degradation to the potential conservation
issues. Yet to date no conservation treatment exists that effectively confronts all three issues simultaneously. A new conservation treatment is presented here based on a supramolecular polymer network constructed from natural polymers with a number of dynamic cross-links. These cross-links
are formed by both host-guest complexation and a strong Fe3+ chelator pendant from the polymer
backbone, giving the functional material the ability to chelate and trap iron while showing increased structural stability. The incorporation of anti-bacterial moieties onto the polymer backbone
also provide the material with increased biological resistance over current conservation treatments.
Exploiting an environmentally compatible natural material with reversible cross-links makes a safer, greener alternative to current strategies and will potentially extend the lifetime of many precious
waterlogged artefacts under conservation around the world.
180
The Conservation of Lucas Cranach the Elder’s Panel Painting
Christ Blessing the Children from the Collections of the Wawel Royal
Castle: The Use of Modern Analytical Techniques
Ewa Wiłkojć
Wawel Royal Castle, Kraków, Poland
ewilkojc@wp.pl
Conservation of the work by Lucas Cranach the Elder ‘Christ Blessing the Children’, dated about
1537 is a part of from the collections of the Wawel Royal Castle. The picture is painted in tempera on
a linden wood support measuring 77.5 x 122 cm; the boards are only 3–5 mm thick.
The use of specialized analytical techniques has allowed us to determine the condition of the object and gather information about past conservation treatments, which in turn, has contributed greatly to our knowledge and interpretation of these earlier methods. Valuable information pertaining
to the techniques and materials Cranach used to create the picture was also gained.
Since the data provided by commonly used physical and chemical tests proved insufficient to
proceed with the conservation treatment, recently introduced digital analytical conservation techniques were employed.
Due to the complex nature of the conservation techniques, the cooperation of specialists from
various scientific fields was required. Colleagues from the following institutions were involved in
the project:
– Institute of Catalysis and Surface Chemistry, Polish Academy of Sciences (PAN), Krakow
(Three-Dimensional Laser Scanning and Analysis of Support Defects and Deformation; Thermo Visual Analysis)
– Strata Mechanics Research Institute, PAN, Krakow (Quantitative Computer Analysis)
– Nicolaus Copernicus University, Toruń (UV Fluorescence Microscopy)
– Faculty of Physics and Applied Chemistry, Department of Conservation and Restoration of
Works of Art (WKiRDS), Academy of Fine Arts, Krakow
– Faculty of Wood Technology, Warsaw University of Life Sciences – SGGW (Ultrasound of the
Wooden Support; Analysis of the influence of consolidating substances on the physical and mechanical properties of linden wood)
The results of these specialized tests enabled us to map out a conservation treatment that would
guarantee a maximum degree of safety to the work of art.
The conservation of the panel was problematic both in regards to the technical and deontological
ethical terms. While the results of the analysis established that the poor condition of the panel could
be treated, the theoretical and ethical questions remained a prevalent concern. In this respect, an
analysis of the material structure of the work in relation to its artistic value proved helpful. The division of the works material structure into three elements (materials, support, and construction) facilitated the analysis of technical damage, which interferes with the aesthetic reception of the work. This
type of analysis is essential to establish and substantiate a proper course of conservation treatment.
181
The analysis of the material structure showed that the paint layer is homogenous, but dependent
on the support layer. Therefore, the aesthetic reception of the work would be compromised by further degradation of the support. The thinning of the panel, which had previously sustained heavy
insect damage, compromised its role as the carrier that enables the very existence of the work.
The first stage of treatment involved the structural conservation of the support and consisted
primarily of technical procedures, such as the installation of a sub-structure which permitted us
to stabilize and save the picture. The aim of the aesthetic conservation treatment was to restore, as
much as possible, the qualities of Cranach’s work that had been compromised by the passage of time
and the damage the panel had previously sustained.
During the initial deliberations of the proposed treatment the historic meaning of the painting,
its subject matter, and the circumstances of its creation were taken into consideration - especially since the precious workshop “records” often present on the verso, had been irrevocably lost when the
panel was thinned. It was agreed that the panel itself is a historic documentation past conservation
treatments, when not all parts of the work were treated with the same degree of reverence. Therefore, in spite of its degraded condition, the existing boards of the support were preserved and carefully
and minimally straightened. Although the slight distortion of the support marginally disturbs the
aesthetic reception of the work, such distortion was allowed to remain in order to reduce further
damage of the paint layers.
182
A Study of Taiwan’s traditional Temples Restoration Problems:
The Case of Tainan Xingjigo Temple’s Door-gods Polychromy
(Janet) Ying-Ying Tung
Bureau of Cultural Heritage, Ministry of Culture, Taiwan
ch0235@boch.gov.tw
The main entrance of the traditional temples in Taiwan does not feature just a wooden gate, but a
gate with two pieces of wood creating a door. A door that is crafted with exquisite paintings of Door-gods along the front side, which serves as a magnificent façade for visitors and a guardian to expel
all evil spirits. The beautifully polychromed doors are vulnerable to weather, daily operation, and
air pollution. The wooden doors are polychromed with Door-gods, featuring those from temples
which are being designated as treasures of the nation. Once damaged, the Door-gods not supposed
to be repainted, but to be restored in the same way as one would restore an art object.
The polychrome doors in Taiwan’s temples usually encounter three types of problems; they are
prone to gathering surface dirt (dust, air molecules, incense smoke, hand sweat, etc.), are susceptible
to colour fading (due to sunshine, lighting, ultraviolet etc.), and colour layer loss (the exposure of
the ground layer or support wood). These conditions not only affect the visual aesthetics and integrity of the Door-gods, but also attract moisture and pests getting into the inside of wood from the
exposed areas . The conservation-restoration methods undertaken on the Door-god polychrome paintings must be very carefully considered, so that all restoration treatments proceed with the correct
methods and ethical considerations.
Tainan Xingjigo Temple, located in Tainan City in the southern part of Taiwan, was designated
in 1985 as a historic site for The Tainan Municipality. The Door-god polychromy of Tainan Xingjigo
Temple was painted by Chen Shou-Yi (1934-2012) who was an outstanding maestro of Taiwanese
traditional polychrome painting. The two Door-gods are Lord Yiguogong, General Qin Shu-bao,
and Lord Woguogong, General Yuchigong, both were famous generals in the Tang Dynasty (618907 A.D). In these art works, Maestro Chen used the complicated stereo powder line to replace the
common black ink line to depict the line drawing; therefore making this art work appear live and
vivid. This Door-god polychromy is considered to be one of the best examples of Door-god art work
in Taiwan.
This report will present the case of the restoration of Xingjigo Temple in 2005, which will include
a general review of the restoration treatment including cleaning and retouching etc. This report will
explore 1) The problems associated with traditional colour painting restoration and its associated
dilemmas, 2) The possible negative impact to the art work that an incorrect concept of restoration
may bring, 3) The ethics of how to deal with the traditional art work within the field of conservation-restoration, 4) How to best protect cultural properties which are still in use, and 5) The suggestions
to the problems mentioned above. This paper will try to seek a clear and correct guideline for traditional art work conservation-restoration in Taiwan.
183
Laser scanning in the analysis and documentation of historic wood
Rafał Zapłata,
Department of Historical and Social Sciences, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw
rafalzaplata@poczta.onet.pl
The aim of the lecture is to discuss and present the implementation of scanning in the analysis
of wooden artefacts in archaeological and architectural research. Modern technologies have created
new possibilities for innovative and unconventional documentation of artefacts, including their digitisation. Digitisation allows non-invasive and accurate measurements and is capable of registering
the intensity of leaser light reflection. This is an important addition to the usual set of data about
artefacts (including historic wood), which can give information about of the condition or type of the
surface of artefacts.
Wooden structures require thorough and non-invasive methods of documentation. Such procedures are possible thanks to modern technologies of terrestrial laser scanning and photogrammetry.
In addition, historic wood requires the registration of special characteristics which can be documented and analysed with the use of laser scanning. An example of such a varied way of documenting
wooden artefacts is a study of the quality of specific characteristics of analysed objects.
Laser scanning enables us to modernise research methods during field work. For example, digital
registration and analysis of the condition of artefacts can be carried out. The accuracy of measurements is high and we have established up-to-date methods to measure quantitative changes in
wood, (for example the condition of xylem) and the detection and registration of possible changes in
the state of preservation that occur over time in previously registered and catalogued historic wood.
Such laser-based documentation recorded systematically and regularly makes it possible to gather spectral data of measured artefacts and to create “spectral libraries”. Spatially accurate measurements allow the creation of models and carry out simulations showing how wood reacts in diverse
environments and how storage and transport affect heritage wood. Therefore, laser scanning creates an important tool within non-invasive methods to analyse artefacts.
184
Technical examination of an ancient Egyptian painted wooden
sarcophagus
Shaaban Abd ElAal1*, Vincent Detalle2, Nagla Mahmoud3
Restoration Department, Faculty of Archaeology, Fayoum University, Egypt.
1 Laboratoire de Recherche des Monuments Historiques Resp. pôle peintures murales et polychromie, Champs-sur-Marne, France
2
Restoration Department, Faculty of Archaeology, Fayoum University, Egypt.
3 *smm00@fayoum.edu.eg
This poster describes an ancient Egyptian polychrome wooden sarcophagus, excavated from Saqarra, Egypt.
A multi-analytical approach was adopted for examination of on ancient Egyptian polychrome
wooden sarcophagus which included optical light and polarizing microscopy, Laser Induced Plasma
Spectroscopy (LIPS), X-Ray diffraction(XRD),Scanning electron Microscopy combined with Energy
Dispersive X-ray Spectroscopy (SEM-EDX), and Fourier Transform Infrared (FTIR) spectroscopy.
The structure of the object was visually examined. Ulmus wood was identified and this helped
and confirmed the historical dating of the wooden sarcophagus; ulmus wood is not native to Egypt
and was imported from Greece.
The ground layers on the painted sarcophagus were made of calcite mixed with small amounts
of huntite.
Using a combination of techniques, the pigments used to decorate the sarcophagus were identified as Egyptian blue (Cuprorivaite, CaCuSi4O10) and Egyptian green (identified by SEM_EDX
which revealed the presence of Cu, Si, Ca) and the black pigment was carbon black. Organic binder
that used was probably egg yolk and white egg with linseed oil.
185
The Consolidation of Saint Anthony the Great. A method to fill
woodworm tunnels
Stéphanie Avril
Opificio delle Pietre Dure, Polychrome Sculpture Department, Florence, Italy
post@stephanieavril.eu
This 15th century polychrome wooden sculpture, coming from a church in Monterosso al Mare,
representing Saint Anthony the Great, was damaged by wood boring insects in the past, resulting
in structural instability. The polychromy was unstable due to the deteriorated support; areas were
about to collapse and some regions had already fallen down. Therefore, the structural treatment of
the object, consisting of filling the woodworm tunnels and supporting the edges of collapsed areas
was an important part of the restoration. The treatment of this statue was carried out during an internship in the laboratories of the Opificio delle Pietre Dure (OPD), in Florence, under supervision
of Peter Stiberc, conservator at the OPD. This internship took place in the context of a postgraduate
degree from the Conservation training at the University of Amsterdam.
The opinion of conservators at the OPD is that the materials used for consolidation should ideally
be similar to the object. The attitude towards certain synthetic materials is reticent, even if the material fulfils all criteria required for the function at hand. The use of synthetic products does not just
trigger an ethical discussion within the OPD; it also raises questions about the natural aging of these
products. However the use of synthetics is not excluded.
Filling woodworm tunnels is an irreversible treatment. The addition of any material should be
carefully considered. Chemical and physical properties of different materials were evaluated during
the decision making process for the treatment of Saint Anthony. Different properties were taken into
account, such as compatibility, strength, flexibility, shrinkage, stability and resistance to moisture
and mould.
A filler composed of Arbocel® 40, Klucel® G and demineralised water was chosen to reinforce
the wooden structure. Arbocel® 40 is produced by J. Rettenmaier & Söhne and consists of cellulose
fibbers. Klucel® G is produced by Hercules and is a hydroxypropyl cellulose. Woodworm tunnels
below the surface and edges of collapsed parts were filled with this fluid mixture by syringe, limiting the treatment to the fragile areas.
The use of cellulose (and cellulose derivates) can be considered compatible with the object,
made of wood, with a cellulose content of approximately 50%. Even though Arbocel® 40 and
Klucel® G are manufactured products, they are derived from natural materials. Thus, their use
fits well in the methodology at the OPD. Furthermore, these materials are considered to have a
good stability. Although Klucel® G is a weak adhesive, it is suitable for this purpose. Used to
consolidate woodworm tunnels, the adhesive can be seen as a binding medium for the filling
material, and has no need for high adhesive strength. The purpose of the consolidant in this case
is to fill a gap. A strong adhesive would not only be unnecessary, but could also induce further
damage. The flexibility of the filler is another important point. The filler should be able to follow
186
the movements of the object to prevent further damage. Klucel® G and Arbocel® 40 are suitable
for this purpose.
Despite these important advantages, some disadvantages were recognised. One of the disadvantages of a water-based filler is the shrinking during curing which can cause deformations in the
polychromy. However, due to weakness and flexibility of the adhesive, the method did not cause
any damage to the object. Another inconvenience of this method is the fact that the filler is sensitive
to climate fluctuations and is susceptible to microbiological attack, which could be a problem in the
future. For this reason, it is important to ensure a suitable environment for the object while in a storage or on display.
187
3-D modelling for research on medieval wooden altarpiece supports
from Catalonia
Iris Bautista-Morenilla*, Anna Nualart-Torroja
Fine Arts Faculty, Universitat de Barcelona, Spain
*ibautista@ub.edu
The Conservation & Restoration Section of the Barcelona University Fine Arts Faculty is coordinating a project which focusses on the study of altarpiece supports dating from the end of the
13th C. to the final decades of the 14th C. in Catalonia. Research is based on the structural characteristics and the technological innovations of these altarpieces. The main goal of the project is the
identification and comparison of structural changes between the antependium and retrotabulum.
As part of the research project, 3-D modelling of wood supports is essential. The aim of this accurate virtual representation is to divide an altarpiece into the different components that make up
the whole. By doing this, once the wood parts are drawn, sides that are invisible can be analysed by
hiding the adjacent parts. This tool helps to reveal how the altars were built and the way in which the
solids were joined. Consequently, it makes the comprehension of the structure easier and enables
the comparison of different altarpiece supports.
Objective results are obtained by means of 3-D modelling studies and comparison of the altarpiece wood supports. Curators and conservators can employ the data in order to accept, refute or
corroborate hypotheses, as well as to solve structural conservation issues by finding out the original
materials and structures. Rhinoceros® (Mc Neel) is the CAD software chosen to draw the three-dimension altarpiece. It creates, edits and analyses curves, surfaces, and solids both precisely and
intuitively.
188
Investigating the Mauritshuis trophy frames: Two different gilding
techniques on Dutch trophy frames during the 1660’s
Eric Bernhard1, Renzo Meurs1*, Petria Noble2
EBEB Restauratie Atelier, Amsterdam, Netherlands
1 Royal Picture Gallery Mauritshuis, The Hague, Netherlands
2 *renzo_dirk@hotmail.com
Three seventeenth-century carved and gilded lime wood trophy frames from the collection of the
Mauritshuis in The Hague, The Netherlands, are thoroughly investigated. The aim of this project is
to gain a clear understanding of the original gilding and finish of these remarkable and art historically significant frames (see Framing in the Golden Age, 1995: nos. 49 and 54) as well as to stabilize and
make them presentable for the re-opening of the Mauritshuis in 2014. The frames are richly decorated with carved ornaments representing 17th -century naval and military weaponry: canons, spears
and guns and related objects and symbols. Two of the frames surround paintings by Ferdinand Bol
(1616-1680): ‘Portrait of Michiel the Ruyter’, signed and dated 1667 and the other his son, ‘Portrait of
Engel de Ruyter’ which is signed and dated 1669. The third frame belongs to a painting by The Hague
painter, Jan Mijtens (ca.1614-1670) depicting a portrait of Wolfert van Brederode that is dated to ca.
1663.
Our research includes complete X-Ray analyses of the three frames, as well as UV-photography
and stereomicroscopic examination. Sample analysis of the various layers was carried out in collaboration with conservation scientist, Luc Megens from the Dutch Cultural Heritage Agency (RCE),
where samples were analysed by SEM-EDX, FTIR and GCMS. Related trophy frames from other
collections in the Netherlands were also investigated.
The examined trophy frames from the Mauritshuis are comparable in terms of their construction.
Differences occur in the way the ornaments are carved and in the gilding techniques that were used.
On both frames of the paintings by the Amsterdam painter Ferdinand Bol, a so-called ‘emulsion-gilding’ was identified; the gold leaf was applied on the surface of an emulsion paint lying on top of a
thick glue layer, which was applied directly over the wood - as described by Hubert Baija in ‘Original
Gilding on Auricular Frames’ (ArtMatters 3, 2005: pp. 9-19). The frame on the portrait by Jan Mijtens,
shows a more traditional gilding applied over a ground layer of chalk and animal glue.
189
Strengthening heritage wood through the application of composite
materials based on Carbon Fibre Reinforced Polymer (CFRP) tape
Izabela Burawska*, Marcin Zbieć
Department of Technology, Organization and Management in Wood Industry, Faculty of Wood Technology,
Warsaw University of Life Sciences- SGGW
*izaburawska@o2.pl
It may be necessary to reinforce historic wooden structures for various reasons related to the
lifespan of the structure and included design and manufacturing errors, impact of special circumstances (fire, overloading), as well as the change of the original function of the structure. Additionally, load capacity of structures is reduced with time due to natural aging of wood, as well as by the
interaction of physical and biological factors.
There are various well known methods for improving wood properties and for reducing stress in
structural elements by using structure modifications or other types of reinforcement. Extensive tests
exist for assessing wooden, metal or other material overlays, bars or tension supports, which can be
glued or screwed to wood, and which require an engineering intervention.
With technological development, and the creation of new types of materials, engineers and designers have new methods for improving reinforcing techniques. However, for historical structures,
only a few of the novel methods can be used. This is caused by the necessity of protection of the
physical integrity of historical heritage structures. Therefore, all actions should conform to conservational practice requirements, amongst which safety is particularly important. Any action must
be necessary, minimal, ideally reversible, and the effectiveness of interventions should be proven.
Not all reinforcement techniques, including the use of composite materials, conform to the Polish
National Programme of Heritage Protection requirements, especially the rule of “minimal intervention (refraining from unnecessary actions)”, ”maximal protection of original historic substance and all its
amenities (material and non-material)”, “primum non nocere”, as well as the need to “remove only parts
causing damage to original substances”.
Recently, composites based on carbon fibres have been introduced and are now commonly used
by engineers, conservators and designers. These materials were first employed during the 1960’s,
along with the development of the synthetic resins. Amongst the composite materials, Carbon Fibre
Reinforced Polymer (CFRP) tapes have been adopted, due to their good strength properties in relation to low specific weight. Reinforcement of wood with CFRP was made by placing tapes in the
tensile zone of bent elements, both outside and inside of the strengthened section.
The assumptions made and methodical repairs developed for heritage wood are focused on local
reinforcement with CFRP tape lamellas which were glued into the wooden sections. These assumptions are based on numerical analysis. Local reinforcement is applied to lower stress, strain and improve stress distribution in critical sections. Local reinforcement, and hidden inside sections could
be valuable for heritage beams, loaded with structural defects and excessive effort or damaged by
mechanical, physical, chemical or biological agents.
190
The restoration of the Le-Cheng-Gong Temple, Taiwan
Fu-Son Lin
Feng-Chia University, Architecture Department, Taichung, Taiwan
wclin@fcu.edu.tw
The Le-Cheng-Gong Temple is located in the Taichung City’s eastern district and was designated a
historic site for the Taichung Municipality in 1985. In 1999 an earthquake destroyed part of temple’s
construction and the government provided funds for restoration work.
The restoration of traditional paintings has been often carried out by local craftsmen. However,
craftsmen have not been trained in conservation or in traditional painting techniques, and hence
they often repainted or replicated entire works. As a result of this practice, many masterpieces have
been lost and, in some cases, our only evidence of original art works is provided by historical photographs.
In the Le-Cheng-Gong Temple the restoration of the paintings was divided into two parts, the
lateral beams in the main hall were delegated to the conservation team, while the remaining parts
including the San-chuan-den temple were entrusted to the local craftsmen. However, prior to the
commencement of the restoration project, the local craftsmen covered cracks with gesso and re-outlined some of the artwork.Subsequently, the conservation team was forced to devote additional
resources and time to remove these non-original materials.
The conservation team analysed the painted surfaces on the lateral beams in the main hall of Taichung Le-Cheng-Gong Temple using a combination of non-destructive and destructive techniques
such as using ultraviolet and infrared radiation and analysing cross-sections samples in order to
reveal the composition and stratigraphy of paint layers. Conservation interventions included the
consolidation of the paint, cleaning, the application of gesso fills, and the reintegration of losses. The
extensive restoration of the painted interior has ensured the preservation of the original design and
colour scheme.
By presenting the case studies, this poster aims to compare the different results of work carried
out by the conservation team and by the local craftsmen. It will highlight the need for proper conservation of polychromy, which can be jeopardised if restoration work is left to untrained craftsmen.
This case study exemplifies the need to improve practice for paintings conservation in Taiwan.
191
Usefulness of artificial aging of pine and oak to assess changes
in the historical wooden elements working in outdoor conditions
Jankowska Agnieszka, Kozakiewicz Paweł*
Department of Wood Science and Wood Protection, Faculty of Wood Technology,
Warsaw University of Life Science - SGGW,
Warsaw, Poland
*pawel_kozakiewicz@sggw.pl
Heritage wooden architecture represents a huge national treasure. Rural manor houses, cottages, mills, windmills, and sacred objects are a testament of material culture of the past. Unfortunately, these characteristic and charming relics of previous centuries are becoming ever more rare in
the Polish countryside. Both increasing urbanization and the development of civilization lead to
the devastation of individual objects, as well as of the entire groups of heritage architecture. The
wooden buildings dating mainly from the 18th C. are disappearing in Mazovia. Some of them, by
virtue of their status or function, are protected. The special places of such protection are open-air
museums.
After protecting the wood from the most dangerous effects of biotic deteriogens (fungi and insects), it is still vulnerable to the ongoing changes related to the effects of the environmental conditions. These changes relate to modification of the surface texture and colour and, ultimately, loss
of performance. When wood is exposed to variable conditions it is subjected to the natural process
of aging. There is a practical need to carry out research to know the processes occurring in wood
under the influence of external factors. Studies allow the prediction of future changes in wood and,
ultimately, the sustainability of historic buildings.
The study of aging of wood and its consequences is difficult because of the time over which wood
changes (i.e. the need to observe wood under actual working conditions for tens or even hundreds
of years). Therefore, this study aims to develop a method for the rapid assessment of changes in
the properties of aging wood. This can be achieved by using an artificial (accelerated) aging, which
simulates intense atmospheric variations.
The aim of this study was to determine the effect of natural environmental conditions (in temperate climates typical of Mazovia region), on selected properties of wood (assuming no impact of biotic deteriogens). The study included Scots pine wood Pinus sylvestris L. (sapwood and heartwood)
and European oak, Quercus sp. (heartwood). Accelerating aging according consisted of alternating
soaking wood in water, drying, and exposing the wood to UV irradiation. The following properties
of wood were determined: wood density and compressive strength along fibres. The appearance
changes and colour of the surface of the tested wood samples have also been assessed. The level of
ergosterol content of the wood has also been determined to verify that during aging tests the wood
has not been infected by fungi. The impact on wood properties of artificial aging and natural aging
were assessed.
Pine showed a change in strength due to artificial aging in the same way as did oak, which had an
192
initially similar density. Pine heartwood and sapwood, from the same log, showed the same range
of changes in the tested characteristics. It was also found that the program used for artificial aging
simulated the physical changes observed in natural aged wood in outdoor conditions in temperate
climates which are typical of the region. Approximately 14 of the 28-hour cycles of aging by the developed method yields wood with physical properties which are equivalent of those observed after
one year of exposure in the external environment.
193
The effect of the use of a modern wooden support for copying
a 17th C. panel painting
Mateusz Jasiński
Department of Conservation and Restoration of Works of Art, Academy of Fine Arts in Warsaw, Poland
jasinskimateusz@poczta.fm
Knowledge of historical techniques and technology of works of art forms the basis of the profession of an art conservator. This knowledge is essential both in conservation, and in creating a
painting using historical techniques. The diagnosis of the type of wood and the structural design of
the original support of the painting determine the proper selection and use of appropriate materials
in any copy.
The painting of the technically accurate copies aims to re-build the complete structure of a painting, from preparation of the wooden supports, to the final paint layers. It is worth noting that in the
past one of the teaching methods in the studio was to make copies and replicas of the works of a great master. It was an important part of a students’ education. The final appearance of a copy is most
important. However, this result is obtained through the combination of materials which were used
to create the copy, which requires knowledgeable employment of methods, and the correct order
of application multiple layers. The substrate, in this case wooden support, its quality, preparation
method and processing are of the utmost importance.
Today, ready-to-paint wooden supports are commercially available, but they cannot be compared with the work of an experienced carpenter, who, supervised by technologist / conservator can
prepare a base for a particular painting. The choice of wood species, proper cutting and routing of
the boards, and the way they are combined is a result of long-term experience. Currently we do not
have well-prepared wooden supports which can be compared with those used in the past when
production was controlled by a guild. Today, we rely on the integrity and diligence of individual
carpenters, but we must act ourselves as quality controllers if our paintings are to survive at least as
long as the copied original. Modern technology opens up a wide range of possibilities, but in most
cases, nothing can replace the knowledge acquired by experience. New tools make woodworking
easier, but it is a combination of techniques with a deep knowledge of the material that can create a
canvas with the appropriate parameters. One problem occurs also at the acquiring of the sufficient
raw material. Modern dryers allow you to control and stabilize the drying conditions of freshly cut
wood. Time from felling timber until the execution of the wooden support for painting is much shorter than in the past, and sometimes this short drying time may affects the stability of the supports.
After the preparation of the wooden support, the next important step is an application of successive layers. A selection of appropriate concentrations of glue for pasting depends on the wood
species, as does the most suitable method for applying the ground layers, the number of layers, and
the composition of ground; all these parameters will affect the final result, and dependent largely
on the wood substrate. A painting was copied in order to demonstrate the use of a modern wooden
support. The copied work is a “Portrait of a Young Man” (1648) by Pieter Nason from the collections
194
of the National Museum in Warsaw, one of the most interesting examples of illusionistic painting
located in Polish collections. The aim of making a copy of this work was to research materials and
to replicate as closely as possible the artist’s creative process from preparation of the wooden support, methods of application and reworking of subsequent layers, and finally the reconstruction of
the missing illusionistic frame. In this example, I will illustrate the difficulties in obtaining materials
including well-seasoned oak.
195
A 3000 year old puzzle: a strategic approach for de-restoring
and reassembling a fragmented ancient Egyptian anthropoid coffin lid
Sylvia Karner*, Anke Schäning, Nanke Schellmann, Wolfgang Baatz
Institute for Conservation – Restoration, Academy of Fine Arts Vienna, Austria
sylvia.karner@gmx.at
This case study focuses on the development of a systematic approach for the de-restoration and
reassembly of an ancient Egyptian anthropoid wooden coffin lid belonging to the coffin of the Egyptian priestess But-haar-chons from the 3rd Intermediate Period, Dynasty 21/22 (c. 970-890 B.C.E.). The
coffin was excavated in 1891 together with a large number of other coffins from a tomb known as
The Second Find of Deir el Bahari, which was built for the priests of Amun from Thebes. In 1893, the
coffin lid was donated to the Kunsthistorisches Museum, Vienna, but was kept in museum storage
ever since due to its badly damaged condition.
The coffin lid is constructed of 23 wood sections that are edge- joined together, with loose
tongues and dowels, and the cavities of the rough wooden surface are filled and covered with
a preparation layer (earthen material). The exterior of the lid is lavishly decorated with multicoloured figures on yellow ground and coated with a typical brilliant yellowing varnish. However, due to serious structural damage that occurred in the past followed by an inconsistent and
incomplete restoration measure executed sometime during the 20th C., the coffin presents itself
in a state entirely unfit for display or safe storage. Some of the wood sections of the carcass were
inappropriately aligned and fixed with new dowels and an excessive amount of PVAc-emulsion
glue, whilst the gaps between the wood sections were filled with modern gypsum plaster. At the
same time, the stilt (foot of the coffin) was left entirely disassembled and a large number of loose
coating fragments and slabs deriving from various locations of the coffin lid were still kept as
loose elements. These fragments could not be relocated due to the inappropriate alignment of the
carcass.
The goal of the current intervention and conservation is to enable a correct and complete reassembly of all existing structural and decorative elements, as well as the structural consolidation and
filling of the cavities underneath the preparation layer. To achieve this, a substantial de-restoration
of the coffin lid is required.
In order to reposition and reassemble the entire wooden structure and the loose coating fragments, all the gypsum plaster had to be removed from the joints. This was necessary to access the
modern dowels used for stabilizing the falsely aligned wood sections. To keep the coffin lid stable
during the disassembly process, a secondary supporting structure was developed that allows access
from all directions.
Before focusing on readjusting the unaligned wood sections, the paint layers were consolidated
with a mixture of isinglass and funori using white spirit to make the water sensitive paint layer hydrophobic. The filling of the gaps between the thick preparation layer and the wood was performed
with glass micro-balloons and rabbit skin glue. As a replacement for the ordinary stiff gypsum plas-
196
ter filler previously used for the large gaps between the joints, a new filling material was developed
using the silica-compounds Perlite® and Poraver® bound with gypsum.
This preliminary stage in the de-restoration of the coffin lid now enables the development of a detailed step-by-step strategy to ensure the proper and non-destructive disconnection and alignment
of the wooden sections followed by the reassembly of all loose paint fragments.
197
Conservation of selected lacquered objects from the collection
of the National Museum in Warsaw
Joanna Koryciarz-Kitamikado
Freelance conservator/ Polish Institute of World Art Study; National Museum in Warsaw, Poland
mikado4@wp.pl
Japanese lacquer has been regarded by many as one of the best quality and the most decorative
coating materials. Thanks to its chemical composition lacquer is resistant to water, acid, alcohol and
even high temperatures. It also has very good bonding properties. Wood and ceramics covered with
lacquer become waterproof and can be used as daily utensils. Lacquer is used in nature: wild bees
made their nests using a sap from a lacquer tree as a binder. The beginning of its utilization by human dates back to 7000 B.C.E. A woman’s hair accessory made of wood covered with red lacquer
found in Hokkaido is the oldest officially confirmed lacquered object.
While in Europe lacquer objects of ancient era are rare, our museums conserve fine examples of
great works in lacquer made by human hands. The Warsaw National Museum has a small but impressive collection of Japanese lacquer art, mainly from Edo period (1603-1868), and I was privileged
to conserve several of the objects.
In my poster I will present the conservation of inrō boxes and some pieces from a daimyō bridal
dowry: kakeban tables, a mirror case and a stand. Lacquer is believed to be a very durable varnish but
there are circumstances which cause its deterioration. One of them can be attributed to the interaction between the wooden substrate and the finishing layers as well as the condition of the substrate
itself. Although the project is still in progress I will show examples of lacquer deterioration and will
suggest ways of treatment and preventive conservation measures.
198
A comparison of the mechanical properties of medieval black oak wood
from Płońsk with those of contemporary wood
Paweł Kozakiewicz, Piotr Mańkowski*, Andrzej Mazurek
Department of Wood Science and Wood Protection, Faculty of Wood Technology,
Warsaw University of Life Sciences – SGGW, Warsaw, Poland
*piotr_mankowski@sggw.pl
Oak as one of the most durable types of wood in Poland; it has naturally a high resistance to
biotic deteriogens and can survive for many years in the layers of moist soil, so it is quite a common
component of archaeological findings. Oak wood, in a humid environment with a prolonged contact
with iron compounds, gradually changes colour to grey-black. As such, it is recognized as a black
oak. This material was and is often used for decorative floors and furniture and in woodworking.
Today, black oak is often used in the renovation and reconstruction of historic buildings, in order to
impart a more authentic appearance.
We present studies of the mechanical properties of black oak discovered in the course of archaeological excavations in the medieval borough in Płońsk (ornaments and pottery fragments allow
dating the findings to the 11th C.) which will allow the assessment of the state of preservation of
wood. Our work will provide data for conservation treatments of old timber , and suggestions regarding the use of excavated wood for the renovation of historic objects, such as furniture, flooring,
and other carved elements of interior design.
Wood was obtained in the wet state from the full-size structural elements of the former settlement, which were made by dressing of the oak trunks. Some of fragments comprised rings of annual
growth (nearly full cross trunks). Dominant heartwood was saturated with iron compounds and
had an intense dark colour (black and grey), while the narrow brighter zone of sapwood was heavily
decomposed by microorganisms.
After careful (slow) drying of the wood to a moisture content of about 10%, standard samples
(60 units) were obtained from the area of heartwood for the determination of the static bending
strength (the most important mechanical property of the wood, used for construction). For these
samples, the modulus of elasticity and density were determined using a dynamic method based on
ultrasound. The results were compared with the parameters of contemporary oak (30 samples).
The tested black oak wood characterized had a higher density (about 850 kg/m3) than the modern
timber used for comparison (670 kg/m3) and the average value reported in the literature (690 kg/m3).
However, the higher density of archaeological wood has not translated into increased mechanical
performance. Modules of elasticity and bending strength adopted average values similar to modern
timber. The relationships between the wood density and modules determined by dynamic and static
methods, as well as wood density and static bending strength have similar linear curves. They show
that for the same level of density, oak from the outskirts settlement at Płońsk has lower mechanical
parameters in comparison to contemporary oak. This weakness is not drastic – the oak heartwood
zone of the preserved archaeological elements does not require any consolidation. It can be treated
as timber suitable for use in restoration work on other sites that contain elements of black oak.
199
Biological and physico-chemical studies of waterlogged wooden remains
from a bridge from the area Ostrów Lednicki, Poland
Katarzyna Królikowska-Pataraja1*, Bartłomiej Mazela2, Anna Szulc2, Julitta Gajewska3, Joanna Kurkowska1
Faculty of Conservation-Restoration, Academy of Fine Arts in Warsaw, Poland
1
Faculty of Wood Technology, Poznan University of Life Sciences, Poland
2
Department of Agriculture and Biology, Independent Institute of Biology of Microorganisms, Warsaw, Poland
3
*kasiapataraja@op.pl
The degradation of wood is a complex and a complicated process, associated with a variety of
biotic and abiotic factors. Bacteria and fungi are indeed responsible for significant degradation of
archaeological wood. In the case of wet archaeological wood, which lies on the bottom of bodies of
water (such as lakes, ponds, rivers and the sea) wood is degraded by eubacteria and actinomycetes.
Their activity in favourable conditions leads to complete degradation of cellulose and hemicellulose.
The degree of degradation and the condition of wooden parts removed from the Lednica Lake was
performed using destructive and non-destructive analytical methods. The scope of study involved
microscopic analysis, including an assessment of the degree of degradation of wood fibres and identification of bacteria and microscopic fungi. In order to examine structural changes in archaeological
oak wood detailed spectral analysis was carried out using the Fourier Transform Infrared Spectroscopy (FTIR). Chemical analysis was performed on both archaeological and contemporary oak
wood.
200
The study and treatment of a late 18th – mid 19th C. Sanctification Cross
from Mount Athos
Evangelia Kyriazi*, Niki Pantazidou
Technical Educational Institute (TEI) of the Ionian Islands, Greece
*kyriazievangelia@gmail.com
Mount Athos, with its numerous monasteries, has been an important religious cradle for Orthodox Christianity since the Byzantine era, often visited by pilgrims seeking comfort, enlightenment
and prayer among the holy fathers. One of the pilgrims, a priest himself, was given a delicate, beautifully carved 18th or 19th C. sanctification cross by one of the monks. The object, made of beech wood,
fitted in a brass base had been in continuous use for religious rituals for decades before arriving at
the Wood Conservation Laboratory of the TEI of the Ionian Islands for treatment.
The nature of the object, which is considered to be sacred, played an important role in the conservators’ decision making. The treatment of this ecclesiastical object should respect its religious
character and encompass the relevant articles of the codes of ethics.
The wooden core of the cross was fragmented, with central parts missing, its surfaces worn and
covered in a white powdery substance. Its poor condition, owed to its use as well as improper
handling and storage, made it impossible to proceed with treatment unless the brass shell was dismantled, an action that revealed nine broken pieces, measuring from > 0.5 – 6 cm3 in volume. The
dismantling of the object made it possible to record its dimensions, observe and study its construction technology and proceed to its treatment.
The vertical axis of the wooden cross is 8.6 cm and the horizontal one 5 cm long. The thickness of the cross is just 0.6 cm, while the width of each axis is does not exceed 1.5 cm. Despite
the constrained dimensions, the diligent woodcarver managed to fit portraits of the Apostles
and scenes from the Bible in remarkable detail. Microscopic observation revealed the skill of
the person who depicted crowded scenes, architectural elements, furniture and writing tools,
some of which were impossible to distinguish before cleaning was complete. A comparison
with similar orthodox iconography depictions led to the conclusion that the woodcarver was
possibly an orthodox monk, whose art was inspired by western trends of his time.
It was also discovered that the external surfaces were once varnished but only small areas of the
oxidised natural varnish remain. An unexpected surprise was that the wooden part of the cross
was hollow, the parts of its interior were its interior was covered in gesso and inside the cross, a
white cylindrical object and a brown mass seemed to be adhered and secured in place. After careful thought, the materials were removed, observed under the microscope and analysed using XRF.
Microscopic observation confirmed the presence of silk fibres and beeswax, while XRF analysis
indicated the presence of K, Cu, Mn, Fe, Ca and Zn on the white cylindrical object, and Κ, Ca, Ti,
Mn, Fe, Cu, Zn, Pb, Br, Sr on the brown mass. The presence of these materials indicates that a piece of a saint’s human remains and part of his clothing are likely to have been adhered inside the
cross with beeswax, with the purpose of sanctifying the waters during Christian orthodox rituals.
201
The sanctification cross can be considered as culturally sensitive material of sacred significance,
possibly containing human remains. The treatment of the object so far has included mechanical and
chemical cleaning under the microscope, and consolidation of the fragile wooden surfaces. Research
will continue in order to examine all materials present and decide upon the appropriate steps regarding their safekeeping. Future treatment of the cross will include adhesion of the broken parts,
securing in place without obscuring the rest of the remaining object, and placing them back in their
frame.
202
Acoustic detection of Xylophagous insects in musical instruments
Sandie Le Conte1*, Emmanuel Nicolas1-2, Jean-Hugh Thomas3, Stéphane Vaiedelich1
Laboratoire de recherche et restauration du Musée de la musique, Paris, France
1 Francois-Rabelais University, INSERM U930, Tours, France
2
LAUM, Université du Maine, Le Mans, Paris
3
*sleconte@cite-musique.fr
Xylophagous insects cause damage to wooden cultural heritage artefacts. The classical way to
detect the presence of insects is the visual observation of the objects. Direct observation or videoendoscopy are frequently used. In some museums it is also possible to carry out X-radiography,
but it is impossible to check if insects are alive, and therefore, active, or not. However, with indirect
methods, the presence of insects is detected following degradation and on the basis of the holes
produced by wood borers when leaving the artefact. Various acoustic devices have been proposed
for detecting the presence of insects, but they are not sensitive enough to the noise emitted by small
Anobium Punctatum (the most common Xylophageous species in our climate and museums). Indeed,
the classical systems are based on recording the audio frequency range noise produced by termites.
We propose the application of acoustic emission for the detection of the insects in wooden cultural
heritage musical instruments. Using very high frequency sensors and a high level of amplification
because of acoustic attenuation in wood, it is possible to listen to the sounds insects make within
wood. A preliminary study has been carried out to choose the optimum coupling material which
would allow a high transmission coefficient and which can be safely applied on a varnish or painting
layer.
Signal processing is then applied based on a principal component analysis to filter noise and
confirm the presence of Xylophageous. The system is used to confirm the need for further anoxia
treatment.
203
Gothic Pieta from the Dominicans’ Basilica in Jarosław: technological
analysis of the polychrome wooden sculpture using non-invasive
examination methods
Agnieszka Luboń-Radwańska1, Małgorzata Walczak2*, Anna Mikołajska2, Małgorzata Urbańczyk Zawadzka3,
Robert Paweł Banyś3
Agnieszka Luboń-Radwańska Konserwacja Zabytków, Kraków, Poland
1 Faculty of Conservation and Restoration of Works of Art, Jan Matejko Academy of Fine Arts in Kraków, Poland
2 Center for Diagnosis, Prevention and Telemedicine, John Paul II Hospital, Kraków, Poland
3 *mwalczak@asp.krakow.pl
In the paper we will present the results on the investigation and conservation treatment of
gothic “Pietà” from the Dominicans’ Basilica in Jarosław. The wooden sculpture is polychromed
and gilded, and is stored in the main altar of the Basilica. Among the local community, “Pietà» is
respected with the unique worship and it has been venerated for centuries as a miraculous statue.
Its history is directly associated with the devotion of Polish kings, representatives of the famous
magnates’ families, as well as thousands of pilgrims, who to this day ask the Virgin Mary for
mercy and beatitude.
The history of the sculpture dates back to the fourteenth century. As the legend goes, the figure
appeared to the shepherds on a dirt pear tree, outside the city. It was moved to the city collegiate
at the Main Market, but during the night it returned back to its original place where a wonderful
spring spurted. In place of the revelation a wooden church was built, and then in 1421 one of a brick.
The temple was expanded and enriched by the cloister after in 1629 it was given to the care of the
Jesuits. Miraculously, the «Pietà» survived many times from wars, fires and foreign invasions. In
1777, the monastery and the basilica were handed over to the Dominicans.
Until now, the statue had not undergone professional restoration treatment and research, and the
previously carried out works, in the form of the ‹renewals› were not recorded. Existing studies on
the figure speak mostly about its history and traditions, not addressing important issues in the field
of art history, technique and technology of the sculpture.
Therefore, in the current work on the «Pietà», the necessary actions were proposed:
– regarding the history and art history - collecting all materials and publications concerning the
investigated sculpture in order to determine the workshop and precise date of its creation;
– regarding the technological analysis - the examination of the sculpture using modern non-invasive methods, such as XRF, two-sourced computed tomography, X-ray, UV and infrared luminescence images, and technological analysis (study of wood and fibre) in order to determine
the stratigraphical/ historical layers, the state of preservation of these layers, and their dating;
– regarding the technical/ preventive conservation and aesthetic issues, those which will determine the preventive treatment and strengthening of a layers structure with the aim to show the
original polychrome.
In general, the full technical and aesthetic conservation is planned. During the specialised exami-
204
nation, the construction technology of the sculpture will be revealed and the coverage and dating
of each layer will be established. A thorough analysis of the layers will allow the formulation of
appropriate conservation conclusions, which will determine decisions on the exposure conditions of
different parts of gothic “Pieta”, respecting its culture significance and historical value.
205
Colour-coded history: Pigment Identification on a Ptolemaic Child
Sarcophagus Lid as an Aid in Identifying Reused Structural Elements
Catherine S. Mallinckrodt
UCLA/Getty Conservation of Archaeological and Ethnographic Materials, Los Angeles, USA
cmallinckrodt@ucla.edu
It is well known that Egyptians constructed highly elaborate and protective structures to transport the dead into the afterlife. While it might seem inconsistent that these coffins would be emptied
of their inhabitants and repurposed, there is evidence of significant reuse to meet the needs of the
always-flourishing funerary business. In the waves of “Egyptomania” that began after the eighteenth-century rediscovery of ancient Egyptian tombs, coffin parts have been repurposed to meet the
demands of collectors.
The first stages of the technical analysis of a Ptolemaic Child Sarcophagus from the San Diego
Museum of Man has revealed that the foot block and the carved face may have been reused from
different coffins and at different times. This poster will identify the structural and stylistic differences that suggested reuse and summarize the context of both ancient and modern reuse. It will
present the analytic methods used to distinguish the component parts with the relevant results of
the analysis.
The structure and methods of manufacture will be presented using graphic illustrations and X-radiographic images. Comparison of pigment mixtures and the microstructure of pigment particles
from the head, body and foot will be accompanied by annotated photomicrographs, X-ray fluorescence analyses, and X-ray diffraction analyses. Forensic photographic images that demonstrate the
presence of Egyptian blue will be included with a brief description of the photo-imaging technique.
The poster will summarize meaningful information about the effectiveness of these analytic techniques in exploring characteristic differences in components of an ancient object.
206
Conservation of Heritage wood against subterranean termites
in Yazd-Iran. Case study: Mirror Palace Museum
MarziyehSaffar1, Sepideh Poormohamedi2, Sasha RiahiMoghaddam3*
Vali-e-asr University, Rafsanjan, Iran
1 Islamic Azad University, Science & Research Branch, Tehran, Iran
2 Art University of Isfahan, Iran
3 *sasha_riahi@yahoo.com
Due to the position of the Yazd city in hot and dry climates‚ subterranean termites are a serious
problem for historical structures and art objects. These insects work 24 hours a day gradually eating
cellulose containing material in their environment. Depending on the type of termites, a colony can
cover 22 square feet. Remedial control is difficult because of their large populations‚ extensive territories for activity and hidden lives.
Mirror Palace Museum is an old mansion in the city of Yazd that was built about 100 years old
ago. The building is an elegant combination of traditional Persian architectural patterns and European architecture. This museum mansion has a garden around it Old books, mirrors with valuable
wooden frames and exquisite wooden doors and windows are kept in the museum. In June 2010, a
severe attack of subterranean termites in the wooden latticed doors of the building occurred. There
were concerns about the spread of contamination termites in wooden frames of mirrors and other
artistic objects that are kept in the museum. The study was started for controlling of termites. At first‚
samples of insects collected and scientific name Anacanthotermes vagans was determined. Then the fight against the damaging elements and the conservation methods were planned. In the first stage for
controlling and quick stop damages of termites on the wooden doors and other contaminated structures‚ a solution of Chlorpyrifos 1% were sprayed. In the next stage‚ for the long term conservation
two methods were used to create a chemical barrier and baiting system. In first method the Poison
solution consisting of an insecticide from the group of pyrethroids, permethrin and another group
from the Neonicitinoids, imidacloprid was injected‚ In floor and walls of the museum, a poisoned
soil layer where subterranean termites attack was created. The second method‚ a baiting system was
installed in the garden around the building with the aim of eradicating termite populations that
have the potential to attacks again and re-cross the layer of poison.
In this system, baits containing a chitin synthesis inhibitor, hexaflumuron, were applied using
in-ground and above ground bait stations. The results of the methods used in the conservation
of wooden heritage in this museum were very satisfactory and it took 24 months to eliminate populations of A.vagans. In this period‚ the content of termites’ attacks in the stations dropped from
46/23 % to zero and this threat completely disappeared.
207
Research and conservation of 18th C. wooden painted icons,
from the Maramures region: The Three Hierarchs from the wooden
church of Nativity of the Virgin, Ieud
Michescu Andreea1*, Postolache Dana2
University of Fine Arts, Faculty of Art History and Theory Department
1 of Restoration and Conservation of Cultural Heritage,
Bucharest, Romania;
Restoration and Conservation of Paintings Company “DanArt”, Bucharest, Romania
2 *michescuandreea@yahoo.com
Situated in the north of Transylvania, the region of Maramures, is known worldwide for its traditional culture in its various forms of expression. The local heritage includes wooden churches,
many of them dating from the early 18th century, valued not only for the vernacular architecture, but
also for the beauty of interior mural paintings. Less well known but still of significant importance
are the icons and other decorative objects that enrich the interiors of churches. The main objective of
the study is to present the characteristics of eighteenth-century icon painting, considering technical
and historical context. The poster focuses on scientific research followed by conservation treatment
of an icon painted by one of the few known artists-Alexandru Ponehalski, who is considered to be
representative of the traditional icon painting style developed between the 18th and 19th centuries in
Maramures.
The case study was subject to a one year research project focussing on an icon dating from
1784 which depicts three orthodox Hierarchs: John, Gregory and Basil. The icon is from the church
of The Nativity of the Virgin, located in Ieud village, an important historical monument included on
the list of UNESCO’s World Heritage. The icon was painted by Alexandru Ponehalski, a local painter, known mostly for his activity as a mural painter, having painted many of the wooden churches
in Maramures. The icon is painted on a wooden support in tempera, in the Byzantine style. All three
figures are painted in a descriptive manner; the portraits are expressive and the decoration of the
robes is very graphic, hiding any anatomical details. An important feature of the icon is the gilded
and engraved background of the image, the decorative organic elements echoing decorative styles
from Western Europe. The technical analysis provided information regarding the origin and use of
materials. Microscopical observations on cross-section samples revealed the internal layer structure
of the painting, and X-Ray Fluorescence analysis revealed the types of pigments and other materials
that the artist has used. Technical aspects were linked with the condition of the painting. Due to the
microclimate changes in the area where the object was preserved, the behaviour of the materials led
to specific deterioration phenomena. The results of the investigations were conclusive in deciding
the subsequent conservation treatment.
This research highlighted the most important aspects of traditional icon paintings in the Maramures region between the 18th-19th C. This research aims to bring to the attention of others the need
to conserve the beauty of traditional icon painting which are part of Romanian ethnography.
208
The technical study of the materials and the presence
of the biodegradation of a Greco-Roman wooden shield
Nagla M.Ali1*, Rabea Radi2, Shaimaa Sayed3
1 Conservation Department, Faculty of Archaeology, Fayoum University, Egypt
Atfiyah Authority, Egypt
2 Conservation Department, Ministry of State, Egypt
3 * nma00@fayoum.edu.eg
One of the most striking of Aegean armour from the Greco-Roman Age was the wooden shield
which covers almost the entire body of the warrior. We present the analysis of an elongated rectangular shield known as a “tower shield.” It consists of linen, wood and leather. The length of the
shield is 50 cm whereas its width is about 32 cm. This shield has a coloured drawing of the god Anopis with raised hands towards the depicted sun.
We present an analytical study of ancient Greek-roman shield using scientific techniques. In this
paper the wooden shield has been studied using light microscopy, Scanning Electron Microscopy/
Energy Dispersive X-ray Spectroscopy (SEM-EDX), X-ray radiography, Fourier Transform Infrared (FTIR) Spectroscopy, chemical analysis, and a microbiological study in order to determine the
chemical composition and evaluate how pigments and materials have been affected by past storage
without climate control. Hematite was detected in the examined leather as a red colour and carbon
as a black colour. Light microscopy as was used to identify the type of wood and assess the degree
of infection by microorganisms. SEM indicated the effect of fungi and bacteria on wood, linen and
leather, in addition to weakness, crakes, and losses in many parts.
209
Back to the sources: on the role of archive-based research
in the reconstruction of history and conservation, through the example
of Louis Delanois furniture of the Łazienki Królewskie
(Royal Bath) Palace in Warsaw
Małgorzata Podkańska
Malgorzata Podkanska – Art Historian, Textile Conservator, Consultant; Luxembourg
malgo@podkanski.com
In the summer of 2012, during the preparations for the planned restoration and conservation of
Louis Delanois stamped furniture (two sofas, eight armchairs, four stools) from Solomon’s Room
(Sala Salomona) and the Round Room (Rotunda) in Łazienki Palace, a detailed archival query was
carried out1. The purpose of the query was to date and pinpoint the furniture’s origin, as well as
to attempt to reconstruct the appearance of its original upholstery. The thorough study and comparison of documents preserved in the archival collections in Poland and France led to interesting
discoveries2.
First, it was ascertained that the furniture found its permanent place in the mentioned rooms of
the Łazienki Palace in only 17923.
Second, the furniture previously considered to be a set, has been identified to be the result of
three separate orders, realized by Delanois for the king Stanisław August in 1767-1768/9. Both sofas
located in Solomon’s Room were ordered first, separately, through the Parisian marchands-tapissiers.
The armchairs and stools were ordered later, in September 1768, by the architect Victor Louis acting on behalf of the Polish king in Paris. Louis, as the author of the project, was supervising the
execution of interior decoration for the chambers of Royal Palace in Warsaw by French artists and
craftsmen. The wording of the order taken by Delanois suggests that the armchairs were executed
according to the delivered project4.
Third, the important details concerning the execution of the furniture were identified and confirmed: the dates were precisely determined, sometimes with daily accuracy; the names of the authors of the furniture projects and the furniture’s original fabric, as well as the names of the individual contractors: sculptors, guilders, upholsters, fabric designers and weavers.
The Delanois furniture from the Louis’s order eventually arrived to Warsaw in 1777. It should be
noted that only a part of the Parisian furniture set consisting of thirty-six armchairs and stools were
actually completed. The work involving the pose of undone/missing gilt and upholstery was done
in Warsaw only in 1792, almost a quarter of a century after the execution of the furniture. Before
1792, the chairs and stools belonging to the set have never been exposed and weren’t used in any of
Stanisław August’s residences in Warsaw. Hence the theory, often repeated in the literature, that the
furniture was a huge success in Warsaw immediately upon its arrival, and that Warsaw’s craftsmen
were racing to copy Delanois furniture patterns, should be put into question.
Fourth, on the basis of detailed archival studies, the armchairs and stools preserved in Łazienki
were identified to be the only known existing furniture from the Portraits Room (Chambre des Por-
210
traits) equipment, designed by Victor Louis and Jean-Louis Prieur. According to the literature, the
seats designed for the Portrait Room were not conserved. The key to identifying and tracking the
fate of the furniture occurred to be hidden in their original upholstery fabric. The textile pattern and
dimensions were reconstructed on the basis of Victor Louis’ sketches of the Portrait Room walls5.
According to the archival sources the same multi-coloured silk velvet fabric (velours ciselé) with the
symmetrical bouquets pattern was to be used for the walls panels, upholstery and curtains. The only
difference was the colour of the background: for the wall fabric the white background was used, and
the rest of the textiles got the silver background. Recently, the fragment of the very similar silk velvet
textile was discovered in the private collection in France.
Research also led to the formulation of a yet unanswered question: why was it Delanois, who
received such important order from the king of Poland? The furniture was ordered before he performed his flagship works for titled clientele. However, the entries in the Delanois’s order book
seem to imply that he had already executed several serious works for King Stanislaw August, but
through the intermediation of Parisian marchands-tapissiers.
Notes:
1
The query was carried out by the author of this publication for the ART-Reno restauration workshop
owned by Rajner Smolorz, Zabrze, Poland, contracted by Łazienki Królewskie.
2
Podkańska, M., 2012. Opracowanie wyników kwerendy dotyczącej dwóch kompletów mebli francuskich
z kolekcji Stanisława Augusta ze zbiorów Łazienek Królewskich w Warszawie. Łazienki Królewskie, Warsaw,
Poland.
3
AGAD (National Archives), Warsaw, Poland. Archiwum księcia Józefa Poniatowskiego, 181, fol. 96.
4
Archives de Paris, Paris, France. Livre des Ouvrages. Furnitures de Meubles Faits au Credit Par M.Delanois
Maître Menuisier. fol. 97.
5
Gabinet Rycin BUW (Print Cabinet in the Library of the University of Warsaw), Warsaw, Poland. T. 192,
nr 50 and 52.
211
Studies of mural painting conservation treatments of 18th C. wooden
churches from the Maramures Region in Romania
Postolache Dana1,2*, Darida Ioan1,2
University of Fine Arts of Bucharest and University of Pitesti, Romania
1 Restoration and Conservation of Paintings Company “Danart” Bucharest, Rumunia
2 * dana_ioan_04@yahoo.com
Since the early 20th C. Romanian wooden churches have become an important subject of study for
an increasing number of specialists in the conservation of monuments. However, few technical studies have focussed on the interior mural paintings; art historical studies focus mainly on iconography. Furthermore, the identification of 18th C. painters, the originality of their style and their technique have received little attention. European projects have served as a launching pad for restorers to
approach technical study of painting, and provided a means to understand and solve conservation
problems in accordance with international restoration practice.
This study presents a Romanian restoration project which took place at the church of The Nativity of the Virgin (UNESCO monument) from Ieud village in Maramures. The study finished with
the implementation of specific conservation treatments. The inclusion of eight wooden churches in
the UNESCO World Heritage enhanced practices of conservation and restoration, improving the
conservation of Romanian mural paintings
Results of research from conservation teams are discussed, showing the main characteristics of
the technique known as distemper-paint used by 18th C. mural painters who worked in Maramures.
Conservation treatments based on fundamental scientific principles have been adapted to the particularities of the painting technique specific to Romanian wooden churches, and many advanced
forms of deterioration.
A group of Romanian experts in restoration hypothesised that the mural paintings on wooden
churches from Maramures are executed in alternative techniques which differ from traditional tempera paintings. This technique is now known as distemper paint (with animal glue as the binding
medium), and will be illustrated in this study. The plurality of painting techniques in the wooden
church in Maramures revealed traditional methods that enhance the originality of the monuments.
There are about thirty five finished restoration projects in the region, and many more are in progress. The favourable results of the restoration of wooden churches which is appreciated both in
Romania and abroad, allowing the assessment of the painted churches with improved legibility. The
mural paintings from wooden churches in Maramures are part of our World heritage - through their
authenticity, artistic value and beauty, these monuments enrich the soul and the heart of contemporary conscience; without them our culture would be poorer.
212
Study of the design, structure and technology of manufacture of decorative
wooden parquets in the Kolbuszowa Manor House under reconstruction
Anna Różańska*, Piotr Beer
Department of Technology, Organization and Management in Wood Industry, Faculty of Wood Technology,
Warsaw University of Life Sciences- SGGW, Warsaw, Poland
annamaria.rozanska@gmail.com
The aim of the study is to prepare a reconstruction programme for parquets in a 19th century
manor house. The parquets are planned for the manor house in Brzeziny, which is being reconstructed at this moment in the Museum of Folk Culture in Kolbuszowa.
Auxiliary aims consist in characterising the design, structure, technology of manufacture and
state of preservation of wooden parquets located in antique buildings in South-Eastern Poland analogous to the Kolbuszowa manor house, and to use the study for the purpose of reconstruction. We
would like to prepare the reconstruction method (taking into account the possibility of bringing a
preserved antique parquet from another building) and create construction and technological documentation.
The floor is an architectural element that, together with the walls and the ceiling, constitutes
an integral part of the interior. It is a valuable element of antique buildings both structurally and
aesthetically [Tajchman 1994]. It can serve as interior decoration, fitted to its style, wall design or
furniture. It can serve as a background to make other objects stand out, it may suggest divisions in
the interiors, create illusions of changes in the plan on which they were installed or force to organise
the furniture in an appropriate manner. A centrally placed rosette is often a dominant element of
interior decoration.
The scope of the study includes manor houses in South-Eastern Poland, in which decorative
wooden parquets have been preserved. The archive queries carried out at Heritage Preservation
Offices in Rzeszów, Krosno and Przemyśl included existing and non-existing sites with a preserved
documentation of parquets. When choosing sites for the study, we paid attention to the originality
of decorative wooden parquets in them, especially the parquets preserved in situ that had not been
subject to any conservation tasks before.
Decorative antique parquets, because of their price, were a sign of prestige, determined the social
status of their owners, or expressed their aspirations. Therefore, in the manor houses one may find
wooden parquets that have complex palace designs, and simple vernacular designs as well.
The floors also differ as to their construction. In accordance to the definition, floor is a horizontal
structure inside of a building. It consists of various layers: load bearing structure, blind floor (optional) and parquet (PN-EN 13756: 2004). Parquets can be made of planks, wooden blocks, panelling,
wooden mosaic, roughly cut boards, laminated boards, solid wood boards and other engineered
wood products. Wooden parquet is a set of individual wooden elements placed on an underlying
load bearing structure or a subfloor. It is made of modules of parquet panels, which are prefabricated units composed of elements fixed together by means of a system of joints. Wooden parquets
213
are placed on joists, joists with boarding (truss or blind floor) or on a continuous support surface
(PN-EN 13756: 2004). Their structure may consist of one or various layers.
For the above-mentioned reasons, the study of floor design has to consider the style and degree
of presentability of the building, design of panel patterns, room functionality and layout. The choice
of parquet pattern has to take into account the material properties of wood: stresses and changes of
panel dimensions resulting from the sorption of the wood species used, as well as the time of moisture exchange.
The study of structure includes floor structure, parquet structure and panel structure from the
point of view of technology and resistance. The capability of floors to transfer own and usage loads
(analysis of stresses caused by static and dynamic loads), the function of individual structural layers
and the function of woodwork parquet joints in the floor structure have to be analysed. A parquet
reconstruction design has to take into account the contemporary construction standards related to
the installation of thermal and anti-humidity insulation, as well as the fulfilment of fire protection
requirements.
The study of manufacture technology is related to the method of manufacture, surface finish
(waxing or varnishing) and assembly of parquets. The investigation of finishing coatings has to consider colour, gloss, hardness, resistance to abrasion, resistance to scratches, contact angle (wetting
angle) and surface energy.
Due to the fact that the designed parquet will be located in the Ethnographic Park of the Kolbuszowa Folk Museum, an institution that has a specific mission, it is important to take into account
the possibility of bringing there antique parquets from other buildings. The resistance tests of wood
forming the 19th century parquets in several manor houses located in South-Eastern Poland have
confirmed that their state of preservation is good. The above-mentioned parquets can be used in
rooms where traffic is less intense.
Another essential problem consists in the reconstruction of the parquet’s load bearing structure.
The reconstruction of original structural layers of a floor is important due to the historic value of
antique structures, it permits future generations to maintain the knowledge about different kinds of
wood that are used, about the preferable construction solutions, as well as the types and structures
of floors that are characteristic for a given region.
It should be mentioned that, in accordance to the Act on Heritage Preservation of 2003, parquets
are under protection and the only limitation of their preservation consists in their usage properties.
References:
TAJCHMAN J., 1996; ‘Wartościowe elementy drewniane występujące w zabytkach architektury wymagające szczególnej ochrony przeciwpożarowej’, In: Ochrona przeciwpożarowa obiektów zabytkowych. Materiały
Konferencji II Międzynarodowego Sympozjum, Kraków 17-21 X 1996, Poznań, 51-70.
214
The Herculaneum conservation project: identification of the organic
materials used on painted archaeological wood
Diego Tamburini, Jeannette Jacqueline Łucejko*, Francesca Modugno, Maria Perla Colombini
Department of Chemistry and Industrial Chemistry, University of Pisa, Italy
* j.lucejko@ns.dcci.unipi.it
The House of the Telephus Relief in Herculaneum (Bay of Naples, Italy) is a Roman domus buried in 79 C.E. by the eruption of Vesuvius. The house had a decorated wooden roof and parts of it
were excavated in 2009 from under several meters of solidified pyroclastic material in the area of the
Ancient Shoreline, in an extremely wet environment. The roof, in good state of conservation, shows
traces of the original painted decorations.
Under the Herculaneum Conservation Project (a Packard Humanities Institute initiative in collaboration with the Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Napoli e Pompei and the
British School at Rome, www.herculaneum.org), research was undertaken to understand the painting technique used by Roman painters to decorate the roof. Therefore, 18 micro samples (less than
500 µg each) of paint materials were collected from 9 parts of the roof and analysed.
Two different analytical techniques, gas chromatography and mass spectrometry (GC/MS) and
pyrolysis coupled with GC/MS were used to identify the binding media and other organic materials.
The results obtained by both techniques allowed the identification of painting binding media and
conservation materials used during the recovery. The data acquired highlight the painting technique
used and the state of conservation, contributing to the planning of conservation strategies.
215
Evaluation project for cleaning methods on Boulle marquetry
Caroline Thomas*, Frédéric Leblanc
Decorative Arts section, Conservation Department, Centre de Recherche et de Restauration des Musées de France (C2RMF), France
*caroline.thomas@culture.gouv.fr
The reopening of the 18th C. rooms in the decorative arts section of the Louvre museum has been
the occasion to examine conservation treatments on Boulle marquetry. This research was undertaken at the C2RMF and led by its decorative arts section.
Boulle marquetry is made of five different elements: tortoiseshell/horn, brass, pewter, ebony and
joints fillers. The first three are superimposed and sawn following a pattern, then assembled in
“part” (tortoiseshell background) and “counterpart” (brass or pewter background). After assembly,
engravings are made with a chisel and filled with a black material giving an illusion of depth to the
composition.
Many original engravings have been erased by restorations which aimed to remove oxidized
material or cleaning of the surface: this situation has led us to think about the different cleaning methods and their impacts on material.
Research protocol
Our research protocol aimed at evaluating how much material is removed by the different cleaning methods by measuring the step height between the original area and a cleaned area. The main
purpose is to be able to offer less aggressive methods and tools.
Different engravings were measured in depth and width on brass elements coming from pieces of
furniture entrusted to the C2RMF by the Louvre in for study and restoration. We made a specimen
with three levels of engraving depths: the deepest at 121 µm, the average at 70 µm and the smallest
at 21 µm. These measurements, which are comparable to those observed on furniture marquetry,
gave us a scale reference for our cleaning method.
The evaluation protocol included micro-photography, gloss-meter and Hirox.
In order to be able to obtain reproducible and reliable measurements, the evaluation method has
been conceived as follows:
– We selected and prepared three series of samples close to the alloy composition (brass ZN30)
and to the corrosion of the marquetry, with three main types of corrosion build-up: a strong dark
one, a medium yellow-brown one and a light one.
– Almost twenty products and techniques have been tested on the series of samples.
– We focused on the adjustment of measurement with a locking system on plate that enables
reproducibility, so we could measure every sample reliably before and after the treatment.
– Measurements between two reference values gave the step height between a corroded area and
a cleaned area, which helped to evaluate the level of abrasion caused or material removed by the
different cleaning techniques.
We will present our results on the evaluation of the abrasion level and surface condition and propose alternative treatments developed during this research.
216
Managing and communicating a conservation scheme of gilded
polychrome wood-carved work of art, utilizing open source software
applications. The case study of the sanctuary gates from an orthodox
templon in northern Greece
Tsipotas Dimitrios*, Hatzi Efrosini
Faculty of “Wood and Furniture Design and Technology”, Technological Educational Institute of Larisa, Greece
*dtsipotas@yahoo.gr
The present case study is developed around an extremely deteriorated and unstable gilded polychrome wood-carved work of ecclesiastical heritage, from the 1862 church of the “Virgin Mary Dormition”, located to the south-eastern part of the Pieria prefecture, in Old Skotina village. It consists
of two door leafs, each wood-carved from a single block of wood, with engraved painted panels and
gilded woodworking in the round.
For the establishment of documentation, recording and analytical examination, works focused on
four specific aims: size, shape and style, construction materials and techniques, deterioration state
and conservation progress documentation. Developments in computer software and digital imagery
have been exploited too, to improve the means in which research and conservation treatments were
managed and reported.
Typical non-destructive and destructive methods were used for the collection of the aforementioned information. Photography -under different lighting conditions (visible, UV) and methods
(normal view, macro-photography) - digital microscopy, optical microscopy, scanning electron microscopy (SEM) and 3D laser scanning, along with a 2D/ 3D design and editing software for the
extraction of technological and stylistic information. Mechanical methods were used for the determination of relative moisture content and density and gas chromatography-mass spectrometry (GC-MS) analysis for materials’ and techniques recognition. Wood species identification was performed
by optical and scanning electron microscopy utilizing online wood species databases and identification software. Additionally, image colorimetry software was used for the determination of pre- and
post-conservation surface cleaning outcome.
Effectiveness, safety and reversibility where possible, were the main criteria for selecting the methods employed and the materials used in conservation practice. Overall surface cleaning was performed after extensive tests and use of an established software and database system for the cleaning
of oxidized varnishes from painted artworks. Aesthetic reintegration was decided and practiced
after digital image manipulation of the specified areas.
Display and communication with the public were performed using presentation, image editing
and graphic design software programs, accompanied by the design and manufacture of a suitable
non-expensive showcase, also described in detail.
Challenges faced and solutions established by the conservators in effectively planning, documenting, recording, examining, executing and eventually communicating all research results and
conservation treatment stages, are highlighted. Open source data manipulation, image editing and
217
2D/ 3D design software are respectively described. The process of integrating all the above information using presentation and image editing software is furthermore explained.
The technological means and individual skills and experience necessitated in decoding the artistic, scientific and methodological constituents of the overall conservation scheme to a wide-ranging
communicative and educational result are also exhibited.
218
The Dragon sleigh: technical study and treatment of a horse drawn
vehicle. Research on the behaviour and the need of a protective coating
on damaged oil-mordant gilding
Léa Wegwitz
Rijksmuseum Amsterdam, Netherlands
l.wegwitz@rijksmuseum.nl
This study concerns an 18th century horse drawn sleigh from the National Museum of Vehicles
and Tourism (Château de Compiègne, France). It was lent by the museum in 2010 to be the subject of
my Master’s thesis in furniture conservation, and benefitted from one year of extensive historical,
technical and scientific research with the support of national laboratories, carriages historians and
carriage painting conservators, wooden structure conservators and heritage materials scientists resulting in a bespoke conservation treatment.
During their golden age in the 17th century, sleighs were luxury leisure vehicles in European
courts but the amount of documentation on their use or construction is very scarce. Thorough technical observations and analyses conducted on this sleigh were compared with ancient treatises on
the construction and driving of horse-drawn vehicles. They demonstrate the great care given to the
selection and implementation of materials in order to enhance their structural resistance. The comparison shows how the extensive analysis of techniques and materials built up knowledge on the
history of the sleigh and its origins. The present study includes an extensive stratigraphic analysis
revealing five successive decorative schemes.
The condition statement concluded that both structure and decorative layers needed treatment.
The sleigh is a complex object used in extreme climatic condition for transportation but at the same
time is an element of pomp and amusement. It encompasses a wide range of materials: paint, gilding, wooden panels and joinery, metal as well as upholstery. To accommodate this diversity, a
certain amount of analytic techniques and treatment protocols were used here, such as shadow
moiré or silicone casted textured fillings using cyclododécane as isolation layer, were borrowed
from others fields and some of them adapted for the first time, with profit to furniture conservation.
The paper highlights on the scientific research applied to conservation. Given the very poor condition of the oil-mordant gilding on the wooden parts, it was necessary to determine whether damaged oil gilding needed a protective coating or not, and, if necessary, propose the most suitable
protection. For this purpose we developed a model of oil gilded samples comparable to that found
on the sleigh: oil mordent gilding subjected to extreme climatic conditions and now preserved in a
museum environment. Through literature and preliminary tests, we selected different protective
systems: a traditional varnish (shellac), a conservation varnish (Regalrez 1126®) and a conservation wax (mircocristalline Cosmoloid 80H). The research documents the behaviour of oil mordent
gilding on wood, a technique still rarely studied in the conservation field. It reveals the need of a
protective coating on this type of gilding once damaged. Profilometry, used for the first time in this
situation, brings determining information on degradation state of the surfaces.
219
The paper details the on-going challenge of the conservation of objects which overlap the categories of furniture, sculpture and painting and suggests that innovation may sometimes lie in the act
of casting a new light on techniques without the boundaries of expertise or speciality. Conservation
problems, reflections and treatment of the wooden structure and decorative surface are described.
220
Conservation of wooden architectural structures – new conditions,
requirements, and prospects
Krzysztof Wieczorek
Association of Heritage Conservators, Branch Mazovia, Poland
awiec3@interia.pl
This poster will analyse the changing environment in which the conservation of heritage architectural structures is carried out and present methods to counter negative developments in this area.
Proposals for amendments to existing conservation practice include the preparation of guidelines
for conservation programs, and the selection of conservation and building materials and equipment.
These are in response to changes in how wooden building materials are used and the increased
supply of modern industrial products, the use of which over the traditional can mean that permanent conservation treatments are marred by a lack of good design, historical research and skilled
craftsmen. In addition to being artefacts of historical and artistic value, wooden monuments are also
demonstrative of technical cultural with deep scientific, educational and non-material significance,
making it desirable to change the approach of treatments. The poster is based on the conclusions of
the studies and observations gathered in the upcoming publication entitled: “Wooden architecture and
building in Poland. An influence of properties of wood and traditional wood-working techniques on a form and
a durability of monuments”.
In addition to changed economic and legal circumstances, new conditions under which restoration work on wooden structures is carried out include:
– More choices in wood available for use in conservation projects than previously, as a result of
an increase in the number of forests in Poland,
– Increased supply and use of modern materials for the modernization of monuments, including:
painting materials, thermal insulation, and roofing construction as well as contemporary media and window designs,- The use of modern nails, screws, bolts and metal fasteners, which
alter the appearance of the structure and contribute to a decline in traditional carpentry skills,
– Differences in the appearance of marks left by modern tools on wood in the replaced elements
of structures as compared to that of the hand tools used originally,
– Changes to regulations in the production and use of chemical wood preservatives enforcing
learning and applying traditional technical methods of wood protection,
– The lack of proven technical and aesthetic criteria for assessing the impact of conservation and
restoration of historic wooden structures.
The author argues that it is necessary to complement existing research on architectural and building materials in monuments with research on historical terms and conditions of the usage of wood
in building construction in the development of conservation programs. Subsequently, conservation
treatments will not need to utilise contemporary or anachronistic solutions inconsistent with the
skills, tools and equipment used in the creation of the monument. Knowledge of old techniques
allows for the reconstruction of missing parts without compromising the integrity of the original
221
building, and ensures the preservation of surviving examples relating to the technical culture of
the era and region in which the monument was constructed. Additionally, adherence to the basic
principles of carpentry art (technique), including the historically based approach to the preservation
of wood, and the selection of appropriate materials will protect monuments and conservators alike
against the possible harmful effects of the unnecessary use of wood preservatives and will ensure
the continued safe use of historic wooden houses.
The specialist exhibition could be organised demonstrating the benefits of adhering to traditional
carpentry techniques and illustrating the achievements of Polish carpentry art with depictions of the
history of wooden architecture from a technical standpoint. Original architectural details, construction models, tools and technical equipment, as well as photographs and videos showing how to operate the old tools, could form the basis for the associated education program for conservation staff,
architects and craftsmen. Modern media could be used to highlight examples of Polish wooden
architecture, less commonly known design principles and the techniques and technologies used in
the Polish construction industry in the past. For the broader public, such exhibition and associated
workshops could be an appealing way to educate and encourage the continued use and preservation
of historic wooden houses.
The proposed exhibition would serve as a summary of the present state of knowledge of the ancient wooden architectural structures in Poland and would combine the expertise of professionals
from different disciplines. A positive reception may prove to be an important contribution to the
protection of European traditional carpentry as intangible heritage, as well as a supporting argument in the current debate about the values of monuments and their place in contemporary culture.
222
Changes in the properties of oak wood after three years of exposure
to the underwater conditions at the archaeological site of the Puck Bay
Wróblewska Hanna1*, Fojutowski Andrzej1, Komorowicz Magdalena1,
Kropacz Aleksandra1, Pomian Iwona2, Noskowiak Andrzej1
Wood Technology Institute, Poznań, Poland
1
The Polish Maritime Museum, Gdańsk, Poland
2
*H_Wroblewska@itd.poznan.pl
Oak wood is a species known for its relatively high resistance to degradation caused by biotic
factors. For centuries, it has been used to build ships and boats, which are constantly exposed to
the destructive effects of water and aquatic organisms. Many of these floating objects have been
sunk, and their wrecks rest at the bottom of the sea and in the bottom sediments in old ports deteriorating gradually. Today they provide valuable archaeological, historical and technological
information on cultural civilizations. To preserve shipwrecks for future generations, research programs such as Moss, and MACHU, are being undertaken, to locate, study and protect shipwrecks.
While some recovered wrecks undergo restoration in Museums with a view to future display, these treatments are expensive and time-consuming and do not always produce the expected results,
especially with large units, as for example with the Swedish warship wreck ‘Vasa’. Taking this
into consideration the idea was conceived to secure the wrecks at locations where they were found
or another secure location on the seabed and monitor conditions in these locations. One way of
monitoring will be to track the changes in the modern sunken wood in the vicinity of submarine
archaeological sites.
The current knowledge about degradation and the rate and volume of changes occurring in the
wood under the influence of the underwater marine environment, is insufficient and requires further research and experimentation.
Under the umbrella of the MACHU project (“Managing of Underwater Cultural Heritage”) research was undertaken to determine the influence of the Baltic Sea environment on the properties
of contemporary oak wood. As part of this project samples of wood were placed on underwater
archaeological sites and the aim of the study was to determine the changes in the properties of the
oak wood after varying periods of exposure to sea water in comparison with unexposed twin control
samples.
The results presented in this poster aim to show the changes which occurred in the contemporary
oak wood (Quercus sp.) samples (250 × 10 × 10 mm) which were kept in the marine environment for
a period of 3 years at the archaeological site of the medieval port of Puck.
On recovery from the sea water, the test specimens were initially submitted for organoleptic
evaluation, and were then conditioned and prepared for physical, chemical and biological testing.
The following properties were determined: mass loss, wood density, wood acidity (pH), bending
strength, modulus of elasticity at bending (MOE), compressive strength along fibres, susceptibility
to degradation caused by fungi Coniophora puteana and Trametes versicolor, as well as the content of
223
major (cellulose, lignin, pentosans) and minor chemical components of wood (substances soluble in
water, ethanol, and a 1-percent aqueous solution of NaOH, mineral substances).
The results indicate both visible and measurable changes in the immersed oak wood samples.
A significant change in the colour of the samples was noticed as well as a surface settlement of shellfish (Balanus improvisus), mussels (Mytilus trossulus), and the Baltic colonies of Electra crustulenta
was observed. In comparison with the control samples the tested samples were characterized by
a 17% decrease in density, an almost 30% loss of wood mass, a 40% decrease in bending strength,
and a 55% decrease in compressive strength. There was a ten-fold increase in the content of mineral
components, an increase in pH, a slight decrease in cellulose content (~ 2%), reduction in the content
of substances soluble in water, ethanol, and 1% aqueous NaOH. The study also showed a significant
increase in the susceptibility of wood to degradation caused by fungi Basidiomycetes.
Further observations of changes occurring in contemporary wood, used as an indicator (bioindicator), can be useful in the protection and monitoring of underwater archaeological sites.
224
Analyses of the degree of degradation in wet archaeological wood
from Biskupin. Characteristics provided by conventional
and instrumental methods
Magdalena Zborowska1*, Jeannette Łucejko2, Leszek Babiński3, Diego Tamburini2,
Maria Perla Colomnbini2, Włodzimierz Prądzyński1
Institute of Chemical Wood Technology, the Poznań University of Life Sciences, Poznań, Poland
1
Department of Chemistry and Industrial Chemistry, University of Pisa, Italy
2 Archaeological Museum in Biskupin, Poland
3 *mzbor@up.poznan.pl
An analysis of the degree of degradation in wood of historical value is one of the first stages
in the conservation process. Based on its results, conservators make decisions concerning the key
aspect in the conservation of a given artifact. The description of wood is a complex issue, since this
material shows considerable variability both on the submicroscopic, microscopic and macroscopic
levels. An additional factor causing variation in the structure of this material and observed in the
case of archaeological wood is connected with its degradation. Its type and scale are dependent
on several factors, with deposition conditions being the most important. For this reason the characterisation of an object is a complicated task and the observed effect of changes is frequently difficult to estimate.
Studies on selected physical properties, most frequently conducted at conservation laboratories,
apparently seem to be a simple indicator of degradation in archaeological wood. However, in reality they require in-depth knowledge on variability of selected properties of wood depending on
the species, social class of tree position, age and many other factors. Identification of the species,
i.e. the primary condition for the correct interpretation of results of analyses of physical properties,
followed by the analyses of macro- and microstructure are only the first steps in the determination
of the actual wood preservation status under specific conditions. A significant limitation to the
applicability of these analyses in studies on cultural heritage is connected with the need to collect samples in amounts, which frequently cause considerable losses in the archaeological object.
Conventional techniques consisting in the evaluation of physical or chemical properties facilitate
interpretation of phenomena accompanying degradation of wood under the existing conditions;
however, they are frequently used selectively or to a limited extent due to the size of samples required for analyses. They are time-consuming techniques, thus performance of analyses required
in the evaluation of the preservation status of archaeological wood in a large-scale object is frequently limited to several samples. Thus obtained results may provide a biased picture of the actual
wood degradation. What is more, they are destructive tests, which disqualifies them from studies
on heritage monuments in view of the current trends in museology. The application of a microdestructive method such as pyrolysis coupled with gas chromatography and mass spectrometry
(Py-GC/MS) in the assessment of the degree of degradation of archaeological wood offers new possibilities in the characterisation of the degree of degradation in wooden objects of historic value.
225
This technique, its advantages including high sensitivity, rapid analysis and very small amounts
of material required (amounting to μg), specifies the degree of degradation of wood provided by
the analysis of pyrolysis products of polymers contained in wood, such as cellulose, hemicellulose
and lignin on the molecular level. This makes it possible to state at which level wood has been degraded, e.g. what principal components of lignin were destroyed, whether it was the guaiacyl or
syringyl groups of lignin, and thus makes it possible to gain more insight into the degree of wood
degradation in relation to the conventional analysis.
An essential stage in research comprises interpretation of results and their relationship in view of
the results recorded using techniques commonly applied in conservation laboratories.
Analyses were conducted on wet archaeological wood excavated from peat during excavation
works performed at the Archaeological Museum in Biskupin. The experimental material, oak wood,
was selected as representative for objects found most frequently during excavation works conducted
in Central Europe. A vast majority of studies concerning both deposition conditions, the degree of
degradation and conservation have been carried out on objects from oak wood and for this reason
studies on oak exhibits are relatively thorough and commonly available.
In the course of the study conventional methods, the so-called wet methods were used to determine selected physical and chemical properties at the level of polymers found in the analysed material and the pyrolysis technique (Py-GC/MS) was applied to investigate the degree of degradation of
archaeological wood at the molecular level.
The application of both types of methods made it possible to verify and conduct multifaceted
comparisons of testing results collected using the Py-GC/MS technique with the results of analyses
of physico-chemical properties typically used in the assessment of the degree of degradation in
wood.
226
notatki
notatki
notatki
notatki
notatki
notatki
Drewno zabytkowe: badania i konserwacja w XXI wieku
The Heritage Wood: Research & Conservation in the 21st century
Warszawa 2013
Redaktor prowadzący:
Robert Pasieczny
Redakcja naukowa:
dr Malgorzata Sawicki
dr Austin Nevin
Kate Seymour
Marcin Draniak
dr Elżbieta Pilecka-Pietrusińska
prof. Iwona Szmelter
Redakcja i korekta polskiej wersji językowej:
Magdalena Mastykarz
Disclaimer
These papers are published and distributed by the International Council of Museums – Committee for Conservation
(ICOM-CC), with authorization from the copyright holders. The views expressed do not necessarily reflect the
policies, practices, or opinions of ICOM-CC. Reference to methods, materials, products or companies, does not imply
endorsement by ICOM-CC.
Copyright © by ICOM and Authors
Projekt okładki, skład, łamanie i druk:
Agencja Wydawnicza i Reklamowa AKCES
ul. Kossaka 15, 01-576 Warszawa
tel.: +48 22 839 16 17
e-mail: akces500@interia.pl
Wydawcy:
Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów
ul. Goraszewska 7
02-910 Warszawa
www.nimoz.pl
ISBN NIMOZ: 978-83-936912-0-3
Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie
Krakowskie Przedmieście 5
00-068 Warszawa
www.asp.waw.pl
ISBN ASP: 978-83-63594-35-0
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Ochrona polichromii ściennych na drewnie na przykładzie wybranych świątyń drewnianych
w Polsce i na świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Badania dotyczące zastosowania nanokompozytu polimerowego (PNC) przy konserwacji drewnianej
łodzi z Abu Roasz z pierwszej dynastii – 2950 r. p.n.e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Konserwacja i restauracja drewnianego mostu zwodzonego w Valletcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Portret króla Władysława Jagiełły – wpływ czynników zewnętrznych na stan zachowania drewnianego
podobrazia i polichromii. Prezentacja badań i zabiegów konserwatorskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Jeden, szczególny przypadek malarstwa na desce z Muzeum Eremitani. Rozwiązania konserwatorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Siedząca Panna Maria malowana przez Mistrza Ołtarza Kefermarkt. Specyfikacja monochromatycznego
opracowania powierzchni rzeźby – Holzsichtigkeit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Badając miniaturowe arcydzieła – badania techniczne różańców z bukszpanu z Kolekcji Thomson
w Art Gallery of Ontario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Radiografia o wysokiej rozdzielczości cyfrowej do monitorowania zabiegów impregnacji drewna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Drewno w architekturze Nepalu. Badania obiektów z Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Arkana sztuki mistrza Schnella. Ewaluacja projektu badawczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Wisteria – konserwacja jadalni w stylu art nouveau. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Rodzaj całkowicie różny – bliższe spojrzenie na technikę warsztatu Davida Roentgena przez
pryzmat owalnego biurka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Konserwacja strukturalna sześciu obrazów na drewnie autorstwa Hansa Süssa z Kulmbachu (ok. 1480–1522)
ze zbiorów bazyliki Mariackiej w Krakowie – projekt realizowany w ramach Getty Panel Paintings Initiative . . . . . . . . . . . . . . 30
Sklejka jako podłoże malarskie – wstępny zarys problematyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Sto lat otwartej ekspozycji zewnętrznej: konserwacja kultowych słupów totemowych (totem poles)
w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Strukturalna konserwacja obrazów na podłożu drewnianym. Metody postępowania konserwatorskiego,
konsolidacji i wzmacniania paneli drewnianych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Polichromowane drewniane wnętrze z Damaszku – wielometodyczne podejście do identyfikacji
technik produkcji, materiałów i tła historii sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Elektroakustyczna metoda wykrywania owadów niszczących drewno dóbr kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Projekt konserwacji Herkulanum – charakterystyka archeologicznego, mokrego drewna przy użyciu
pirolitycznej techniki spektrometrii masowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Badania wytrzymałościowe drewna lipowego (Tilia cordata) zdegradowanego przez grzyb
Coniophora puteana, konsolidowanego Paraloidem® B72 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Dokumentacja WoodCultHer 2.0 – wykorzystanie urządzeń komórkowych i systemów
skanowania 3D do raportów konserwatorskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Badania nad technologią budowy strukturalnej dwóch romańskich frontali ołtarzy w Katalonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Konserwacja i badania technologiczne rzeźby Chrystus na osiołku warsztatu Michaela i Gregora
Erhartów, 1493–1494 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Konserwacja polichromowanej drewnianej rzeźby egipskiej – studium badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Drewniane sklepienie kasetonowe z Oratorio della Buona Morte w Ferrarze – badania dotyczące
możliwości i niepowodzeń postępowania konserwatorskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Konserwacja strukturalna podobrazi drewnianych dwóch dzieł przypisywanych Giulio Romano
przeprowadzona w ramach stażu Getty Panel Paintings Initiative w Londynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Azjatyckie historyczne wnętrza i ruchome dzieła sztuki dekoracyjnej w europejskich domach
szlacheckich. Konserwacja i badania naukowe azjatyckich dzieł sztuki z laki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Badania nad skutecznością stosowanych środków i metod wzmacniających drewno zabytkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Historyczne wnętrza w syryjskich rezydencjach z XVIII i XIX w. – materiały, techniki, zniszczenia
i podejście do konserwacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Wpływ warunków impregnacji na rozmieszczenie środka impregnującego w strukturze drewna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Nadaje się dla króla – konserwacja i rekonstrukcja starożytnych drewnianych mebli z Gordion w Turcji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3
Emisja akustyczna jako nowe narzędzie do oceny wpływu niestabilności mikroklimatu na drewniane
obiekty zabytkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Zagrożenia dla drewnianych obiektów zabytkowych wynikające z właściwości rozpuszczalników
żywic stosowanych w zabiegach impregnacji wzmacniającej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Interdyscyplinarne podejście do identyfikacji i autorstwa Sądu Ostatecznego, tryptyku
z Muzeum Narodowego w Gdańsku przypisywanego Hansowi Memlingowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Wpływ konstrukcji parkietażowej i mikroklimatu pomieszczeń ekspozycyjnych oraz magazynowych
na stopień zniekształcenia i stan zachowania wybranych obrazów tablicowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Dwuźródłowa tomografia komputerowa jako nowatorska metoda badania drewnianych
obiektów zabytkowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Klimat dla drewna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Zastosowanie farby olejnej zieleń miedziowa we wnętrzach dworku Eidsvoll w Norwegii – analiza
odbarwionej farby architektonicznej z 1814 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Supramolekularne środki konsolidujące do konserwacji mokrego drewna archeologicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Konserwacja obrazu Lucasa Cranacha Starszego Chrystus błogosławiący dzieci ze zbiorów
Zamku Królewskiego na Wawelu – zastosowanie współczesnych technik badawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Studiowanie problemów konserwacji tajwańskich tradycyjnych świątyń – przypadek polichromii
Strażników bram na drzwiach ze świątyni Tainan Xingjigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Analiza i dokumentacja drewna zabytkowego z użyciem technologii skanowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Badania techniczne oraz identyfikacja starożytnego, malowanego egipskiego sarkofagu z drewna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Konsolidacja Świętego Antoniego Wielkiego. Metoda wypełniania tuneli po owadach niszczących drewno . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Modelowanie 3D w badaniach drewnianych średniowiecznych struktur ołtarzy z Katalonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Badanie trofealnych ram z kolekcji Mauritshuisa – dwie różne techniki złocenia na holenderskich
ramach z 1660 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Wzmacnianie drewna zabytkowego poprzez aplikację materiału kompozytowego na bazie taśmy CFRP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Prace konserwatorskie w świątyni Le-Cheng-Gong w Taichung, w Tajwanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Przydatność metody sztucznego starzenia drewna sosnowego i dębowego do oceny zmian
zachodzących w zabytkowych elementach drewnianych pracujących w warunkach zewnętrznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Współczesne drewniane podłoża malarskie a końcowe efekty w kopii malarskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Puzzle, które mają 3 tys. lat – strategiczne podejście do powtórnego odrestaurowania i ponownego
montażu zachowanego we fragmentach wieka antropoidalnej, starożytnej egipskiej trumny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Konserwacja wybranych obiektów z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Porównanie wybranych właściwości mechanicznych drewna czarnej dębiny ze średniowiecznego
podgrodzia w Płońsku z drewnem współczesnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Badania biologiczne i fizykochemiczne reliktów przeprawy mostowej z terenu Ostrowa Lednickiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Badanie i postępowanie konserwatorskie dotyczące krzyża uświęconego z przełomu XVIII i XIX w.
z Góry Athos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Akustyczne wykrywanie owadów Xylophagous w instrumentach muzycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Gotycka Pieta z bazyliki ojców dominikanów w Jarosławiu – analiza technologiczna polichromowanej
drewnianej rzeźby przy użyciu nieinwazyjnych metod badawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Zakodowana kolorowa historia – identyfikacja pigmentu na wieku Sarkofagu Ptolomejskiego Dziecka
jako pomoc w identyfikacji powtórnie wykorzystanych elementów konstrukcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Zabezpieczenie zabytkowego drewna przed podziemnymi termitami w Jazd, w Iranie.
Studium przypadku: Lustrzany Pałac – Muzeum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Prace badawcze i konserwatorskie dotyczące XVIII-wiecznych, tradycyjnych ikon malowanych
na podłożu drewnianym, z regionu Maramuresz: Trzy hierarchie z drewnianego kościoła
Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Ieud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Techniczne studium materiałów i występowania biodegradacji w drewnianej, grecko-rzymskiej tarczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Powrót do źródeł. O roli badań archiwalnych w rekonstrukcji historii i konserwacji mebli na przykładzie
dzieł Louisa Delanoisa z Łazienek Królewskich w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Badania konserwatorskie malarstwa ściennego z XVIII w. w drewnianych kościołach z regionu Maramuresz . . . . . . . . . . . . . . 109
Opracowanie wzornictwa, konstrukcji oraz technologii wykończenia powierzchni drewnianych
posadzek ozdobnych w rekonstruowanym dworze w Kolbuszowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Projekt konserwacji Herkulanum: identyfikacja materiałów organicznych stosowanych na malowanym
drewnie archeologicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Projekt oceny metod czyszczenia markieterii Boulle’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Zarządzanie schematem konserwacji pozłacanego, polichromowanego, rzeźbionego dzieła sztuki
z wykorzystaniem aplikacji programu Open Source. Studium przypadku bram świątyni z ortodoksyjnego
Templon w północnej Grecji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
4
Smocze Sanie – studium techniczne i konserwacja pojazdu konnego. Badania na temat zachowania
i potrzeby powłoki zabezpieczającej na uszkodzonych złoceniach olejnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konserwacja drewnianych struktur architektonicznych – nowe warunki, potrzeby i perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zmiany właściwości drewna dębu po trzech latach ekspozycji w warunkach podwodnych na
stanowisku archeologicznym w Zatoce Puckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Badania stopnia degradacji mokrego drewna wykopaliskowego z Biskupina. Charakterystyka
metodami klasycznymi i instrumentalnymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Protection of mural polychromy on wood based on the selected wooden temples in Poland
and around the world . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A study on the application of a Polymer nano-composite (PNC) in conservation of the Abu Rouash
wooden boat from the First Dynasty – 2950 B.C.E. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The conservation-restoration treatment of the Valletta timber drawbridge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Impact of external factors on the condition of the wooden support and polychromy of the
Portrait of King Władysław Jagiełło – A presentation of research and conservation treatment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
One particular case of a panel painting from the Eremitani Museum and solutions for its conservation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Seated Virgin Mary by Master of the Kefermarkt Altarpiece. Specification of the sculpture’s
monochrome surface treatment, so called Holzsichtigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Investigating miniature masterpieces: The technical study of boxwood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
prayer beads in the Thomson Collection at the Art Gallery of Ontario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
High-resolution digital radiography for monitoring wood impregnation treatments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wood in architecture of Nepal: research on objects from The Asia and Pacific Museum in Warsaw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The mysteries of Martin Schnell’s art and craft: Evaluation of the research project . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wisteria – The Conservation of an Art Nouveau Dining Room . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A Type Completely Different. A closer look at Roentgen’s techniques through the lens
of an oval writing table . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Structural conservation and restoration of six panel paintings by Hans Süss von Kulmbach
(c.1480–1522) from St. Mary’s basilica in Kraków: project realised under the Getty’s Panel Paintings Initiative . . . . . . . . . .
Plywood as a support for a painting – a discussion of problematic issues . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
100 Years of Open Display: Treatment of Totem Poles at the American Museum of Natural History . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The structural conservation of panel paintings. The methods of treatment, consolidation and strengthening
of wooden panels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A polychrome wooden interior from Damascus: a multi-methodical approach for the identification
of manufacturing techniques, materials and art historical background . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Electro-acoustic method for detection of wood-destroying insects in cultural heritage objects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Herculaneum Conservation Project: Characterisation of Archaeological Waterlogged Wood by Pyrolitic
and Mass Spectrometric Techniques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The strength tests for lime wood (Tilia cordata), degraded by the fungus Coniophora puteana
and consolidated with Paraloid® B-72 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
WoodCultHer documentation 2.0: the use of mobile devices and 3D scanning system for condition reports . . . . . . . . . . . . . . . .
Research on technology of the support structure of two Catalan Romanesque altar frontals . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Conservation and technological research of the sculpture Christ on a donkey, 1493–1494, from
the workshop of Michael and Gregory Ehrhart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Treatment and Conservation of a Polychrome Egyptian Wooden Sculpture: A Case Study . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The wooden lacunar ceiling of the Oratorio della Buona Morte in Ferrara: investigations on features
and failures for conservation treatment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Structural treatment of a panel attributed to the school of Giulio Romano – the results of my Getty PPI training . . . . . . . . . . . .
Historic Asian interiors and decorative mobiliar in European noble houses. Restoration
and scientific investigation of Asian lacquer works of art . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Research on the effectiveness of materials and methods used for strengthening of heritage wood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Historic interiors in Syrian residences of the 18th & 19th centuries: materials and techniques,
deterioration, and conservation approaches . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
An effect of impregnation conditions on the distribution of a consolidant in the wood structure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fit IT for a King: Conservation and Reconstruction of the Ancient Wooden Furniture from Gordion, Turkey . . . . . . . . . . . . . . .
Acoustic emission as a new tool for the assessment of microclimate instability impact on wooden art objects. . . . . . . . . . . . . . .
Hazards to heritage wooden objects caused by the solvents of resins, used for impregnation treatments . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Interdisciplinary approach to the identification and authorship of The Last Judgement triptych from
the National Museum in Gdańsk attributed to Hans Memling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Influence of the cradle structure and microclimate on the degree of distortion and the condition of panel
paintings from the National Museum in Warsaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
116
118
120
122
124
125
127
128
130
131
133
133
135
137
139
141
142
143
144
146
147
148
150
152
153
154
156
158
159
161
162
163
164
165
166
167
169
171
173
175
5
X-ray Dual Source Computed Tomography as a modern tool in the investigations of wooden objects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Climate4Wood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The use of copper green oil paint in the interiors of the Eidsvoll manor in Norway: analysis on a discoloured
architectural paint from 1814 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Supramolecular consolidants for the preservation of waterlogged archaeological wood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Conservation of Lucas Cranach the Elder’s Panel Painting Christ Blessing the Children from
the Collections of the Wawel Royal Castle: The Use of Modern Analytical Techniques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A Study of Taiwan’s traditional Temples Restoration Problems: The Case of Tainan Xingjigo Temple’s
Door-gods Polychromy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Laser scanning in the analysis and documentation of historic wood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Technical examination of an ancient Egyptian painted wooden sarcophagus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Consolidation of Saint Anthony the Great. A method to fill woodworm tunnels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3-D modelling for research on medieval wooden altarpiece supports from Catalonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Investigating the Mauritshuis trophy frames: Two different gilding techniques on Dutch trophy
frames during the 1660’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Strengthening heritage wood through the application of composite materials based on Carbon Fibre
Reinforced Polymer (CFRP) tape . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The restoration of the Le-Cheng-Gong Temple, Taiwan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Usefulness of artificial aging of pine and oak to assess changes in the historical wooden elements
working in outdoor conditions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The effect of the use of a modern wooden support for copying a 17th C. panel painting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A 3000 year old puzzle: a strategic approach for de-restoring and reassembling a fragmented ancient
Egyptian anthropoid coffin lid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Conservation of selected lacquered objects from the collection of the National Museum in Warsaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A comparison of the mechanical properties of medieval black oak wood from Płońsk with those
of contemporary wood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Biological and physico-chemical studies of waterlogged wooden remains from a bridge from
the area Ostrów Lednicki, Poland. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The study and treatment of a late 18th – mid 19th C. Sanctification Cross from Mount Athos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Acoustic detection of Xylophagous insects in musical instruments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gothic Pieta from the Dominicans’ Basilica in Jarosław: technological analysis of the polychrome
wooden sculpture using non-invasive examination methods . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Colour-coded history: Pigment Identification on a Ptolemaic Child Sarcophagus Lid as an Aid
in Identifying Reused Structural Elements . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Conservation of Heritage wood against subterranean termites in Yazd-Iran. Case study:
Mirror Palace Museum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Research and conservation of 18th C. wooden painted icons, from the Maramures region:
The Three Hierarchs from the wooden church of Nativity of the Virgin, Ieud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The technical study of the materials and the presence of the biodegradation of a Greco-Roman
wooden shield . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Back to the sources: on the role of archive-based research in the reconstruction of history and conservation,
through the example of Louis Delanois furniture of the Łazienki Królewskie (Royal Bath) Palace in Warsaw . . . . . . . . . . . .
Studies of mural painting conservation treatments of 18th C. wooden churches from the Maramures
Region in Romania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Study of the design, structure and technology of manufacture of decorative wooden parquets
in the Kolbuszowa Manor House under reconstruction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Herculaneum conservation project: identification of the organic materials used on painted
archaeological wood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Evaluation project for cleaning methods on Boulle marquetry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Managing and communicating a conservation scheme of gilded polychrome wood-carved work of art,
utilizing open source software applications. The case study of the sanctuary gates from an orthodox templon
in northern Greece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Dragon sleigh: technical study and treatment of a horse drawn vehicle. Research on the behaviour
and the need of a protective coating on damaged oil-mordant gilding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Conservation of wooden architectural structures - new conditions, requirements, and prospects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Changes in the properties of oak wood after three years of exposure to the underwater conditions
at the archaeological site of the Puck Bay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Analyses of the degree of degradation in wet archaeological wood from Biskupin. Characteristics
provided by conventional and instrumental methods . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
176
177
179
180
181
183
184
185
186
188
189
190
191
192
194
196
198
199
200
201
203
204
206
207
208
209
210
212
213
215
216
217
219
221
223
225
Wstęp
ICOM-CC (International Council of Museums – Committee for Conservation) liczący ponad
2 tys. członków jest największym międzynarodowym komitetem w ramach organizacji ICOM
aktywnie propagującym współpracę pomiędzy 21 specjalistycznymi grupami komitetu (Working
Groups), a także z innymi komitetami ICOM oraz organizacjami kultury i sztuki. Znakomitą formą upowszechniania takiej współpracy są organizowane przez poszczególne grupy ICOM-CC
konferencje dotyczące specyficznej tematyki. Sympozja te nie są limitowane ani liczbą uczestniczących w nich grup, ani też liczbą uczestników danej grupy, toteż stanowią doskonałą platformę komunikacyjną zarówno dla członków grup, jak i dla konserwatorów nienależących do
organizacji ICOM. Udział w takiej konferencji umożliwia im prezentowanie najnowszych badań
i projektów przed szeroką, międzynarodową publicznością specjalistów w różnych dziedzinach
konserwacji.
Konferencja Drewno zabytkowe: badania i konserwacja w XXI wieku w Muzeum Narodowym
w Warszawie ma na celu poruszenie różnych zagadnień związanych z konserwacją obiektów drewnianych i drewnianych struktur architektonicznych. W przygotowaniu tego spotkania uczestniczą
trzy grupy ICOM-CC: Wood, Furniture & Lacquer, Scientific Research oraz Sculpture, Polychromy
& Architectural Decoration. Zaangażowanie i profesjonalizm polskich specjalistów w zakresie konserwacji drewna są dobrze znane na całym świecie, dlatego też udział dwóch polskich prestiżowych
instytucji kulturalnych – Muzeum Narodowego w Warszawie oraz Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie – w organizowaniu tej konferencji jest
zrozumiały i w pełni uzasadniony.
Główny temat sympozjum dotyczy badań i konserwacji drewna zabytkowego w bardzo szerokim rozumieniu tego zagadnienia. Obejmuje zarówno rozważanie mechanizmu zniszczenia drewna spowodowanego specyficznymi właściwościami fizycznymi i zmianami warunków środowiska, jak i dyskusję na temat zależności pomiędzy drewnianym podłożem a warstwami dekoracji
powierzchni.
Niniejsza publikacja prezentuje badania w zakresie zabytkowych struktur drewnianych oraz
analizy dotyczące malarstwa na drewnie, zabytkowych mebli drewnianych, drewna malowanego,
złoconego, lakierowanego i wszystkich innych drewnianych obiektów zabytkowych. Znajdą się tu
omówienia problemów związanych z konserwacją takich obiektów oraz kwestie dotyczące zrozumienia ich procesów zniszczenia. Jednocześnie zaprezentowane zostaną właściwe rozwiązania i postępowania konserwatorskie. Tematyka i poruszane zagadnienia obejmują:
– nowości w badaniach naukowych dotyczących konserwacji i analizowania drewna zabytkowego,
– studiowanie mechanizmu destrukcji drewna spowodowanej specyficznymi właściwościami
fizycznymi i zmianami środowiska naturalnego,
– zależności pomiędzy podłożem drewnianym a różnorodnymi warstwami dekoracji powierzchni,
7
– nowe metody stosowane w konserwacji drewnianych obiektów, w tym polichromowanych lub
pozłacanych, bez warstwy lakieru oraz obiektów lakierowanych (rzeźby, obrazy na podłożu drewnianym, meble i wyposażenie wnętrz, struktury architektoniczne i obiekty dekoracyjne),
– prezentację przykładów ukazujących problemy związane z konserwacją drewna zabytkowego, a także oferujących nowe rozwiązania i właściwe postępowania konserwatorskie,
– prezentację przykładów ukazujących złożoność badań dotyczących zabytków sztuki o podłożu drewnianym, łączących analizy techniczne z kontekstem historycznym obiektu i wynikającym
z tego postępowaniem konserwatorskim.
Liczymy na powstanie forum do dyskusji pomiędzy naukowcami z dziedziny konserwacji drewna, wykładowcami w zakresie konserwacji zabytków oraz praktykującymi konserwatorami. Wierzymy, że konferencja zgromadzi międzynarodowych ekspertów i stworzy możliwość konserwatorom z całego świata do wymiany poglądów oraz doświadczeń. Pokładamy również nadzieję, że
niniejsza publikacja spełni Państwa oczekiwania i będą Państwo z niej zadowoleni.
Redakcja:
dr Malgorzata Sawicki, koordynator, ICOM-CC Wood, Furniture & Lacquer Working Group,
margaret.sawicki@ag.nsw.gov.au
dr Austin Nevin, koordynator, ICOM-CC Scientific Research Working Group, austin.nevin@ifn.
cnr.it
Kate Seymour, koordynator, ICOM-CC Sculpture, Polychromy & Architectural Decoration Working Group, k.seymour@sral.nl
Marcin Draniak, koordynator, kierownik Laboratorium, Muzeum Narodowe w Warszawie,
mdraniak@mnw.art.pl
dr Elżbieta Pilecka-Pietrusińska, starszy konserwator, Muzeum Narodowe w Warszawie,
epilecka@mnw.art.pl
prof. Iwona Szmelter, Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych
w Warszawie, iwona.szmelter@asp.waw.pl
8
Ochrona polichromii ściennych na drewnie na przykładzie wybranych
świątyń drewnianych w Polsce i na świecie
Jarosław Adamowicz
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Polska
jadamowicz@asp.krakow.pl
Zagadnienie związane z badaniami i konserwacją polichromii ściennych na drewnie nierozerwalnie wiąże się z ochroną architektury drewnianej, która wraz z malowidłami ściennymi na drewnie
wpisuje się w krajobraz kulturowy i dziedzictwo wielu krajów. Polska z obiektami, które posiada,
zajmuje wśród nich wyjątkowe miejsce.
Polskie przykłady polichromowanych wnętrz drewnianych świątyń różnych grup wyznaniowych wpisane są na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Od
wielu lat na forach krajowych i międzynarodowych propagujemy również nasze dokonania w zakresie badań, konserwacji i prewencji konserwatorskiej obiektów architektury drewnianej i ich wyposażenia. Międzynarodowa konferencja ICOM-CC zorganizowana w 2013 r. w Warszawie jest
znakomitym miejscem do podzielenia się dotychczas zebranymi dokonaniami, doświadczeniami
i refleksjami w tej dziedzinie.
Drewniane budowle sakralne powstające od czasów średniowiecza do współczesności stanowią
niepowtarzalne, odrębne zjawisko w krajobrazie architektonicznym i artystycznym Polski. Znaczna
część tego typu świątyń zachowanych do dnia dzisiejszego dekorowana jest malowidłami ściennymi. W wielu z nich znajdują się bezcenne średniowieczne tryptyki i obrazy tablicowe, które są
z tymi obiektami nierozerwalnie związane. Tematyka malarstwa na drewnie w kontekście architektury drewnianej pojawia się więc tu w wielu obszarach. Możemy wyodrębnić:
– monumentalne malarstwo ścienne na drewnie dekorujące ściany i stropy,
– malarstwo dekorujące elementy stałego wyposażenia kościołów, takie jak: belki tęczowe, ławy
kolatorskie, tabernakula czy ambony ściśle związane z polichromią ścienną tych wnętrz,
– malarstwo tablicowe reprezentowane przez średniowieczne nastawy ołtarzowe: tryptyki
i dyptyki,
– malarstwo tablicowe reprezentowane przez obrazy samodzielne lub obrazy stanowiące część
nowożytnych nastaw ołtarzowych oraz polichromie i monochromie dekorujące elementy stałego wyposażenia kościołów.
Od wielu lat zespół krakowskich konserwatorów dzieł sztuki i naukowców realizuje program
ochrony najcenniejszych zabytków architektury drewnianej w Małopolsce. w latach 1999–2012 prowadzone były kompleksowe prace badawcze i konserwatorskie przy kilku drewnianych, średniowiecznych kościołach, m.in. w miejscowościach: Dębno na Podhalu, Harklowa, Grywałd, Sromowce
Niżne, Trybsz, Przydonica czy Szalowa. W wielu innych obiektach odbyły się prace badawcze oraz
inwentaryzacyjne.
Konserwatorem prowadzącym i nadzorującym kompleksowe działania konserwatorskie jest
dr Jarosław Adamowicz z Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięk-
9
nych w Krakowie, współautor i koordynator wielu programów badawczo-konserwatorskich polichromowanych kościołów drewnianych w Polsce.
Badania własne prowadzone w innych krajach pozwalają również na prezentację kilku analogicznych przykładów stanu zachowania i ochrony tego typu zabytków np. w Austrii, Szwajcarii,
Rumunii, Norwegii czy Japonii. Kilka wybranych obiektów zarówno realizacji własnych, jak i obserwacji oraz analiz będzie przedmiotem prezentacji w ramach planowanej konferencji.
10
Badania dotyczące zastosowania nanokompozytu polimerowego (PNC) przy
konserwacji drewnianej łodzi z Abu Roasz
z pierwszej dynastii – 2950 r. p.n.e.
O. Ali, M. AbdRahman, M. Othman, M. Abd el Aziz, E. Taha, A. Adel, A. Elkhiar, B. Gehad*, A. Medhat,
H. Khalil, A. Adel, N. Badr, M. Ragab, A. Gamil, A. el Magraby, I. Ezzat, M. Dayhoum
The Grand Egyptian Museum, Centrum Konserwatorskie, Laboratorium Specjalnych Projektów, Giza, Egipt
* basem_gehad@gem.gov.eg
Y. Tristani, M. Wuttmann
Institut français d’archéologie orientale, IFAO-Le Caire, Egipt
M. Mostafa
Ministry of State of Antiquity, Aleksandria, Egipt
A. Orabi
The Grand Egyptian Museum, Centrum Konserwatorskie, Oddział Przygotowywania Ekspozycji, Giza, Egipt
E. Kamal
The Grand Egyptian Museum, Centrum Konserwatorskie, Oddział Informacji, Giza, Egipt
H. Galal
The Grand Egyptian Museum, Centrum Konserwatorskie, Laboratorium Badań Mikrobiologicznych, Giza, Egipt
Łódź pogrzebowa znaleziona w 2012 r. przez francuską misję w starodawnym miejscu Abu Roasz ma ogromne znaczenie dla historii sztuki szkutniczej starożytnego Egiptu. Dokumentując informacje o budowie łodzi oraz jej aspektach technologicznych, zastosowano różnorodne metody.
Części metalowe i deski tworzące kadłub zeskanowano przy użyciu skanera o wysokiej rozdzielczości do 600 dpi. Sposób połączenia desek w każdej sekcji został na podstawie obrazu określony
w skali – dzięki temu możliwe było znalezienie zależności między wymiarami a rodzajem mocowania. Analiza sposobu budowy łodzi dała rozeznanie w zaawansowanej technologii stosowanej
w tym okresie i wyjaśniła jej relacje w stosunku do późniejszych obiektów, np. łodzi Cheopsa czy
łodzi ze Starego Państwa. Datowanie radiowęglowe potwierdziło datę zaproponowaną dla łodzi
oraz cmentarza – według kalibrowania rokiem wynikającym z analizy był 2950 r. p.n.e.
Drewno i włókna roślinne są głównymi składnikami starszych łodzi. Charakterystyka drewna
jest ważna nie tylko z perspektywy historycznej – umożliwia ona również świadome postępowanie
konserwatorskie. Poszczególne kawałki drewna „deski” mogą wykazywać swoiste cechy lub szczególną degradację, przez co niekiedy wymagają niestandardowego podejścia do konserwacji. Degradacja termiczna celulozy może także powodować spadek krystaliczności. Ponadto istnieje zależność
pomiędzy właściwościami mechanicznymi a zachowaniem ściany komórkowej – strukturalne połączenia ściany komórki drewna zwijają się pod charakterystycznym kątem i według kąta osi włókna.
Jest to widoczne wyraźnie, gdy użyjemy skaningowego mikroskopu elektronowego SEM.
11
Celem tych doświadczalnych badań była analiza zmian wywołanych w fizycznomechanicznych
właściwościach drewna, które poddano konsolidacji wybranymi żywicami. W ten sposób chciano
wybrać najodpowiedniejszą metodę konsolidacji drewna, które zostało poważnie uszkodzone przez
owady i mikroorganizmy. Przeprowadzono zatem kilka testów konsolidowania i zastosowania wypełniaczy, używając przy tym resztek fragmentów oryginalnej łodzi i biorąc pod uwagę różny stopień zniszczenia oraz wyglądu próbek drewna. Różnorodne materiały konsolidacyjne połączono ze
sobą, tworząc kompozyty, które następnie poddawano ocenie przed serią testów przyśpieszonego
starzenia (UV starzenie, starzenie cieplne) i po niej. Dzięki temu możliwe było wybranie najlepszego
zespołu materiałów do stosowana w łodzi według oceny mikroskopowej (LOM, SEM), analizy FTIR
i pomiaru kolorów. Ponadto doświadczenia miały na celu określenie zachowania próbek jako funkcji obu nanokompozytów polimerowych i właściwości drewna zgodnie z następującymi parametrami: gęstość, higroskopijność, skurcz objętościowy, twardość, wytrzymałość na ściskanie osiowe.
Nanonauka i nanotechnologie rewolucjonizują inżynierię materiałową wszechstronnie – podobnie do rewolucji chemii polimerów w inżynierii materiałowej w poprzednim wieku. Sekwencjonowanie badań eksperymentalnych doprowadziło do jednolitych metodologii przygotowań PNC
z wykorzystaniem ekologicznego wspomagania ultradźwiękami. Eksperymentalne próbki były
poddane działaniu (Co-MEMA, HPC) nano-foto-katalizatorów, przez co uzyskano oczywistą poprawę właściwości mechanicznych i odporności na drobnoustroje. Celem tych badań jest ewaluacja
kilku wybranych nanopolimerów przy konserwacji drewnianej łodzi z Abu Roasz.
12
Konserwacja i restauracja drewnianego mostu zwodzonego w Valletcie
Josef Aquilina
Departament Konserwacji Drewna, Zabytki Malta, Malta
joseph.schiro@gov.mt
Po wielkim oblężeniu Malty w 1565 r. suwerenni rycerze szpitalnicy św. Jana z Jerozolimy, Rodos
i Malty zbudowali niezwykle obwarowane miasto Valletta, które zostało uznane za jedną z najważniejszych struktur architektury militarnej w Europie i było w owym czasie uważane za model fortyfikacji. Dostęp do miasta umożliwiony był przez trzy bramy, które – niestety – w czasie panowania
brytyjskiego na Malcie zostały rozebrane i zastąpione innymi. Odkrycie mostu zwodzonego typu
bascule (z zastosowaniem podnoszącego urządzenia dźwigniowego z przeciwciężarem), który znaleziono jako porzucony na nieużywanym obszarze w Fort Saint Elmo w Valletcie, przyczyniło się
do powstania spekulacji, czy ów most nie był pierwotnie częścią kontynentalnej bramy przedniej
zwanej Porta Reale.
Pierwsza część prezentacji ilustruje różne typologie mostów zwodzonych odkrytych na Malcie
i w innych krajach, po czym następuje omówienie cech charakterystycznych i elementów znalezionych na drewnianym pokładzie mostu zwodzonego z Fort Saint Elmo. Druga część opisuje elementy składowe i badania naukowe, które zostały przeprowadzone na drewnie i jego wykończeniu
w celu próby datowania drewnianej konstrukcji. Zostaną zaprezentowane i wyjaśnione metody,
które wykorzystano do budowy mostu zwodzonego, włączając w to strukturę obramowania, połączenia stolarskie i sposoby łączenia poszczególnych części, ich system numeracji oraz dowody
naznaczania narzędzi. Trzecia część prezentacji przedstawia stan zachowania mostu zwodzonego
i elementy wykazujące poważną destrukcję, np.: duże zwietrzenie i erozja powierzchni, napęczniałe
włókno, zagrzybienie, działanie owadów ksylofagicznych oraz zabarwienia kwasem taninowym ze
względu na korozję metali zawierających żelazo.
Przy uwzględnieniu opisanych teoretycznych i metodologicznych rozważań wyjaśniona zostanie aktualna interwencja konserwatorska, w tym konsolidacja, czyszczenie i zabezpieczenie drewna
oraz elementów metalowych stanowiących część mostu.
Interdyscyplinarne podejście do interwencji konserwatorskiej mostu zwodzonego okazało się katalizatorem dla dalszych badań, ponieważ jak do tej pory nie został odkryty żaden inny most zwodzony typu bascule z czasów rycerzy maltańskich. Jako że analiza porównawcza z innymi podobnymi mostami jest niemożliwa, tylko dalsze badania naukowe i analiza materiałów archiwalnych
mogą odpowiedzieć na pytania, które pojawiły się w wyniku tej interwencji.
Most zwodzony jest obecnie eksponowany w nowo otwartym centrum interpretacji Budowniczowie Twierdz (The Fortress Builders), które jest przeznaczone właśnie do prezentowania historii
i osiągnięć architektury militarnej na Malcie od najwcześniejszego okresu do XX w.
13
Portret króla Władysława Jagiełły – wpływ czynników zewnętrznych
na stan zachowania drewnianego podobrazia i polichromii.
Prezentacja badań i zabiegów konserwatorskich
Oliwia Buchwald-Zięcina
Zamek Królewski na Wawelu, Kraków, Polska
oliwia@onet.pl
Degradacja obrazów wykonanych na podobraziu drewnianym następuje pod wpływem wielu różnych czynników: biologicznych, chemicznych, fizykochemicznych i fizykomechanicznych.
Warstwa polichromii jest matrycą odzwierciedlającą procesy zachodzące w drewnie podobrazia.
Przykładem obiektu poddanego działaniu wymienionych czynników jest portret króla Władysława
Jagiełły (własność Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu). Ten najstarszy znany wizerunek króla
datowany na drugą ćwierć XVI w. zachował się do naszych czasów w bardzo złym stanie.
W celu dokładnego określenia budowy technicznej obrazu i właściwego sformułowania programu prac konserwatorskich wykonano wiele badań fizykochemicznych, m.in.: badania w promieniowaniu luminescencji UV, reflektografii IR, RTG oraz badania chemiczne spoiwa, zaprawy i pigmentów z oryginalnej warstwy malarskiej. Wyniki badań laboratoryjnych potwierdziły, że pod warstwą
przemalowań zachowało się oryginalne, renesansowe malowidło wyróżniające się wysoką klasą
pod względem estetycznym i technologicznym.
Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich stan zachowania drewna podobrazia, warstwy malarskiej i ramy, która jest integralną częścią obiektu, był katastrofalny. Tablica podobrazia
(212 x 65 cm) zbudowana jest z trzech desek lipowych sfazowanych na krawędziach, które są sklejone na styk w układzie pionowym. Wzrost wilgotności względnej powodował ich pęcznienie, co
było przyczyną licznych pęcherzy i ubytków warstwy malarskiej. Drastyczne wahania wilgotności
względnej powietrza doprowadziły natomiast do pęknięcia desek. Wewnętrzna struktura drewna
podobrazia została osłabiona, a w niektórych partiach całkowicie uszkodzona przez działanie grzybów, pleśni, a przede wszystkim przez żerujące w obiekcie czynne owady. Powstające w wyniku
sorpcji i adsorpcji zmiany wymiarów drewna podobrazia wpłynęły na zły stan zachowania warstwy polichromii.
Warstwa malarska i warstwa zaprawy o wyraźnie osłabionej wewnętrznej strukturze oraz licznych ubytkach były bardzo słabo skonsolidowane z podłożem – obiekt wymagał natychmiastowej
interwencji konserwatorskiej.
W trakcie prac przeprowadzono proces konsolidacji odspajających się warstw obrazu, wykonano też trudny demontaż listew ramy. Funkcję stabilizującą ruchy drewna podobrazia przejęły na
czas konserwacji listwy o odpowiednim kształcie, dopasowane do jego trwałych deformacji. Obiekt
poddany został dezynfekcji, dezynsekcji i impregnacji. Usuwając wtórne nawarstwienia, odsłonięto
renesansowe malowidło tym cenniejsze, że niemające analogii w polskim malarstwie. Wtórne nawarstwienia usunięto także z powierzchni polichromowanej i złoconej ramy. Uzupełnione zostały
zaprawy i wykonano rekonstrukcję brakujących elementów kompozycji malarskiej.
14
Dzięki tym zabiegom obraz odzyskał wygląd najbardziej zbliżony do pierwotnego. System montażu obrazu w ramie nie zmienił się dzięki wzmocnieniu struktury drewna ramy – gotycka rama
pełni funkcję stabilizującą ruchy drewna podobrazia. Podczas prac konserwatorskich prowadzono
monitoring warunków klimatycznych, w jakich znajdował się obiekt, oraz pomiar odkształceń desek podobrazia.
Przywrócony do dawnej świetności XVI-wieczny portret króla Władysława Jagiełły jest niezwykle cennym obiektem, konserwacja doprowadziła zatem do uratowania ważnego dla kultury polskiej zabytku. Malowidło stanowi obecnie znaczący element stałej ekspozycji Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu.
15
Jeden, szczególny przypadek malarstwa na desce z Muzeum Eremitani.
Rozwiązania konserwatorskie
Raffaele D’Agostino
Akademia Sztuk Pięknych w Lecce, Włochy
raffaele55@teletu.it
Naszą intencją jest przedstawienie konserwacji przeprowadzonej w 2009 r. przez Raffaele D’Agostino. Interwencja obejmowała zbiór czterech XVII-wiecznych obrazów malowanych na desce z kolekcji Stephen Piombin Collection, obecnie zdeponowanych w Muzeum Eremitani w Padwie.
Ze względu na jednorodność warunków konserwatorskich czterech obrazów postanowiliśmy
przedstawić działania wykonywane na jednym z nich – według nas najbardziej interesującym,
biorąc pod uwagę temat konferencji. Skoncentrujemy się zatem na drewnianym podobraziu i jego
problemach wynikających ze stanu zachowania, a szczególną uwagę zwrócimy na wybór działań
metodologicznych dotyczących postępowania konserwatorskiego.
Omawiane podobrazie o wymiarach 72 x 101,5 x 0,5 cm zostało wykonane pod koniec XVII w.
z drewna topolowego. Symboliczne dekoracje wykonano złotem płatkowym w technice olejnej.
Z powodu ograniczonej grubości podobrazie było bardzo wrażliwe na zmiany temperatury i wilgotności z widocznymi, nierównymi deformacjami i wypaczeniami z podłużnym pęknięciem. Część
po prawej stronie deski została złamana, zdeformowane krawędzie nie pasowały do siebie, a dwa
inne boki miały różną grubość.
W zakresie konserwacji obrazu dokonano odniesienia do innowacyjnych technik opracowanych
przez Ciro Castelli i Andreę Santacesaria w Opificio delle Pietre Dure we Florencji. Pęknięcia zostały naprawione poprzez włączenie małych, trójkątnych części z drewna – klinów. Najważniejszą
i najbardziej delikatną częścią postępowania konserwatorskiego było przywrócenie integralności
strukturalnej i płaskości podobrazia, które udało się uzyskać dzięki zastosowaniu specjalnej ramy
z ruchomymi podpórkami. Działanie to było przeprowadzone z zachowaniem dużej ostrożności,
wzięto też pod uwagę grubość deski. Wreszcie, w celu ograniczenia zmian podatności termo-higrometrycznej, deska została połączona ze specyficzną ramą ze sprężynami w celu kontrolowania
elastycznych ruchów bez blokowania ich.
16
Siedząca Panna Maria malowana przez Mistrza Ołtarza Kefermarkt.
Specyfikacja monochromatycznego opracowania
powierzchni rzeźby – Holzsichtigkeit
Helena Dáňová*, Anna Tšeštíková, Radka Šefců
Galeria Narodowa w Pradze, Czechy
*danova@ngprague.cz
Václav Pitthard
Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, Austria
Znakomity posąg Siedząca Panna Maria z kolekcji Galerii Narodowej w Pradze (1475–1480) został
niedawno przypisany Mistrzowi Ołtarza Kefermarkt z Górnej Austrii, naśladowcy słynnego rzeźbiarza Nikolausa Gerhaerta z Leyden. W przeszłości rzeźba ta niewątpliwie stanowiła część snycerki zniszczonego retabulum ołtarza. Gdy przeprowadzono jej konserwację i restaurację, znaleziono
pod grubą warstwą współczesnej polichromii bardzo rzadko zachowane, oryginalne wykończenie
powierzchni składające się z cienkiej, monochromatycznej glazury, którą nałożono bezpośrednio na
drewno, co w niemieckiej literaturze specjalistycznej określane jest jako Holzsichtigkeit.
Statua została wyrzeźbiona ze starannie dobranego drewna lipowego z widoczną, piękną strukturą, co jest dość nietypowe dla tego gatunku drzewa. Wyselekcjonowane drewno stanowi tutaj
integralną część percepcji dzieła. Monochromatyczna, czerwono-brązowa glazura złudnie podkreśla wielkość rzeźby – w głębi kolor jest intensywny i wzmacnia wrażenie głębszego modelowania,
na fałdach wystających draperii glazura jest mniej intensywna, przez co wydaje się, że jest większa
objętość. Monochromatyczne ołtarze z częściową polichromią (w partii oczu i ust) są specyficznym
zjawiskiem typowym dla późnego średniowiecza. Jest to związane z rozwojem idei reformacji protestanckiej, ale również z subiektywnym upodobaniem fundatorów.
Identyfikacja oryginalnego, monochromatycznego pokrycia drewna warstwą glazury jest zazwyczaj bardzo trudna ze względu na wtórne warstwy polichromii znajdujące się na powierzchni rzeźby. Podczas restauracji oraz usuwania wtórnej polichromii z posągu Siedząca Panna Maria stwierdzono na jego powierzchni takie glazury wraz z zachowaną starą patyną i osadami kurzu. Tylko
usta, powieki i gałki oczne są widoczne w ciemnym kolorze, co było typowe dla tej techniki. Fakty te
potwierdzono i udokumentowano poprzez badania próbek materiałów, których istotną zaletą było
zidentyfikowanie bardzo cienkiej warstwy czerwono-brązowej na bazie organicznej (bez pigmentów
nieorganicznych). Warstwę glazury potwierdziły analizy mikrooptyczne w świetle ultrafioletowym
oraz przeprowadzone równoległe testy mikrochemiczne na obecność węglowodanów. Następnie
analizowano ją za pomocą chromatografii gazowej i spektrometrii masowej (GC-MS).
Analityczna procedura oparta jest na hydrolizie kwasowej polisacharydów uwalniającej monosacharydy, a następnie ich przekształcaniu w octany metylooksymowe (methyloxime acetates).
Wyniki badań wykazały obecność storaxu (styrak), czyli żywicy gumowej otrzymywanej z drzew
Liquidambar orientalia, który był znany w średniowieczu pod nazwą arabską Luban Jawi. Według
danych z piśmiennictwa żywicy tej używano do produkcji perfum, w medycynie oraz jako rodza-
17
ju kadzidła. W naszym przypadku użyto storaxu ze względu na jego naturalny kolor, mógł być
również zastosowany jako warstwa ochronna, ponieważ jest elastyczny i ma właściwości antybakteryjne. Generalnie gumożywice są kombinacją elementów występujących w gumach polisacharydowych i żywicach prawdziwych. Żywiczne części storaxu bazują na kwasie cynamonowym, alkoholu cynamonowym i żywicach triterpenoidowych, które zostały wykryte przez późniejsze analizy
GC-MS, co potwierdziło wcześniejszą hipotezę.
Badania oraz identyfikacja wykończenia powierzchni rzeźby z Galerii Narodowej w Pradze
otwierają nowe możliwości dla interpretacji i analiz podobnych, monochromatycznych warstw glazury rzeźb późnego gotyku. Zrozumienie materialnej substancji tych warstw, a także wybór i obróbka specyficznego materiału drzewnego mogą pomóc zidentyfikować i określić proces rzeźbienia oraz tworzenia dzieł sztuki w poszczególnych warsztatach. Ołtarz Kefermarkt i rzeźba Siedząca
Panna Maria są pierwszymi wśród późnogotyckich rzeźb z tak zachowaną monochromatyczną powierzchnią.
18
Badając miniaturowe arcydzieła – badania techniczne różańców
z bukszpanu z Kolekcji Thomson w Art Gallery of Ontario
Lisa Ellis*, Alexandra Suda, Andrew Nelson, Ronald Martin, Zoe Morris, Elizabeth Moffatt, Richard Newman
Art Gallery of Ontario, Toronto, Kanada
*lisa_ellis@ago.net
Niniejszy projekt jest skoncentrowany na największym w świecie zbiorze bukszpanowych paciorków różańca z Kolekcji Thomson ze sztuki europejskiej w Art Gallery of Ontario (AGO). Został
zainicjowany przez kuratora i konserwatora z AGO w oczekiwaniu na główną wystawę – zorganizowaną wspólnie przez Europę, USA oraz Kanadę – i obecnie obejmuje także współpracowników
z wydziałów chemii i antropologii na Uniwersytecie Western Ontario, a także naukowców z Kanadyjskiego Instytutu Konserwatorskiego oraz Muzeum Sztuk Pięknych w Bostonie.
Cały zbiór 10 północnoeuropejskich różańców pochodzących z okresu późnego gotyku/wczesnego renesansu poddano obecnie badaniom, aby zrozumieć zawiłości ich budowy i zidentyfikować
pracę poszczególnych rzeźbiarzy oraz warsztatów. Złożona konstrukcja tych drewnianych rzeźb
nie pozwalała, aż do teraz, na ich pełne zrozumienie. Kuliste obiekty mają średnicę od kilku do
maksymalnie 10 cm, a niektóre zawierają blisko sto oddzielnie rzeźbionych części. Oprócz tego, że
obiekty są bardzo małe, a ich połączenia ukryte, poszczególne elementy są tak ciasno ułożone, że
tradycyjna radiografia rentgenowska (X-ray) nie mogła w pełni ukazać konstrukcji.
Poza badaniami mikroskopowymi i radiografią rentgenowską konstrukcje różańców poddano
mikrotomografii komputerowej (wysokiej rozdzielczości tomografia rentgenowska), dzięki której
zostały one w pełni rozpoznane. Urządzenie, które zastosowano, to mikrotomograficzny skaner
(micro-CT) Nikon Metrology umożliwiający skanowanie perełek przy minimum 37 wokselach.
Sprzęt ten znajduje się w Zakładzie Zrównoważonej Archeologii na Uniwersytecie Western Ontario. Mikroskaner CT pozwala na prowadzenie nieinwazyjnych badań archeologicznych oraz badań
materiałów biologiczno-archeologicznych, a obecnie także dzieł sztuki, poprzez które ujawnia wewnętrzną strukturę i charakterystykę próbek. Może zbadać próbki o maksymalnej objętości zbliżonej do głowy ludzkiej, a – co najważniejsze dla tych badań – w komorze skanowania nie są wytwarzane wysokie temperatury oraz nie występuje niska wilgotność względna.
Mikroskaner CT odsłania tajniki budowy badanych rzeźb: niektóre obszary głębokiego reliefu
były dostępne przez tzw. okna – części zewnętrzne zostały usunięte tak, że narzędzia rzeźbiarskie
mogły sięgnąć do głębszych fragmentów reliefu. Te okna zostały następnie uzupełnione w sposób
niewidoczny dla oglądającego. Wiele tradycyjnych technik łączenia, np. na pióro i wpust, spoin doczołowych zabezpieczonych kołkami w sporadycznych miejscach również zostało ujawnione podczas badania przyklejenia drewna.
Dodatkowo – w celu zrozumienia oryginalnej metody wytwarzania oraz kolejnych reperacji
– bardzo małe próbki klejów, powłok i polichromii są analizowane w Kanadyjskim Instytucie Konserwatorskim technikami FTIR (fourier transform infrared spectroscopy), SEM-EDS (scanning electron
microscopy-energy dispersive spectrometry), TD-GC-MS (thermal desorption-gas chromatography-mass
spectrometry), a także przy użyciu dyspersyjnego spektrometru Ramana firmy Bruker. Barwniki eks-
19
trahowane z próbki materiału włókienniczego są badane przy użyciu chromatografu cieczowego-spektrometrii masowej (liquid chromatography-mass spectrometry) przez Richarda Newmana z Muzeum Sztuk Pięknych w Bostonie.
Niniejsza prezentacja skupi się na technicznych aspektach projektu, w tym na procesie podejmowania decyzji, który doprowadził do ostatecznego wyboru mikroskanera CT. Uwzględni także
udostępnianie danych z tego skanowania oraz zastosowanie i ograniczenie wyników naukowych
w analizowaniu tych niesamowitych drewnianych dzieł sztuki.
20
Radiografia o wysokiej rozdzielczości cyfrowej do monitorowania
zabiegów impregnacji drewna
Piotr Frączek, Joanna Sobczyk, Michał Obarzanowski, Anna Klisińska-Kopacz,
Julio M. del Hoyo-Meléndez*
Laboratorium Analiz i Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych, Muzeum Narodowe w Krakowie, Polska
*jdelhoyo@muzeum.krakow.pl
Łukasz Bratasz
Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera Polskiej Akademii Nauk, Kraków, Polska
oraz Laboratorium Analiz i Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych, Muzeum Narodowe w Krakowie, Polska
Impregnacja zdezintegrowanego drewna substancjami wzmacniającymi jest jednym z najczęściej stosowanych zabiegów konserwatorskich, który nierzadko też jest jedynym sposobem na
zachowanie materialnej integralności obiektów. Do zabiegów impregnacji stosuje się szeroki wachlarz naturalnych i syntetycznych substancji wzmacniających, które różnią się od siebie głębokością penetracji, a także mogą mieć wpływ na odpowiedź wymiarową drewna. Równocześnie
istotna jest ocena ilości wprowadzonego roztworu do zniszczonego materiału przy jednoczesnym
zachowaniu równomierności nasycenia struktury drewna. Kolekcje muzealne są w posiadaniu
obiektów drewnianych, które w przeszłości zostały zaimpregnowane przy użyciu różnych rodzajów roztworów wzmacniających. Zasięg polimerów w strukturze obiektów pozostaje jednak nieznany. Wzmocniona struktura jest połączeniem higroskopijnego drewna oraz nieabsorbującego
organicznego polimeru, dlatego odpowiedź na zmiany parametrów mikroklimatycznych staje się
parametrem trudnym do obliczenia.
Jedną z technik skutecznego określania rozkładu substancji wzmacniających w strukturze drewna jest metoda neutronowego obrazowania, która swoją użyteczność zawdzięcza bardzo wysokiej
czułości w wykrywaniu substancji bogatych w atomy wodoru. Niestety jest ona wykonalna wyłącznie w specjalistycznych laboratoriach badawczych, a transport obiektów do takich laboratoriów
znacznie ogranicza możliwość stosowania tej metody w praktyce.
Ogólnie dostępną metodą obrazowania struktury drewnianych dzieł sztuki jest rentgenografia,
która jednak dotychczas była uważana za bezużyteczną w wykrywaniu niewielkich ilości substancji
organicznych w znacznie gęstszej strukturze drewna. Powodem takiego podejścia do tej techniki
jest niewielki współczynnik pochłaniania promieniowania rentgenowskiego lekkich pierwiastków
skutkujący niewielkim kontrastem otrzymywanych obrazów. Sytuacja ta uległa jednak zmianie,
gdy wprowadzono na rynek wysokoczułe cyfrowe detektory promieniowania rentgenowskiego
o wystarczającej rozdzielczości przestrzennej.
Przeprowadzone przez Muzeum Narodowe w Krakowie badania wykorzystujące detektor firmy
DIX-RAY koncentrowały się na opracowaniu metody śledzenia procesu impregnacji drewna i wyznaczaniu dwuwymiarowego rozkładu zastosowanego polimeru. Opracowana procedura pomiarowa – oparta na cyfrowej normalizacji uzyskiwanych w trakcie procesu impregnacji obrazów, a następnie wytwarzaniu obrazów różnicowych – pozwoliła na pozbycie się obrazu struktury drewna
21
i znaczne poprawienie kontrastu otrzymywanych map rozkładu polimeru. Metoda ta jest skuteczna
w obrazowaniu polimerów, które nie powodują znaczącej deformacji obiektu.
Procedura została skutecznie zastosowana do monitoringu procesu impregnacji kilku rzeczywistych obiektów z kolekcji MNK. Ta metoda może potencjalnie zapewnić informację na temat rozmieszczenia środków wzmacniających w strukturze impregnowanych obiektów. Ponadto oceniono wpływ warstw polichromii o wysokim stopniu pochłaniania promieniowania – dane uzyskane
w wyniku tych badań stanowią znaczne wsparcie dla konserwatorów zainteresowanych opracowaniem strategii efektywnego postępowania ze zniszczonym drewnem. Połączenie rentgenografii
cyfrowej oraz technik obrazowania pozwala ocenić wiele parametrów, takich jak: głębokość i rozmieszczenie substancji wzmacniającej oraz wydajność sposobu wprowadzenia impregnatu.
22
Drewno w architekturze Nepalu. Badania obiektów
z Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie
Barbara Gmińska-Nowak
Zakład Technologii i Technik Malarskich, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa, Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska
barbara.gminska@gmail.com
Przedmiotem referatu są badania dendrologiczne drewnianych elementów architektonicznych
pochodzących z Nepalu, a znajdujących się w zbiorach Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie. Badania drewnianych obiektów zabytkowych są złożone – łączą analizy techniczne z kontekstem historycznym obiektu i wynikającym z tego postępowaniem konserwatorskim.
Drewno – obok cegły, kamienia i gliny – jest jednym z najważniejszych materiałów budowlanych
stosowanych w tradycyjnej architekturze Doliny Katmandu będącej administracyjnym, kulturowym oraz historycznym centrum Nepalu, które zamieszkują w głównej mierze Newarowie. Prawie
wszystko to, co potocznie nazywane jest sztuką nepalską – architektura, rzeźba, malarstwo, rzemiosło artystyczne czy muzyka – jest w istocie sztuką newarską, której szczególny rozkwit przypada na
XV i XVI w.
Drewniane, rzeźbione elementy nepalskich budynków klasztornych, świątyń, pałaców oraz prywatnych domów są najbardziej dekoracyjnymi częściami tych budowli i stanowią przykład jednej
z najbardziej skomplikowanych i dopracowanych snycerek, jaką można znaleźć na świecie. Cechą
charakterystyczną nepalskiej architektury są wspaniałe okna i drzwi, bogato rzeźbione zastrzały
dachowe oraz słupy.
Wśród wielu gatunków drewna najważniejszym i najczęściej stosowanym przez newarskich snycerzy jest drewno damarzykowe sal – Shorea robusta. Oprócz niego Newarowie szczególnie upodobali sobie również drewno Michelia champaca w Nepalu nazywane champ, Adina cordifolia znane jako
haldu oraz Dalbergia sissoo, czyli sisau. Duże znaczenie mają też gatunki: Cedrus deodara – devdar,
Gmelina arborea – gamar, Terminalai alata – saj, Dalbergia latifolia – satisal oraz Toona ciliata – tuni.
Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie dysponuje bogatym zbiorem zabytków pochodzących
z Nepalu. Znaczącą część tej kolekcji stanowią obiekty drewniane. Stwarza to możliwości, a zarazem potrzebę poznawania drewna azjatyckiego – gatunków niewystępujących w Europie lub występujących tu w innej odmianie.
Do badań wybrano grupę dziewięciu obiektów – wszystkie pochodzą z Doliny Katmandu. Jednym z nich jest okno typu tiki jhya, tradycyjnie umieszczane w głównej fasadzie budynku, na reprezentacyjnym piętrze. Obiekt datuje się na XIX w., zbudowano go z trzech elementów
– kratownicy, ramy wewnętrznej oraz ramy zewnętrznej – i ozdobiono motywami roślinnymi oraz
przedstawieniem dwóch leogryfów. Badaniom poddano również grupę trzech XVIII-wiecznych zastrzałów dachowych z przedstawieniami Wisznu, Kryszny i Sziwy. Inne obiekty to płaskorzeźba
z postacią Kryszny (fragment zastrzału dachowego), która powstała na przełomie XVII i XVIII w.,
rzeźba architektoniczna przedstawiająca postać czterorękiego, synkretycznego bóstwa łączącego
elementy ikonografii Wisznu i Lakszmi z przełomu XIX i XX w. oraz XVIII-wieczna rzeźba przedsta-
23
wiająca boga Wisznu na Garudzie. Wśród badanych zabytków znalazła się również torana z XVIII w.,
czyli fragment oprawy okna – bogato rzeźbiona arkada o trójlistnym łuku zdobiona przedstawieniami
Garudy, gandharwy i apsary oraz istot o ptasich tułowiach.
Materiał badawczy opracowano zarówno pod kątem historycznym, ikonograficznym, jak i technologicznym. Omówiono także stan zachowania i charakter zniszczeń drewna. W wyniku przeprowadzonych badań rozpoznano: Michelia chamapca (w pięciu przypadkach, co pozwala na wykonanie
analizy porównawczej preparatów drewna tego samego gatunku pochodzącego z różnych obiektów, również w aspekcie stanu zachowania poszczególnych obiektów), Gmelina arborea oraz Magnifera indica. Badania dendrologiczne poparte są bogatym zbiorem fotografii mikroskopowej.
Wyniki przeprowadzonych analiz są szczególnie interesujące w obliczu aktualnego, ogólnego
stanu badań nad identyfikacją nepalskich gatunków drewna. Opracowania dotyczące tego zagadnienia ograniczają się do serii artykułów Wood structure of Himalayan plants zamieszczonych w biuletynach Uniwersytetu w Tokio oraz bazy Inside Wood dostępnej w formie dokumentu elektronicznego. Źródła te dostarczają wielu cennych danych, lecz nadal nie są to informacje pełne.
24
Arkana sztuki mistrza Schnella. Ewaluacja projektu badawczego
Anna Guzowska*, Anna Kwiatkowska
Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa, Polska
*aguzowska@muzeum-wilanow.pl
Muzeum Pałac w Wilanowie jest opiekunem kolekcji zabytków dekorowanych motywami chinoiserie przez Martina Schnella, znakomitego saskiego lakiernika dworu Augusta II Mocnego. Ten
wysoko ceniony artysta pracował głównie dla elektora saskiego, króla Polski i zamożnej magnaterii.
Do wilanowskich zbiorów trafiły także meble pochodzące z jego warsztatu przywiezione tu przez
Elżbietę Sieniawską i jej córkę Marię Zofię Denhoffową. Przez prawie trzy burzliwe stulecia przedmioty te podlegały przemianom zgodnie z aktualnie panującą modą, zawsze jednak pamiętano o ich
wielkiej wartości i wykorzystywano każdy, nawet najmniejszy element dekoracji. W wilanowskich
archiwach z początków XIX w. odnaleźć można wzmianki o pracach renowacyjnych dotyczących
tych zabytków.
Obecnie najcenniejszymi zachowanymi w kolekcji dziełami Martina Schnella są dekoracje boazerii Gabinetu Chińskiego, niewielkiego alkierza w korpusie głównym pałacu (jedyne ocalałe wnętrze
w Europie dekorowane w całości przez jego warsztat), oraz dwa kabinety oznakowane inicjałami
króla Augusta II Mocnego. Do kolekcji należą również: sekretera, dwie szafki, biurko, dwie szkatuły
(jedna zachowana fragmentarycznie), kufel i kałamarz. Ich historię i atrybucję poznajemy dzięki
wnikliwej analizie stylistycznej, analizie dokumentów archiwalnych oraz prowadzonym od 2002 r.
w muzeum multidyscyplinarnym badaniom techniki i technologii.
Działania konserwatorskie podejmowane przy lakierowanych obiektach saskich dają niepowtarzalną okazję poznania tajników techniki i technologii ich wykonania. Rozwój możliwości badawczych – szczególnie tych nieinwazyjnych lub mikroniszczących, niewymagających pobierania próbek – a także pojawienie się nowych źródeł finansowania pozwalają na ewaluację projektu. Dzięki
temu nasza baza danych poszerza się, a wiedza dotycząca warsztatu jest pełniejsza.
Porównanie wyników badań ujawniło, jak bardzo zróżnicowanych materiałów używał Martin
Schnell do uzyskania podobnych efektów wizualnych. Miał też swoje metody, by w krótkim terminie uzyskać trwałe i niepowtarzalne rezultaty. Zdobienie wilanowskiego Gabinetu Chińskiego
zajęło zaledwie półtora roku, a jego dekoracje ścian są do dziś trwałe i zaskakująco efektowne. W artykule i podczas prezentacji przedstawimy te tajemnice warsztatu Schnella, które do tej pory udało
nam się ujawnić. Pokazane zostaną wyniki dotychczasowych prac konserwatorskich wykorzystujących nabytą podczas badań wiedzę, dzięki której Gabinet Chiński króla odzyskał dawny blask
i przepiękną, choć zaskakującą kolorystykę. Projekt nie jest zakończony – nasza uwaga skupia się
teraz na obiektach dekorowanych czarnymi lakierami. Planowane jest podjęcie prac przy dwóch
szkatułach Martina Schnella i kabinecie, który stanowi dla nas zagadkę wykraczającą poza zakres
wilanowskich zbiorów.
1. Kopplin M., Kwiatkowska A. (2006), Chinois. Dresdener Lackkunst in Schloss Wilanów: Münster:
Museum für Lackkunst &Warsaw, Warszawa.
25
2. Zasławska D.N. (2008), Chinoiserie w Wilanowie. Studium z dziejów nowożytnej recepcji mody chińskiej w Polsce, Warszawa.
3. Zadrożna I., Guzowska A., Jeżewska E., Leśkiewicz-Laudy A. (2010), Conservation of Chinese
Room in the Wilanów Palace of Warsaw as a result of multidisciplinary research. Multidisciplinary
Conservation: a Holistic View for Historic Interiors, ICOM-CC, Proceedings Paper, Rome 23–26.03.2010.
4. Guzowska A., Skrzeczanowski W., Marczak J. (2012), Spektroskopia emisyjna ze wzbudzeniem
laserowym w badaniach warstw malarskich na drzwiach Gabinetu Chińskiego w Muzeum Pałacu w Wilanowie,
Prace Instytutu Elektroniki 255’12, str. 297–324, Warszawa.
26
Wisteria – konserwacja jadalni w stylu art nouveau
Daniel Hausdorf*, Jared Goss
The Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork, USA
*daniel.hausdorf@metmuseum.org
Gaby Petrak
Muzeum Narodowe Szwajcarii, Zurych, Szwajcaria
4 grudnia 2007 r. w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku otwarto dla publiczności kompletną i odrestaurowaną jadalnię Wisteria Luciena Lévy-Dhurmera. Dokonano tego w ramach odnowionych i rozbudowanych nowych Galerii Malarstwa Europejskiego i Rzeźby z XIX i XX w. Pokój
ten przed obecną rozbudową galerii był w magazynach muzeum od 40 lat, ponieważ nie było odpowiedniego miejsca na jego ekspozycję. Niestety przez ten czas znacznie ucierpiał z powodu nieodpowiednich warunków klimatycznych i kilku nieudokumentowanych zalań będących efektem
pęknięcia rur. Szczególnie niekorzystnie wpłynęły na niego zniszczenia na ok. 75 proc. delikatnych
powierzchni fornirowanych oraz wyciek z górnej kondygnacji w magazynie, który spowodował dalsze uszkodzenia drewna i tworzenie się pleśni. Potrzebnych było wiele interwencji konserwatorskich
– zespół 10 specjalistów spędził 12 miesięcy, pracując nad konserwacją tego pokoju.
Po zaprezentowaniu przeglądu wiedzy na temat historii i budowy pokoju wykładowcy skupią
się na omówieniu trudności, jakie zespół konserwatorów napotkał podczas próby konsolidowania
odspojonego forniru. Rozwarstwiające się warstwy forniru były bardzo delikatne i cienkie, przez
co trudno było po prostu ponownie przykleić je do podłoża. Opracowano zatem specjalną metodę,
która pozwoliła na przeprowadzenie konsolidacji przy zachowaniu całych powierzchni forniru, bez
żadnych strat.
Pięć lat po skutecznej konserwacji skonsolidowane powierzchnie forniru są ponownie badane.
Podczas prac konserwatorskich w płyty ścienne wprowadzono duże ilości kleju rybiego wiążącego na zimno. Wygląd płycin wydaje się niezmieniony, ale jest bardzo interesujące, jak środowisko
w galeriach może wpłynąć na mocno skonsolidowane fornirowe powierzchnie. Podczas obecnych
badań stosowane są różne techniki i metody, m.in. mikroskopia stereo lub RTI (reflectance transformation imaging).
Na zakończenie prezentacji zostanie omówiona instalacja wyposażenia pokoju. Płyciny zamontowano w systemie metalowych ram – metodę tę wybrano dlatego, że dawała możliwość montażu
każdej płyciny indywidualnie i dopuszczała ich swobodne przenoszenie. Nowe, gipsowe sklepienie
kolebkowe zawieszone od góry i niedotykające ścian paneli odtworzono z fotografii archiwalnych
przy użyciu fotogrametrii.
27
Rodzaj całkowicie różny – bliższe spojrzenie na technikę warsztatu
Davida Roentgena przez pryzmat owalnego biurka
Bret S. Headley
Filadelfijskie Muzeum Sztuki, Filadelfia, USA
BretH@philamuseum.org
Meble Davida Roentgena są uważane za jedne z najbardziej wyjątkowych spośród produkowanych w XVIII w. w Europie. Za najlepsze uważane są zwłaszcza obrazowe intarsje, które
określane są jako „obrazy w drewnie”, co ma odzwierciedlać ich wykwintne detale i uderzający
realizm.
Jedynym meblem z intarsjami z XVIII w. pochodzącym z warsztatu stolarskiego Roentgena w kolekcji Filadelfijskiego Muzeum Sztuki (Philadelphia Museum of Art) jest owalne biurko ze sceną na
blacie przedstawiającą Eneasza uciekającego z płonącej Troi. Gdy w 1986 r. mebel ten został włączony do kolekcji, wymagał znacznej konserwacji, szczególnie w zakresie intarsji, która miała wiele
ubytków. Badania poprzedzające konserwację oraz analiza techniki warsztatu Roentgena zaczęły
się bardzo wcześnie, ale dopiero prośba o wypożyczenie biurka na wystawę Ekstrawaganckie wynalazki: książęce meble Roentgenów do Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku w zeszłym roku
ostatecznie umożliwiła dokładne przeanalizowanie obiektu.
Szczegółowa analiza techniki intarsji, którą zastosowano przy tworzeniu blatu, okazała się niezbędna do odrestaurowania ponad 90 cm kw. ubytków w obrazie. Analiza badań fizycznych przy
użyciu promieni X dokonana przy małych powiększeniach optycznych wskazywała na technikę,
która wydawała się o wiele bardziej czyniona z wolnej ręki, niż wcześniej sądzono.
Nowa intarsja musiała być stworzona, aby wypełnić ubytki. Metodę zastosowaną do opracowania wypełnienia oparto na danych uzyskanych w wyniku badań fornirowanego blatu i odsłoniętej powierzchni podłoża. To ćwiczenie w zakresie odtworzenia fragmentu obrazu intarsji
pozwoliło na głębsze zrozumienie techniki, użytych narzędzi, reakcji materiałów i ewentualnie na
nowe spojrzenie na to, jak pracownia Roentgena podchodziła do takiego projektu. Była to także
okazja do scharakteryzowania barwników użytych przez Roentgena przy tworzeniu tej efektownej sceny.
Na początku dr Heinrich Piening z Bawarskiego Muzeum Narodowego przeprowadził bezinwazyjne badanie spektrometryczne z zastosowaniem UV/Vis (UV/Vis spectrometry analysis). W trakcie
prac konserwatorskich okazało się, że istnieje możliwość pobrania próbek bez negatywnego wpływu na powierzchnię obrazu. Próbki te były analizowane metodą chromatografii cieczowej sprzężonej ze spektrometrem masowym (LC-MS, liquid chromatography-mass spectroscopy) w Muzeum Sztuk
Pięknych w Bostonie. Wyniki tych dwóch analiz przyczyniły się do zwiększenia wiedzy o procesach
barwienia drewna stosowanych przez pracownię Roentgena i umożliwiły komputerowe odtworzenie obrazu o jaskrawych kolorach, aby dać widzowi poczucie tego, jak ten mebel wyglądał, gdy był
nowy.
W 1779 r. Claude Pahin de La Blancherie, znacząca postać w paryskim świecie sztuki, opisał intarsje Roentgena jako „zupełnie innego typu od tych stosowanych dotychczas” [Remington Preston
28
(1941), An XVIII Century German Desk Showing Chinese Influence, w: „Bulletin of The Metropolitan
Museum of Art”, Vol. XXXVI, No. 6, Nowy Jork, str. 132–133]. Informacje zebrane z opisanego procesu konserwatorskiego wzmacniają to stwierdzenie, gdyż te intarsje i podejście były zupełnie inne.
Nasuwa się również pytanie, czy określenie „obraz w drewnie” odnosi się tylko do wrażenia dotyczącego gotowego produktu, czy również do samego procesu tworzenia?
29
Konserwacja strukturalna sześciu obrazów na drewnie autorstwa Hansa
Süssa z Kulmbachu (ok. 1480–1522) ze zbiorów bazyliki Mariackiej
w Krakowie – projekt realizowany w ramach Getty Panel Paintings Initiative
Aleksandra Hola
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Polska
ahola@asp.krakow.pl
W maju 2012 r. amerykańska Fundacja „The Getty” przyznała Wydziałowi Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie grant na przeprowadzenie
pełnej konserwacji sześciu obrazów sztalugowych na drewnie autorstwa Hansa Süssa z Kulmbachu,
namalowanych w latach 1514–1515 na zamówienie Jana Bonera do bazyliki Mariackiej w Krakowie.
Autor obrazów, uważany za najzdolniejszego z uczniów Albrechta Dürera, musiał sam wysoko
cenić tę realizację, o czym świadczy obecność jego sygnatur i dat. W czasie drugiej wojny światowej
wybitny cykl ośmiu obrazów z przedstawieniem legendy o życiu św. Katarzyny Aleksandryjskiej
został zrabowany. Dwie kwatery są nadal poszukiwane, sześć powróciło do Krakowa w latach 50.
W 2011 r. w ramach porozumienia między bazyliką Mariacką a krakowskim wydziałem konserwacji podjęto decyzję o konieczności przeprowadzenia szeroko zakrojonych, kompleksowych prac
konserwatorskich przy obrazach. Pierwsza od wielu lat, szczegółowa analiza ich stanu zachowania
ujawniła złą kondycję lipowych podobrazi, które zostały osłabione na skutek działalności drewnojadów oraz są spękane i zdeformowane w wyniku zbyt sztywnych parkietaży i niestabilnego klimatu.
Oprócz potrzeby podjęcia natychmiastowych działań związanych ze strukturalną stabilizacją desek
niewątpliwie dyskusyjny był sam wygląd warstwy malarskiej pokrytej grubą powłoką pociemniałych werniksów i licznych przemalowań. Wybitne walory artystyczne i równie wysoka wartość historyczna dzieł obligowały do poszukiwania rozwiązań opartych na szerokiej i najbardziej aktualnej
wiedzy w zakresie strukturalnej konserwacji malowideł na drewnie.
Prace konserwatorskie przy obrazach realizowane są w ramach programu Getty Panel Paintings
Initiative i przy ścisłej współpracy z dwoma wybitnymi konserwatorami malowideł na drewnie Jeanem-Albertem Glatigny z Brukseli i Salvatore’em Meccio z Genewy. Projekt, którego zakończenie
planowane jest na grudzień 2014 r., ma na celu również otwarcie i zacieśnienie współpracy krakowskiego wydziału konserwacji z głównymi ośrodkami europejskimi, wymianę doświadczeń oraz
podnoszenie kwalifikacji zawodowych młodszej, specjalistycznej kadry pracowniczej.
30
Sklejka jako podłoże malarskie – wstępny zarys problematyki
Elżbieta Jeżewska
Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Polska
elzbieta.jezewska@asp.waw.pl
Od wieków jednym z najważniejszych podłoży wykorzystywanych w malarstwie było drewno.
Znane są liczne traktaty, podręczniki, różnego rodzaju rady, jak prawidłowo powinno być wykonane drewniane podłoże dzieła malarskiego. Jak wiemy, był to materiał w sztuce tyleż powszechny,
ileż budzący zaufanie. Kiedy przemysł drzewny gwałtownie rozwinął się w XIX w. i wynaleziono jeden z pierwszych materiałów drewnopochodnych – sklejkę – oczywiste było, że prędzej czy
później znajdzie ona wiele zastosowań, również w sytuacjach, w których wcześniej sprawdzało się
wyłącznie drewno.
Cechą nadrzędną materiałów drewnopochodnych jest to, że posiadają one wiele cenionych
w drewnie zalet przy jednoczesnym uniknięciu jego wad. Jednakże każdy rodzaj materiału, również produkowanego współcześnie, posiada pewne minusy wynikające ze specyfiki jego budowy.
Często ujawniają się one wtedy, gdy dane tworzywo znajduje nowe zastosowanie w miejsce stosowanego wcześniej.
Sklejka weszła do powszechnego użycia dzięki wynalezieniu skrawarek obwodowych, które
pozwalały na uzyskiwanie w krótkim czasie dużych ilości fornirów o grubości znacznie mniejszej
niż te skrawane ręcznie. Jako materiał warstwowy składa się ona z nieparzystej liczby fornirów
sklejonych tak, aby wzajemny układ włókien sąsiadujących warstw drewna był prostopadły. Taki
układ zapewnia znaczące ograniczenie zmian wymiarów w płaszczyźnie tworzywa i powoduje
mniejsze paczenie się sklejki. Im więcej fornirów, tym większa możliwość uzyskania stabilniejszego materiału.
Sklejki jako podobrazia malarskie zaczęto stosować na przełomie XIX i XX w. Zanim wynaleziono żywice sztuczne, do ich produkcji wykorzystywano spoiwa naturalne – kleje glutynowe będące
wtedy powszechnymi spoiwami stolarskimi, ale także skrobię oraz kazeinę i albuminę dające produkt o pewnej wodoodporności.
Problemy konserwatorskie związane z malarstwem na sklejce dotyczą zarówno zniszczeń typowych dla drewna, takich jak charakterystyczne spękania warstw malarskich, jak i uszkodzeń
charakterystycznych dla samej sklejki, takich jak: wykruszenia, obłupania narożników, delaminacja
fornirów czy zniekształcenia podobrazi wynikające ze specyficznego sposobu ich pozyskiwania poprzez skrawanie obwodowe.
Sklejki jako podobrazia wykorzystywało wielu znanych malarzy, zwłaszcza od kiedy były one
już łatwo dostępnym i tanim materiałem. W zbiorach muzeów w Polsce są przechowywane liczne
cenne obrazy namalowane na takich właśnie podłożach. Często ich stan zachowania i powstałe problemy konserwatorskie wynikają bezpośrednio ze specyfiki zastosowanego podłoża, a zachodzące
w nim zmiany skutkują negatywnymi objawami w samych warstwach malarskich.
Istnieje zatem pilna potrzeba analizy oraz klasyfikacji tych zniszczeń w kontekście technologicznych właściwości produkowanych i stosowanych w malarstwie podobrazi. Wstępnie można zało-
31
żyć, że mają tutaj znaczenie zarówno grubość sklejki i związana z tym liczba fornirów (zwłaszcza
po skorelowaniu tych danych z informacjami dotyczącymi przechowywania obiektu), jak i rodzaj
kleju użytego pomiędzy fornirami. Tak zwane sklejki suchotrwałe zawierają spoiwa nieodporne na
wodę – przeznaczone do użytku wewnątrz budynków stanowią dobre podłoże malarskie, o ile są
następnie właściwie przechowywane. Wodoodporne produkty wykonane z użyciem klejów kazeinowych, albuminowych, a następnie fenolowo-formaldehydowych, a także współczesnych izocyjanianowych zawsze były droższe od ich suchotrwałych odpowiedników. Prawdopodobnie dlatego
rzadziej wybierano je na podłoża malarskie.
W tym miejscu należy się również zastanowić nad związkiem podobrazia wykonanego ze sklejki
z właściwościami technologicznymi pokrywających go warstw – czy zastosowana technika malarska
oraz rodzaj zaprawy mogą mieć w tym kontekście jakieś znaczenie dla stanu zachowania obrazu?
Planowany projekt badawczy obejmie wykonanie określonych badań laboratoryjnych sklejek
wykorzystanych jako podobrazia poszczególnych dzieł. Zakłada się ich zróżnicowany dobór pod
względem parametrów samych sklejek, a także właściwości warstw malarskich. Otrzymane wyniki
będą skonfrontowane z obserwacjami stanu zachowania konkretnych obrazów. Wnioski końcowe
posłużą do zakreślenia ogólnych zaleceń konserwatorskich w odniesieniu do tego rodzaju obiektów.
32
Sto lat otwartej ekspozycji zewnętrznej: konserwacja kultowych słupów
totemowych (totem poles) w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej
Karl Knauer*, Judith Levinson, Samantha Alderson, Gabrielle Tieu
Amerykańskie Muzeum Historii Naturalnej, Nowy Jork, USA
*knauer@amnh.org
Przez ostatnie trzy lata konserwatorzy w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej przeprowadzali projekt koncentrujący się na konserwacji kultowych słupów totemowych (totem poles) z kolekcji muzeum i innych monumentalnych, drewnianych rzeźb z kultur na północno-zachodnim
wybrzeżu Pacyfiku Ameryki Północnej. Większość tych obiektów została włączona do zbiorów muzealnych między 1880 a 1920 r. – od tego czasu kolekcja słupów totemowych była eksponowana
nieustannie na otwartej przestrzeni. Rzeźby te pełniły liczne funkcje w swoich kulturach. Były to
rzeźbione kolumny najczęściej nazywane totem pole, a także słupy z frontu domów z wejściowych
portali, z wnętrz domów, rzeźby witające, pamiątkowe czy też nagrobne.
Głównym celem tego projektu było zapewnienie stabilności strukturalnej rzeźb, które wykazywały zniszczenia powierzchni spowodowane przez warunki atmosferyczne i biodeteriorację pochodzącą z ich pierwotnego środowiska, nasiloną złymi warunkami środowiska oraz późniejszymi
działaniami konserwatorskimi w muzeum.
Okresowa konserwacja rzeźb nie była już możliwa bez strat drewna – rutynowe czyszczenie
powierzchni na sucho przestało być skuteczne w usuwaniu nagromadzonego przez ponad wiek
w muzeum kurzu i brudu. Dodatkowo wcześniejsze interwencje, np. wypełnienia, postarzały się
i były niestabilne, a stare powłoki zabezpieczające założone przez pracowników muzeum przyciągały brud i pociemniały tak bardzo, że malowane wzory na wielu rzeźbach stały się niezauważalne.
Dokumentacje poprzednich interwencji konserwatorskich prawie nie istniały, zatem to archiwalne fotografie stały się ważnym, podstawowym źródłem dokumentacji i dostarczały konserwatorom
informacji dotyczących warunków ekspozycji, historii instalacji oraz zmiany miejsca na ekspozycji,
a także wskazówek odnośnie do daty niektórych wcześniejszych interwencji.
Głównym problemem były kwestie etyczne odnoszące się do stosowności zabiegów konserwatorskich. Badania w tym zakresie przeprowadzono w ramach projektu w miarę możliwości ich spełnienia. Ze względu na różne czynniki bezpośrednia konsultacja z przedstawicielami danych kultur
była bardzo ograniczona. W rezultacie sposób postępowania był konserwatywny, balansujący pomiędzy minimalną interwencją a natychmiastowym praktycznym podejściem, często niezbędnym
dla zachowania tych obiektów.
Długi czas trwania projektu i duża liczba obiektów stworzyły okazję, aby wykorzystać kilka standardowych protokołów przy konserwacji drewna i rozwinąć techniki konserwacji, dopracowując oraz
dostosowując nasze podejście do indywidualnych sytuacji. W wykładzie zostanie przedstawiona różnorodność rozwiązań dotyczących zagadnień strukturalnych. Zrozumienie i rozwiązywanie problemów związanych ze stanem zachowania malowanych powierzchni drewnianych – spowodowanym
zastosowaniem powłok ochronnych już w kolekcji muzeum – okazało się trudne i prace w tym zakresie
trwają nadal. Niektóre ze słupów miały aż cztery różne typy aplikacji powłokowych – podczas wystąpienia zostaną omówione ich identyfikacja oraz rozwój metod ich redukcji i usuwania.
33
Strukturalna konserwacja obrazów na podłożu drewnianym.
Metody postępowania konserwatorskiego, konsolidacji i wzmacniania
paneli drewnianych
Grzegorz Kostecki
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Polska
zekostec@cyf-kr.edu.pl
Wykład prezentuje problemy konserwatorskie związane ze strukturalną konserwacją obrazów
sztalugowych na podobraziu drewnianym, na przykładzie malowidła Matka Boska z Dzieciątkiem
(olej na drewnie, pierwsza połowa XVII w.) z kościoła parafialnego w Łazanach.
Obraz trafił do Pracowni Konserwacji Malowideł Sztalugowych na Drewnie naszego wydziału
w bardzo złym stanie technicznym. Po wstępnym rozpoznaniu został przydzielony na ćwiczenia
studenckie IV i V roku studiów. Po przeprowadzeniu pełnego zakresu badań, rozpoznaniu budowy
technologicznej i stanu zachowania określone zostały założenia dotyczące konserwacji i restauracji
malowidła oraz szczegółowy program prac. Największym wyzwaniem była strukturalna konserwacja pierwotnego podobrazia, które uległo bardzo poważnej destrukcji spowodowanej żerowaniem
owadzich szkodników drewna oraz deformacji wywołanej oddziaływaniem sztywnego podłoża
wzmacniającego dodanego w latach 50. do odwrocia pierwotnego podobrazia.
Prezentacja pokazuje kolejne etapy prac przy obiekcie, przy czym szczególna uwaga skierowana
jest na proces jego strukturalnej konserwacji, który obejmował demontaż drewnianego podłoża,
utwardzenie rozsypującej się struktury drewna, sklejenie pęknięć w deskach podobrazia i ponowne połączenie częściowo rozklejonych desek. Dodatkowymi zabiegami wzmacniającymi strukturę
drewna i łączenia desek były uzupełnienia ubytków drewna oraz pióra wzmacniające spoiny. Końcowy etap strukturalnej konserwacji obrazu polegał na stabilizacji podobrazia, czyli uzupełnieniu
listew poprzecznych ograniczających odkształcenia desek.
Prace przy obrazie Matka Boska z Dzieciątkiem z kościoła parafialnego w Łazanach stanowią doskonały przykład metod stosowanych w Pracowni Konserwacji Malowideł Sztalugowych na Drewnie, na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie oraz
współpracy studentów i autora niniejszej prezentacji przy realizacji tego trudnego zadania.
34
Polichromowane drewniane wnętrze z Damaszku – wielometodyczne
podejście do identyfikacji technik produkcji, materiałów i tła historii sztuki
Petronella Kovács-Mravik*, Éva Galambos
The Faculty of Applied Arts Object Conservation, Hungarian University of Fine Arts – Hungarian National Museum, Węgry
*kovacs.petronella@gmail.com
Zsuzsanna Márton
HAS High Intensity Terahertz Research Group, University of Pécs, Węgry
Ivett Kisapáti
Institute of Physics, University of Pécs, Węgry
Julia Schultz
Faculty Architecture, Engineering and Conservation, HAWK University of Applied Sciences and Arts, Hildesheim, Niemcy
Muzeum Sztuki w Budapeszcie (The Museum of Applied Arts, MAA) jest jedną z nielicznych
placówek na świecie, która posiada bogato malowane, drewniane płyciny z okresu osmańskiego.
Damaszkowy pokój zakupiony dla muzeum przez angielską firmę Mawe & Co z Międzynarodowej
Wystawy w Antwerpii w 1885 r. został zamontowany i zdemontowany kilka razy od tego czasu,
ale nie był wystawiany w ciągu ostatnich 50 lat. Ze względu na te okoliczności subtelnie malowane drewniane elementy są w złym stanie. Zarówno drewniane podłoże, jak i warstwy farby są
uszkodzone przez szkodniki, urazy mechaniczne i efekty środowiska. Wytworzyły się pęknięcia
i szczeliny w drewnie, odspojenia i ubytki w warstwach farby, a charakterystyczny, lekki i jasny wygląd malarstwa zmienił się na ciemny i nieciekawy. Kilkakrotne lakierowanie całej, mającej ponad
80 mkw. boazerii również przyczyniło się do ściemnienia znakomitej powierzchni dzieła.
Przed rozpoczęciem projektu konserwacji boazerii przeprowadzono badania ponad stu fragmentów
i ich lokalizacji we wnętrzu. Z rysunku rekonstrukcji wynika, że płyciny wykonane w A.H. 1217 r. (A.D.
1802/1803) w tureckim stylu rokoko oryginalnie należały do wyposażenia prostokątnego pokoju o wymiarach ok. 5,5 x 4 m, który był podzielony na dwie części – przedsionek i salę główną – jedną, dużą
belą nośną i dwiema konsolami. Dwa zdobione, malowane sufity z przylegającymi rzeźbami i małymi
fragmentami lustra należą do zespołu, który wcześniej pokrywał ściany budynku mieszkalnego w Damaszku. Taki charakter wnętrz był typowy dla tego regionu w owym czasie, ale z powodu pożarów,
szkód wojennych i zmian stylu bardzo niewiele przykładów przetrwało w oryginalnej lokalizacji aż do
dziś, a niektóre są sprzedawane przez handlarzy sztuki do muzeów i prywatnych kolekcji. Właściwe
dla tych wnętrz było też stosowanie techniki ajami, która jest podobna do europejskiej metody pastiglia,
i wykorzystanie wielu rodzajów ozdobnych, metalowych płatków o różnych kolorach połysku.
Według badań z historii sztuki Damaszkowy pokój z MAA jest bardzo podobny do trzech innych
pokojów zachowanych w Damaszku i jednego znajdującego się w muzeum Aga Khan w Toronto.
Jeden z nich jest datowany na ten sam czas co pokój z Budapesztu, a drugi – nieco wcześniej, na lata
1800/1801. Tych pięć wnętrz jest do siebie bardzo podobnych pod względem stylu, motywów kwiatowych oraz innych elementów dekoracyjnych – mogą one pochodzić z jednego warsztatu.
35
W ciągu ostatnich dwóch lat elementy jednej ściany Damaszkowego pokoju w MAA zostały odrestaurowane. Podczas prac odnawiających usunięto kolejne warstwy werniksów i przemalowania,
na powierzchni pozostała tylko cienka, brązowa warstwa pochodząca prawdopodobnie z medium
wcześniejszej konsolidacji. Nie można jej usunąć z powodu podobnej rozpuszczalności do oryginalnych warstw farby – to zjawisko jest obserwowane także w innych syryjskich wnętrzach. Do konsolidacji łuszczących się warstw farby użyto kleju rybiego, gips zmieszany z klejem zwierzęcym zaś
zastosowano do uzupełnienia ubytków ajami i warstw gruntu. Umiarkowane scalanie kolorystyczne przeprowadzono przy użyciu akwareli na płaskich, malowanych powierzchniach, a pigmentów
zmieszanych z lakierem – przy powierzchniach na połysk.
Materiały użyte do tego wspaniałego wnętrza analizowano różnymi technikami: folie metalowe i metalowe elementy różnych pigmentów zidentyfikowano poprzez spektroskopię dyspersji
energii rentgenowskiej (energy dispersive X-ray spectroscopy), niektóre pigmenty i barwniki – przez
spektroskopię Raman (Raman spectroscopy), składniki późniejszych lakierów i media wiążące
– przez spektroskopię w podczerwieni z transformacją Fouriera (Fourier transform infrared spectroscopy) oraz test enzymatyczny immunosorbcyjny (enzyme-linked immunosorbent assay).
Ta praca przyczynia się do zebrania kolejnych informacji dotyczących technik produkcji tych
rzadkich obiektów, których zachowanie jest obecnie ponownie zagrożone poprzez krytyczną sytuację wojenną w kraju ich pochodzenia.
36
Elektroakustyczna metoda wykrywania owadów niszczących drewno dóbr
kultury
Adam Krajewski*, Piotr Bobiński, Piotr Witomski, Aleksandra Wójcik
Katedra Nauki o Drewnie i Ochrony Drewna, Wydział Technologii Drewna,
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Polska
*adam_krajewski@sggw.pl
Gatunek owada, który spowodował zniszczenie drewna zabytkowego obiektu, może zostać
oznaczony na podstawie: cech postaci doskonałych, poczwarek i larw, jeśli można było je znaleźć,
charakterystycznych cech żerowisk larw oraz otworów wylotowych postaci doskonałych i zawartości żerowisk, a zwłaszcza charakterystycznego kształtu grudek odchodów larw w mączce drzewnej.
Przynależność gatunkową larw lub postaci doskonałych określa się, korzystając z odpowiednich
opracowań, tzw. kluczy do oznaczania. O ile określenie przynależności taksonomicznej postaci doskonałych ksylofagicznych owadów (przy pewnej praktyce) nie sprawia większych trudności, o tyle
zaszeregowanie taksonomiczne larw owadów wymaga znacznie większych umiejętności.
Niezwykle istotną sprawą jest jednak rozróżnienie czynnych żerowisk ksylofagicznych owadów
w drewnie, gdzie utrzymują się żywe larwy, od opuszczonych żerowisk niewymagających już dezynsekcji. Do stosunkowo łatwo rejestrowanych symptomów porażenia drewna w budynkach należą:
– obecność stadiów rozwojowych (najczęściej larw) ksylofagicznych owadów w drewnie, co naocznie można stwierdzić dopiero po rozłupaniu drewna (a w przypadku zabytków nie jest to
dopuszczalne),
– obecność żywych lub martwych postaci doskonałych szkodników znajdowanych w budynkach lub magazynach muzealnych,
– obecność w pomieszczeniach żywych lub martwych postaci doskonałych gatunków owadów
będących parazytoidami lub drapieżcami danego gatunku szkodnika,
– odgłosy drążenia drewna przez larwy szkodników,
– obecność na powierzchni drewna świeżych otworów wylotowych, które pozostały po wychodzących postaciach doskonałych szkodników,
– wysypująca się z otworów wylotowych mączka drzewna z odchodami larw.
W przypadku obiektów architektonicznych mylące sygnały mogą dawać pszczoły i osy samotnice, które gnieżdżą się w opuszczonych żerowiskach spuszczela lub tykotka pstrego.
Duże możliwości określania obecności ksylofagicznych owadów w drewnie materialnych dóbr
kultury dają niektóre metody instrumentalne, które wykluczają subiektywność oceny. Pozwalają
one w sposób bardziej obiektywny dokonać oceny sytuacji. Niestety, metody rentgenowskie, w tym
tomografia rentgenowska, nie w każdych warunkach dają się zastosować.
Wśród metod instrumentalnych na uwagę zasługuje zwłaszcza metoda elektroakustycznej rejestracji sygnałów wytwarzanych przez larwy. Polega ona na zapisaniu fali głosowej w drewnie
(a więc o charakterze mechanicznym) jako impulsu o charakterze elektrycznym – chodzi tu o fale
głosowe wytwarzane przez owada w wyniku przede wszystkim żerowania. Metoda ta rozwijana
37
jest od kilku dziesięcioleci, jednak nie została dotąd wprowadzona jako ogólnie dostępna usługa dla
muzealnictwa czy budownictwa.
Zespół pracowników Katedry Nauki o Drewnie i Ochrony Drewna w SGGW w Warszawie we
współpracy z zespołem pracowników z Politechniki Warszawskiej podjął w ostatnich latach badania nad tą metodą. W ramach projektu badawczego KBN nr 3 P06L 035 25 Ocena metod detekcji
czynników biokorozji drewna i oznaczania stanu zachowania zaatakowanego drewna (realizacja: 2003–2006,
kierownik: prof. dr hab. Adam Krajewski) oraz grantu MNiSW nr N N309 297834 Opracowanie elektroakustycznej metody wykrywania ksylofagicznych owadów niszczących drewniane konstrukcje i wyroby
(realizacja: 2008–2011, kierownik: prof. dr hab. Adam Krajewski) dokonano oceny możliwości zastosowania tej metody w różnych warunkach termicznych i wilgotnościowych drewna, dla różnych
gatunków drewna i różnych gatunków ksylofagicznych owadów, przy różnym oddaleniu czujników od larw oraz przy uwzględnieniu innych okoliczności. Badania ujawniły liczne plusy i pewne
minusy tej metody, które zostaną przedstawione w ramach referatu.
Uzyskane bardzo zachęcające wyniki skłoniły współpracujące zespoły z obu jednostek do podjęcia starań o kontynuowanie badań nad tą metodą – tym razem w zakresie wielopunktowego badania w jednym czasie oraz uzyskania możliwości automatycznej oceny sytuacji przez program w celu
całkowitego wyeliminowania subiektywnych ocen osób obsługujących aparaturę. Przewidywane
kierunki rozwoju technologicznego tej metody zostaną również zreferowane w wystąpieniu.
38
Projekt konserwacji Herkulanum – charakterystyka archeologicznego,
mokrego drewna przy użyciu pirolitycznej techniki spektrometrii masowej
Jeannette Jacqueline Łucejko*, Francesca Modugno, Diego Tamburini, Maria Perla Colombini
Wydział Chemii i Chemii Przemysłowej, Uniwersytet w Pizie, Włochy
*j.lucejko@ns.dcci.unipi.it
W artykule opisano badania próbek archeologicznego mokrego drewna pobranych głównie
z dachu Domu Telephusa (Herkulanum, Neapol, Włochy), które były analizowane i charakteryzowane w ramach Projektu konserwacji Herkulanum (inicjatywa Packard Humanities Institute przy
współpracy Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Napoli e Pompei oraz Szkoły Brytyjskiej w Rzymie).
Charakterystyka chemiczna jest niezbędna do oceny rozkładu archeologicznego i historycznego
drewna. Tradycyjnie analiza drewna i oznaczanie zawartości ligniny oraz holocelulozy są wykonywane za pomocą odczynników i czasochłonnych, mokrych metod chemicznych, które wymagają
użycia znacznej ilości próbki. Ostatnio coraz więcej uwagi poświęca się analizie instrumentalnej
w oparciu o pirolizę analityczną i spektrometrię masową zastosowaną do scharakteryzowania archeologicznego drewna.
W niniejszej pracy ocenę stanu degradacji drewna przeprowadzono przy użyciu pirolizy
– chromatografii gazowej/spektrometrii masowej (Py-GC/MS) – analitycznej techniki, która pozwala osiągnąć półilościowe wyniki zawartości ligniny i polisacharydów w zdegradowanym drewnie.
Przy charakteryzowaniu drewna bazowano na porównaniu pirolizy profili drewna archeologicznego z drewnem tego samego gatunku w dobrym stanie. W szczególności porównywane były niektóre
specyficzne parametry, np. współczynnik H/L (stosunek holocelulozy do ligniny), które wskazują
na stan zachowania drewna. Metoda ta dostarcza informacji na poziomie molekularnym – unika
się długich procedur, które są powszechnie stosowane przy analizie drewna, a jednocześnie można
użyć próbki o minimalnej wielkości.
Analizowane próbki wykazują różnego rodzaju zagrożenia, np. rozkład przez grzyby i owady.
Do grupowania próbek w zależności od ich stanu degradacji zastosowano wielowymiarowe statystyczne podejście oparte na analizie głównych składowych (PCA), co pozwala uwypuklić podobieństwa i różnice pomiędzy próbkami.
39
Badania wytrzymałościowe drewna lipowego (Tilia cordata)
zdegradowanego przez grzyb Coniophora puteana, konsolidowanego
Paraloidem® B72
Piotr Mańkowski*, Bogusław Andres
Katedra Nauki o Drewnie i Ochrony Drewna, Wydział Technologii Drewna,
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Polska
*piotr_mankowski@sggw.pl
Elżbieta Pilecka-Pietrusińska
Muzeum Narodowe w Warszawie, Polska
Potrzeba zachowania drewna zabytkowego jest dla współczesnego konserwatora oczywista.
Oryginalne drewniane podłoże w rzeźbie, malarstwie sztalugowym czy ściennym oraz w meblach
i przedmiotach artystycznych jest źródłem wiedzy na temat powstania dzieła oraz jego późniejszych losów, a także pozwala zachować przekaz artystyczny autora. Drewniane podobrazie traktuje
się obecnie jako integralną część dzieła.
Ważną rolę, jaką pełni drewno w zabytku, doceniali już starożytni twórcy, starannie dobierając
materiał, a następnie przygotowując z niego podłoże. Dzięki temu wiele dzieł powstałych przed
setkami lat przetrwało do naszych czasów. Różny jest jednak stan ich zachowania. Wśród zabytków
jest drewno w bardzo dobrym stanie, które podlegało jedynie naturalnemu starzeniu się, oraz drewno zniszczone przez grzyby i owady, aż do postaci sproszkowanej włącznie. Do niedawna jeszcze
powszechnym sposobem konserwacji obrazów na zdegradowanym podłożu drewnianym był transfer. Alternatywą dla tych drastycznych działań było nasączanie roztworami substancji pochodzenia
naturalnego. Obecnie, żeby ratować nawet tak zniszczone drewno, przeprowadza się konsolidację,
którą konserwatorzy wymiennie nazywają też impregnacją.
Do strukturalnego wzmacniania drewna stosuje się polimery syntetyczne rozpuszczone w rozpuszczalnikach organicznych. Polimery wprowadzone do drewna, po odparowaniu rozpuszczalnika, wzmacniają substancję drzewną. W Polsce najczęściej stosowanym polimerem do konsolidacji
drewna jest Paraloid B72.
Badania przeprowadzono na bielastym drewnie sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) zdegradowanym przez grzyb brunatnego rozkładu Coniophora puteana w warunkach laboratoryjnych. Na
podstawie ubytku masy wynikającego z działania grzyba określono stopień degradacji drewna.
Następnie próbki drewna poddano konsolidacji 15-procentowym roztworem Paraloidu B72 w toluenie. Po nasyceniu i odparowaniu rozpuszczalnika określono m.in. wytrzymałość drewna na
ściskanie wzdłuż włókien – mierzono ją, wykorzystując uniwersalną maszynę wytrzymałościową
Instron 3382.
W pracy określono:
– gęstość drewna naturalnego i nasyconego Paraloidem B72,
– ubytek masy powstały w wyniku działania grzybów,
– retencję polimeru w drewnie,
– wytrzymałość drewna na ściskanie wzdłuż włókien.
40
Na wykresach przedstawiono zależności pomiędzy:
– gęstością drewna naturalnego a drewna poddanego działaniom grzyba,
– gęstością drewna naturalnego a nasyconego polimerem,
– ubytkiem masy a wytrzymałością na ściskanie wzdłuż włókien,
– gęstością drewna naturalnego a wytrzymałością na ściskanie wzdłuż włókien.
41
Dokumentacja WoodCultHer 2.0 – wykorzystanie urządzeń komórkowych
i systemów skanowania 3D do raportów konserwatorskich
E. Marconi*, S. Le Conte, S. Vaiedelich
Musée de la musique – Cité de la musique, Paryż, Francja
*emarconi@cite-musique.fr
Powszechnie wiadomo, że drewniane dobra kultury są bardzo wrażliwe na zmiany klimatyczne, które mogą spowodować uszkodzenia, np. deformacje, pęknięcia lakieru, szczeliny i pęknięcia
drewna (głębokie lub powierzchniowe) – nie zawsze zauważalne na zdjęciu, ponieważ często są
zbyt małe. Niekiedy – w szczególności w przypadku drewnianych instrumentów muzycznych – ze
względu na napięcia strun mogą występować dodatkowe deformacje. Nawet jeśli te szkody nie są
widoczne, tworzą one zagrożenie dla drewnianego obiektu.
Wypożyczanie obiektów na wystawy, ekspozycje, przenoszenie i dźwiganie przedmiotów, a także
ich transport – to są cztery bardzo niebezpieczne wydarzenia, podczas których mogą nastąpić uszkodzenia. Ponadto podczas dokumentowania zajmujemy się obiektami trójwymiarowymi (3D), skomplikowanymi, o wielorakim przeznaczeniu, o chropowatych powierzchniach pokrytych lakierem.
Obserwacje standardowych praktyk konserwatorskich stosowanych w ciągu ostatniego roku
w kontekście wystaw, obiektów wypożyczanych i koncertów w Musée de la musique w Paryżu pokazały, jak dużo czasu konserwatorzy, urzędnicy rejestrujący obiekty oraz restauratorzy poświęcają
na wypełnianie raportów o stanie zachowania obiektów, ich obieg wśród wszystkich zaangażowanych działów, a także na przekazanie ich do ubezpieczeń, departamentów ministerstwa kultury,
kredytodawców, partnerskich muzeów czy muzyków. W przygotowaniu obiektów uczestniczą:
kuratorzy, konserwatorzy, rejestratorzy i asystenci, którzy są zobowiązani do współpracy w celu
zapewnienia jak najlepszych wyników.
Zwykły proces – przyjęty w wielu muzeach – wymaga przygotowania papierowej wersji formularza na komputerze, wydrukowania go, wypełnienia ręcznie, zeskanowania i wysłania go
do współpracowników oraz partnerów. Protokół ten nie jest kompatybilny z parametrami o wysokiej rozdzielczości pomiaru, takimi jak: chropowatość powierzchni, wielkości czy kolorystyka
i jaskrawość.
Ponadto klasycznie wymagany sprzęt (komputer, aparat cyfrowy, skaner i drukarka) nie jest
łatwy w transporcie lub łatwo dostępny w przypadku czasowej wystawy. W konsekwencji formularze często są źle wydrukowane, zawierają wizerunki o niskiej jakości (po szybkim skanowaniu
i druku), a niekiedy ledwie czytelne – z powodu ręcznego zapisu z kompilatora.
Dopiero od niedawna korzystanie z urządzeń mobilnych (tabletów i telefonów komórkowych)
umożliwia instytucjom, przy użyciu formatów PDF lub bardziej złożonych, wypełnienie formularzy zdjęciami zrobionymi przez wbudowane kamery, oznaczenie zdjęcia oraz pokazanie uszkodzonych partii, dodanie wideo pokazującego instalację wystawy lub komentarza audio, edytowanie planu wystawy ilustrującego umieszczenie zmian, podpisanie oraz przesłanie przez e-mail lub
wydrukowanie.
42
Za pomocą tylko jednego urządzenia (tabletu lub telefonu komórkowego) – z pomocą pióra
– i korzystając z połączenia bezprzewodowego lub 3G, eksperci konserwacji są w stanie zarządzać
tymi wszystkimi operacjami przy minimalnej ilości miejsca i wagi, poprawiając jakość końcowych
sprawozdań. W przypadku bazy danych dostępnej zdalnie muzeum może korzystać w czasie rzeczywistym z wypełnionych form i otrzymywanych danych, przy ich bieżącym uaktualnianiu.
Oprócz zastosowania klikalnego formularza konserwatorskiego użycie systemu 3D przenośnego
skanera laserowego umożliwia precyzyjne pomiary obiektów (bezkontaktowe), w których wyniki
są niezależne od umiejętności operatora – to zaś pozwala na większą obiektywność pomiaru. Skutecznie możemy zmierzyć obiekt przy okazji tworzenia raportu o jego stanie zachowania, zapisując
wyniki jako tradycyjne informacje (zdjęcia, obserwacje itp.) lub dołączyć je jako dokument i powtórzyć pomiary, gdy obiekt wróci do muzeum. Wówczas można porównać dwa pliki i określić
ewentualną różnicę. Urządzenie to może być stosowane nie tylko do raportu stanu zachowania,
ale również do długoterminowego monitorowania – poprzez tworzenie wielu bardzo dokładnych
opisów powstawania uszkodzeń.
43
Badania nad technologią budowy strukturalnej dwóch romańskich
frontali ołtarzy w Katalonii
Marina Mascarella Vilageliu*, Anna Nualart Torroja
Uniwersytet w Barcelonie, Hiszpania
*mmascarella@ub.edu
Bardzo ważne dziedzictwo romańskich, malowanych frontali ołtarzy z XII i XIII w. zostało zachowane w Katalonii. Obiekty te były badane od końca XIX w. pod względem ikonograficznym
i stylistycznym, ale nie w aspektach materiałów składowych oraz konstrukcji nośnej. Obecne badania oparto na analizie budowy drewnianego stołu, a dokładnie – frontali ołtarzy Sant Martí de
Puigbò i Santa Margarida de Vilaseca, przechowywanych w Muzeum Episkopatu w Vic (MeV 9
i MeV 5).
Według hipotezy historyków sztuki, np. W.W.S. Cook, romańskie malarstwo tablicowe w Katalonii można podzielić na trzy centra produkcyjne, które wiążą się z siedzibami biskupów w Vic
i Urgell, a także z klasztorem w Ripoll. Dwie analizowane fasady są wyraźnymi przykładami dwóch
konstrukcyjnie zróżnicowanych modeli w kolekcji romańskich ołtarzy z XII w. przypisywanych
warsztatom w Vic i Ripoll. Struktura wspomagająca każdego z nich powtarza się w innych fasadach, tworząc dwie grupy rodzajowe.
Pierwsza grupa frontali jest zbieżna z atrybucją dotyczącą warsztatu związanego z klasztorem
w Ripoll. Fakt ten potwierdza wykorzystanie niektórych konstrukcyjnych wzorców frontali ołtarzy
na tym samym obszarze wpływu. Pod względem chronologii frontale tej grupy rozprzestrzeniały
się od pierwszego kwartału XII w. do początku XIII w. Prosta struktura konstrukcji była stosowana
przez cały wiek bez wprowadzania istotnych zmian.
Ogólna charakterystyka konstrukcji frontali to: deski w układzie pionowym oraz osobna rama
połączona na czop i gniazdo. Płyty są łączone z ramą na pióro i wpust do górnych oraz dolnych
elementów i na styk do bocznych części, lub też na styk ze wszystkich czterech stron. Frontale nie
mają połączeń z bocznymi elementami ołtarza na czop i gniazdo (z wyjątkiem gniazda w jednym
przypadku) i prezentują różne gatunki drewna, głównie sosny czarnej (Pinus nigra Arn.) oraz topoli
białej (Populus alba L.).
Geograficznie i zgodnie z atrybucją źródeł druga grupa frontali jest związana z warsztatem w Vic.
Istnieje konstrukcyjny wzorzec frontali zbudowanych prawdopodobnie w warsztacie stolarskim
w granicach episkopatu w centrum Vic. Chociaż czas budowy podstawowej konstrukcji jest ten
sam, pokazują one jednak, że belki poprzeczne należą już do okresu najbardziej zaawansowanego.
Ogólna charakterystyka tej grupy to: płyty w układzie poziomym połączone z bocznymi belkami na
pióro i wpust ze wzmocnieniem czopami, rozpowszechnienie złączeń bocznych elementów na czop
i gniazdo, różnorodność gatunków drewna, głównie dębowego (Quercus robur L.) i obecność sosny
zwyczajnej (Pinus sylvestis L.), wiśni (Prunus avium L.) oraz orzecha (Juglans regia L.).
Struktury modeli obydwu frontali reprezentujących każdą grupę są wyraźnie różne. Każdy
z nich ma wystarczająco dużo elementów z pasującymi częściami, aby wyznaczyć wspólny wzór.
44
Model ten stanowi unikalny styl budowy w pierwszej grupie związanej z produkcją malarstwa na
desce z klasztoru Ripoll, a drugi – połączony z produkcją warsztatów w Vic.
Znaczenie tego badania jest duże, ponieważ budowa strukturalna dostarcza istotnych informacji
do interpretowania i porównywania obiektów tego samego rodzaju. Typ struktury drewna, systemy
montażu i znaki narzędzi umożliwiają powiązania, które podkreślają istotne informacje dla zrozumienia frontali ołtarzy i ich miejsca produkcji. Rozpoznanie konstrukcyjnych wzorców może być
narzędziem pomocnym w przyporządkowaniu do innych warsztatów niż do tych, do których były
przypisane wcześniej.
45
Konserwacja i badania technologiczne rzeźby Chrystus na osiołku warsztatu
Michaela i Gregora Erhartów, 1493–1494
Katarzyna Męczyńska
Pracownia Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Polska
Anna Michnikowska
Pracownia Badań Technologiczno-Konserwatorskich, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Polska
a.michnikowska@mnp.art.pl
W 2006 r. w Muzeum Narodowym w Poznaniu podjęto kilkuletnie prace badawczo-konserwatorskie obrazów i rzeźb z Galerii Sztuki Średniowiecznej. Jednym z najcenniejszych i najciekawszych eksponatów prezentowanych w tej galerii jest rzeźba Chrystusa na osiołku pochodząca
z warsztatu Michaela i Gregora Erhartów. Ten typ przedstawienia jest rzadki na ziemiach polskich,
zachowało się zaledwie kilka obiektów pochodzących z terenu Małopolski. Były to rzeźby ruchome,
osadzone na wózkach z kołami, ciągnięte ulicami miast w Niedzielę Palmową.
Konserwacji rozpoczętej w 2006 r. towarzyszyły wielostronne badania technologii i techniki wykonania rzeźby, które pozwoliły na zidentyfikowanie materiałów oryginalnych i wtórnych
– drewna, włókien, zapraw, pigmentów, spoiw i metali – a także umożliwiły ustalenie ciekawego
i skomplikowanego sposobu wykonania rzeźby.
Już wstępne obserwacje pozwoliły dostrzec, że rzeźba jest drążona i zamknięta dopasowanymi,
opracowanymi rzeźbiarsko deseczkami widocznymi pod brzuchem osła, w plecach i z tyłu głowy
Chrystusa. Po dojrzałym namyśle podjęto decyzję o otwarciu rzeźby od strony brzucha osła, w miejscu dawnego łączenia. Umożliwiło to wykonanie wielu fotografii jej wnętrza, pomogło w ustaleniu
szczegółowej budowy obiektu, określeniu ilości i wielkości elementów składowych oraz sposobów
ich łączenia. Mogliśmy rozpoznać zarówno narzędzia użyte przez snycerza (półokrągłe dłuta, siekierki, piłę ręczną, imak), jak i metody jego pracy, np. miejsca mocowania rzeźby w ławie stolarskiej. Czytelny stał się też zakres napraw i prac konserwatorskich, którym obiekt był poddawany
wielokrotnie podczas swojej 500-letniej historii, a także uzyskaliśmy dokładniejszą wiedzę o stanie
zachowania Chrystusa na osiołku.
Kolejne informacje o budowie tego zabytku uzyskaliśmy dzięki wykonanym rentgenogramom,
które ukazują partie rzeźby niedostępne w trakcie wcześniej przeprowadzanych badań. Udało się
ustalić, że obiekt wykonany jest z drewna lipowego i składa się z dwóch dużych oraz wielu małych
części. Największy element to korpus osła wraz z dolną częścią ciała Chrystusa – został on wyrzeźbiony w klocu o wymiarach 45 x 45 x 150 cm wyciętym z ćwiartki pnia, którego rdzeń przebiegał
prawdopodobnie w pobliżu prawego boku zwierzęcia. Drugi co do wielkości kloc posłużył do wykonania górnej połowy ciała Chrystusa.
Te dwa główne elementy rzeźby zostały scalone w niezwykle ciekawy sposób – łączy je mianowicie potężny kloc drewniany tkwiący we wnętrzu obiektu. Połączenie to jest dodatkowo stabilizowane przez cztery długie kołki. Zarówno kołki, jak i kloc są dobrze widoczne na zdjęciach rentgenowskich. Obecny kloc o przekroju 9 x 9,5 cm i długości ok. 18 cm jest wtórny, zapewne wykonany
na wzór oryginalnego.
46
Żmudne poszukiwania warstw oryginalnych na powierzchni rzeźby pozwoliły określić technikę
wykonania oryginalnej polichromii i odtworzyć dzieje jej licznych napraw. Okazało się jednak, że
oryginalna warstwa zaprawy i polichromii zachowana jest w mikroskopijnych fragmentach.
Biorąc pod uwagę wszystkie informacje dostarczone w wyniku przeprowadzonych badań, przygotowano i zrealizowano program konserwacji rzeźby. Zdecydowano się na zachowanie wszystkich
występujących nawarstwień i przemalowań oraz na wykonanie retuszu scalającego.
47
Konserwacja polichromowanej drewnianej rzeźby egipskiej
– studium badawcze
Mahmoud Youssif Mohammed*
Departament Konserwacji, Wydział Archeologii, Uniwersytet w Fayoum, Egipt
Centrum Konserwacji Materiałów Kultury, Szkoła Nauk Historycznych i Filozoficznych, Wydział Sztuki, Uniwersytet w Melbourne,
Australia
*m.youssif@unimelb.edu.au
Mostafa Abdelfatah
Departament Konserwacji w Sakkarze, Najwyższa Rada Obiektów Kultury Antycznej w Egipcie, Egipt
Robyn Sloggett
Centrum Konserwacji Materiałów Kultury, Szkoła Nauk Historycznych i Filozoficznych, Wydział Sztuki, Uniwersytet w Melbourne,
Australia
Konserwacja drewnianych obiektów ze starożytnego Egiptu, szczególnie polichromowanej rzeźby, jest wielkim wyzwaniem. Znaczenie historyczne, osłabienie gruntu i warstw malarskich, spękania i inne zniszczenia drewna, a także limitowanie odpowiednich interwencji – wszystko to odgrywa istotną rolę w procesie konserwacji tych cennych przedmiotów.
Niniejszy wykład omawia procedurę zastosowaną w postępowaniu konserwatorskim w odniesieniu do starożytnej statui egipskiej (nr 18241). Obiekt odkryty w Sakkarze w 1984 r. podczas
wykopalisk Said Amer Elfeky przedstawia klęczącą kobietę ucierającą ziarno. Rzeźba jest pokryta warstwą zaprawy z nałożoną czarną, żółtą i niebieską farbą, jest przymocowana do drewnianej
podstawy. Warstwa gruntu była nierównomiernie rozłożona (o zmiennej grubości) na drewnianym
podłożu – powodem takiego wykonania mogła być chęć dania końcowej formie prawidłowych,
symetrycznych i anatomicznych proporcji. Posąg ma ekstremalne uszkodzenia podłoża i warstwy
malarskiej – znaczna powierzchnia warstwy podłoża została utracona, a zachowane części są bardzo delikatne i kruche. Warstwa farby ma obszary intensywnego łuszczenia, widoczne są pęknięcia
i szczeliny w drewnie. Widoczna szczelina utworzyła się po środku klatki piersiowej wyrzeźbionej
kobiety – pionowo, wzdłuż brzucha, o długości ok. 15 cm. Ponadto prawie wszystkie części statui
zostały oddzielone od głównego korpusu.
Przed rozpoczęciem konserwacji pobrano próbki z warstw malarskich z podstawy, z ciemnych
zabarwień znalezionych w warstwie drewna w okolicy brzucha i małą próbkę drewna z lewej stopy.
Jakościowe analizy warstw zaprawy, zachowanych śladów powłok z przeszłych renowacji i pigmentów malarskich przeprowadzono przy użyciu XRD i FTIR, grzyby z pęknięcia w okolicach brzucha zidentyfikowano metodą mikroskopii optycznej, a SEM-EDX wykorzystano do zbadania stanu drewna. Zidentyfikowano Aspergillus niger jako główny składnik zagrzybienia, węglan wapnia
– jako główny materiał warstwy podłoża, PVA – jako materiał stosowany w poprzedniej interwencji.
Błękit egipski, grafit i żółta ochra zostały zidentyfikowane jako pigmenty stanowiące odpowiednio
kolory: niebieski, czarny i żółty.
48
Po tej szczegółowej ocenie zdecydowano się na konserwację każdej części posągu osobno, a następnie na połączenie poszczególnych części składowych. Procedura obejmowała: czyszczenie,
usuwanie poprzedniej renowacji, konsolidację podłoża i warstw malarskich, konsolidację złuszczeń i przyklejenie oddzielonych części w warstwie gruntu, wypełnianie ubytków i wreszcie zrekonstruowanie rzeźby. W procesie konserwacji zastosowano rzadką metodę wypełniania szczelin
w drewnie, która polegała na ich wypełnieniu watą bawełnianą – która mogła być zastosowana
ze względu na jej celulozową naturę – a następnie na wstrzyknięciu w to bawełniane wypełnienie
Paraloidu B72. Powierzchnia pęknięcia została wykończona mikrobalonikami zmieszanymi z odpowiednim pigmentem i Paraloidem B72.
Podczas konserwacji obiektu pojawiły się jednak pewne trudności. Spódnica kobiety była bardzo
ciemna, co sugerowało zabarwienie czarnym pigmentem. Trudno było jednak odróżnić oryginalny
pigment, który jest zasadniczo na bazie węgla, od koloru wynikającego z osadzania się węgla na
powierzchni w wyniku niewłaściwego przechowywania lub z innych powodów. Po porównaniu
z innymi rzeźbami ze starożytnego Egiptu w zakresie rodzajów szat, które zostały zbadane metodą
SEM, stało się jasne, że ta warstwa nie zawierała oryginalnego pigmentu i musiała być usunięta.
Postępowanie końcowe zapewniło stabilność posągu i obecnie może być on eksponowany. Ekspertyza oraz konserwacja potwierdziły stosowność użycia bawełny jako materiału do wypełniania
pęknięć i szczelin. Ponadto projekt ten pokazał również duże znaczenie wykonania analiz przed
rozpoczęciem procedury konserwacji.
49
Drewniane sklepienie kasetonowe z Oratorio della Buona Morte
w Ferrarze – badania dotyczące możliwości i niepowodzeń postępowania
konserwatorskiego
Manlio Montuori
TekneHub – Tecnopolo of the University of Ferrara c/o Labo.R.A. – Laboratory of Architectural Restoration in the Department of
Architecture at University of Ferrara, Włochy
manlio.montuori@unife.it
Prezentacja ma przedstawić historyczne i techniczne badania przeprowadzone na drewnianej
konstrukcji budynku z końca XV w. znajdującego się w Ferrarze przy ulicy via Borgo di Sotto, dawniej znanej jako strada della Buona Morte, w pobliżu bazyliki franciszkanów Santa Maria in Vado
i pałacu Schifanoia.
W opracowaniu tym badany jest przykład drewnianej stolarki, która przetrwała przez wieki
z takimi dodatkami, które nie zmieniają oryginalnej konfiguracji. Prezentuje ona kompendium najwyższego mistrzostwa ciesielskiego (magisterium faber lignarius lub marangoni – w języku z Ferrary
z owego czasu) i charakteryzuje się nowym rozwiązaniem strukturalnym przy zachowaniu konstrukcji tradycyjnej techniki powszechnie stosowanej w okresie renesansu.
Sklepienie wykonane w doskonałym połączeniu z więźbą dachową i krokwiami jest poprzecznie poprzedzielane dzięki zastosowaniu 12 belek poprzecznych (queen post roof trusses), a wzdłużnie
cztery fałszywe prostopadłe belki dzielą sufit na 65 kwadratów zwanych kasetonami (lacunar). Skrzyżowania podziału są zaznaczone pozłacanymi czopami, które mieszczą się w obrazach wykonanych
bezpośrednio na spodzie belek. Deski w zamknięciach kasetonowych są ułożone według dwóch typów (quartabuono) i dekorowane iluzjonistycznie, aby osiągnąć większą głębię perspektywy.
Aby zagwarantować odpowiednie planowanie i optymalne przeprowadzenie konserwacji, wykonano badanie drewnianej konstrukcji i jej specyficznych detali. Intensywnie analizowano również
sufit w celu zdefiniowania jego pierwotnej konstrukcji, oryginalności i precyzyjnego datowania.
Pytania na temat jego funkcji konstrukcyjnej znalazły dokładne odpowiedzi, a ponadto wyjaśniono
ślady historycznych zmian, dodatków i renowacji.
Konserwacja będzie miała na celu niedemontowanie, zachowanie każdego elementu jako części
całości przy szukaniu metod odwracalności interwencji, przynajmniej potencjalnie. Projekt ma się
skupić na wyborze techniki, która najlepiej przyczyni się do zachowania konfiguracji, organizacji,
oryginalnych materiałów i dowodów zaistniałych błędów – przy odrzuceniu wszelkich rozwiązań
naśladowczych lub substytucyjnych. Będzie to wykonalne dzięki zastosowaniu urządzeń wzmacniających możliwie zgodnych z kompleksową jednością drewnianego stropu – zarówno pod względem cech fizycznych, jak i połączeń.
Podsumowując, badanie przedstawi przykładowy sposób działania mający na celu pełne zachowanie elementów drewnianych w obecnym stanie, bez ich zmian. Będą również ilustrowane rozwiązania o niezwykłej lekkości w celu poprawienia statycznej efektywności całej konstrukcji z drewna,
uzyskujące przy tym odpowiednią strukturalną ciągłość między różnymi elementami.
50
Konserwacja strukturalna podobrazi drewnianych dwóch dzieł
przypisywanych Giulio Romano przeprowadzona w ramach
stażu Getty Panel Paintings Initiative w Londynie
Irma Pawelska
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Polska
irmap@wp.pl
Podczas konferencji chciałabym przedstawić rezultaty stażu Getty Panel Paintings Initiative, który
odbyłam w 2012 r. w londyńskim oddziale Hamilton Kerr Institute – konserwację strukturalną obrazu Tron niebiański przypisywanego szkole Giulio Romano (1499–1546) ze zbiorów Royal Collection
w Londynie.
W 2008 r. trzy instytucje – Getty Conservation Institute, Getty Foundation i Getty Museum
– utworzyły międzynarodowy program dotyczący konserwacji strukturalnej podobrazi drewnianych: Getty Panel Paintings Initiative. Konserwacja strukturalna podobrazi drewnianych zawsze była
dziedziną mieszczącą się nieco poza głównym nurtem konserwacji zabytków i stosunkowo niewielu ludzi posiadło wystarczającą wiedzę i umiejętności, by zajmować się nią w sposób naprawdę zaawansowany. Co więcej, wielu spośród tych fachowców w ciągu najbliższych kilkunastu lat
przejdzie na emeryturę. Program Getty Panel Paintings Initiative ma być odpowiedzią między innymi
na te problemy. Celem projektu jest także upowszechnienie wiedzy na temat specyficznych potrzeb
obrazów na drewnie oraz podniesienie kwalifikacji zawodowych konserwatorów pracujących w instytucjach muzealnych i edukacyjnych.
W ramach programu organizowane są konferencje i warsztaty, konserwatorom na różnym szczeblu rozwoju zawodowego oferowane są staże prowadzone pod okiem specjalistów z dziedziny, zebrano także i udostępniono w internecie materiały naukowe.
Od maja do listopada 2012 r. byłam jednym ze stażystów Getty Panel Paintings Initiative, a staż
odbyłam pod okiem Simona Bobaka i Raya Marchanta w pracowni Ebury Street Studio w Londynie,
która jest częścią Hamilton Kerr Institute w Cambridge.
W trakcie stażu moim głównym projektem była konserwacja strukturalna obrazu ze zbiorów
Royal Collection Tron niebiański przypisywanego szkole Giulio Romano. Dzieło jest znacznej wielkości, namalowane zostało na podobraziu złożonym z kilku desek sosnowych. Jakość drewna podobrazia jest bardzo niska, występuje w nim wiele sęków i wad budowy. Sęki są jedną z głównych
przyczyn zniszczeń warstwy malarskiej – powodują jej deformację i odspajanie się od podłoża.
Prawdopodobnie w XIX w. obraz został ścieniony do grubości ok. 5 mm, a na jego odwrocie
zamocowano parkietaż wykonany z drewna imitującego mahoń. Źle funkcjonujący parkietaż oraz
niefortunne próby jego naprawy – dodatkowe listwy usztywniające konstrukcję czy próby rozcinania ruchomych elementów markietażu – spowodowały ogromne zniszczenia. Podobrazie było
zdeformowane i spękane aż w 22 miejscach. Konserwacja polegała zatem na usunięciu parkietażu
i sklejeniu wszystkich spękań. W kolejnym etapie na odwrocie zamocowano konstrukcję wzmacniająco-stabilizującą zaprojektowaną przez Raya Marchanta. W trakcie ostatniego etapu prac, podczas
wykonywania konstrukcji i oprawiania obrazu, pracowałam wspólnie z Aline Genbrugge z KIK-IRPA w Brukseli, która była kolejną stażystką projektu w pracowni Hamilton Kerr Institute.
51
Azjatyckie historyczne wnętrza i ruchome dzieła sztuki dekoracyjnej
w europejskich domach szlacheckich. Konserwacja i badania naukowe
azjatyckich dzieł sztuki z laki
Václav Pitthard*, Sabine Stanek, Martina Griesser
Dział Nauki Konserwatorskiej, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, Austria
*vaclav.pitthard@khm.at
Silvia Miklin-Kniefacz
Pracownia Konserwacji i Restauracji (metal, urushi), Wiedeń, Austria
Zbieranie azjatyckich eksponatów było modne wśród arystokratycznych europejskich domów od
XVI w. Gdy później zaczęto produkować europejskie imitacje i kopie, w potwierdzeniu pochodzenia tych obiektów zawsze podstawową czynnością było dokładne określenie nie tylko techniki powlekania, ale też składu werniksów powierzchniowych i lakierów. Niniejszy artykuł stanowi przegląd wyników kontynuowanego, kompleksowego projektu badawczego, który obejmuje badania
naukowe dotyczące powłok i późniejszej konserwacji wybranych, wyjątkowych eksponatów azjatyckich wnętrz oraz bogato zdobionych ruchomych obiektów sztuki dekoracyjnej z XVII i XVIII w.
W szczególności będą omówione:
– dwie szafki z laki z kolekcji książąt Liechtenstein z Wiednia,
– lakowa szafka Namban z kolekcji Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu (Kunsthistorisches Museum),
– dwie japońskie szafki z laki z królewskiej kolekcji mebli w Wiedniu,
– trzy lakierowane pudła,
– stół i szafa z kolekcji Zamku Esterházy w Eisenstadt, w Austrii,
– wiele drewnianych, dekoracyjnych tablic z chińskiego pawilonu zamku w Drottningholm
w Sztokholmie, w Szwecji.
Analizy zachodnich lakierów na bazie żywicy lub lakierów olejno-żywicznych przeprowadzono
za pomocą techniki chromatografii gazowej i spektrometrii masowej (GC-MS), technika pirolizy
(Py-GC-MS) natomiast umożliwiła rozróżnienie postarzałych azjatyckich lakierów zależnie od ich
różnych chemicznych kompozycji, śledzenie handlu i produkcji lakierów.
Lakier urushi pochodzący z drzew Rhus vernicifera rosnących w Chinach i Japonii wykryto według charakterystycznych markerów pentadecylcatechol i pentadecenylcatechol oraz produktu
utleniania metylo 8-(2,3-dimetoksyfenylo) oktanianu. Laccol otrzymywany z soku gatunków Rhus
succedanea rosnących w Wietnamie i Tajwanie określono obecnością heptadecenylcatechol i heptadecylcatechol oraz produktu utleniania metyl 10-(2,3-dimetoksyfenylo) dekanianowego, a lakier thitsi
zbierany z drzew Usitate Melanorrhoea w Tajlandii i Myanmar można było wykryć obecnością znacznika związków 3-(10-phenyldecyl) pirokatechiny i 3-(12-phenyldodecyl) katechol.
Te kompleksowe badania za pomocą mikroskopu optycznego i skaningowego mikroskopu elektronowego (SEM) oraz techniki Py-GC-MS pozwoliły na zidentyfikowanie stratygrafii oraz składu
badanych powłok. Ujawniły ponadto, że obiekty pochodzenia azjatyckiego często były konserwowane za pomocą materiałów europejskich, a także były włączane do produkcji europejskich imitacji.
52
Badania nad skutecznością stosowanych środków i metod wzmacniających
drewno zabytkowe
Agnieszka Rękawek, Bogumiła J. Rouba, Joanna M. Arszyńska*
Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa, Zakład Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej, Wydział Sztuk Pięknych
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska
* jma@chem.umk.pl
Marek R. Gogolin
Instytut Techniki, Wydział Matematyki, Fizyki i Techniki Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Polska
Wiesław Olek
Katedra Mechaniki i Techniki Cieplnej, Wydział Technologii Drewna Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Polska
Janusz Cegieła
Katedra Nauki o Drewnie, Wydział Technologii Drewna Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Polska
Pierwszy etap prac badawczych polegał na przeprowadzeniu kwerendy, która pozwoliła uściślić wiedzę o obecnej praktyce wzmacniania strukturalnego drewna zabytkowego. W drugim etapie zdobytą wiedzę wykorzystano do wyboru środków i metod impregnacji wzmacniającej próbek
poddanych testom wytrzymałościowym w części badawczej.
Celem badań było określenie właściwości mechanicznych drewna zabytkowego po impregnacji
wzmacniającej termoplastycznymi żywicami syntetycznymi. Testy polegające na badaniu twardości, wytrzymałości na ściskanie wzdłuż włókien i zginanie statyczne przeprowadzono zarówno na
drewnie pochodzącym z obiektów zabytkowych (uszkodzonych przez działanie owadów i grzybów), jak i na drewnie nowym, zdrowym, odpowiednio sezonowanym.
Dla porównania wyniki testów przeprowadzonych na tych próbkach zestawiono z wynikami
otrzymanymi dla próbek przed impregnacją. Wnioski z przeprowadzonych badań zmuszają do krytycznego spojrzenia na aktualną praktykę konserwatorską i wskazują na konieczność pilnej kontynuacji badań nad metodami wzmacniania drewna, ponieważ zabiegi impregnacji prowadzonej np.
popularnymi metodami kąpieli (zanurzenia częściowego i całkowitego w roztworze impregnatu
przy ciśnieniu atmosferycznym) nie dają zakładanych rezultatów. Zmiany właściwości drewna nie
są wyłącznie pozytywne. Impregnacja wywołuje wiele niekorzystnych efektów, a pewne właściwości drewna wręcz pogarsza.
Praca powstała na Wydziale Sztuk Pięknych UMK w Zakładzie Konserwacji Malarstwa i Rzeźby
Polichromowanej, a badania właściwości mechanicznych drewna wykonano na Wydziale Technologii Drewna Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Przeprowadzenie ich było możliwe dzięki współpracy w ramach powołanego interdyscyplinarnego zespołu łączącego specjalistów z kilku
ośrodków naukowych.
53
Historyczne wnętrza w syryjskich rezydencjach z XVIII i XIX w. – materiały,
techniki, zniszczenia i podejście do konserwacji
Anke Scharrahs
Coswig, Niemcy
anke@scharrahs.de
W Starym Mieście w Damaszku zachowanych jest 3–4 tys. zabytkowych domów prywatnych
powstałych między późnym XVII a XIX w. Są to zarówno małe i proste domy, jak i duże, bogate
rezydencje. Wewnętrzne przestrzenie tych domów były zdobione wymyślnymi dekoracjami, m.in.
mozaikami (opus sectile), barwionym tynkiem, polichromowanymi płaskorzeźbami z kamienia, malarstwem ściennym, inkrustacjami z masy perłowej, płytkami ceramicznymi, polichromowanymi
boazeriami i sufitami, lustrami, witrażami i oknami z gipsu oraz tkaniny. Najbardziej zdobione
pomieszczenia arabskich domów były przeznaczone na pokoje gościnne – miały pokazywać postęp
i smak, a także status majątkowy i społeczny właściciela, a zarazem budowniczego.
Ważnymi elementami zdobiącymi omawiane wnętrza są polichromowane boazerie i sufity, których dekoracje – pod względem technicznym i artystycznym – były tworzone w Syrii w tym czasie
na wysokim poziome. Powierzchnie te łączą motywy wykonane metodą pastiglii, metalowe płatki
i folie, błyszczące kolorowane glazury, matowe farby temperowe i atłasowe farby emulsyjne tworzące rozległe powierzchnie przypominające luksusowe tkaniny.
Kompleksowość tych dekoracji wnętrz była przedmiotem szeroko zakrojonych badań i dokumentacji sporządzonych przez autora niniejszej prezentacji, który odkrył niemal zapomnianą, oryginalną kolorystykę, teraz często przysłoniętą przez zniszczenia lub późniejsze zmiany. Wykład
podsumuje obecne projekty badawcze prowadzone we wnętrzach w Damaszku, a ponadto poruszy
temat rzadkich cech nowo odkrytej dekoracji znalezionej w rezydencjach w Hamie i Aleppo. Prezentacja będzie się koncentrować na trzech kluczowych aspektach:
– zakres materiałów i technik znalezionych w tych wnętrzach, elegancko skomponowanych
i misternie wplecionych, tworzących niezwykłe przykłady projektowania i dekoracji,
– proces deterioracji charakterystyczny dla zastosowanych materiałów i technik, a także zmian zaistniałych w wyniku ciągłego użytkowania i transformacji tych wnętrz w ostatnich dwóch stuleciach,
– podejście do konserwacji polichromii drewna przy dwóch rozbieżnych uwarunkowaniach: na
miejscu, w prywatnych lub publicznych budynkach w Syrii, oraz w kolekcjach zagranicznych.
W obszarze Syrii prezentacja skoncentruje się na tym, aby zaoferować alternatywne postępowania mające na celu konserwację zachowawczą – w przeciwieństwie do typowych destrukcyjnych
i rekonstrukcyjnych podejść przy renowacji zabytkowych wnętrz. Poprzez staranne i uważne czyszczenie, a także projekty konserwacji, publiczne wykłady oraz przekazy ustne autor i syryjscy koledzy pracowali, chcąc zwiększyć świadomość, zrozumienie i szacunek dla zachowania historycznego wystroju.
Poza Syrią takie wnętrza były często instalowane jako orientalne obiekty dekoracyjne, które
zmieniano w zależności od gustu i potrzeb zachodnich kolekcjonerów, dlatego obecnie wymagają
one badań nad oryginalnymi elementami, a także dokumentacji zmian, jakim zostały poddane.
54
Wpływ warunków impregnacji na rozmieszczenie środka impregnującego
w strukturze drewna
Bożenna Soldenhoff
Toruń, Poland
bsoldenhoff@poczta.fm
Podejmując decyzję o mechanicznym wzmocnieniu zniszczonego drewna obiektu zabytkowego, musimy przestrzegać wielu wymogów, jakie stawia nam zabieg impregnacji. Dobór substancji
impregnującej (wzmacniającej) powinien być podyktowany nie tylko stanem zachowania obiektu
czy charakterem jego zniszczeń, ale też rodzajem zabytku, polichromią, funkcją, jaką pełni, a także
warunkami ekspozycji, w jakich będzie przebywał po zakończeniu konserwacji. Wiele wymogów
musi też spełnić drugi ważny składnik impregnatu – rozpuszczalnik. Przede wszystkim nie może
on spęczniać drewna, ponadto powinien mieć odpowiednio wypośrodkowaną lotność – właśnie te
cechy w dużej mierze będą decydowały o powodzeniu impregnacji.
Poza odpowiednim składem impregnatu ważny jest też dobór metody. Tu decydować będą nie
tylko stopień i charakter zniszczenia drewna oraz jego połączenia z innymi materiałami (polichromie, metale itp.), ale także rozmiary obiektu i możliwości techniczne wykonawcy zabiegu.
Praca będzie zawierała krótkie omówienie oraz ocenę metod iniekcyjnych, wznoszenia kapilarnego i podciśnieniowych. Badania zostały przeprowadzone na kształtkach zdrowego drewna lipowego, które poddano nasyceniu roztworami żywic termoplastycznych przy użyciu trzech metod
impregnacji. Wybór gatunku drewna podyktowany był częstotliwością jego stosowania w obiektach zabytkowych. Wyniki badań określą:
– zależność stopnia nasycenia drewna od stężenia roztworu, metody impregnacji, czasu nasycania oraz poziomu wilgotności drewna,
– rozłożenie impregnatu w strukturze drewna zależne od stopnia zachowania jego struktury,
rodzaju i zakresu zniszczeń.
Badania przy użyciu mikroskopii optycznej, a przede wszystkim skaningowej w powiększeniach
od 500 do 2500 razy pozwoliły na dość dokładne prześledzenie, w jaki sposób rozkłada się żywica
w strukturze mikroskopowej i submikroskopowej drewna. Można było również prześledzić kierunek oraz zakres migracji żywicy związanej z kierunkiem odparowywania rozpuszczalnika. Do
pracy zostaną dołączone wykresy i fotografie.
55
Nadaje się dla króla – konserwacja i rekonstrukcja starożytnych
drewnianych mebli z Gordion w Turcji
Krysia Spirydowicz
Art Conservation Program, Queen’s University, Kingston, Ontario, Kanada
spirydow@queensu.ca
Elizabeth Simpson
The Bard Graduate Centre, Nowy Jork, USA
W latach 1956 i 1959 odkryto niezwykły zbiór starożytnych, drewnianych mebli w trzech grobach
królewskich we frygijskiej stolicy Gordion w centralnej Anatolii. Znaleziono tam ok. 50 sztuk ozdobnych mebli i ponad 70 drewnianych obiektów wydobytych przez Rodneya S. Younga dla Uniwersytetu w Pensylwanii. Dobrze zachowane meble i inne przedmioty zostały odzyskane z drewnianych
komór grobowych zlokalizowanych głęboko wewnątrz dużych kopców ziemnych lub kurhanów
– Tumulus MM, Tumulus P i Tumulus W. Zwęglone pozostałości drewna tego samego rodzaju zostały wydobyte z pałacowego budynku z kopca miasta. W wielkości i zakresie to zdumiewające
znalezisko rywalizujące z wcześniejszym odkryciem przez Howarda Cartera grobowca króla Tutenchamona w Egipcie.
Opisy obiektów z Tumulus MM, P i W zamieszczono w pośmiertnej monografii Younga
(1981), jednak badania wykazały, że wiele interpretacji było błędnych. Projekt ponownych badań drewna z Gordion zainicjowano w 1981 r. pod auspicjami Uniwersytetu w Pensylwanii
– kierownictwo objęła wówczas dr Elizabeth Simpson, obecnie profesor w Bard Graduate Center
w Nowym Jorku. Od 1990 r. zespół konserwatorski jest kierowany przez Krysię Spirydowicz, profesor konserwacji obiektów sztuki na Uniwersytecie Królowej (Queen’s University) w Kingston,
w Kanadzie. Obydwie badaczki są autorkami licznych książek i artykułów. Meble i inne znaleziska
drewniane z Gordion są obecnie uznawane za największą grupę dobrze zachowanych obiektów
drewnianych ze starożytnego Bliskiego Wschodu.
Tumulus MM, największy z kurhanów Gordion, uważany jest za grób legendarnego króla Midasa lub jego ojca. W nienaruszonej komorze grobowej znaleziono niektóre z najlepiej zachowanych
i najbardziej spektakularnych mebli, w tym inkrustowany rzeźbiony stół bankietowy oraz dwa inkrustowane stoliki pomocnicze. Ponadto grób zawierał osiem zwykłych stołów, taborety i masywną, podłużną trumnę. Meble i inne znaleziska zostały uznane za elementy ceremonii pogrzebowej – pozostałości z brązu i naczynia ceramiczne były analizowane pod kątem odtwarzania menu
bankietu pogrzebowego. Ostatnia monografia (Brill, 2010) opisuje drewniane meble z Tumulus MM
i ich konserwacje.
Tumulus P, grób frygijskiego księcia, ukrywał kolekcję drewnianych przedmiotów gospodarstwa domowego i pięknie rzeźbione zabawki z drewna, nie licząc ponad 16 sztuk eleganckich mebli. Wiele z nich uległo degradacji z powodu wcześniejszego zawalenia się dachu grobowca, lecz
grupa obiektów z południowo-zachodniej jego części zachowała się w dużej mierze nienaruszona.
Znalazły się wśród nich m.in. ozdobny, inkrustowany stolik oraz rzeźbiony i inkrustowany taboret
zaprojektowany na wzór inkrustowanego stołu z Tumulus MM. Obiekty z Tumulus P – z tak wielką
56
ilością znalezionych wśród nich rzeczy drewnianych – stanowią bezprecedensowy zespół materialnych pozostałości codziennego życia frygijskich monarchów.
Tumulus W, najwcześniejszy z trzech królewskich kurhanów, zawierał wspaniały, choć fragmentarycznie zachowany mebel – bukszpanowy stolik przyboczny posiadający rzeźbione ażurowe
wzory geometryczne i ozdobiony brązowymi ćwiekami. Ponadto kilka drewnianych płyt z grobu
pokazuje znaki narzędzi, które są najwcześniejszymi dowodami użycia tokarki w udokumentowanym kontekście archeologicznym.
Badanie i konserwacja drewnianych obiektów z Gordion zaczęły się w 1991 r., obecnie projekt
konserwacji jest w dużej mierze skończony. Prace były prowadzone w Muzeum Cywilizacji Anatolii
w Ankarze, w Turcji przez zespół ponad 40 archeologów, konserwatorów, naukowców z dziedziny
drewna, artystów i innych specjalistów. Metody opracowane przez konserwatorów i naukowców
działających przy tym projekcie są uważane teraz za standard w konserwacji suchego drewna archeologicznego.
W artykule zostaną przedstawione metody i materiały wykorzystywane do konsolidacji drewna
z Gordion, opisany też będzie proces rekonstrukcji najważniejszych obiektów na ekspozycje. Zaprezentujemy krótki przegląd problemów z zakresu zachowania starożytnego drewna w kontekstach
archeologicznych, a także omówimy szczególne problemy stwarzane przez zwęglone i fragmentarycznie zachowane drewniane meble oraz przedmioty wydobyte z kopca frygijskiego miasta.
57
Emisja akustyczna jako nowe narzędzie do oceny wpływu niestabilności
mikroklimatu na drewniane obiekty zabytkowe
Marcin Strojecki*, Michał Łukomski
Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera Polskiej Akademii Nauk, Polska
*ncstroje@cyf-kr.edu.pl
Łukasz Bratasz
Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera Polskiej Akademii Nauk, Polska
Muzeum Narodowe w Krakowie, Polska
Drewno od wieków było tworzywem wykorzystywanym w dziełach sztuki z uwagi na swoje
piękno, wytrzymałość, trwałość i dostępność. Jako materiał higroskopijny reaguje ono na zmiany
temperatury i wilgotności względnej (RH) w swoim otoczeniu, absorbując i desorbując wilgoć, co
w konsekwencji wpływa na jego zmiany wymiarowe – pęcznienie i kurczenie. Ograniczenie możliwości ruchu drewna może mieć szkodliwy wpływ na elementy mebli – drzwi, boki szaf, blaty, ramy
– lub inne rodzaje dekoracyjnych konstrukcji drewnianych. Dlatego ustalenie bezpiecznych zakresów zmienności temperatury i RH dla drewnianych mebli oraz innych konstrukcji przechowywanych i wystawianych w muzeum jest jednym z najważniejszych zadań konserwacji zapobiegawczej.
Istnieją dwa podstawowe podejścia do ustalenia dopuszczalnych zakresów wahań klimatycznych dla obiektu wrażliwego na spowodowane klimatem uszkodzenia. Pierwszym jest analiza
mechaniczna odpowiedzi obiektu na zmiany klimatu, drugim – analiza historycznego klimatu, do
którego obiekt się zaaklimatyzował. Ograniczenia tych dwóch podejść w dokładnym przewidywaniu ryzyka uszkodzenia obiektu zabytkowego w jego specyficznym środowisku doprowadziły do
poszukiwania naukowych metod bezpośredniego śledzenia uszkodzeń: nieinwazyjnych, ciągłych,
ekonomicznych i zdolnych do pracy w rzeczywistych warunkach muzeów, zabytkowych budynków lub w czasie transportu dzieł sztuki.
Wybraną przez nas techniką jest emisja akustyczna (AE), która opiera się na monitorowaniu
energii uwalnianej w postaci fal dźwiękowych podczas procesów pękania w materiałach. Metoda ta jest szczególnie skuteczna w bezpośrednim śledzeniu intensywności pękania w drewnianych
obiektach narażonych na zmiany temperatury i wilgotności względnej. Energia uwolniona na skutek mikropęknięcia w strukturze materiału poddanego deformacji przechodzi przez ten materiał
w postaci ultradźwiękowych oraz słyszalnych fal dźwiękowych i jest wykrywana na powierzchni
przy pomocy przetwornika piezoelektrycznego. Ponieważ fizyczne uszkodzenie materiału poprzedzone jest zauważalnym wzrostem poziomu aktywności AE, monitorowanie AE jest w stanie – dzięki cyfrowemu rejestrowaniu i przetwarzaniu poszczególnych zdarzeń AE w czasie rzeczywistym
– przewidzieć makrouszkodzenie i śledzić propagację pęknięcia.
W prezentowanych badaniach metoda AE była używana do monitorowania rozwoju mikrouszkodzeń w obiekcie referencyjnym – XVIII-wiecznej szafie eksponowanej w Galerii Rzemiosła Artystycznego w Muzeum Narodowym w Krakowie. Szafa, znacząco popękana w przeszłości, została
wybrana przez pracowników muzeum jako obiekt reprezentatywny dla masywnych mebli prezentowanych w galeriach, a także szczególnie narażony na uszkodzenia wywołane zmianami klima-
58
tu. Monitorowanie AE było elementem systematycznej oceny skuteczności zarządzania klimatem,
zwłaszcza skutków niewystarczającego nawilżania powietrza w trakcie powtarzających się spadków RH w zimie. Monitorowanie prowadzono przez okres dwóch lat. W celu odróżniania bardzo
słabych sygnałów związanych z mikrouszkodzeniem struktury drewna od akustycznego szumu
występującego w galerii udostępnionej zwiedzającym zastosowano antykorelacyjny system pomiaru oraz filtrowanie częstotliwościowe.
Całkowita energia AE zarejestrowana podczas dwóch lat monitorowania odpowiada 12 mm kw.
uszkodzonej powierzchni lub całkowitej propagacji pęknięć równej 1,2 mm dla panelu o grubości
10 mm. Chociaż zarejestrowane całkowite uszkodzenie było bardzo małe, korelacja między zdarzeniami związanymi z pękaniem drewna a spadkami RH w zimie z powodu niewystarczającego
nawilżania jest oczywista. Ryzyko uszkodzenia wyrażone propagacją pęknięcia zostało oszacowane
ilościowo w zależności od długości trwania spadków RH związanych z czasem odpowiedzi monitorowanych drewnianych elementów. Uzyskane wyniki pozwalają ustalić akceptowane spadki RH
w przypadku, gdy konserwator lub kurator ustali akceptowalną roczną propagację pęknięcia.
59
Zagrożenia dla drewnianych obiektów zabytkowych wynikające
z właściwości rozpuszczalników żywic stosowanych w zabiegach
impregnacji wzmacniającej
Kinga Szczepińska
Zakład Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika w Toruniu, Polska
kinga.szczepinska@wp.pl
Informacje, które zostaną przedstawione w wykładzie, są wynikiem badań nad możliwościami
wykorzystania w zabiegach impregnacji wzmacniającej stosunkowo nietoksycznych eterów glikolu
propylenowego.
Dzięki przyjętej metodzie porównań uzyskiwane rezultaty w bardzo czytelny sposób pozwoliły
powiązać poszczególne właściwości rozpuszczalników z ich szkodliwymi oddziaływaniami na polichromowane, drewniane obiekty zabytkowe.
Aspekt ten wydaje się istotny ze względu na fakt, że impregnacja wzmacniająca jest jednym
z najważniejszych i najczęstszych zabiegów w praktyce konserwatorskiej. Powinna więc – poza
skutecznością – odznaczać się bezpieczeństwem, tj. nie powinna wywoływać w polichromowanym
drewnie szkodliwych zmian, zarówno natychmiastowych, jak i odległych w czasie.
Moją intencją jest pokazanie potencjalnych zagrożeń na przykładzie toluenu, 1-metoksy-2-propanolu i eteru metylowego glikolu dipropylenowego. Wprawdzie w roztworze impregnacyjnym rola rozpuszczalnika w stosunku do roli żywicy jest podrzędna, jednak przez kształtowanie
cech roztworu on także wpływa na powodzenie zabiegu, a w trakcie całego procesu wzmacniania
bezpośrednio oddziałuje na zabytek.
W badaniu wielkości i szybkości pęcznienia drewna najwyższe wartości uzyskano dla rozpuszczalnika najbardziej polarnego. Ciecze polarne powodowały też większe pęcznienie drewna świeżego o większej zawartości substancji higroskopijnych. Potwierdzono oczywistą zależność pomiędzy
lotnością użytych cieczy i lepkością roztworów a szybkością procesu odparowywania rozpuszczalnika. Stwierdzono, że pozostająca w drewnie żywica nie ogranicza w sposób zauważalny jego higroskopijności. Ponadto w początkowym okresie po nasyceniu obserwowano szybszą reakcję drewna
próbek nasycanych roztworami w rozpuszczalnikach polarnych na wzrost wilgotności względnej
powietrza. Wiąże się to zapewne ze wzmiankowaną w literaturze przedmiotu higroskopijnością
1-metoksy-2-propanolu i eteru metylowego glikolu dipropylenowego. Badając rozmieszczenie żywicy, zaobserwowano najwolniejsze wnikanie w drewno roztworu w rozpuszczalniku najbardziej
polarnym. Jednocześnie niższa lotność rozpuszczalnika gwarantowała bardziej równomierne rozłożenie żywicy.
W aspekcie zależności: rozpuszczalnik – efekty szkodliwego działania widoczne w warstwach
zapraw i polichromii, istotne były właściwości ekstrakcyjne użytych cieczy. Najsilniejsze wykazała
ciecz najbardziej polarna. Intensywność zmian barwnych, zwłaszcza na powierzchni jasnych zapraw, zależała jednak nie tylko od zdolności ekstrakcji, ale również od lotności: niska oznaczała
długi czas odparowywania i tym samym niekorzystnego działania w obiekcie, co intensyfikowało powstawanie szkodliwych zmian. Obserwowano także zjawisko zagęszczania żelu impregnatu
60
i gromadzenia migrującej wraz z rozpuszczalnikami żywicy tuż pod powierzchnią zaprawy lub
polichromii. Powodowało to spowolnienie i ograniczenie odparowywania rozpuszczalnika przez
daną warstwę, a ekstrahowane barwne składniki drewna częściowo pozostawały w powstającym
żelu.
Jako efekt zabiegu impregnacji potraktowano również zmiany w strukturze warstw zapraw i polichromii – zwiększenie porowatości. Nie określono jednak jednoznacznej zależności pomiędzy charakterystyką danej warstwy i właściwościami impregnatu a wielkością i charakterem zmian.
Kolejną cechą warstwy malarskiej, której zmiany pod wpływem wprowadzonych środków badano, była temperatura mięknienia. Tu – poza charakterystyką chemiczną rozpuszczalnika – ponownie istotnym czynnikiem była jego lotność: niska powodowała niebezpieczne wydłużenie czasu
szkodliwego działania, czyniąc warstwę malarską długotrwale plastyczną i podatną na odkształcenia, niekiedy już przy wartościach temperatur nieznacznie wyższych od pokojowych.
W grupie badanych rozpuszczalników niska lotność eteru metylowego glikolu dipropylenowego
może być też uznawana za przyczynę zmian stosunkowo odległych w czasie, takich jak zabielenia
warstwy lakieru powstałe na jednej z badanych próbek dopiero po 140 dniach od zakończenia impregnacji.
61
Interdyscyplinarne podejście do identyfikacji i autorstwa Sądu Ostatecznego,
tryptyku z Muzeum Narodowego w Gdańsku
przypisywanego Hansowi Memlingowi
Iwona Szmelter
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Polska
iwona.szmelter@asp.waw.pl
Tomasz Ważny
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska
oraz Uniwersytet w Arizonie, Tucson, USA
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie badań nad tryptykiem Sąd Ostateczny z Muzeum Narodowego w Gdańsku oraz interdyscyplinarnego podejścia do jego identyfikacji i autorstwa w pierwszym etapie nowego projektu. To arcydzieło powstało w technice olejno-temperowej na podobraziu wykonanym z desek dębowych. Rozmiary obrazu wynoszą – środkowa
część tryptyku: 2 x 241 x 180,8 cm, skrzydła: 2 x 242 x 90 cm. Tryptyk w 1843 r. został przypisany przez
pana Hotho twórczości Hansa Memlinga, ale jego proweniencja nadal jest badana. Teza autorów tego
artykułu jest taka, że kontrowersje związane z atrybucją gdańskiego tryptyku powinny być wyjaśnione
przez niezależne badania materiałów i techniki, poczynając od analizy drewnianego podłoża obrazu.
Arcydzieło namalowano zgodnie ze wszystkimi zasadami obowiązującymi w malarstwie flamandzkim w drugiej połowie XV w. Powstało w tzw. dolnych krajach położonych w obszarze dzisiejszej Belgii, Holandii i dalej Burgundii w delcie Renu i Mozy. Tryptyk powstał na podłożu starannie
wykonanym z drewna dębowego – środkową tablicę tworzy płyta utworzona z sześciu pionowo łączonych desek o łącznej szerokości 180 cm. Użycie przez artystę drewna dębowego pozwoliło na przeprowadzenie ekspertyzy dendrochronologicznej, która opiera się na analizie przyrostów rocznych
drewna i w związku z tym jest całkowicie niezależna od innych chronologicznych wyznaczników
powstania obrazu. Analiza ta została wykonana w 2003 r. w pracowni konserwatorskiej Muzeum Narodowego w Gdańsku (gdzie przeprowadzono pomiary) oraz w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (gdzie odbyła się analiza).
Wszystkie deski tworzące podłoże obrazu reprezentują tzw. drewno bałtyckie – drewno desek
nr 3 i 4 jest ze środkowej Polski, przypuszczalnie z Mazowsza, a pozostałe deski pochodzą najpewniej z terenów położonych poza dzisiejszymi granicami Polski, najbardziej prawdopodobne jest
dorzecze Niemna.
Ścinka zimowa przeprowadzona w 1458–1459 r. pozwalała na wykonanie półproduktów jeszcze
w 1459 r., jako że drewno dębowe najłatwiej poddaje się obróbce w stanie świeżym – w takim stanie
obrobiono je przed transportem w dół rzeki. Jeszcze przed zimową przerwą w żegludze bałtyckiej
w 1459 r. mogło ono dotrzeć do Brugii. Krótkie i intensywne sezonowanie oraz czas potrzebny na
wykonanie podobrazia pozwalały teoretycznie na dostarczenie tego podobrazia do warsztatu artysty pod koniec 1460 r. Różne pochodzenie desek, z których zostało ono wykonane, wskazuje, że
nie było to drewno specjalnie zamawiane, lecz zakupione na targu drzewnym. Analiza dendrochronologiczna łączy się z innymi danymi wskazującymi na wieloletnie opracowania warstw tryptyku
i zbiorowy charakter prac.
62
Group
Span of ring sequences
5
Calendar Years
after AD1419
after AD1421
after AD1448
after AD1450
after AD1455
after AD1457
1
2
MEMLING
3
6
4
AD1250
AD1350
AD1450
Rysunek 1. Datowanie sześciu dębowych desek reprezentujących środkową część Sądu Ostatecznego, T. Ważny
O ile nadal Hansa Memlinga uważa się za głównego twórcę tryptyku, o tyle na podstawie odkrycia rysunków spodnich i wcześniejszej kompozycji podczas badań obiektu w 14 zakresach reflektografii podczerwonej rozpatrywany jest również udział Rogiera van der Weydena. Artysta ten zmarł
w czerwcu 1464 r. – jeżeli drewno użyte przez autora tryptyku byłoby młodsze, udział van der Weydena zostałby automatycznie wykluczony. Analiza dendrochronologiczna i ustalenie najwcześniejszej możliwej daty przygotowania podłoża obrazu na koniec 1460 r. nie wykluczają udziału mistrza
w pracach nad Sądem Ostatecznym.
Nieinwazyjne badania wykonane przez CHARISMA-MOLAB w 2012 oraz 2013 r. – podobnie jak
wcześniejsze z 2010 r. – na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie i analizowane przez prof. Iwonę Szmelter oraz Annę Fortunę z Muzeum Narodowego w Gdańsku ukazały wiele nowych faktów naukowych i informacji sugerujących wcześniejsze,
niż przyjęto, rozpoczęcie prac przy tryptyku oraz znaczny wkład van der Weydena w kompozycję
obrazu. Do poszerzenia wiedzy przyczyniły się m.in.: rejestracje w świetle VIS, luminescencja wywołana przez promieniowanie ultrafioletowe UV, badania RTG (X-ray) czy badania w reflektografii
podczerwonej wykonane multiskanerem MNIR. Wyniki tych badań ujawniły, że cały tryptyk odkrył nieznane dotąd szczegóły procesu twórczego i jego różne fazy.
Początkowa centralna kompozycja jest różna od końcowej, a zbliżona do słynnych dzieł Rogiera
van der Weydena, m.in. do jego Sądu Ostatecznego, poliptyku namalowanego w latach 1446–1452.
W obu dziełach można znaleźć mistrzowskie, wielowarstwowe opracowania, w tym wczesny projekt kompozycji obrazu przedstawiający po obu stronach Chrystusa anioły z arma Christi, a dopiero
potem naniesione w te miejsca postacie apostołów i szczegóły rysunku. Precyzyjne kompozycje
ręką mistrza van der Weydena zawierają typowe dla niego tzw. Schraffe, dessin – jako typowe kreski,
niczym podpis autora, i liczne zmiany w kompozycji grup apostołów, potem w wielowarstwowej
malaturze – zmiękczające efekty malarskie zależne od rodzaju farby i laserunków.
Interdyscyplinarne badania zostały przeprowadzone we współpracy z naukowcami pracującymi przy programie badawczym CHARISMA-MOLAB (Cultural Heritage Advanced Research Infrastructures – Synergy for Multidisciplinary Approach – Mobil Laboratory) w ramach VII Programu
Ramowego Unii Europejskiej. Projekt wspierany jest przez naukowców z renomowanych europejskich ośrodków, takich jak: Uniwersytet w Perugii, Centre de Recherche et de Restauration des
Musées de France w Paryżu, Consiglio Nazionale delle Ricerche, Istituto Nazionale di Ottica we
Florencji. Wyniki Programu MOLAB zostaną przedstawione wkrótce.
63
Wpływ konstrukcji parkietażowej i mikroklimatu pomieszczeń
ekspozycyjnych oraz magazynowych na stopień zniekształcenia
i stan zachowania wybranych obrazów tablicowych
Aleksandra Trochimowicz
Konserwator dzieł sztuki, Warszawa, Polska
olatrochimowicz@poczta.onet.pl
Drewniane tablice przez wiele stuleci stanowiły podłoże dla malarstwa. Od momentu, kiedy
artyści sięgnęli po drewno jako podłoże malarskie, rozpoczęły się ich starania o zachowanie stabilności tych obiektów. Pod koniec XVIII w. parkietaż miał być lekarstwem na wszelkie zniszczenia
zaistniałe w dziele sztuki. Obecnie w zbiorach muzealnych na całym świecie znajdują się tysiące obrazów poddanych w przeszłości zabiegowi parkietowania. W zależności od warunków przechowywania (mikroklimatu pomieszczeń, w których obrazy się znajdują) widoczne są bardziej lub mniej
negatywne skutki obecności parkietaży na ich odwrociu.
Badaniom poddano wybrane obiekty z Muzeum Narodowego w Warszawie. Charakterystyczne zmiany tablic to ich wyraźne pofalowania i pęknięcia. Do pomiarów użyto skanera optycznego
ATOS firmy GOM mbH, który pozwala na bezdotykowy, nieniszczący pomiar powierzchni lica
obrazu. Wyniki pomiarów ukazują realne odkształcenia obrazów powstałe na skutek przymocowania od strony odwrocia konstrukcji parkietażowej. Pomiar wizualizowany jest przez kolorystyczną
mapę odchyłek. Podstawowe zalety tej metody to:
– skanowanie i wizualizacja całego przedmiotu w 3D oraz jego porównanie z danymi CAD
(wcześniejszymi pomiarami),
– szybki proces pomiarowy,
– wysoka rozdzielczość i dokładność pomiaru,
– mobilność urządzenia.
Użycie skanera optycznego pozwoliło na precyzyjną ocenę wielkości odkształceń podobrazi
drewnianych i analizę wpływu parkietaży z uwzględnieniem struktury samego materiału, tj. desek
tablicy oraz listew parkietażowych. Na podstawie badań stwierdzono, że na kształt powierzchni
lica obrazu wpływ mają nie tylko nieruchome listwy parkietażu, jak powszechnie sądzono, ale również ruchome. Ustalono również, że sprawność konstrukcji parkietażowej nie wpływa istotnie na
stopień deformacji powierzchni obrazu ani na stan zachowania warstwy malarskiej.
Drugim zasadniczym elementem wpływającym na stan zachowania obrazów oraz ich zniekształcenia są warunki mikroklimatyczne, w jakich dzieła były przechowywane. Zbadano mikroklimat
pomieszczeń, z których pochodzą obiekty, i określono stopień zmian wymiarowych drewna pod
wpływem zachodzących tam zmian cieplno-wilgotnościowych. Okazało się, że listwy stanowią barierę przeciw wilgoci w miejscu kontaktu z cienkim podobraziem, a drewno tablicy w tych miejscach znacznie mniej pracuje pod wpływem zmiennych warunków klimatycznych w porównaniu
z partiami odwrocia, które nie są osłonięte listwami parkietażu.
Pomiary powierzchni skanerem optycznym potwierdziły skuteczność tej metody – jest to nieniszczący i bezdotykowy sposób pozwalający na monitorowanie stanu obiektów zabytkowych.
Precyzyjnie określa kształt powierzchni z dokładnością nawet do 0,01 mm przy polu skanowania
64
100 x 100 mm. Wykonując pomiary w różnym czasie oraz porównując wyniki tych badań, można
bardzo dokładnie określić stopień i charakter deformacji powierzchni dzieła sztuki. Zmiany wielkości deformacji mogą być opisane liczbami lub przedstawione w postaci wizualizacji – mogą one
stanowić wartościowe dopełnienie innych wyników badań obrazujących stan zachowania obiektu
i zachodzące w nim zmiany.
65
Dwuźródłowa tomografia komputerowa jako nowatorska metoda badania
drewnianych obiektów zabytkowych
Małgorzata Urbańczyk-Zawadzka, Robert Paweł Banyś
Zakład Radiologii i Diagnostyki Obrazowej, Szpital im. Jana Pawła II w Krakowie, Polska
Anna Mikołajska*
Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Zakład Fizyki Stosowanej,
Polska
*amikolajska@asp.krakow.pl
Agnieszka Kosakowska
Consiste – Firma Konserwatorska, Kraków, Polska
Od ponad wieku promieniowanie rentgenowskie odgrywa znaczącą rolę w obszarze ochrony
dziedzictwa kulturowego. Techniki badawcze wykorzystujące promieniowanie X należą do podstawowych narzędzi używanych w dziedzinie badań i konserwacji dzieł sztuki. Od ponad dekady są
one rozwijane dzięki postępowi technologiczno-informatycznemu i zastosowaniu nowych metod
analitycznych.
Tomografia komputerowa należy do jednych z najskuteczniejszych, nieinwazyjnych metod badawczych, dając całkowity objętościowy obraz badanego obiektu. Dostarcza przede wszystkim informacji o wewnętrznej i strukturalnej budowie danego dzieła.
Kilka lat temu, wraz z rewolucją technologiczną, pojawiła się dwuźródłowa tomografia komputerowa, która znalazła szerokie zastosowanie w medycynie i ochronie zdrowia. System DSCT
jako pierwszy w Polsce wprowadził Szpital im. Jana Pawła II w Krakowie. Zasada budowy aparatu
jest prosta, a zarazem genialna. Zastosowano podwójny zestaw: lampa – detektor, pozwalający na
jednoczesną akwizycję danych z dwóch zestawów detektorów. Rozwiązanie to zwiększa dwukrotnie rozdzielczość czasową przy jednoczesnym skróceniu czasu niezbędnego do zebrania danych
obrazowych oraz przy równoczesnej możliwości redukcji dawki promieniowania otrzymanej przez
pacjenta. Kolejnymi zaletami wielowarstwowej tomografii komputerowej są większa dokładność
(rozdzielczość przestrzenna od 0,6 mm) obrazowania oraz możliwość tworzenia dowolnej ilości
różnego typu trójwymiarowych rekonstrukcji.
Głównym celem naszych badań jest porównanie standardowej tomografii komputerowej wykorzystującej jeden zestaw: lampa – detektor z dwuźródłową tomografią komputerową wykorzystującą dwa układy: lampa – detektor. Chcemy również sprawdzić wszystkie możliwości zastosowania
dwuźródłowej tomografii komputerowej w badaniach dzieł sztuki. Przez ostatnie dwa lata przebadaliśmy wiele drewnianych rzeźb i obrazów na podobraziu drewnianym. Dla celów niniejszej
prezentacji wybraliśmy cztery z nich. W przypadku badanych obiektów przy użyciu dwuźródłowej
tomografii komputerowej zastosowano dwa moduły badań: DSCT z opcją dwuenergetyczną – wykonując akwizycję obrazu techniką spiralną (napięcia na lampach: 80 kV i 120 kV), oraz badanie
w opcji tzw. wysokiej rozdzielczości przy korzystaniu z protokołu „ucha wewnętrznego” – wykonując akwizycję obrazu techniką spiralną i sekwencyjną (napięcie na lampie: 120 kV).
66
W przypadku dwóch rzeźb – gotyckiej, przedstawiającej św. Piotra (1480 r.) oraz posągu anioła
z barokowego ołtarza – celem badań było określenie ogólnego stanu zachowania obiektów. Chcieliśmy też określić zakres zmian oraz ingerencji związanych zarówno z poprzednimi konserwacjami,
jak i ze starzeniem się obiektów. Trzecia wybrana do tej prezentacji rzeźba to wotywna figurka
z XVII w. – w tym przypadku głównym celem było zlokalizowanie wszystkich metalowych elementów niewidocznych gołym okiem. Ostatnim prezentowanym obiektem jest płaskorzeźba z 1602 r.
z ołtarza bocznego w kościele w Boguchwałowie – tutaj sytuacja była bardziej skomplikowana, gdyż
w trakcie poprzedniej konserwacji usunięto część oryginalnej warstwy, którą zastąpiono trocinami
z żywicą epoksydową. Pojawiło się zatem pytanie: Jaka część oryginału się zachowała i jak głęboki
jest zasięg tej żywicy?
Wszystkie te problemy byliśmy w stanie rozwiązać dzięki zastosowaniu w badaniach opisywanych obiektów wielowarstwowej, dwuźródłowej tomografii komputerowej.
67
Klimat dla drewna
Paul van Duin
Rijksmuseum, Amsterdam, Holandia
p.van.duin@rijksmuseum.nl
Stina Ekelund
Climate4Wood, Rijksmuseum and TU Eindhoven, Holandia
Projekt badawczy Climate4Wood jest współprowadzony przez Rijksmuseum, Politechnikę w Eindhoven i Delft (Technical University of Eindhoven and Delft) oraz Holenderską Agencję Zabytków
Kultury (Netherlands Cultural Heritage Agency), a jego celem jest określenie wahań RH bezpiecznych dla zdobionych podłoży drewnianych (obrazy na desce, meble) i w konsekwencji opracowanie
racjonalnych wytycznych dla specyfikacji klimatycznych w muzeach.
Nasz projekt koncentruje się na zdobionych, drewnianych podłożach, ponieważ to je uważa się
za najbardziej podatne na zmiany klimatu – badane są obrazy na podłożu drewnianym oraz meble. Konserwatorzy, naukowcy w dziedzinie konserwacji i inżynierowie będą ściśle współpracować
w celu wypracowania lepszego zrozumienia własności desek. Pragną oni dokładniej przewidzieć,
w jakich okolicznościach może nastąpić ich uszkodzenie.
Ludzie są zaniepokojeni warunkami klimatycznymi zwykle wtedy, gdy obserwują fluktuacje
na wykresach klimatycznych – obawiają się wówczas, że może to doprowadzić do uszkodzeń. Kiedy obserwuje się uszkodzenie, jest już oczywiście za późno. Zatem jaka ostrożność jest naprawdę
konieczna? Do jakiego stopnia można ścisłe specyfikacje klimatyczne opracowane w latach 60. i 70.
rozluźnić, tak aby nadal było bezpiecznie? I gdy raz zostaną opracowane, jak można przekonać środowisko konserwatorskie, że ich obiekty będą bezpieczne w tych warunkach?
Decydowanie o odpowiednich specyfikacjach klimatycznych dla środowisk muzealnych jest
trudnym zadaniem. Rodzaj i stan obiektów, ocena ryzyka, wymagania instalacyjne, fizyka budynku, konstrukcja, a także koszty eksploatacyjne instalacji i wpływ zużycia energii na środowisko
– wszystkie te elementy muszą być wyważone i powinny ze sobą współgrać. Większość osób zaangażowanych w proces podejmowania decyzji to specjaliści w swoich dziedzinach, z reguły z mniejszą wiedzą na temat innych czynników. Rozwiązaniem byłoby, aby specjaliści z różnych dziedzin
ściśle współpracowali ze sobą w ramach projektów badawczych, rozwijając wzajemne zrozumienie
swoich dziedzin wiedzy, aby lepiej odpowiedzieć na postawione w badaniach pytania.
Projektowi Climate4Wood zostało przyznane dofinansowanie z programu Science4Arts Holenderskiej Fundacji Naukowej (The Netherlands Science Foundation, NWO), który ma na celu rozwój
i wzmocnienie wymiany między badaniami uniwersytetów oraz środowiska muzeologicznego.
W Climate4Wood uczestniczą międzynarodowi partnerzy – CATS/National Gallery of Denmark i Metropolitan Museum of Arts – a ponadto wspiera go duży komitet doradców międzynarodowych.
Projekt rozpoczął się w grudniu 2012 r. tzw. studium muzeologicznym, które poprowadziła Stina
Ekelund, w formie doktoratu w dziedzinie konserwacji. W 2013 r. rozpocznie się doktorat z inżynierii i będzie on miał na celu przeprowadzenie studium modelowania mechanicznego oraz materiału
w ścisłej współpracy z doktoratem w dziedzinie konserwacji. W studium muzeologicznym zostaną
68
wzięte pod uwagę badania konstrukcji, materiałów i kondycji dużej kolekcji dekorowanych, drewnianych desek oraz ich stanu zachowania w zależności od warunków klimatycznych. Wyniki będą
wykorzystane jako dane do studium modelowania – do stworzenia modelu naprężeń i odkształceń
uwarunkowanych przez klimat i starzenie. W końcowej fazie projektu podoktorancki specjalista
zostanie powołany do określenia i wymodelowania odpowiednich, nieliniowych, elastycznych właściwości materiału.
Nasza prezentacja będzie się koncentrować na studium muzeologicznym – ma ona na celu systematyczne połączenie stanu zachowania starannie wybranej grupy obiektów z przeszłymi wahaniami klimatu. Określimy uszkodzenia, np. wypaczenia i kurczliwość, w stosunku do właściwości
drewna i kleju oraz konstrukcji. Będziemy również brać pod uwagę to, jak dobrze zostały zachowane obiekty lub ich części, co umożliwi nam krytyczną analizę ryzyka wahań klimatu. Nasze wystąpienie będzie opisywać badania przeprowadzone w pierwszym roku realizacji projektu i sposób,
w jaki w najbliższych latach będziemy dokonywać selekcji obiektów. Powiemy, jak zamierzamy
używać techniki pomiaru i obrazowania oraz jak poprzednie dokumentacje mogą nam pomóc, aby
uzyskać wgląd w zachowanie desek.
69
Zastosowanie farby olejnej zieleń miedziowa we wnętrzach dworku
Eidsvoll w Norwegii – analiza odbarwionej farby architektonicznej z 1814 r.
Edwin Verweij
Norwegian Institute for Cultural Heritage Research, Norwegia
edwin.verweij@niku.no
Hartmut Kutzke
Museum of Cultural History, University of Oslo, Oslo, Norwegia
Pod koniec XVIII w. dwór Eidsvoll, usytuowany na północ od Oslo w Norwegii, został kupiony
przez Carstena Ankera, który zmodernizował dom i wszystkie jego wnętrza w dwóch pierwszych
dekadach XIX w. Proces renowacji był jeszcze w toku, gdy w 1814 r. odbyło się tam posiedzenie mające na celu ustalenie niezależności Norwegii i napisanie jej prawa konstytucyjnego. Dwór Eidsvoll
stał się od tego momentu pewnym symbolem.
Podczas badań farb architektonicznych, wykonanych przez Norweski Instytut Dziedzictwa Kulturowego (Norwegian Institute for Cultural Heritage Research, NIKU) w Oslo w latach
2006–2012 zostały przestudiowane dom i jego wnętrza. Doszliśmy do wniosku, że między
1794 a 1826 r. pomieszczenia na parterze i pierwszym piętrze były pomalowane tylko w dwóch
schematach kolorystycznych: w kolorze jasno-szarawym, farbie olejnej bazującej na bieli ołowiowej
i zieleni, farbie olejnej na bazie miedzi. Oba schematy kolorów w znacznym stopniu zanikły w późniejszych działaniach konserwatorskich. Wykonanie rekonstrukcji schematów kolorystycznych jest
obecnie rozważane na obchody dwustulecia, które przypadają w 2014 r.
W tym artykule skupimy się na zielonej farbie, która została znaleziona w trzech pokojach
na parterze. W sali bilardowej została odkryta nienaruszona ościeżnica ukazująca kolorystykę
z 1814 r., której nie przemalowano. Umożliwiło to zbadanie i określenie właściwości farby, aczkolwiek była ona mocno odbarwiona, co bardzo utrudniło ustalenie np. oryginalnego koloru, jego
barwy i nasycenia.
Stosowanie zielonej farby we wnętrzu, choć regularnie praktykowane w XVIII w., stało się mniej
modne na przełomie wieków i nie jest często odnotowywane. Znane problemy z niektórymi zielonymi pigmentami mogły być jednym z powodów, dla których unikano ich stosowania, gdyż zarówno przebarwienia, jak i ściemnianie farby olejnej są znaczne.
Początkowa SEM-EDS i analiza XRD w Oslo dały niejednoznaczne wyniki, a badanie próbek
przekrojowych pod mikroskopem nie wykazało ostatecznie stosowania transparentnych materiałów ani śladów żywicy, nie zaobserwowano też pigmentów i/lub barwników. Spektroskopia w podczerwieni wykonana na bazie Synchroton w linii eksperymentalnej IRIS w Helmholtz Zentrum
w Berlinie określiła zarówno medium, jak i pigmenty w zielonej farbie: olej lniany jako medium,
pigment bieli ołowiowej, wypełniacz białej kredy i zielony pigment verdigris grynszpan (?). Jest to
sprzeczne z ówczesnymi recepturami zawartymi w podręcznikach malarza domowego z 1800 r.,
w których opisane są zielone farby wykonane z dodatkiem żywicy w końcowej mieszaninie farby.
Ze względu na obecność oleju i względną łatwość przekształcenia pigmentów miedzi w mydła
metali wydaje się prawdopodobne występowanie w tym wypadku materiałów starzenia. Obecność
70
oleinianu miedzi (copper oleate) została potwierdzona przez SR FTIR i to może wyjaśnić zmiany
– zbrązowienie koloru w badanych warstwach farb. Zjawisko to zauważono dotychczas w malarstwie na płótnie i na podłożu drewnianym, ale nie w farbach we wnętrzach. Nie było także wiadomo, że tej techniki malowania wnętrz używano na tak dużą skalę w dekoracyjnych schematach
kolorystycznych w zabytkowych domach w Norwegii.
71
Supramolekularne środki konsolidujące do konserwacji mokrego drewna
archeologicznego
Z. Walsh, E.R. Coad, O.A. Scherman
Melville Laboratory for Polymer Synthesis, Department of Chemistry, University of Cambridge, Anglia
J.T. Hodgkinson
Department of Biochemistry and Department of Chemistry, University of Cambridge, Anglia
J. Sedlmair
Department of Physics, University of Wisconsin-Milwaukee, Milwaukee, Wisconsin, USA
Synchrotron Radiation Center, Stoughton, USA
A. Koutsioubas
Synchrotron SOLEIL, Beamline SWING, Gif Sur Yvette Cedex, Francja
D.R. Spring, J.R. Nitschke
Department of Chemistry, University of Cambridge, Anglia
M. Welch
Department of Biochemistry, University of Cambridge, Anglia
C.J. Hirschmugl
Department of Physics, University of Wisconsin-Milwaukee, Milwaukee, Wisconsin, USA
C. Toprakcioglu
Department of Physics, University of Patras, University Campus, Rio Patras, Grecja
M. Jones
The Mary Rose Trust, HM Naval Base, Portsmouth, Anglia
zpw21@cam.ac.uk
Zachowanie dziedzictwa kulturowego ma wielkie znaczenie dla przyszłych pokoleń. Zadanie
to jednak niekiedy napotyka na poważne problemy – taka sytuacja ma miejsce w przypadku wielu
wspaniałych wraków statków na całym świecie.
Dwa główne problemy, z którymi muszą zmierzyć się konserwatorzy, to strukturalna niestabilność
podczas suszenia oraz degradacja biologiczna. Ponadto wiele ważnych obiektów wykazuje nasycenie
jonami metali ze względu na degradacje armatury. W większości przypadków jest to spowodowane
obecnością jonów Fe3, które katalizują produkcję kwasu siarkowego i szczawiowego w mokrym drewnie, dodając degradację chemiczną do potencjalnych kwestii konserwatorskich. Do tej pory nie wynaleziono sposobu postępowania konserwatorskiego, które skutecznie łączyłoby wszystkie trzy kwestie.
Nowa metoda konserwatorska, która będzie przedstawiona, oparta jest na supramolekularnej
sieci polimerowej zbudowanej z polimerów naturalnych z dużą ilością dynamicznych powiązań
72
krzyżowych (sieciujących). Wiązania te powstają zarówno w kompleksie zwanym: gość – gospodarz (host – guest), jak i w silnym łańcuchu Fe3+ chelator od rdzenia polimeru, co daje materiałowi
funkcyjnemu zdolność do chelatowania i wiązania żelaza, a także pokazuje zwiększoną stabilność
strukturalną. Włączenie ugrupowania antybakteryjnego w łańcuch główny polimeru formuje również materiał biologiczny o zwiększonej odporności w obecnych zabiegach konserwatorskich.
Wykorzystanie kompatybilnego dla środowiska materiału naturalnego z odwracalnym sieciowaniem tworzy bezpieczniejszą, bardziej ekologiczną alternatywę dla obecnych strategii i potencjalnie
wydłuża istnienie wielu cennych artefaktów z drewna mokrego będącego pod ochroną na całym
świecie.
73
Konserwacja obrazu Lucasa Cranacha Starszego Chrystus błogosławiący
dzieci ze zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu – zastosowanie
współczesnych technik badawczych
Ewa Wiłkojć
Zamek Królewski na Wawelu, Kraków, Polska
ewilkojc@wp.pl
Tematem niniejszego artykułu jest konserwacja obrazu Lucasa Cranacha Starszego Chrystus błogosławiący dzieci pochodzącego z ok. 1537 r., który obecnie jest w zbiorach Zamku Królewskiego na
Wawelu. Obraz namalowano temperą na podłożu z desek lipowych o wymiarach 77,5 x 122 cm,
które obecnie mają zaledwie 3–5 mm grubości.
Dzięki badaniom specjalistycznym oceniono stopień destrukcji obiektu oraz zdobyto informacje
na temat przeprowadzanych w przeszłości renowacji i konserwacji, co w znacznym stopniu wpłynęło na uzupełnienie wiedzy o stosowanych dawniej metodach konserwatorskich i pozwoliło na
ich interpretację. Pozyskano również cenne informacje na temat powstawania samego malowidła,
udało się bowiem zidentyfikować materiały, jakich do jego stworzenia użył artysta.
Znane w konserwacji badania fizykochemiczne okazały się niewystarczające, dlatego konieczne
było sięgnięcie do najnowocześniejszych technik analityki instrumentalnej i ich cyfrowego zapisu,
które dopiero od niedawna są wprowadzane do badań konserwatorskich.
Realizując zadania konserwatorskie, z uwagi na złożoność i wzajemne przenikanie się wielu dyscyplin naukowych, współpracowano z wieloma instytucjami naukowymi, takimi jak:
– Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni PAN w Krakowie (badanie odkształceń podobrazia przy użyciu czujnika laserowego 3D oraz pomiary termowizyjne),
– Instytut Mechaniki Górotworu PAN w Krakowie (komputerowa analiza obrazu),
– Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (fluorescencja mikroskopowa),
– Zakład Fizyki i Chemii Stosowanej WKiRDS ASP w Krakowie,
– Wydział Technologii Drewna SGGW w Warszawie (badanie drewna przy użyciu ultradźwięków oraz wpływ środków konsolidujących na właściwości drewna lipy).
Uwzględniając wyniki badań specjalistycznych, podjęto działania, które w maksymalnym stopniu zapewniły bezpieczeństwo dzieła. Konserwacja stanowiła duży problem – zarówno pod względem technicznym, jak i deontologicznym. W tym drugim wypadku może nawet trudniejszy, bo o ile
wskazaniami dla rozwiązań technicznych mogły być wyniki badań określających stan zachowania
materii dzieła, o tyle teoretyczne i etyczne podstawy dokonywanego zabiegu pozostawały wciąż
dyskusyjne. Z pełną świadomością tego faktu należało jednak podjąć decyzję dotyczącą pryncypiów, według których należy postępować. Pomocna w tym była analiza materialnych składników
dzieła w ich relacjach z jego wartością artystyczną. Podział materialnej struktury dzieła sztuki na
trzy elementy (tworzywo, podłoże, konstrukcja) ułatwia analizę uszkodzeń technicznych na oddziaływanie estetyczne – analiza taka jest niezbędna do ustalenia i uzasadnienia postępowania konserwatorskiego.
74
Badając materialną strukturę obrazu Cranacha, stwierdzamy, że jego warstwa malarska jest jednorodna, lecz zależna od podłoża, które – chociaż jest niewidoczne od lica tablicy – jest istotne jako
nośnik warstwy malarskiej obrazu. Zatem estetyczny odbiór tego dzieła sztuki może być zakłócony przez dalszą degradację drewna, które pełni zasadniczą rolę podłoża i jednocześnie konstrukcji
umożliwiającej istnienie malowidła. Dokonane w przeszłości ścienienie drewna zniszczyło do reszty tę jego samodzielną rolę podłoża i konstrukcji, wcześniej nadwerężoną przez owady.
Pierwszy etap konserwacji objął działania przede wszystkim techniczne, które dzięki dodaniu
nowej konstrukcji pozwolą na uratowanie obiektu. Konserwacja estetyczna powinna wpłynąć na
dzieło Cranacha tak, żeby odzyskało ono osiągalne maksimum tych walorów, które odjęły mu czas
i uszkodzenia.
W toku rozważań nad poprawnością zabiegów nie pomijano znaczeń historycznych konserwowanego dzieła, głównie tych związanych z tematyką malowidła i historycznymi okolicznościami
jego powstania, gdyż zasób cennych warsztatowych „zapisów” na rewersie przepadł wraz z usunięciem drewna z odwrocia. Uznano jednak, że jest ono w obecnym stanie również swoistym dokumentem czasów, gdy jeszcze nie doceniano w dziełach sztuki tego, co nie służy bezpośrednio
projekcji jego przekazu. Zachowano więc istniejące w stanie szczątkowym drewno tablicy, sprowadzając ją do formy wyprostowanej, lecz bez niebezpiecznego dla warstw malarskich prostowania
na siłę wypaczonych desek. Zapewnia to malowidłu (wraz z jego wartością artystyczną) bezpieczne
trwanie przy akceptacji wypaczonych nieco desek, choć zakłóca to trochę estetyczny odbiór całości.
75
Studiowanie problemów konserwacji tajwańskich tradycyjnych
świątyń – przypadek polichromii Strażników bram na drzwiach
ze świątyni Tainan Xingjigo
(Janet) Ying-Ying Tung
Bureau of Cultural Heritage, Ministry of Culture, Tajwan
ch0235@boch.gov.tw
Główne wejście do tradycyjnej świątyni na Tajwanie to nie tylko drewniana brama, ale brama składająca się z pary drewnianych drzwi ze znakomitym obrazem Strażników bram na frontalnej stronie.
Przedstawienie to ma być wspaniałą fasadą dla zwiedzających oraz strażnikiem do odganiania złych
duchów. Piękne, polichromowane drzwi są jednak narażone na warunki atmosferyczne, codzienne działania i zanieczyszczenia powietrza. Drewniane, polichromowane drzwi ze Strażnikami bram, zwłaszcza
te ze świątyń, są traktowane jako skarb narodu, w związku z czym raz uszkodzone nie mogą być przemalowane, ale powinny być konserwowane w taki sam sposób, w jaki jest restaurowany obiekt sztuki.
W odniesieniu do polichromowanych drzwi tajwańskich świątyni bierze się pod uwagę trzy
rodzaje problemów: brudne powierzchnie (pył, cząsteczki powietrza, dym kadzidła, pot rąk itd.),
blednienie kolorów (ze względu na promieniowanie słoneczne, oświetlenie, UV itp.) i ubytki warstw
farby (odsłaniające grunty lub drewniane podłoże). Zniszczenia te nie tylko mają wpływ na estetykę
i integralność drzwi-bogów, ale również przyciągają wilgoć, a w odsłoniętych częściach szkodniki dostają się do wnętrza drewna. Sposób konserwacji i restauracji malowideł polichromowanych
drzwi musi być bardzo uważny, aby wszystkie prace konserwatorskie postępowały zgodnie z prawidłowymi procedurami i metodami.
Świątynia Tainan Xingjigo położona w Tainanie, w południowej części Tajwanu została w 1985 r.
uznana za historyczne miejsce dla gminy Tainan. Polichromia Strażników bram z tej świątyni została
wykonana przez Chen Shou-Yi (1934–2012), który był wybitnym mistrzem tradycyjnego tajwańskiego malarstwa. Para drzwi Strażników bram jest poświęcona bogu Yiguogong, generałowi Qin
Shu-bao, bogu Woguogong, generałowi Yuchigong oraz dwóm słynnym generałom z dynastii Tang
(618–907 r. n.e.). W tych dziełach sztuki mistrz Chen zastosował skomplikowaną „stereo linię proszku”, zastępując powszechną czarną linię tuszu do zaznaczenia linii rysunku – dzięki temu uzyskał
wrażenie, jakoby dzieło sztuki było żywe. Omawiane drzwi są uważane za jedno z najlepszych dzieł
sztuki drzwi-boga na Tajwanie.
Niniejszy raport jest studium przypadku konserwacji świątyni Xingjigo z 2005 r. Z ogólnego przeglądu procesu jej odrestaurowywania, w tym czyszczenia i scalania kolorystycznego, próbuje on zbadać:
– problemy i dylematy konserwacji tradycyjnego malarstwa kolorowego,
– negatywny wpływ na dzieło sztuki, jaki może przynieść błędna koncepcja konserwacji,
– etykę – jak radzić sobie z tradycyjnymi dziełami sztuki w konserwacji i restauracji,
– jak chronić te kulturowe własności, które są nadal w użyciu.
W podsumowaniu podjęto próbę podania sugestii w stosunku do problemów wymienionych
powyżej. Niniejszy artykuł jest zatem próbą poszukiwania jasnych i poprawnych wytycznych dla
konserwacji tradycyjnego dzieła sztuki na Tajwanie.
76
Analiza i dokumentacja drewna zabytkowego z użyciem technologii
skanowania
Rafał Zapłata
Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Polska
rafalzaplata@poczta.onet.pl
Celem wykładu jest omówienie i zaprezentowanie zastosowania technologii skanowania w odniesieniu do zabytków drewnianych w badaniach archeologiczno-architektonicznych. Nowoczesne
technologie stwarzają wiele możliwości w zakresie nowatorskiego i niestandardowego sposobu cyfrowej dokumentacji zabytków. Jednym z takich sposobów jest digitalizacja, która poza nieinwazyjnym i dokładnym pomiarem pozwala również rejestrować takie cechy jak intensywność odbicia
wiązki lasera (intensity), co stanowi uzupełnienie zasobu informacyjnego dotyczącego właściwości
substancji zabytkowej (np. drewnianej) – stanu zachowania czy rodzaju powierzchni zabytkowej.
W prezentacji zostaną omówione prace odnoszące się do projektu naukowego Zastosowanie
skaningu laserowego oraz teledetekcji w ochronie, badaniu i inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego. Opracowanie nieinwazyjnych, cyfrowych metod dokumentacji i rozpoznawania zasobów dziedzictwa architektonicznego i archeologicznego realizowanego przez Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w Warszawie w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Narodowy Program
Rozwoju Humanistyki.
Konstrukcje drewniane rejestrowane m.in. podczas prac terenowych stanowią materię wymagającą szczegółowej i nieinwazyjnej dokumentacji, co też umożliwia współczesna technologia skanowania naziemnego w połączeniu z narzędziami fotogrametrii. Poza tym substancja zabytkowa, jaką
jest drewno, wymaga dodatkowej formy rejestracji osobliwych właściwości, które również za pomocą technologii skanowania możemy dokumentować oraz analizować. Przykładem tak zróżnicowanego sposobu podejścia do dokumentacji zabytkowych obiektów drewnianych są prace i badania,
które skupiają się na rejestrowaniu powierzchni, aby określić m.in. cechy jakościowe analizowanych
obiektów.
Prezentowane podejście do wieloaspektowej dokumentacji i analizy drewna zabytkowego stanowi przykład rozwiązania dokumentacyjnego podczas prac terenowych w ramach badań archeologiczno-architektonicznych oraz podczas prac konserwatorskich. Dodatkowo tego typu rejestracja
jest formą analizy i rejestracji obiektów zabytkowych w warunkach laboratoryjnych. Kolejna zaleta
pomiarów przestrzennych to dokładna i nieinwazyjna dokumentacja powykonawcza dla obiektów
restaurowanych i poddanych konserwacji. Dokładność pomiaru w odniesieniu do zastosowania
technologii laserowej stanowi zaletę w monitorowaniu zmian zachodzących w czasie w wyniku
różnorodnych procesów destrukcyjnych.
Omawiana technologia jest obecnie narzędziem modernizującym warsztat badawczy już na etapie prac terenowych, m.in. poprzez cyfrową rejestrację, a dalej diagnostykę obiektów zabytkowych.
Dokładność pomiaru wynikająca z zastosowania technologii laserowych to również bardzo dokładna i bieżąca ocena zmian ilościowych powstałych w drewnie, a więc stopnia degradacji oraz kondycji tkanki drzewnej. Kolejny aspekt stosowania skanowania w analizie zabytków drewnianych to
77
detekcja oraz ustalanie zmian, jakie zachodzą w czasie, zwłaszcza w odniesieniu do obiektów rozpoznanych i zinwentaryzowanych, które wymagają ciągłego nadzoru i monitorowania procesów
zachodzących przy obiektach zabytkowych.
Rejestracja, która m.in. w sposób systematyczny i cykliczny dokumentuje laserowo drewnianą
substancję zabytkową, stwarza możliwość budowania cech spektralnych obiektów mierzonych,
a więc „bibliotek spektralnych” stanowiących zestaw danych dotyczących cech jakościowych zabytków, stanu zachowania oraz zmian, jakie zachodzą w substancji zabytkowej.
Przestrzenny i szczegółowy pomiar to również podstawa do modelowania i przeprowadzania
symulacji reakcji drewna w różnorodnych warunkach środowiskowych oraz pod wpływem zróżnicowanych warunków przechowywania i zalegania drewna. To z pewnością sytuuje technologie
skanowania między innymi nieinwazyjnymi metodami analizy obiektów zabytkowych, co również
stanowi przedmiot prezentacji wraz z wyżej opisanymi aspektami digitalizacji drewna zabytkowego.
78
Badania techniczne oraz identyfikacja starożytnego, malowanego
egipskiego sarkofagu z drewna
Shaaban Abd ElAal*, Nagla Mahmoud
Restoration Department, Faculty of Archaeology, Fayoum University, Egipt
smm00@fayoum.edu.eg
Vincent Detalle
Laboratoire de Recherche des Monuments Historiques Resp. pôle peintures murales et polychromie, Champs-sur-Marne, Francja
Artykuł opisuje starożytny, drewniany, polichromowany sarkofag wydobyty w Sakkarze w Egipcie.
Sarkofag został poddany wielokrotnym testom technicznym i badaniom analitycznym, takim
jak: światło optyczne i mikroskopia polaryzacyjna, LIPS, X-ray dyfrakcja (XRD), skaningowa mikroskopia elektronowa SEM wraz z towarzyszącą EDX oraz spektroskopia FTIR.
Strukturę obiektu poddano oględzinom, podczas których drewno zidentyfikowano jako wiąz
Ulmus. To potwierdziło historię datowania tego drewnianego sarkofagu – Ulmus nie występuje
w Egipcie, drewno to jest importowane z Grecji. Warstwy tynku zidentyfikowano jako kalcyt zmieszany z odrobiną huntytu.
Stosując kombinację technik, zidentyfikowano również pigmenty użyte do dekoracji sarkofagu:
niebieski pigment to błękit egipski CaCuSi4O10, próbka zielonego pigmentu została zidentyfikowana przez SEM-EDX, potwierdzając obecność Cu, Si, Ca jako głównych elementów zieleni egipskiej,
a czarny pigment to sadza. Spoiwo organiczne, którego użyto, było prawdopodobnie oparte na
żółtku i białku jajka połączonego z olejem lnianym.
79
Konsolidacja Świętego Antoniego Wielkiego. Metoda wypełniania tuneli
po owadach niszczących drewno
Stéphanie Avril
Opificio delle Pietre Dure, Polychrome Sculpture Department, Florencja, Włochy
post@stephanieavril.eu
Ta XV-wieczna polichromowana, drewniana rzeźba pochodząca z kościoła w Monterosso
al. Mare, przedstawiająca św. Antoniego Wielkiego została zniszczona przez owady atakujące drewno, co spowodowało niestabilność jej struktury. Polichromia była w złym stanie na skutek deterioracji podłoża, część powierzchni była bliska zawaleniu, a niektóre fragmenty już się zapadły. Dlatego strukturalna impregnacja obiektu składająca się z wypełniania tuneli po owadach niszczących
drewno i wspierania zapadłych krawędzi była ważną częścią procesu renowacji. Konserwacja tej
rzeźby została przeprowadzona podczas stażu w laboratoriach Opificio delle Pietre Dure (OPD) we
Florencji pod okiem Petera Stiberca, konserwatora w OPD. Praktyka ta była zorganizowana w kontekście podyplomowego studium konserwacji na Uniwersytecie w Amsterdamie.
W opinii konserwatorów z OPD materiały użyte do konsolidacji powinny być zbliżone do tych,
z których wykonany jest obiekt, a ich stosunek do niektórych materiałów syntetycznych jest mało
przychylny, nawet jeżeli spełniają one wszystkie kryteria wymagane dla danego postępowania. Stosowanie środków syntetycznych nie tylko wywołuje dyskusję etyczną w OPD, ale również rodzi pytania
dotyczące naturalnego starzenia się tych produktów. Niemniej stosowanie ich nie jest wykluczone.
Wypełnianie tuneli po owadach niszczących drewno jest zabiegiem nieodwracalnym, dlatego
zastosowanie jakichkolwiek materiałów powinno być dokładnie rozważone. Chemiczne i fizyczne
właściwości różnych substancji oceniano podczas procesu podejmowania decyzji dotyczącej konserwacji posągu św. Antoniego. Uwzględniono wówczas różne czynniki, takie jak: kompatybilność,
wytrzymałość, elastyczność, skurcz, stabilność i odporność na wilgoć oraz pleśń.
Aby wzmocnić drewnianą konstrukcję, wybrano wypełniacz składający się z Arbocel ® 40,
Klucel ® G i zdemineralizowanej wody. Arbocel 40 jest wytwarzany przez J. Rettenmaier & Söhne i składa się z włókien celulozy, Klucel G produkuje Hercules i jest to hydroksypropyloceluloza. Taką mieszkanką płynów wypełniano tunele po owadach pod powierzchnią i w zapadniętych
krawędziach – użyto do tego strzykawki, dzięki czemu można było ograniczyć postępowanie do
wrażliwych obszarów.
Zastosowanie celulozy i jej pochodnych może być uznane za zgodne z oryginalnymi materiałami
obiektu, jako że jest to materiał pochodzący z drewna z zawartością celulozy około 50 proc. Chociaż
Arbocel 40 i Klucel G to produkty sztuczne, są one tworzone z naturalnych substancji, zatem ich stosowanie dobrze wpisuje się w metodologię obowiązującą w OPD. Ponadto materiały te zachowują
dobrą stabilność – pomimo że Klucel G jest słabym klejem, nadaje się do tego celu. Klej używany do
konsolidacji tuneli po owadach może być uważany za środek wiążący dla materiału wypełniającego
i nie musi odznaczać się wysoką przylepnością. Podstawowym wymaganiem, jakie musi spełnić
materiał użyty do konsolidacji, jest wypełnienie luk. Mocny klej nie tylko byłby zbędny, ale mógłby
również wywoływać dalsze uszkodzenia.
80
Kolejnym ważnym punktem jest elastyczność wypełniacza – powinien on być w stanie śledzić ruchy przedmiotu, aby zapobiec dalszemu uszkodzeniu. Klucel G i Arbocel 40 nadają się do tego celu.
Mimo istnienia ważnych zalet rozpoznano także wady tych wypełniaczy. Jednym z minusów
wypełniacza na bazie wody jest kurczenie się podczas utwardzania, co może spowodować deformację polichromii. Ze względu jednak na osłabienie i elastyczność kleju metoda ta nie spowodowała
żadnych uszkodzeń obiektu. Inną niedogodnością okazał się fakt, że wypełniacz jest wrażliwy na
zmiany klimatyczne oraz jest podatny na działania mikrobiologiczne, które mogą być problemem
w przyszłości. Z tego powodu ważne jest, aby zapewnić odpowiednie środowisko dla obiektu zarówno podczas przechowywania, jak i na ekspozycji.
81
Modelowanie 3D w badaniach drewnianych średniowiecznych struktur
ołtarzy z Katalonii
Iris Bautista-Morenilla*, Anna Nualart-Torroja
Fine Arts Faculty, Universitat de Barcelona, Hiszpania
*ibautista@ub.edu
Jednym z projektów realizowanych w Sekcji Konserwacji i Restauracji Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu w Barcelonie jest badanie katalońskich podłoży ołtarzy datowanych na okres od
XIII w. aż do ostatnich dekad XIV w. Badanie jest oparte na właściwościach strukturalnych i wprowadzonych innowacjach technologicznych do tych elementów. Głównym celem projektu jest określenie i porównanie zmian strukturalnych między antependium a retabulum.
W ramach projektu zasadnicze znaczenie dla pracy ma modelowanie 3D drewnianych struktur.
Celem wirtualnego odzwierciedlenia wiernie przedstawiającego rzeczywistość jest podzielenie ołtarza na części, które są elementami całości. W ten sposób po narysowaniu drewnianych elementów
boki, które są niewidoczne w rzeczywistości, mogą być analizowane przez ukrywanie części sąsiadujących. To urządzenie pomaga ujawnić, jak były one zbudowane, i ukazać sposób, dzięki któremu
zostały połączone. W konsekwencji zrozumienie struktury jest łatwiejsze i umożliwia profesjonalistom porównanie różnych podłoży ołtarzy.
Obiektywne wyniki otrzymuje się za pomocą modelowania 3D i porównania drewnianych podłoży ołtarza. Kuratorzy i konserwatorzy mogą wykorzystywać uzyskane dane, aby zaakceptować,
odrzucić lub potwierdzić swoje zdanie, a także rozwiązać problemy strukturalne przez ustalenie
oryginalnych materiałów i struktur.
Rhinoceros ® (Mc Neel) to oprogramowanie CAD wybrane do narysowania trójwymiarowego
ołtarza. Program ten tworzy, edytuje i analizuje krzywe, powierzchnie oraz bryły w sposób precyzyjny i intuicyjny.
82
Badanie trofealnych ram z kolekcji Mauritshuisa – dwie różne techniki
złocenia na holenderskich ramach z 1660 r.
Eric Bernhard, Renzo Meurs
EBEB Restauratie Atelier, Amsterdam, Holandia
renzo_dirk@hotmail.com
Petria Noble
Royal Picture Gallery Mauritshuis, Haga, Holandia
Trzy XVII-wieczne rzeźbione i złocone trofealne ramy z lipy z kolekcji Mauritshuisa w Hadze zostały poddane dokładnym badaniom. Celem projektu było rozpoznanie i zrozumienie pierwotnego
złocenia oraz wykończenia tych niezwykłych i znaczących w dziedzinie historii sztuki ram (patrz:
Framing in the Golden Age, 1995, nr 49 i 54) oraz ich stabilizacja i doprowadzenie do stanu nadającego
się do eksponowania na otwarcie kolekcji Mauritshuisa w 2014 r.
Ramy są bogato zdobione rzeźbionymi ornamentami reprezentującymi XVII-wieczną broń marynarki wojennej i militarnej, takimi jak: armaty, włócznie, karabiny i pokrewne obiekty oraz symbole. Dwie z tych ram otaczają obrazy Ferdinanda Bola (1616–1680): Portret Michiela de Ruyter podpisany i opatrzony datą 1667, oraz wizerunek jego syna Portret Engela de Ruyter z 1669 r. Trzecia rama
należy do obrazu malarza z Hagi Jana Mijtensa (ok. 1614–1670): Portret Wolferta van Brederode, który
jest datowany na ok. 1663 r.
Nasze prace obejmowały radiografię X-ray trzech ram, a także fotografię UV i badania przy użyciu stereomikroskopu. Analiza próbek z różnych warstw została przeprowadzona we współpracy z konserwatorem naukowym Megensem Luc z holenderskiej agencji dziedzictwa kulturowego,
gdzie próbki były badane przez SEM-EDX, FTIR i GC-MS. Badaniom poddano również podobne
trofealne ramy z innych zbiorów w Holandii.
Analizowane ramy trofealne z Mauritshuisa są porównywalne w sensie konstrukcyjnym, a różnice występują w sposobie rzeźbienia ornamentów oraz w użytych technikach złoceń. W obu ramach obrazów Ferdinanda Bola zostało zidentyfikowane tzw. złocenie emulsyjne polegające na tym,
że płatek złota jest nakładany na powierzchnię warstwy farby emulsyjnej pokrywającej grubą warstwę kleju leżącą bezpośrednio na drewnie, jak to zostało opisane przez Huberta Baija w publikacji
Oryginalne złocenia na ramach typu Auricular (Original Gilding on Auricular Frames, ArtMatters 3, 2005,
s. 9–19). Rama do portretu Jana Mijtensa pokazuje bardziej tradycyjne złocenia nakładane na warstwy gruntu z kredy i kleju zwierzęcego.
83
Wzmacnianie drewna zabytkowego poprzez aplikację materiału
kompozytowego na bazie taśmy CFRP
Izabela Burawska*, Marcin Zbieć
Katedra Technologii, Organizacji i Zarządzania w Przemyśle Drzewnym, Wydział Technologii Drewna, Szkoła Główna Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie, Polska
*izaburawska@o2.pl
Potrzeba wzmacniania drewnianych konstrukcji zabytkowych może wynikać z różnych przyczyn, które związane są z ich cyklem życia. Spośród nich można wymienić m.in. błędy projektowe
i wykonawcze, oddziaływania wyjątkowe (pożar, nadmierne obciążenie użytkowe), a także zmianę
pierwotnej funkcji konstrukcji. Dodatkowo nośność takiej konstrukcji może zostać obniżona wraz
z upływem czasu, w wyniku naturalnych procesów starzenia drewna oraz wskutek oddziaływania
przyczyn biologicznych i fizycznych.
Zagadnienia dotyczące zwiększenia parametrów drewna oraz redukcji przekroju drewnianych
elementów konstrukcyjnych poprzez modyfikacje struktury lub innego typu wzmocnienie są powszechnie znane. Przeprowadzono do tej pory wiele szczegółowych testów obejmujących zastosowanie drewnianych, metalowych lub wykonanych z innego materiału nakładek, prętów czy też
elementów o dużej wytrzymałości na rozciąganie, które przyklejano lub przykręcano do drewna
wymagającego podjęcia działań naprawczych.
Wraz z rozwojem technologicznym prowadzącym do powstawania nowych typów materiałów
przed inżynierami i projektantami pojawiają się nieznane dotąd sposoby umożliwiające opracowanie nowych technik. Jednak w odniesieniu do konstrukcji zabytkowych tylko nieliczne z nich mogą
być zastosowane – wiąże się to z faktem, że niezbędna jest ochrona fizycznej integralności konstrukcji, która stanowi dziedzictwo historyczne. Dlatego też wszystkie działania muszą być zgodne
z założeniami konserwatorskimi, wśród których niezwykle ważne jest zachowywanie nadrzędnych
względów bezpieczeństwa. Dodatkowo podejmowane czynności powinny być niezbędne, minimalne i odwracalne, a skuteczność stosowanych technik powinna być udowodniona. Nie wszystkie
opracowane techniki wzmocnień obejmujące zastosowanie materiałów kompozytowych spełniają
założenia Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, spośród których można wymienić: „zasadę minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych)”,
„zasadę maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości
(materialnych i niematerialnych)”, „primum non nocere”, jak również „zasadę, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco”.
W ostatnim czasie materiałem bardzo często stosowanym przez inżynierów, konserwatorów i projektantów są kompozyty na bazie włókien węglowych. Zaczęto ich używać w latach 60.
w związku z rozwojem technologii klejenia. Spośród materiałów kompozytowych szczególnie często wykorzystywane są taśmy CFRP ze względu na ich bardzo dobre parametry wytrzymałościowe przy niewielkiej masie właściwej. Wzmocnienie z użyciem tego materiału wykonywane było
poprzez jego umieszczenie w strefie rozciąganej elementów zginanych, zarówno na zewnątrz, jak
i wewnątrz przekroju.
84
Opracowane założenia i metodyka inżynierii naprawczej drewna zabytkowego obejmują wprowadzenie lokalnego zbrojenia w postaci lameli wykonanych z taśmy CFRP do wewnątrz wzmacnianego przekroju. Założenia te zostały przygotowane na podstawie przeprowadzonej analizy numerycznej. Lokalne wzmocnienie ma na celu obniżenie wartości naprężeń oraz odkształceń, a także
poprawienie rozkładu naprężeń w osłabionym przekroju krytycznym. Takie wzmocnienie ukryte
wewnątrz przekroju jest celowe dla elementów zabytkowych osłabionych naturalnymi wadami
drewna lub uszkodzonych wskutek oddziaływania czynników mechanicznych, fizycznych, chemicznych lub biologicznych.
85
Prace konserwatorskie w świątyni Le-Cheng-Gong w Taichung, w Tajwanie
Fu-Son Lin
Uniwersytet Feng-Chia, Oddział Architektury, Taichung, Tajwan
wclin@fcu.edu.tw
Świątynia Le-Cheng-Gong znajduje się we wschodniej dzielnicy miasta Taichung i w 1985 r. została uznana za miejsce zabytkowe. W 1999 r. trzęsienie ziemi zniszczyło część budowli, wówczas
rząd sfinansował prace konserwatorskie.
Dotychczas odrestaurowywanie tradycyjnej polichromii malarskiej było zadaniem lokalnych
rzemieślników, a ponieważ nie przeszli oni właściwego przeszkolenia, mogą jedynie przemalowywać oryginalne obiekty dziedzictwa kultury lub robić ich kopie. W wyniku takich decyzji dużo dzieł
sztuki mistrzów zostało straconych i zostały po nich tylko zdjęcia.
W tym przypadku restauracja malarstwa została podzielona na dwie części: boczne belki w głównej sali zostały przekazane zespołowi konserwatorskiemu, a pozostałe części – takie jak świątynia
San-chuan-den – lokalnemu rzemieślnikowi. W założeniu to mógł być doskonały przykład. Ciekawe było to, że rzemieślnik zaczął pracować, aby przywrócić polichromię na bocznych belkach
w głównej sali, zanim zespół konserwatorski zaczął swoją pracę. Nałożył grunty na większej powierzchni, niż wymagały tego spękania, i obrysował kontury postaci, w związku z czym zespół konserwatorski musiał poświęcić dużo czasu i energii, aby usunąć dodatkowe uzupełnienia dokonane
przez poprzednika.
Początkowo konserwatorzy dokonali badań powierzchni malarskiej na bocznych belkach w holu
głównym świątyni Le-Cheng-Gong, używając kombinacji niedestrukcyjnych oraz destrukcyjnych
technik, takich jak światło ultrafioletowe i podczerwone. Dzięki zastosowaniu próbek przekrojowych dotarli do poszczególnych warstw i barw, po czym przeprowadzili czyszczenie oraz konsolidację, założyli nową zaprawę i uzupełnili ubytki kolorów. Rozległe prace nad przywróceniem
malowanego wnętrza zapewniły zachowanie oryginalnego wzornictwa i kolorystyki.
Niniejsza prezentacja ma na celu pokazanie na przykładach różnicy w efekcie końcowym prac
pomiędzy lokalnym rzemieślnikiem a zespołem konserwatorskim. Przykład uwypukli, jak duże
szkody dla naszego dziedzictwa kulturowego może wyrządzić nieprofesjonalna praca. Projekt ten
będzie miał najlepszy skutek i największe znaczenie podczas weryfikacji pojęcia tradycyjnej konserwacji malarstwa w Tajwanie.
86
Przydatność metody sztucznego starzenia drewna sosnowego i dębowego
do oceny zmian zachodzących w zabytkowych elementach drewnianych
pracujących w warunkach zewnętrznych
Agnieszka Jankowska, Paweł Kozakiewicz*
Katedra Nauki o Drewnie i Ochrony Drewna, Wydział Technologii Drewna, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie,
Polska
*pawel_kozakiewicz@sggw.pl
Zabytki architektury drewnianej stanowią ogromny majątek narodowy. Wiejskie dworki, chałupy, młyny, wiatraki, obiekty sakralne są świadectwem kultury materialnej minionych epok. Niestety w polskim krajobrazie te charakterystyczne i urokliwe pamiątki poprzednich stuleci można
spotkać coraz rzadziej. Postępująca urbanizacja i rozwój cywilizacyjny doprowadzają do dewastacji nie tylko poszczególnych obiektów, ale też całych zespołów zabytkowej architektury. Również
na Mazowszu budownictwo drewniane reprezentujące głównie trzy ostatnie stulecia zanika. Część
obiektów – z racji swojego statusu lub funkcji – jest chroniona, a szczególnymi miejscami takiej
ochrony są skanseny.
Potrzeba podejmowania badań zmierzających do poznania procesów zachodzących w drewnie
pod wpływem działania czynników zewnętrznych wynika z przesłanek praktycznych. Zdobyta
w tym zakresie wiedza jest niezbędna, ponieważ daje możliwość przewidzenia przyszłych zmian
i trwałości obiektów zabytkowych. Po zabezpieczeniu drewna przed oddziaływaniem najgroźniejszych czynników biotycznych (grzybów i owadów) nadal jest ono narażone na postępujące zmiany
związane z działaniem czynników atmosferycznych. Konsekwencją jest zmiana faktury powierzchni i barwy, a ostatecznie utrata wartości użytkowych. Zmienność warunków atmosferycznych oraz
ich długotrwałe działanie powodują, że drewno podlega procesowi naturalnego starzenia.
Badanie zjawiska starzenia drewna i jego następstw jest trudne ze względu na długotrwałość
tego procesu – potrzeba obserwacji drewna w rzeczywistych warunkach pracy przez kilkadziesiąt,
a nawet kilkaset lat. Z tego powodu w badaniach dąży się do opracowania metody, która pozwalałaby na szybszą ocenę stopnia zmian właściwości starzejącego się drewna. Można to osiągnąć, stosując sztuczne (przyśpieszone) starzenie, podczas którego symuluje się intensywne oddziaływanie
czynników atmosferycznych.
Celem podjętych badań było określenie wpływu działania naturalnych warunków zewnętrznych
(w klimacie umiarkowanym, typowym dla obszaru Mazowsza) na wybrane właściwości drewna
– przy założeniu braku oddziaływania czynników biotycznych.
Badaniami objęto drewno sosny zwyczajnej Pinus sylvestris L. (drewno bielu i twardzieli) oraz
dębu europejskiego Quercus sp. (twardziel). W miarę postępującego naturalnego starzenia i równolegle sztucznego według opracowanej metody – polegającego na przemiennym moczeniu drewna
w wodzie, suszeniu i naświetlaniu promieniami UV – określono takie właściwości badanego drewna jak gęstość oraz wytrzymałość na ściskanie wzdłuż włókien. Dokonano również oceny zmiany
wyglądu i barwy powierzchni próbek badanego drewna, a także zrealizowano oznaczenie zawartości w drewnie ergosterolu, dzięki czemu można było zweryfikować, czy w trakcie prowadzenia
badań starzeniowych nie doszło do porażenia drewna przez grzyby. W ramach badań przeprowa-
87
dzono też analizę relacji między wpływem na właściwości drewna sztucznego starzenia a starzenia
odbywającego się w warunkach naturalnych.
Badane drewno sosnowe wykazało zmianę wytrzymałości spowodowaną sztucznym starzeniem
w takim samym stopniu jak drewno o zbliżonej gęstości wyjściowej, a mianowicie drewno dębowe. Sosnowe drewno twardzielowe i bielaste, pochodzące z tego samego elementu, wykazało taki
sam zakres zmian badanych właściwości. Stwierdzono także, że zastosowany program sztucznego
starzenia ma odniesienie do starzenia drewna w naturalnych warunkach zewnętrznych w klimacie
umiarkowanym, typowym dla obszaru Mazowsza. W przybliżeniu 14 28-godzinnych cykli starzeniowych według opracowanej metody odpowiada rocznej pracy drewna w środowisku zewnętrznym.
88
Współczesne drewniane podłoża malarskie a końcowe efekty
w kopii malarskiej
Mateusz Jasiński
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, Polska
jasinskimateusz@poczta.fm
Znajomość dawnych technik i technologii artystycznych stanowi podstawę zawodu konserwatora dzieł sztuki. Wiedza ta jest niezbędna zarówno w konserwacji, jak i przy malowaniu obrazów
w dawnych technikach. Rozpoznanie gatunku drewna, sposobu konstrukcji podobrazia w oryginale rzutuje na właściwy dobór i zastosowanie odpowiednich materiałów w kopii.
Malowanie technologicznych kopii ma na celu odtworzenie pełnej struktury kopiowanych obrazów – począwszy od przygotowania podobrazia, po końcowe warstwy malarskie. Należy pamiętać,
że dawniej jedną z metod nauczania w pracowni było właśnie wykonywanie kopii i replik warsztatowych dzieł mistrza. Był to istotny element edukacji uczniów.
Najważniejszym efektem w kopii jest efekt ostateczny, czyli to, jak obraz jest odebrany przez
widza. Jednak na osiągnięcie takiego efektu składają się środki i materiały, jakimi została wykonana
kopia, świadome ich użycie oraz kolejność nakładania poszczególnych warstw. Podłoże, w tym wypadku podobrazie drewniane, jego jakość, sposób opracowania i obróbki – wszystko to ma ogromne
znaczenie.
W handlu obecnie dostępne są gotowe, drewniane podłoża malarskie, jednak w żadnym stopniu nie można ich porównywać z pracą doświadczonego stolarza, który pod okiem technologa/
konserwatora przygotowuje podłoże pod konkretny obraz. Dobór gatunku drewna, właściwe cięcie
i ułożenie desek oraz sposób ich łączenia wynikają z długotrwałego doświadczenia. Obecnie nie
dysponujemy tak dobrze przygotowanymi podobraziami jak w dawnych czasach. Niegdyś produkcja podobrazi kontrolowana była przez cech, dziś możemy bazować na rzetelności i sumienności
poszczególnych stolarzy, sami zaś musimy pełnić funkcję kontrolerów jakości, jeśli nasze obrazy
mają przetrwać co najmniej tyle lat, ile kopiowane oryginały.
Współczesna technologia otwiera przed nami szeroki wachlarz możliwości, jednak w pewnych
przypadkach nic nie zastąpi wiedzy nabytej doświadczeniem. Nowe narzędzia pracy umożliwiają
łatwiejszą obróbkę drewna, ale dopiero połączenie techniki z wiedzą technologiczną pozwala stworzyć podobrazie o odpowiednich parametrach. Problem pojawia się również przy zdobyciu odpowiedniego surowca. Nowoczesne suszarnie pozwalają kontrolować i stabilizować warunki schnięcia
świeżo ściętego drewna, jednak czas od ścięcia drewna do momentu wykonania z niego podobrazia
jest znacznie krótszy, niż to bywało kiedyś, i czasem rzutuje to na niestabilne zachowanie podobrazi.
Po wykonaniu podłoża kolejnym ważnym krokiem jest nakładanie poszczególnych warstw. Dobranie odpowiedniej procentowości kleju do przeklejenia w zależności od gatunku drewna, odpowiedni sposób nakładania zaprawy, ilość jej warstw, jej skład – wszystko to wpływa na efekt końcowy, a w dużej mierze zależy właśnie od podłoża, jakim jest w tym wypadku drewno.
Przykładem kopii, w której przedstawię wykorzystanie współczesnego podobrazia drewnianego, jest Portret młodego mężczyzny (1648) Pietera Nasona ze zbiorów Muzeum Narodowego w War-
89
szawie. Obraz jest jednym z najciekawszych przykładów malarstwa iluzjonistycznego znajdującego
się w zbiorach polskich. Celem kopii było rozpoznanie i jak najwierniejsze odtworzenie procesu
twórczego artysty, począwszy od wykonania podobrazia, przez opracowanie kolejnych warstw,
a skończywszy na rekonstrukcji zaginionej, iluzjonistycznej ramy. Na tym przykładzie postaram się
pokazać, jak trudno niekiedy w dzisiejszych czasach zdobyć materiały tak niegdyś powszechne, np.
dobrze sezonowane drewno dębowe.
90
Puzzle, które mają 3 tys. lat – strategiczne podejście do powtórnego
odrestaurowania i ponownego montażu zachowanego we fragmentach
wieka antropoidalnej, starożytnej egipskiej trumny
Sylvia Karner*, Anke Schäning, Nanke Schellmann, Wolfgang Baatz
Instytut Konserwacji i Restauracji, Akademia Sztuk Pięknych w Wiedniu, Austria
*sylvia.karner@gmx.at
Niniejsze opracowanie koncentruje się na rozwoju systematycznego podejścia do powtórnej renowacji i złożenia wieka antropoidalnej, starożytnej egipskiej trumny z drewna należącej do egipskiej
kapłanki BUT-Haar-chons z Trzeciego Okresu Przejściowego, z dynastii 21/22 (ok. 970–890 r. p.n.e.).
Trumna została wydobyta w 1891 r. wraz z dużą liczbą innych trumien z grobowca znanego jako
Drugie Znalezisko Deir el Bahari, który został zbudowany dla kapłanów Amona z Thebes. W 1893 r.
wieko trumny zostało przekazane do Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, ale od tego czasu było
przechowywane w magazynach muzeum ze względu na bardzo zły stan zachowania.
Wieko trumny jest wykonane z 23 drewnianych części, które połączone są stycznie za pomocą
kołków i połączenia pióro – wpust, a wgłębienia nierównych drewnianych powierzchni są wypełnione i pokryte spreparowaną warstwą ziemi. Z zewnątrz wieko jest bogato zdobione wielokolorowymi postaciami na żółtym tle i pokryte typowym, błyszczącym, pożółkłym lakierem. Ze względu na poważne uszkodzenia konstrukcji, które miały miejsce w przeszłości, a następnie niespójną
i niepełną konserwację przeprowadzoną w XX w. trumna jest w stanie całkowicie nienadającym się
do wystawiania lub bezpiecznego przechowywania. Niektóre części drewna z podstawy trumny
zostały nieprawidłowo dopasowane i umocowane przy użyciu nowych kołków oraz nadmiernej
ilości kleju bazującego na emulsji polioctanu winylu (PVAc), szczeliny między poszczególnymi elementami drewna zostały natomiast wypełnione współczesnym tynkiem gipsowym. Jednocześnie
dolna partia została całkowicie zdemontowana i wiele luźnych fragmentów powłok oraz płyt pochodzących z różnych miejsc z wieka trumny jest wciąż przechowywanych jako oddzielne elementy
– nie mogą być one umieszczone we właściwym miejscu ze względu na nieprawidłowe wypoziomowanie podstawy.
Celem obecnej interwencji konserwatorskiej jest umożliwienie prawidłowego oraz ponownego pełnego montażu wszystkich istniejących elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych, a także
strukturalna konsolidacja oraz wypełnienie pustych przestrzeni pod warstwami gruntu. Żeby to
zrobić, należy powtórnie odrestaurować wieko trumny.
Aby zdemontować całą drewnianą konstrukcję oraz luźne fragmenty warstw, wszystkie gipsowe wypełnienia musiały być usunięte ze złączeń. Bez tego nie udałoby się uzyskać dostępu do
wtórnych kołków użytych do stabilizacji niewłaściwie wyrównanych drewnianych elementów. Aby
zachować stabilność wieka trumny podczas procesu demontażu, została opracowana wtórna konstrukcja nośna umożliwiająca dostęp ze wszystkich stron.
Zanim skupiono się na potrzebie korygowania niewypoziomowanych elementów drewna, warstwy farb były konsolidowane mieszanką kleju rybiego i ekstraktem z wodorostów funori – dla
uczynienia warstwy hydrofobowej bardziej podatnej na wodę i działanie klejów użyto benzyny
91
lakowej. Wypełnienie szczelin pomiędzy grubą warstwą gruntów i drewna wykonano ze szklanych
mikrokuleczek (glass micro-ballons) i kleju ze skóry królika. Do wymiany zwykłego, sztywnego wypełniacza na bazie tynku gipsowego użytego poprzednio do dużych luk między złączeniami został
opracowany nowy materiał ze związków krzemionki Perlit ® i Poraver ® związanych z gipsem.
Ten wstępny etap powtórnego odrestaurowania wieka trumny umożliwia teraz rozwinięcie
szczegółowej strategii, która ma zapewnić właściwe i niedestrukcyjne rozłączenie oraz wypoziomowanie drewnianych elementów, a następnie ponowny montaż wszystkich luźnych fragmentów
farby.
92
Konserwacja wybranych obiektów z kolekcji Muzeum Narodowego
w Warszawie
Joanna Koryciarz-Kitamikado
Konserwator niezależny/Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata, Muzeum Narodowe w Warszawie, Polska
mikado4@wp.pl
Laka azjatycka, zwłaszcza japońska, przez wieki uważana była za jedną z najlepszych jakościowo i najbardziej dekoracyjnych powłok kryjących. Dzięki składowi chemicznemu jest ona odporna na działanie wody, kwasów, alkoholu, a nawet wysokich temperatur. Naczynia drewniane czy
ceramiczne pokryte laką stają się wodoodporne i mogą służyć w codziennym życiu. Substancja ta
posiada również bardzo dobre właściwości klejące, co odkryto już dawno temu dzięki obserwacji
natury – dzikie pszczoły używały soku z drzew lakowych jako spoiwa do budowy swoich gniazd.
Początek stosowania laki przez ludzi przypada na 7 tys. lat przed naszą erą. Do tej pory oficjalnie
potwierdzonym najstarszym na świecie obiektem z laki jest znaleziona parę lat temu na wyspie
Hokkaido kobieca ozdoba do włosów wykonana z drewna krytego czerwoną laką.
Tu, w Europie nie mamy aż tak starych obiektów, niemniej nasze muzea przechowują znakomite przykłady tych wytworów rąk ludzkich. Muzeum Narodowe w Warszawie również posiada
niewielką, lecz znaczącą kolekcję japońskiej sztuki laki, głównie z epoki Edo, a ja miałam przywilej
przeprowadzić konserwację niektórych z tych eksponatów.
W moim wystąpieniu chciałabym omówić konserwację puzderek inrō oraz kilku obiektów z wyposażenia posagowego daimyō: stolików kakeban, pokrywy i stojaka na lustro. Lakę uważa się za
bardzo trwały werniks, jednak istnieją pewne okoliczności, w których ulega ona uszkodzeniu. Jedną
z nich jest zależność pomiędzy podłożem drewnianym a warstwą wykańczającą powierzchnię, jak
również stan zachowania samego podłoża. Mimo że projekt jest w trakcie realizacji, przedstawiam
przykłady zniszczeń laki oraz sugerowanych sposobów ich konserwacji wraz z możliwymi metodami prewencji.
93
Porównanie wybranych właściwości mechanicznych drewna czarnej dębiny
ze średniowiecznego podgrodzia w Płońsku z drewnem współczesnym
Paweł Kozakiewicz, Piotr Mańkowski*, Andrzej Mazurek
Wydział Technologii Drewna, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Polska
*piotr_mankowski@sggw.pl
Dębina jako jeden z naturalnie najtrwalszych rodzajów drewna w Polsce wykazuje wysoką
odporność na działanie czynników biotycznych i może przez długie lata przetrwać w warstwach
wilgotnej gleby, dzięki czemu jest dość częstym elementem znalezisk archeologicznych. Drewno
dębowe w wilgotnym środowisku przy długotrwałym kontakcie ze związkami żelaza stopniowo
zmienia swoją naturalną barwę na szaro-czarną. Pod taką postacią rozpoznawane jest jako czarna
dębina.
Surowiec ten był i jest chętnie stosowany m.in. do wykonywania ozdobnych podłóg i mebli oraz
w galanterii drzewnej. Współcześnie przy renowacji i rekonstrukcji obiektów zabytkowych dla zachowania autentyczności materiałowej często używa się właśnie czarnej dębiny.
Przeprowadzone analizy właściwości mechanicznych czarnej dębiny odnalezionej w trakcie badań archeologicznych na terenie średniowiecznego podgrodzia w Płońsku (ozdoby i fragmenty
ceramiki pozwalają na datowanie tego znaleziska na XI w.) pozwolą na ocenę stanu zachowania
drewna, dając wskazówki w zakresie prac konserwatorskich dawnych destruktorów, a także przydatności nadmiaru takiego surowca i możliwości jego wykorzystania do renowacji innych obiektów
zabytkowych, np. mebli, podłóg, rzeźbionych elementów wyposażenia wnętrz.
Drewno pozyskano w stanie mokrym z pełnowymiarowych elementów budowlanych dawnej
osady przez ociosanie pni dębowych. Niektóre z destruktorów obejmowały kilkadziesiąt przyrostów rocznych – niemal pełne przekroje pni. Dominujące drewno twardzieli przesycone związkami
żelaza miało intensywną, ciemną, czarno-szarą barwę, a jaśniejsza, wąska strefa bielu była w znacznym stopniu rozłożona przez mikroorganizmy.
Po ostrożnym i powolnym wysuszeniu elementów drewnianych do wilgotności ok. 10 proc. ze
strefy twardzieli pozyskano standardowe próbki (60 sztuk) do oznaczeń wytrzymałości na zginanie
statyczne (najważniejsza właściwość mechaniczna drewna przy wykorzystaniu do celów konstrukcyjnych). Na próbkach tych oznaczono również moduł sprężystości metodą dynamiczną przy użyciu ultradźwięków oraz metodą statyczną przy próbie zginania, a także gęstość. Wyniki porównano
z parametrami współczesnego drewna dębowego (30 próbek).
Badane drewno czarnej dębiny charakteryzowało się wyższą gęstością (ok. 850 kg/m sześc.)
w odniesieniu do użytego do porównań drewna współczesnego (670 kg/m sześc.) oraz średniej
tablicowej podawanej w literaturze (690 kg/m sześc.). Wyższa gęstość drewna archeologicznego
nie przełożyła się jednak na zwiększenie parametrów mechanicznych. Moduły sprężystości i wytrzymałość na zginanie przyjęły średnie wartości zbliżone do drewna współczesnego. Zależności
między gęstością drewna a modułami oznaczonymi metodą dynamiczną i statyczną oraz gęstością
drewna i wytrzymałością na zginanie statyczne mają podobny przebieg liniowy. Wynika z nich, że
przy tym samym poziomie gęstości drewno dębowe pochodzące z osady podgrodowej w Płońsku
94
wykazuje niższe parametry techniczne w porównaniu do współczesnego drewna dębowego. Osłabienie to nie jest drastyczne – strefa twardzieli dębowej zachowanych elementów archeologicznych
nie wymaga zabiegów konsolidujących. Może być również traktowana jako pełnowartościowy surowiec drzewny do użycia w pracach renowacyjnych przy innych obiektach zawierających elementy z czarnego dębu.
95
Badania biologiczne i fizykochemiczne reliktów przeprawy mostowej
z terenu Ostrowa Lednickiego
Katarzyna Królikowska-Pataraja*, Joanna Kurkowska
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Polska
*kasiapataraja@op.pl
Bartłomiej Mazela, Anna Szulc
Wydział Technologii Drewna, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Polska
Julitta Gajewska
Wydział Rolnictwa i Biologii, Samodzielny Zakład Biologii Mikroorganizmów, Warszawa, Polska
Degradacja drewna to proces złożony i skomplikowany, związany z udziałem różnorodnych
czynników biotycznych i abiotycznych. Do najważniejszych czynników odpowiedzialnych za degradację drewnianych znalezisk archeologicznych należy zaliczyć m.in. bakterie i grzyby.
W przypadku mokrego drewna archeologicznego zalegającego na dnie zbiorników wodnych
(np. jezior, stawów, rzek) do zniszczenia tkanki drzewnej przyczyniają się głównie bakterie właściwe i promieniowce. Ich aktywność w sprzyjających warunkach prowadzi do całkowitego rozkładu
celulozy i hemiceluloz. Ocenę stopnia degradacji drewna pozyskanego z wód Jeziora Lednickiego
przeprowadzono za pomocą destrukcyjnych oraz niedestrukcyjnych metod badawczych – zakres
badań obejmował analizę mikroskopową, w tym ocenę stopnia degradacji tkanki drzewnej oraz
identyfikację bakterii i grzybów mikroskopowych. W celu zbadania zmian strukturalnych zachodzących w dębowym drewnie archeologicznym przeprowadzono szczegółową analizę spektralną
w podczerwieni z transformacją Fouriera (FTIR). Przedmiotem analiz chemicznych było zarówno
dębowe drewno archeologiczne, jak i współczesne. Wykonane widma FTIR dla substancji wzorcowych – celulozy i ligniny z drewna dębu współczesnego – umożliwiły precyzyjną analizę wyników
uzyskanych dla drewna archeologicznego.
96
Badanie i postępowanie konserwatorskie dotyczące krzyża uświęconego
z przełomu XVIII i XIX w. z Góry Athos
Evangelia Kyriazi*, Niki Pantazidou
Technical Educational Institute (TEI) of the Ionian Islands, Grecja
*kyriazievangelia@gmail.com
Góra Athos ze znajdującymi się na niej licznymi klasztorami była ważną religijną kolebką prawosławia od czasów Bizancjum. Często odwiedzali ją pielgrzymi poszukujący komfortu, oświecenia
i modlitwy wśród świętych ojców. Jeden z pielgrzymów – kapłan – otrzymał w prezencie od mnicha delikatny, pięknie rzeźbiony krzyż uświęcony z przełomu XVIII i XIX w., który wykonany był
z drewna kasztanowego i umieszczony na podstawie z brązu. Krzyż ten był używany przez dziesięciolecia do rytuałów religijnych, zanim przybył do konserwacji do Pracowni Konserwacji Drewna
TEI Wysp Jońskich.
Charakter obiektu, który jest uważany za święty, odgrywał ważną rolę w podejmowaniu decyzji
konserwatorskich – praca przy tym kościelnym obiekcie kultu powinna uszanować jego religijny
charakter i obejmować odpowiednie artykuły kodeksów etyki.
Drewniany rdzeń krzyża był rozdrobniony, brakowało centralnych części, a jego powierzchnia była zniszczona i pokryta białą, sypką substancją. Zły stan zachowania obiektu był spowodowany jego użytkowaniem, a także niewłaściwym przechowywaniem. Przystąpienie do konserwacji nie było możliwe, dopóki nie odjęto podstawy z brązu – gdy ta została zdemontowana,
objawiło się dziewięć złamanych kawałków o objętości 0,5–6 cm sześc. Demontaż obiektu pozwolił ustalić jego wymiary, zaobserwować i studiować technologię budowy, a także przystąpić
do jego reperacji.
Belka pionowa drewnianego krzyża ma 8,6 cm, a pozioma – 5 cm, grubość krzyża wynosi zaledwie 0,6 cm, a szerokość każdej belki nie przekracza 1 cm. Bez względu na ograniczone wymiary
precyzyjny rzeźbiarz zdołał zmieścić portrety apostołów i sceny z Pisma Świętego, oddając wiele
niezwykłych szczegółów. Obserwacja mikroskopowa wykazała wyjątkowe umiejętności tej osoby,
która potrafiła umieścić na obiekcie zatłoczone sceny, elementy architektoniczne, meble i narzędzia
do pisania, z których niektóre były niemożliwe do rozróżnienia przed zakończeniem czyszczenia.
Porównanie z podobnymi ortodoksyjnymi przedstawieniami ikonograficznymi doprowadziło do
wniosku, że rzeźbiarzem był prawdopodobnie prawosławny mnich, którego sztuka była inspirowana przez zachodnie trendy jego epoki.
Stwierdzono również, że zewnętrzne powierzchnie były kiedyś lakierowane, ale zachowały się
tylko małe obszary naturalnego, utlenionego lakieru. Niespodzianką było, że drewniana część krzyża była pusta, jego wnętrze było wypełnione gruntem, a wewnątrz krzyża znajdowały się przyklejone i zabezpieczone biały, cylindryczny obiekt oraz brązowa masa. Po wnikliwym przemyśleniu
materiały te wydostano i poddano obserwacji pod mikroskopem, a następnie zanalizowano za pomocą XRF. Obserwacja mikroskopowa potwierdziła obecność włókien jedwabiu i wosku pszczelego, a analiza XRF wykazała obecności K, Cu, Mn, Fe, Zn i Ca na białym, cylindrycznym obiekcie
i Κ, Ca, Ti, Mn, Fe, Cu, Zn, Pb, Br, Sr w brązowej masie. Występowanie tych materiałów wskazuje
97
na to, że w środku krzyża mogły być umieszczone kawałek ludzkich szczątków świętego i część jego
ubrania – przyklejono je pszczelim woskiem.
Uświęcony krzyż można uznać za znaczący kulturowo materiał o świętym znaczeniu, prawdopodobnie zawierający ludzkie szczątki. Konserwacja obiektu na tym etapie objęła mechaniczne
i chemiczne czyszczenie pod mikroskopem, a także konsolidację niestabilnych drewnianych powierzchni. Badania będą kontynuowane w celu sprawdzenia wszystkich obecnych materiałów,
pomogą też zadecydować o podjęciu odpowiednich kroków przygotowujących do bezpiecznego
przechowywania obiektu. Przyszłe postępowanie konserwatorskie obejmie scalenie uszkodzonych
części, umocowanie bez zasłonięcia pozostałych części obiektu oraz umieszczenie ich z powrotem
w ramie.
98
Akustyczne wykrywanie owadów Xylophagous w instrumentach
muzycznych
Sandie Le Conte*, Stéphane Vaiedelich
Laboratoire de recherche et restauration du Musée de la musique, Paryż, Francja
*sleconte@cite-musique.fr
Emmanuel Nicolas
Laboratoire de recherche et restauration du Musée de la musique, Paryż, Francja
Francois-Rabelais University, INSERM U930, Tours, Francja
Jean-Hugh Thomas
LAUM, Université du Maine, Le Mans, Paryż, Francja
Owady Xylophagous mogą spowodować duże uszkodzenia drewnianych zabytków dziedzictwa
kultury. Klasycznym sposobem na wykrycie obecności owadów jest wizualna obserwacja obiektów
– często są praktykowane bezpośrednia obserwacja lub endoskopia wideo. W niektórych muzeach
możliwe jest również przeprowadzenie radiografii X-ray, ale nie daje ona informacji, czy owady są
żywe i aktywne. Obecność owadów można również wykryć, stosując metody pośrednie – poprzez
obserwację postępującej degradacji oraz na podstawie otworów wytworzonych w drewnie przez
owady podczas opuszczania obiektu.
Do stwierdzenia obecności owadów zaproponowano także różne urządzenia akustyczne, jednak
nie są one wystarczająco wrażliwe, żeby zanotować hałas emitowany przez małe owady Anobium
Punctatum (najczęstszy gatunek Xylophageous w naszym klimacie i muzeach). Klasyczne systemy
opierają się na zapisie szumu w zakresie słyszalnej częstotliwości wytwarzanego przez termity.
My proponujemy zastosowanie emisji akustycznej do wykrywania owadów w zabytkowych,
drewnianych instrumentach muzycznych. Używając czujników o bardzo wysokiej częstotliwości
i wzmacniaczy o wysokim poziomie z powodu akustycznego tłumienia w drewnie, mamy możliwość słuchania dźwięków, jakie owady wytwarzają w drewnie. Wstępne badania przeprowadzono w celu wyboru optymalnego materiału konektorów, które pozwalają na wysoki współczynnik
przenikania i który może być bezpiecznie stosowany w warstwie lakieru lub farby. Przetwarzanie
sygnałów jest następnie przeprowadzane na podstawie analizy głównych składowych w stosunku
do szumu filtrów, aby potwierdzić obecność Xylophageous. System służy do potwierdzenia potrzeby
dalszych zabiegów dezynsekcyjnych z użyciem atmosfery beztlenowej.
99
Gotycka Pieta z bazyliki ojców dominikanów w Jarosławiu – analiza
technologiczna polichromowanej drewnianej rzeźby przy użyciu
nieinwazyjnych metod badawczych
Agnieszka Luboń-Radwańska
Konserwacja Zabytków, Kraków, Polska
Małgorzata Walczak*, Anna Mikołajska
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Polska
*mwalczak@asp.krakow.pl
Małgorzata Urbańczyk-Zawadzka, Robert Paweł Banyś
Ośrodek Diagnostyki, Prewencji i Telemedycyny, Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Polska
Gotycka rzeźba drewniana, polichromowana i złocona przechowywana jest w ołtarzu głównym
bazyliki Matki Boskiej Bolesnej ojców dominikanów w Jarosławiu. Pieta otoczona jest wyjątkowym
kultem wiernych i od stuleci czczona jest jako cudowna figura. Jej historia sięga XIV w., kiedy to
ukazała się na drzewie gruszy i poniekąd wskazała to miejsce na budowę świątyni. Dzieje cudownej
figury są niezwykle bogate i wiążą się z wielowiekowymi dziejami Polski, koronowanymi głowami,
przedstawicielami słynnych rodów szlacheckich i magnackich oraz tysiącami pątników, którzy do
dnia dzisiejszego wypraszają u Maryi wiele łask.
Jak głosi legenda, w XIV w. figura ukazała się pastuszkom na drzewie polnej gruszy za miastem. Gdy przeniesiono ją do miejskiej kolegiaty w Rynku, nocą powróciła na pierwotne miejsce,
gdzie wytrysnęło cudowne źródło. W miejscu objawienia zbudowano więc drewniany kościół,
a następnie w 1421 r. – murowany. Po przekazaniu go w 1629 r. we władanie jezuitom świątynię
rozbudowywano i wzbogacano o zabudowania klasztorne. W cudowny sposób Pieta wielokrotnie
ocalała z pożogi i najazdów wojennych. W 1777 r. klasztor wraz z bazyliką przekazano ojcom
dominikanom.
Do czasu bieżących badań rzeźba nie była poddawana profesjonalnym pracom konserwatorskim
i analizom, a wykonane przy niej prace o charakterze „odnowień” nie były nigdzie opisane. Istniejące opracowania dotyczące figury mówią głównie o jej historii i tradycji, nie poruszając istotnych
spraw z dziedziny historii sztuki, techniki i technologii wykonania dzieła. Z tego powodu w aktualnych pracach przy zabytkowej rzeźbie wytyczono obowiązkowe kierunki działań:
– z zakresu historii i historii sztuki: przebadanie i zebranie wszystkich materiałów oraz publikacji dotyczących tematu, z określeniem warsztatu, a także próbą dokładnego datowania,
– z zakresu specjalistycznych badań fizykochemicznych: wykorzystanie dostępnych, nieinwazyjnych metod badawczych, tj. XRF, dwuźródłowej tomografii komputerowej, rentgenografii, zdjęć luminescencji UV i w podczerwieni oraz analiz technologicznych (badanie drewna
i włókien), które mają określić budowę technologiczną warstw stratygraficzno-historycznych,
a także stan zachowania tych warstw oraz ich datowanie,
100
– z zakresu konserwacji techniczno-zachowawczej oraz plastyczno-estetycznej: przeprowadzenie zabiegów zabezpieczających i wzmacniających strukturę warstw z dążeniem do ukazania
pierwotnej polichromii.
W założeniu jest wykonanie pełnej konserwacji technicznej oraz estetycznej. W trakcie badań
specjalistycznych ujawniona zostanie budowa technologiczna rzeźby, a także ustali się zasięg i datowanie poszczególnych warstw. Dokładna analiza warstw pozwoli na wysnucie właściwych wniosków konserwatorskich i umożliwi podjęcie decyzji dotyczącej ekspozycji konkretnej warstwy historycznej przy jednoczesnym poszanowaniu wielkiego kultu, jakim jest otoczona cudowna Pieta.
101
Zakodowana kolorowa historia – identyfikacja pigmentu na wieku
Sarkofagu Ptolomejskiego Dziecka jako pomoc w identyfikacji
powtórnie wykorzystanych elementów konstrukcyjnych
Catherine S. Mallinckrodt
UCLA/Getty Conservation of Archaeological and Ethnographic Materials, Los Angeles, USA
cmallinckrodt@ucla.edu
Powszechnie wiadomo, że Egipcjanie budowali bardzo skomplikowane i bezpieczne konstrukcje transportu zmarłych w zaświaty. Mimo że może się to wydawać kontrowersyjne, iż trumny
były opróżniane z ich „mieszkańców” i używane powtórnie, to istnieją dowody na ponowne ich
wykorzystywanie. Na fali egiptomanii, która rozpoczęła się po XVIII-wiecznych odkryciach starożytnoegipskich grobowców, części trumien były ponownie używane, aby sprostać wymaganiom
kolekcjonerów.
Pierwsze etapy analizy technicznej Sarkofagu Ptolomejskiego Dziecka z Museum of Man w San
Diego przyniosły prawdopodobną tezę, że dolny blok (stopy) i rzeźbiona twarz mogły być użyte
z różnych trumien i różnych okresów. Prezentacja będzie identyfikowała strukturalne i stylistyczne
różnice, które sugerują ponowne użycie, i podsumuje kontekst ponownego zastosowania – zarówno
w starożytności, jak i w czasach współczesnych. Przedstawione zostaną metody analityczne użyte
do odróżnienia składowych części wraz z odpowiednimi wynikami analiz.
Struktura i metody produkcji zostaną przedstawione za pomocą graficznych ilustracji i fotografii
rentgenowskich. Porównanie mieszanek pigmentów i mikrostruktury cząsteczek pigmentu z głowy, ciała i stóp będzie towarzyszyło adnotacjom fotomikrografów, analizom fluorescencji rentgenowskiej i analizom dyfuzji rentgenowskiej. Do prezentacji zostaną także włączone obrazy fotografii kryminalistycznej, które wykazują obecność błękitu egipskiego, z krótkim opisem techniki
obrazowania zdjęć. Przedstawione zostaną istotne informacje na temat skuteczności tych technik
analitycznych w odkrywaniu charakterystycznych różnic w elementach starożytnego obiektu.
102
Zabezpieczenie zabytkowego drewna przed podziemnymi termitami
w Jazd, w Iranie. Studium przypadku: Lustrzany Pałac – Muzeum
MarziyehSaffar
Vali-e-asr University, Rafsanjan, Iran
Sepideh Poormohamedi
Islamic Azad University, Science & Research Branch, Teheran, Iran
Sasha RiahiMoghaddam
Art University of Isfahan, Iran
sasha_riahi@yahoo.com
Ze względu na położenie miasta Jazd w gorącym i suchym klimacie poważnym problemem dla
zabytkowych budowli i przedmiotów artystycznych są podziemne termity. Owady te pracują 24 godziny na dobę, stopniowo zjadając celulozę zawartą w materiałach w ich środowisku. W zależności
od typu kolonia termitów może pokryć 22 mkw. Zaradcza kontrola jest trudna ze względu na duże
populacje tych szkodników, ich rozległe terytoria i ukryte życie.
Lustrzany Pałac – Muzeum to stary dwór w mieście Jazd zbudowany około stu lat temu. Według
zasad elegancji budynek jest połączeniem tradycyjnych perskich wzorów architektury z architekturą europejską. Otoczony ogrodem dwór jest muzeum, w którym przechowywane są stare książki
i lustra z cennymi, drewnianymi ramami, są tam też wykwintne, drewniane drzwi i okna.
Po zaatakowaniu w czerwcu 2010 r. ażurowych drzwi budynku przez podziemne termity, a także
z obawy o rozprzestrzenianie się insektów w drewnianych ramach luster oraz innych przedmiotach
artystycznych, które są przechowywane w muzeum, rozpoczęto badania nad możliwością kontroli
termitów. Początkowo zebrano próbki owadów i zidentyfikowano je jako Vagans anacanthotermes,
a następnie przystąpiono do planowania walki z tymi niszczącymi czynnikami i ustalenia metody
ochrony.
W pierwszym etapie kontroli i szybkiego zastopowania działalności termitów drewniane drzwi
i inne zainfekowane konstrukcje zostały spryskane 1-procentowym roztworem chloropiryfosu.
W kolejnym etapie, mając na uwadze długoterminową ochronę, zastosowano dwie metody: stworzenie bariery chemicznej i systemu przynęt. Pierwsza metoda polega na wtryskiwaniu trucizny
– użyto w niej insektycydu z grupy pyretroidów oraz permetryny i imidaklopridu z grupy neonicitinoids. Truciznę wtryśnięto w podłogi i ściany muzeum oraz w warstwy gleby. W drugiej metodzie
system przynęt został zainstalowany w ogrodzie wokół budynku – w ten sposób, w przypadku
potencjalnego ponownego ataku, termity zostałyby wyeliminowane poprzez zwabienie ich do trucizny. W tym systemie przynęty zawierające inhibitor syntezy chityny, heksaflumuron umieszczono
w stacjach znajdujących się w ziemi i nad ziemią.
Wyniki zastosowanych metod w tym drewnianym muzeum były bardzo zadowalające. W ciągu
24 miesięcy wyeliminowano populację Vagans – populacja termitów w stacjach z 46/23 proc. spadła
do zera i zagrożenie całkowicie zniknęło.
103
Prace badawcze i konserwatorskie dotyczące XVIII-wiecznych,
tradycyjnych ikon malowanych na podłożu drewnianym, z regionu
Maramuresz: Trzy hierarchie z drewnianego kościoła Narodzenia
Najświętszej Marii Panny w Ieud
Michescu Andreea
Akademia Sztuk Pięknych, Wydział Historii Sztuki i Zakładu Teorii Konserwacji i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego, Bukareszt,
Rumunia
michescuandreea@yahoo.com
Postolache Dana
Spółka Restaurowania i Konserwacji Malarstwa „DanArt”, Bukareszt, Rumunia
Położony w północnej Transylwanii region Maramuresz jest znany na całym świecie z autentyczności tradycyjnej kultury w jej różnych formach wyrazu. Lokalne dziedzictwo obejmuje drewniane
kościoły, z których wiele datowanych jest na początek XVIII w. Są one cenione nie tylko ze względu
na architekturę ludową, ale także z uwagi na piękno malarstwa ściennego wewnątrz budynków.
Mniej znane, ale wciąż mające duże znaczenie są ikony oraz inne przedmioty dekoracyjne, które
urozmaicają wnętrza kościołów.
Głównym celem badań jest przedstawienie cech tradycji malarstwa ikonowego w XVIII w. w Maramuresz, przy rozważaniu tych kwestii w kontekstach technicznym i historycznym. Niniejsze studium koncentruje się na badaniach naukowych, a następnie konserwacji ikony malowanej przez
jednego z niewielu znanych artystów – Alexandru Ponehalskiego – który jest uważany za reprezentatywnego twórcę dla tradycyjnego stylu malarstwa ikonowego rozwiniętego między XVIII a XIX w.
w Maramuresz.
Trwający rok projekt badawczy skupił się na ikonie przedstawiającej Jana, Grzegorza i Bazylego,
należącej do kościoła Narodzenia Najświętszej Maryi Panny znajdującego się we wsi Ieud, który
jest ważnym obiektem wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Ikona została wykonana przez Alexandru Ponehalskiego, lokalnego twórcę znanego
głównie jako malarz ścienny, który malował wiele drewnianych kościołów w Maramuresz.
Ikonę namalowano na drewnianym podłożu w technice tempery, w stylu bizantyjskim. Wszystkie trzy postacie malowane są w formie opisowej – portrety są wyraziste, ale dekoracja szat jest
bardzo graficzna, ukrywa wszelkie szczegóły anatomiczne. Ważnym elementem ikony jest złocone
i grawerowane tło – dekoracyjny element organiczny będący echem ozdobnego stylu barokowego
z Europy Zachodniej.
Przeprowadzona analiza techniczna dzieła dostarczyła informacji dotyczących pochodzenia
i wykorzystania zastosowanych materiałów. Mikroskopowe obserwacje przekrojów próbek wykazały wewnętrzną strukturę warstwy obrazu, a rentgenowskie analizy fluorescencyjne (XRF) ujawniły typy pigmentów i innych materiałów używanych przez artystę. Techniczne aspekty związane
były ze stanem zachowania obiektu. Ze względu na fluktuacje mikroklimatu w miejscu przechowywania obrazu sposób zachowania materiałów ikony był specyficznym rezultatem szczególnego
rodzaju zniszczenia. Wszystkie badania przyczyniły się do ustalenia głównych cech technicznych
104
obiektu, a poza tym dostarczyły ważnych danych na temat stanu zachowania materiałów użytych
do jego stworzenia. Wyniki badań naukowych były jednoznaczne i decydujące o późniejszym postępowaniu konserwatorskim.
Przeprowadzone badania naświetliły też najważniejsze aspekty tradycyjnego malarstwa ikon
w Maramuresz między XVIII a XIX w., potwierdzając cenne informacje na temat historycznych,
technicznych i stylistycznych kwestii wraz z odpowiednimi zabiegami konserwatorskimi. Ponadto,
bazując na tych analizach, ich autorzy zamierzają zachęcić innych konserwatorów do odkrywania
oraz konserwacji piękna tradycyjnego malarstwa ikonowego, jakie istnieje w ramach rumuńskiej
etnograficznej kultury w regionie Maramuresz.
105
Techniczne studium materiałów i występowania biodegradacji
w drewnianej, grecko-rzymskiej tarczy
Nagla M. Ali
Conservation Department, Faculty of Archaeology, Uniwersytet w Fayoum, Egipt
nma00@fayoum.edu.eg
Rabea Radi
Atfiyah Authority, Egipt
Shaimaa Sayed
Conservation Department, Ministry of State, Egipt
Jednym z najbardziej interesujących elementów egejskiego oręża z czasów grecko-rzymskich
była drewniana tarcza, która zakrywała prawie całego wojownika. W naszym przypadku był to
wydłużony prostokąt znany jako „wieżowa tarcza”. Składała się ona z płótna, drewna i skóry, miała
kolorowy rysunek boga Anopis wznoszącego ręce do góry, a między nimi widoczne było słońce.
Długość tarczy wynosiła 50 cm, a szerokość – ok. 32 cm.
Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza dotycząca starożytnej, grecko-rzymskiej
tarczy, która prowadzona jest wybranymi technikami naukowymi. Obecne badania obywają się
w dwóch częściach. Kolejny raport (z drugiej części) będzie opisywał odrestaurowanie i konserwację tego samego obiektu.
Drewniana tarcza była badana za pomocą kilku technik, m.in.: mikroskopu optycznego, skaningowego mikroskopu elektronowego (SEM), spektroskopii dyspersji energii rentgenowskiej (EDX),
X-ray, spektroskopii w podczerwieni z transformacją Fouriera (FTIR), chemicznej analizy i badań
mikrobiologicznych prowadzonych w celu określenia składu chemicznego i ocenienia, jakim zmianom uległy pigmenty w wyniku złego przechowywania bez klimatycznej kontroli. Hematyt zidentyfikowano w czerwonym kolorze przy badaniu skóry, a węgiel – w czerni. Mikroskopię optyczną
zastosowano do identyfikacji rodzaju drewna i rodzaju zakażenia. SEM wykazał natomiast efekt
infekcji grzybami i bakteriami na drewnie, płótnie oraz skórze, a także osłabienie konstrukcji, spękania i ubytki w wielu częściach.
106
Powrót do źródeł. O roli badań archiwalnych w rekonstrukcji historii
i konserwacji mebli na przykładzie dzieł Louisa Delanoisa
z Łazienek Królewskich w Warszawie
Małgorzata Podkańska
Małgorzata Podkańska – historyk sztuki, konserwator tkanin, konsultant, Luksemburg
malgo@podkanski.com
Latem 2012 r., w czasie przygotowań do planowanej konserwacji sygnowanych mebli siedziskowych Louisa Delanoisa (dwie kanapy, osiem foteli i cztery taborety) stanowiących wyposażenie Sali
Salomona i Rotundy pałacu w Łazienkach Królewskich, została przeprowadzona szczegółowa kwerenda1. Jej celem było precyzyjne ustalenie proweniencji tych zabytków, ich datowanie oraz próba
rekonstrukcji wyglądu oryginalnej tkaniny obiciowej. Dokładne studia i porównywanie dokumentów zachowanych w zbiorach francuskich i polskich doprowadziły do interesujących odkryć2.
Po pierwsze, stwierdzono z całą pewnością, że meble te znalazły swoje stałe miejsce w pałacu w Łazienkach dopiero w 1792 r.3. Po drugie – omawiane meble, uznawane dotąd za jednorodny komplet, zidentyfikowano jako przedmioty pochodzące z trzech bliskich czasowo, ale odrębnych zamówień zrealizowanych przez Louisa Delanoisa dla króla Stanisława Augusta w latach
1767–1768/9. Na początku zamówiono dwie kanapy, które teraz znajdują się w Sali Salomona
– zakupiono je osobno, za pośrednictwem paryskich marchands-tapissiers. Fotele i taborety natomiast
zamówił później w imieniu króla architekt Victor Louis, który nadzorował w Paryżu realizację zaprojektowanego przez siebie wyposażenia wnętrz sal Zamku Królewskiego w Warszawie. Z treści
zamówienia wynika, że fotele wykonano według dostarczonych projektów4.
Po trzecie, zweryfikowano i potwierdzono ważne szczegóły dotyczące wykonania mebli: ustalono precyzyjnie, niekiedy dzienne daty prac, nazwiska autorów projektów – zarówno mebli, jak i ich
oryginalnej tkaniny obiciowej – a także nazwiska wykonawców poszczególnych etapów prac snycerskich, pozłotniczych czy tapicerskich. Należy podkreślić, że tylko część dostarczonych z Paryża
do Warszawy jako komplet 36 foteli i taboretów była ukończona, kilkanaście nie miało pozłoceń,
a ich tapicerka była wykonana en blanc, czyli bez nałożenia tkaniny obiciowej.
Meble wraz z innymi zamówionymi i nadesłanymi w tym czasie elementami wyposażenia
wnętrz przez 15 lat składowano w zamkowej gardemeuble. Prace polegające na uzupełnieniu brakujących pozłoceń i tapicerki wykonano dopiero w 1792 r. w Warszawie pod kierownictwem tapicera
królewskiego – pana Susson – a więc niemal ćwierć wieku po wykonaniu samych mebli. Wcześniej,
przed 1792 r. przynajmniej należące do kompletu fotele i taborety nigdy nie były eksponowane i nie
stanowiły wyposażenia żadnej z warszawskich rezydencji Stanisława Augusta. Stąd też należy podać w wątpliwość powtarzaną w literaturze tematu teorię, że meble te natychmiast po ich przywiezieniu odniosły ogromny sukces w Warszawie i że warszawscy rzemieślnicy na wyścigi kopiowali
wzory wykonane przez Delanoisa.
Kolejne tomy – już XIX-wiecznych – archiwaliów w językach polskim i rosyjskim dostarczyły
danych o dalszych pracach przeprowadzonych przy opisywanych obiektach. Na podstawie szczegółowych studiów archiwalnych zidentyfikowano zachowane w Łazienkach Królewskich fotele
107
i taborety jako jedyne zachowane meble siedziskowe z wyposażenia Pokoju Portretowego zaprojektowanego przez Victora Louisa i Jeana-Louisa Prieura. Według literatury przedmiotu meble zaprojektowane do Pokoju Portretowego albo nie dotrwały do naszych czasów, albo nigdy nie zostały
wykonane.
Kluczem do identyfikacji i prześledzenia losów mebli stała się ich pierwotna tkanina obiciowa.
Wymiary, ornament i raport tej tkaniny zrekonstruowano (w ogólnym zarysie) na podstawie szkiców tkaniny ściennej umieszczonej na projektach Victora Louisa – rozwinięciach ścian Pokoju Portretowego5.
Badania doprowadziły również do sformułowania pytania, na które nie znamy jeszcze odpowiedzi – dlaczego to właśnie Delanois, jako jeden z licznych i nienależących do grupy najsłynniejszych
w tym czasie paryskich maîtres-menuisiers, otrzymał tak poważne zlecenie z warszawskiego dworu?
Wówczas był on bowiem dopiero od siedmiu lat mistrzem stolarskim menuisier en sièges, a meble
zamówiono, zanim Delanois wykonał swe sztandarowe prace dla utytułowanej klienteli. Wydaje się
jednak, że już wcześniej – jak wynikałoby z zapisów w księdze rachunkowej – artysta ten wykonał
na zamówienie paryskich marszandów kilka poważnych prac dla Stanisława Augusta.
Przypisy:
1
Kwerenda została przeprowadzona przez autorkę dla Pracowni Konserwatorskiej „ART-RENO” Rajnera
Smolorza z Zabrza na zamówienie Łazienek Królewskich.
2
Podkańska M. (2012), Opracowanie wyników kwerendy dotyczącej dwóch kompletów mebli francuskich z kolekcji
Stanisława Augusta ze zbiorów Łazienek Królewskich w Warszawie, Warszawa.
3
AGAD (National Archives), Warszawa, Polska, Archiwum księcia Józefa Poniatowskiego, 181, fol. 96.
4
Archives de Paris, Paris, France. Livre des Ouvrages. Furnitures de Meubles Faits au Credit Par M.Delanois
Maître Menuisier, fol. 97.
5
Gabinet Rycin BUW (Print Cabinet in the Library of the University of Warsaw), Warszawa, Polska, T. 192,
nr 50 i 52.
108
Badania konserwatorskie malarstwa ściennego z XVIII w. w drewnianych
kościołach z regionu Maramuresz
Postolache Dana*, Darida Ioan
Uniwersytet Sztuk Pięknych w Bukareszcie oraz Uniwersytet w Pitesti, Rumunia
Restoration and Conservation of Paintings Company „Danart”, Bukareszt, Rumunia
* dana_ioan_04@yahoo.com
Od początku XX w. rumuńskie drewniane kościoły były ważnym przedmiotem badań dla
coraz większej liczby specjalistów w dziedzinie ochrony zabytków, niewiele jednak z prac badawczych dotyczyło malarstwa ściennego w tych kościołach. Temat ten podejmowali oczywiście
badacze historii sztuki, jednak oni mają na uwadze przede wszystkim aspekty ikonograficzne,
nie prowadzą badań nad identyfikacją formuł stosowanych przez malarzy tworzących malarstwo
ścienne z XVIII w. ani nad odrębnością ich stylu oraz techniki malowania. Projekty europejskie
służyły jako punkty wyjściowe dla restauratorów, którzy podejmowali wszelkiego rodzaju badania techniczne zmierzające do zidentyfikowania i zrozumienia problemów, a także oferowania
ich rozwiązań zgodnie z międzynarodowymi praktykami konserwatorskimi.
Niniejsza praca jest częścią pracy doktorskiej zakończonej w 2012 r. i pokazuje rumuńskie działania konserwatorskie przeprowadzone w kościele Narodzenia Najświętszej Marii Panny (zabytek
UNESCO) znajdującym się we wsi w regionie Maramuresz. Badania zostały zakończone wdrożeniem niektórych metod konserwatorskich stosowanych podczas projektu. Włączenie ośmiu drewnianych kościołów na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO
wpłynie na rozszerzenie praktyk konserwacji i restauracji oraz ustabilizowanie stanu zachowania
malowideł ściennych w Rumunii.
Wyniki badań zespołów konserwatorskich przedstawiają główne cechy techniki znanej jako tempera klejowa, która była używana przez malarzy ściennych w XVIII w. w Maramuresz. Zabiegi
konserwatorskie oparte na podstawowych zasadach naukowych zostały dostosowane do specyfiki
tej techniki właściwej dla rumuńskich drewnianych kościołów, uwzględniono też wiele zaawansowanych form deterioracji.
Mając to na uwadze, grupa ekspertów rumuńskich twierdziła, że malowidła w drewnianych kościołach z Maramuresz są namalowane alternatywną techniką do tradycyjnego malarstwa temperowego. Technika przedstawiona w tej prezentacji jest obecnie znana jako tempera klejowa distemper
– pojęcie odnosi się do stosowania kleju zwierzęcego jako medium wiążącego pigmenty. Uwagi
dotyczące wielorodności technik malarskich w drewnianym kościele w Maramuresz objawiły nam
zjawisko kulturowe tkwiące w tradycji i ówczesnych wizjach.
Istnieje ok. 35 zakończonych projektów konserwatorskich, a wiele innych jest w toku. Korzystne
wyniki renowacji drewnianych kościołów przyciągnęły publiczność z zagranicy i są one teraz doceniane w całej ich wartości oraz pięknie. Malarstwo ścienne z drewnianych kościołów w Maramuresz
tworzy ogromne, powszechne dziedzictwo. Poprzez ich autentyczność, wartości artystyczne i piękno zabytki te wzbogacają duszę i serce, trafiają w sedno współczesnej świadomości. Bez nich nasza
kultura byłaby uboższa.
109
Opracowanie wzornictwa, konstrukcji oraz technologii wykończenia
powierzchni drewnianych posadzek ozdobnych w rekonstruowanym
dworze w Kolbuszowej
Anna Różańska*, Piotr Beer
Katedra Technologii, Organizacji i Zarządzania w Przemyśle Drewnianym, Wydział Technologii Drewna,
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Polska
*annamaria.rozanska@gmail.com
Głównym celem pracy są charakterystyka i analiza czynników wpływających na możliwości rekonstrukcji oraz opracowanie koncepcji rekonstrukcji posadzek w XIX-wiecznym dworze w Kolbuszowej. Cele pomocnicze obejmują:
– charakterystykę wzornictwa, konstrukcji, technologii wykonania i stanu zachowania ozdobnych, drewnianych posadzek znajdujących się w analogicznych do dworu w Kolbuszowej zabytkowych obiektach południowo-wschodniej Polski i na tej podstawie opracowanie koncepcji rekonstrukcji,
– opracowanie technologicznych uwarunkowań rekonstrukcji (z uwzględnieniem możliwości
przeniesienia zachowanych posadzek z innych obiektów),
– wykonanie dokumentacji konstrukcyjnej i technologicznej.
Podłoga jest elementem architektonicznym, który w połączeniu ze ścianami i stropem stanowi
integralną część wnętrza. Jest to wartościowy element wnętrza zabytkowego – zarówno pod względem estetycznym, jak i konstrukcyjnym (Tajchman, 1994). Posadzka może być ozdobą wnętrza
dopasowaną do obowiązującej stylistyki, opracowania ścian czy dobranych mebli. Może stanowić
tło, na którym wyeksponowane zostaną określone obiekty, sugerować podziały wnętrz, tworzyć
złudzenia zmian planu, na jakim zostały założone, czy też zmuszać do odpowiedniego ustawiania
mebli. Centralnie położona rozeta jest często dominującym elementem dekoracji wnętrza.
Zakresem badań objęto dwory południowo-wschodniej Polski, w których zachowały się drewniane posadzki ozdobne. Przy wyborze obiektów do badań kierowano się zasadą oryginalności
posadzek, ze szczególnym uwzględnieniem posadzek znajdujących się in situ, niepoddawanych
wcześniejszym konserwacjom.
Zabytkowe posadzki ozdobne – ze względu na swoją cenę – były wyrazem prestiżu i określały
pozycję właścicieli lub wyrażały ich aspiracje. Dlatego wykonane z drewna posadzki dworów oscylują między wzorcami pałacowymi a ludowymi. Podłogi różnią się także konstrukcją. Według definicji podłoga jest poziomą konstrukcją wewnątrz budynku i składa się z kilku warstw: konstrukcji
nośnej, ewentualnej ślepej podłogi oraz posadzki [PN-EN 13756: 2004].
W zależności od użytego materiału posadzki można podzielić na: kamienne, ceramiczne, z tworzyw sztucznych oraz posadzki drewniane. Drewniane posadzki mogą być wykonane z desek, bruku kostkowego, deszczułek, drewnianej mozaiki, płyt ociosowych, płyt oklejanych, płyt litych oraz
innych drewnopochodnych. Drewniana posadzka jest zespołem pojedynczych drewnianych elementów ułożonych na konstrukcji nośnej lub na podłodze ślepej. Składają się na nią moduły płyt
posadzkowych jako prefabrykowane jednostki złożone z połączonych ze sobą za pomocą systemu
110
łączników elementów. Posadzki takie układane są na legarach, na legarach i deskowaniu (kratownicach bądź ślepej podłodze) lub na ciągłej powierzchni nośnej [PN-EN 13756: 2004] i mogą mieć
budowę jedno- lub kilkuwarstwową.
Wybór wzornictwa posadzek przeprowadzono z uwzględnieniem stopnia reprezentacyjności
obiektu i przeznaczenia pomieszczenia, wzięto również pod uwagę wzornictwo w sąsiednich pomieszczeniach. Istotne były także właściwości materiałowe drewna: analiza roli wzornictwa tafli
posadzkowych dla ich stabilności wymiarowej oraz rozkład naprężeń sorpcyjnych, rola gatunku
i budowa drewna.
Analiza konstrukcji obejmowała konstrukcję podłogi, posadzki i elementarnej tafli posadzkowej
w aspekcie techniczno-wytrzymałościowym. Ocenie podlegała zdolność do przenoszenia obciążeń
własnych i użytkowych oraz naprężenia na skutek obciążeń statycznych i dynamicznych. Badano
funkcję poszczególnych warstw konstrukcyjnych podłogi oraz rolę złączy w konstrukcji posadzek.
Oceniono także wpływ stosowanych rozwiązań konstrukcyjnych na stan zachowania zabytkowych
posadzek. Projekt rekonstrukcji posadzki musi uwzględniać współczesne normy budowlane poprzez wprowadzanie izolacji termicznych i przeciwwilgociowych oraz dostosowanie się do wymagań przeciwpożarowych.
Analiza technik i środków wykończenia podłóg dotyczyła metod wykonania, wykończenia powierzchni (olejowanie lub woskowanie) i ułożenia posadzki. Badając właściwości powłok wykończeniowych, uwzględniono takie właściwości, jak: barwa, połysk, twardość, odporność na ścieranie,
odporność na zarysowania, kąt zwilżania i energia powierzchniową.
Ponieważ projektowana posadzka ma się znajdować w Parku Etnograficznym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, a zatem w instytucji o określonej misji, należy uwzględnić możliwość przeniesienia zabytkowych posadzek znajdujących się w innych obiektach. Badania
wytrzymałościowe drewna XIX-wiecznych posadzek z kilku dworów położonych w południowo-wschodniej Polsce potwierdziły dobry stan ich zachowania – mogą być one przeznaczone do pomieszczeń o mniejszym natężeniu ruchu.
Istotnym zagadnieniem jest także odtworzenie konstrukcji nośnej podłogi – jest to ważne ze
względu na wartość historyczną zabytkowych konstrukcji, ponieważ pozwala przyszłym pokoleniom zachować wiedzę o rodzajach stosowanego drewna, preferowanych rozwiązaniach konstrukcyjnych oraz rodzajach konstrukcji posadzki charakterystycznych dla danego regionu.
Należy nadmienić, że w myśl Ustawy o ochronie zabytków z 2003 r. zabytkowe posadzki podlegają ochronie prawnej, a jedynym dopuszczalnym ograniczeniem tej ochrony jest zachowanie przez
nie wartości użytkowych.
Tajchman J. (1996), Wartościowe elementy drewniane występujące w zabytkach architektury wymagające szczególnej ochrony przeciwpożarowej, w: Ochrona przeciwpożarowa obiektów zabytkowych, Materiały Konferencji II Międzynarodowego Sympozjum, Kraków 17–21 X 1996, Poznań, s. 51–70.
111
Projekt konserwacji Herkulanum: identyfikacja materiałów organicznych stosowanych na malowanym drewnie archeologicznym
Diego Tamburini, Jeannette Jacqueline Łucejko*, Francesca Modugno, Maria Perla Colombini
Departament Chemii i Chemii Przemysłowej, Uniwersytet w Pizie, Włochy
*j.lucejko@ns.dcci.unipi.it
Dom Telephusa w Herkulanum (Zatoka Neapolitańska, Włochy) jest rzymskim domem zasypanym przez wybuch Wezuwiusza w 79 r. Budynek miał drewniany, dekorowany dach, którego części zostały wydobyte w 2009 r. spod kilku metrów zestalonego piroklastycznego materiału w rejonie
Starożytnej Linii Wybrzeża, w bardzo mokrym środowisku. Dach, w dobrym stanie zachowania,
nosi ślady oryginalnych, malowanych dekoracji.
W ramach Projektu konserwacji Herkulanum (inicjatywa Packard Humanities Institute przy współpracy Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Napoli e Pompei oraz Szkoły Brytyjskiej
w Rzymie) podjęto badania, aby zrozumieć technikę malarską zastosowaną przez rzymskich malarzy do dekoracji dachu. W związku z tym pobrano 18 mikropróbek (mniej niż 500 µg) z materiałów
malarskich z dziewięciu części dachu i przeanalizowano je.
Dwie różne techniki analityczne – chromatografia gazowa i spektrometria masowa (GC-MS) oraz
piroliza w połączeniu z chromatografią gazową i spektrometrią masową (Py-GC/MS) – zostały użyte
do identyfikacji medium oraz innych substancji organicznych. Wyniki uzyskane w obu technikach
pozwoliły na potwierdzenie malarskiego medium i materiałów konserwatorskich zastosowanych
w czasie odkopywania obiektu. Zebrane dane informują o stosowanych technikach malarskich i ich
stanie zachowania, przyczyniając się do planowania strategii konserwacji.
112
Projekt oceny metod czyszczenia markieterii Boulle’a
Caroline Thomas*, Frédéric Leblanc
Decorative Arts Section, Conservation Department, Centre de Recherche et de Restauration des Musées de France (C2RMF), Francja
*caroline.thomas@culture.gouv.fr
Ponowne otwarcie XVIII-wiecznych pokoi w sekcji sztuk dekoracyjnych Luwru było okazją, aby
rozważyć przeprowadzenie zabiegów konserwatorskich markieterii Boulle’a. Badania zostały podjęte w centrum badań i restauracji C2RMF i były prowadzone przez Dział Sztuki Dekoracyjnej.
Intarsja/markieteria Boulle’a wykonana jest z pięciu elementów: szylkretu/rogu, mosiądzu, cyny,
hebanu i łączących wypełniaczy. Pierwsze trzy zostały nałożone i docięte według wzorca, a następnie łączone z części w tzw. pierwszą część (szylkret jako tło) i odpowiednio drugą w układzie
odwrotnym (mosiądz lub cyna jako tło). Następnie ryciny wykonano dłutem i wypełniono czarnym
materiałem, stwarzając iluzję głębi kompozycji. Wiele z oryginalnych rycin zostało zniszczonych
przez wcześniejsze restauracje mające na celu usunięcie tlenków lub oczyszczenie powierzchni
– sytuacja ta doprowadziła do wzięcia pod uwagę innych metod czyszczenia oraz ich wpływu na
użyte oryginalnie materiały.
Protokół badań miał na celu ocenę, ile materiału usunięto podczas różnych metod czyszczenia,
poprzez pomiar różnicy wysokości pomiędzy skorodowanym obszarem oraz częścią oczyszczoną.
Głównym zadaniem było znalezienie najodpowiedniejszych metod i narzędzi. Różne ryciny były
mierzone na głębokość i szerokość na elementach mosiężnych pochodzących z mebli powierzonych
C2RMF przez Luwr, aby w ten sposób je przeanalizować, a następnie poddać restauracji. Zrobiliśmy próbki z trzech poziomów głębokości grawerowania: najgłębsza na 121 mikronów, średnia na
70 mikronów, a najmniejsza na 21 mikronów. Pomiary te, będące porównywalne do tych obserwowanych na intarsji mebli, dały nam skalę odniesienia dla naszej metody czyszczenia. Protokół oceny
obejmował głównie mikrofotografie, połyskomierz i Hirox.
Aby uzyskać pomiary, które mogłyby być powtarzalne i niezawodne, metoda oceniania wyników badania została pomyślana następująco:
1. Wybraliśmy i przygotowaliśmy trzy serie próbek jak najbliżej odpowiadające składowi stopu
metalu (mosiądz ZN30) i korozji intarsji w trzech głównych rodzajach korozji: mocny ciemny,
średni żółto-brązowy i jasny.
2. Prawie 20 produktów i technik zostało przebadanych w serii próbek.
3. Skupiliśmy się na korekcie pomiaru z systemem blokującym na płycie umożliwiającym powtarzalność, więc mogliśmy zmierzyć wiarygodnie każdą próbkę przed zabiegami konserwatorskimi i po nich.
4. Pomiary pomiędzy dwoma wartościami referencyjnymi dały wartość różnicy między skorodowanym obszarem a oczyszczoną powierzchnią, co pomogło ocenić poziom zniszczenia spowodowany użyciem różnych technik.
Nasze wyniki zaprezentujemy na podstawie oceny poziomu zniszczenia i stanu powierzchni, zaproponujemy też alternatywne postępowania konserwatorskie, które zostały opracowane w trakcie
tego badania.
113
Zarządzanie schematem konserwacji pozłacanego, polichromowanego,
rzeźbionego dzieła sztuki z wykorzystaniem aplikacji programu
Open Source. Studium przypadku bram świątyni z ortodoksyjnego
Templon w północnej Grecji
Tsipotas Dimitrios*, Hatzi Efrosini
Faculty of Wood and Furniture Design and Technology, Technological Educational Institute of Larisa, Grecja
*dtsipotas@yahoo.gr
Niniejsze studium przypadku opisuje niezwykle zniszczony i niestabilny, pozłacany, polichromowany, rzeźbiony w drewnie obiekt dziedzictwa sakralnego pochodzący z kościoła Zaśnięcia
Najświętszej Marii Panny z 1862 r., który znajduje się w południowo-wschodniej części prefektury
Pieria, w miejscowości Old Skotina. Obiekt ten składa się z dwóch skrzydeł drzwi, z których każde
jest rzeźbione z jednego bloku drewna i ma wygrawerowane, malowane płyciny oraz pozłacane
dekoracje drewniane.
Przeprowadzone prace badawcze, dokumentacja, rejestrowanie i analizy koncentrowały się na
czterech celach: wielkość, kształt i styl, materiały konstrukcyjne i technologie, stan deterioracji i dokumentacja postępowania konserwatorskiego. Aby usprawnić sposób, w jaki zarządzano badaniami i zabiegami konserwatorskimi oraz raportowano przebieg prac, wykorzystano rozwój oprogramowania komputerowego i możliwość zrobienia zdjęć cyfrowych.
Do zebrania powyższych informacji wykorzystano typowe niedestrukcyjne i destrukcyjne metody. Do edycji i uzyskania informacji technologicznych oraz stylistycznych zastosowano: fotografię
w różnych warunkach oświetleniowych (widzialne, UV) i z użyciem różnych metod (widok normalny, makrofotografia), mikroskopię cyfrową, mikroskopię optyczną, skaningową mikroskopię
elektronową (SEM) oraz skanowanie laserowe 3D wraz z projektowaniem 2D/3D i oprogramowaniem. Aby określić względną wilgotność i gęstość, odwołano się do metod mechanicznych, do rozpoznawania materiałów oraz technik zaś wybrano analizę chromatografii gazowej i spektrometrii
masowej (GC-MS). Identyfikacje gatunku drewna przeprowadzono metodą optyczną i skaningowej
mikroskopii elektronowej z wykorzystaniem internetowych baz danych gatunków drewna oraz
oprogramowania identyfikacyjnego. Dodatkowo użyto oprogramowania kolorymetrycznego do
określenia pre- i postkonserwatorskich wyników czyszczenia powierzchni.
Skuteczność, bezpieczeństwo i odwracalność, gdzie jest to możliwe – to główne kryteria wyboru
metod oraz materiałów stosowanych w praktyce konserwatorskiej. Ogólne czyszczenie powierzchni przeprowadzono po rozległych badaniach i wykorzystaniu ustalonego oprogramowania oraz
systemu baz danych do czyszczenia utlenionych lakierów z malowanych dzieł sztuki. Estetyczna
reintegracja została przeprowadzona po cyfrowej obróbce zdjęć z określonych obszarów. Ekspozycję i komunikację z publicznością rozwiązano za pomocą prezentacji, edycji zdjęć i graficznych programów projektowych wraz z zaprojektowaniem oraz produkcją odpowiedniej, niedrogiej gabloty
wystawowej.
Podczas prezentacji zostaną przedstawione trudności oraz rozwiązania opracowane przez konserwatorów, m.in.: skuteczne planowanie, dokumentacja, rejestrowania, badania, wykonanie i osta-
114
teczne przekazanie wszystkich wyników badań, a także poszczególne etapy postępowania konserwatorskiego. Zaprezentowane zostaną opracowanie danych oraz edycja zdjęć w oprogramowaniu
2D/3D do projektowania, a proces integracji powyższych informacji za pomocą prezentacji i oprogramowania do edycji obrazu będzie wyjaśniony. Przedstawione zostaną również środki techniczne
oraz indywidualne umiejętności i doświadczenie wymagane w dekodowaniu artystycznych, naukowych i metodologicznych składników ogólnego planu konserwacji dla szerokiej rangi komunikatywnych i edukacyjnych wyników.
115
Smocze Sanie – studium techniczne i konserwacja pojazdu konnego.
Badania na temat zachowania i potrzeby powłoki zabezpieczającej
na uszkodzonych złoceniach olejnych
Léa Wegwitz
Rijksmuseum, Amsterdam, Holandia
l.wegwitz@rijksmuseum.nl
Studium to dotyczy XVIII-wiecznych konnych sań z Narodowego Muzeum Pojazdów i Turystyki (Château de Compiègne) z Francji, które w 2010 r. zostały wypożyczone przez muzeum jako
przedmiot mojej pracy magisterskiej w dziedzinie konserwacji mebli. W czasie roku sanie zostały
poddane rozległym historycznym, technicznym i naukowym badaniom z wykorzystaniem krajowych laboratoriów i włączeniem się w pracę historyków oraz konserwatorów malarstwa w dziedzinie powozów, konserwatorów struktur drewnianych, a także naukowców w dziedzinie materiałów
zabytkowych.
Podczas złotej ery w XVII w. sanie były rekreacyjnym pojazdem luksusowym na europejskich
dworach, jednak ilość dokumentacji dotyczącej ich stosowania lub budowy jest bardzo skąpa. Dokładne obserwacje i analizy techniczne, które przeprowadzono na tych saniach, zostały porównane
z dawnymi traktatami o budowie pojazdów konnych. Badania te wykazały, że z wielką ostrożnością
podchodzono do wyboru materiałów i ich obróbki w celu zwiększenia ich odporności strukturalnej.
Porównanie uwidoczniło, jak rozległa analiza technik i materiałów stworzyła zasób wiedzy na temat historii sań oraz ich pochodzenia. Niniejsze opracowanie zawiera obszerną analizę ujawniającą
pięć kolejnych systemów dekoracyjnych.
W raporcie stanu zachowania zaznaczono, że zarówno struktura, jak i warstwy dekoracyjne wymagają konserwacji. Z jednej strony, sanie są złożonym obiektem używanym w ekstremalnych warunkach klimatycznych dla transportu, z drugiej zaś – są przykładem przepychu. Obejmują one
szeroki zakres materiałów: farby, złocenia, drewniane płyciny i stolarkę, metal, a także tapicerkę.
Aby dostosować się do tej różnorodności, pewna ilość zastosowanych technik analitycznych i protokołów konserwacji – takich jak cieniowanie moiré lub wypełnienia z teksturą przy użyciu silikonowych odcisków oraz wykorzystanie cyklododekan jako warstwy izolacyjnej – została zapożyczona
z innych dziedzin, a niektóre z nich zostały zastosowane po raz pierwszy, z korzyścią dla konserwacji mebli.
Prezentacja uwypukli badania naukowe przeprowadzone przy konserwacji. Konieczne było,
zwłaszcza biorąc pod uwagę bardzo zły stan zachowania złocenia olejnego na drewnianych częściach, ustalenie, czy uszkodzone złocenie wymaga powłoki zabezpieczającej, czy też nie, a jeśli
to konieczne, trzeba było zaproponować najbardziej odpowiednią warstwę ochronną. W tym celu
opracowaliśmy model olejno-złoconych próbek porównywalnych ze znalezionymi na saniach: złocenie olejne poddane ekstremalnym warunkom klimatycznym, a teraz przechowywane w środowisku muzealnym.
Dzięki literaturze i badaniom wstępnym wybraliśmy różne systemy ochronne: tradycyjny lakier (szelak), werniks konserwatorki (Regalrez 1126 ®) i wosk ochronny (mikrokrystaliczny wosk
116
Cosmoloid 80H). Badania dokumentują zachowanie złocenia olejnego na drewnie – techniki wciąż
rzadko badanej w dziedzinie konserwacji. Ujawniają one potrzebę warstwy ochronnej na tego typu
złoceniu, gdy uległo ono zniszczeniu. Technika profilometrii zastosowana po raz pierwszy w takiej
sytuacji przynosi istotne informacje o stanie degradacji powierzchni.
Prezentacja przekaże detale bieżących kwestii konserwacji obiektów, które należą jednocześnie
do kategorii mebli, rzeźby i malarstwa, oraz zasugeruje, że innowacje mogą czasami polegać na rzucaniu nowego światła na techniki, bez ograniczania wiedzy do określonych specjalności. Przedstawione też będą problemy konserwacji, a także refleksje dotyczące traktowania drewnianej struktury
oraz powierzchni dekoracyjnych.
117
Konserwacja drewnianych struktur architektonicznych – nowe warunki,
potrzeby i perspektywy
Krzysztof Wieczorek
Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, Oddział Mazowiecki, Polska
awiec3@interia.pl
Celem posteru jest analiza współczesnych warunków technicznych wykonywania prac przy
zabytkowych strukturach architektonicznych i przedstawienie sposobów przeciwdziałania negatywnym zjawiskom w tym obszarze. Propozycje zmian elementów dotychczasowych praktyk konserwatorskich dotyczą etapu przygotowywania założeń do programów konserwatorskich, wyboru
materiałów konserwatorskich i budowlanych oraz narzędzi pracy. Są one odpowiedzią na zmienione warunki korzystania z budulca drewnianego i zwiększoną podaż współczesnych produktów
przemysłowych odmiennych od tradycyjnych, a decydujących o końcowym efekcie prac konserwatorskich, które są dodatkowo utrudniane przez niedostatek dobrych wzorów i opracowań teoretycznych oraz niedobór wykwalifikowanych rzemieślników.
Pożądana staje się zmiana sposobu traktowania zabytków drewnianych, które będąc nośnikami
wartości historycznych i artystycznych, są także zabytkami techniki oraz dziełami kultury technicznej o głębokich wartościach naukowych, edukacyjnych i pozamaterialnych. Prezentacja opiera się
na wnioskach z badań i obserwacjach zebranych w przygotowywanej do druku rozprawie Architektura i budownictwo drewniane w Polsce. Wpływ właściwości drewna i tradycyjnych technik ciesielskich na
formę i trwałość obiektów zabytkowych.
Obok zmienionych warunków ekonomicznych i prawnych do nowych warunków natury technicznej, w jakich wykonywane są prace konserwatorskie przy strukturach drewnianych, należą:
– zwiększona możliwość wyboru drewna na cele konserwatorskie z bogatszej niż w przeszłości
oferty handlowej wynikająca ze wzrostu zasobów lasów w Polsce,
– różnice w wyglądzie śladów pozostawianych przez współczesne narzędzia na drewnie w uzupełnieniach struktur w porównaniu ze śladami po tradycyjnych narzędziach ręcznych na elementach oryginalnych,
– używanie współczesnych gwoździ, wkrętów, śrub i łączników metalowych, które wpływa na
zmianę detali konstrukcji i przyśpiesza zanik tradycyjnych umiejętności ciesielskich,
– zmiany w zasadach produkcji i stosowania chemicznych środków ochrony drewna wymuszające poznawanie i stosowanie tradycyjnych technicznych metod ochrony drewna,
– zwiększona podaż i stosowanie do modernizacji zabytków nowych materiałów malarskich,
ociepleniowych, budowlanych i dekarskich, a także współczesnych mediów i modeli okien,
brak wypracowanych technicznych i estetycznych kryteriów oceny efektów konserwacji oraz
rekonstrukcji zabytkowych struktur drewnianych.
Autor postuluje uzupełnienie dotychczasowego zakresu badań architektonicznych i materiałów
budowlanych w zabytkach o badania historycznych warunków i zasad stosowania drewna w budownictwie oraz wykorzystywanie wyników tych prac w programach konserwatorskich. Dzięki
temu w postępowaniu konserwatorskim niepotrzebne będą rozwiązania współczesne lub anachro-
118
niczne, niezgodne z poziomem rozwoju umiejętności, narzędzi i urządzeń w czasach powstania zabytku. Znajomość dawnych technik umożliwia wykonywanie rekonstrukcji brakujących detali bez
uszczerbku dla formy budowli i zachowanie ocalałych dokumentów kultury technicznej właściwej
dla epoki i regionu, w których zabytek powstał.
Stosowanie się do podstawowych zasad sztuki (techniki) ciesielskiej, czyli budowlano-technicznych sposobów ochrony drewna i właściwego doboru materiału, uchroni zabytki i samych
konserwatorów przed możliwymi szkodliwymi skutkami niepotrzebnego używania chemicznych
środków ochrony drewna, a także umożliwi bezpieczne wykorzystywanie zabytkowych domów
drewnianych.
Sposobem upowszechnienia korzyści ze stosowania się do zasad tradycyjnego ciesielstwa może
być specjalna wystawa prezentująca dorobek polskiej sztuki ciesielskiej, obrazująca historię budownictwa drewnianego z technicznego punktu widzenia. Przy wykorzystaniu współczesnych środków multimedialnych obok samych dzieł polskiej architektury drewnianej mogą być pokazane także nieznane szerzej zasady konstrukcyjne oraz techniki i technologie stosowane w budownictwie na
naszych ziemiach w przeszłości.
Oryginalne detale architektoniczne, modele konstrukcji, narzędzia i urządzenia techniczne oraz
fotografie i filmy prezentujące sposoby operowania dawnymi narzędziami mogłyby być podstawą
w kształceniu kadr konserwatorskich, architektów i rzemieślników. Dla szerokiego odbiorcy natomiast byłyby one atrakcyjną formą edukacji i zachętą do korzystania z zabytkowych domów drewnianych oraz utrzymywania ich w historycznej postaci.
119
Zmiany właściwości drewna dębu po trzech latach ekspozycji w warunkach
podwodnych na stanowisku archeologicznym w Zatoce Puckiej
Hann Wróblewska*, Andrzej Fojutowski, Magdalena Komorowicz, Aleksandra Kropacz, Andrzej Noskowiak
Instytut Technologii Drewna, Poznań, Polska
h_wroblewska@itd.poznan.pl
*
Pomian Iwona
Centralne Muzeum Morskie, Gdańsk, Polska
Drewno dębu jest gatunkiem znanym ze stosunkowo dużej odporności na degradację powodowaną przez czynniki biotyczne. Od wieków stosuje się je do budowy statków i łodzi, które w trakcie użytkowania stale narażone są na destrukcyjne działanie wody i organizmów wodnych. Wiele
z tych obiektów pływających uległo zatopieniu, a ich wraki, zalegając na dnie mórz i w osadach dennych starych portów, stopniowo niszczeją. Dziś są to obiekty archeologiczne dostarczające cennych
informacji historycznych, technologicznych, cywilizacyjnych i kulturowych.
Aby zachować wraki statków dla przyszłych pokoleń, podejmowane są programy badawcze
(np. MoSS, MACHU), których celem jest lokalizacja wraków, ich badanie i zabezpieczenie. Niektóre
wraki są wyławiane i poddawane zabiegom konserwatorskim w muzeach z myślą o ich przyszłej
ekspozycji. Zabiegi te są bardzo drogie i czasochłonne, a nie zawsze przynoszą spodziewane efekty, zwłaszcza w przypadku dużych jednostek. Przykładem może być wrak szwedzkiego okrętu
„Waza”. W związku z tą sytuacją zrodziła się idea zabezpieczania wraków w miejscu ich znalezienia
lub innym bezpiecznym miejscu na dnie morskim i monitorowania panujących tam warunków. Jednym ze sposobów monitorowania ma być śledzenie zmian zachodzących w drewnie współczesnym
zatopionym w sąsiedztwie podmorskich stanowisk archeologicznych. Dotychczasowa wiedza
o szybkości i wielkości zmian zachodzących w drewnie pod wpływem podwodnego środowiska
morskiego, a także przebiegu procesów degradacyjnych jest niewystarczająca i wymaga eksperymentalnego pogłębienia.
W ramach projektu MACHU (Managing of Cultural Heritage Underwater) podjęto badania nad
wpływem środowiska Morza Bałtyckiego na właściwości współczesnego drewna dębowego. Próbki drewna zostały umieszczone na podwodnych stanowiskach archeologicznych. Celem badań było
określenie zmian właściwości drewna dębowego po różnych okresach ekspozycji w wodzie morskiej w porównaniu z właściwościami bliźniaczych próbek kontrolnych niewystawionych na takie
działanie. Wyniki mają ukazać zmiany w drewnie współczesnym dębu (Quercus sp.) spowodowane
przebywaniem próbek (250 x 10 x 10 mm) w środowisku morskim przez okres trzech lat od zatopienia na stanowisku archeologicznym w średniowiecznym porcie w Pucku.
Badane próbki po wyłowieniu z wody morskiej poddawano wstępnej ocenie organoleptycznej,
a następnie klimatyzowano i przygotowywano do badań fizycznych, chemicznych i biologicznych.
Oznaczono ubytek masy i gęstość drewna, odczyn drewna (pH), wytrzymałość na zginanie i moduł sprężystości, wytrzymałość na ściskanie wzdłuż włókien, podatność na rozkład powodowany
przez grzyby Coniophora puteana i Trametes versicolor, a także zawartość głównych (celuloza, lignina,
120
pentozany) i ubocznych składników chemicznych drewna (substancje rozpuszczalne w wodzie, etanolu i 1-procentowym wodnym roztworze NaOH, substancje mineralne).
Uzyskane wyniki wskazują widoczne i wymierne zmiany w drewnie dębowym zanurzonym
w wodzie morskiej na trzy lata. Stwierdzono znaczną zmianę barwy próbek, zaobserwowano zasiedlenie powierzchni próbek przez skorupiaka (Balanus improvisus) i małża (Mytilus trossulus) oraz
kolonie siatecznika bałtyckiego (Electra crustulenta). W porównaniu z próbkami kontrolnymi badane próbki charakteryzowały się: ok. 17-procentowym spadkiem gęstości, prawie 30-procentowym
ubytkiem masy drewna, ok. 40-procentowym spadkiem wytrzymałości na zginanie, ok. 55-procentowym spadkiem wytrzymałości na ściskanie. Stwierdzono dziesięciokrotny wzrost zawartości
składników mineralnych, wzrost odczynu pH, nieznaczny spadek zawartości celulozy (ok. 2 proc.),
zmniejszenie zawartości substancji rozpuszczalnych w wodzie, etanolu i 1-procentowym wodnym
roztworze NaOH. Badania wykazały również znaczny wzrost podatności drewna na rozkład powodowany przez grzyby podstawczaki. Dalsze obserwacje zmian zachodzących w drewnie mogą być
przydatne jako wskaźnik (bioindykator) zmian do celów ochrony i monitorowania podwodnych
obiektów archeologicznych.
121
Badania stopnia degradacji mokrego drewna wykopaliskowego
z Biskupina. Charakterystyka metodami klasycznymi i instrumentalnymi
Magdalena Zborowska, Włodzimierz Prądzyński
Instytut Chemicznej Technologii Drewna, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Polska
*mzbor@up.poznan.pl
Jeannette Łucejko, Diego Tamburini, Maria Perla Colomnbini
Instytut Chemii i Chemii Przemysłowej, Uniwersytet w Pizie, Włochy
Leszek Babiński
Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Polska
Badanie stopnia degradacji drewna o wartości historycznej jest jednym z etapów procesu konserwatorskiego. To na podstawie jego rezultatów konserwatorzy podejmują decyzję o kluczowym
aspekcie procesu konserwacji artefaktu. Charakteryzacja drewna jest zagadnieniem złożonym,
gdyż materiał ten wykazuje znaczne zróżnicowanie zarówno na poziomie submikroskopowym, mikroskopowym, jak i makroskopowym. Dodatkowym czynnikiem, który powoduje zróżnicowanie
w strukturze tego materiału, a występuje w przypadku drewna wykopaliskowego, jest jego degradacja. Jej rodzaj oraz skala zależne są od wielu czynników, spośród których najważniejszym są
warunki zalegania. Powoduje to, że rozpoznawanie i charakterystyka obiektu są skomplikowane,
a obserwowany efekt zmian jest niejednokrotnie trudny do oszacowania.
Badania wybranych właściwości fizycznych, najczęściej wykonywane w pracowniach konserwatorskich, pozornie wydają się prostym wskaźnikiem degradacji drewna wykopaliskowego. W rzeczywistości wymagają jednak dogłębnej wiedzy na temat zmienności wybranych cech drewna w zależności od gatunku, klasy biosocjalnej, wieku i wielu innych czynników. Rozpoznanie gatunku
– podstawowy warunek przeprowadzenia prawidłowej interpretacji rezultatów analiz, właściwości
fizycznych – a w dalszej kolejności analiza makro- i mikrostruktury przybliżają jedynie do poznania
faktycznego stanu zachowania drewna w określonych warunkach. Istotnym ograniczeniem zastosowania tychże analiz w badaniach z zakresu dziedzictwa kulturowego jest konieczność pobierania
próbek w ilości, która nierzadko powoduje znaczny ubytek w obiekcie archeologicznym.
Techniki klasyczne polegające na ocenie właściwości fizycznych lub chemicznych pozwalają
na interpretacje zjawisk, jakie towarzyszą degradacji drewna w zaistniałych warunkach, jednak
są często stosowane wybiórczo lub w ograniczonym zakresie ze względu na wielkość próbek potrzebnych do analizy. Są to techniki czasochłonne, co powoduje, że wykonanie badań niezbędnych
podczas oceny stanu zachowania drewna archeologicznego obiektu wielkogabarytowego ogranicza się często do kilku prób. Uzyskane w ten sposób wyniki mogą nierzetelnie obrazować faktyczny rozkład drewna. Co więcej – są to techniki niszczące, co dyskryminuje je w badaniach dóbr
kultury w świetle ostatnio obowiązujących w muzealnictwie trendów. Wykorzystanie metody mikrodestrukcyjnej, takiej jak piroliza sprzężona z chromatografią gazową i spektrometrią masową
(Py-GC/MS), do oceny stopnia rozkładu drewna archeologicznego prezentuje nowe możliwości,
jeśli chodzi o charakteryzację stopnia degradacji przedmiotów drewnianych o wartości historycz-
122
nej. Technika ta – do zalet której z pewnością można zaliczyć wysoką czułość, szybki czas analizy
oraz niewielkie ilości materiału, które są niezbędne do przeprowadzenia analizy (na poziomie µg)
– pozwala na charakteryzację stopnia degradacji drewna poprzez analizę produktów pirolizy polimerów wchodzących w skład drewna, takich jak celuloza, hemicelulozy i lignina na poziomie
molekularnym. Pozwala stwierdzić, na jakim poziomie drewno uległo degradacji, np. jakie składniki główne ligniny uległy destrukcji, część gwajacylowa lub syryngilowa ligniny, a co za tym idzie
– stwarza możliwość pogłębienia wiedzy o stopniu degradacji drewna w stosunku do analizy klasycznej.
Istotnym punktem prac badawczych jest interpretacja rezultatów i ich relacja w stosunku do
wyników otrzymanych za pomocą technik powszechnie stosowanych w pracowniach konserwatorskich.
Badania prowadzono na mokrym drewnie archeologicznym wydobytym z torfu podczas prac
wykopaliskowych realizowanych na terenie Muzeum Archeologicznego w Biskupinie. Materiał
badawczy – drewno z gatunku dębu – wytypowano na bazie najczęściej wydobywanych obiektów podczas prac wykopaliskowych prowadzonych na terenie Europy Środkowej. Zdecydowana większość badań dotyczących zarówno oceny warunków zalegania, stopnia degradacji,
jak i konserwacji przeprowadzona została na obiektach z drewna dębowego, a co za tym idzie
– opracowania poświęcone dębowym znaleziskom wydają się gruntowne i powszechnie dostępne.
Podczas badań zastosowano metody klasyczne, tzw. na mokro, do oznaczania wybranych właściwości fizycznych i chemicznych na poziomie polimerów obecnych w analizowanym materiale
oraz technikę pirolizy Py-GC/MS do badań stopnia degradacji drewna archeologicznego na poziomie molekularnym. Zastosowanie dwóch rodzajów metod dało możliwość weryfikacji oraz wielopłaszczyznowych porównań wyników badań prowadzonych techniką Py-GC/MS z wynikami analiz właściwości fizykochemicznych, standardowo wykorzystywanych w ocenie stopnia degradacji
drewna.
123
Protection of mural polychromy on wood based on the selected wooden
temples in Poland and around the world
Jarosław Adamowicz
The Panel Paintings’ Conservation Unit, Faculty of Conservation and Restoration of Works of Art, Jan Matejko Academy of Fine Arts
in Krakow, Poland
jadamowicz@asp.krakow.pl
Issues related to the research and conservation of mural polychromy on wood are inextricably
linked to the preservation of wooden architecture. Wooden architecture and thus paintings on wood
fit into the cultural landscape and heritage of many countries. Polish examples of polychrome interiors of picturesque wooden churches of various religious groups are registered on the UNESCO
World Heritage list. For many years at national and international forums we have disseminated our
achievements in research, conservation and preventive conservation of wooden architecture and
decorations. The International ICOM-CC Conference in Warsaw in 2013 is an ideal forum to share
our achievements, experiences and thoughts in this field. From the Middle Ages to the present day
wooden sacral buildings have formed unique, distinct phenomena in the architectural and artistic
landscape of Poland. Preserved to this day, many temples built in wood are decorated with painted
murals. Many of these buildings have priceless medieval triptychs and panel paintings, which are
inextricably linked to them. There are various types of paintings on wood in the context of wooden
architecture:
– Monumental mural painting on wood which decorate the walls and ceilings,
– Painting adorning the fixed elements of the church furnishing, such as rainbow beams, collator
benches, tabernacles and pulpits, closely related to the interior mural decorations
– Panel paintings represented by the medieval setting of the altar: triptychs and diptychs,
– Panel paintings represented by the single panels of images or images that are part of the modern altars, and polychrome and monochrome decorative elements of the church fixtures.
For many years, the team of conservators of fine arts and scientists in Krakow have been carrying out a program of protection of the most valuable monuments of wooden architecture in
Malopolska. Between 1999 - 2012 comprehensive research and conservation of several medieval
wooden churches were conducted and include Debno in Podhale, Harklowa, Grywald, Sromowce
Nizne, Trybsz, Przydonica and Szalowa. Research and inventories were carried out in many other
buildings. The leading conservator who has supervised comprehensive restoration projects is Dr.
Jaroslaw Adamowicz of the Department of Conservation and Restoration of Works of Art at the
Academy of Fine Arts in Krakow, co-author and coordinator of many conservation research programs of polychrome wooden churches in Poland. His work abroad will provide other analogous
examples of the conservation, preservation and protection of polychromy in Austria, Switzerland,
Romania, Norway and Japan.
124
A study on the application of a Polymer nano-composite (PNC)
in conservation of the Abu Rouash wooden boat from the
First Dynasty – 2950 B.C.E.
O. Ali1, Y.Tristani5, M.Mostafa6, M.Wuttmann5, A. Orabi4, M. AbdRahman1, M. Othman1, M. Abd el Aziz1,
E.Kamal3 , E.Taha1 , A.Adel1, A. Elkhiar1 , B. Gehad*1, A. Medhat1 ,H. Khalil1, A. Adel1, N. Badr1, M. Ragab1, A. Gamil1, A.el Magraby1, I.Ezzat1 ,H. Galal2, M. Dayhoum1
The Grand Egyptian Museum – Conservation Centre – Special project laboratory, Giza, Egypt
1
The Grand Egyptian Museum – Conservation Centre – Microbiological investigation laboratory, Giza, Egypt
2
The Grand Egyptian Museum – Conservation Centre – Data base unit, Giza, Egypt
3
The Grand Egyptian Museum – Conservation Centre – Display preparation unit, Giza, Egypt
4
Institut français d’archéologie orientale, IFAO-Le Caire, Egypt
5
Ministry of State of Antiquity – Alexandria, Egypt
6
* basem_gehad@gem.gov.eg
This study aims to evaluate some selected nano polymers composites (NPCs) in the conservation
of the Abu Rouash wooden boat.
The funerary boat found in 2012 by the French mission at the archaic site of Abu Rawash is of
paramount importance in the history of the naval architecture of the ancient Egyptians. Different
methods were used for the documentation of the technological aspects and the details of the boat
construction. The strakes and planks forming the boat hull were scanned using high resolution scanner up to 600 dpi. The methods of joining planks in each stroke were traced based on the high resolution image to scale in order to identify the relationship between channels dimensions and method
of lashing. The construction of the boat gave indications of the high technology used during this
period and highlights the relationship to later boat like the Cheops of boat from the Old Kingdom.
Radiocarbon dating confirms the date proposed for the boat as well as the cemetery; the calibrated
date resulted from the analysis was 2950 B.C.E.
Wood and plant fibres are the principal component of older boats. Characterization of the wood
has some merit, not only from the historic perspectives but also for enabling informed conservation.
The different wood pieces or “planks” may show singular type or singular deterioration patterns
and thus warrant customized approaches to treatment.
Thermal Degradation of cellulose may also cause a decrease in crystallinity. Also there are relations between the mechanical properties and the cell wall behaviour .The structural braces of wood
cell walls are wound at a characteristic angle and sense around the fibre axis, which are clearly visible in scanning electron microscope images.
Nanoscience and nanotechnology are revolutionizing materials science in a pervasive way, in a
manner similar to polymer chemistry’s revolution of materials science. Polymer nano-composites
(PNCs) based on a co-polymer of Methyl methacrylate and Hydroxy Propyl Cellulose were prepared using an eco-friendly ultrasonic bath at 4°C, Wet chemistry was used to prepare nano-photo
catalysts and stabilizers. The objective of this study was to study the changes induced in the physical-mechanical properties of wood when subjected to consolidation treatments with PNCs, with the
125
aim to establish a protocol for the selection of the most appropriate methods for the consolidation of
wood that has been severely damaged by insects and microorganisms. Several tests were carried out
using consolidates and fillers on detached fragments from the original boat, taking into account the
variety in the deterioration rates and the visual appearance of the wood specimens. Consolidation
materials were combined in mixtures and these mixtures were evaluated before and after series of
accelerated ageing tests (UV and thermal ageing). Microscopic investigations included light microscopy, scanning electron microscopy, Fourier Transform Infrared Spectroscopy and Colourimetry.
The aim of the experiments was to determine the behaviour of the samples as a function of both the
PNCs and the characteristics of wood and according to the following parameters: density, hygroscopicity, volumetric contraction, hardness, and axial compressive strength. Following polymerization, there is an obvious improvement of mechanical properties and microbial resistance.
126
The conservation-restoration treatment of the Valletta timber drawbridge
Josef Aquilina
Wood Conservation Department, Heritage Malta, Malta
joseph.schiro@gov.mt
When the Sovereign Knights Hospitallers of St John of Jerusalem, of Rhodes and of Malta built
the formidable fortified city of Valletta after the Great Siege of Malta in 1565, it was then regarded
as one of Europe’s most important works of military architecture and was held as a model of fortification of its time. The city could be accessed from three gates which were all destroyed during
the British rule in Malta and were replaced with others. The discovery of a bascule type drawbridge
which was found abandoned in a disused area in Fort St Elmo in Valletta led to the speculation as to
whether the drawbridge originally formed part of the main land front gate called Porta Reale.
In the paper, the different typologies of drawbridges found in Malta and in other countries will
be illustrated first. This will be followed by a description of the characteristics and elements which
are found in the wooden deck of the drawbridge in question. Second, we present the constituent
elements and the scientific tests which were carried out on the wood and the finishes, to try and
establish a date to the timber structure. The methods which were used in the construction of the
drawbridge including the framed structure, the joinery and manner of assemblage, its numbering
system and evidence of tool marks are presented and explained. Third, we illustrate the state of
preservation and the deterioration found in the drawbridge which includes severe weathering and
surface erosion, the raised grain, decay fungi, xylophagous insect attack, and tannic acid staining due
to the corrosion of the ferrous metals of the drawbridge.
Having given due consideration to the theoretical and methodological considerations described, the actual conservation intervention including the consolidation, cleaning and treatment of the
wood and metal parts forming part of the drawbridge is explained.
The multi-disciplinary approach to the conservation of the drawbridge has served as a catalyst
for further research as no other bascule drawbridge of the period of the Knights of Malta has survived. Since comparative analysis with other similar bridges is impossible, only further scientific and
archival research can answer the questions which have arisen during conservation.
The drawbridge is presently displayed in the newly-opened interpretation centre called The Fortress Builders which is dedicated specifically to communicate and exhibit the history and significance of Malta’s military architecture.
127
The Impact of external factors on the condition of the wooden
support and polychromy of the Portrait of King Władysław Jagiełło
– A presentation of research and conservation treatment
Oliwia Buchwald-Zięcina
Wawel Royal Castle in Krakow, Poland
oliwia@onet.pl
The degradation of wooden panel paintings is caused by numerous factors which may be biological, chemical, physical-chemical and physical-mechanical. The polychrome layer constitutes a
matrix reflecting the processes occurring in the wooden support. An example of an object affected
by the above-described degradation is a portrait of King Władysław Jagiełło, which is the property
of the Diocesan Museum in Sandomierz (Muzeum Diecezjalne w Sandomierzu). This painting is the
oldest known portrait of the King (dating back to the second quarter of the 16th C.) is in very poor
condition.
Numerous physical-chemical examinations were performed in order to precisely determine
the painting’s technological structure and formulate an appropriate conservation work programme. Analysis included examinations with UV, IR, X-radiography as well as chemical tests
of the adhesive, the ground and the pigments from the original painting layer. The results of
laboratory tests confirmed that repainting covered an original painting of high aesthetic and
technological quality.
Before the conservation work commenced, the condition of the wooden support, the painting
layer and the painting frame, which constitutes an integral part of the painting, was very precarious. The support board (212 x 65 cm) consists of three linden wood boards chamfered on the edges.
They are end-joined in a vertical configuration. Increased relative humidity caused their swelling,
which resulted in numerous bubbles and losses in the paint layer. Dramatic fluctuations in relative
air humidity caused the splitting of the boards. The internal structure of the wooden support was
weakened and, in some parts, damaged completely by fungi, mould and, most critical, by active
woodworms feeding in the object. The painting and the ground layers, with their visibly weakened
internal structures and numerous losses, were very weakly affixed to the support. The object required immediate conservation treatment.
During the conservation treatment, the detached painting layers were consolidated. Complicated
dismantling of the frame slats was performed. For the duration of the conservation work, boards of
required shape, which matched the wooden support’s permanent deformations, took over the function of stabilising its movements. The object was disinfected, treated for pest control and impregnated. After removal of secondary layers the 16th C. painting was exposed, and is especially important
since it has no parallels with any other Polish painting. The secondary overpainting layers were also
removed from the polychrome layer and the gilded frame. The grounds on the painting were integrated and missing elements of the painting layer were reconstructed.
The conservation treatment revealed the original painting. The system of assembling the pain-
128
ting in its original frame could be achieved by strengthening of the wooden structure of the frame.
The function of the Gothic frame is to stabilise any movements of the wooden support. During the
conservation work, the influence of environmental conditions and changes on the painting were
monitored and deformations of the support boards were measured.
The painting is now a major element of the permanent exposition at the Diocesan Museum in
Sandomierz, Poland.
129
One particular case of a panel painting from the Eremitani Museum
and solutions for its conservation
Raffaele D’Agostino
Accademia di Belle Arti di Lecce via Libertini, Italy
raffaele55@teletu.it
Our intention here is to present the conservation treatment carried out in 2009 by the undersigned. The intervention involved a collection of four seventeenth-century painted panels from the
Stephen Piombin Collection, currently housed at the Eremitani Museum in Padua.
Given the homogeneity of the conservation conditions of the four paintings we decided to present
here the operation performed on one of the four panels, according to our opinion, the most interesting one, considering the subject of this conference. Therefore, we will concentrate on the wooden
support and the problems arising from its state of conservation, with particular attention to methodological choices concerning the conservation treatment.
The table in question was constructed at the end of the seventeenth century in poplar wood. The
dimensions of the support are of 72 x 101.5 x 0.5 cm. The pictorial decoration was executed using an
oil technique and gold leaf.
Due to scarce thickness, the support was extremely susceptible to temperature and humidity variations, and presented uneven warping deformation with longitudinal check.
A portion of the right side of the panel was broken, the deformed margins did not fit one another,
and the two sides had differing flatness.
As for the conservation treatment, reference was made to the innovative techniques developed by
Ciro Castelli and Andrea Santacesaria at Opificio delle Pietre Dure in Florence.
The checks have been improved with the inclusion of small triangular sections of wood wedges.
The most important and delicate part of the treatment was to restore the structural integrity and
planarity to the support. The operation had to be performed with particular caution considering the
thickness of the wooden panel.
We opted for the use of a special frame with movable linchpins, which allowed the recovery of
structural integrity and planarity of the support.
Finally, in order to limit susceptibility to thermohygrometric variations, the panel was bound to
a specific containment frame with springs to provide control of elastic movements without blocking
them.
130
Seated Virgin Mary by Master of the Kefermarkt Altarpiece. Specification
of the sculpture’s monochrome surface treatment, so called Holzsichtigkeit
Helena Dáňová1*, Anna Třeštíková1, Radka Šefců1, Václav Pitthard2
National Gallery in Prague, Czech Republic
1
Kunsthistorisches Museum, Vienna, Austria
2
* danova@ngprague.cz
The exquisite statue of the Seated Virgin Mary from the collection of the National Gallery in Prague (1475-80) has recently been attributed to the Master of the Kefermarkt Altarpiece, a significant
Upper Austrian follower of the famous sculptor Niclaus Gerhaert of Leyden. In the past the woodcarving unquestionably formed a part of the destroyed altar retable. The demanding restoration
revealed beneath the thick layer of the modern polychrome, a very rare preserved original surface
finish consisting of a thin monochrome glaze that was directly applied on the wood, known in German specialized literature, as Holzsichtigkeit.
The statue was carved from a carefully selected lime wood with a visible and beautiful structure,
which is quite unusual for lime wood. The selected wood formed an integral part of the perception
of the art work. The monochrome red brownish glaze illusively emphasized the volume of the sculpture. In the depths the colour is intense and enhances the impression of the deeper modelling. On the
protruding folds of a drapery the glaze is less intense and optically creates an impression of greater
volume. Monochrome altarpieces with the partial polychrome (eyes, lips) are a specific phenomenon of the late Middle Ages, which is associated with the expansion of the Protestant Reformation
ideas, but also with the subjective taste of donors.
To identify the original monochrome glazes is usually very difficult, due to the secondary polychrome layers on the sculptures’ surface. During the restoration and removal of the secondary
polychrome of the Seated Virgin Mary sculpture, such glaze was found on its surface together with
surviving old patina and dust deposits. Only the lips, eyelids and pupils are highlighted in dark
colour, as it was typical of this technique. These facts were confirmed and documented by material
investigation. The important benefit of the material research was the identification of a very thin red
brownish layer on an organic base, without inorganic pigments. The glaze layer was confirmed by
micro-optical analysis under ultraviolet light and, in parallel, the micro-chemical test for the presence of saccharides was also carried out. The layer was then analysed by means of gas chromatography-mass spectrometry (GC-MS).
The analytical procedure is based on an acidic hydrolysis of polysaccharide material to liberate
monosaccharides followed by their transformation into methyloxime acetates. According to the results storax it is plausible that storax is present. Storax (styrax) gum-resin is obtained from Liquidambar orientalis trees and was known in the Middle Ages under Arabic name ‘Luban Jawi’. According to
the literature storax resin has been used in perfumes, medicine and as a kind of incense. In our case,
the natural colour of storax was employed and it may have also been applied as a protective coating
for its elasticity or antibacterial properties. Generally, gum-resins are a combination of components
found in polysaccharidic gums and true resins. The resinous part of the storax is based on cinnamic
131
acid, cinnamyl alcohol and triterpenoid resins, which were detected by the subsequent GC-MS analysis, confirming the hypothesis.
This research and identification of the surface finish of the Seated Virgin Mary sculpture from
the National Gallery in Prague opens new possibilities for the interpretation and analysis of similar
monochrome glaze layers of Late Gothic carvings. Understanding not only the material substance of
these layers, but also the selection and treatment of the specific wood material can help to identify
and specify the process of carving and creation of art works within individual workshops. The Kefermarkt Altarpiece and the sculpture of the Seated Virgin Mary rank among the very first preserved
Late Gothic statues with such monochrome treatment.
132
Investigating miniature masterpieces: The technical study of boxwood
prayer beads in the Thomson Collection at the Art Gallery of Ontario
Lisa Ellis*, Alexandra Suda, Andrew Nelson, Ronald Martin, Zoe Morris,
Elizabeth Moffatt, & Richard Newman
Art Gallery of Ontario, Toronto, Canada
* lisa_ellis@ago.net
Focusing on the world’s largest collection of boxwood prayer beads from the Thomson Collection
of European Art at the Art Gallery of Ontario (AGO), and in anticipation of a major, jointly organized European, American and Canadian exhibition, this project was initiated by an AGO curator and
conservator and now includes collaborators from the Departments of Chemistry and Anthropology
at the University of Western Ontario and conservation scientists from the Canadian Conservation
Institute (CCI) and Museum of Fine Arts, Boston.
All ten of the Northern European, late Gothic/early Renaissance prayer beads in the Thomson
collection at the Art Gallery of Ontario are currently being investigated with the goal of understanding the intricacies of their construction and potentially identifying the work of individual sculptors
and workshops. The complex construction of these wooden carvings has until now defied attempts
at full understanding. The spherical objects range from a few to a maximum of ten centimetres in
diameter and some contain close to a hundred separately carved elements. In addition to the objects
being tiny, joins are obscured and elements stacked so that traditional X-radiography cannot fully
illuminate construction.
In addition to microscopy and X-radiography, the prayer beads’ construction methods are now
more completely revealed through micro-computed tomography (high-resolution X-ray tomography). The machine used is a Nikon Metris XT-225 microtomography (microCT) scanner, capable
of scans of the beads at a minimum of 37 voxels, and is housed in the Department of Sustainable
Archaeology at Western University. The micro CT scanner is relied upon for non-invasive three-dimensional studies of archaeological and bio-archaeological materials, and now artworks, revealing
samples’ internal structures and features. The scanner can investigate samples with a maximum
volume close to that of a human head. Most importantly for the purposes of this study, the environment in the imaging chamber is not subjected to high temperatures and correspondingly low
relative humidity.
Micro CT scanning exposes the construction secrets of these superlative carvings: some of the areas of deep relief were accessed through “windows” whereby portions of the exterior were removed
so that the sculptor’s tools could reach deeper portions of the carving. The “windows” were then
replaced in such a way as to be invisible to the viewer. A variety of traditional joining techniques
including tongue and groove joints, rabbets and butt joints secured with pegs, occasionally held in
place with an adhesive, were also revealed in the study.
Additionally, in order to understand original manufacture and subsequent repairs and restorations, minute samples of adhesives, coatings and polychromy are being analysed at the Cana-
133
dian Conservation Institute with Fourier transform infrared spectroscopy (FTIR); scanning electron
microscopy-energy dispersive spectrometry (SEM-EDS); thermal desorption-gas chromatography-mass spectrometry (TD-GC-MS); and with a Bruker Senterra dispersive Raman microscope. Dyes
extracted from a textile sample are being characterized by Liquid Chromatography - Mass Spectrometry by Richard Newman, Museum of Fine Arts, Boston.
This presentation will focus on technical aspects of the project including the decision making
path which led to the final choice of micro CT scanner, sharing micro CT data, as well as the uses and
limitations of the scientific findings in the analysis of these amazing wooden artworks.
134
High-resolution digital radiography for monitoring wood impregnation
treatments
Piotr Frączek1, Joanna Sobczyk1, Michał Obarzanowski1, Anna Klisińska-Kopacz,
Julio M. del Hoyo-Meléndez*1, Łukasz Bratasz1,2
Laboratory of Analysis and Non-Destructive Investigation of Heritage Objects, the National Museum in Kraków, Poland
1
Jerzy Haber Institute of Catalysis and Surface Chemistry, Polish Academy of Sciences, Cultural Heritage Research Group,
2
Kraków, Poland
* jdelhoyo@muzeum.krakow.pl
Impregnation of deteriorated wood with consolidating agents has frequently been employed
as a conservation measure since it often constitutes the only way of preserving the integrity of an
object. A variety of natural or synthetic consolidants has been widely employed as part of these
interventions. Consolidating agents exhibit different depths of penetration and their use may have
a dimensional impact on the wooden matrix. At the same time, it is important to evaluate the amount of consolidant solution reaching the damaged areas while achieving a uniform distribution
of the newly introduced material within the wooden structure. Museum collections may contain
wooden objects that were impregnated in the past using various types of consolidant solutions.
Nevertheless, the distribution of polymer substances throughout the object remains unknown.
The consolidated system is a combination of hygroscopic wood and water-repelling organic polymers. Therefore, their response to environmental variations becomes a difficult parameter to
model and predict.
Neutron radiography offers the possibility of monitoring impregnation processes in real time as
well as accurately tracing the consolidant distribution within a treated object due to the high sensitivity of neutrons for detecting hydrogen-rich materials. A practical restriction of neutron radiography is the necessity of bringing the investigated object to a distant specialised laboratory. This
limitation evidently excludes neutron radiography as a routine diagnostic tool for museum practice.
In contrast, digital radiography is a readily available method for imaging the structure of heritage
objects. However, it has been typically considered unsuitable for investigating organic materials due
to the low attenuation coefficients of light elements leading to poor contrast and lack of spatial resolution. This situation has recently changed with the introduction of high-sensitivity digital radiation
detectors. This study focused on imaging the polymer content during and after impregnation of
wooden objects using a direct digital X-ray system equipped with a flexible panel detector. A procedure consisting of normalising the images and subtracting the radiogram of the pure wood from the
images taken consecutively during the impregnation process allowed minimising the signal coming
from the wood structure and improving the visualisation of the polymer. The distribution of the
consolidant solution was successfully imaged given the condition that the polymer did not cause
any deformation of the wooden structure.
The proposed method has been further employed for monitoring the impregnation of various
heritage wooden objects. The technique has the potential for providing information about the
distribution of consolidating materials in objects that have undergone impregnation. In addi-
135
tion, the adverse effect of highly-absorbing layers of polychromy on the quality of the data was
assessed. The data generated from these investigations can be of enormous help to conservation
professionals interested in developing strategies for the efficient treatment of degraded wood.
By combining digital radiography and imaging techniques, several parameters can be evaluated
including the penetration and distribution of a consolidant as well as the effectiveness of the application method.
136
Wood in architecture of Nepal: research on objects from The Asia
and Pacific Museum in Warsaw
Barbara Gmińska-Nowak
Department of Technology and Paintings Techniques, Institute for the Study, Restoration and Conservation of Cultural Heritage,
Faculty of Fine Arts, University of Nicolas Copernicus, Toruń, Poland
barbara.gminska@gmail.com
The paper describes the dendrology study of wooden architectural elements from Nepal from the
collection of The Asia and Pacific Museum in Warsaw, showing the complexity of testing of wooden
monuments, combining technical analysis with the historical context of the object and the consequent restoration procedure.
Wood, next to the brick, stone and clay is one of the most important building materials found in
the traditional architecture of Kathmandu Valley - the administrative, cultural and historical centre
of Nepal, inhabited mainly by Newars. Almost everything that is commonly called Nepalese art - architecture, sculpture, painting, arts and crafts, and music - is in fact Newar art that developed during
the fifteenth and sixteenth century.
Wooden carved Nepalese monastery buildings, temples, palaces and private homes are the most
decorative elements and are examples of one of the most complicated and elaborate carvings in the
world. Characteristic features of Nepalese architecture are wonderful windows and doors, richly
carved roof struts and pillars.
Among the many types of wood the most important and most widely used by Newar carvers is
damar wood, sal – Shorea robusta. In addition, the Newars are particularly fond of the wood Michelia
champaca, in Nepal called champ, Adina cordifolia known as haldu, and Dalbergia sissoo – sisau. Other
important species include Cedrus deodara – devdar, Gmelina arborea – gamar, Terminalia alata – saj,
Dalbergia latifolia – satisal and Toona ciliata – tuni.
The Asia and Pacific Museum in Warsaw has a rich collection of historical objects from Nepal. A
significant part of these collections are wooden objects. This work presents research on these objects
and highlights the need to explore the Asian timber - species not found in Europe or found in another variety.
The study selected a group of nine objects. All come from the Kathmandu Valley. One of them is a
tiki jhya window, traditionally placed in the main facade of the building, at the representative floor.
The property dates back to the 19th C. The window is made up of three elements – the latticework,
the inner frame, and the outer frame decorated with floral motifs and the presentation of two leogryphs. The study included also a group of three 18th C. roof struts - with representations of Vishnu,
Krishna and Shiva. Other objects include a relief with the figure of Krishna (section of a roof strut),
which was made at the end of the 17th C, architectural sculpture of a four-hand figure, syncretic
deity, combining elements of the iconography of Vishnu and Lakshmi from the late 19th C., and the
18th C. sculpture depicting god Vishnu in Garuda. Examination included also the 18th C. ‘Torana’
137
- part of the window frame - richly carved three-leaf arch arcade decorated with representations of
Garuda, a figures of Gandharvas and Apsaras, and creatures with bird bodies.
Research focussed on the history, iconography and technology of the wooden objects. It discusses
also the condition of wood and the nature of damage.
The studies recognized Michelia chamapca wood (in five cases, which allows for a comparative
study of microscopic preparations of wood of the same species from a variety of objects, and also in
terms of a state of preservation of each object), as well as Gmelina arborea and Mangifera indica. Dendrology studies are supported by a rich set of microscopic images.
The results of the study are particularly interesting in the light of the present general state of research on the identification of Nepalese wood species. Studies on this issue are limited to a series of
articles “Wood structure of Himalayan plants” included in the Bulletins of the University of Tokyo and
the Inside Wood database available in the electronic format. These sources provide a variety of data,
but still this information is not complete.
138
The mysteries of Martin Schnell’s art and craft:
Evaluationof the research project
Anna Guzowska*, Anna Kwiatkowska
Wilanów Palace Museum, Warsaw, Poland
*aguzowska@muzeum-wilanow.pl
The Wilanów Palace Museum is responsible for the collection of artefacts of decorated chinoiserie
by Martin Schnell, the first-class master of European Lacquerworks from Augustus II the Strong’s
court1,2. The highly regarded artist worked mainly for the Saxon Elector and the King of Poland, and
at the same time for prosperous aristocracy. Pieces of furniture in the Wilanów collection also come
from donations from Elżbieta Sieniawska and her daughter Maria Zofia Denhoff. Through almost
three turbulent centuries those objects were subjected to modifications due to changing fashions. The
highest value of Schnell’s furniture can be understood as even the tiniest fragments are decorated
with quality lacquer. As early as the 19th C. archives we can find notes about restoration of these items.
Currently the décor of the King’s Chinese Cabinet (Chinese Room), a rather small chamber in the
main body of the palace, is the most of precious Schnell’s work preserved in the collection3. It is the
only surviving interior forming a self-contained whole, and was decorated by the master workshop.
The other most important objects are two cabinets signed with Augustus II the Strong’s initials. A
secretary, two lockers, a desk, two cases (one preserved fragmentary), a tankard and an inkwell also
belong to the collection. We know their history and attribution thanks to detailed stylistic analyses,
archival material research and a multidisciplinary project identifying the technique and technology
of the decoration. The project was begun in 2002.
Conservation and restoration treatments taken at the Saxon lacquerware artefacts bring a unique
opportunity to understand their technique and technology. The potential for development of the
research, particularly non-invasive and micro-destructive analytical techniques4 as well as new funding permit to the evaluation of the project. This has allowed an extension of the database of results
and an improvement of our knowledge of the master workshop.
A comparison of the results obtained from the analysis of all works from the Wilanów Palace
shows how Martin Schnell used many different materials to create similar visual effects. He had
his own formulae to obtain long-lasting and unique decorations. We present Schnell’s mysterious
technique. While the project has not yet finished , we have focused recently on black lacquers. Conservation of the two lockers and a cabinet are planned. Among former and current conservation and
restoration works we will present results from the treatment of The King’s Chinese Cabinet with its
recovered shine and beautiful, but surprising colour scheme.
References
1
Kopplin M. & Kwiatkowska A. 2006. Chinois. Dresdener Lackkunst in Schloss Wilanów: Münster: Mu-
seum für Lackkunst &Warsaw: Wilanow Palace Museum.
139
2
Zasławska, D.N.: Chinoiserie w Wilanowie. Studium z dziejów nowożytnej recepcji mody chińskiej
w Polsce. Wydawnictwo Neriton, Warszawa, 2008.
3
Zadrożna I., Guzowska A., Jeżewska E., Leśkiewicz-Laudy A.: Conservation of Chinese Room in the
Wilanów Palace of Warsaw as a result of multidisciplinary research. Multidisciplinary Conservation: a Holistic View for Historic Interiors. ICOM-CC, Proceedings Paper, Rome 23-26. 03. 2010
4
Guzowska A., Skrzeczanowski W., Marczak J. 2012 Spektroskopia emisyjna ze wzbudzeniem laserowym
w badaniach warstw malarskich na drzwiach Gabinetu Chińskiego w Muzeum Pałacu w Wilanowie (Laserinduced breakdown spectroscopy for painting layers research on the door of the King’s Chinese Cabinet at
the Wilanow Palace Museum). Prace Instytutu Elektroniki 255’12, str.297-324, Warszawa 2012, ISSN-0032-6216
140
Wisteria – The Conservation of an Art Nouveau Dining Room
Daniel Hausdorf1*, Gaby Petrak2, Jared Goss1
The Metropolitan Museum of Art, New York, USA
1 Swiss National Museum, Zurich, Switzerland
2 *Daniel.Hausdorf@metmuseum.org
This presentation focuses on the conservation and installation of the so-called Wisteria Dining Room at the
Metropolitan Museum of Art, New York. On the 4th of December 2007, the complete and fully‐restored Dining
Room by Lucien Lévy‐Dhurmer (1865-1953), was opened to the public as part of the newly renovated and
expanded Galleries for 19th and Early 20th‐ Century European Paintings and Sculpture. Prior to the expansion
of the galleries, the room had been in storage for 40 years, due to a lack of suitable space in which to exhibit it.
While in storage, the room suffered considerably because of inadequate climate conditions and an unreported
steam‐pipe burst, with severe damages to approximately 75 percent of the delicate veneered surfaces. A leak
from an upper storey of the warehouse resulted in further water damage to the panels and mould growth. A
great deal of conservation work was needed; a team of 10 conservators spent 12 months working on the room.
After introducing the room, this presentation will focus on the challenges the conservation team faced while
trying to consolidate the lifting veneer areas. The delaminated veneers were extremely fragile and thin, making
it difficult to simply re‐adhere them onto the substrate. A method was developed that allowed consolidation and
preservation of all veneered surfaces without any loss.
Five years after this successful conservation treatment the consolidated veneer surfaces have been re-examined. During the conservation treatment large amounts of cold setting fish glue were introduced into the wall
panels. The visual appearance of the wall panels does not seem to have changed, but it is of great interest to
know if and how the environment in the galleries might have affected the heavily consolidated veneered surfaces. For this examination different techniques and methods such as stereo microscopy and RTI (Reflectance
Transformation Imaging) were used.
141
A Type Completely Different. A closer look at Roentgen’s techniques through the lens of an oval writing table
Bret S. Headley
Philadelphia Museum of Art, USA
BretH@philamuseum.org
The furniture of David Roentgen is considered to be among the most exceptional produced in
18 C. Europe. His pictorial marquetry images in particular are regarded as the very best. These scenes have been referred to as “painting in wood” since the time they were made, an expression that
reflects their exquisite detail and striking realism.
The sole piece of marquetry furniture by the Roentgen shop in the collection of the Philadelphia
Museum of Art is a diminutive oval writing table with a scene of Aeneas fleeing the burning of Troy
on its top. When this piece came into the collection in 1986 it was in need of a significant amount of
conservation primarily to address losses in the marquetry image. Research into the treatment and
Roentgen’s methods had begun very early, but it was the request for loan to the exhibition“ Extravagant Inventions: The Princely Furniture of the Roentgens” at the Metropolitan Museum of Art in
New York in 2012 that ultimately provided the opportunity to study the table in greater detail.
It was necessary to take an in depth look at the marquetry techniques employed to create the table
top in order to compensate for more than ninety square centimetres of loss within the marquetry
image. An examination of the physical evidence through x-ray and low power magnification alluded to a technique that appears to be much more freehand than previously thought.
New marquetry had to be created to fill the loss. The method used to produce the fill was based
on the evidence derived from the veneered table top and the area of exposed substrate. The exercise
of creating a portion of the marquetry image provided a deeper understanding of how the tools and
materials react, and possibly new insights into how the Roentgen shop approached the work.
The opportunity was also taken to characterize the dye materials used by the Roentgen shop to
create their striking scenes. Initially a non-invasive UV/Vis Spectrometry Analysis was performed
by Dr. Heinrich Piening of the Bavarian National Museum. As the treatment progressed an occasion
to take samples without affecting the original visible surface presented itself. These samples were
analysed by Liquid Chromatography-Mass Spectroscopy (LC-MS) at the Museum of Fine Arts Boston. The results of these two analyses contribute to a growing body of knowledge of Roentgen’s
wood dying processes, and made it possible to digitally reconstruct the vividly coloured image in
order to give the public a sense of what this table would have looked like new.
In 1779 Claude Pahin de La Blancherie, a prominent figure in the Parisian art world, described
Roentgen’s his marquetry as “of a type completely different from that in use until now”. The information gleaned from this treatment reinforces the assertion that his approach was completely different. It also begs the question; does the description “painting in wood” just apply to the impression
of the finished product or to the process as well?
th
1
Remington, Preston. 1941. An XVIII Century German Desk Showing Chinese Influence. Bulletin of The
Metropolitan Museum of Art Vol. XXXVI No. 6. New York. June 1941, pg. 132, 133
142
Structural conservation and restoration of six panel paintings by Hans
Süss von Kulmbach (c.1480-1522) from St. Mary’s basilica in Kraków:
project realised under the Getty’s Panel Paintings Initiative
Aleksandra Hola
Faculty of Conservation and Restoration of Works of Art, Jan Matejko Academy of Fine Arts in Kraków, Poland
ahola@asp.krakow.pl
In May 2012 the Jan Matejko Academy of Fine Arts in Kraków received a grant from the Getty
Foundation for a complex conservation treatment of six panel paintings completed in 1515 for the
Cracovian St.Mary’s Basilica by Hans Süss von Kulmbach, commonly considered as the most eminent painter from Albrecht Dürer’s circle. The series, originally consisting of eight panels depicting
the story of Saint Catherine of Alexandria, occupies an important place in Kulmbach’s oeuvre. The
paintings must have been highly valued by the artist himself, as demonstrated by the presence of
signatures and dates on them. During the Second World War the paintings were confiscated by the
officials of the Nazi General Governorate. Six panels came back in 1950. Since that time they have
been kept in the Basilica’s storage, where they have been neither restored nor examined.
In 2011 a series of meetings with conservators and the St. Mary’s custodians were initiated. As a
result, the concerned parties decided to join their efforts in order to examine, restore and bring the
paintings of Kulmbach’s series of St. Catherine back to the public.
For the first time in many years, a brief examination of the panels’ condition was carried out in
October 2011 and alarmingly revealed the supports to be weakened by woodworms and damaged
through tension caused by cradlings. Applied in different periods, cradles on all six panels were
seized, causing fracturing, local deformations or a ‘wash board’ effect. Uneven lines of the fractures
were in some areas badly repaired - glued with a step or in the wrong position. Besides structural
problems, the old varnishes, retouches and overpaintings were darkened and discoloured. It became clear that an immediate and comprehensive conservation program was required, including
structural works on the supports and paint layers, as well as the development of a long-term preservation strategy. The uniqueness and great historic and artistic value of the panels necessitated the
conservation program to strive for the highest standards and utilise recent theories in the structural
conservation of the panel paintings.
The complex conservation of the Kulmbach’s panels was made possible by the Getty’s Panel Paintings Initiative and is set to be completed in December 2014. Close cooperation with leading experts
in the field, together with improved access to technical materials and other learning resources, is
intended to advance manual skills, knowledge and professional qualifications within the Cracovian
School of Conservation.
143
Plywood as a support for a painting – a discussion of problematic issues
Elżbieta Jeżewska
Academy of Fine Arts in Warsaw, Poland
elzbieta.jezewska@asp.waw.pl
For centuries, one of the most important substrates for paintings was wood. There are numerous
treatises, manuals, and texts on how the wooden support for the painting should be prepared correctly. This common material is relatively stable. With the rapid development of the timber industry
in the 19th C, one of the first engineered wood-based materials – modern plywood – was invented,
and has since found many applications, including many that were previously reserved for timber.
While wood-based materials have many advantages valued in natural wood, they avoid some of
its drawbacks. However, each type of engineered wood may have drawbacks due to the nature of its
fabrication, and these may be revealed when the new material is used in place of timber.
Plywood came into common use due to the invention of peripheral cutters that allowed the rapid
production of veneers which were much thinner than those produced by hand cutting. As a layered
material, plywood is composed of an odd number of veneers glued together so that the mutual
arrangement of adjacent layers of wood fibres is perpendicular. This system provides a significant
reduction in the level of dimensional changes in materials and there is hence less warping of plywood with respect to natural wood. The more the veneers the greater the possibility exists of obtaining
a more stable material.
Plywood as a painting support came into use in the late 19th C. and early 20th C. Until the invention of synthetic resins, natural adhesives were used for the plywood production and included gluten adhesives which were then common binders in carpentry, as well as starch, casein, and albumin,
giving a product with improved water-resistance.
Conservation problems associated with paintings on plywood are analogous to those found in
panels and include characteristic cracks of paint layers. In many cases, however, damage observed
is distinctive of plywood, and includes chipping, particularly at the corners, delamination of veneer,
or distortion of the support resulting from a specific method of peripheral cutting during production
of the composite material.
Plywood as a painting support was used by many well-known artists, especially from the time
when it became commonly-available as it was a cheap material. The collections of museums in Poland store many valuable paintings on such supports. Their condition and arising conservation problems result directly from the specific substrate and deterioration of the support has adverse effects
on the paint layers.
There is hence an urgent need to analyse and classify plywood degradation of painting supports
which were produced and used by artists. It can be assumed that there is an influence of both the
thickness of plywood and the associated number of veneers (especially after correlating this data
with information on the storage facility) as well as the type of glue used between the veneers. So-called dry-process plywood contains binders that are sensitive to water. Designed for internal use in
144
buildings, these plywoods can provide a good support for paint if they are then properly stored. Water-resistant products made using casein, albumin, and phenol-formaldehyde adhesives, as well as
modern isocyanate-based adhesives, have always been more expensive than dry-process plywood.
For this reason they were less likely selected for painting supports. It is also important to consider
the relationship between a plywood support and painting technique, and ground layers, which may
influence the condition of paintings on plywood.
The planned research project involves the implementation of specific laboratory tests of plywood used as a support for selected paintings. It is assumed that the selection will include plywood
produced with different parameters as well as the varied characteristics of the layers of paint. The
results will be compared with the observations of the condition of the selected paintings. General
recommendations for the conservation of paintings on plywood will be made.
145
100 Years of Open Display: Treatment of Totem Poles at the American Museum of Natural History
Karl Knauer*, Judith Levinson, Samantha Alderson, Gabrielle Tieu
American Museum of Natural History, New York, USA
* knauer@amnh.org
For the past three years conservators at the American Museum of Natural History have conducted a project focused on treatment of the Museum’s collection of totem poles and other monumental
wooden carvings from the cultures of the Pacific Northwest Coast of North America. Most of these
pieces entered the collection between the 1880s and the 1920s, and the majority has been on continual open display since their arrival. The carvings had numerous functions within their originating
cultures, including the carved columns most commonly described as ”totem poles,” as well as house
frontal poles with entry portals to buildings; interior house posts; welcome figures; memorial poles;
and mortuary posts.
The original aim of this project was to provide structural stability to those carvings which exhibited highly deteriorated surfaces caused by the weathering and biodeterioration from their original
environment, and often exacerbated by poor environmental conditions and restoration interventions in the museum.
Periodic maintenance of the carvings was no longer possible without wood loss and the routine
dry surface cleaning was not effective in removing the accumulated dirt and grime of over a century
in the museum. Additionally, older interventions such as fills had deteriorated and become unstable
and unsightly old coatings applied by museum staff had entrapped dirt and had darkened so much
that on many carvings the painted designs were no longer discernible.
There were almost no previous treatment records of these objects. Archival photographs became
important primary source documents providing the conservators information regarding their in situ
condition, installation history and movement in the exhibit halls, as well offering clues regarding the
dates of some past interventions.
Ethical issues relating to the appropriateness of conservation treatments were of primary concern. Research and outreach in this area was conducted to the extent possible within the scope of
this project. However, due to a variety of factors, access to direct Native consultation was extremely
limited. As a result, the treatment approach was conservative, balancing the goal of minimal intervention against the immediate practical, and often pressing, preservation issues for these objects.
The length of the project and the large number of objects involved provided the opportunity to
utilize several standard wood treatment protocols and to develop and evolve the techniques, fine-tuning our approach with adaptations for individual situations. A variety of solutions to structural
challenges will be presented. Understanding and addressing condition issues caused by coatings
applied to these painted wooden surfaces within the museum proved to be challenging and work is
still ongoing in this area. Some of the poles had as many as 4 different types of coating applications.
Their identification and development of methods to reduce them will also be discussed.
146
The structural conservation of panel paintings. The methods of treatment,
consolidation and strengthening of wooden panels
Grzegorz Kostecki
Faculty of Conservation and Restoration of Works of Art, Jan Matejko Academy of Fine Arts in Krakow, Poland
zekostec@cyf-kr.edu.pl
The lecture will present conservation problems associated with structural conservation of panel
paintings, with a case study of the painting ‘Virgin Mary and Child’ (oil on lime wood, 1st half of the
17th century) of the parish church in Łazany. The painting was brought to the Laboratory of Conservation of Panel Paintings of our faculty in a very poor state of preservation. After the initial diagnosis
it was assigned for students of the fourth and fifth years of the course. After carrying out thorough
research, including examination of the construction technology and the state of preservation, the
aims of the conservation and restoration treatment were established, and a detailed program of
work was determined. The biggest challenge was the structural treatment of the original panel,
which has been seriously destroyed by insect infestation and deformation caused by a rigid support
that was added to the back of the panel in the 1950s, presumably for reinforcement. The presentation will show the subsequent stages of treatment focusing particularly on the structural conservation process, which included the removal of the wooden support, consolidation of the powdering
wooden structure, gluing cracks in the wooden boards of the panel, and reassembling partially
separated boards. Additional treatments were performed to reinforce the structure of the wood and
to join the boards by replacing losses in the wood and reinforcing splits with splines. The final stage
of the structural conservation was stabilisation of the panel by replacement of missing parts of the
crossbars that limited the strain on the boards.
Treatment of the painting ‘Virgin Mary and Child’ of the parish church in Łazany is an excellent
example of the methods used in the Laboratory of Conservation of Panel Paintings, Faculty of Conservation and Restoration of Works of Art, Academy of Fine Arts in Krakow, and the co-operation
between students and the author of this presentation on completion of this difficult task.
147
A polychrome wooden interior from Damascus: a multi-methodical
approach for the identification of manufacturing techniques, materials
and art historical background
Petronella Kovács-Mravik1*, Éva Galambos1, Zsuzsanna Márton2, Ivett Kisapáti3 and Julia Schultz4
The Faculty of Applied Arts Object Conservation, Hungarian University of Fine Arts - Hungarian National Museum, Hungary
1 HAS High Intensity Terahertz Research Group, University of Pécs, Hungary
2 Institute of Physics, University of Pécs, Hungary
3 Faculty Architecture, Engineering and Conservation, HAWK University of Applied Sciences and Arts, Hildesheim, Germany
4 * kovacs.petronella@gmail.com
The Museum of Applied Arts in Budapest is one of the few museums worldwide that owns a
richly painted wooden panelling from the Ottoman period. The ‘Damascus room’ purchased by the
museum through the English firm Mawe and Co, from the Antwerp International Exhibition in 1885,
has been assembled and dismantled several times, but has not been exhibited in the last fifty years.
Because of these circumstances, the finely painted wooden elements are in poor condition. Both the
wood support and the paint layers are affected by different damage such as pest infestation, mechanical injuries and environmental effects. Cracks and gaps in the wood, lifting and losses of the paint
layers occurred, while the characteristic light and bright appearance of the paint became dark and
dull. A later over-varnishing of the whole panelling, more than eighty square metres in size, also
contributed to the darkening of its brilliant surface.
For the conservation of the panelling, first more than 100 pieces were located in the interior and
a survey was carried out. The reconstruction drawing showed that the panelling, made in AH 1217
(AD 1802-1803) in Turkish Rococo style, originally decorated a rectangular room, measuring about
5.5 x 4 m, divided into two parts - for the vestibule and main room - with a beam and two consoles. Two decorated painted ceilings, with adhered carvings and small mirror fragments, belong to
the ensemble, which formerly covered the walls of a residence in Damascus. This type of interior
was typical in that region at that time, but due to fire, war damage and changes in style very few
of them have survived on the site and some have been sold by art dealers to museums and private
collections. The so-called “Ajami” technique, which is similar to the European pastiglia, and the use
of different metal sheets decorated with diverse colours of lustre, is very typical for these interiors.
According to art historical research the ‘Damascus room’ of the MAA is very similar to three other
rooms preserved on site in Damascus and one in the Aga Khan Museum, Toronto. One of them is
dated to the same time as the “Budapest room” and one slightly earlier from 1800-1801. The five interiors parallel each other in terms of style, floral and other ornamental motifs, and other decorative
elements. They might originate from one workshop. Elements of one wall of the ‘Damascus room’ in
the MAA were restored over the past two years. The later varnishes and over paints were removed.
Only a thin brownish layer, most likely caused by the binding media of an earlier consolidation,
remained on the surface. It could not be removed, due to similar solubility properties as the original
paint layers. This phenomenon is observed in other Syrian interiors too.
Fish glue was used to consolidate the flaking paint layers; plaster of Paris mixed with animal
148
glue was applied to complete the losses of Ajami and the ground layer. A moderate retouching
was carried out with watercolours on flat painted areas and pigments mixed with lacquer for
the lustre.
The materials used to make this splendid interior were analysed by different techniques: the
metal foils and the metallic elements of the different pigments were identified by energy dispersive
X-ray spectroscopy, some pigments and dyes by Raman spectroscopy, the material of later varnishes
and the binding media by Fourier transform infrared spectroscopy and Enzyme-linked Immunosorbent Assay.
This case study leads to further information regarding the manufacturing techniques of these rare
objects whose preservation is nowadays endangered again by the critical war situation in their land
of origin.
149
Electro-acoustic method for detection of wood-destroying insects
in cultural heritage objects
Adam Krajewski*, Piotr Bobiński, Piotr Witomski, Aleksandra Wójcik
Department of Wood Science and Wood Protection, Faculty of Wood Technology, Agricultural University in Warsaw (SGGW), Poland
* adam_krajewski@sggw.pl
Insect species that cause destruction of heritage wooden objects can be determined based on: the
characteristics of a perfect formed pupae and larvae, when it is possible to isolate them, the characteristics of larvae feeding areas and clean exit holes and content of feeding areas, especially the characteristic shape of faecal pellets of larvae in powdered wood. A species family association of larvae or
perfect form is determined using the appropriate studies, or so-called determination keys. While the
determination of the taxonomic affiliation of perfect forms of wood-destroying insects (with some
practice) is relatively straightforward, the taxonomic classification of insect larvae requires greater
skills.
It is very important, to make a distinction between active feeding areas of wood-destroying insects, with larvae still alive from feeding areas that are already abandoned, no longer requiring
disinfection. There are various symptoms of wood infestation in buildings which include: the presence of developmental stages (mostly larvae) of wood-destroying insects, which in practice can
only be detected visually by splitting the wood ( in the case of heritage wood this is not feasible),
the presence of live or dead adult forms of insects, found in buildings, warehouses or museums, the
presence of living or dead perfect forms of insect species that are parasitoids or predators of particular pest species, the sound of the wood boring larvae, the presence on the surface of fresh wood
outlets remaining after departing of perfect forms of insects, and frass with faeces of larvae coming
out from these holes.
In the case of architectural objects confusing signals can be caused by bee-and wasps, which can be
found in abandoned nests of particular insect species (house longhorn beetle or death watch beetle).
There is great potential for determining the presence of wood-destroying insects in heritage objects using instrumental methods, which excludes subjectivity of evaluation. Unfortunately, X-ray
methods, such as X-ray tomography, are not applicable in all conditions. Among the instrumental
methods which are especially noteworthy is an electro-acoustic method of recording signals produced by the larvae. It involves saving the sound wave which passes through wood (thus of the
mechanical nature) as an electric impulse. Sound waves are produced primarily by the feeding insects. This method has been developed over the past few decades; however, it is not yet publicly-available service for museums and buildings. The team of the Department the Wood Science and
Wood Protection at the Warsaw University of Live Sciences – SGGW in collaboration with the team
of the Warsaw University of Technology have carried out extensive research on this method in recent
years. As part of a research project, KBN No. 3 P06L 035 25 entitled “Evaluation of detection methods of wood bio-corrosion factors and marking system for state of preservation of infected wood”
(conducted from 2003 to 2006, under the leadership of Dr Adam Krajewski), and the MNiSW Grant
150
No. N N309 297834 “Development of electro-acoustic method of detection of wood-destroying insects constructions and products “(conducted from 2008 to 2011, under the leadership of Dr Adam
Krajewski), the applicability of this method was assessed at different thermal and moisture condition of wood for different wood species and different species of wood-destroying insects, and at various distance between the sensors and the larvae. The study revealed a number of advantages and
several drawbacks of the method. Research obtained very encouraging results due to the cooperation of teams of both institutions. These included multi-point tests and for the automatic evaluation
of the acoustic signals using a program in order to completely eliminate subjectivity of assessments
of people operating the equipment. Future directions of technological developments of this method
will be discussed.
151
The Herculaneum Conservation Project: Characterisation
of Archaeological Waterlogged Wood by Pyrolitic
and Mass Spectrometric Techniques
Jeannette Jacqueline Łucejko*, Francesca Modugno, Diego Tamburini, Maria Perla Colombini
Department of Chemistry and Industrial Chemistry, University of Pisa, Italy
*j.lucejko@ns.dcci.unipi.it
This paper describes research on samples of archaeological waterlogged wood mainly taken from
the roof of the House of the Telephus Relief (Herculaneum, Naples, Italy), which were analyzed and
characterized as part of the Herculaneum Conservation Project (a Packard Humanities Institute initiative in collaboration with the Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Napoli e Pompei
and the British School at Rome).
Chemical characterization is crucial to assess the decay of archaeological or historical wood. Traditionally, wood analysis and determination of the content of lignin and holocellulose is performed
by means of reagent- and time-consuming wet chemical methods, which require a large amount of
sample. Recently, increasing attention has been given to instrumental analysis based on analytical
pyrolysis and mass spectrometry applied to the characterization of archaeological wood. In this
work the evaluation of the degradation and condition of the wood was performed by pyrolysis-gas
chromatography/ mass spectrometry (Py-GC/MS), an analytical approach that achieves semi-quantitative results on the content of lignin and polysaccharides in degraded wood. The characterization
was based on a comparison of pyrolysis profiles of archaeological wood with sound wood of the
same species. In particular some specific parameters were compared, including the H/L coefficient
(holocellulose vs lignin ratio), which are indicative of the condition of the wood. This method provides information at a molecular level, avoiding the long wet-chemical procedures that are commonly
used in wood analysis, and allowing a minimal sample size to be used.
The analysed samples show different kinds of degradation, such as degradation by fungi or insects. To group samples according to their degradation state, a multivariate statistical approach based on principal component analysis (PCA) was used, allowing similarities and differences between
the samples to be highlighted.
152
The strength tests for lime wood (Tilia cordata), degraded by the fungus
Coniophora puteana and consolidated with Paraloid® B-72
Piotr Mańkowski1*, Bogusław Andres1, Elżbieta Pilecka Pietrusińska2
1
Department of Wood Science and Wood Protection, Faculty of Wood Technology, Warsaw University of Life Sciences WULS, Poland
National Museum in Warsaw, Poland
2
*piotr_mankowski@sggw.pl
The need to preserve historic wood is obvious for the modern conservator. Original wooden substrates in sculptures, easel paintings, mural paintings as well as furniture and works of art object provide
knowledge about the artists’ intention. Wooden supports are considered an integral part of works of art.
The important role of wood for a work of art was appreciated by artists in the past, who first
carefully selected materials and then prepared the substrate. Many works of art which were created hundreds years ago have survived to the present day. However, their state of preservation or
condition is different. In some monuments wood is found in very good condition, and subject only
to natural aging, while in others wood has been destroyed by fungi and insects and is found only
in powdered form. Until recently, a common way of treatment of paintings with degraded wooden
support was by transfer. An alternative to this drastic method was saturation of the wooden support
with solutions of substances of natural origin.
Today, to save even extensively damaged timber consolidation or impregnation is carried out.
For structural reinforcement of wood, synthetic polymers dissolved in organic solvents are used.
Polymers are introduced into the wood, and, following evaporation of the solvent, reinforce the wooden structure. In Poland, the most widely used polymer for consolidation of wood is Paraloid B72.
In this work, a study was conducted on lime wood (Tilia cordata) degraded by the fungus of Coniophora puteana in a laboratory environment.
Based on the weight loss resulting from an action of the fungus, the degree of timber degradation
was determined. The wood samples were then consolidated with a 15% solution of Paraloid B72 in
toluene (w/v).
After impregnation and evaporation of the solvent, the compressive strength parallel to grain was
established. Compressive strength was measured using a universal testing machine Instron 3382.
The following factors were determined in this study:
* Weight loss following degradation by fungi
* Natural wood density and density of wood saturated with polymer
* Polymer retention in wood,
* Compressive strength of wood parallel to grain.
Analysis will be shown to demonstrate the relationship between:
* Density of natural wood and of wood degraded by fungus,
* Density of natural wood and of wood saturated with polymer,
* Weight loss and the compressive strength parallel to grains,
* Density of natural wood and compressive strength parallel to grains.
153
WoodCultHer documentation 2.0: the use of mobile devices
and 3D scanning system for condition reports
E. Marconi*, S. Le Conte, S. Vaiedelich
Musée de la musique - Cité de la musique, Paris, France
*emarconi@cite-musique.fr
It is well known that wooden heritage objects are very sensitive to climate changes. These climatic
variations can cause damages such as deformations, varnish cracks, fissures and wood cracks (enlargements or openings), but these are not always visible because they may be too small. Moreover,
in the particular case of the wooden musical instruments, because of string tension, additional deformations can appear.
Nevertheless, even if damage is not apparent, climate change and mechanical strain are a risk
for wooden artifact. Loans, exhibitions, handling and shipping are four really dangerous events in
which damage can be occur due to climate changes. Moreover, the documentation of musical instruments must reflect the complexity of multi-matter 3D objects, with rough surfaces.
Over the last year, an examination of the standard practices for conservation, exhibitions, loans
and concerts at the Musée de la Musique in Paris, revealed a great amount of time dedicated by
conservators, registrars and restorers to complete condition reports and to circulate them among all
the departments involved, as well to forward them to insurance companies, Ministry of Culture departments, lenders, partner museums and musicians. Different people from the team interact with
the objects: curators, conservators, registrars and assistants are requested to work together to ensure
the best conditions possible for the objects.
The usual workflow, adopted in many museums, is to prepare a paper form on a computer, print
it, fill it manually, scan it and send it to colleagues and partners. This protocol is not compatible with
a high-resolution measurement of parameters including surface roughness, volume or colour and
brightness.
Moreover, the classical equipment requested is not easily transportable or, in case of a temporary exhibition may be inaccessible (computer, digital camera, scanner and printer). As a result, the
forms are often badly printed, with low quality images (after a quick scan and print), and sometimes
scarcely readable, because of the handwriting of the compiler.
Only recently the use of mobile devices (tablets and mobile phones) allowing institutions to use
.pdf clickable forms (or more complex databases accessible remotely), fill them with images taken
with the built-in camera, mark up the pictures to show a damaged area, add videos (to show the
exhibition installation) or audio comments, edit an exhibition floor plan illustrating art placement
changes, sign them and e-mail or print them.
Using only one device (tablet or mobile phone) - with the help of a pen - and taking advantage of
a wireless or 3G/4G connection, conservation experts are able to manage all these operations with a
minimal amount of space and weight, improving the final quality of the reports.
154
In case of a database accessible remotely, the museum can make use in real time of the form filling
and of the data obtained, with a live update of information.
Beside the use of a clickable conservation form, the use of a 3D (transportable) laser scanner system allows precise measurements of objects (without any contact) in which results are disconnected
and independent from the skills of the “operator”, allowing greater objectivity in the measurement.
Effectively, we can measure the object on the occasion of the condition report, to record the results as “traditional” information (image, observations etc.) or attach it in the form, and to repeat
the measurement once the object comes back to the museum. Then one can compare the two files,
highlighting the evaluation of a defect. This tool can be used not only for the condition report but
also for long-term conservation, creating a series of highly precise descriptions of the possible change in damage.
155
Research on technology of the support structure of two Catalan
Romanesque altar frontals
Marina Mascarella Vilageliu*, Anna Nualart Torroja
Universitat de Barcelona, Spain
* mmascarella@ub.edu
In Catalonia, a very important legacy of Romanesque painted altar frontals of the 12th and 13th
centuries has been preserved. These pieces have been studied since the end of the 19th century at the
iconographic and stylistic level, but not at the level of constituent materials and support structure.
This study is based on the wooden table supports, specifically the Sant Martí de Puigbò and Santa
Margarida de Vilaseca altar frontals, now kept in the Episcopal Museum of Vic (MEV 9 and MEV 5).
According to the hypothesis of art historians such as W. W. S. Cook, the Romanesque panel painting in Catalonia can be grouped into three production centres linked to the bishop capitals of Vic
and Urgell and to the Ripoll monastery.
The two frontals studied are clear examples of two constructive models differentiated in the collection of Romanesque frontals of the 12th century attributed to the workshops of Vic and Ripoll. The
support structure of each one is repeated on other frontals, forming two groups.
The first group of frontals coincides with the attributions made to the workshop linked to the
Ripoll monastery. This fact confirms the use of some constructive patterns for the altar frontals in a
same area of influence.
Chronologically, the frontals of the first group date between the first quarter of the 12th century
until the beginning of the 13th century. The simple structure of their support lasted for a century
without incorporating substantial changes.
The general characteristics of their support are vertical boards and freestanding frame with mortise and tenon joints. The boards are joined to the frame with tongue and groove joints to the top and
inferior sides and with butt joints to the lateral sides or with butt joints to the four sides.
The frontals do not exhibit any sign of mortise joints with altar laterals (except a tenon hole in one
case) and present a variety of wood types, predominantly pine (Pinus nigra Arn.) and white poplar(Populus alba L.).
Geographically and for the attribution of the sources, the frontals of the second group are linked
to the Vic workshop. There is therefore a constructive pattern for frontals built possibly in a carpentry workshop located within the boundaries of the Episcopal centre of Vic.
Although maintaining during this time the same basic structure, it shows that the crossbars are
incorporated in the most advanced period. The general characteristics of this group are: horizontal
boards joined to the laterals with tongue and groove reinforced with tenons; prevalence of union
brands at altar laterals with mortise and tenon joints; a variety of wood types, predominantly oak
(Quercus robur L.) and the presence of pine (Pinus sylvestis L.), cherry (Prunus avium L.) and walnut
(Juglans regia L.).
The support’s structural design of these two frontals is clearly different. Each one has enough
156
elements from matching items to set a common pattern. This structural design marks a unique style
and supports construction in the first group related to the production of panel painting of the Ripoll
monastery and in the second is linked to production of the Vic workshop.
The importance of this study lies in the fact that the wooden table supports provide essential
information to interpreting and comparing pieces of the same typology. The type of wood structure, system of assembly and tool marks allow associations that highlight important information for
understanding the altar frontals and their production locations.
The recognition of constructive patterns can be a tool to group tables in different workshops to
those that had been assigned previously.
157
Conservation and technological research of the sculpture Christ on
a donkey, 1493–1494, from the workshop of Michael and Gregory Ehrhart
Katarzyna Męczyńska1, Anna Michnikowska2*
1
Conservation Studio for Painting and Polychrome Sculpture, National Museum in Poznan, Poland 2Technological and Conservation
Research Laboratory, National Museum in Poznan, Poland
*a.michnikowska@mnp.art.pl
In 2006, the National Museum in Poznan undertook research and restoration of the paintings and sculptures
from the medieval art department. One of the most valuable and interesting artworks exhibited in this gallery is
a sculpture, ‘Christ on a donkey’, from the workshop of Michael and Gregory Erhart. This type of iconographic
presentation is rare in Poland; there are only a few remaining sculptures from the Małopolska region. They were
portable sculptures, mounted on carts with wheels, which were pulled through the streets of cities on Palm Sunday.
The conservation treatment, which started in 2006, was accompanied by extensive research of the technology and carving techniques of the sculpture. The original and secondary materials (wood, fibre, grounds,
pigments, binders and metals) and the complicated method of construction were identified.
Preliminary observations indicate that the sculpture is hollow and closed with special fitted carved planks,
visible under the belly of the donkey, in the back, and at the back of the head of Christ. After extensive deliberation it was decided to open the sculpture from the abdomen of the donkey, at the site of the former joint. This
enabled to photograph the sculpture’s interior and helped to establish the detailed structure of the object, the
number and size of the components and the method how they were combined together. We were able to identify
both the tools used by the woodcarver (curved chisels, axe, hand saw, vice) and his working methods, such as
mounting points in the carpentry bench. It was also possible to identify previous repairs and conservation work
undertaken at different times since the sculpture was created five hundred years ago.
A more precise knowledge of the state of preservation of ‘Christ on a donkey’ was also obtained. Further
information on the construction of the sculpture, were obtained using X-ray radiography. It showed parts of the
sculpture invisible to the naked eye.
It was determined that the statue of ‘Christ on a donkey’ is made of lime wood and consists of two large and
many small parts. The largest part is the body of the donkey along with the lower part of the body of Christ.
It was carved in the block (dimension: 45 cm x 45 cm x 150 cm) cut from the quarter of the trunk which pith
ran probably close to the right side of the animal. The second largest block was used for carving the upper half
of the body of Christ. The two main elements of the sculpture have been assembled together in a very interesting way. They are connected by a solid wooden block inside the sculpture. This construction is additionally
stabilized by 4 long dowels. Dowels and the block are clearly visible on X-radiographs. The present block
(dimension: 9 x 9.5 cm and about 18 cm long) is not original, probably made according to the original design.
The laborious search for the original layers on the sculpture surface enabled to determine the technique of
the original polychrome and to recreate a history of its numerous repairs. But, it turned out that the original
grounds and polychrome are preserved only in the trace elements.
Taking into account all the information provided by the conducted tests, the sculpture conservation program
was prepared. It was decided to retain all existing layers and overpaintings, and carry out retouching in order
to give the sculpture the unified appearance.
158
Treatment and Conservation of a Polychrome Egyptian Wooden Sculpture:
A Case Study
Mahmoud Youssif Mohammed1,2*, Mostafa Abdelfatah 3, Robyn Sloggett 2
Conservation Department, Faculty of Archaeology, Fayoum University, Egypt
1
The Centre for Cultural Materials Conservation, University of Melbourne, Australia
2
Saqqara Conservation Department, Supreme Council of Antiquities, Egypt
3
*m.youssif@unimelb.edu.au
Conserving ancient Egyptian wooden objects, particularly polychrome sculpture, is a major conservation challenge. Historical significance, weakness of the ground and painting layers, splits and
separations of the wood, and the limitation of suitable interventions all play a role in the conservation process of these precious objects.
This paper describes the procedure followed in the conservation treatment of an ancient Egyptian
statue (number 18241). Discovered in Saqqara in 1984 during the excavation of Said Amer Elfeky, the
statue represents a kneeling woman grinding cereals. It is covered by a gesso layer overlaid with a
layer of black, yellow and blue paint, and is attached to a wooden base. The ground layer was unevenly applied, with variable thickness over the wooden substrate. This may have been done to give
the final object the correct symmetric anatomical proportions. The statue suffered from extreme damage to the ground and the painting layers. A considerable area of the ground layer was lost and the
surrounding area was very delicate and fragile. The paint layer had areas of thick flaking, and there
were cracks and splits in the wood. A significant split occurred in the middle of the chest vertically
along the abdomen to a length of approximately 15 cm. In addition almost all the statue parts were
separated from the main body.
Prior to the commencement of conservation treatment, samples were taken from the paint flakes
on the base, from dark spots found on the wooden body in the abdominal area, and a small wooden
sample from the left feet. Qualitative analysis of the gesso layer, the remaining film from a past
restoration and the painting pigments was undertaken using XRD and FTIR. The fungi from the abdominal area were identified by light microscopy. SEM-EDX was used to examine to the condition
of wood. Aspergillus niger was the main fungus identified, with calcium carbonate identified as the
main material for the ground layer, and PVA as the material used in the previous intervention. Egyptian blue, graphite and goethite were identified as constituting the blue, black and yellow colours respectively. Following this detailed assessment the decision was made to treat each part of the statue
separately, and then reconstruct the separate constituent parts. The procedure entailed cleaning, removing previous restoration, consolidation of the ground and paint layers, consolidating flakes and
readhering the separated parts on the ground layer, filling the gaps and finally reconstructing the
statue. The technique adapted an uncommon method of filling wood gaps. This involved inserting
cotton wool, because of its cellulosic nature, deeply inside the wood crack then injecting the cotton
with Paraloid B72. The surface of the crack was finished with microballoons mixed with the suitable
pigment and Paraloid B72. Conservation of the statue experienced some difficulties. The skirt of
the statue was very dark, suggesting that it was coloured by black pigment. It is, however, hard to
159
distinguish original pigmented colour, which is generally carbon-based, from the colour resulting
from carbon deposition on the surface as a result of inappropriate storage or other reasons. After
comparison with the other statues from ancient Egypt and the clothing types that were investigated
with SEM it was clear that this layer was not the original pigment and had to be removed.
The final treatment ensured that the statue is now stable and in an exhibitable state. This assessment and treatment prove the success of using the cotton as a filling material in cracks and gaps.
In addition this treatment also indicated the importance of making the analysis before starting the
treatment procedure.
160
The wooden lacunar ceiling of the Oratorio della Buona Morte in Ferrara:
investigations on features and failures for conservation treatment
Manlio Montuori
TekneHub – Tecnopolo of the University of Ferrara c/o Labo.R.A. – Laboratory of Architectural Restoration in the Department
of Architecture at University of Ferrara., Italy
manlio.montuori@unife.it
The paper intends to illustrate historical and technical investigations of the wood structures of
the late 15th C. building in Ferrara, situated along via Borgo di Sotto, formerly known as strada della
Buona Morte, near the Franciscan basilica of Santa Maria in Vado and the Schifanoia palace.
The case study examines an example of wooden carpentry that has survived with only minor
additions which have not altered the original configuration of the ceiling. The work is part of one
of the greatest testaments to the wood worker (or marangoni in the Ferrarese language of the time)
characterized by a large structure and is a paradigm of a traditional technique widely used in the
Renaissance.
Made in perfect symbiosis with the roof trusses, the stage is transversely articulated by the chains
of 12 trusses (queen post roof trusses) while, longitudinally, 4 false orthogonal beams divide the
ceiling into 65 squares, called lacunar. The intersection of the partitions is decorated by a gold embossed stud that is over painted undersides of the truss chains. The boards around the lacunar are
arranged according to two hierarchies of quartabuono and decorated in an illusionary way to achieve
a greater perspective depth.
Thus, in order to guarantee adequate planning and an optimal proceeding of conservation treatments, following the survey of the timber structure which revealed its very special construction, the
ceiling has been intensively studied to better understand its original genesis and dating. Questions
about its structural function include the extent of historical changes, and the presence of additions
and restorations. Conservation will aim to avoid imitative or substitutive solutions, with a preference for techniques that can best help to preserve the configuration, the organization, and the original
materials and the evidence of past failures. The conservation project will not aim to disassemble the
work, but rather treat every single item as part of a whole, with a clear preference for reversibility
of interventions. This will be possible by resorting to the application of reinforcement devices which
are as compatible as possible - both in terms of physical substance and connection features- with the
complex unity of the wooden ceiling.
In conclusion, research will introduce an example of a method which intends to completely conserve wooden elements in their present condition, without any substitution. Solutions will be illustrated which are of remarkable lightness have been employed to improve the static efficiency of the
whole timber structure, achieving an adequate structural continuity among different components.
161
Structural treatment of a panel attributed to the school of Giulio
Romano – the results of my Getty PPI training
Irma Pawelska
Faculty of Conservation and Restoration of Art, Academy of Fine Art, Kraków, Poland,
irmap@wp.pl
For the conference Heritage Wood: Research & Conservation In The 21st Century I would like to present
the results of my Getty PPI training at the London Studio of the Hamilton Kerr Institute Cambridge, in particular the structural treatment of ‘Throne of Heaven’, a panel attributed to the school of Giulio Romano (14991546), from the Royal Collection London.
In 2008 the Getty Conservation Institute, the Getty Foundation and the Getty Museum together launched
an international program – Getty Panel Paintings Initiative, focused on the structural treatment of panel paintings. This subject has always been a niche in the conservation world and relatively few people have the skills
and knowledge enabling them to pursue it at an expert level. Moreover, many of those masters are likely to
retire in the course of the next twenty years. To address those issues and also to promote the specific needs
of the panel paintings among restorers and curators working for the large collections and in educational institutions, the Getty PPI offered training for the restorers on each level of professional development, organised
international symposia and workshops, collected and shared learning resources on the subject.
From May till November 2012 I was a Getty PPI trainee working under the supervision of Ray Marchant
and Simon Bobak at the London Studio of the Hamilton Kerr Institute.
My main project was the structural treatment of the painting attributed to the school of Giulio Romano
(1499-1546), belonging to the Royal Collection London.
Throne of Heaven (16th century) is a large panel made of several softwood boards. The quality of wood
of the support is very poor and grain irregularities are one of the major reasons for the damage of the paint
film. Numerous knots are disturbing the surface of the painting causing deformation and flaking of the ground
and paint layer. Probably in the 19th century the panel was thinned and cradled. When the panel arrived at the
London studio the cradle was seized and severe fracturing and deformations clearly related to the cradle were
present.
The treatment of the panel consisted of cradle removal and gluing of 22 fractures. Secondly, in order to give
some structural strength and to stabilise the panel, an attached auxiliary support was applied to the reverse,
according to the design of Ray Marchant. The final stage of the treatment – fabricating of the auxiliary support
and framing - was carried out together with Aline Genbrugge from KIK-IRPA in Brussels, who was the next
Getty PPI intern at the studio.
162
Historic Asian interiors and decorative mobiliar in European noble
houses. Restoration and scientific investigation of Asian lacquer works of art
Václav Pitthard 1*, Silvia Miklin-Kniefacz 2, Sabine Stanek 1, Martina Griesser 1
Conservation Science Department, Kunsthistorisches Museum,
1 Atelier for conservation and restoration (metals, urushi), Vienna, Austria
2
* vaclav.pitthard@khm.at
Collecting Asian artefacts has been fashionable among European aristocratic houses since the
16th century. When the European imitations and replicas were produced later, it has always been
fundamental to confirm the provenance of these objects to accurately define not only the coating
technique, but also the composition of the surface varnishes and lacquers as well. This paper gives
an overview of results of a comprehensive on-going research project, which includes scientific investigations on the coatings and the subsequent conservation of selected exceptional pieces of Asian
interiors and richly decorated mobiliar from the 17th and 18th centuries. In particular, two lacquer
cabinets from the collection of the Princes of Liechtenstein, Vienna; the Namban lacquer cabinet
from the collection of the Kunsthistorisches Museum, Vienna; two Japanese lacquer cabinets from
the Imperial Furniture Collection, Vienna; three lacquer boxes, a table and a cabinet from the Esterházy Castle collection, Eisenstadt, Austria; and a series of wooden décor panels from a Chinese pavilion in the Drottningholm Castle, Stockholm, Sweden. The analyses of western lacquers based on
resinous or oleo-resinous varnishes were performed by means of gas chromatography-mass spectrometry technique (GC-MS) while the pyrolysis (Py-GC-MS) enabled the differentiation of aged Asian
lacquers according to their various chemical compositions, and so to trace the trade and production
of the lacquers. The urushi lacquer tapped from the Rhus vernicifera trees growing in China and
Japan was detected according to the characteristic markers pentadecylcatechol and pentadecenylcatechol and oxidation product methyl 8-(2,3-dimethoxyphenyl)octanoate; laccol obtained from a
sap of the Rhus succedanea species growing in Vietnam and Taiwan was specified by the presence of
heptadecylcatechol and heptadecenylcatechol and oxidation product methyl 10-(2,3-dimethoxyphenyl)decanoate; while the thitsi lacquer collected from the Melanorrhoea usitate trees in Thailand and
Myanmar is possible to detect by the presence of marker compounds 3-(10-phenyldecyl)catechol
and 3-(12-phenyldodecyl)catechol.
These comprehensive investigations by means of optical and SEM microscopy and (Py)-GC-MS
techniques helped to identify both the stratigraphy and the composition of the studied coatings, and
revealed that the objects of Asian origin were often restored using European materials and that pieces of Asian artefacts were sometimes incorporated during the production of European imitations.
163
Research on the effectiveness of materials and methods used for
strengthening of heritage wood
Agnieszka Rękawek1, Bogumiła J. Rouba1, Joanna M. Arszyńska1*, Marek R. Gogolin2, Wiesław Olek3, Janusz
Cegieła4
1
Department for Conservation and Restoration of Paintings and Polychrome Sculpture, Institute for the Study, Restoration and Conservation of Cultural Heritage, Faculty of Fine Arts, University of Nicolas Copernicus, Toruń, Poland
2
Institute of Technology, Faculty of Mathematics, Physics and Technology, Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz, Poland
Department of Mechanics and Thermal Engineering, Faculty of Wood Technology, University of Life Sciences in Poznań, Poland
3 Department of Wood Science, Faculty of Wood Technology, University of Life Sciences in Poznań, Poland
4 * jma@chem.umk.pl
The first stage of this project was to carry out a query that helped clarify the understanding of
the current practice of historic wood structural strengthening. In the second stage, the knowledge
gained was used to choose the materials and methods for impregnation of the samples that were
subsequently subjected to strength tests.
The aim of this study was to determine the mechanical properties of wood after impregnation
with thermoplastic synthetic resins. Tests involving the study of hardness, compression strength
parallel to the grain, and bending strength were carried out on both wood obtained from heritage
objects (damaged by the action of insects and fungi) and new wood that was properly seasoned and
never deteriorated.
For comparison, the results of the tests carried out on these samples were assessed with the results
obtained from the samples before impregnation. The conclusions of these studies force us to look
critically at the current conservation practice, and indicate an urgent need for continued research
on methods of strengthening heritage wood, because impregnation carried out using the common
methods, such as a bath (partial and total immersion in a solution of synthetic resin at atmospheric
pressure) do not give the assumed results.
Changes in the properties of wood are not exclusively positive. Impregnation produces a number
of adverse effects, while some of the wood features get worse.
The research was conducted at the Faculty of Fine Arts in the Department of NCU Painting and
Polychrome Sculpture. The studies of the mechanical properties of wood were carried out at the
Faculty of Wood Technology of the Poznań University of Life Sciences. The work was made possible
through cooperation within the framework set up by a multidisciplinary team of professionals from
several research centres.
164
Historic interiors in Syrian residences of the 18th & 19th centuries:
materials and techniques, deterioration, and conservation approaches
Anke Scharrahs
Coswig, Germany
anke@scharrahs.de
Preserved in the Old City of Damascus are approximately three to four thousand historic private
houses of the late 17th through 19th centuries, ranging from small and simple residences to large
opulent mansions. The interior spaces of these private houses were adorned with sophisticated decoration including opus sectile, tinted plaster, polychrome stone reliefs, murals, mother-of-pearl inlays, tiles, polychrome wooden panelling and ceilings, mirrors, stained glass and gypsum windows,
and textiles. The most lavishly adorned rooms of Arab homes were used as reception rooms for guests, reflecting the cultivation and taste as well as the wealth and social status of the owner-builder.
The complex decoration in such interiors has been the subject of extensive study and documentation
by the author, revealing the almost-forgotten original colour scheme and intended appearance, now
often obscured by deterioration or later alterations.
One important element of these interior decorations is the polychrome wooden wall panelling
and ceilings, the decoration of which was developed to a sophisticated technical and artistic degree
in Syria at this time. These surfaces combine pastiglia motifs, metal leafs and foils, glossy tinted glazes, matte tempera paints, and satiny emulsion paints to create sumptuous surfaces evoking luxurious textiles. This paper will summarize recent research projects in such interiors in Damascus, but
will also introduce newly-rediscovered rare decoration features found in residences in Hama and
Aleppo.
The paper will focus on three key aspects.
1. The array of materials and techniques found in these interiors, elegantly composed and intricately interwoven to produce extraordinary examples of design and decoration.
2. Deterioration processes characteristic of these materials and techniques, as well as changes incurred by the continuous use and transformation of these interiors over the past two centuries.
3. Conservation approaches to polychrome wooden interiors under two diverging conditions:
in situ in private or public use in Syria, and in collections abroad. Within Syria, the paper will
focus on efforts to offer preservation-minded alternatives to the typical destructive and reconstructive approaches to renovating historic interiors. Through carefully considered cleaning
and conservation projects, public lectures, and word of mouth, the author and Syrian colleagues have worked to raise awareness, understanding and appreciation for the preservation
of historic decoration. Outside of Syria, such interiors have often been installed as “Orientalizing” decorative objects altered to suit the taste and requirements of Western collectors, and
call for an investigation of the original elements and documentation of the changes the interior
has undergone.
165
An effect of impregnation conditions on the distribution of a consolidant
in the wood structure
Bożenna Soldenhoff
Toruń, Poland
bsoldenhoff@poczta.fm
When deciding on a mechanical reinforcement of damaged wood of the historic object we should
follow a number of requirements posed by the impregnation procedure.
Selection of impregnating substance (reinforcement) should be dictated not only by the state of
preservation of the object, the nature of the damage, but also by the type of object, polychrome, its
function, as well as by the display conditions after conservation. The second important component
of impregnation - solvent should also fulfil a number of requirements. First of all, it should not swell
the wood and should have properly centred volatility. These features will largely determine the
success of impregnation.
In addition to the appropriate composition of consolidant, equally important is the choice of
method. This will not only be determined by the degree and nature of the destruction of wood, its
connection with other materials (polychrome, metals, etc.), but also by the object size and the technical capacity of the conservator carrying out the treatment. The presentation will include a brief
overview and evaluation of injection methods, capillary action and an impregnation under pressure.
The study was carried out on lime wood samples in good condition, subjecting them to saturated
solutions of thermoplastic resins using 3 methods of impregnation. The choice of wood species was
dictated by the frequency of its use in historic objects. The results indicate the following:
1. The degree of saturation of wood depends on: the concentration of the solution, the method of
impregnation, impregnation time and the level of moisture content of wood,
2. The distribution of consolidant in the wood structure depends on stage of preservation of this
structure, the nature and extent of the damage.
Research using light microscopy and in particular scanning electron microscopy at magnifications of 500x to 2500x allowed for very accurate tracking of how the resin is distributed in the microscopic and sub-microscopic structure of wood. It was also possible to follow the direction and extent
of migration of the resin associated with the direction of evaporation of the solvent.
166
Fit IT for a King: Conservation and Reconstruction of the Ancient
Wooden Furniture from Gordion, Turkey
Krysia Spirydowicz1*, Elizabeth Simpson2
Art Conservation Program, Queen’s University. Kingston, Ontario, Canada
1 The Bard Graduate Centre. New York, NY, USA
2 *spirydow@queensu.ca
Between 1956 and 1959, a remarkable collection of ancient wooden furniture was discovered in three royal tombs at the Phrygian capital of Gordion in central Anatolia. Approximately
50 pieces of ornate furniture and more than 70 wooden objects were found at the site, excavated by
Rodney S. Young for the University of Pennsylvania. Well-preserved furniture and other artefacts
were recovered from wooden burial chambers located deep inside large earthen mounds or tumuli - Tumulus MM, Tumulus P, and Tumulus W. Carbonized wood remains of the same type were
excavated from a palatial building on the city mound.
The artefacts from Tumulus MM, P, and W were published in Young’s posthumous monograph
(1981), but research showed that many interpretations were incorrect. A project to restudy the Gordion wood was initiated in 1981 by Simpson. Since 1990, the conservation team has been headed by
Spirydowicz. The furniture and other wood finds from Gordion are now recognized as the largest
group of well-preserved wooden objects from the ancient Near East.
Tumulus MM, the largest of the Gordion tumuli, is believed to be the tomb of the legendary King
Midas or his father. Some of the best preserved and most spectacular pieces of furniture were found
in the intact burial chamber, including a carved, inlaid banquet table and two inlaid serving stands.
In addition, the tomb contained eight plain tables, stools, and a massive log coffin. The furniture and
other finds were recognized as elements of the funeral ceremony; the remains from the bronze and
pottery vessels were analysed, producing the menu for the funerary banquet. A recent monograph
(Brill 2010) describes the wooden furniture from Tumulus MM and its conservation treatment.
Tumulus P, the tomb of a Phrygian prince, contained a collection of wooden household objects
and beautifully carved wood toys, in addition to more than 16 pieces of fine furniture. Much of
the wood was degraded due to the prior collapse of the tomb’s roof, but a group of objects from
the southwest corner of the tomb survived largely intact. These included an ornate, inlaid serving
stand and a carved and inlaid stool, designed on the model of the inlaid table from Tumulus MM.
The Tumulus P artefacts - with so many wooden finds among them - constitute an unprecedented
assemblage of the material remains of daily life among the Phrygian monarchs.
Tumulus W, the earliest of the three royal tumuli, yielded one magnificent though fragmentary
piece of furniture - a boxwood serving stand featuring carved openwork geometric designs and embellished with bronze studs. In addition, several wooden plates from the tomb exhibit tool marks indicating the earliest evidence of the use of the lathe from a well-documented archaeological context.
Study and conservation of the Gordion wooden objects began in 1991, with the conservation project now largely complete. Work was carried out in the Museum of Anatolian Civilizations, Ankara,
Turkey, by a team of more than 40 archaeologists, conservators, wood scientists, artists, and other
167
specialists. The methods developed by the project’s conservators and scientists are now considered
standard for the treatment of dry archaeological wood. This paper will outline the methods and
materials used to consolidate the Gordion wood and describe the process of reconstructing the most
important objects for display. A brief overview of the conservation challenges of preserving ancient
wood from archaeological contexts will be presented. Finally, the particular problems posed by the
charred and fragmentary wooden objects and furniture excavated from the Phrygian city mound
will also be discussed.
168
Acoustic emission as a new tool for the assessment of microclimate
instability impact on wooden art objects
Marcin Strojecki1*, Michał Łukomski1, Łukasz Bratasz1,2
Jerzy Haber Institute of Catalysis and Surface Chemistry, Polish Academy of Sciences, Krakow, Poland
1
The National Museum in Krakow, Poland
2 *ncstroje@cyf-kr.edu.pl
Wood has served for centuries as a component of art objects because of its beauty, strength, durability
and availability. As a hygroscopic material, it responds to variations in temperature and relative humidity
(RH) in its environment by absorbing and desorbing moisture which in turn results in dimensional changes
- swelling and shrinking. Restraint of wood movement can have damaging effect on objects such as components of furniture - doors, sides of cabinets and table tops, frames, or other types of decorated wooden constructions. Therefore establishing acceptable ranges of temperature and RH variations for wooden furniture
and other constructions stored and displayed in museum is one of the most important tasks for preventive
conservation.
Generally there are two fundamental approaches to establishing the allowable ranges of climatic variations
for a particular object sensitive to climate-induce damage – an analysis of object’s mechanical response to
climate variations, or an analysis of the historic climate to which the object has acclimatized. The limitations of the two approaches in predicting precisely risk of damage of a concrete historic object in its specific
environment have led to search for scientific methods of direct tracing damage: non-invasive, continuous,
economic and capable of operating in the real-world conditions in museums, historic buildings or during the
transportation of works of art. Our choice was the acoustic emission (AE) which is based on monitoring the
energy released as sound waves during fracture processes in materials. The method is particularly successful
in direct tracing the fracturing intensity in wooden objects exposed to variations in temperature and RH. Energy, released due to micro-displacements in a structure undergoing a deformation, passes through the material
as ultrasound and sound waves and is detected on the surface using a piezoelectric transducer. Since physical
failure of material is preceded by a discernible level of AE activity, AE monitoring is capable of predicting
macro damage and tracing crack propagation accurately in time due to digital capture and real‐time processing
of individual AE events.
In this study, the AE method was used to monitor micro-damage progress in a reference object - an eighteenth century wardrobe displayed in in the Gallery of Decorative Art in the National Museum in Krakow,
Poland. Already considerably cracked, the wardrobe was selected by the curators as representative of massive
furniture displayed in the galleries, but was also considered as particularly vulnerable to climate-induce damage. The AE monitoring was an element in a systematic evaluation of the effectiveness of the existing climate
management, especially insufficient humidification of the air during repeating falls in the indoor RH in winter.
Monitoring was performed for two years on the gallery. The anti-correlation measuring scheme and frequency
filtering were applied to discriminate very low signals related with micro-cracking of wood structure from
background noise present in gallery opened for visitors.
The total AE energy recorded during two years of monitoring corresponded to a fractured area of 12 mm2 or
a total crack propagation of 1.2 mm for a 10 mm-thick panel. Although the total damage recorded was minute,
169
correlation between the events of fracturing and falls in indoor relative humidity (RH) in winter due to insufficient humidification was evident. The risk of damage, expressed in terms of crack propagation, was quantified
as a function of the magnitude of the RH falls of the duration compatible with the response time of monitored
wooden elements. The data allows acceptable RH falls to be identified if a conservation professional or a curator selects a ‘tolerable’ yearly propagation of a fracture, in other words the progress of damage considered
insignificant.
170
Hazards to heritage wooden objects caused by the solvents of resins,
used for impregnation treatments
Kinga Szczepińska
Department of Painting and Polychrome Sculpture, Institute for Conservation and Heritage, University of Nicolas Copernicus, Torun
kinga.szczepinska@wp.pl
The information to be presented in the lecture, are the result of research into the possibilities of
using relatively non-toxic propylene glycol ethers at the reinforcing impregnation treatment.
With the accepted method of comparison, the obtained results enabled the individual properties
of the solvents to be related with potential harmful effects on the polychrome of wooden heritage
objects in a very readable way.
This aspect seems to be significant due to the fact that the reinforcing impregnation is one of the
most important, yet a very common procedure in conservation practice. Therefore it should be, beyond the efficacy, also a safe treatment, avoiding any harmful changes to the polychrome of wood
whether in immediate or distant future.
My intention is to show the potential risks using as examples toluene, 1-methoxy-2-propanol and
dipropylene glycol methyl ether.
Although the role of the solvent in the impregnating solution is not as great as the role of the resin
nevertheless, by shaping the characteristics of the solution, it affects the success of the procedure,
and during the process of strengthening, affects directly the historic object.
In the study of the size and rate of swelling of the timber, the highest values were obtained with
the most polar solvent. Polar liquids caused also greater swelling of fresh wood, with a higher content of hygroscopic substances.
The obvious correlation between the volatility and viscosity of the liquid used in a solution
process and solvent evaporation rate was confirmed. It was found that the resin remaining in the
timber does not reduce, in a clearly visible manner, its hygroscopicity. Moreover, in the initial
period after saturation, the increase of relative humidity caused faster response in the samples of
timber saturated with solutions in polar solvents. It is probably associated with the hygroscopicity
of 1-methoxy-2-propanol and dipropylene glycol methyl ether.
In examining the distribution of resin, the slowest penetration into the wood was observed for
resin dissolved in the most polar solvent. At the same time, the lower the volatility of the solvent, the
more even the distribution of the resin.
The adverse effects seen in the grounds layers and polychrome were influenced by extraction
properties of solvents used. The strongest action was shown by most polar liquid. The intensity
of colour changes, especially on the surface of light grounds, however, depended not only on
the extraction capacity but also on the volatility. Low volatility meant long evaporation time
and therefore adverse effects on the object, increasing harmful changes. Also observed was the
formation of thickening gel and accumulation of resin, migrating with the solvent, just below
the surface of the grounds or polychrome. This layer resulted in slowing down and reducing
171
the evaporation of the solvent, while the extracted wood colour components remained partly in
the formed gel.
The effect of the impregnation treatment was also the change in the structure of the ground layers
and polychrome increasing the porosity. However there is no clear relationship between the characteristics of each layer and properties of consolidant, and the size and nature of the changes.
Another feature of the paint layer studied, which changes under the influence of the introduced
substances, was the softening point. Here, in addition to the chemical characteristics of the solvent,
an important factor was again its volatility. Low volatility caused dangerous prolonging of time for
adverse effects, making the paint layer plastic for a long time and thus prone to distortion, sometimes even at temperatures of only slightly higher values than room temperature.
In the group of tested solvents, the low volatility of dipropylene glycol methyl ether can also be
regarded as a cause of relatively long-term changes, such as blooming of the lacquer layer, formed
on one of the samples, 140 days after the completion of the impregnation treatment.
172
Interdisciplinary approach to the identification and authorship
of The Last Judgement triptych from the National Museum in Gdańsk
attributed to Hans Memling
Iwona Szmelter1*, Tomasz Ważny2
Faculty of Conservation-Restoration, Academy of Fine Arts in Warsaw, Poland
2 Nicolas Copernicus University, Toruń, Poland, and University of Arizona, Tucson, USA
*iwona.szmelter@asp.waw.pl,
1 The aim of this paper is to present an interdisciplinary approach to the identification and authorship in the first stage of new complex research of “The Last Judgement” triptych. This masterpiece is
tempera/oil composition on oak support, size: middle part of triptych 241 x180.8 cm, wings 2 x 242 x
90. The triptych was first attributed to the van Eyck brothers, then Rogier van der Weyden, and other
painters, and finally, in 1843 Mr Hotho ascribed it to Hans Memling, though it is still questionable.
The thesis of the authors is that the controversy related to the attribution of the Gdansk triptych should be explained by the independent study of materials and a technique, starting in particular with
the analysis of the wood support of triptych.
The masterpiece was painted in accordance with all the Flemish conventions in the so called
Low Countries in the area of present-day Belgium and the Netherlands, and later in the delta of the
Rhine and Meuse in the second half of the fifteenth century. The triptych was carefully prepared on
the wooden support made of oak. The central section is made up of six vertical boards with a total
width of 180 cm. Oak wood enabled the dendrochronological examination, which is based on the
analysis of annual rings of wood, and is therefore completely independent of the other chronological
indicators. Dendrochronology analysis was performed in 2003 in the National Museum in Gdansk
(measurements) and the Institute for the Study, Conservation and Restoration of Cultural Heritage
at the Nicolaus Copernicus University in Toruń (laboratory work).
Origin of timbers: All boards forming the painting support are derived from the so-called Baltic
oak. Boards 3 and 4 originate from the central Poland, other boards came from different areas East
or Northeast of the present Polish border, most likely the Niemen river basin.
The earliest possible felling date of oaks used for the painting support was winter 1458/1459
(Fig.1). In 1459 semi-products made of fresh logs could be ready for transportation down the river to
the nearest Baltic harbor. Timber from trees felled in winter could be found as a wainscot and planks
at the lumber-yards in the Low Countries after several months. Short and intense seasoning plus
the time required for panel-making theoretically allow for the delivery of the support to the artist’s
workshop at the end of 1460. The different origin of board indicates that it was not a timber specially
ordered, but material purchased at the market.
173
Group
Span of ring sequences
1
2
MEMLING
5
Calendar Years
after AD1419
after AD1421
after AD1448
after AD1450
after AD1455
after AD1457
3
6
4
AD1250
AD1350
AD1450
Figure 1. Tree-ring dating of six oak boards representing the middle part of the “Last Judgment”. Transport and oak
seasoning.
Rogier van der Weyden died in the June 1464 year - if the timber used by the author of the triptych
was younger, the contribution of van der Weyden would be automatically excluded. Dendrochronology analysis and determining the earliest possible production date of the painting support at
the end of 1460 does not preclude van der Weyden’s participation in the creation of the masterwork
“Last Judgement”.
Non-invasive research undertaken by the Faculty of Conservation and Restoration of Works
of Art at the Academy of Fine Arts in Warsaw and analysed by prof. Iwona Szmelter and Anna
Fortuna from the National Museum in Gdańsk, which provided much new information and data
suggesting significant van der Weyden’s contribution. Among other things, (the current standard
registration outside the white light of the VIS), the luminescence triggered by ultraviolet radiation,
X-ray studies, and examination in IRR revealed, that the whole triptych showed sensational details
of the creative process in its various phases. The initial composition appears to be very different, and
relates to famous works of Rogier van der Weyden, similar to his The Last Judgment, a poliptych painted c. 1446–1452. In both artworks are masterful developing under-layers of paint, including the
early design of composition and detailed in under-drawing - clear, precise, but extended over the
entire composition of the hand of a master, with his so called Schraffe (German), dessin (French) - as
typical lines, and numerous changes in the composition of groups of characters, (softening effect on
the type of paint).
In 2012-2013 multi-disciplinary studies were performed in collaboration with scientists of the
research program CHARISMA-MOLAB (Cultural Heritage Advanced Research Infrastructures - Synergy for Multidisciplinary Approach – Mobil Laboratory) under the 7 European Union Framework
Programme. The project is supported by scientists from renowned European centers such as the
University of Perugia, Centre de Recherche et de Restauration des Musées de France in Paris, the
Consiglio Nazionale delle Ricerche, Istituto Nazionale di Ottica in Florence. The results of the MOLAB Program confirmed previous discovery of a changed composition and design (infrared reflectography by multiscanerr MNIR) and will be presented elsewhere in the near future.
174
Influence of the cradle structure and microclimate on the degree
of distortion and the condition of panel paintings
from the National Museum in Warsaw
Aleksandra Trochimowicz
Conservator of Fine Arts, freelance
olatrochimowicz@poczta.onet.pl
For centuries wooden panels formed the support for paintings. At the end of the 18th C. the cradle was
invented, which was supposed to be a cure for structural damage incurred in panel paintings. As a result,
in museum collections around the world there are thousands of paintings that were subjected in the past
to the ‘cradling’ treatment. Depending on storage conditions (microclimates of the room where paintings
are located) there are more or less apparent negative effects of the presence of the cradles on the verso.
Research presented has focused on selected objects from the National Museum in Warsaw. The characteristic changes of the panels are their clear undulations and cracks. Measurements of the paintings
were performed using an optical scanner (ATOS GOM mbH.) The scanner allows non-contact, non-destructive measurement of the surface of the recto of the painting. The measurement results show a real
painting distortions which can be ascribed to the fastening of the cradle on the verso. The main advantages of the scanning method are the scanning and visualization of the 3D object and its comparison with
CAD data (previous measurements), the rapid measurement process, the high resolution and accuracy,
and the mobility of the instrument. The deviation false colour map produced as part of analysis allows
the visualization of the measurement results. Using an optical scanner made it possible to precisely
assess the magnitude of the wooden panel deformation and the analysis of the impact of the cradle,
including the structure of the material, (i.e. the wooden boards of the panel and battens of the cradle.)
Based on this research, it was found that the shape of the painting recto is not only influenced by
the fixed cradling battens, as commonly believed, but also by the mobile planks. It was also found
that the efficiency of the cradle structure does not significantly affect the degree of deformation of
the painting or the state of preservation of the paint layers. Another crucial element affecting the
condition and the distortions of the paintings are the microclimatic conditions under which the artworks were stored. The microclimate of the rooms where the objects were kept was examined and
the degree of dimensional changes occurring due to the fluctuation of temperature and humidity
was determined. Planks are a moisture barrier against the point of contact with a thin paintings
background. Wood panels in these areas work much less under the influence of climatic variation
compared with the reverse parts, which are not covered with the cradle battens.
The optical scanner surface measurement is non-destructive and non-contact method for monitoring the condition of heritage objects. It determines precisely the shape of the surface with an
accuracy of up to 0.01 mm in the scan field of 100 x 100 mm. By performing measurements over time
and comparing the results of these studies one can determine very accurately the degree and nature
of any surface deformation. Changes in the level of deformation can be described as shown in the
figures, or by visualization of false colour maps. Analysis can be a valuable complement to other
studies of the condition of the object and to document ongoing changes.
175
X-ray Dual Source Computed Tomography as a modern tool
in the investigations of wooden objects
Małgorzata Urbańczyk Zawadzka1, Robert Paweł Banyś1, Anna Mikołajska2*, Agnieszka Kosakowska3
Radiology Department, John Paul II Hospital, Kraków, Poland
1
Faculty of Conservation and Restoration of Works of Art, Department of Applied Physics, Academy of Fine Arts in Kraków, Poland
2 Consiste - Conservation and Restoration Company, Kraków, Poland
3 *amikolajska@asp.krakow.pl,
For over a century, X-ray radiation has played an important role in the examination of cultural
heritage. X-ray techniques belong to the fundamental methods used in investigation and conservation of works of art. They have been developed over the last decade thanks to the recent use of new
and advanced analytical techniques.
Computed tomography (CT) is one of the most powerful non-destructive techniques and therefore it is used for inspection of the volume of an object. It gives us morphological and physical
information on the inner structure of the investigated object.
Recently X-ray Dual Source Computed Tomography (DSCT) was applied in the area of medicine
and health care. In Poland, the system was introduced for the first time at the John Paul II Hospital
in 2007. The idea behind Dual Source CT is as simple as ingenious: it employs two X-ray sources and
two detectors at the same time. As a result we obtain double temporal resolution, double speed, and
twice the power, while lowering the dose of radiation even further. It provides images of exceptional
quality and is an amazing tool for new clinical applications. The main advantage of this technique is
the possibility of creating 3D scans.
The aim of our study is to see the difference between standard Computed Tomography and new
Dual Source Computed Tomography. We also want to check all the abilities and limitations of this
system.
For the last two years we have examined many sculptures and wooden panel painting. For this
presentation we present four case studies.
Studying the chosen objects with DSCT, we have used two modes: DSCT with dual energy mode
(80 kV and 120 kV) as well as InnerEar high resolution mode (120 kV) with spiral and sequential
acquisition.
In two cases, investigating the gothic sculpture of Saint Peter from 1480 and a sculpture of an
angel e from a Baroque altar, we aimed to assess the general condition of the objects from different
time periods. We were also interested in changes connected with each restoration and the natural
ageing or passage of time. The third object, is a small votive sculpture from the 17th C.. In this case we
were interested in localizing all the metallic elements in the small object. The last presented work of
art, is a bas-relief of an altar from the church in Boguchwałów, dated 1602. In this case, the situation
was more complicated because during the previous conservation the original reverse side has been
extracted and replaced with sawdust and epoxy resin. We aim to determine how much of the original layer remains and assess the depth of penetration of the epoxy resin.
176
Climate4Wood
Paul van Duin1*, Stina Ekelund2
Rijksmuseum, Amsterdam, Netherlands
1 Climate4Wood, Rijksmuseum and TU Eindhoven, Netherlands
2
*p.van.duin@rijksmuseum.nl
The ‘Climate4Wood’ research project is a collaborative research project of the Rijksmuseum, the
Technical Universities of Eindhoven and Delft and the Netherlands Cultural Heritage Agency. The
aim of the ‘Climate4Wood’ project is to identify the RH fluctuations that decorated wooden panels
(panel paintings as well as furniture) can safely sustain and in consequence to develop rational
guidelines for the climate specifications in the museums. Our project focuses on decorated wooden
panels as this is a category that is regarded as being most susceptible to climate fluctuations. It will
investigate panel paintings as well as panels in furniture. Conservators, conservation scientists and
engineers will closely cooperate to develop a better understanding of the behaviour of panels and to
predict more accurately under which circumstances damage might occur.
When people are concerned about climate conditions, it usually is because they are worried by
fluctuations observed in climate graphs, as they fear this might lead to damage. When one observes
damage it is of course too late, but how much caution is really necessary? To what extent can we
relax the strict climate specifications developed in the 1960’s and 70’s? And once this is established,
how can the conservation community be convinced that their objects they care for are safe in those
conditions? Deciding on proper climate specifications for museum environments is a daunting task.
Type and condition of objects, risk assessment, installation requirements, building physics, construction as well as running costs of an installation, and the impact of the energy consumption on
the environment have to be weighed against each other. Most actors involved in the decision making
process are specialists within their own field, with usually lesser knowledge about the other factors.
The way forward is that professionals from different fields closely collaborate in research projects
to develop an understanding of each other’s expertise in order to better address research questions.
‘Climate4Wood’ has been awarded funding from the ‘Science4Arts’ programme of The Netherlands Science Foundation, NWO. This program aims to develop and strengthen interchange between the research of universities and museums. The project has international partners, including
CATS/National Gallery of Denmark and the Metropolitan Museum of Art and is supported by a
large international advisory committee.
The ‘Climate4Wood’ research project began in December 2012 with the so-called museum study,
carried out by Stina Ekelund, with a doctoral project in conservation. A PhD in engineering will start
in 2013 to carry out a material and mechanical modelling study, in close cooperation with the PhD in
conservation. The museum study will investigate the construction, materials and condition of a large collection of decorated wooden panels and how these have been affected by climate conditions.
The results are used as input for the modelling study, to model climate and age induced stresses and
deformations. In the final stage of the project, a postdoc will be appointed to determine and model
the relevant non-linear elastic material properties.
177
Our presentation will focus on the museum study. This aims to systematically relate the condition of a carefully selected group of objects to past climate fluctuations. We will chart damage including warping and shrinkage to material properties of wood, glue, and construction. We will also
take into account the degree to which (parts of) objects have survived in order to critically analyse
the risks of climate fluctuations. Our presentation will describe the research carried out in the first
year of the project, and how in the coming years we will select objects, how we will use measuring
and imaging techniques and how previous documentation can help us to obtain insights into the
behaviour of panels.
178
The use of copper green oil paint in the interiors of the Eidsvoll manor
in Norway: analysis on a discoloured architectural paint from 1814
Edwin Verweij 1*, Hartmut Kutzke 2
Norwegian Institute for Cultural Heritage Research (NIKU)
1
Museum of Cultural History, University of Oslo, Oslo, Norway
2
*edwin.verweij@niku.no
The late 18th century Eidsvoll manor house, situated just north of Oslo in Norway, was bought by
Carsten Anker in 1797. He modernised the house and all of its interiors in the first two decades of the
19th century. This renovation process was still on-going when a Constitutional meeting to establish
Norway’s independence and to write its constitutional law was held in 1814. Eidsvoll manor became
thereafter worthy of iconic value.
During architectural paint research between 2006 and 2012, which was executed by the Norwegian
institute for cultural heritage research (NIKU) in Oslo, the house and its interior were examined. We
concluded that between 1794 and 1826 the interiors on the ground and first floor were painted in just
two colour schemes: a light greyish, lead white based oil paint and a green, copper based oil paint.
Both colour schemes had largely disappeared during later restoration campaigns. Reconstructing the
painted colour schemes is now being considered for the bicentennial commemoration in 2014.
In this paper we will focus on the green colour scheme that was found in three rooms on the
ground floor. In the Billiard room for instance, an intact window frame was discovered revealing
the 1814 colour scheme that had not been over painted. This enabled us to examine and determine
the intrinsic quality of the paint. However the paint was highly discoloured, therefore making it
difficult to establish the original colour scheme e.g. its hue and saturation.
The use of a green paint in interiors, although regularly used in the 18th century, became less
fashionable around the turn of the century and is not often reported. Known problems with certain
green pigments might be one reason to avoid its application, with both the discoloration and darkening of these pigments in oil paint is considerable.
Initial SEM-EDS and XRD analysis in Oslo provided inconclusive results and cross-section microscopy did not clearly show the use of transparent materials; neither traces of a resin nor a lake and/
or dyestuff were observed. Synchroton based infrared spectroscopy performed at the IRIS beamline
of Helmholtz-Zentrum (HZB) in Berlin, Germany, resulted in the determination of both the binding
media and the use of the pigments in the green paint; a linseed oil as medium, a lead white pigment,
a white chalk filler and a green verdigris pigment. This is in contradiction with contemporary recipes featured in house painter’s handbooks from around 1800. Here are green paints described that
were made with the addition of a resin to the final paint mixture.
Due to the presence of oil and the relative easiness of the transformation of copper pigments into
metal soaps, the appearance of aged materials seemed to be likely. The presence of copper oleate
was confirmed by SR FTIR and may explain the change to a brownish colour in the considered paint layers. This phenomenon has been reported for canvas- and panel paintings so far, but not for
interior paints. It was unknown that this interior paint technique was used on such a large scale for
decorative colour schemes in historic houses in Norway.
179
Supramolecular consolidants for the preservation of waterlogged
archaeological wood
Z.Walsh, 1,2 E.R. Coad, 1,2 J.T. Hodgkinson, 2,3 J. Sedlmair, 4,5 A. Koutsioubas, 6 D.R. Spring, 2 M. Welch, 3
C.J. Hirschmugl, 4 C. Toprakcioglu, 7 J.R. Nitschke, 2 M. Jones 8 and O.A. Scherman 1,2
Melville Laboratory for Polymer Synthesis, Department of Chemistry, University of Cambridge, United Kingdom
1 Department of Chemistry, University of Cambridge, United Kingdom
2
Department of Biochemistry, University of Cambridge, United Kingdom
3
Department of Physics, University of Wisconsin-Milwaukee, Milwaukee, Wisconsin, USA
4
Synchrotron Radiation Center, Stoughton, USA
5
Synchrotron SOLEIL, Beamline SWING, Gif Sur Yvette Cedex, France
6
Department of Physics, University of Patras, University Campus, Rio Patras, Greece
7
The Mary Rose Trust, HM Naval Base, Portsmouth, United Kingdom
8 zpw21@cam.ac.uk
The preservation of our cultural heritage is of great importance to future generations. Despite
this, significant problems have arisen with the conservation of many great shipwrecks across the
world. Two major problems facing conservators are structural instability upon drying and biological
degradation. In addition, many important artefacts suffer from metal ion saturation on account of
degraded fittings. In most cases Fe3+ is the culprit, which catalyses the production of sulphuric and
oxalic acid in the waterlogged timbers adding chemical degradation to the potential conservation
issues. Yet to date no conservation treatment exists that effectively confronts all three issues simultaneously. A new conservation treatment is presented here based on a supramolecular polymer network constructed from natural polymers with a number of dynamic cross-links. These cross-links
are formed by both host-guest complexation and a strong Fe3+ chelator pendant from the polymer
backbone, giving the functional material the ability to chelate and trap iron while showing increased structural stability. The incorporation of anti-bacterial moieties onto the polymer backbone
also provide the material with increased biological resistance over current conservation treatments.
Exploiting an environmentally compatible natural material with reversible cross-links makes a safer, greener alternative to current strategies and will potentially extend the lifetime of many precious
waterlogged artefacts under conservation around the world.
180
The Conservation of Lucas Cranach the Elder’s Panel Painting
Christ Blessing the Children from the Collections of the Wawel Royal
Castle: The Use of Modern Analytical Techniques
Ewa Wiłkojć
Wawel Royal Castle, Kraków, Poland
ewilkojc@wp.pl
Conservation of the work by Lucas Cranach the Elder ‘Christ Blessing the Children’, dated about
1537 is a part of from the collections of the Wawel Royal Castle. The picture is painted in tempera on
a linden wood support measuring 77.5 x 122 cm; the boards are only 3–5 mm thick.
The use of specialized analytical techniques has allowed us to determine the condition of the object and gather information about past conservation treatments, which in turn, has contributed greatly to our knowledge and interpretation of these earlier methods. Valuable information pertaining
to the techniques and materials Cranach used to create the picture was also gained.
Since the data provided by commonly used physical and chemical tests proved insufficient to
proceed with the conservation treatment, recently introduced digital analytical conservation techniques were employed.
Due to the complex nature of the conservation techniques, the cooperation of specialists from
various scientific fields was required. Colleagues from the following institutions were involved in
the project:
– Institute of Catalysis and Surface Chemistry, Polish Academy of Sciences (PAN), Krakow
(Three-Dimensional Laser Scanning and Analysis of Support Defects and Deformation; Thermo Visual Analysis)
– Strata Mechanics Research Institute, PAN, Krakow (Quantitative Computer Analysis)
– Nicolaus Copernicus University, Toruń (UV Fluorescence Microscopy)
– Faculty of Physics and Applied Chemistry, Department of Conservation and Restoration of
Works of Art (WKiRDS), Academy of Fine Arts, Krakow
– Faculty of Wood Technology, Warsaw University of Life Sciences – SGGW (Ultrasound of the
Wooden Support; Analysis of the influence of consolidating substances on the physical and mechanical properties of linden wood)
The results of these specialized tests enabled us to map out a conservation treatment that would
guarantee a maximum degree of safety to the work of art.
The conservation of the panel was problematic both in regards to the technical and deontological
ethical terms. While the results of the analysis established that the poor condition of the panel could
be treated, the theoretical and ethical questions remained a prevalent concern. In this respect, an
analysis of the material structure of the work in relation to its artistic value proved helpful. The division of the works material structure into three elements (materials, support, and construction) facilitated the analysis of technical damage, which interferes with the aesthetic reception of the work. This
type of analysis is essential to establish and substantiate a proper course of conservation treatment.
181
The analysis of the material structure showed that the paint layer is homogenous, but dependent
on the support layer. Therefore, the aesthetic reception of the work would be compromised by further degradation of the support. The thinning of the panel, which had previously sustained heavy
insect damage, compromised its role as the carrier that enables the very existence of the work.
The first stage of treatment involved the structural conservation of the support and consisted
primarily of technical procedures, such as the installation of a sub-structure which permitted us
to stabilize and save the picture. The aim of the aesthetic conservation treatment was to restore, as
much as possible, the qualities of Cranach’s work that had been compromised by the passage of time
and the damage the panel had previously sustained.
During the initial deliberations of the proposed treatment the historic meaning of the painting,
its subject matter, and the circumstances of its creation were taken into consideration - especially since the precious workshop “records” often present on the verso, had been irrevocably lost when the
panel was thinned. It was agreed that the panel itself is a historic documentation past conservation
treatments, when not all parts of the work were treated with the same degree of reverence. Therefore, in spite of its degraded condition, the existing boards of the support were preserved and carefully
and minimally straightened. Although the slight distortion of the support marginally disturbs the
aesthetic reception of the work, such distortion was allowed to remain in order to reduce further
damage of the paint layers.
182
A Study of Taiwan’s traditional Temples Restoration Problems:
The Case of Tainan Xingjigo Temple’s Door-gods Polychromy
(Janet) Ying-Ying Tung
Bureau of Cultural Heritage, Ministry of Culture, Taiwan
ch0235@boch.gov.tw
The main entrance of the traditional temples in Taiwan does not feature just a wooden gate, but a
gate with two pieces of wood creating a door. A door that is crafted with exquisite paintings of Door-gods along the front side, which serves as a magnificent façade for visitors and a guardian to expel
all evil spirits. The beautifully polychromed doors are vulnerable to weather, daily operation, and
air pollution. The wooden doors are polychromed with Door-gods, featuring those from temples
which are being designated as treasures of the nation. Once damaged, the Door-gods not supposed
to be repainted, but to be restored in the same way as one would restore an art object.
The polychrome doors in Taiwan’s temples usually encounter three types of problems; they are
prone to gathering surface dirt (dust, air molecules, incense smoke, hand sweat, etc.), are susceptible
to colour fading (due to sunshine, lighting, ultraviolet etc.), and colour layer loss (the exposure of
the ground layer or support wood). These conditions not only affect the visual aesthetics and integrity of the Door-gods, but also attract moisture and pests getting into the inside of wood from the
exposed areas . The conservation-restoration methods undertaken on the Door-god polychrome paintings must be very carefully considered, so that all restoration treatments proceed with the correct
methods and ethical considerations.
Tainan Xingjigo Temple, located in Tainan City in the southern part of Taiwan, was designated
in 1985 as a historic site for The Tainan Municipality. The Door-god polychromy of Tainan Xingjigo
Temple was painted by Chen Shou-Yi (1934-2012) who was an outstanding maestro of Taiwanese
traditional polychrome painting. The two Door-gods are Lord Yiguogong, General Qin Shu-bao,
and Lord Woguogong, General Yuchigong, both were famous generals in the Tang Dynasty (618907 A.D). In these art works, Maestro Chen used the complicated stereo powder line to replace the
common black ink line to depict the line drawing; therefore making this art work appear live and
vivid. This Door-god polychromy is considered to be one of the best examples of Door-god art work
in Taiwan.
This report will present the case of the restoration of Xingjigo Temple in 2005, which will include
a general review of the restoration treatment including cleaning and retouching etc. This report will
explore 1) The problems associated with traditional colour painting restoration and its associated
dilemmas, 2) The possible negative impact to the art work that an incorrect concept of restoration
may bring, 3) The ethics of how to deal with the traditional art work within the field of conservation-restoration, 4) How to best protect cultural properties which are still in use, and 5) The suggestions
to the problems mentioned above. This paper will try to seek a clear and correct guideline for traditional art work conservation-restoration in Taiwan.
183
Laser scanning in the analysis and documentation of historic wood
Rafał Zapłata,
Department of Historical and Social Sciences, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw
rafalzaplata@poczta.onet.pl
The aim of the lecture is to discuss and present the implementation of scanning in the analysis
of wooden artefacts in archaeological and architectural research. Modern technologies have created
new possibilities for innovative and unconventional documentation of artefacts, including their digitisation. Digitisation allows non-invasive and accurate measurements and is capable of registering
the intensity of leaser light reflection. This is an important addition to the usual set of data about
artefacts (including historic wood), which can give information about of the condition or type of the
surface of artefacts.
Wooden structures require thorough and non-invasive methods of documentation. Such procedures are possible thanks to modern technologies of terrestrial laser scanning and photogrammetry.
In addition, historic wood requires the registration of special characteristics which can be documented and analysed with the use of laser scanning. An example of such a varied way of documenting
wooden artefacts is a study of the quality of specific characteristics of analysed objects.
Laser scanning enables us to modernise research methods during field work. For example, digital
registration and analysis of the condition of artefacts can be carried out. The accuracy of measurements is high and we have established up-to-date methods to measure quantitative changes in
wood, (for example the condition of xylem) and the detection and registration of possible changes in
the state of preservation that occur over time in previously registered and catalogued historic wood.
Such laser-based documentation recorded systematically and regularly makes it possible to gather spectral data of measured artefacts and to create “spectral libraries”. Spatially accurate measurements allow the creation of models and carry out simulations showing how wood reacts in diverse
environments and how storage and transport affect heritage wood. Therefore, laser scanning creates an important tool within non-invasive methods to analyse artefacts.
184
Technical examination of an ancient Egyptian painted wooden
sarcophagus
Shaaban Abd ElAal1*, Vincent Detalle2, Nagla Mahmoud3
Restoration Department, Faculty of Archaeology, Fayoum University, Egypt.
1 Laboratoire de Recherche des Monuments Historiques Resp. pôle peintures murales et polychromie, Champs-sur-Marne, France
2
Restoration Department, Faculty of Archaeology, Fayoum University, Egypt.
3 *smm00@fayoum.edu.eg
This poster describes an ancient Egyptian polychrome wooden sarcophagus, excavated from Saqarra, Egypt.
A multi-analytical approach was adopted for examination of on ancient Egyptian polychrome
wooden sarcophagus which included optical light and polarizing microscopy, Laser Induced Plasma
Spectroscopy (LIPS), X-Ray diffraction(XRD),Scanning electron Microscopy combined with Energy
Dispersive X-ray Spectroscopy (SEM-EDX), and Fourier Transform Infrared (FTIR) spectroscopy.
The structure of the object was visually examined. Ulmus wood was identified and this helped
and confirmed the historical dating of the wooden sarcophagus; ulmus wood is not native to Egypt
and was imported from Greece.
The ground layers on the painted sarcophagus were made of calcite mixed with small amounts
of huntite.
Using a combination of techniques, the pigments used to decorate the sarcophagus were identified as Egyptian blue (Cuprorivaite, CaCuSi4O10) and Egyptian green (identified by SEM_EDX
which revealed the presence of Cu, Si, Ca) and the black pigment was carbon black. Organic binder
that used was probably egg yolk and white egg with linseed oil.
185
The Consolidation of Saint Anthony the Great. A method to fill
woodworm tunnels
Stéphanie Avril
Opificio delle Pietre Dure, Polychrome Sculpture Department, Florence, Italy
post@stephanieavril.eu
This 15th century polychrome wooden sculpture, coming from a church in Monterosso al Mare,
representing Saint Anthony the Great, was damaged by wood boring insects in the past, resulting
in structural instability. The polychromy was unstable due to the deteriorated support; areas were
about to collapse and some regions had already fallen down. Therefore, the structural treatment of
the object, consisting of filling the woodworm tunnels and supporting the edges of collapsed areas
was an important part of the restoration. The treatment of this statue was carried out during an internship in the laboratories of the Opificio delle Pietre Dure (OPD), in Florence, under supervision
of Peter Stiberc, conservator at the OPD. This internship took place in the context of a postgraduate
degree from the Conservation training at the University of Amsterdam.
The opinion of conservators at the OPD is that the materials used for consolidation should ideally
be similar to the object. The attitude towards certain synthetic materials is reticent, even if the material fulfils all criteria required for the function at hand. The use of synthetic products does not just
trigger an ethical discussion within the OPD; it also raises questions about the natural aging of these
products. However the use of synthetics is not excluded.
Filling woodworm tunnels is an irreversible treatment. The addition of any material should be
carefully considered. Chemical and physical properties of different materials were evaluated during
the decision making process for the treatment of Saint Anthony. Different properties were taken into
account, such as compatibility, strength, flexibility, shrinkage, stability and resistance to moisture
and mould.
A filler composed of Arbocel® 40, Klucel® G and demineralised water was chosen to reinforce
the wooden structure. Arbocel® 40 is produced by J. Rettenmaier & Söhne and consists of cellulose
fibbers. Klucel® G is produced by Hercules and is a hydroxypropyl cellulose. Woodworm tunnels
below the surface and edges of collapsed parts were filled with this fluid mixture by syringe, limiting the treatment to the fragile areas.
The use of cellulose (and cellulose derivates) can be considered compatible with the object,
made of wood, with a cellulose content of approximately 50%. Even though Arbocel® 40 and
Klucel® G are manufactured products, they are derived from natural materials. Thus, their use
fits well in the methodology at the OPD. Furthermore, these materials are considered to have a
good stability. Although Klucel® G is a weak adhesive, it is suitable for this purpose. Used to
consolidate woodworm tunnels, the adhesive can be seen as a binding medium for the filling
material, and has no need for high adhesive strength. The purpose of the consolidant in this case
is to fill a gap. A strong adhesive would not only be unnecessary, but could also induce further
damage. The flexibility of the filler is another important point. The filler should be able to follow
186
the movements of the object to prevent further damage. Klucel® G and Arbocel® 40 are suitable
for this purpose.
Despite these important advantages, some disadvantages were recognised. One of the disadvantages of a water-based filler is the shrinking during curing which can cause deformations in the
polychromy. However, due to weakness and flexibility of the adhesive, the method did not cause
any damage to the object. Another inconvenience of this method is the fact that the filler is sensitive
to climate fluctuations and is susceptible to microbiological attack, which could be a problem in the
future. For this reason, it is important to ensure a suitable environment for the object while in a storage or on display.
187
3-D modelling for research on medieval wooden altarpiece supports
from Catalonia
Iris Bautista-Morenilla*, Anna Nualart-Torroja
Fine Arts Faculty, Universitat de Barcelona, Spain
*ibautista@ub.edu
The Conservation & Restoration Section of the Barcelona University Fine Arts Faculty is coordinating a project which focusses on the study of altarpiece supports dating from the end of the
13th C. to the final decades of the 14th C. in Catalonia. Research is based on the structural characteristics and the technological innovations of these altarpieces. The main goal of the project is the
identification and comparison of structural changes between the antependium and retrotabulum.
As part of the research project, 3-D modelling of wood supports is essential. The aim of this accurate virtual representation is to divide an altarpiece into the different components that make up
the whole. By doing this, once the wood parts are drawn, sides that are invisible can be analysed by
hiding the adjacent parts. This tool helps to reveal how the altars were built and the way in which the
solids were joined. Consequently, it makes the comprehension of the structure easier and enables
the comparison of different altarpiece supports.
Objective results are obtained by means of 3-D modelling studies and comparison of the altarpiece wood supports. Curators and conservators can employ the data in order to accept, refute or
corroborate hypotheses, as well as to solve structural conservation issues by finding out the original
materials and structures. Rhinoceros® (Mc Neel) is the CAD software chosen to draw the three-dimension altarpiece. It creates, edits and analyses curves, surfaces, and solids both precisely and
intuitively.
188
Investigating the Mauritshuis trophy frames: Two different gilding
techniques on Dutch trophy frames during the 1660’s
Eric Bernhard1, Renzo Meurs1*, Petria Noble2
EBEB Restauratie Atelier, Amsterdam, Netherlands
1 Royal Picture Gallery Mauritshuis, The Hague, Netherlands
2 *renzo_dirk@hotmail.com
Three seventeenth-century carved and gilded lime wood trophy frames from the collection of the
Mauritshuis in The Hague, The Netherlands, are thoroughly investigated. The aim of this project is
to gain a clear understanding of the original gilding and finish of these remarkable and art historically significant frames (see Framing in the Golden Age, 1995: nos. 49 and 54) as well as to stabilize and
make them presentable for the re-opening of the Mauritshuis in 2014. The frames are richly decorated with carved ornaments representing 17th -century naval and military weaponry: canons, spears
and guns and related objects and symbols. Two of the frames surround paintings by Ferdinand Bol
(1616-1680): ‘Portrait of Michiel the Ruyter’, signed and dated 1667 and the other his son, ‘Portrait of
Engel de Ruyter’ which is signed and dated 1669. The third frame belongs to a painting by The Hague
painter, Jan Mijtens (ca.1614-1670) depicting a portrait of Wolfert van Brederode that is dated to ca.
1663.
Our research includes complete X-Ray analyses of the three frames, as well as UV-photography
and stereomicroscopic examination. Sample analysis of the various layers was carried out in collaboration with conservation scientist, Luc Megens from the Dutch Cultural Heritage Agency (RCE),
where samples were analysed by SEM-EDX, FTIR and GCMS. Related trophy frames from other
collections in the Netherlands were also investigated.
The examined trophy frames from the Mauritshuis are comparable in terms of their construction.
Differences occur in the way the ornaments are carved and in the gilding techniques that were used.
On both frames of the paintings by the Amsterdam painter Ferdinand Bol, a so-called ‘emulsion-gilding’ was identified; the gold leaf was applied on the surface of an emulsion paint lying on top of a
thick glue layer, which was applied directly over the wood - as described by Hubert Baija in ‘Original
Gilding on Auricular Frames’ (ArtMatters 3, 2005: pp. 9-19). The frame on the portrait by Jan Mijtens,
shows a more traditional gilding applied over a ground layer of chalk and animal glue.
189
Strengthening heritage wood through the application of composite
materials based on Carbon Fibre Reinforced Polymer (CFRP) tape
Izabela Burawska*, Marcin Zbieć
Department of Technology, Organization and Management in Wood Industry, Faculty of Wood Technology,
Warsaw University of Life Sciences- SGGW
*izaburawska@o2.pl
It may be necessary to reinforce historic wooden structures for various reasons related to the
lifespan of the structure and included design and manufacturing errors, impact of special circumstances (fire, overloading), as well as the change of the original function of the structure. Additionally, load capacity of structures is reduced with time due to natural aging of wood, as well as by the
interaction of physical and biological factors.
There are various well known methods for improving wood properties and for reducing stress in
structural elements by using structure modifications or other types of reinforcement. Extensive tests
exist for assessing wooden, metal or other material overlays, bars or tension supports, which can be
glued or screwed to wood, and which require an engineering intervention.
With technological development, and the creation of new types of materials, engineers and designers have new methods for improving reinforcing techniques. However, for historical structures,
only a few of the novel methods can be used. This is caused by the necessity of protection of the
physical integrity of historical heritage structures. Therefore, all actions should conform to conservational practice requirements, amongst which safety is particularly important. Any action must
be necessary, minimal, ideally reversible, and the effectiveness of interventions should be proven.
Not all reinforcement techniques, including the use of composite materials, conform to the Polish
National Programme of Heritage Protection requirements, especially the rule of “minimal intervention (refraining from unnecessary actions)”, ”maximal protection of original historic substance and all its
amenities (material and non-material)”, “primum non nocere”, as well as the need to “remove only parts
causing damage to original substances”.
Recently, composites based on carbon fibres have been introduced and are now commonly used
by engineers, conservators and designers. These materials were first employed during the 1960’s,
along with the development of the synthetic resins. Amongst the composite materials, Carbon Fibre
Reinforced Polymer (CFRP) tapes have been adopted, due to their good strength properties in relation to low specific weight. Reinforcement of wood with CFRP was made by placing tapes in the
tensile zone of bent elements, both outside and inside of the strengthened section.
The assumptions made and methodical repairs developed for heritage wood are focused on local
reinforcement with CFRP tape lamellas which were glued into the wooden sections. These assumptions are based on numerical analysis. Local reinforcement is applied to lower stress, strain and improve stress distribution in critical sections. Local reinforcement, and hidden inside sections could
be valuable for heritage beams, loaded with structural defects and excessive effort or damaged by
mechanical, physical, chemical or biological agents.
190
The restoration of the Le-Cheng-Gong Temple, Taiwan
Fu-Son Lin
Feng-Chia University, Architecture Department, Taichung, Taiwan
wclin@fcu.edu.tw
The Le-Cheng-Gong Temple is located in the Taichung City’s eastern district and was designated a
historic site for the Taichung Municipality in 1985. In 1999 an earthquake destroyed part of temple’s
construction and the government provided funds for restoration work.
The restoration of traditional paintings has been often carried out by local craftsmen. However,
craftsmen have not been trained in conservation or in traditional painting techniques, and hence
they often repainted or replicated entire works. As a result of this practice, many masterpieces have
been lost and, in some cases, our only evidence of original art works is provided by historical photographs.
In the Le-Cheng-Gong Temple the restoration of the paintings was divided into two parts, the
lateral beams in the main hall were delegated to the conservation team, while the remaining parts
including the San-chuan-den temple were entrusted to the local craftsmen. However, prior to the
commencement of the restoration project, the local craftsmen covered cracks with gesso and re-outlined some of the artwork.Subsequently, the conservation team was forced to devote additional
resources and time to remove these non-original materials.
The conservation team analysed the painted surfaces on the lateral beams in the main hall of Taichung Le-Cheng-Gong Temple using a combination of non-destructive and destructive techniques
such as using ultraviolet and infrared radiation and analysing cross-sections samples in order to
reveal the composition and stratigraphy of paint layers. Conservation interventions included the
consolidation of the paint, cleaning, the application of gesso fills, and the reintegration of losses. The
extensive restoration of the painted interior has ensured the preservation of the original design and
colour scheme.
By presenting the case studies, this poster aims to compare the different results of work carried
out by the conservation team and by the local craftsmen. It will highlight the need for proper conservation of polychromy, which can be jeopardised if restoration work is left to untrained craftsmen.
This case study exemplifies the need to improve practice for paintings conservation in Taiwan.
191
Usefulness of artificial aging of pine and oak to assess changes
in the historical wooden elements working in outdoor conditions
Jankowska Agnieszka, Kozakiewicz Paweł*
Department of Wood Science and Wood Protection, Faculty of Wood Technology,
Warsaw University of Life Science - SGGW,
Warsaw, Poland
*pawel_kozakiewicz@sggw.pl
Heritage wooden architecture represents a huge national treasure. Rural manor houses, cottages, mills, windmills, and sacred objects are a testament of material culture of the past. Unfortunately, these characteristic and charming relics of previous centuries are becoming ever more rare in
the Polish countryside. Both increasing urbanization and the development of civilization lead to
the devastation of individual objects, as well as of the entire groups of heritage architecture. The
wooden buildings dating mainly from the 18th C. are disappearing in Mazovia. Some of them, by
virtue of their status or function, are protected. The special places of such protection are open-air
museums.
After protecting the wood from the most dangerous effects of biotic deteriogens (fungi and insects), it is still vulnerable to the ongoing changes related to the effects of the environmental conditions. These changes relate to modification of the surface texture and colour and, ultimately, loss
of performance. When wood is exposed to variable conditions it is subjected to the natural process
of aging. There is a practical need to carry out research to know the processes occurring in wood
under the influence of external factors. Studies allow the prediction of future changes in wood and,
ultimately, the sustainability of historic buildings.
The study of aging of wood and its consequences is difficult because of the time over which wood
changes (i.e. the need to observe wood under actual working conditions for tens or even hundreds
of years). Therefore, this study aims to develop a method for the rapid assessment of changes in
the properties of aging wood. This can be achieved by using an artificial (accelerated) aging, which
simulates intense atmospheric variations.
The aim of this study was to determine the effect of natural environmental conditions (in temperate climates typical of Mazovia region), on selected properties of wood (assuming no impact of biotic deteriogens). The study included Scots pine wood Pinus sylvestris L. (sapwood and heartwood)
and European oak, Quercus sp. (heartwood). Accelerating aging according consisted of alternating
soaking wood in water, drying, and exposing the wood to UV irradiation. The following properties
of wood were determined: wood density and compressive strength along fibres. The appearance
changes and colour of the surface of the tested wood samples have also been assessed. The level of
ergosterol content of the wood has also been determined to verify that during aging tests the wood
has not been infected by fungi. The impact on wood properties of artificial aging and natural aging
were assessed.
Pine showed a change in strength due to artificial aging in the same way as did oak, which had an
192
initially similar density. Pine heartwood and sapwood, from the same log, showed the same range
of changes in the tested characteristics. It was also found that the program used for artificial aging
simulated the physical changes observed in natural aged wood in outdoor conditions in temperate
climates which are typical of the region. Approximately 14 of the 28-hour cycles of aging by the developed method yields wood with physical properties which are equivalent of those observed after
one year of exposure in the external environment.
193
The effect of the use of a modern wooden support for copying
a 17th C. panel painting
Mateusz Jasiński
Department of Conservation and Restoration of Works of Art, Academy of Fine Arts in Warsaw, Poland
jasinskimateusz@poczta.fm
Knowledge of historical techniques and technology of works of art forms the basis of the profession of an art conservator. This knowledge is essential both in conservation, and in creating a
painting using historical techniques. The diagnosis of the type of wood and the structural design of
the original support of the painting determine the proper selection and use of appropriate materials
in any copy.
The painting of the technically accurate copies aims to re-build the complete structure of a painting, from preparation of the wooden supports, to the final paint layers. It is worth noting that in the
past one of the teaching methods in the studio was to make copies and replicas of the works of a great master. It was an important part of a students’ education. The final appearance of a copy is most
important. However, this result is obtained through the combination of materials which were used
to create the copy, which requires knowledgeable employment of methods, and the correct order
of application multiple layers. The substrate, in this case wooden support, its quality, preparation
method and processing are of the utmost importance.
Today, ready-to-paint wooden supports are commercially available, but they cannot be compared with the work of an experienced carpenter, who, supervised by technologist / conservator can
prepare a base for a particular painting. The choice of wood species, proper cutting and routing of
the boards, and the way they are combined is a result of long-term experience. Currently we do not
have well-prepared wooden supports which can be compared with those used in the past when
production was controlled by a guild. Today, we rely on the integrity and diligence of individual
carpenters, but we must act ourselves as quality controllers if our paintings are to survive at least as
long as the copied original. Modern technology opens up a wide range of possibilities, but in most
cases, nothing can replace the knowledge acquired by experience. New tools make woodworking
easier, but it is a combination of techniques with a deep knowledge of the material that can create a
canvas with the appropriate parameters. One problem occurs also at the acquiring of the sufficient
raw material. Modern dryers allow you to control and stabilize the drying conditions of freshly cut
wood. Time from felling timber until the execution of the wooden support for painting is much shorter than in the past, and sometimes this short drying time may affects the stability of the supports.
After the preparation of the wooden support, the next important step is an application of successive layers. A selection of appropriate concentrations of glue for pasting depends on the wood
species, as does the most suitable method for applying the ground layers, the number of layers, and
the composition of ground; all these parameters will affect the final result, and dependent largely
on the wood substrate. A painting was copied in order to demonstrate the use of a modern wooden
support. The copied work is a “Portrait of a Young Man” (1648) by Pieter Nason from the collections
194
of the National Museum in Warsaw, one of the most interesting examples of illusionistic painting
located in Polish collections. The aim of making a copy of this work was to research materials and
to replicate as closely as possible the artist’s creative process from preparation of the wooden support, methods of application and reworking of subsequent layers, and finally the reconstruction of
the missing illusionistic frame. In this example, I will illustrate the difficulties in obtaining materials
including well-seasoned oak.
195
A 3000 year old puzzle: a strategic approach for de-restoring
and reassembling a fragmented ancient Egyptian anthropoid coffin lid
Sylvia Karner*, Anke Schäning, Nanke Schellmann, Wolfgang Baatz
Institute for Conservation – Restoration, Academy of Fine Arts Vienna, Austria
sylvia.karner@gmx.at
This case study focuses on the development of a systematic approach for the de-restoration and
reassembly of an ancient Egyptian anthropoid wooden coffin lid belonging to the coffin of the Egyptian priestess But-haar-chons from the 3rd Intermediate Period, Dynasty 21/22 (c. 970-890 B.C.E.). The
coffin was excavated in 1891 together with a large number of other coffins from a tomb known as
The Second Find of Deir el Bahari, which was built for the priests of Amun from Thebes. In 1893, the
coffin lid was donated to the Kunsthistorisches Museum, Vienna, but was kept in museum storage
ever since due to its badly damaged condition.
The coffin lid is constructed of 23 wood sections that are edge- joined together, with loose
tongues and dowels, and the cavities of the rough wooden surface are filled and covered with
a preparation layer (earthen material). The exterior of the lid is lavishly decorated with multicoloured figures on yellow ground and coated with a typical brilliant yellowing varnish. However, due to serious structural damage that occurred in the past followed by an inconsistent and
incomplete restoration measure executed sometime during the 20th C., the coffin presents itself
in a state entirely unfit for display or safe storage. Some of the wood sections of the carcass were
inappropriately aligned and fixed with new dowels and an excessive amount of PVAc-emulsion
glue, whilst the gaps between the wood sections were filled with modern gypsum plaster. At the
same time, the stilt (foot of the coffin) was left entirely disassembled and a large number of loose
coating fragments and slabs deriving from various locations of the coffin lid were still kept as
loose elements. These fragments could not be relocated due to the inappropriate alignment of the
carcass.
The goal of the current intervention and conservation is to enable a correct and complete reassembly of all existing structural and decorative elements, as well as the structural consolidation and
filling of the cavities underneath the preparation layer. To achieve this, a substantial de-restoration
of the coffin lid is required.
In order to reposition and reassemble the entire wooden structure and the loose coating fragments, all the gypsum plaster had to be removed from the joints. This was necessary to access the
modern dowels used for stabilizing the falsely aligned wood sections. To keep the coffin lid stable
during the disassembly process, a secondary supporting structure was developed that allows access
from all directions.
Before focusing on readjusting the unaligned wood sections, the paint layers were consolidated
with a mixture of isinglass and funori using white spirit to make the water sensitive paint layer hydrophobic. The filling of the gaps between the thick preparation layer and the wood was performed
with glass micro-balloons and rabbit skin glue. As a replacement for the ordinary stiff gypsum plas-
196
ter filler previously used for the large gaps between the joints, a new filling material was developed
using the silica-compounds Perlite® and Poraver® bound with gypsum.
This preliminary stage in the de-restoration of the coffin lid now enables the development of a detailed step-by-step strategy to ensure the proper and non-destructive disconnection and alignment
of the wooden sections followed by the reassembly of all loose paint fragments.
197
Conservation of selected lacquered objects from the collection
of the National Museum in Warsaw
Joanna Koryciarz-Kitamikado
Freelance conservator/ Polish Institute of World Art Study; National Museum in Warsaw, Poland
mikado4@wp.pl
Japanese lacquer has been regarded by many as one of the best quality and the most decorative
coating materials. Thanks to its chemical composition lacquer is resistant to water, acid, alcohol and
even high temperatures. It also has very good bonding properties. Wood and ceramics covered with
lacquer become waterproof and can be used as daily utensils. Lacquer is used in nature: wild bees
made their nests using a sap from a lacquer tree as a binder. The beginning of its utilization by human dates back to 7000 B.C.E. A woman’s hair accessory made of wood covered with red lacquer
found in Hokkaido is the oldest officially confirmed lacquered object.
While in Europe lacquer objects of ancient era are rare, our museums conserve fine examples of
great works in lacquer made by human hands. The Warsaw National Museum has a small but impressive collection of Japanese lacquer art, mainly from Edo period (1603-1868), and I was privileged
to conserve several of the objects.
In my poster I will present the conservation of inrō boxes and some pieces from a daimyō bridal
dowry: kakeban tables, a mirror case and a stand. Lacquer is believed to be a very durable varnish but
there are circumstances which cause its deterioration. One of them can be attributed to the interaction between the wooden substrate and the finishing layers as well as the condition of the substrate
itself. Although the project is still in progress I will show examples of lacquer deterioration and will
suggest ways of treatment and preventive conservation measures.
198
A comparison of the mechanical properties of medieval black oak wood
from Płońsk with those of contemporary wood
Paweł Kozakiewicz, Piotr Mańkowski*, Andrzej Mazurek
Department of Wood Science and Wood Protection, Faculty of Wood Technology,
Warsaw University of Life Sciences – SGGW, Warsaw, Poland
*piotr_mankowski@sggw.pl
Oak as one of the most durable types of wood in Poland; it has naturally a high resistance to
biotic deteriogens and can survive for many years in the layers of moist soil, so it is quite a common
component of archaeological findings. Oak wood, in a humid environment with a prolonged contact
with iron compounds, gradually changes colour to grey-black. As such, it is recognized as a black
oak. This material was and is often used for decorative floors and furniture and in woodworking.
Today, black oak is often used in the renovation and reconstruction of historic buildings, in order to
impart a more authentic appearance.
We present studies of the mechanical properties of black oak discovered in the course of archaeological excavations in the medieval borough in Płońsk (ornaments and pottery fragments allow
dating the findings to the 11th C.) which will allow the assessment of the state of preservation of
wood. Our work will provide data for conservation treatments of old timber , and suggestions regarding the use of excavated wood for the renovation of historic objects, such as furniture, flooring,
and other carved elements of interior design.
Wood was obtained in the wet state from the full-size structural elements of the former settlement, which were made by dressing of the oak trunks. Some of fragments comprised rings of annual
growth (nearly full cross trunks). Dominant heartwood was saturated with iron compounds and
had an intense dark colour (black and grey), while the narrow brighter zone of sapwood was heavily
decomposed by microorganisms.
After careful (slow) drying of the wood to a moisture content of about 10%, standard samples
(60 units) were obtained from the area of heartwood for the determination of the static bending
strength (the most important mechanical property of the wood, used for construction). For these
samples, the modulus of elasticity and density were determined using a dynamic method based on
ultrasound. The results were compared with the parameters of contemporary oak (30 samples).
The tested black oak wood characterized had a higher density (about 850 kg/m3) than the modern
timber used for comparison (670 kg/m3) and the average value reported in the literature (690 kg/m3).
However, the higher density of archaeological wood has not translated into increased mechanical
performance. Modules of elasticity and bending strength adopted average values similar to modern
timber. The relationships between the wood density and modules determined by dynamic and static
methods, as well as wood density and static bending strength have similar linear curves. They show
that for the same level of density, oak from the outskirts settlement at Płońsk has lower mechanical
parameters in comparison to contemporary oak. This weakness is not drastic – the oak heartwood
zone of the preserved archaeological elements does not require any consolidation. It can be treated
as timber suitable for use in restoration work on other sites that contain elements of black oak.
199
Biological and physico-chemical studies of waterlogged wooden remains
from a bridge from the area Ostrów Lednicki, Poland
Katarzyna Królikowska-Pataraja1*, Bartłomiej Mazela2, Anna Szulc2, Julitta Gajewska3, Joanna Kurkowska1
Faculty of Conservation-Restoration, Academy of Fine Arts in Warsaw, Poland
1
Faculty of Wood Technology, Poznan University of Life Sciences, Poland
2
Department of Agriculture and Biology, Independent Institute of Biology of Microorganisms, Warsaw, Poland
3
*kasiapataraja@op.pl
The degradation of wood is a complex and a complicated process, associated with a variety of
biotic and abiotic factors. Bacteria and fungi are indeed responsible for significant degradation of
archaeological wood. In the case of wet archaeological wood, which lies on the bottom of bodies of
water (such as lakes, ponds, rivers and the sea) wood is degraded by eubacteria and actinomycetes.
Their activity in favourable conditions leads to complete degradation of cellulose and hemicellulose.
The degree of degradation and the condition of wooden parts removed from the Lednica Lake was
performed using destructive and non-destructive analytical methods. The scope of study involved
microscopic analysis, including an assessment of the degree of degradation of wood fibres and identification of bacteria and microscopic fungi. In order to examine structural changes in archaeological
oak wood detailed spectral analysis was carried out using the Fourier Transform Infrared Spectroscopy (FTIR). Chemical analysis was performed on both archaeological and contemporary oak
wood.
200
The study and treatment of a late 18th – mid 19th C. Sanctification Cross
from Mount Athos
Evangelia Kyriazi*, Niki Pantazidou
Technical Educational Institute (TEI) of the Ionian Islands, Greece
*kyriazievangelia@gmail.com
Mount Athos, with its numerous monasteries, has been an important religious cradle for Orthodox Christianity since the Byzantine era, often visited by pilgrims seeking comfort, enlightenment
and prayer among the holy fathers. One of the pilgrims, a priest himself, was given a delicate, beautifully carved 18th or 19th C. sanctification cross by one of the monks. The object, made of beech wood,
fitted in a brass base had been in continuous use for religious rituals for decades before arriving at
the Wood Conservation Laboratory of the TEI of the Ionian Islands for treatment.
The nature of the object, which is considered to be sacred, played an important role in the conservators’ decision making. The treatment of this ecclesiastical object should respect its religious
character and encompass the relevant articles of the codes of ethics.
The wooden core of the cross was fragmented, with central parts missing, its surfaces worn and
covered in a white powdery substance. Its poor condition, owed to its use as well as improper
handling and storage, made it impossible to proceed with treatment unless the brass shell was dismantled, an action that revealed nine broken pieces, measuring from > 0.5 – 6 cm3 in volume. The
dismantling of the object made it possible to record its dimensions, observe and study its construction technology and proceed to its treatment.
The vertical axis of the wooden cross is 8.6 cm and the horizontal one 5 cm long. The thickness of the cross is just 0.6 cm, while the width of each axis is does not exceed 1.5 cm. Despite
the constrained dimensions, the diligent woodcarver managed to fit portraits of the Apostles
and scenes from the Bible in remarkable detail. Microscopic observation revealed the skill of
the person who depicted crowded scenes, architectural elements, furniture and writing tools,
some of which were impossible to distinguish before cleaning was complete. A comparison
with similar orthodox iconography depictions led to the conclusion that the woodcarver was
possibly an orthodox monk, whose art was inspired by western trends of his time.
It was also discovered that the external surfaces were once varnished but only small areas of the
oxidised natural varnish remain. An unexpected surprise was that the wooden part of the cross
was hollow, the parts of its interior were its interior was covered in gesso and inside the cross, a
white cylindrical object and a brown mass seemed to be adhered and secured in place. After careful thought, the materials were removed, observed under the microscope and analysed using XRF.
Microscopic observation confirmed the presence of silk fibres and beeswax, while XRF analysis
indicated the presence of K, Cu, Mn, Fe, Ca and Zn on the white cylindrical object, and Κ, Ca, Ti,
Mn, Fe, Cu, Zn, Pb, Br, Sr on the brown mass. The presence of these materials indicates that a piece of a saint’s human remains and part of his clothing are likely to have been adhered inside the
cross with beeswax, with the purpose of sanctifying the waters during Christian orthodox rituals.
201
The sanctification cross can be considered as culturally sensitive material of sacred significance,
possibly containing human remains. The treatment of the object so far has included mechanical and
chemical cleaning under the microscope, and consolidation of the fragile wooden surfaces. Research
will continue in order to examine all materials present and decide upon the appropriate steps regarding their safekeeping. Future treatment of the cross will include adhesion of the broken parts,
securing in place without obscuring the rest of the remaining object, and placing them back in their
frame.
202
Acoustic detection of Xylophagous insects in musical instruments
Sandie Le Conte1*, Emmanuel Nicolas1-2, Jean-Hugh Thomas3, Stéphane Vaiedelich1
Laboratoire de recherche et restauration du Musée de la musique, Paris, France
1 Francois-Rabelais University, INSERM U930, Tours, France
2
LAUM, Université du Maine, Le Mans, Paris
3
*sleconte@cite-musique.fr
Xylophagous insects cause damage to wooden cultural heritage artefacts. The classical way to
detect the presence of insects is the visual observation of the objects. Direct observation or videoendoscopy are frequently used. In some museums it is also possible to carry out X-radiography,
but it is impossible to check if insects are alive, and therefore, active, or not. However, with indirect
methods, the presence of insects is detected following degradation and on the basis of the holes
produced by wood borers when leaving the artefact. Various acoustic devices have been proposed
for detecting the presence of insects, but they are not sensitive enough to the noise emitted by small
Anobium Punctatum (the most common Xylophageous species in our climate and museums). Indeed,
the classical systems are based on recording the audio frequency range noise produced by termites.
We propose the application of acoustic emission for the detection of the insects in wooden cultural
heritage musical instruments. Using very high frequency sensors and a high level of amplification
because of acoustic attenuation in wood, it is possible to listen to the sounds insects make within
wood. A preliminary study has been carried out to choose the optimum coupling material which
would allow a high transmission coefficient and which can be safely applied on a varnish or painting
layer.
Signal processing is then applied based on a principal component analysis to filter noise and
confirm the presence of Xylophageous. The system is used to confirm the need for further anoxia
treatment.
203
Gothic Pieta from the Dominicans’ Basilica in Jarosław: technological
analysis of the polychrome wooden sculpture using non-invasive
examination methods
Agnieszka Luboń-Radwańska1, Małgorzata Walczak2*, Anna Mikołajska2, Małgorzata Urbańczyk Zawadzka3,
Robert Paweł Banyś3
Agnieszka Luboń-Radwańska Konserwacja Zabytków, Kraków, Poland
1 Faculty of Conservation and Restoration of Works of Art, Jan Matejko Academy of Fine Arts in Kraków, Poland
2 Center for Diagnosis, Prevention and Telemedicine, John Paul II Hospital, Kraków, Poland
3 *mwalczak@asp.krakow.pl
In the paper we will present the results on the investigation and conservation treatment of
gothic “Pietà” from the Dominicans’ Basilica in Jarosław. The wooden sculpture is polychromed
and gilded, and is stored in the main altar of the Basilica. Among the local community, “Pietà» is
respected with the unique worship and it has been venerated for centuries as a miraculous statue.
Its history is directly associated with the devotion of Polish kings, representatives of the famous
magnates’ families, as well as thousands of pilgrims, who to this day ask the Virgin Mary for
mercy and beatitude.
The history of the sculpture dates back to the fourteenth century. As the legend goes, the figure
appeared to the shepherds on a dirt pear tree, outside the city. It was moved to the city collegiate
at the Main Market, but during the night it returned back to its original place where a wonderful
spring spurted. In place of the revelation a wooden church was built, and then in 1421 one of a brick.
The temple was expanded and enriched by the cloister after in 1629 it was given to the care of the
Jesuits. Miraculously, the «Pietà» survived many times from wars, fires and foreign invasions. In
1777, the monastery and the basilica were handed over to the Dominicans.
Until now, the statue had not undergone professional restoration treatment and research, and the
previously carried out works, in the form of the ‹renewals› were not recorded. Existing studies on
the figure speak mostly about its history and traditions, not addressing important issues in the field
of art history, technique and technology of the sculpture.
Therefore, in the current work on the «Pietà», the necessary actions were proposed:
– regarding the history and art history - collecting all materials and publications concerning the
investigated sculpture in order to determine the workshop and precise date of its creation;
– regarding the technological analysis - the examination of the sculpture using modern non-invasive methods, such as XRF, two-sourced computed tomography, X-ray, UV and infrared luminescence images, and technological analysis (study of wood and fibre) in order to determine
the stratigraphical/ historical layers, the state of preservation of these layers, and their dating;
– regarding the technical/ preventive conservation and aesthetic issues, those which will determine the preventive treatment and strengthening of a layers structure with the aim to show the
original polychrome.
In general, the full technical and aesthetic conservation is planned. During the specialised exami-
204
nation, the construction technology of the sculpture will be revealed and the coverage and dating
of each layer will be established. A thorough analysis of the layers will allow the formulation of
appropriate conservation conclusions, which will determine decisions on the exposure conditions of
different parts of gothic “Pieta”, respecting its culture significance and historical value.
205
Colour-coded history: Pigment Identification on a Ptolemaic Child
Sarcophagus Lid as an Aid in Identifying Reused Structural Elements
Catherine S. Mallinckrodt
UCLA/Getty Conservation of Archaeological and Ethnographic Materials, Los Angeles, USA
cmallinckrodt@ucla.edu
It is well known that Egyptians constructed highly elaborate and protective structures to transport the dead into the afterlife. While it might seem inconsistent that these coffins would be emptied
of their inhabitants and repurposed, there is evidence of significant reuse to meet the needs of the
always-flourishing funerary business. In the waves of “Egyptomania” that began after the eighteenth-century rediscovery of ancient Egyptian tombs, coffin parts have been repurposed to meet the
demands of collectors.
The first stages of the technical analysis of a Ptolemaic Child Sarcophagus from the San Diego
Museum of Man has revealed that the foot block and the carved face may have been reused from
different coffins and at different times. This poster will identify the structural and stylistic differences that suggested reuse and summarize the context of both ancient and modern reuse. It will
present the analytic methods used to distinguish the component parts with the relevant results of
the analysis.
The structure and methods of manufacture will be presented using graphic illustrations and X-radiographic images. Comparison of pigment mixtures and the microstructure of pigment particles
from the head, body and foot will be accompanied by annotated photomicrographs, X-ray fluorescence analyses, and X-ray diffraction analyses. Forensic photographic images that demonstrate the
presence of Egyptian blue will be included with a brief description of the photo-imaging technique.
The poster will summarize meaningful information about the effectiveness of these analytic techniques in exploring characteristic differences in components of an ancient object.
206
Conservation of Heritage wood against subterranean termites
in Yazd-Iran. Case study: Mirror Palace Museum
MarziyehSaffar1, Sepideh Poormohamedi2, Sasha RiahiMoghaddam3*
Vali-e-asr University, Rafsanjan, Iran
1 Islamic Azad University, Science & Research Branch, Tehran, Iran
2 Art University of Isfahan, Iran
3 *sasha_riahi@yahoo.com
Due to the position of the Yazd city in hot and dry climates‚ subterranean termites are a serious
problem for historical structures and art objects. These insects work 24 hours a day gradually eating
cellulose containing material in their environment. Depending on the type of termites, a colony can
cover 22 square feet. Remedial control is difficult because of their large populations‚ extensive territories for activity and hidden lives.
Mirror Palace Museum is an old mansion in the city of Yazd that was built about 100 years old
ago. The building is an elegant combination of traditional Persian architectural patterns and European architecture. This museum mansion has a garden around it Old books, mirrors with valuable
wooden frames and exquisite wooden doors and windows are kept in the museum. In June 2010, a
severe attack of subterranean termites in the wooden latticed doors of the building occurred. There
were concerns about the spread of contamination termites in wooden frames of mirrors and other
artistic objects that are kept in the museum. The study was started for controlling of termites. At first‚
samples of insects collected and scientific name Anacanthotermes vagans was determined. Then the fight against the damaging elements and the conservation methods were planned. In the first stage for
controlling and quick stop damages of termites on the wooden doors and other contaminated structures‚ a solution of Chlorpyrifos 1% were sprayed. In the next stage‚ for the long term conservation
two methods were used to create a chemical barrier and baiting system. In first method the Poison
solution consisting of an insecticide from the group of pyrethroids, permethrin and another group
from the Neonicitinoids, imidacloprid was injected‚ In floor and walls of the museum, a poisoned
soil layer where subterranean termites attack was created. The second method‚ a baiting system was
installed in the garden around the building with the aim of eradicating termite populations that
have the potential to attacks again and re-cross the layer of poison.
In this system, baits containing a chitin synthesis inhibitor, hexaflumuron, were applied using
in-ground and above ground bait stations. The results of the methods used in the conservation
of wooden heritage in this museum were very satisfactory and it took 24 months to eliminate populations of A.vagans. In this period‚ the content of termites’ attacks in the stations dropped from
46/23 % to zero and this threat completely disappeared.
207
Research and conservation of 18th C. wooden painted icons,
from the Maramures region: The Three Hierarchs from the wooden
church of Nativity of the Virgin, Ieud
Michescu Andreea1*, Postolache Dana2
University of Fine Arts, Faculty of Art History and Theory Department
1 of Restoration and Conservation of Cultural Heritage,
Bucharest, Romania;
Restoration and Conservation of Paintings Company “DanArt”, Bucharest, Romania
2 *michescuandreea@yahoo.com
Situated in the north of Transylvania, the region of Maramures, is known worldwide for its traditional culture in its various forms of expression. The local heritage includes wooden churches,
many of them dating from the early 18th century, valued not only for the vernacular architecture, but
also for the beauty of interior mural paintings. Less well known but still of significant importance
are the icons and other decorative objects that enrich the interiors of churches. The main objective of
the study is to present the characteristics of eighteenth-century icon painting, considering technical
and historical context. The poster focuses on scientific research followed by conservation treatment
of an icon painted by one of the few known artists-Alexandru Ponehalski, who is considered to be
representative of the traditional icon painting style developed between the 18th and 19th centuries in
Maramures.
The case study was subject to a one year research project focussing on an icon dating from
1784 which depicts three orthodox Hierarchs: John, Gregory and Basil. The icon is from the church
of The Nativity of the Virgin, located in Ieud village, an important historical monument included on
the list of UNESCO’s World Heritage. The icon was painted by Alexandru Ponehalski, a local painter, known mostly for his activity as a mural painter, having painted many of the wooden churches
in Maramures. The icon is painted on a wooden support in tempera, in the Byzantine style. All three
figures are painted in a descriptive manner; the portraits are expressive and the decoration of the
robes is very graphic, hiding any anatomical details. An important feature of the icon is the gilded
and engraved background of the image, the decorative organic elements echoing decorative styles
from Western Europe. The technical analysis provided information regarding the origin and use of
materials. Microscopical observations on cross-section samples revealed the internal layer structure
of the painting, and X-Ray Fluorescence analysis revealed the types of pigments and other materials
that the artist has used. Technical aspects were linked with the condition of the painting. Due to the
microclimate changes in the area where the object was preserved, the behaviour of the materials led
to specific deterioration phenomena. The results of the investigations were conclusive in deciding
the subsequent conservation treatment.
This research highlighted the most important aspects of traditional icon paintings in the Maramures region between the 18th-19th C. This research aims to bring to the attention of others the need
to conserve the beauty of traditional icon painting which are part of Romanian ethnography.
208
The technical study of the materials and the presence
of the biodegradation of a Greco-Roman wooden shield
Nagla M.Ali1*, Rabea Radi2, Shaimaa Sayed3
1 Conservation Department, Faculty of Archaeology, Fayoum University, Egypt
Atfiyah Authority, Egypt
2 Conservation Department, Ministry of State, Egypt
3 * nma00@fayoum.edu.eg
One of the most striking of Aegean armour from the Greco-Roman Age was the wooden shield
which covers almost the entire body of the warrior. We present the analysis of an elongated rectangular shield known as a “tower shield.” It consists of linen, wood and leather. The length of the
shield is 50 cm whereas its width is about 32 cm. This shield has a coloured drawing of the god Anopis with raised hands towards the depicted sun.
We present an analytical study of ancient Greek-roman shield using scientific techniques. In this
paper the wooden shield has been studied using light microscopy, Scanning Electron Microscopy/
Energy Dispersive X-ray Spectroscopy (SEM-EDX), X-ray radiography, Fourier Transform Infrared (FTIR) Spectroscopy, chemical analysis, and a microbiological study in order to determine the
chemical composition and evaluate how pigments and materials have been affected by past storage
without climate control. Hematite was detected in the examined leather as a red colour and carbon
as a black colour. Light microscopy as was used to identify the type of wood and assess the degree
of infection by microorganisms. SEM indicated the effect of fungi and bacteria on wood, linen and
leather, in addition to weakness, crakes, and losses in many parts.
209
Back to the sources: on the role of archive-based research
in the reconstruction of history and conservation, through the example
of Louis Delanois furniture of the Łazienki Królewskie
(Royal Bath) Palace in Warsaw
Małgorzata Podkańska
Malgorzata Podkanska – Art Historian, Textile Conservator, Consultant; Luxembourg
malgo@podkanski.com
In the summer of 2012, during the preparations for the planned restoration and conservation of
Louis Delanois stamped furniture (two sofas, eight armchairs, four stools) from Solomon’s Room
(Sala Salomona) and the Round Room (Rotunda) in Łazienki Palace, a detailed archival query was
carried out1. The purpose of the query was to date and pinpoint the furniture’s origin, as well as
to attempt to reconstruct the appearance of its original upholstery. The thorough study and comparison of documents preserved in the archival collections in Poland and France led to interesting
discoveries2.
First, it was ascertained that the furniture found its permanent place in the mentioned rooms of
the Łazienki Palace in only 17923.
Second, the furniture previously considered to be a set, has been identified to be the result of
three separate orders, realized by Delanois for the king Stanisław August in 1767-1768/9. Both sofas
located in Solomon’s Room were ordered first, separately, through the Parisian marchands-tapissiers.
The armchairs and stools were ordered later, in September 1768, by the architect Victor Louis acting on behalf of the Polish king in Paris. Louis, as the author of the project, was supervising the
execution of interior decoration for the chambers of Royal Palace in Warsaw by French artists and
craftsmen. The wording of the order taken by Delanois suggests that the armchairs were executed
according to the delivered project4.
Third, the important details concerning the execution of the furniture were identified and confirmed: the dates were precisely determined, sometimes with daily accuracy; the names of the authors of the furniture projects and the furniture’s original fabric, as well as the names of the individual contractors: sculptors, guilders, upholsters, fabric designers and weavers.
The Delanois furniture from the Louis’s order eventually arrived to Warsaw in 1777. It should be
noted that only a part of the Parisian furniture set consisting of thirty-six armchairs and stools were
actually completed. The work involving the pose of undone/missing gilt and upholstery was done
in Warsaw only in 1792, almost a quarter of a century after the execution of the furniture. Before
1792, the chairs and stools belonging to the set have never been exposed and weren’t used in any of
Stanisław August’s residences in Warsaw. Hence the theory, often repeated in the literature, that the
furniture was a huge success in Warsaw immediately upon its arrival, and that Warsaw’s craftsmen
were racing to copy Delanois furniture patterns, should be put into question.
Fourth, on the basis of detailed archival studies, the armchairs and stools preserved in Łazienki
were identified to be the only known existing furniture from the Portraits Room (Chambre des Por-
210
traits) equipment, designed by Victor Louis and Jean-Louis Prieur. According to the literature, the
seats designed for the Portrait Room were not conserved. The key to identifying and tracking the
fate of the furniture occurred to be hidden in their original upholstery fabric. The textile pattern and
dimensions were reconstructed on the basis of Victor Louis’ sketches of the Portrait Room walls5.
According to the archival sources the same multi-coloured silk velvet fabric (velours ciselé) with the
symmetrical bouquets pattern was to be used for the walls panels, upholstery and curtains. The only
difference was the colour of the background: for the wall fabric the white background was used, and
the rest of the textiles got the silver background. Recently, the fragment of the very similar silk velvet
textile was discovered in the private collection in France.
Research also led to the formulation of a yet unanswered question: why was it Delanois, who
received such important order from the king of Poland? The furniture was ordered before he performed his flagship works for titled clientele. However, the entries in the Delanois’s order book
seem to imply that he had already executed several serious works for King Stanislaw August, but
through the intermediation of Parisian marchands-tapissiers.
Notes:
1
The query was carried out by the author of this publication for the ART-Reno restauration workshop
owned by Rajner Smolorz, Zabrze, Poland, contracted by Łazienki Królewskie.
2
Podkańska, M., 2012. Opracowanie wyników kwerendy dotyczącej dwóch kompletów mebli francuskich
z kolekcji Stanisława Augusta ze zbiorów Łazienek Królewskich w Warszawie. Łazienki Królewskie, Warsaw,
Poland.
3
AGAD (National Archives), Warsaw, Poland. Archiwum księcia Józefa Poniatowskiego, 181, fol. 96.
4
Archives de Paris, Paris, France. Livre des Ouvrages. Furnitures de Meubles Faits au Credit Par M.Delanois
Maître Menuisier. fol. 97.
5
Gabinet Rycin BUW (Print Cabinet in the Library of the University of Warsaw), Warsaw, Poland. T. 192,
nr 50 and 52.
211
Studies of mural painting conservation treatments of 18th C. wooden
churches from the Maramures Region in Romania
Postolache Dana1,2*, Darida Ioan1,2
University of Fine Arts of Bucharest and University of Pitesti, Romania
1 Restoration and Conservation of Paintings Company “Danart” Bucharest, Rumunia
2 * dana_ioan_04@yahoo.com
Since the early 20th C. Romanian wooden churches have become an important subject of study for
an increasing number of specialists in the conservation of monuments. However, few technical studies have focussed on the interior mural paintings; art historical studies focus mainly on iconography. Furthermore, the identification of 18th C. painters, the originality of their style and their technique have received little attention. European projects have served as a launching pad for restorers to
approach technical study of painting, and provided a means to understand and solve conservation
problems in accordance with international restoration practice.
This study presents a Romanian restoration project which took place at the church of The Nativity of the Virgin (UNESCO monument) from Ieud village in Maramures. The study finished with
the implementation of specific conservation treatments. The inclusion of eight wooden churches in
the UNESCO World Heritage enhanced practices of conservation and restoration, improving the
conservation of Romanian mural paintings
Results of research from conservation teams are discussed, showing the main characteristics of
the technique known as distemper-paint used by 18th C. mural painters who worked in Maramures.
Conservation treatments based on fundamental scientific principles have been adapted to the particularities of the painting technique specific to Romanian wooden churches, and many advanced
forms of deterioration.
A group of Romanian experts in restoration hypothesised that the mural paintings on wooden
churches from Maramures are executed in alternative techniques which differ from traditional tempera paintings. This technique is now known as distemper paint (with animal glue as the binding
medium), and will be illustrated in this study. The plurality of painting techniques in the wooden
church in Maramures revealed traditional methods that enhance the originality of the monuments.
There are about thirty five finished restoration projects in the region, and many more are in progress. The favourable results of the restoration of wooden churches which is appreciated both in
Romania and abroad, allowing the assessment of the painted churches with improved legibility. The
mural paintings from wooden churches in Maramures are part of our World heritage - through their
authenticity, artistic value and beauty, these monuments enrich the soul and the heart of contemporary conscience; without them our culture would be poorer.
212
Study of the design, structure and technology of manufacture of decorative
wooden parquets in the Kolbuszowa Manor House under reconstruction
Anna Różańska*, Piotr Beer
Department of Technology, Organization and Management in Wood Industry, Faculty of Wood Technology,
Warsaw University of Life Sciences- SGGW, Warsaw, Poland
annamaria.rozanska@gmail.com
The aim of the study is to prepare a reconstruction programme for parquets in a 19th century
manor house. The parquets are planned for the manor house in Brzeziny, which is being reconstructed at this moment in the Museum of Folk Culture in Kolbuszowa.
Auxiliary aims consist in characterising the design, structure, technology of manufacture and
state of preservation of wooden parquets located in antique buildings in South-Eastern Poland analogous to the Kolbuszowa manor house, and to use the study for the purpose of reconstruction. We
would like to prepare the reconstruction method (taking into account the possibility of bringing a
preserved antique parquet from another building) and create construction and technological documentation.
The floor is an architectural element that, together with the walls and the ceiling, constitutes
an integral part of the interior. It is a valuable element of antique buildings both structurally and
aesthetically [Tajchman 1994]. It can serve as interior decoration, fitted to its style, wall design or
furniture. It can serve as a background to make other objects stand out, it may suggest divisions in
the interiors, create illusions of changes in the plan on which they were installed or force to organise
the furniture in an appropriate manner. A centrally placed rosette is often a dominant element of
interior decoration.
The scope of the study includes manor houses in South-Eastern Poland, in which decorative
wooden parquets have been preserved. The archive queries carried out at Heritage Preservation
Offices in Rzeszów, Krosno and Przemyśl included existing and non-existing sites with a preserved
documentation of parquets. When choosing sites for the study, we paid attention to the originality
of decorative wooden parquets in them, especially the parquets preserved in situ that had not been
subject to any conservation tasks before.
Decorative antique parquets, because of their price, were a sign of prestige, determined the social
status of their owners, or expressed their aspirations. Therefore, in the manor houses one may find
wooden parquets that have complex palace designs, and simple vernacular designs as well.
The floors also differ as to their construction. In accordance to the definition, floor is a horizontal
structure inside of a building. It consists of various layers: load bearing structure, blind floor (optional) and parquet (PN-EN 13756: 2004). Parquets can be made of planks, wooden blocks, panelling,
wooden mosaic, roughly cut boards, laminated boards, solid wood boards and other engineered
wood products. Wooden parquet is a set of individual wooden elements placed on an underlying
load bearing structure or a subfloor. It is made of modules of parquet panels, which are prefabricated units composed of elements fixed together by means of a system of joints. Wooden parquets
213
are placed on joists, joists with boarding (truss or blind floor) or on a continuous support surface
(PN-EN 13756: 2004). Their structure may consist of one or various layers.
For the above-mentioned reasons, the study of floor design has to consider the style and degree
of presentability of the building, design of panel patterns, room functionality and layout. The choice
of parquet pattern has to take into account the material properties of wood: stresses and changes of
panel dimensions resulting from the sorption of the wood species used, as well as the time of moisture exchange.
The study of structure includes floor structure, parquet structure and panel structure from the
point of view of technology and resistance. The capability of floors to transfer own and usage loads
(analysis of stresses caused by static and dynamic loads), the function of individual structural layers
and the function of woodwork parquet joints in the floor structure have to be analysed. A parquet
reconstruction design has to take into account the contemporary construction standards related to
the installation of thermal and anti-humidity insulation, as well as the fulfilment of fire protection
requirements.
The study of manufacture technology is related to the method of manufacture, surface finish
(waxing or varnishing) and assembly of parquets. The investigation of finishing coatings has to consider colour, gloss, hardness, resistance to abrasion, resistance to scratches, contact angle (wetting
angle) and surface energy.
Due to the fact that the designed parquet will be located in the Ethnographic Park of the Kolbuszowa Folk Museum, an institution that has a specific mission, it is important to take into account
the possibility of bringing there antique parquets from other buildings. The resistance tests of wood
forming the 19th century parquets in several manor houses located in South-Eastern Poland have
confirmed that their state of preservation is good. The above-mentioned parquets can be used in
rooms where traffic is less intense.
Another essential problem consists in the reconstruction of the parquet’s load bearing structure.
The reconstruction of original structural layers of a floor is important due to the historic value of
antique structures, it permits future generations to maintain the knowledge about different kinds of
wood that are used, about the preferable construction solutions, as well as the types and structures
of floors that are characteristic for a given region.
It should be mentioned that, in accordance to the Act on Heritage Preservation of 2003, parquets
are under protection and the only limitation of their preservation consists in their usage properties.
References:
TAJCHMAN J., 1996; ‘Wartościowe elementy drewniane występujące w zabytkach architektury wymagające szczególnej ochrony przeciwpożarowej’, In: Ochrona przeciwpożarowa obiektów zabytkowych. Materiały
Konferencji II Międzynarodowego Sympozjum, Kraków 17-21 X 1996, Poznań, 51-70.
214
The Herculaneum conservation project: identification of the organic
materials used on painted archaeological wood
Diego Tamburini, Jeannette Jacqueline Łucejko*, Francesca Modugno, Maria Perla Colombini
Department of Chemistry and Industrial Chemistry, University of Pisa, Italy
* j.lucejko@ns.dcci.unipi.it
The House of the Telephus Relief in Herculaneum (Bay of Naples, Italy) is a Roman domus buried in 79 C.E. by the eruption of Vesuvius. The house had a decorated wooden roof and parts of it
were excavated in 2009 from under several meters of solidified pyroclastic material in the area of the
Ancient Shoreline, in an extremely wet environment. The roof, in good state of conservation, shows
traces of the original painted decorations.
Under the Herculaneum Conservation Project (a Packard Humanities Institute initiative in collaboration with the Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Napoli e Pompei and the
British School at Rome, www.herculaneum.org), research was undertaken to understand the painting technique used by Roman painters to decorate the roof. Therefore, 18 micro samples (less than
500 µg each) of paint materials were collected from 9 parts of the roof and analysed.
Two different analytical techniques, gas chromatography and mass spectrometry (GC/MS) and
pyrolysis coupled with GC/MS were used to identify the binding media and other organic materials.
The results obtained by both techniques allowed the identification of painting binding media and
conservation materials used during the recovery. The data acquired highlight the painting technique
used and the state of conservation, contributing to the planning of conservation strategies.
215
Evaluation project for cleaning methods on Boulle marquetry
Caroline Thomas*, Frédéric Leblanc
Decorative Arts section, Conservation Department, Centre de Recherche et de Restauration des Musées de France (C2RMF), France
*caroline.thomas@culture.gouv.fr
The reopening of the 18th C. rooms in the decorative arts section of the Louvre museum has been
the occasion to examine conservation treatments on Boulle marquetry. This research was undertaken at the C2RMF and led by its decorative arts section.
Boulle marquetry is made of five different elements: tortoiseshell/horn, brass, pewter, ebony and
joints fillers. The first three are superimposed and sawn following a pattern, then assembled in
“part” (tortoiseshell background) and “counterpart” (brass or pewter background). After assembly,
engravings are made with a chisel and filled with a black material giving an illusion of depth to the
composition.
Many original engravings have been erased by restorations which aimed to remove oxidized
material or cleaning of the surface: this situation has led us to think about the different cleaning methods and their impacts on material.
Research protocol
Our research protocol aimed at evaluating how much material is removed by the different cleaning methods by measuring the step height between the original area and a cleaned area. The main
purpose is to be able to offer less aggressive methods and tools.
Different engravings were measured in depth and width on brass elements coming from pieces of
furniture entrusted to the C2RMF by the Louvre in for study and restoration. We made a specimen
with three levels of engraving depths: the deepest at 121 µm, the average at 70 µm and the smallest
at 21 µm. These measurements, which are comparable to those observed on furniture marquetry,
gave us a scale reference for our cleaning method.
The evaluation protocol included micro-photography, gloss-meter and Hirox.
In order to be able to obtain reproducible and reliable measurements, the evaluation method has
been conceived as follows:
– We selected and prepared three series of samples close to the alloy composition (brass ZN30)
and to the corrosion of the marquetry, with three main types of corrosion build-up: a strong dark
one, a medium yellow-brown one and a light one.
– Almost twenty products and techniques have been tested on the series of samples.
– We focused on the adjustment of measurement with a locking system on plate that enables
reproducibility, so we could measure every sample reliably before and after the treatment.
– Measurements between two reference values gave the step height between a corroded area and
a cleaned area, which helped to evaluate the level of abrasion caused or material removed by the
different cleaning techniques.
We will present our results on the evaluation of the abrasion level and surface condition and propose alternative treatments developed during this research.
216
Managing and communicating a conservation scheme of gilded
polychrome wood-carved work of art, utilizing open source software
applications. The case study of the sanctuary gates from an orthodox
templon in northern Greece
Tsipotas Dimitrios*, Hatzi Efrosini
Faculty of “Wood and Furniture Design and Technology”, Technological Educational Institute of Larisa, Greece
*dtsipotas@yahoo.gr
The present case study is developed around an extremely deteriorated and unstable gilded polychrome wood-carved work of ecclesiastical heritage, from the 1862 church of the “Virgin Mary Dormition”, located to the south-eastern part of the Pieria prefecture, in Old Skotina village. It consists
of two door leafs, each wood-carved from a single block of wood, with engraved painted panels and
gilded woodworking in the round.
For the establishment of documentation, recording and analytical examination, works focused on
four specific aims: size, shape and style, construction materials and techniques, deterioration state
and conservation progress documentation. Developments in computer software and digital imagery
have been exploited too, to improve the means in which research and conservation treatments were
managed and reported.
Typical non-destructive and destructive methods were used for the collection of the aforementioned information. Photography -under different lighting conditions (visible, UV) and methods
(normal view, macro-photography) - digital microscopy, optical microscopy, scanning electron microscopy (SEM) and 3D laser scanning, along with a 2D/ 3D design and editing software for the
extraction of technological and stylistic information. Mechanical methods were used for the determination of relative moisture content and density and gas chromatography-mass spectrometry (GC-MS) analysis for materials’ and techniques recognition. Wood species identification was performed
by optical and scanning electron microscopy utilizing online wood species databases and identification software. Additionally, image colorimetry software was used for the determination of pre- and
post-conservation surface cleaning outcome.
Effectiveness, safety and reversibility where possible, were the main criteria for selecting the methods employed and the materials used in conservation practice. Overall surface cleaning was performed after extensive tests and use of an established software and database system for the cleaning
of oxidized varnishes from painted artworks. Aesthetic reintegration was decided and practiced
after digital image manipulation of the specified areas.
Display and communication with the public were performed using presentation, image editing
and graphic design software programs, accompanied by the design and manufacture of a suitable
non-expensive showcase, also described in detail.
Challenges faced and solutions established by the conservators in effectively planning, documenting, recording, examining, executing and eventually communicating all research results and
conservation treatment stages, are highlighted. Open source data manipulation, image editing and
217
2D/ 3D design software are respectively described. The process of integrating all the above information using presentation and image editing software is furthermore explained.
The technological means and individual skills and experience necessitated in decoding the artistic, scientific and methodological constituents of the overall conservation scheme to a wide-ranging
communicative and educational result are also exhibited.
218
The Dragon sleigh: technical study and treatment of a horse drawn
vehicle. Research on the behaviour and the need of a protective coating
on damaged oil-mordant gilding
Léa Wegwitz
Rijksmuseum Amsterdam, Netherlands
l.wegwitz@rijksmuseum.nl
This study concerns an 18th century horse drawn sleigh from the National Museum of Vehicles
and Tourism (Château de Compiègne, France). It was lent by the museum in 2010 to be the subject of
my Master’s thesis in furniture conservation, and benefitted from one year of extensive historical,
technical and scientific research with the support of national laboratories, carriages historians and
carriage painting conservators, wooden structure conservators and heritage materials scientists resulting in a bespoke conservation treatment.
During their golden age in the 17th century, sleighs were luxury leisure vehicles in European
courts but the amount of documentation on their use or construction is very scarce. Thorough technical observations and analyses conducted on this sleigh were compared with ancient treatises on
the construction and driving of horse-drawn vehicles. They demonstrate the great care given to the
selection and implementation of materials in order to enhance their structural resistance. The comparison shows how the extensive analysis of techniques and materials built up knowledge on the
history of the sleigh and its origins. The present study includes an extensive stratigraphic analysis
revealing five successive decorative schemes.
The condition statement concluded that both structure and decorative layers needed treatment.
The sleigh is a complex object used in extreme climatic condition for transportation but at the same
time is an element of pomp and amusement. It encompasses a wide range of materials: paint, gilding, wooden panels and joinery, metal as well as upholstery. To accommodate this diversity, a
certain amount of analytic techniques and treatment protocols were used here, such as shadow
moiré or silicone casted textured fillings using cyclododécane as isolation layer, were borrowed
from others fields and some of them adapted for the first time, with profit to furniture conservation.
The paper highlights on the scientific research applied to conservation. Given the very poor condition of the oil-mordant gilding on the wooden parts, it was necessary to determine whether damaged oil gilding needed a protective coating or not, and, if necessary, propose the most suitable
protection. For this purpose we developed a model of oil gilded samples comparable to that found
on the sleigh: oil mordent gilding subjected to extreme climatic conditions and now preserved in a
museum environment. Through literature and preliminary tests, we selected different protective
systems: a traditional varnish (shellac), a conservation varnish (Regalrez 1126®) and a conservation wax (mircocristalline Cosmoloid 80H). The research documents the behaviour of oil mordent
gilding on wood, a technique still rarely studied in the conservation field. It reveals the need of a
protective coating on this type of gilding once damaged. Profilometry, used for the first time in this
situation, brings determining information on degradation state of the surfaces.
219
The paper details the on-going challenge of the conservation of objects which overlap the categories of furniture, sculpture and painting and suggests that innovation may sometimes lie in the act
of casting a new light on techniques without the boundaries of expertise or speciality. Conservation
problems, reflections and treatment of the wooden structure and decorative surface are described.
220
Conservation of wooden architectural structures – new conditions,
requirements, and prospects
Krzysztof Wieczorek
Association of Heritage Conservators, Branch Mazovia, Poland
awiec3@interia.pl
This poster will analyse the changing environment in which the conservation of heritage architectural structures is carried out and present methods to counter negative developments in this area.
Proposals for amendments to existing conservation practice include the preparation of guidelines
for conservation programs, and the selection of conservation and building materials and equipment.
These are in response to changes in how wooden building materials are used and the increased
supply of modern industrial products, the use of which over the traditional can mean that permanent conservation treatments are marred by a lack of good design, historical research and skilled
craftsmen. In addition to being artefacts of historical and artistic value, wooden monuments are also
demonstrative of technical cultural with deep scientific, educational and non-material significance,
making it desirable to change the approach of treatments. The poster is based on the conclusions of
the studies and observations gathered in the upcoming publication entitled: “Wooden architecture and
building in Poland. An influence of properties of wood and traditional wood-working techniques on a form and
a durability of monuments”.
In addition to changed economic and legal circumstances, new conditions under which restoration work on wooden structures is carried out include:
– More choices in wood available for use in conservation projects than previously, as a result of
an increase in the number of forests in Poland,
– Increased supply and use of modern materials for the modernization of monuments, including:
painting materials, thermal insulation, and roofing construction as well as contemporary media and window designs,- The use of modern nails, screws, bolts and metal fasteners, which
alter the appearance of the structure and contribute to a decline in traditional carpentry skills,
– Differences in the appearance of marks left by modern tools on wood in the replaced elements
of structures as compared to that of the hand tools used originally,
– Changes to regulations in the production and use of chemical wood preservatives enforcing
learning and applying traditional technical methods of wood protection,
– The lack of proven technical and aesthetic criteria for assessing the impact of conservation and
restoration of historic wooden structures.
The author argues that it is necessary to complement existing research on architectural and building materials in monuments with research on historical terms and conditions of the usage of wood
in building construction in the development of conservation programs. Subsequently, conservation
treatments will not need to utilise contemporary or anachronistic solutions inconsistent with the
skills, tools and equipment used in the creation of the monument. Knowledge of old techniques
allows for the reconstruction of missing parts without compromising the integrity of the original
221
building, and ensures the preservation of surviving examples relating to the technical culture of
the era and region in which the monument was constructed. Additionally, adherence to the basic
principles of carpentry art (technique), including the historically based approach to the preservation
of wood, and the selection of appropriate materials will protect monuments and conservators alike
against the possible harmful effects of the unnecessary use of wood preservatives and will ensure
the continued safe use of historic wooden houses.
The specialist exhibition could be organised demonstrating the benefits of adhering to traditional
carpentry techniques and illustrating the achievements of Polish carpentry art with depictions of the
history of wooden architecture from a technical standpoint. Original architectural details, construction models, tools and technical equipment, as well as photographs and videos showing how to operate the old tools, could form the basis for the associated education program for conservation staff,
architects and craftsmen. Modern media could be used to highlight examples of Polish wooden
architecture, less commonly known design principles and the techniques and technologies used in
the Polish construction industry in the past. For the broader public, such exhibition and associated
workshops could be an appealing way to educate and encourage the continued use and preservation
of historic wooden houses.
The proposed exhibition would serve as a summary of the present state of knowledge of the ancient wooden architectural structures in Poland and would combine the expertise of professionals
from different disciplines. A positive reception may prove to be an important contribution to the
protection of European traditional carpentry as intangible heritage, as well as a supporting argument in the current debate about the values of monuments and their place in contemporary culture.
222
Changes in the properties of oak wood after three years of exposure
to the underwater conditions at the archaeological site of the Puck Bay
Wróblewska Hanna1*, Fojutowski Andrzej1, Komorowicz Magdalena1,
Kropacz Aleksandra1, Pomian Iwona2, Noskowiak Andrzej1
Wood Technology Institute, Poznań, Poland
1
The Polish Maritime Museum, Gdańsk, Poland
2
*H_Wroblewska@itd.poznan.pl
Oak wood is a species known for its relatively high resistance to degradation caused by biotic
factors. For centuries, it has been used to build ships and boats, which are constantly exposed to
the destructive effects of water and aquatic organisms. Many of these floating objects have been
sunk, and their wrecks rest at the bottom of the sea and in the bottom sediments in old ports deteriorating gradually. Today they provide valuable archaeological, historical and technological
information on cultural civilizations. To preserve shipwrecks for future generations, research programs such as Moss, and MACHU, are being undertaken, to locate, study and protect shipwrecks.
While some recovered wrecks undergo restoration in Museums with a view to future display, these treatments are expensive and time-consuming and do not always produce the expected results,
especially with large units, as for example with the Swedish warship wreck ‘Vasa’. Taking this
into consideration the idea was conceived to secure the wrecks at locations where they were found
or another secure location on the seabed and monitor conditions in these locations. One way of
monitoring will be to track the changes in the modern sunken wood in the vicinity of submarine
archaeological sites.
The current knowledge about degradation and the rate and volume of changes occurring in the
wood under the influence of the underwater marine environment, is insufficient and requires further research and experimentation.
Under the umbrella of the MACHU project (“Managing of Underwater Cultural Heritage”) research was undertaken to determine the influence of the Baltic Sea environment on the properties
of contemporary oak wood. As part of this project samples of wood were placed on underwater
archaeological sites and the aim of the study was to determine the changes in the properties of the
oak wood after varying periods of exposure to sea water in comparison with unexposed twin control
samples.
The results presented in this poster aim to show the changes which occurred in the contemporary
oak wood (Quercus sp.) samples (250 × 10 × 10 mm) which were kept in the marine environment for
a period of 3 years at the archaeological site of the medieval port of Puck.
On recovery from the sea water, the test specimens were initially submitted for organoleptic
evaluation, and were then conditioned and prepared for physical, chemical and biological testing.
The following properties were determined: mass loss, wood density, wood acidity (pH), bending
strength, modulus of elasticity at bending (MOE), compressive strength along fibres, susceptibility
to degradation caused by fungi Coniophora puteana and Trametes versicolor, as well as the content of
223
major (cellulose, lignin, pentosans) and minor chemical components of wood (substances soluble in
water, ethanol, and a 1-percent aqueous solution of NaOH, mineral substances).
The results indicate both visible and measurable changes in the immersed oak wood samples.
A significant change in the colour of the samples was noticed as well as a surface settlement of shellfish (Balanus improvisus), mussels (Mytilus trossulus), and the Baltic colonies of Electra crustulenta
was observed. In comparison with the control samples the tested samples were characterized by
a 17% decrease in density, an almost 30% loss of wood mass, a 40% decrease in bending strength,
and a 55% decrease in compressive strength. There was a ten-fold increase in the content of mineral
components, an increase in pH, a slight decrease in cellulose content (~ 2%), reduction in the content
of substances soluble in water, ethanol, and 1% aqueous NaOH. The study also showed a significant
increase in the susceptibility of wood to degradation caused by fungi Basidiomycetes.
Further observations of changes occurring in contemporary wood, used as an indicator (bioindicator), can be useful in the protection and monitoring of underwater archaeological sites.
224
Analyses of the degree of degradation in wet archaeological wood
from Biskupin. Characteristics provided by conventional
and instrumental methods
Magdalena Zborowska1*, Jeannette Łucejko2, Leszek Babiński3, Diego Tamburini2,
Maria Perla Colomnbini2, Włodzimierz Prądzyński1
Institute of Chemical Wood Technology, the Poznań University of Life Sciences, Poznań, Poland
1
Department of Chemistry and Industrial Chemistry, University of Pisa, Italy
2 Archaeological Museum in Biskupin, Poland
3 *mzbor@up.poznan.pl
An analysis of the degree of degradation in wood of historical value is one of the first stages
in the conservation process. Based on its results, conservators make decisions concerning the key
aspect in the conservation of a given artifact. The description of wood is a complex issue, since this
material shows considerable variability both on the submicroscopic, microscopic and macroscopic
levels. An additional factor causing variation in the structure of this material and observed in the
case of archaeological wood is connected with its degradation. Its type and scale are dependent
on several factors, with deposition conditions being the most important. For this reason the characterisation of an object is a complicated task and the observed effect of changes is frequently difficult to estimate.
Studies on selected physical properties, most frequently conducted at conservation laboratories,
apparently seem to be a simple indicator of degradation in archaeological wood. However, in reality they require in-depth knowledge on variability of selected properties of wood depending on
the species, social class of tree position, age and many other factors. Identification of the species,
i.e. the primary condition for the correct interpretation of results of analyses of physical properties,
followed by the analyses of macro- and microstructure are only the first steps in the determination
of the actual wood preservation status under specific conditions. A significant limitation to the
applicability of these analyses in studies on cultural heritage is connected with the need to collect samples in amounts, which frequently cause considerable losses in the archaeological object.
Conventional techniques consisting in the evaluation of physical or chemical properties facilitate
interpretation of phenomena accompanying degradation of wood under the existing conditions;
however, they are frequently used selectively or to a limited extent due to the size of samples required for analyses. They are time-consuming techniques, thus performance of analyses required
in the evaluation of the preservation status of archaeological wood in a large-scale object is frequently limited to several samples. Thus obtained results may provide a biased picture of the actual
wood degradation. What is more, they are destructive tests, which disqualifies them from studies
on heritage monuments in view of the current trends in museology. The application of a microdestructive method such as pyrolysis coupled with gas chromatography and mass spectrometry
(Py-GC/MS) in the assessment of the degree of degradation of archaeological wood offers new possibilities in the characterisation of the degree of degradation in wooden objects of historic value.
225
This technique, its advantages including high sensitivity, rapid analysis and very small amounts
of material required (amounting to µg), specifies the degree of degradation of wood provided by
the analysis of pyrolysis products of polymers contained in wood, such as cellulose, hemicellulose
and lignin on the molecular level. This makes it possible to state at which level wood has been degraded, e.g. what principal components of lignin were destroyed, whether it was the guaiacyl or
syringyl groups of lignin, and thus makes it possible to gain more insight into the degree of wood
degradation in relation to the conventional analysis.
An essential stage in research comprises interpretation of results and their relationship in view of
the results recorded using techniques commonly applied in conservation laboratories.
Analyses were conducted on wet archaeological wood excavated from peat during excavation
works performed at the Archaeological Museum in Biskupin. The experimental material, oak wood,
was selected as representative for objects found most frequently during excavation works conducted
in Central Europe. A vast majority of studies concerning both deposition conditions, the degree of
degradation and conservation have been carried out on objects from oak wood and for this reason
studies on oak exhibits are relatively thorough and commonly available.
In the course of the study conventional methods, the so-called wet methods were used to determine selected physical and chemical properties at the level of polymers found in the analysed material and the pyrolysis technique (Py-GC/MS) was applied to investigate the degree of degradation of
archaeological wood at the molecular level.
The application of both types of methods made it possible to verify and conduct multifaceted
comparisons of testing results collected using the Py-GC/MS technique with the results of analyses
of physico-chemical properties typically used in the assessment of the degree of degradation in
wood.
226
N O TAT K I
N O TAT K I
N O TAT K I
N O TAT K I
N O TAT K I
N O TAT K I