Untitled - Qafqaz University

Transcription

Az"rbaycan Respublikası
T"hsil Nazirliyi
S"naye v" Energetika Nazirliyi
Türkiy" Cümhuriyy"ti Baþnazirliyi
Türk Äm"kdaþlıq v" Ýnkiþaf Ýdar"si
Baþqanlıõı — TÝKA
Az"rbaycan Respublikası Sahibkarlar
T"þkilatları Milli Konfederasiyası
Ýqtisadi Ýnkiþaf Nazirliyi
Az"rbaycan-Türk S"nayeçi
v" Ýþadamları Beyn"lxalq
C"miyy"ti - TÜSÝAB
QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA
ĐQTĐSADĐ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASĐBƏTLƏR
II BEYNƏLXALQ KONQRES
M A T E RĐ AL L AR
III K Ý T A B
Qafqaz Universiteti
Bakı, 02-05 May 2007
QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA
II
BEYNƏLXALQ KONQRES
MƏQALƏLƏR
III K Ý T A B
KONQRESĐN FƏXRĐ SƏDRLƏRĐ
Misir Mərdanov
Natiq Əliyev
Azərbaycan Respublikası
Təhsil naziri
Heydər Babayev
Sənaye və Energetika naziri
Đqtisadi Đnkişaf naziri
KONQRESĐN TƏŞKĐLAT KOMĐTƏSĐ
HƏMSƏDRLƏR
Dr. Serhat Küçükkurt
Prof. Dr. Ahmet Saniç
Qafqaz Universitetinin
rektoru
Dr. Batacar Baysal
Azərbaycan Turizm Đnstitutunun
rektoru
SƏDR MÜAVĐNLƏRĐ
Dr. Mehmet Rıhtım
Dr. Cihan Bulut
Dr. Rövşən Đbrahimov
(Đqtisadi münasibətlər)
(Beynəlxalq münasibətlər)
Prof. Dr. Niftalı Qocayev (Qafqaz Universiteti)
Prof. Dr. Asəf Zamanov (Təhsil Nazirliyi)
Dr. Hakan Acar (Qafqaz Universiteti)
Dr. Osman Nuri Aras (Qafqaz Universiteti)
Sahibkarlar Təşkilatları Milli
Konfederasiyası sədri
Prof. Dr. Cəfər Cəfərov
Azərbaycan-Türk Sənayeçi və Đşadamları
Beynəlxalq Cəmiyyəti - TÜSĐAB sədri
(Ümumi koordinasiya)
Prof. Dr. Ələkbər Məmmədov
Türkiyə Cümhuriyyəti Başnazirliyi,
Türk Əməkdaşlıq və Đnkişaf Đdarəsi Başqanlığı
TĐKA Bakı proqram koordinatoru
KATĐBLƏR
Xanlar Heydərov, Haşim Qafarov
Aqşin Umudov
ÜZVLƏR
Dos. Namiq Tağıyev (Đqtisadi Đslahatlar Elmi-Tədqiqat Đnstitutu)
Dr. Məhəbbət Məmmədov (Sənaye və Energetika Nazirliyi)
Elçin Qafarlı (Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi)
Söhrab Đsmayılov (Sahibkarlar Təşkilatları Milli Konfederasiyası)
Đlkin M. Sabiroğlu (Đqtisadi Đnkişaf Nazirliyi)
KONQRESĐN MƏSLƏHƏT ŞURASI
Prof. Dr. Bədirxan Musayev (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Coşkun Can Aktan (Dokuz Eylul Universiteti), Prof.
Dr. Erişah Arıcan (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Eser Karakaş (Bahçeşehir Universiteti), Prof. Dr. Əlican Babayev (Azərbaycan
Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Əvəz Bayramov (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Gregory Gleasson (New
Mexico Universiteti), Prof. Dr. Hasan Selçuk (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Haydar Çakmak (Gazi Universiteti), Prof. Dr. Đlhan
Uludağ (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Mehmet Altan (Đstanbul Universiteti), Prof. Dr. Məmmədhəsən Meybullayev (Azərbaycan
Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Mirdaməd Sadıqov (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Muhammed Akdiş
(Süleyman Demirel Universiteti), Prof. Dr. Musa Qasımlı (Bakı Dövlət Universiteti), Prof. Dr. Mustafa Aydın (TÖBB Universiteti),
Prof. Dr. Nurdan Aslan (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Pərvin Dərabadi (Bakı Dövlət Universiteti), Prof. Dr. Rıdvan Karluk
(Anadolu Universiteti), Prof. Dr. Shirin Akiner (Şərq və Afrika Elmləri Universiteti), Prof. Dr. Tadeusz Swietochowski (Columbia
Universiteti), Prof. Dr. Tatyana Dronzina (Sofya Devlet Universiteti), Prof. Dr. Vildan Serin (Fatih Universiteti), Prof. Dr. Yusuf
Tuna (Đstanbul Universiteti - BDDK üzvü), Dos. Eldar Azadov (Dövlət Đdarəçilik Akademiyası), Dos. Murad Bağırzadə (Dövlət
Đdarəçilik Akademiyası), Dos. Rüstəm Məmmədov (Bakı Dövlət Universiteti), Dos. Kərəm Məmmədov (Bakı Dövlət Universiteti),
Dr. John Russell (Bradford Universiteti), Dr. Eyüp Zengin (TĐKA), Bünyamin Özgür (T.C. Azərbaycandakı Səfirliyi), Erkan Kılıç
(T.C. Azərbaycandakı Səfirliyi), Thomas Goltz (Montana Universiteti)
DĐZAY N
Sahib Kazımov
Copyright  Qafqaz University
Baku - 2007
İÇİNDƏKİLƏR
Table of Contents
BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR BÖLMƏSİ
AVRASİYA REGİONUNDA İNTEQRASİYA PROSESLƏRİ,
CƏNUBİ QAFQAZ (AZƏRBAYCAN, GÜRCÜSTAN VƏ ERMƏNİSTAN)
VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİ
917
KÜRESELLEŞEN DÜNYADA İNSAN HAKLARININ KORUNMASINDA
OMBUDSMANIN ROLÜ VE AZERBAYCANDAKİ UYGULAMASI
Reha YILMAZ
918
БЕДНОСТЬ В СТРАНАХ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ В УСЛОВИЯХ
СУВЕРЕНИТЕТА (НА ПРИМЕРЕ КЫРГЫЗСТАНА)
Мариям ЭДИЛОВА
928
РЕГИОНАЛЬНОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО В СОВРЕМЕННОЙ
ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ
Р. С. СЕРИК
933
RUSSIA’S ROLE IN THE INTEGRATION PROCESS OF CENTRAL ASIA
Sanjar YAKUBOV
940
GEOPOLITICAL TRANSFORMATION AND
INTEGRATION PROCESS IN POST-SOVIET CENTRAL ASIA
Mirzohid RAHIMOV
950
ÇELİŞKİLER PROJESİ BOP VE TÜRKİYE
Hüseyin LATİF
957
GLOBALIZATION AND INTERNATIONAL SECURITY
Giray Saynur BOZKURT
963
CHALLENGES AND APPROACHES TO SECURITY
IN THE AREA OF THREE SEAS (MEDITERRANEAN, BLACK, CASPIAN)
Fuad CHIRAGOV
971
AVRASYA ENTEGRASYONUNDA YOK SAYILAN BİR BOYUT;
HALKLARIN KÜLTÜR AKRABALIĞI
Yaşar KALAFAT
976
ВЗАИМОСВЯЗЬ ГОСУДАРСТВ И РЕЛИГИЙ В СТРАНАХ ЮЖНОГО
КАВКАЗА И СРЕДНЕЙ АЗИИ ПОСЛЕ ПРИОБРЕТЕНИЯ НЕЗАВИСИМОСТИ
Жоробеков ЖОЛБОРС
979
i
LANGUAGE SITUATION ALONG THE PIPELINE: SOCIOLINGUISTIC
ASPECTS IN TRANSNATIONAL PROJECTS
Zaal KIKVIDZE, Irine CHACHANIDZE
983
APPROACH TO INTEGRATION OF CENTRAL ASIAN COUNTRIES
(RELATED OPPORTUNITIES AND EXTERNAL FACTORS)
Iskender Ormon uulu, Talant Asan uulu
985
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ АМОРТИЗАЦИОННОЙ
ПОЛИТИКИ В НЕФТЕГАЗОДОБЫЧЕ
У.Я. ГУСЕЙНОВА
992
MÜSTƏQİLLİK SONRASI CƏNUBİ QAFQAZ VƏ
MƏRKƏZİ ASİYA REGİONUNDA İNKİŞAF PROSESLƏRİ
917
AVRUPA BİRLİĞİ ENERJ POLİTİKASI VE BU POLİTİKA AÇISINDAN
HAZAR BÖLGESİNDE BULUNAN ENERJİ KAYNAKLARIN ÖNEMİ
Rövşen İBRAHİMOV
994
MÜSTƏQİLLİK SONRASI CƏNUBİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA REGİONUNDA
TƏHLÜKƏSİZLİK VƏ ƏMƏKDAŞLIQ SAHƏSİNDƏ İNTEQRASİYA PROSESLƏRİ
Aybəniz RÜSTƏMOVA
1000
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE KAFKASLAR’DA VE ORTA
ASYA’DA CANLANAN KÜLTÜREL MİRAS VE TÜRK OKULLARI
İbrahim KURT
1006
MÜSTƏQİLLİK SONRASI CƏNUBİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA
REGİONUNDA İNKİŞAF PROSESLƏRİ
Rafael ƏZİZOV
1010
REGİONAL SİYASƏT VƏ İDARƏETMƏ
Hafiz HÜSEYNOV
1016
KÜRESELLEŞME DE BELİRGİNLEŞEN TÜRK CUMHURİYETLERİ
MÜNASEBETLERİNİN GELİŞMESİNDE EĞİTİMİN ROLÜ
Prof. Dr. Ejder AĞAYEV, İbrahim KURT
1019
NEW TRENDS IN A GEOPOLITIC SITUATION IN THE CENTRAL ASIA
Elena KUZMINA
1023
YENİ DÜNYA SİSTEMİ VƏ BU PROSESLƏRİN REGİONA TƏSİRİ
Cəmilə ƏLİYEVA
1029
«АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ВОПРОС» В НАЦИОНАЛИЗМЕ ПРИГРАНИЧНЫХ
ГОСУДАРСТВ (ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ПРОТИВОСТОЯНИЯ
«НАЦИОНАЛЬНЫХ СУВЕРЕНИТЕТОВ»)
М.Ш. ШАРИФОВ
1031
BÜYÜK ORTADOĞU PROJESİ KAFKASYA VE ORTA ASYA
Osman ICER
1036
ii
YENİ DÜNYA SİSTEMİ YARADILMA PROSESİNİN
REGİONDA TƏSİRİ
1043
TRAFFICKING IN HEROIN THROUGH THE POST-SOVIET SPACE:
CHALLENGE AND THE PROBLEMS OF COUNTERACTION
Sergey GOLUNOV
1044
GÜNEY KAFKASYA’NIN JEOPOLİTİĞİ VE BÖLGESEL
GÜVENLİK ÖRGÜTLERİ PROJELERİ
Hatem CABBARLI
1054
BRICOLAGING FEAR AND MAPPING MITH FOR A NEW WORLD DISORDER
Giovanni ERCOLANI
1060
FEATURES OF DEMOGRAPHIC DEVELOPMENT OF THE CENTRAL-ASIAN
COUNTRIES AND CO-OPERATION IN THE FIELD OF MIGRATION
Aygül B. YESSIMOVA
1072
ORTA ASYA ENERJİ PLATFORMUNDA TÜRKİYENİN YERİ
Veli TÜRKMENOĞLU, Mustafa AKTAŞ, Erdinç ARISOY
1079
ISLAMIC MOVEMENTS IN CONTEMPORARY NORTH CAUCASUS
Irina BABICH
1083
ТРАДИЦИИ В ЭПОХУ ГЛОБАЛИЗАЦИИ: МОДЕРНИЗАЦИЯ И АРХАИЗАЦИЯ?
(НА ПРИМЕРЕ АБХАЗИИ НАЧАЛА ХХI ВЕКА)*
Любовь СОЛОВЬЕВА
1092
NATO-DA TRANSFORMASİYALAR VƏ CƏNUBİ QAFQAZ REGİONU
Fuad ŞAMMƏDOV
1100
ИНСТИТУЦИОНАЛЬНАЯ ТРАНСФОРМАЦИЯ
ТРАДИЦИОННОГО ОБЩЕСТВА В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
Максим БАРБАШИН
1103
CƏNUBİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNİN
DİGƏR ÖLKƏLƏRLƏ MÜNASİBƏTLƏRİ
1107
TÜRKİYE-AMERİKA İLİŞKİLERİNDE AZERBAYCAN FAKTÖRÜ
Buket ÖNAL, Dilara MEHMETOĞLU
1108
CHINESE POLICIES IN CENTRAL ASIA: THE QUEST FOR
ENERGY AND PERIPHERAL SECURITY
Gracia ABAD
1119
INTEGRATION PROCESSES IN THE CAUCASUS: THE GLOBAL AND THE
REGIONAL IN PERSPECTIVE IN THE CASES OF THE EU AND NATO
Maria Raquel FREIRE, Licínia SIMÃO
1130
iii
THE CAUCASUS AND CENTRAL ASIA IN THE GREATER
MIDDLE EAST AND US STRATEGIC POLICY
David García CANTALAPIEDRA
1140
RUSYA’NIN İSLAM POLİTİKASININ KAFKASYA VE
ORTA ASYA’YA MUHTEMEL ETKİLERİ
İbrahim MARAŞ
1148
TURKEY’S ROLE IN CENTRAL ASIA AND THE CAUCASUS AFTER 1991
Françoise ROLLAN
1155
CENTRAL ASIA AND THE CAUCASUS SECURITY: A THEORICAL APPROACH
Alberto Priego MORENO
1169
KÜRESELLEŞME VE BÖLGESEL ENTEGRASYONLAR ÇERÇEVESİNDE
TÜRKİYE-ORTA ASYA CUMHURİYETLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER
Fatma Neval GENÇ, Murteza HASANOV
1181
KAFKASLARDA ENERJİ GÜVENLİĞİ VE TÜRKİYE’NİN ROLÜ
Mert GÖKIRMAK
1189
KAFKASLAR-ORTADOĞU-BALKANLAR ÜÇGENİNDEKİ
TÜRKİYENİN YENİ DÜNYA DÜZENİNDEKİ YERİ
Mustafa TALAS
1200
RUMINİYA-AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MÜNASİBƏTLƏRİ (1991-2006)
Samirə İMANOVA
1209
ÇİN’İN ORTA ASYA VE KAFKASYA ÜLKELERİ İLE İLİŞKİLERİN GELİŞEBİLMESİNİN
ÖNÜNDEKİ İÇSEL ENGELLERİ VE BÖLGE ÜLKELERİNE ETKİSİ
Yalçın Köksal DEMİR, Ömer DURŞEN
1213
SINO-RUSSIAN RELATIONS IN CENTRAL ASIA
Aziza UMAROVA
1221
KAFKASLAR İLE ORTA ASYA’DA GÜÇ MÜCADELESİ VE “BAŞARISIZ DEVLETLER”
Mert GÖKIRMAK
1229
BAĞIMSIZLIK SONRASI AZERBAYCAN– TÜRKİYE İLİŞKİLERİ
Dilara MEHMETOĞLU, Buket ÖNAL
1236
MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCANIN – MƏRKƏZİ ASİYANIN
TÜRK DÖVLƏTLƏRİ İLƏ QARŞILIQLI SİYASİ ƏLAQƏLƏRİ
Sevinc RUİTƏN
1245
QLOBALLAŞAN DÜNYADA CƏNUBİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA
DÖVLƏTLƏRİNİN YERİ
DƏYİŞƏN DÜNYA ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCAN- ƏRƏB ƏLAQƏLƏRİ
Məmmədəli BABAŞLI
iv
1251
1252
POLITICAL ECONOMY OF CENTRAL ASIAN AND
CAUCASUS REPUBLICS: THE NEW RENTIER STATES?
Hamza ATEŞ
1262
LESSONS OF STATE-(RE)CONSTRUCTION FROM THE BALKANS AS
APPLICABLE EU PRESCRIPTION FOR CONFLICT MANAGEMENT IN THE CAUCASUS?
Csaba TÖRÖ
1271
ABŞ-IN MƏRKƏZİ ASİYA STRATEGİYASI VƏ ASSİMMETRİK TƏHDİDLƏR
Elman NƏSİROV
1276
“BİZ VE ÖTEKİ”: “ETNİK” SINIFLANDIRMALARIN KÜRESEL
BAĞLAMDA DEĞERLENDİRİLMESİ
Yüksel Fatih BÖLEK, Uğur Arif BÖLEK
1279
CASPIAN ENERGY RESOURCES AS A CROSSING POINT OF
GLOBAL AND REGIONAL GEOPOLITICAL PLAYERS’ INTERESTS
Plamen DIMITROV
1283
ПЕРСПЕКТИВЫ КАВКАЗА В УСЛОВЬЯХ
ГЛОБАЛИЗАЦИИ ИСХОДЯ ИЗ ИСТОРИЧЕСКОГО ОПЫТА
Эмзар КАХИДЗЕ
1289
İSLAM KALKINMA BANKASI VE TÜRK CUMHURİYETLERİ İLE İLİŞKİLİR
Recep ULUSOY
1294
CASPIAN OIL. AND GEOPOLITICS IN PERSPECTIVE OF MODERN HISTORY
Tadeusz SWİETOCHOWSKİ
1298
ORTA ASYA’NIN DEĞİŞEN JEOPOLİTİĞİNDE REKABET EDEN GÜÇLER
RIVALING POWERS IN THE CHANGING GEOPOLITICS OF THE CENTRAL ASIA
Kenan DAĞCI
1304
DAĞLIQ QARABAĞ PROBLEMİNİN REGİON
ÖLKƏLƏRİNƏ SİYASİ VƏ İQTİSADİ TƏSİRİ
1311
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE ULUSAL AZINLIKLAR VE DAĞLIK
KARABAĞ’DA ERMENİLERİN KENDİ KADERİNİ TAYİN HAKKI İDDİALARI
Adalet İBADOV
1312
20. YÜZYIL ULUSLARARASI HUKUK BELGELERİ IŞIĞINDA ERMENİSTAN’IN
AZERBAYCAN TOPRAKLARINI İŞGALİ VE BÖLGE ÜZERİNDEKİ ETKİSİ
Alaeddin YALÇINKAYA
1319
«DAĞLIQ QARABAĞ» PROBLEMİNDƏ İSTİFADƏ OLUNMUŞ BEYNƏLXALQ PRİNSİPLƏR
Firdovsiyyə ƏHMƏDOVA
1331
CAUCASUS AND CENTRAL ASIA IN THE GLOBALIZATION PROCESS. SUSTAINABLE
POLITICAL AND ECONOMIC DEVELOPMENT OF NAGORNO-KARABAKH: AUTARCHY, A
VULNERABLE UNITY WITH ARMENIA, OR THE REBIRTH OF AZERBAIJAN’S INTEGRITY.
Rahman ALLAHVERDİYEV
1336
v
THE BORDERS IN CAUCASUS (A Geopolitical and International Discourse)
Nina DYULGEROVA
1340
QAFQAZ REGİONUNDA NÜFUZ UĞRUNDA
MÜBARİZƏ VƏ DAĞLIQ QARABAĞ MÜNAQİŞƏSİ
Kəmalə RUİNTƏN
1343
DAĞLIQ QARABAĞ PROBLEMİNİN REGİON ÖLKƏLƏRİNƏ SİYASİ TƏSİRİ
Elşad ABDULLAYEV
1349
KÜRESEL CİNNET
Mehmet ALTAN
1351
KİPR VƏ DAĞLIQ QARABAĞ: MÜQAİSƏLİ TƏHLİL
S.C. HEYDƏROVA
1356
vi
II BEYNƏLXALQ KONQRESĐ
BEYNƏLXALQ
MÜNASİBƏTLƏR BÖLMƏSİ
AVRASİYA REGİONUNDA
İNTEQRASİYA PROSESLƏRİ,
CƏNUBİ QAFQAZ (AZƏRBAYCAN,
GÜRCÜSTAN VƏ ERMƏNİSTAN) VƏ
MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİ
KÜRESELLEŞEN DÜNYADA ĐNSAN HAKLARININ KORUNMASINDA
OMBUDSMANIN ROLÜ VE AZERBAYCANDAKĐ UYGULAMASI
Reha YILMAZ
Qafqaz Üniversitesi
Uluslararası Hukuk Öğretim görevlisi
yilmazreha@yahoo.com
ÖZET
Ombudsman, görev alanı kamu gücü ile bireyler arasındaki ilişkiler; görevi, insan hak ve özgürlüklerini savunmak, yurttaşları yönetime karşı korumak, kötü yönetimden doğan haksızlıkları önlemek amacıyla yönetimin iyileştirilmesine çalışmak olan bir
kurum olarak ortaya çıkmıştır.
Bugün Ombudsman, idari işlemleri denetleme işlevi dışında, insan haklarının korunmasna yönelik daha fazla işlev görmektedir.
Bu durumda Ombudsman yine idari karar ve eylemleri denetlemeye devam edecektir; açıkladığı raporlarla Đdare’nin işleyişini ve
teşkilatını yönlendirecektir. Ancak insan haklarının ihlal edilmemesi ve varolan ihlallerinde de iadesine daha fazla özen gösterecektir.
Yeni demokratik arayışlar ışığında, Ombudsman kurumunun değişip genişlemesi, yenilenen toplum anlayışına göre şekillenmesi
kaçınılmaz hale gelmiştir. Bu çerçevede de bir çok sahada Ombudsman kurumu oluşturulmuş ve bugün çalışmaktadır.
Azerbaycan varyantına bakıldığında Avrupa standartlarına uygun bir hukuki düzenlemenin varolduğu görülmektedir.
Müvekkilin seçilmesinden tarafsızlığına, işleyiş ve yetkisinden konu ve kurumlara kadar geniş bir yetki ve görev sahasına sahiptir.
Şikayetlerin inceleme sürecinin hızlılığı ve müracaatların son derece basit bir hale getirilmesi vatandaşların bu kuruma kolayca
ulaşabilmesine zemin hazırlamaktadır. Bu da hiç şüphesiz vatandaşların kuruma olan güvenini arttıracak ve işlerliğine kolaylık
getirecektir.
Anahtar Kelimeler: Globalleşme, insan hakları, ombudsman, Azerbaycan, Müvekkil
GĐRĐŞ
Son yıllarda insan hakları ve demokrasi “
küresel bir değer” olarak kabul görmektedir. Bir
kavram ve olgu olarak küreselleşme, demokrasi ve
insan hakları gibi evrensel değerleri de bütün dünyaya ileten bir işlev görmektedir. Đnsan hakları
ihlallerinin yoğun biçimde yaşandığı ülkelerdeki
uygulamaların bölgesel ve uluslararası sonuçlarını
görmezden gelmek mümkün değildir. Đnsan hakları ihlallerinin bir ülkenin içişlerini ilgilendirdiğini söylerek veya insan hakları ihlallerinin uluslararası düzeyde korunması gerektiği tezini moral,
siyasal veya pratik olarak kabul etmeyerek ihlallerin fiili dayatmasından ve sonuçlarından kaçınmak mümkün değildir. Günümüzde, insan hakları
ihlalleri nedeniyle hayati tehdit altında ülkesi
dışına kaçmak veya ülkesinin bir başka bölgesine
göç etmek zorunda kalan 50 milyon mültecinin
varlığı sadece insani bir trajedi teşkil etmemektedir. Milli, bölgesel ve uluslararası barış ve
güvenliği de tehdit ettiğini kabul etmek gerekir.
Soğuk savaş sonrasında yeni uluslararası düzende BM Güvenlik Konseyi, insan hakları ihlalleri ile uluslararası barış ve güvenlik arasında bir
ilişki kurma eğilimindedir. Đnsan hakları ihlallerinin ulusal sınırlarda kalmadığı, bölgesel ve küresel
tehditlere dönüşebilme potansiyeline sahip olduğu,
özellikle insan hakları ihlallerinin kitlesel göçlerle
sonuçlandığı örneklerde dünya kamuoyu tarafından kabul edilmektedir. Đnsan hakları ihlallerinin
918
küresel etkilerini dikkate alan devletler ve uluslararası kuruluşlar konuyu gündemlerine almışlardır.
Bunun en önemli göstergelerinin birisi insan
hakları konusunda koruyucu sistemlerin geliştirilemeye çalışılmasıdır. Bu çerçevede gerek milli
gerekse uluslararası komisyonlar, komiteler kurulmaktadır. Son dönemde de bu sahaya ombudsman
kurumu da katılmış ve geniş şekilde rağbet görmüştür. Ombudsmanın, günden güne gelişen kamu
gücünün karşısında birey hakları için bir ek güvence aracı olması onu bir cazibe merkezine çevirmiştir.
Globalleşen dünyada dünya ülkelerine bir
demokrasi kültürü olarak hızla yayılan ombudsman kurumu Azerbaycanda da kurulmuş ve global
hümanist prensiplerin korunması ve insan haklarının müdafaası için ciddi bir beklenti kaynağı
olmuştur. Kurumun hukuki yapısı ve işleyişi dikkatlice incelendiğinde global insan hakları değerlerini ülkede temin etmeye yönelik bir yapılandırmaya gidildiği görülmektedir. Bu husus ombudsman kurumunun varlığını, ülke yönetiminin karşısına koyduğu insan haklarına saygılı, demokratik, sosyal ve hukuk devleti anlayışının hayata
geçirilmesi için atılan adımlardan biri olarak değerlendirmeye imkan vermektedir. Genç bir kurum olmakla birlikte tüm dünyada ilgi merkezi
haline gelmiş ve insan haklarının korunmasına
dair önemli fonksiyonları yerine getirmesi konusunda ciddi sorumluluklar üstlenmiş kurumun,
Azerbaycan’da global insan hakları değerlerinin
inkişafına yardım edeceği öngörülebilir.
II International Congress
1. GLOBAL ĐNSAN HAKLARI
ANLAYIŞININ MÜDAFAASINDA YENĐ
BĐR ÜMĐT: OMBUDSMAN
Ombudsman, görev alanı kamu gücü ile bireyler arasındaki ilişkiler; görevi, insan hak ve
özgürlüklerini savunmak, yurttaşları yönetime
karşı korumak, kötü yönetimden doğan haksızlıkları önlemek amacıyla yönetimin iyileştirilmesine
çalışmak olan bir kurum olarak ortaya çıkmıştır.
Yukarıda verilen izahatlar, daha ziyade Đskandinav ülkelerinde uygulanan kurum için yapılmıştır. Ombudsman kurumunun genişlemesi, yayılması ve çeşitli şekiller alması, bu kurum için
tek bir tanımın konulmasını zorlaştırmaktadır.
Fakat “Đskandinav” tanımı, Ombudsman kurumunun amacına en uygun gelenidir. Fakat belirtilmelidir ki, Ombudsmanın artık klasik olan bu tanımı,
yetersiz kalmaktadır. Ombudsman, tek bir görevli
veya bir kurul olsun, vatandaşların şikayetlerinden
başka, bazı ülkelerde kendiliğinden de harekete
geçebilmektedir. Bununla birlikte, klasik Ombudsman kurumunun, aşağıdaki ortak özelliklere sahip
olması gerekir:
a) Yasal olarak kurulmuş olmak,
b) Bağımsız faaliyet göstermek,
c) Yürütme organının dışında yer almak,
d) Hem yürütme hem de yasama organından
bağımsız olmak,
e) Uzman niteliklere sahip olmak,
f) Parti tutmamak,
g) Yaygın olmak,
h) Şikayetçi – merkezli olmakla birlikte yönetime karşı bir tutum takınmamak,
i) Yurttaşlarca bilinir ve rahat ulaşılabilir olmak.1
Ombudsmanın bir çok rolü var olup, uyuşmazlıkları çözmek bunlardan sadece birisidir.
Ombudsman bir kurum olarak “kamu koruyucusu”, “yurttaşların bekçi köpeği”, “siyasetçi”,
“sosyal harekat ” olarak da nitelendirilmektedir.2
Gerçekten de, Ombudsman kurumunun, ileride
görüleceği gibi, doğrudan ve dolaylı kısa ve uzun
vadeli çeşitli etkileri olmuştur.
Ombudsman kurumu kimi ülkelerde geniş
denetleme yetkisine sahipken, kimi ülkelerde
ancak yerel düzeyde ya da ordu mensupları için
kurulmuş ve denetleme alanı da ilgili sahalarla
sınırlı tutulmuştur. Öte yandan bunların statüleri
de farklılıklar arz etmekte ve de değişik biçimlerde ifade edilmekteler. Hollanda’da Ulusal
Ombudsman (Nationale Ombudsman), Fransa’da
arabulucu (Mediateur), Kanada’da vatandaş koruyucusu (Protecteur du Citoyen), Đspanya’da halk
savunucusu (Defensor del Pueblo), Avusturya’da
halkın avukatı (Avokatul Poporului), Portekiz’de
adalet temsilcisi (Provedor de Justiça), Đtalya’da
bütün bölgelerde ve özerk illerde sivil savunucu
(Difensore Civico) adını almaktadır.3
Halk açısından Ombudsman, adaletin yerine
getirildiği bu bürokratik kuruluşlarca, hizmetlerinden yararlanan kişilere meşru, saygılı ve çabuk bir
biçimde davranmalarını sağlayan bir araçtır. Bürokrasi açısından ise, işlemlerin yapılması sırasında saptanmamış yanlışlıkların sonunda düzeltilmesini sağlayan bir ek arınma denetimidir.4
2. OMBUDSMANIN TARĐHĐ GELĐŞĐMĐ
19 yy. başlarında Đsveç’te oluşturulduğu iddia
edilen Ombudsman kurumunun temelleri Türk
medeniyetine dayanmaktadır. Đsveç Kralı XII.
Charles, 1709 yılında Deli Petro’ya yenilmesinin
ardından Osmanlı Đmparatorluğuna sığınmış ve bir
kaç yıl burada yaşamıştı. Bu dönemde Osmanlı
Devlet sistemini inceleyerek benzer fonksiyonları
yürüten kurumlardan esinlenerek ülkesinde benzer
bir kurum oluşturmuştur5.
Osmanlı’nın Abbasi’lerden devraldığı denetim
kurumları bulunmakta idi. Bunlar arasında Divanı Mezalim, Kadi-l Kudat daha sonra Kazaskerlik
ve Muhtesib kurumları bulunmaktadır. Bunların
birlikte çalıştığı bir sistem içinde Devlet insan hak
ve özgürlüklerini korumakta, hukuk ihlallerini
önlemekte ve vazifeden suistimal edenleri cezalandırabilmekteydi. Đsveç’teki ilk Ombudsman,
yapı ve fonksiyon itibariyle bu sistemle örtüşmektedir6.
Bu dönem içinde Kralın yokluğu sebebiyle
Đsveç’te yayılan huzursuzluk ve düzensizlik, Kralı
daha Osmanlı’da iken 1719 yılında bir buyruk
çıkartarak bir büro oluşturmaya yöneltti; bu büronun ana işlevi, Kralın yokluğunda yasalara uyulmasını ve kamu görevlilerinin yükümlülüklerini
3
4
1
2
L.B.Hill, The Model Ombudsman: Institutionalizing New
Zeland’s Democratic Experiment, Princeton University
Press, Princeton 1976; aktaran: Karl Friedmann, The
Public and the Ombudsman: Perceptions and Attitudes in
Britain and Alberta, Canadian Journal of Political Science,
Vol:X, No.3, September 1977, s.497.
Karl Friedmann, a.g.m., s.498.
5
6
Nuri Tortop, Ombudsman Sistemi ve Çeşitli Ülkelerde
Uygulanması, Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 31, Sayı 1, Mart
1998, s.4.
Viktor J.Pickl, Ombudsman ve Yönetimde Reform, Amme
Đdaresi Dergisi, çeviren: Turgay Ergun, Cilt 19, Sayı 4,
Aralık 1986, s.37.
Reha Yılmaz, “Osmanlı Dövletinde Ombudsman Teşkilatı
ve Azerbaycanda Tedbiki Đmkanları”, Dirçeliş XXI Esir,
S: 11-12 , Bakü 2000, s.126.
Müslüm Akıncı, Bağımsız Otoriteler ve Ombudsman,,
Đstanbul: Beta 1999, s. 267.
919
Caucasus and Central Asia in the Globalization Process
yerine getirmelerine nezaret etmekti7. Kralın atadığı Högste Ombudsmannen sadece yasalara
uyulduğunu kontrol etmiyordu, vatan hainliği gibi
olaylarda kendiliğinden işi mahkemeye götürebiliyordu. 1719 yılında Högste Ombudsmannen’in
adı değişti ve Adalet Başkanı unvanını aldı, fakat
bu onun görevlerinde bir değişikliğe yol açmadı,
onun temel görevi yine de yönetim aygıtının
yasalara uymalarına nezaret etmekti8.
Đsveç Kralı XII. Charles’in Osmanlı’da bulunduğu dönemlerde Osmanlı devlet yapısı yakından
incelemiş; Osmanlı’da yöneticiler aleyhinde
başvurulacak “Divan-ı Mezalim” “Kadıl Kudat”
gibi kurumlar mevcuttu. Divan-ı Mezalimin görevi, halk tarafından hükümet memurları aleyhine
getirilen şikayet ve sızlanmaları incelemek ve
soruşturmaktı. Hükümdar adına karar veren bu
organ etkinliği gözardı edilemeyecek durumdaydı.
Divan-ı Mezalim, aslında Abbasi Hanedanı döneminde kurulmuştu 9 . Kadıl Kudat (hakimler hakimi) ise, Đslam adalet sisteminin bir parçası olup,
Sultan dahil bütün memurların şeriata aykırı
hareketlerine karşı başvurulabilecek merci idi.
Đsveç kralının, Osmanlı devlet yapısından etkilenmiş olabileceği, Ombudsman kurumunu inceleyen
araştırmacılar tarafından ileri sürülmüştür10.
Đsveç kralı ülkesine döndüğü zaman denetim
görevine atadığı kişi tarafından, Krala idarenin ve
yargının denetimine ait bir rapor sunulur, bu
raporda yurttaşların şikayetleri, bunların nedenleri
ve çözüm önerileri de yer almaktadır. Bu durumdan son derece memnun kalan Kral, böyle bir
gözlemcinin ülke yönetiminde çok faydalı olacağı
düşüncesiyle Ombudsmanı kurumsallaştırmaya
karar verir 11 . Zamanla, Đsveçlilerin JK (Justitekansler) olarak adlandırdıkları bu kurum, Kraldan
ziyade federe birimler tarafından atanmış ve
onların güvenini taşımak zorunda kalmış, fakat bu
durum 1772 Kral III Gustavus darbesiyle tekrar
değişmiş, JK Kral tarafından atanmış 1809 Anayasasına kadar Adalet Bakanına benzer bir statüye
sahip olmuştur. 1809 Đsveç Anayasasının 27.
maddesi ile JK anayasal bir kurum haline getirilmiş ve onun temel görevleri arasında JK’nın
bağımsız ve tarafsız biri olarak federe eyaletler
karşısında Tacı temsil etmek, görevlerini yerine
getirmeyen hakim ve idare memurlarına karşı
7
8
9
10
11
Pickl, a.g.m., s.39.
Sten Rudholm, Sweden’s Guardians Of Law, The
Ombudsman, Hazırlayan: Donald C.Rowat, 2.Bası, George
Allen & Unvin Ltd, London 1968, s.17.
Zakir Avşar, Ombudsman (Kamu Hakemi), Hak-Đş Eğitim
Yayınları, Ankara 1998, s.42.
Pickl, a.g.m., s.39., Avşar, a.g.e., s.44.
Tufan Erhürman, Ombudsman, Amme Đdaresi Dergisi,
Cilt 31, Sayı 3, Eylül 1998, s.90.
920
harekete geçmek yer almaktaydı. 1840 ve 1948
tarihlerinde yapılan değişikliklerle JK’nın görev
alanı genişletildi12.
Uzun süre boyunca, Ombudsman Đsveç sisteminin bir uygulaması olarak kaldı. Hatta Đskandinav ülkelerinden ancak Finlandiya 1919 yılında
bu Parlamenter Ombudsman kurumunu kabul
etmiştir. Ancak 1950’lerden sonra Ombudsman
kurumu yayılmaya başlamıştır. Norveç askeri
Ombudsmanı 1952 yılında, yine Danimarka 1953
tarihinde Anayasasının 53.maddesine uygun olarak Parlamenter Ombudsmanı kurmuştur13. 1956’da Almanya’da, 1962’de Yeni Zelanda, 1967’de
Đngiltere’de, 1973’de Fransa’da, 1976’da Portekiz’de, 1977’de Avusturya’da, 1978’de Đspanya’da 1980’de Đrlanda’da, 1982’de Hollanda’da ve
1995’de Belçika’da kurulmuştur 14 . Ombudsman
Asya ve Afrika ülkelerinde de uygulanmaktadır.
1971 yılında Viyana’da toplanan “Đnsan Hakları Üzerine Avrupa Parlamentosu Konferansı”,
üye ülkelere “Hükümete bağlı birimlerin işlemlerine karşı yakınma hakkına dayalı olarak bireysel yakınmaların alınması ve incelenmesi için yetkili kılınan ve Đskandinav ülkelerinde Ombudsman
olarak bilinen örgütün çizgilerine göre faaliyet
gösteren bir organın kurulmasının düşünülmesi”
gerektiğini önermişti. 25 üye devlet Ombudsman
büroları kurmaları konusunda teşvik edildi 15 .
Bunun ardından 1975 tarihinde, Avrupa Konseyi
Đstişari Asamblesi 457 sayılı tavsiye kararıyla üye
devletlere Ombudsman sisteminin kurulması bir
daha tavsiye edilmişti. 1998 yılı itibarıyla, dünya
da 85 ülkede milli ya da mahalli düzeyde Ombudsman kurumu faaliyette bulunmaktadır16.
Öte yandan devletler dışında da, bölgesel
Ombudsmanın kurulması Avrupa Birliğinde gözlemlenmiştir. Avrupa Birliğinde Ombudsmanın
kurulması, Maastrich Anlaşmasının 138/E. Maddesiyle kararlaştırılmış, Avrupa Ombudsmanı adı
verilen kuruma 1994 yılı Avrupa Parlamentosu
seçimlerinden sonra ilk Ombudsman atanmıştır.
Avrupa Birliği Ombudsmanın görevi Avrupa Birliği kurumları ve organları ile ilgili kötü yönetim
şikayetlerini incelemek ve soruşturmaktır. Đlk derece mahkemesi (Court of First Instance) ile Avrupa Adalet Divanı (European Court of Justice),
Ombudsmanın görev alanı dışında tutulmuştur; bu
kurumlar Ombudsmanla aynı statüde bulunmaktadır. Avrupa Ombudsmanına, herhangi bir birey,
memur ya da üye devletlerin herhangi bir birimi,
12
13
14
15
16
Rudholm, a.g.e., s.18.
Frank, a.g.m., s.161.
Tortop, a.g.m., s.3.
Erhürman, a.g.m., s.90.
Birlik organları aleyhinde doğrudan ya da bir
Avrupa Parlamentosu üyesi aracılığıyla şikayette
bulunabilmektedir. Hakkında araştırma yapılan
birimler ya da kişiler Ombudsmanın istediği her
bilgiyi, gizli bilgi de dahil, vermek zorundadır17.
Fakat Avrupa Ombudsmanının, ancak insan hakları alanında etkili olabileceği, bunun dışında Birliğin birleştirilmiş mevzuatının bulunmaması
sebebiyle beklenen verimlilikte olamayacağı ileri
sürülmüştür.
3. OMBUDSMANIN FAALĐYETLERĐNDE
ETKĐLĐ OLAN ULUSLARARASI
PRENSĐPLER
a. Bağımsızlık Đlkesi
Ombudsman sisteminde bağımsızlık prensibinin burada ele alınmasının nedeni, kurumun oluşturulmasında bu prensibi sağlayacak, seçilme, görev süresi, statü gibi uygun adımların atılması
gereğidir.
Bu bağlamda, Ombudsmanın parlamento tarafından seçilmesi, bağımsızlığını temin etmek için
iyi bir zemindir. Bu durum, Ombudsmanın gücünün ve otoritesinin de kaynağını oluşturacaktır.
Nitekim otorite, Ombudsmanın en iyi silahıdır ve
etkin olması bakımından zaruridir. Bağımsızlık ve
etkinlik, Ombudsmanın geniş bir toplum kesimi
tarafından benimsenmesi sonucunu doğuracaktır.
Ombudsmanın faaliyeti göz önünde tutulursa,
bağımsız olmasının zaruri olduğu anlaşılmaktadır.
Fakat sözü edilen bağımsızlık, kimi durumlarda
hem yasama hem de yürütme organına karşı olması öngörüldüğü gibi, kimi durumlarda sadece
yürütme organına karşı tam ve yasama organına
karşı olan sınırlı bağımsızlığı ifade eder. Danimarka’da Ombudsman Parlamentonun güvenine
sahip olmak zorundadır, güvenini yitirdiği her zaman görevden alınabilir; bunun dışında Ombudsman bağımsızdır, Parlamento onun belli konularda
inceleme yapması için yönlendiremeyeceği gibi,
yaptığı araştırmaları da engelleyemez18.
Azerbaycan’da Müvekkil hakkındaki Kanun
hükümlerine göre Müvekkil bağımsızdır ve sadece
Anayasa ve kanunlara tabidir. Bunun sağlanması
için kanunun 5. maddesinin 2 ve 3. fıkralarında,
Müvekkilin faaliyetinin değiştirilemez ve dokunulmaz olduğu, herhangi bir devlet veya yerli
idareci tarafından müdahale edilemeyeceği; maddi
ve sosyal teminatlarla destekleneceği ve savaş
veya fevkalade hallerde dahi vazifesinin durdurulamayacağı hüküm altına alınmıştır19.
17
18
19
Zekeriya Temizel, Ombudsman, Kent Basımevi, Đstanbul
1997, s.36.
Gammeltoft – Hansen, a.g.m., s.201.
Azerbaycan Respublikasının Đnsan Hakları üzre Müvekkili
(Ombudsman) Hakkında Azerbaycan Respublikasının
b. Tarafsız seçim
Ombudsmanın seçilme şekli kurumun bağımsızlığının temin edilmesi için en önemli konulardan biridir. Genel kural olarak Ombudsmanlar
Parlamento tarafından seçilmektedir. Bağımsız
organ olmaları bunu gerekmektedir. Fakat bununla
birlikte bazı ülkelerde Ombudsmanların atanması
yürütme tarafından yapılmaktadır. Ombudsmanların Parlamento tarafından atanması, onların demokratik yasallıklarını da güçlendirmektedir. Parlamento tarafından atanmış olma, özellikle bakanların eylemlerine karşı yapılan denetimlerde ağırlık kazanmaktadır. Aşağıda Ombudsmanın yürütme organı tarafından atandığı haller gösterilmiştir.
Ombudsmanın seçilmesi/atanması usulü bakımından böylece üçlü bir ayırım yapmak mümkündür: birinci grupta yer alan ülkelerde Ombudsman Parlamento tarafından atanmakta, Ombudsmanın vatanı sayılan Đsveç’te, Ombudsman seçimi
çalışmaları, Parlamentonun özel delegasyonu tarafından yürütülür ve belirlenen adaylar (4 Ombudsman seçilmelidir) Parlamentoda açık oyla seçilir.
Norveç’te, Finlandiya’da, Danimarka’da ve Avusturya’da Ombudsman yine parlamento tarafından
seçilir20. Đkinci grup ülkelerde Ombudsman yasama ile yürütmenin ortak tasarrufu ile atanmaktadır: Ombudsman sistemini uygulayan Đngiltere’de, Ombudsman (Parlamento Komiseri), Kraliçe
tarafından Parlamentoya yazılan bir mektupla atanır21. Yine Đrlanda’da Ombudsman Parlamentonun
kararından sonra Cumhurbaşkanı tarafından atanır.
Nihayet üçüncü grup olarak adlandırabilece-ğimiz
ülkelerde Ombudsman yürütme organının tek
taraflı tasarrufu ile atanmaktadır: bu ülkeler grubunda Fransa yer almaktadır: arabulucu
(mediateur) hükümetin tek taraflı tasarrufu ile
göreve gelmektedir22.
Azerbaycan’da Müvekkil, Devlet başkanının
teklif ettiği üç aday arasından Milli Meclis 83
oyçokluğu ile seçilir. Milli Meclis müvekkilin seçilmesiyle ilgili kararı kabul etmemesi durumunda, Devlet başkanı 15 gün içinde diğer üç adayın
adaylığını Milli Meclise takdim etmelidir (Müvekkili Hakkında Konstitutsiya Qanunu, madde 2)23.
c. Sosyal ve yapısal garantiler
Yaptığı işin kapsamın büyük olmasının
yanısıra, Ombudsman bürolarının üye sayısı
genellikle azdır. Đsveç’te ilk kurulduğu yıllarda tek
20
21
22
23
Konstitutsiya Qanunu, madde 1, 6 Mart 2002, Respublika
Gazetesi.
Temizel, a.g.e., s.103.
Süleyman Arslan, Đngiltere’de Ombudsman Müessesesi,
Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 19, Sayı 1, Mart 1986, s.158.
Tortop, a.g.m., s.5.
Oytan, a.g.m., s.208.
921
üyeden oluşan Ombudsman, günümüzde yine az
sayılacak, 4 kişiden oluşmaktadır, her birinin görev alanı farklıdır.
Đngiltere’de Parlamento Komiseri, hizmet
şartları ve sayıları Hazine Bakanlığınca onaylandıktan sonra, kendisine yeterli kadar yardımcı
personel atayabilmektedir. Bu yardımcı personelin
hemen-hemen hepsinin hukukçu olmadığı dikkat
çekicidir. Yine de Parlamento Komiseri statü
sahibi olarak tek bir kişidir.
Danimarka’da da Ombudsman görevi,
Anayasanın 55. maddesi gereği, en çok iki kişiye
verilebilir. Finlandiya’da 1919 yılından beri tek
kişi olarak görev yapan Ombudsman, 1971 tarihinden itibaren iki kişidirler. Yine Fransa'da
mediateur kurumu tek kişiden oluşmaktadır fakat
kendisinin bir yardımcısı dahil 14 kişilik ekibi
mevcuttur;33 bununla birlikte kendisinin taşra
kuruluşları oluşturulmuş ve çeşitli bölgelerde iki
yüz kadar temsilcisi vardır 24 . Avusturya’da Ombudsman kurumu bir Ombudsmandan ve iki
hukukçudan oluşmaktadır; iki hukukçu, hem hukuk danışmanlığını yaparlar, bilgi verirler, şikayetleri kabul ederler hem de Ombudsmanla
randevüleri düzenlerler25.
Ombudsmanın kendisinin tek veya az kişiden
ibaret bir kurul olması ile birlikte, kendisinin
yanında yeteri kadar yardımcı ve personelin çalışması verimlilik bakımından zaruridir.
Ombudsman üyelerinin hukukçu olma şartı
genellikle aranmamıştır. Gerçi Finlandiya’da,
Anayasasının 49. maddesine göre, Ombudsman
olarak seçilen kişinin ünlü bir hukukçu olma şartı
aranmıştır 26 . Bu durum bir eksiklik olarak düşünülmeli midir? Burada Ombudsmanın yaptığı
işleve dikkat edilmelidir; Ombudsman birincisi
hukuki denetim yapar, bir çok ülkelerde, yerindelik denetimini de gerçekleştirir, bunun dışında
yönetimin daha iyi çalışması için tavsiyelerde
bulunur ve sistemin daha verimli olmasını sağlar.
Hukukilik denetimini doğru yapmak için hukuk
bilgisi şarttır; hakkaniyeti sağlamaya yönelik
yerindelik denetimi bakımından da zaruri olmasa
da hukuk bilgisi gerekmektedir; yine yönetim
sisteminin iyileşmesine yönelik tavsiyeler, hukuk,
siyaset bilimi ve sosyoloji bilimlerini ilgilendiren
konulardır. Bu nedenle, Ombudsman kurullarında
hukukçuların olması bir şart olarak gözükmelidir.
Özellikle “hukuki danışma” işlevini gören Ombudsmanlarda hukukçuların olması ne denli önemlidir anlaşılmaktadır.
24
25
26
Bakınız: http://www.nit.spb.ru/school/best/rights/france.html
- 06.10.2004.
Tortop, a.g.m., s.8-9.
922
Ombudsman kurumunun az sayıda heyet tarafından yönetilmesindeki gerekçe, özellikle etkinlik
yönünden daha avantajlı olmasıdır. Ombudsmanın
yaşı da bu konuda önem arz etmektedir. Gerçekten
de, Ombudsmanın hem tarafsızlığını hem de etkinliğini sağlamak bakımından, mesleki kariyerin
ortasında bulunmayan kimselerin, özellikle kıdemli yargıçlar, üniversite profesörleri, avukatlık yapan avukatlar ya da yönetimdeki görevine geri
dönmeyi düşünmeyen üst düzey yöneticilerin bu
göreve seçilmesi gerekir.
Ombudsman kuruluşları bazı durumlarda birden fazla organdan oluşmaktadır. Böylece Kuzey
Đrlanda’da, Đngiliz örneği bir “Yürütme için Parlamento Komiseri”, ayrıca “Şikayetler Komiseri”
kurulmuştur27. Bunlardan birincisi, tıpkı Đngiltere’de olan kurum gibi ve onun gibi faaliyet göstermektedir. Sadece şöyle bir farkla ki, yerel yönetimlere karşı yapılan şikayetler Şikayetler Komiserine yapılır, diğer taraftan Şikayetler Komiserine
bir aracı olmadan da başvurmak mümkündür28. En
son olarak da vurgulamak gerekir ki, Ombudsman
kurumunda görevli olanların hukukçu olmaları,
idarenin denetimi bakımından daha verimli olacağı kuşkusuzdur. Fakat bir çok ülke Ombudsmanında böyle bir şart yoktur. Ayrıca yeteri kadar
kadronun da olması, “hukuk danışmanlığını”
yapan Ombudsman büroları bakımından faydalı
olacaktır29.
Azerbaycan’da Müvekkilin faaliyetinin hukuki, idari, ilmi-analitik, bilgi, maddi-tekniki, mali
ve tasarruf teminatlarının hayata geçirilmesi için
ofis kurulur. Ofiste resmi mühür ve resimler kullanılır.
Müvekkil tarafından tastiklenmiş “Aparat
Hakkında Esasname” hükümlerince faaliyet
gösterir (Madde 17).
Yine aynı Kanunun 18. maddesine göre müvekkilin ofisinde çalışanları müvekkil işe alır ve
azleder.
4. ULUSLARARASI ÖNGÖRÜLER
IŞIĞINDA OMBUDSMANIN YETKĐSĐ
a. Ombudsmanın Yetki Alanına Giren
Kuruluşlar
Klasik anlamda Ombudsman, yetki alanı geniş
olan, ordu, yürütme ve yargı organı üzerinde
denetim yapan bir kurumdur; Đsveç’te bu durum
19.asırdan süregelmektedir.41 Bunun yanısıra mahalli idareler de Ombudsmanın yetki alanı içindedir. Fakat Đsveç’te kabul edilmiş olan geniş
yetki alanı, Finlandiya dışında, diğer ülkelerde
27
28
29
Gammeltoft-Hansen, a.g.m., s.202.
Frank, a.g.m., s.166.
kabul görmemiştir. Finlandiya’da, kamu nitelikli
görev yapan bütün kuruluşlar Ombudsmanın
görev sahasını kapsamaktadır. Finlandiya Ombudsmanının görev sahası içerisinde merkezi ve
yerel bütün yönetim birimleri, bakanlar, yerel
yönetimlerin seçilmiş yetkilileri, askeri birimler,
yargı da yer almaktadır. Finlandiya’da, Cumhurbaşkanı, parlamento üyeleri ve Yüksek Mahkeme
Başkanı Ombudsmanın görev alanı dışındadır.
Temel olan, Ombudsmanın Đdare'nin enine
boyuna denetlenmesi kuralı olsa da, bazı ülkelerde, Almanya’da olduğu gibi, idari Ombudsmana yer verilmeyip ancak askeri Ombudsman
vardır. Norveç’te ise 1952 yılında askeri Ombudsman, sonra 1962 yılında idari Ombudsman oluşturuldu 30 . Bunun dışında sırf mahalli düzeyde
Ombudsman kurumlarına uygulamada rastlanmaktadır.
Böylece Đdare'nin denetlenmesi, Ombudsmanın birincil görev alanıdır. Örneğin Fransa’da
mediateur merkezi idare birimlerine, mahalli
idarelere, kamu kuruluşlarına ve kamu hizmetini
yapan diğer kurumlara karşı yapılan şikayetleri
inceleyebilmektedir. Fakat idare ile memur arasındaki şikayetleri incelemek Fransız mediateur’ün görev alanı dışındadır31. Diğer taraftan arabulucu, bütün kamu kuruluşu yetkililerinden teftiş
kurulları eli ile her türlü araştırma ve soruşturma
yapılmasını isteyebilir.
Đngiltere'de dış ilişkiler, suç soruşturmaları,
devlet güvenliği sorunları, yargısal işlemler, polis
ve ordu, idarenin sözleşmeleri dışında Parlamento
Komiseri tüm idareyi, doğal olarak Kraliyet dışında, denetleyebilir. Parlamento Komiseri hatta Bakanların kararlarını denetleme yetkisine sahiptir32.
Avusturya’da Ombudsmanın görev alanı hayli
geniştir, yürütme alanında geniş denetim yetkisine
sahip olmakla birlikte, idari rüşvet, dolandırıcılık,
görevi suiistimal ve örgütlü suç alanlarında da
denetimde bulunabilmektedir33.
Ombudsman kurumu, yargısal işlemleri
genellikle denetim dışında tutmaktadır. Yukarıda
vurgulandığı gibi, ancak Đsveç ve Finlandiya’da
Ombudsmanın yönetsel türünden yargı işlemlerini
denetlemesi mümkündür. Danimarka’da ise yargısal işlemler denetime tabi tutulamazlar 34 .
30
31
32
33
34
Audar Os, Norway’s Ombudsmen, The Ombudsman, s.97.
Norveç’te ombudsman kurumu mahalli idarelerle ilgili
şikayetlere bakamamaktadır.
H.W.R.Wade, The Ombudsman in Britain, Prof. Dr.
Tahsin Bekir Balta’ya Armağan, Hazırlayan: AÜSBF ve
Türkiye Orta Doğu ve Amme Đdaresi Enstitüsü, Sevinç
Matbaası, Ankara 1974, s.590.
Os, a.g.m., s.99.
Norveç’te, biraz farklı bir uygulama mevcuttur;
yargı organı Ombudsmanın yetki alanı içinde kalmakla, bakanlar kurulu, maliye müfettişlikleri ve
yerel yönetimler Ombudsmanın yetki alanı dışındadır.
A.B.D.’de eyalet düzeyinde kurulu Ombudsmanlarda eyaletlerin yasama organları, eyalet valisi ve federal organlar Ombudsmanların yetki
alanı dışındadır35.
Avrupa Ombudsmanının görev alanına giren
kuruluşlar Avrupa Birliği kurumları ve organlarıdır. Almanya aleyhine Kolombiya vatandaşı tarafından Avrupa Ombudsmanına yapılan başvuru,
Birlik kurumu veya organına karşı yapılmadığı
için reddedilmişti (Şikayet 972/24.10.96/FMO
/DE/DT)36.
Askeri Ombudsman bakımından yukarıda incelenen ülkelerden ancak Đngiltere bu alanda Ombudsman kurumunu yetkili görmemiştir. Almanya’da ise, ancak askeri alanda Ombudsman mevcuttur, herhangi bir sivil ya da siyasi Ombudsman
kurulmuş değildir.
b. Ombudsmanın Yetki Alanına Giren Konular
Ombudsmanın yetki alanına giren konular,
“maladministration” olarak adlandırılan kötü yönetimin önlenmesi ve birey hak ve özgürlüklerinin
korunmasıdır. Başlangıçta kötü yönetimin
önlenmesi olan Ombudsmanın amacı, hukuk devleti kavramının gelişmesi ve insan haklarına
saygılı devleti kapsamaya başlaması ile birlikte,
insan hak ve özgürlüklerinin korunması, Ombudsmanın amacını oluşturduğu gibi yetki alanına da
girmiştir. Gerçi Fransa gibi idari rejimin bulunduğu ülkelerde Ombudsman hukuka uygun olup
da hakkaniyeti sağlayamayan durumların, taraflar
için tatmin edici çözüme kavuşturmaya yönelik
çaba harcamaktadır.
Hak ve özgürlüklerin korunması amacıyla gerçekleştirilen denetim, kötü yönetim gerekçesiyle
şikayette bulunan bireylerin şikayetlerinden daha
geniş bir çerçevede ele alınmaktır. Hak ve özgürlüklerin korunması amacıyla yapılan denetimde
Ombudsmanlar sadece haksızlığın ortadan kaldırılmasıyla meşgul olmazlar aynı zamanda yapılan
haksızlığın nedenleri ve nasıl iyileştirileceğini de
bulmak için çalışarak yönetime önerilerde bulunarak yönetimi iyileştirme fonksiyonunu da ifa
ederler37. Hak ve özgürlüklerin korunması, genellikle Đskandinav ülkelerinin uğraş alanıdır, bu
durum anayasal ve yasal çerçeve ile ele alınmış
bulunmaktadır.
35
36
37
bakınız: http://www.nit.spb.ru/school/best/rights/usa.html
- 01.09.2004.
Bakınız: http://www.euro-ombudsman.eu.int/report96/pdf
/en/Rap96_en.pdf - 09.10.2003.
Avşar, a.g.e., s.55.
923
Hak ve özgürlüklerin korunması amacıyla yönetsel işlemlerin Ombudsmanlar tarafından denetimi, kötü yönetim nedeniyle haksızlığa uğrayan
bireylerin şikayeti üzerine yapılan denetimden çok
daha kapsamlı olmaktadır. Ombudsmanın hak ve
özgürlüklerin koruyucusu olarak görüldüğü ülkelerde, Ombudsmanlar yapılan haksızlıkların nedenlerini bulmak için sistematik araştırmalara girişir ve böylece mevcut durumu iyileştirmek amacıyla önerilerde bulunurlar38.
Ombudsmanların eskiden beri inceledikleri
husus ise, tabii ki “kötü yönetim” olgusudur. Kötü
yönetim kavramından anlaşılması gereken, genel
olarak, önyargılı, taraflı davranmak, ihmal, liyakatsizlik, ehliyetsizlik, gecikme, bilgisizlik, kötü
muamele, kötü niyet, yüzkızartıcı suçlar (rüşvet,
zimmet, irtikap, ihtilas), keyfi, yersiz tutum ve
davranışlar olarak sıralanabilir. Yine bu alanda,
bireysel şikayetlerin giderilmesinin yanında kötü
yönetimi ve haksızlığı önlemek amacıyla kamu
yönetiminin iyileştirilmesi amacı güdülmektedir39.
Đskandinav Ombudsmanlarının ayırt edici bir
diğer farkı, sadece birey ile diğer yönetim kuruluşları arasındaki sorunları çözmek değil, yürütme
kendi işleyişi ile ilgili kararları da denetleyebilmesidir,- görev atamaları, disiplin yaptırımları,
görevden alınmalar gibi sorunlar da bu ülkelerde
Ombudsmanın yetki alanı içindeler. Đskandinav
ülkelerinde olan Ombudsmanların bir diğer dikkate değer özellikleri, sadece somut olayları değil,
bunlara esas olan genel düzenleyici işlemleri ele
almak ve incelemektir: bu inceleme kural işlemleri
“yerindelik” bakımından denetlediği gibi, “kötü
yönetim” olgusuna yol açıp açmamaları bakımından da ele almaktadır40.
Çeşitli ülkelerde Ombudsman kurumunun
ortak özellikleri olarak icrai karar alma yetkisine
sahip olmamaları ve yaptırım niteliğinde kararları
alamamaları sayılabilir. Fakat bu alanda şu açıdan
farklar ortaya çıkmaktadır; kimi ülkelerde Ombudsman araştırdığı işlem ve eylemlerde haksızlık
gördüğü durumlarda mahkemeye müracaat edebildiği halde, kimi ülkelerde bunun yapılması mümkün değildir. Đskandinav ülkelerinde uygulanan
Ombudsman sisteminde, Ombudsmanların mahkemeye başvuru hakları vardır. Aynı yöntem
Fransa'da izlenmiştir. Buna karşın Đngiltere'de
Parlamento Komiserinin “kötü yönetim” olgusunu
saptadığı durumlarda, bu hususu rapor etmekten
başka olanağı yoktur.
Çeşitli ülkelerde kurulmuş Ombudsman sisteminin diğer ortak yanı da, araştırma sırasında
üstün bilgi toplama yetkisidir. Genel kabul olunan
ilke, olayın/şikayetin araştırılması sırasında, Ombudsmanın ilgili gördüğü kişilerin ifadelerini alabilmesi ve gereken belge ve bilgilerin sunulmasını
isteyebilmesidir. Đdare memurları, Ombudsmanın
istediği bu tür bilgileri vermekten kaçınamazlar.
Đngiltere'de devlet sırrı dahil, Ombudsmanın istediği her türlü bilgi kendisine verilmelidir. Fransa’da bilgi isteme yetkisi ulusal savunma sırları ile
sınırlanmıştır. Đskandinav ülkelerinde de bir sınırlama söz konusu değildir. Đsveç Ombudsmanı,
bilgi ya da açıklama isteklerini yerine getirmeyen
kamu görevlileri hakkında 1000 Krona (yaklaşık
150 $) kadar ceza talep edebilmektedir 41 . Yine
A.B.D’de Hawai, Nebraska, Alaska eyaletlerinde
Ombudsmanın talep ettiği bilgileri açıklamayan
kamu görevlileri hakkında 1000 dolar cezaya
hükmedilmektedir 42 . Ombudsmanlara, dosyaların
tamamına girme hakkının verilmesi, yönetsel işlemlerde açıklık ilkesinin yerleşmesine de zemin
sağlamıştır.
Ombudsmanı yargısal denetimden ayıran bir
diğer önemli nokta, onun yerindelik denetimi
yapabilmesidir. Đngiltere'de Parlamento Komiseri
yerindelik denetimi yapmaktan kaçınması üzere,
onun faaliyetini denetlemekle görevli Select
Comitee, Komiseri bunu yapmaya teşvik etmiştir.
Đngiliz örneğinde Select Committee, Ombudsmanın yetkilerinin çoğalması yönünde tutumda bulunması ilginçtir.58
Azerbaycanda, Müvekkil insan hakları ihlallerini incelerken kanunen aşağıdaki yetkilere sahiptir:
a. Herhangi bir engelleme olmaksızın ve
önceden haber vermeksizin devlet organlarına, belediyelere, orduya ait birimlere, hapishane ve
nezarethanelere dahil olma ve tutuklu ya da mahkumlarla görüşmek,
b. Devlet organları ve belediyelerden, vazifeli
şahıslardan ihtiyaç duyulan belgeleri on gün içinde almak,
c. Ceza, medeni ve idari mahkeme kararlarıyla, bu tür işlerin bakılmasını reddeden kararları
incelemek,
d. Yetkili şahıslardan yazılı belgeler almak,
e. Şikayet konusu hallerin denetlemesi için
çeşitli kurumlara görevlen-dirmelerde bulunmak,
f. Çeşitli devlet organ ve teşkilatlarına bilirkişi
raporunun hazırlanması konusunda görevler vermek,
38
41
39
40
Avşar, a.g.e., s.57.
Os, a.g.m., s.101
924
42
bakınız: http://www.nit.spb.ru/school/best/rights/usa.html
g. Devlet ve belediye organlarının rehberleri
ve diğer vazifeli şahısları, ordu birimlerinin komutanlarını, hapishane ve tutukevlerinin ve nezarethanelerin rehberlerine yönelik şikayetleri evleviyetle görüşmek.
Hakları ihlal edilmiş şahsın rızası ile özel
sosyal önem arzeden hallerde veya haklarını kendi
başlarına müdafaa yeteneği olmayan hallerde Müvekkil doğrudan kendisi de araştırma yapabilmektedir43.
5. OMBUDSMAN KARARLARI VE ĐNSAN
HAKLARI ĐHLALLERĐ ÜZERĐNDEKĐ
TESĐRĐ
Gerek şikayet üzerine gerekse re’sen yaptığı
araştırmalar sonucunda Ombudsman tarafından
alınan kararlar tavsiye niteliğindedir. Ombudsmanın bağlayıcı karar alması, kurumun niteliğinde
bir değişikliğe yol açacak mı? Ombudsmanın bağlayıcı karar alma yetkisi ile donatılması halinde,
kurumun daha çok yargısal bir denetim kurumu
mu, yoksa idari denetim kurumu olacağı üzerinde
durulabilir. Bu durumda Ombudsmanın yargısal
denetim kurumu sayılabilmesi için, karar verme
sürecinin belli bir usule bağlanması, kararların
aleyhine mahkemeye temyiz şekilde itirazların
yöneltilmesi gibi uygulamalar gerekmektedir.
Uygulamada görülmemesi ile birlikte, post
sovyyet cumhuriyetlerinden olan Azerbaycan’da
ombudsman kurumunun tatbiki meselesi üzerinde
durulmaktadır; Đlimler Akademisi çerçevesinde
yürütülen Komisyon çalışmaları, Ombudsman kurumunu bağlayıcı karar alma yetkisi ile donatmak
istiyorlar. Bunun sebebi, yönetinde yozlaşma ve
yolsuzlukların had dereceye ulaşması, yargı organlarının da bu saplantı içerisine girdiğidir. Fakat
bu durumda, kurulacak Ombudsman kurumunun
da adlanılan saplantılar dışında kalacağını iddia
etmek güçtür44. Çeşitli ülkelerde görülen uygulamalarda, genellikle Ombudsmanın üç doğrultuda
karar aldığı görülmektedir. Bunlardan ilki ve en
yaygın olanı, Ombudsmanın rapor yayınlamasıdır,
rapor her araştırma sonucu ve yıllık olmak üzere
yayımlanır. Alınan kararlardan ikincisi, Ombudsmanın haksız veya suç unsurunu gördüğü yönetsel
işlem ve eylemlere karşı mahkemeye başvurmaktır, gerçi bu usul Ombudsman kurumunun
kabul edildiği bütün ülkelerde görülmez. Nihayet
üçüncüsü, Ombudsman, şikayetçi ile şikayet edilen Đdare arasına girerek aradaki pürüzleri gidermesidir. Böyle bir olanak, mesela Avusturya’da
mevcuttur. Ombudsman, şikayet edilen yönetime
43
44
AR. Müvekkil Hakkında Kanun, madde 8/1.
Ferhad Mehdiyev- Reha Yılmaz, “Müassır Dünya Mekanında Ombudsman Tesisatı”, Dirçeliş XXI ESR Sentyabr
2001, S. 43, s. 149.
genel uygulamaları yada bunların yol açtığı değiştirmeleri bakımından öneriler yapabilmektedir.
Yine Danimarka’da kanunen tanınan yetki üzere,
ombudsman “...önüne getirilen herhangi bir olayda ilgili kişiye yada yönetime görüşlerini bildirme” yoluna başvurabilmektedir 45 . Bu bağlamda,
Ombudsman, ilgili idare birimlerinin özür dilemelerini, tazminatları ödemesini, takdire bağlı
kararların gözden geçirilmesini sağlayabilmektedir.
Ombudsmanın haksızlık gördüğü şikayeti
mahkeme önüne götürmesi de aslında pek nadir
sayılan bir uygulama değildir. Gerçi Đngiltere'de
böyle bir olanak yoktur. Fransa'da yukarıda vurgulandığı gibi, arabulucu gerekli gördüğü durumlarda meseleyi Danıştay ya da Sayıştay önüne
götürebilir. Danimarka, Norveç ve Yeni Zelanda’da, Ombudsmanın aynı zamanda dava açma hakkı
vardır 46 . Örneğin Danimarka’da Ombudsman bir
görevlinin eylemlerinde suç görürse, soruşturma
organlarına suç soruşturmasına başlatılmasını emredebilir veya re’sen mahkemede onun aleyhinde
dava açabilir. Kamu görevlisine karşı disiplin
soruşturmasının başlatılması için ilgili kamu idaresine emirde bulunabilir. Ayrıca Ombudsman,
şikayetçinin haklı olduğu kanısına varıp idare
haksız durumu gidermezse, şikayetçiyi mahkemeye sevk edebilir47. Ombudsman sistemini ulusal
planda uygulayan Đspanya’da, halk savunucusu
herhangi bir yasal hükmü Anayasaya aykırılık
iddiasıyla Anayasa Mahkemesi önüne götürebilir 48 . Böylece Ombudsmanın şikayetçiye adli
yardım göstermesi, özellikle demokratik hukuk
devletinin tam anlamıyla oturmadığı ülkelerde,
halkın kuruma olan inancının kaybolmasına engel
olacaktır49.
Araştırma – inceleme sonucu Ombudsman
tarafından yayınlanan rapor, genellikle şikayet
edilen idareye, şikayetçiye ve bazı durumlarda
Parlamentoya gönderilir. Ayrıca bunların kamuoyuna duyurulması da sözkonusudur. Ombudsman
raporları genellikle ve yazılı basın aracılığıyla,
ayrıca Đnternette de yayınlanır. Kamuoyu açıklamalarının, etkili ve kapsamlı olmasına dikkat edilmektedir. Basın sayesinde yapılan kamuoyu açıklamaları Ombudsmanın görevini başarmasında
yardımcı olmaktadır. Saygın kurum olan Ombudsmanın şikayet edilen Đdareye verdiği raporların
göz ardı edilmediği gözlemlenmektedir.
45
 Ferhad Mehdiyev- Reha Yılmaz, “Müassır Dünya
Mekanında Ombudsman Tesisatı”, Dirçeliş XXI ESR
Sentyabr 2001, S. 43, s. 149.
46
Ferhad Mehdiyev- Reha Yılmaz, a.g.m, s. 150.
47
 Max W.Abrahamson, Đreland, The Ombudsman, s.206.
48
 Pedersen, a.g.m., s.81-82
49

 Tortop, a.g.m., s. 10
925
Müvekkilin şikayet hakkında gerçekleştirilenler ve sonuçları hakkında 5 gün içinde şikayet
sahibine yazılı olarak bilgi vermesi gerekir.
Müvekkil şikayetin araştırılması sonucunda
insan haklarının ihlal edildiğini tespit edecek
olursa bir takım tedbirlere müracaat edebilmektedir. Bunlar Müvekkil Hakkındaki Kanunun 13/2
maddesinde şu şekilde sıralanmıştır:
a. Karar veya hareketi ya da hareketsizliği sonucunda insan haklarını ihlal eden devlet, belediye ya da vazifeli şahıslardan bu hakların iadesini
talep etmek. Bu talep karşısında muhatap olan
kurum ya da şahıs 10 gün içerisinde müvekkile
görülen tedbirler hakkında bilgi vermek zorundadır. Eğer bu konuda bilgi vermezse ya da Müvekkilin talepleri hayata geçirilmezse Müvekkil ilgili
kurumun üst kurumuna veya yetkili diğer devlet
organına müracaat edebilecektir.
b. Suç delilleri ortaya çıkartıldığında değişik yetkili kurumlara kovuşturma için müracaat etmek.
c. Đlave soruşturma şartlarına göre şikayet hakkına sahip kişilere müracaat etmek.
d. Karar veya hareketi sonucunda insan haklarının ihlaline sebep olmuş kişi ya da makamlar
hakkında idari soruşturmanın başlatılması için ilgili kurumlara müracaat etmek.
e. Yapılan çalışmalar hakkında basına bilgi vermek.
f. Đnsan haklarının ihlali ile sosyal önem arzeden
hallerde onların iadesi için Müvekkilin yetkilerinin yetersiz kalması durumunda Devlet başkanına
müracaat etmek, Milli Meclis’e konuyla alakalı
bilgi vermek.
g. Mahkemeye müracaat etmek.
h. Đnsan hakları hukuk kurallarıyla ihlali durumunda Anayasa Mahkemesine müracaat etmek
(Müvekkil Hakkında Kanun, madde 13).
SONUÇ
Ombudsman, Đdare'nin denetlenmesi alanında,
yargısal denetimin eksik yerlerini doldurması
bakımından önemli yere sahiptir. Gerçi burada
Ombudsmanı idari yargıya alternatif olarak ortaya
koymak büyük bir yanlışlıktır. Đdari rejimin geçerli olduğu ülkelerde her ne kadar Đdare'nin
denetlenmesi alanında mükemmelliğe ulaşılmamış
ise de, bu ülkelerde Ombudsman sisteminin etkisi,
daha çok tamamlayıcı niteliktedir. Diğer taraftan
Ombudsman kurumunun genellikle az sayıda
kişilerden oluşması ve mahkemeler kadar yaygın
olmaması, onların yürüttüğü denetim sisteminin
çapını ister istemez düşürmektedir.
Fakat kurumun oluşu, Đdare'nin denetlenmesi
alanında, bazı olumsuzluklarla birlikte yararlı
926
olduğu kesindir. Burada Ombudsman faaliyetinin
aleni olması büyük faydalar sağlamaktadır. Yüksek Mahkeme kararlarına zor ulaşıldığı ülkelerde,
kamuoyuna yapılan Ombudsman açıklamalarının
yerinde, etkili ve caydırıcı olduğu ortadadır.
Öte yandan Ombudsmanın hukukilik denetimi
dışında yaptığı yerindelik denetimi, duruma göre
toplumsal ihtiyaçları tatmine yönelik etkili bir
adım olabilir.
Ombudsman, yargı sisteminin eksik yönlerinin giderilmesi bakımından önemlidir. Bu nedenle, Ombudsmanlığın işleyişi, mümkün olduğu
kadar bürokratik usullerden uzak, sıradan insanın
kolayca ulaşabileceği ve tatmin edici özelliklere
sahip olmalıdır.
Ombudsman kurumunun sosyo-psikolojik etkisi, şikayetçi ile Đdare arasında yer alması durumunda ortaya çıkar. Bu bağlamda Fransızların
kullandıkları “arabulucu” terimi de çok yerindedir.
Mahkemeden onu ayıran niteliği vardır, onun
amacı sadece adaleti berpa etmek değildir, aynı
zamanda bir uzlaştırıcı olarak faaliyet göstermektedir. Bu açıdan genel anlamda toplumsal parçalanmayı önleyici niteliğe de sahiptir.
Ombudsmanın idari işlemleri denetleme işlevi
dışında, insan haklarının korunmasına yönelik
işlev görmesi daha yerinde olacaktır. Bu durumda
Ombudsman yine idari karar ve eylemleri denetlemeye devam edecektir; açıkladığı raporlarla
Đdare’nin işleyişini ve teşkilatını yönlendirecektir.
Fakat bu işlevin esasen idari yargı tarafından
yürütülmesi daha doğru olacaktır. Ombudsmanın
ülke içinde sanki bir Đnsan Hakları Mahkemesi
gibi faaliyet göstereceği bu düzende, hukuk
devletinin gerçekleştirilmesi esasları daha yüksek
düzeye çıkacaktır. Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesinin kuruluş, yetki ve işleyişine bakıldığında,
Ombudsman kurumu ile benzerliği açıkça görülmektedir. Zaten son yıllar içinde kurulan bazı
Ombudsmanların insan hakları alanına yönelmiş
olmaları bu iddiayı kısmi olarak doğrulamaktadır.
8-10 Mayıs 1996 tarihinde Güney Kıbrıs’ta yapılan V. Avrupa Ombudsmanları Yuvarlak Masasına, Avrupa Đnsan Hakları Komisyonu ve Mahkemesi de katılmış, Ombudsmanların faaliyetini
Avrupa Konseyi ve Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesinin organlarının faaliyeti ile birlikte almış,
hak ve özgürlüklerin korunmasında Ombudsmanların rolü vurgulanmıştır.
En son değinilmesi gereken husus, yeni demokratik arayışlar ışığında, Ombudsman kurumunun değişip genişleyebileceği, yenilenen toplum
anlayışına göre şekillenebileceğidir.
Azerbaycan Varyantına bakıldığında Avrupa
standartlarına uygun bir hukuki düzenlemenin
varolduğu görülmektedir. Müvekkilin seçilmesinden tarafsızlığına, işleyiş ve yetkisinden konu
ve kurumlara kadar geniş bir yetki ve görev sahasına sahiptir.
Şikayetlerin inceleme sürecinin hızlılığı ve
müracaatların son derece basit bir hale getirilmesi
vatandaşların bu kuruma kolayca ulaşabilmesine
zemin hazırlayacaktır. Bu da hiç şüphesiz vatandaşların kuruma olan güvenini arttıracak ve işlerliğini arttıracaktır.
21. Tortop, Nuri, Ombudsman Sistemi ve Çeşitli Ülkelerde
Uygulanması, Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 31, Sayı 1,
Mart 1998.
22. Wade, H.W.R., The Ombudsman in Britain,
Prof.Dr.Tahsin Bekir Balta’ya Armağan, hazırlayan:
AÜSBF ve Türkiye Orta Doğu ve Amme Đdaresi
Enstitüsü, Sevinç Matbaası, Ankara 1974.
23. Yılmaz, Reha, “Osmanlı Dövletinde Ombudsman
Teşkilatı ve Azerbaycanda Tedbiki Đmkanları”, Dirçeliş
XXI Esir, S: 11-12 , Bakü 2000.
KAYNAKÇA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Abrahamson, Max W., Đreland, (Rowat, Donald C. The
Ombudsman, Second Edition, George Allen & Unwin
Ltd, London 1968.)
Akıncı, Müslüm, Bağımsız Otoriteler ve Ombudsman,,
Đstanbul: Beta 1999.
Arslan, Süleyman, Đngiltere’de Ombudsman Müessesesi,
Amme Đdaresi Dergisi, Cilt 19, Sayı 1, Mart 1986.
Avşar, Zakir, Ombudsman (Kamu Hakemi), Hak-Đş
Eğitim Yayınları, Ankara 1998, s.42.
Azerbaycan Respublikasının Đnsan Hakları üzre
Müvekkili (Ombudsman) Hakkında Azerbaycan
Respublikasının Konstitutsiya Qanunu, madde 1, 6 Mart
2002, Respublika Gazetesi.
Erhürman, Tufan, Ombudsman, Amme Đdaresi Dergisi,
Cilt 31, Sayı 3, Eylül 1998, s.90.
Hill, L.B., The Model Ombudsman: Institutionalizing
New Zeland’s Democratic Experiment, Princeton
University Press, Princeton 1976; aktaran: Karl
Friedmann, The Public and the Ombudsman:
Perceptions and Attitudes in Britain and Alberta,
Canadian Journal of Political Science, Vol:X, No.3,
September 1977.
http://www.eduskunta.fi/efakta/eoa/eoa1e.htm
http://www.euroOmbudsman.eu.int/report96/pdf/en/Rap96_en.pdf
http://www.gov.uz/oliy/Ombudsman/obshiy.html
http://www.nit.spb.ru/school/best/rights/france.html
http://www.nit.spb.ru/school/best/rights/usa.html
Mehdiyev, Ferhad - Yılmaz, Reha, “Müassır Dünya
Mekanında Ombudsman Tesisatı”, Dirçeliş XXI ESR
Sentyabr 2001, S. 43.
Os, Audar, Norway’s Ombudsmen, (Rowat, Donald C.
The Ombudsman, Second Edition, George Allen &
Unwin Ltd, London 1968.) .
Pedersen, I.M., Denmark’s Ombudsmand, (Rowat,
Donald C. The Ombudsman, Second Edition, George
Allen & Unwin Ltd, London 1968.)
Pickl, Viktor J., Ombudsman ve Yönetimde Reform,
Amme Đdaresi Dergisi, çeviren: Turgay Ergun, Cilt 19,
Sayı 4, Aralık 1986.
Rudholm, Sten, Sweden’s Guardians Of Law, The
Ombudsman, hazırlayan: Donald C.Rowat, 2.Bası,
George Allen & Unvin Ltd, London 1968.
Temizel, Zekeriya, Ombudsman, Kent Basımevi,
Đstanbul 1997. ĐN TUSĐ DĐN TUSĐ
927
БЕДНОСТЬ В СТРАНАХ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ В УСЛОВИЯХ
СУВЕРЕНИТЕТА (НА ПРИМЕРЕ КЫРГЫЗСТАНА)
Мариям Миталиповна ЭДИЛОВА
доктор философских наук, профессор, декан факультета
Экономики и управления МУ «Ататюрк-Алатоо»
РЕ3ЮМЕ
Известно, что бедность является одним из универсальных явлений в истории человечества, она была, есть и будет. В
переходный период развития Кыргызстана, как и других постсоветских стран, положение большинства населения страны
по объективным и субъективным причинам ухудшилось и бедность становится явлением общественным.
В докладе на основе субъективной концепции исследования бедности (по материалам целого ряда социологических
исследований, в которых автор принимала непосредственной участие) указанный феномен рассматривается как
социальное явление, имеющее онтологическо-гносеологическое значение.
В докладе будет выявлено коренное отличие бедности в Кыргызстане от бедности в зарубежных странах, ее общие
черты с бедностью в центрально-азиатских республиках, возникновение хронической бедности, а также основные
факторы, последствия и пути снижения бедности в кыргызском обществе.
ABSTRACT
It is obvious that poverty is one of the universal phenomenons in history of human being, which existed in the past and will
be in future. In transitional period of development of Kyrgyzstan, as in other post-soviet countries, living conditions of majority
people in our country get worse by objective and subjective reasons and poverty becomes social phenomenon.
In the article, on the basis of subjective research concept of poverty, (based on materials of many sociological researches, in
which the author has taken indirect participation) the indicated phenomenon is considered as a social phenomenon, possessing
ontology and gnosis meanings.
In this article there revealed the root differences of poverty in Kyrgyzstan from poverty in foreign countries, its common
characteristics with poverty of Central Asian republics, emergence of chronicle poverty, and its main factors, consequences and
ways of decreasing poverty in the Kyrgyz society.
В современном процессе глобализации экономический рост во многих странах мира
приносит выгоды миллионам людей, а в других
государствах существует проблема бедности.
Как отклик на такие проблемы, дифференциации жизненных уровней и условий стран
мира, в сентябре 2000 года в штаб-квартире
ООН прошел Саммит тысячелетия. В итоге
Кыргызстаном, в числе 191 страны мира, была
подписана Декларация тысячелетия – соглашение, направленное на продвижение глобального видения по улучшению положения человечества во всем мире в сферах преодоления
бедности, установления мира и безопасности,
охраны окружающей среды, защиты прав человека и демократии. В декларации определены 8
основных целей развития тысячелетия (ЦРТ):
ликвидация крайней нищеты и голода, обеспечение всеобщего начального образования, обеспечение равенства мужчин и женщин, расширение прав и возможностей женщин, сокращение уровня детской смертности, улучшение
охраны материнства, борьба с ВИЧ/СПИДом,
малярией и другими заболеваниями, обеспече-
ние экологической устойчивости. Формирование глобального партнерства в целях развития.1
Международный организации как ООН,
Всемирный Банк (ВБ), и многие другие положили ЦРТ в основу своей деятельности. Эти
цели установили конкретные приоритеты развития, которые должны быть достигнуты
человечеством к 2015 году. В рамках каждой
цели определены задачи и установлены показатели их исполнения, которые могут быть
адаптированы к конкретным условиям стран. В
Кыргызстане на уровне постановки целей были
модифицированы ЦРТ-1 как радикальное сокращение крайней бедности и ЦРТ-2 как обеспечение всеобщего основного (неполного) среднего образования. Основной идеей Декларации
является искоренение бедности, которая, так
или иначе, затрагивает все восемь ЦРТ.
Бедность вечный спутник человеческого
развития. Как динамичное историческое явление она снижается или усиливается под влиянием как природных (землетрясение, наводнение, засуха и т.д.), так и социальных (войны,
революции и др.) факторов. На уровень бед1
928
Гендер и цели развития тысячелетия: гендерный обзор
данных по Кыргызской Республике. Бишкек. 2005. С.4.
ности влияет также смена общественно-экономической системы, т.е. так называемый переходной период, что происходит во всем постсоветском пространстве. Процесс перехода к
рыночной экономике усилил социальную дифференциацию в Кыргызстане. Согласно данным ряда социологических исследований, кыргызское общество по признаку благосостояния
разделилось, в основном, на очень богатых,
богатых, людей среднего достатка, бедных и
нищих, которые резко отличаются друг от
друга, со значительным преобладанием среди
них доли или численности неимущих слоев
населения.
Так как бедность, наряду с неравенством,
выступает как явление общественное, то она
входит в число проблем, которые на протяжении уже значительного времени исследуются в
философских, политических, экономических и
социологических трудах.
Методологической
основой
изучения
данной проблемы большую роль играют труды
классиков по философии, политэкономии и
социологии.2 Философы античного мира Платон, Аристотель и другие в своих произведениях рассматривали бедность как универсальное социальное явление, как альтернативу
богатства, которая возникает в результате
неравенства и порождает такие негативные явления, как деградация, возмущение и преступление, низость и злодеяние. По их мнению,
устранение бедности и нищеты способствует
установлению мира и благополучия, а также
росту среднезажиточного слоя населения в
государстве3.
Представители классической политической
экономии А.Смит, Т. Мальтус, Д. Рикардо и др.
рассматривали бедность как универсальное
свойство человеческого рода и порою предлагали антигуманные методы решения данной
проблемы, такие как, ограничение рождаемости, голод, эпидемии и войны. Но, на наш
взгляд, в их концепциях есть и рациональные
моменты, которые не теряют свою актуальность и в наш переходный период. По их мнению, в государствах, где большая часть населения живет за порогом бедности и несчастна,
не может быть и речи о создании процветающей богатой страны. Поэтому для преодоления бедности предлагали нужным среди населения распространение культа предпринимательства и благополучия, разъяснять о необходимости независимого существования и привития бедным психологию жить не подачками,
которые бывает периодически оказаны благотворительностью, а умению верить в свои силы
и возможности4.
Классики марксизма, в частности К.Маркс,
считая бедность социальным бедствием, вытекающим из последствий частной собственности на средства производства и существования гнета трудящихся, утверждали, что бедность можно искоренить путем установления
равенства.5
Важный вклад в исследование проблемы
бедности внесли с современные западные ученые Ч.Бут, П.Таунсенд, П. Гуидичини, Дж.
Пьеретти, С. Ленс и др. В своих трудах они
раскрывают сущность бедности и определяют
ее критерии, уровень и категории бедных.
Общеизвестно, что в советское время безработица и бедность, отвергаемые марксистской идеологией и самой природой социализма,
считались искорененными как социальное явление, хотя отдельные слои населения находились в тяжелых материальных условиях. Люди
такой категории официально назывались «малообеспеченными» или «нуждающимися в
поддержке». Только с начала 1990-годов в
условиях гласности и демократизации о бедности, так же как и о других негативных явлениях общества, стали говорить открыто как о
реальном социальном явлении.
Более того, ученые некоторых постсоветских стран, в особенности России, в своих трудах, основанных на статистических и социологических материалах, пытались доказать, что
бедность становится социальным явлением, которое оказывает негативное влияние на развитие общества в целом. Они также прогнозируют о том, что усугубление бедности может
привести к созданию в обществе социальнополитического напряжения, даже конфликтных
ситуаций. 6
2
4
3
Древнегреческая философия от Платона до Аристотеля. М.1999; Мальтус Т. Опыт о законе народонаселения // Антология экономической классики. М.
1999; Маркс К. Капитал // Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2е изд. Т.23; Риккардо Д. Начало политической экономии. М. 1955; Смит А. Исследование о природе и
причинах богатства народа. М. 1962 и др.
См.: Древнегреческая философия: от Платона до Аристотеля. М., 1999. С.204, 480
5
6
См.: Смит А. Исследование о природе и причины
богатства народа. М. 1962; Мальтус Т. Опыт о законе
народонаселения // Антология экономической классики
.М. 1993; Риккардо Д. Начала политической экономии.
М.1995.
См.: Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-е изд. Т.23. С.659.
Бедность: взгляд ученых на проблему. М. 1994; Быкова
С.Н., Любин В.П. Бедность по-русски и по-итальянски
// Социс. 1993. № 2.;Сычева В.С. Измерение уровня
929
Как и в других постсоветских государствах
Центральной Азии, в Кыргызстане о бедности
как о явлении заговорили на уровне официальных властей после приобретения страной своего суверенитета (1991) и с началом проведения демократических преобразований.
Как известно, определение бедности является очень сложной проблемой. В мировой
практике существуют официальная (объективная) и неофициальная (субъективная) концепции (способы) определения бедности.7
Согласно первой концепции бедность определяется на государственном уровне на основе
официальных исследований, которые проводятся государственными структурами. А согласно второй – бедность исследуется путем опроса
общественного мнения.
По первой концепции в качестве критерия
бедности принят минимальный потребительский бюджет или прожиточный минимум.
Прожиточный минимум подразумевается как
набор продовольственных и непродовольственных товаров и услуг в натуральном и стоимостном выражении, который обеспечивает человеку потребление на уровне, принятом обществом в качестве минимально допустимого
на данном этапе его развития. Обычно он определяется научно обоснованными нормами и
нормативами, согласно которых устанавливаются масштабы бедности (процентное выражение той части населения, которая находится
в состоянии бедности), порог бедности и категории бедных. Согласно этой концепции в
Кыргызстане 45,9% населения является бедными, 13,4% крайне бедными.8
Однако, на наш взгляд, по данной концепции, как и в советский период, некоторые
малообеспеченные слои населения (многодетные семьи, матери-одиночки, пенсионеры)
признаются бедными, и определяется их прожиточный минимум. В большинстве случаев,
не учитывается этой концепцией тот факт, что
наряду с «традиционными старыми бедными»
по объективным и субъективным причинам
растет число категории «новых бедных» за счет
7
8
бедности: история вопроса // Социс. 1996. №3;
Чернина Н.В. Бедность как социальный феномен
российского общества // Социс. 1994. %3 ; Ярыгина Т.
Бедность в богатой России // Общественные науки и
современность. 1994 и др.
Макоули А. Определение и измерение бедности // Бедность: взгляд ученых на прблему. М. 1994. С. 17;
Чернина Н.В. Бедность как социальный феномен российского общества // Социс. 1994. №3. С. 55.
Источник: Данные Национального статистического
комитета за 2004 год. .
930
трудоспособных в недавнем прошлом среднеобеспеченных семей.
Поэтому во многих странах для глубокого
и разностороннего исследования бедности
наряду с официальной концепцией практикуется и неофициальная (субъективная).
Анализ эмпирических данных ряда крупных социологических исследований, проведенных в Кыргызстане по субъективной концепции (1993 –Всемирный Банк, 1994 –Английский фонд «Спасите детей!», 1996/1997ЮНИСЕФ, 1999- Всемирный Банк, 2001- JICA
и др.) позволяет сделать ряд выводов. следует
отметить, что бедность в Кыргызстане, как и
в большинстве других странах мира, является
многозначным, многоаспектным социальным
явлением.
Прежде всего, бедность экономическое явление, поскольку в массовом сознании населения она воспринимается как невозможность
иметь те материальные средства, которые имеют окружающая среда, а также понятие
«средства» идентифицируется с доходом семьи
(заработная плата, пенсия, пособие и т. д. ).
Во-вторых, бедность – это политическое
явление, ибо материальный недостаток человека или семьи приводит к лишению возможностей их участия на уровне принятия важных
решений властных структур. Поэтому, как показывает практика, углубление или обострение
бедности может привести общество на определенном уровне к социальной напряженности
и дестабилизации.
В-третьих, если материальный недостаток
человека или семьи, как правило, в большинстве случаев приводит к обнищанию культуры
и нравственности, то данная проблема бедности рассматривается как духовное явление, потому что крайне бедный, существуя заботами за
выживание, порою не замечают снижения
уровня своего образования, культуры, духовности и поведения. Из-за неудовлетворенности
самых необходимых потребностей во всех сферах жизни среди бедных формируется особая
форма культуры, т.е. субкультура бедности ( от
лат. sub – неосновной, неглавный)9, которая в
корне отличается от доминирующей в обществе культуры, иначе говоря, среди крайне бедных возникает система ценностей, правила поведения, передающиеся из поколения в поколение.
В-четвертых, бедность считается особым
психологическим состоянием. Так как человек,
9
Словарь иностранных слов. М. 1964. С. 619.
неспособный удовлетворить свои материальные, духовные, политические потребности,
становится несвободным, не получает от жизни должного удовлетворения, лишается чести и
достоинства, не заслуживает уважения окружающих его людей. В итоге в нем формируется
комплекс неполноценностей.
Можно согласиться с мнениями отдельных
ученых о том, что в бедность в Кыргызстане
отличается от бедности Востока, Африки,
Латинской Америки…, что у нас бедные в
основном атеисты, образованные люди,
неравнодушные к алкоголю, и самое главное,
что они непотомственные бедные, т.е. стали
бедными именно в переходный период нашего
общества. 10 Однако, как показывают результаты последующих социологических исследований, за последнее время растет число необразованных бедных, а также наблюдается тенденция перехода бедности из поколения в
поколение. В постсоветских странах вообще, в
странах Южного Кавказа и Центральной Азии
в частности, сравнительно больше общих черт
бедности, чем отличительных, они проявляются в ее сущности, причинах и последствиях.
Возникновение в Кыргызстане бедности
обусловлено рядом причин. Следует отметить,
кочевое прошлое населения Кыргызстана. Геополитические факторы (географические, территориальные особенности, природные ресурсы,
климат) предопределяли кочевой тип экономики в прошлом. Как известно, кочевое животноводство имеет крайне низкий потенциал
повышения производительности труда. Коллективное кочевое хозяйство исключало из сознания людей понятие «мое», «частное», т.к.
преобладало «наше». Категории частной собственности, а тем более на землю, были чужды
кочевникам. Все это, в какой-то мере, определило потенциал бедности в Кыргызстане.
Бедность в Кыргызстане частично определяется транспортной изолированностью и
климатическими условиями. Удаленность от
основных транспортных путей является препятствием для развития обрабатывающей промышленности, а слаборазвитая инфраструктура
не позволяет использовать сравнительные
преимущества разницы климатических условий. 11 Внутренняя изолированность12 препят10
11
См.: Центральная Азия: положение девочек-подростков
в переходный период. Бишкек-Алматы-Ашхабад.
Февраль 1997. Ачылова Р. Бедность в Кыргызстане: в
анфас и профиль // Кутбилим. 1994. 24 октября и др.
На территории республики климат меняется от субтропического на юге до арктического и субарктического в
горах.
ствует развитию инфраструктуры, что также
влияет на уровень бедности. Развитие в
Кыргызстане инфраструктуры высокого уровня
обходится очень дорого. Горы и климат определяют уязвимость от природно-техногенных
катастроф, в отдельные годы приводящих к
значительному ущербу.
Как показывают результаты вышеназванных социологических исследований, бедность
в Кыргызстане обусловлена рядом причин.
Например, по данным последних социологических исследований (Всемирный Банк, 1999),
бедность является порождением переходного
периода, когда общество из одной системы
переходит в другую систему, что существуют
объективные факторы (безработица, дороговизна, несвоевременная выплата пенсий, пособий; реформы, упущения и недостатки при
приватизации и т.д.), а также субъективные
факторы ( лень, безделье, безынициативность,
иждивенчество в отношении правительства и
государства, алкоголизм, излишние расходы
при проведении национальных обычаев и традиций). В Кыргызстане бедность встречается
чаще всего среди кыргызов, являющихся титульной нацией, чем среди представителей,
населяющих республику других этносов, и
чаще на селе, нежели в городе.
Основную деятельность по снижению бедности в Кыргызстане ведут:
• Государство. Для борьбы с бедности были
разработаны следующие основные Национальные программы: Национальная стратегия устойчивого человеческого развития (УЧР, 1997),
Национальная программа преодоления бедности «Аракет» (1998), Комплексная Основа
Развития (КОР,1999), Национальная Стратегия
Снижения Бедности на 2001-2010 годы
(НССБ) и др.
• Международные, иностранные и донорские организации. В Кыргызстане работают
представители ряда международных организаций, которые непосредственно или опосредованно вносят лепту в снижении уровня бедности в Кыргызстане. К ним можно отнести
ПРООН, ЮНИСЕФ, ЮНИФЕМ, ЮНФПА,
МОМ, Всемирный Банк, АБР, Фонд СоросКыргызстан и др.
• Неправительственный сектор Кыргызстана. Одним из показателей уровня развития
общества является активность неправительственного сектора. По количеству НПО Кыр12
85% территории республики составляют горы с экстремальными климатическими условиями.
931
гызстан стоит на первых рядах среди государств на постсоветском пространстве. Как
свидетельствуют данные социологических исследований, в начале 90-годов бедные слои
населения обращались в основном государству, родственникам, и не имели понятия о
неправительственных организациях, то в
настоящее время они отошли от стереотипного
мышления «на поддержку государства» и стали
осознавать , что наладить свою жизнь можно и
нужно собственными усилиями, лишь изредка
обращаясь за поддержкой к родственникам.
Также они поняли преимущества неправительственных организаций, нежели государственных структур.
Таким образом, в Кыргызстане бедные
люди или семьи выживают разными способами. Если деятельная часть бедных пытается
выжить, чтобы поднять свой уровень, то бездеятельная и бесперспективная часть бедных
проживает в надежде на внешнюю помощь.
Поэтому опыт других стран показывает, что
без вмешательства, содействия государства, его
стратегической политики, невозможно снижать
уровень бедности. Стихийные попытки бедных
должны сочетаться с целенаправленными и
плановыми мероприятиями государства и неправительственных организаций.
932
РЕГИОНАЛЬНОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО В СОВРЕМЕННОЙ ЦЕНТРАЛЬНОЙ
АЗИИ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ
Р. С. СЕРИК
Казахского Национального университета
имени аль-Фараби
Ки.н., старший преподаватель кафедры
международных отношений и внешней
политики Республики Казахстан
raushan_serik@mail.ru
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются проблемы и перспективы регионального сотрудничества государств Центральной Азии.
Период после распада СССР привел центральноазиатские государства от распада к единению. Государствами Центральноазиатского региона была осознанна необходимость сотрудничества на региональном уровне, это привело к образованию таких структур как СНГ, ЕврАзЭС, ШОС и др.
Пказана эффективность и сделаны выводы сотрудничества в Центральноазиатском регионе.
REGIONAL COOPERATION OF CONTEMPORARY CENTRAL ASIA: PROBLEMS AND PERSPECTIVES
SUMMARY
The article is devoted to the problems and perspectives of regional cooperation among Central Asian states. The period after
the collapse of the USSR got to the integration from disintegration. Central Asian states understood the necessity of cooperation
on the regional level, it came to establishment of such institutes as CIS, EEC, SCO and others.
The author stresses upon Central Asian regional cooperation effectiveness, predictions and results of cooperation are also shown.
Центральная Азия – регион, который имеет
долгую историю совместного сосуществования, где государства имеют общую историческую судьбу, культуру, язык и религию. Общность менталитетов народов, населяющих
регион, и угрозы стабильности и безопасности
– также общие для всего центральноазиатского
региона. Необходимость регионального сотрудничества сегодня можно воспринимать как
некую аксиому.
Распад СССР, который в той или иной степени обеспечивал интеграцию центральноазиатских государств, образовал вакуум в плане
механизмов по урегулированию региональных
и внутригосударственных конфликтов, а формирование новых механизмов представляло
собой длительный и болезненный процесс.
Перед новыми независимыми государствами
Центральной Азии на первом плане было определение места и роли в мировом сообществе с
учетом изменившихся геополитических реалий, в связи с чем перед вновь образованными
странами встали такие задачи как формирование концепции национальной безопасности;
разработка внешнеполитической доктрины;
поиск союзников и торгово-экономических
партнеров. Государствам Центральной Азии
стало очевидно, что активное участие в
мировых и региональных делах является
неприемлемым условием выживания и укрепления суверенитета. Таким образом, центральноазиатские государства стали непосредственными участниками глубоких трансформационных процессов, которые происходили и происходят сегодня в мире. С точки зрения мировой
политики, суть этих изменений заключена,
прежде всего, в явлении глобализации. Происходит всестороннее сближение стран и регионов, растет взаимозависимость государств.
Проблемы, которые до недавнего времени
считались местными или региональными,
теперь все чаще прямо или косвенно затрагивают интересы всех государств. Глобализация стала доминирующей тенденцией мировой политики.
На фоне растущей глобализации повсеместно набирает темп процесс региональной
интеграции. Во всех уголках планеты заметно
укрепляются региональные институты. Многие
государства осознают, что, только усиливая
региональное сотрудничество, возможно, наиболее полно решать свои собственные национальные задачи в условиях глобального взаимопроникновения интересов, обеспечить безопасность себе и другим государствам региона.
Таким образом, в наиболее сложной ситуации оказались развивающиеся и транзитные
страны, к которым причисляют новые цент933
ральноазиатские государства – Казахстан,
Кыргызстан, Узбекистан, Таджикистан и Туркмению. Государства Центральной Азии столкнулись со сложными и подчас противоречивыми угрозами и вызовами современности:
экстремизм, нелегальная трудовая миграция,
наркотрафик, водно-энергетические проблемы.
Также необходимо отметить соседство государств Центральной Азии с Афганистаном, что
сильно отражается на национальной безопасности приграничных (и не только) государств,
а также то, что «Центральная Азия начала
котироваться в иерархии приоритетов в сфере
безопасности ряда «игроков». Итак, чтобы не
оказаться полем для эксплуатации и не воспроизводить отсталость, для центральноазиатских государств существует один из возможных выходов в сложившейся ситуации – объединить усилия всех стран региона и пойти по
пути к кооперации в рамках региональной
интеграции. В той или иной мере осознание
такой необходимости приходит постепенно к
нашим государствам, а особенно к лидерам
стран Центральной Азии.
Некоторые интеграционные объединения с участием центральноазиатских государств. Прошедшее десятилетие постсоветского развития, по мнению многих исследователей, называется процессом от распада к
единению. В 1990-1992 гг. во всех постсоветских странах возобладали национальные, зачастую националистические идеи, связанные с
внутренними потребностями государственного
самоутверждения. Этот период становления
новых государств характеризуют центробежные тенденции, вызванные в основном антиимперским синдромом на Россию/СССР, также
кризисом всей системы народного хозяйства,
коллапсом экономики.
Беловежское соглашения (8 декабря 1991
г.) лидеров трёх республик – России, Украины
и Беларуси, с одной стороны, и встреча в
Ашхабаде (13 декабря 1991 г.) руководителей
центральноазиатских государств – Казахстана,
Туркмении, Киргизии, Узбекистана и Таджикистана, с другой, – привели к так называемому «параду суверенитетов», распаду СССР и
образованию «на равноправных началах»
Содружества Независимых Государств (СНГ) в
составе 11-ти государств. Согласно АлмаАтинской Декларации, СНГ не являлось ни
государством, ни надгосударственным образованием [1]. Декларация подтверждала «приверженность сотрудничеству в формировании и
развитии общего экономического пространства, общеевропейского и евразийского рын934
ков». Демонстрируя свое стремление к безопасности, государства-учредители СНГ, демонстративно заявили о своём «стремлении к
достижению статуса безъядерного и/или нейтрального государства». Так, Казахстан стал
безъядерным государством, а Туркмения заявила о своём нейтралитете. Таким образом,
центральноазиатские государства оказались
втянутыми в постсоветское интеграционное
объединение под названием СНГ.
Неэффективная работа институтов СНГ,
желания большинства государств Содружества
независимых государств быстро войти в Большую Европу или Большую Азию, дистанцированность друг от друга республик СНГ
привели к тому, что в 1994 г. Содружество
стояло перед альтернативой – прекращение
деятельности или принятие конкретных мер по
преобразованию в нормально функционирующее объединение. В этот период возникла
острая необходимость концептуальных разработок, которые бы целостно и реалистично освещали перспективы развития постсоветского
пространства.
Логическим развитием интеграционных
инициатив со стороны Казахстана стала идея
президента Н.А. Назарбаева о создании нового
объединения из стран-участниц СНГ – Евразийского Союза (ЕАС). 3 июня 1994 г. «Проект
о формировании Евразийского Союза Государств» [2] был направлен главам государств
СНГ. Различные отклики и дискуссия вокруг
идеи ЕАС приобрела качественно новое значение. Идея ускорила и политическую кристаллизацию в отношении дилеммы – дальнейшая дезинтеграция или реинтеграция. Проект
ЕАС, в отличии аморфного СНГ предлагал не
только сохранить хозяйственные связи, но и
постепенно формировать новые рыночные
отношения. В проекте ЕАС говорилось: «Как
показывает мировая практика, только при коллективных усилиях транзитные общества в
состоянии осуществить успешную модернизацию. В то же время продолжающиеся попытки
решить эти задачи отдельными странами СНГ
в одиночку по-прежнему безуспешны. Они останутся таковыми до реализации экономической интеграции на новых условиях». Кроме
того, «существующая в настоящее время структура органов СНГ не позволяет реализовать
имеющийся интеграционный потенциал, и
возникла необходимость перехода на новый
уровень интеграции» [там же]. С целью создания единого экономического пространства
предлагалось формирование ряда наднациональных координирующих структур. В сфере
обороны предлагалось заключить договоры по
совместным действиям по укреплению национальных вооруженных сил стран-членов ЕАС
и охране внешних границ, созданию единого
оборонного пространства, по формированию
коллективных миротворческих сил ЕАС, по
созданию межгосударственного совета по
проблемам ядерного оружия. Анализируя
можно заметить, что идея создания ЕАС в чемто аналогична с идеей современного Европейского Союза.
Кроме вышеперечисленных форм сотрудничества, сегодня на постсоветском пространстве существует и другие разноскоростные интеграционные объединения: это ЦАС,
Договор «4+N», ЕврАзЭС, ШОС и другие. Как
один из этапов практического воплощения
интеграции можно рассматривать оформление
Центральноазиатского союза (ЦАС) в составе
Казахстана, Узбекистана и Кыргызстана. ЦАС
постепенно начинал функционировать, однако
решения преимущественно исходили от глав
государств и принимались на высшем уровне в
зависимости от возникавшей политической
или экономической ситуации. Вместе с тем,
между участниками ЦАС выявились серьезные
расхождения в понимании будущего интеграционного процесса на постсоветском пространстве, в частности о перспективах ЕАС и
уже к тому времени подписанному договору
«4+N». В 1996 г. президент Узбекистана И.
Каримов отказался от участия в этом договоре.
Вместе с этим, «интеграции государств Центральной Азии мешает однотипность их экономик – все они преимущественно сырьевые.
Достичь тесного уровня кооперации между
сырьевыми экономиками не так просто» [3].
Тем не менее, в 1998 г. после присоединения к
Договору о создании ЕЭП Таджикистана,
«четверка» Центральноазиатских государств
решила образовать Центральноазиатское экономическое сообщество (ЦАЭС). Государства
решили проводить единую политику в использовании водно-энергетических ресурсов Нарын
-Сырдарьинского каскада водохранилищ, согласовывать затраты на ремонт межреспубликанских водохозяйственных объектов [4]. Для
продолжения действий в экономическом направлении был образован Экономический форум ЦАЭС и утверждена стратегия интеграционного развития до 2005 г. В качестве
основополагающего элемента интеграционного процесса формируется Таможенный союз.
Таможенный союз – это объективная необходимость, он позволяет обеспечивать свободное
перемещение в пределах общей таможенной
территории товаров и капиталов. Однако, такой вид интеграции центральноазиатских
государств замедлил темпы, в связи с чем
Казахстан пошел на более тесные отношения
со славянскими государствами. Первые шаги
по его созданию были сделаны еще в рамках
СНГ (Соглашение о Таможенном союзе, январь 1995) Россией, Беларусью и Казахстаном,
с 1996 г. Кыргызстан [5]. Чрезвычайно осторожное отношение со стороны руководителя
Узбекистана И. Каримова, привело к ослаблению центральноазиатской линии между участниками ЦАС.
Несмотря на различные «торможения» на
пути регионального сотрудничества и интеграции государствам Центральной Азии необходимо осознанно проводить согласованную
экономическую политику. В этом контексте
особого внимания заслуживают последние
события в сфере интеграции ЦАР:
1. решение об интеграции Организации Центральноазиатского сотрудничества (ОЦАС) в
Евразийское экономическое сообщество (Евр
АзЭС);
2. решение о принятии в ЕврАзЭС Узбекистана. Вполне вероятно, что в ближайшее время
мы станем свидетелями еще одного объединения – Единого экономического пространства
(ЕЭП). Это вполне осуществимо, так как ЕЭП
имеет такие же цели, как и ЕврАзЭС. Таким
образом, прослеживается тенденция интеграции центральноазиатских стран, осуществляемой в целях прогресса всего региона и движимой, в первую очередь, национальными интересами интегрирующихся республик [6].
Интеграция осуществляется в рамках деятельности таких объединений, как Шанхайская
организация сотрудничества и Евразийское
экономическое сообщество.
Известие о слиянии Организации «Центральноазиатское сотрудничество» и Евразийского экономического сообщества в единую
структуру заставило многих субъектов международного поля по-новому взглянуть на
ЕврАзЭС и на перспективы этой организации.
ОЦАС стала правопреемницей упраздненной
организации «Центральноазиатское экономическое сообщество» (ЦАЭС), созданной в 1994
году. В состав ОЦАС вошли Казахстан, Кыргызстан, Узбекистан, Таджикистан. Осенью
2004 года в нее вступила Россия. Государстваучастники ОЦАС приняли на себя обязательства осуществлять согласованные меры по
поэтапному формированию единого экономического пространства, взаимодействию в об935
ласти создания общей структуры транспорта и
коммуникаций, проведению согласованной политики в области пограничного и таможенного
контроля. Однако процесс сближения затрудняли следующие факторы:
• различные достижения в области проведения экономических реформ;
• разный экономический уровень;
• значительные расхождения в национальных законодательствах;
• невозможность обеспечения свободной и
взаимной конвертируемости национальных
валют;
• отсутствие внутрирегиональных мер доверия в военных, пограничных и трансграничных
вопросах;
• отсутствие режима свободной торговли;
• проблемы использования общих природных ресурсов.
Кроме приведенного списка необходимо
отметить еще одну немаловажную причину,
которая стала (и не раз становилась) преградой
для реализации намеченных задач – это борьба
за лидерство между Казахстаном и Узбекистаном. Вследствие перечисленных факторов
ОЦАС не смогла реализовать вышеуказанные
цели.
Слияние ОЦАС с ЕврАзЭС и пополнение
25 января 2006 года рядов ЕврАзЭС Узбекистаном вносят существенную корректировку,
во-первых, во внешнюю политику ключевого
геополитического игрока – России; во-вторых,
во внешнеполитический курс новой страныучастницы ЕврАзЭС - Республики Узбекистан;
в-третьих, в целом – в дальнейшую деятельность всей межгосударственной интеграционной структуры Евразийского экономического
сообщества. Но подобный союз государств
вряд ли станет конечной точкой в процессе
интеграции стран на постсоветском пространстве.
Среди региональных структур, созданных
в стремлении воплотить в реальные жизненные
формы идеи многополярности, особое место
занимает Шанхайская организация сотрудничества (ШОС). Изначально сформировавшись
для решения приграничных вопросов на базе
соглашений об укреплении доверия в военной
области и взаимном сокращении Вооруженных
сил в районе границы, ШОС выросла в весьма
динамичную и влиятельную международную
организацию. Четкие ориентиры на экономическое сотрудничество были предусмотрены в
Совместной декларации о создании ШОС,
936
подписанной в июне 2001 года. В сфере экономического взаимодействия перед странамиучастниками ШОС стоят такие важные вопросы, как наращивание торгово-экономического и инвестиционного сотрудничества. По
мнению западных исследователей «из-за опасений по поводу возможного появления
регионального лидера внутри самой группы
центральноазиатских стран возникла необходимость привлечь «внешние силы» - страны не
входящие в регион Центральной Азии, чтобы
создать действующую региональную организацию» [7]. Это, наверное, одно из «мягких»
мнений западных исследователей, так как
восприятие этой организации весьма разное, и
большинстве своем «настораживающе – негативное». Однако, несмотря на свой юный
возраст, ШОС утверждает себя в мировом
сообществе как дееспособная эффективная
организация, набирает вес в геополитическом
пространстве и выходит на орбиту новой эры
многостороннего глобального сотрудничества.
Последние встречи и решения в рамках ШОС
свидетельствует о выходе этой организации на
новый уровень в торгово-экономической области. Так, в июне 2006 года в ходе заседания
глав государств-участников ШОС было запланировано окончательно утвердить регламент
работы межбанковского объединения ШОС,
что будет способствовать повышению уровня
конкурентоспособности национальных экономик стран-участниц и успешной интеграции их
в мировое сообщество. Приоритетами торговоэкономического сотрудничества ШОС являются: развитие транспортной инфраструктуры;
энергетика; охрана окружающей среды, а
особенно – проблема водных ресурсов. ШОС
вывела на новый уровень сотрудничество в
торгово-экономической сфере, приняв Программу многостороннего торгово-экономического сотрудничества государств-членов ШОС,
которая рассчитана на период до 2020 года, и
ее конечная цель – создание условий для свободного движения товаров, услуг, капиталов и
рабочей силы. Итак, Шанхайская организация
сотрудничества, доказавшая свою жизнеспособность, может стать неким «прикрытием»
внутриполитической стабильности, торговоэкономического и культурно-гуманитарного
сотрудничества в Центральноазиатском регионе.
Таким образом, анализ ряда интеграционных объединений в центральноазиатском регионе показывает, что взаимодействие на региональном уровне, деятельность по продвижению идей интеграции и необходимость тесного
сотрудничества сегодня являются особенно актуальными. По мнению экспертов, интеграция
к 2015 году позволит удвоить доходы на душу
населения в Центральной Азии, в результате
этого уровень бедности снизится до 25 %.
Государства Центральной Азии сталкиваются с
проблемами как экономического, так и
политического характера, и в каждой стране
они имеют свои особенности. Создав интеграционное объединение стран Центральной Азии
в экономическом пространстве, можно говорить о следующих шагах – создании политического объединения в регионе. Без реализации конкретных проектов по развитию экономики региона, интенсификации торгово-экономических связей, способствующих экономической интеграции, страны Центральной Азии
будут продолжать сталкиваться с серьезными
рисками вследствие воздействия на них дестабилизирующих факторов, в том числе и внешних.
Сегодня регион стал центром, где пересекаются геополитические интересы ведущих
стран мира. Реальное экономическое взаимодействие в Центральноазиатском регионе не
представляется возможным без обеспечения
военно-политической безопасности. События в
соседних государствах стали доказательством
тому. «Революция» в Кыргызстане марта 2005
года, повлекшая за собой нестабильную и
напряженную ситуацию беспокоит все государства региона и все еще продолжает негативно влиять на обстановку во всем регионе.
«Нестабильный» Узбекистан, ситуация в котором заметно ухудшилась после андижанских
волнений и повлекшимися за ними событиями.
Сегодняшний Узбекистан – это государство с
«буксующей» экономикой, которое имеет
высокий прирост населения, но не в состоянии
обеспечить граждан стабильной работой и
достаточным заработком. Разрыв отношений
узбекских властей с Соединенными Штатами
Америки, и последующий вывод американских
военных баз с территории Узбекистана
переориентировал не только внешнеполитический курс (вступление в ЕврАзЭС, переориентация внешней политики на Россию и
Китай) Узбекской Республики, но и изменил
ситуацию в регионе.
Такой поворот событий подталкивает еще
раз государства Центральной Азии по-новому
подойти к вопросу о своей исторической и
геополитической ответственности за состояние
дел в регионе. Геостратегическое положение
государств Центральной Азии, огромные запасы энергетических ресурсов, запасы рудно-
металлургического сырья и драгоценных металлов, сельскохозяйственные ресурсы и мн.
др. являются основой всестороннего развития
регионального сотрудничества. Для успешного
и эффективного сотрудничества государствам
региона необходимо приложить общие усилия,
которые позволят преодолеть разногласия, и
даже конфликты между государствами ЦА.
Однако, как показывает история, недостаточны
только усилия и сотрудничество, для этого
сотрудничество должно перерасти в успешное
объединение, или как сейчас это актуально
говорить в интеграционный блок. В этом плане
центральноазиатские
государства
вполне
могут использовать опыт «успешных объединений», например опыт крупного и эффективного на сегодняшний день интеграционного
блока – Европейского Союза. Никому не
секрет, что европейским государствам было не
легко сесть за стол переговоров и решиться на
столь важный и не легкий шаг. Европа шла к
этому долго. Для того чтобы осознать, что в
одиночку государствам нельзя выжить в современных международных отношениях, что
«объединенные силы» достигают большего
успеха, чем государства-одиночки, европейцам
пришлось пережить несколько войн, истощать
и привести экономику до низкого уровня, и
только после всего пережитого европейские
государства (а речь идет прежде всего о Франции и Германии) пришли к общему мнению.
Так родилась идея, которая в 1951 году в
Европе преобразовалась в план Р. Шумана, и
объединила 6 государств Европы с целью рационального использования угля и стали.
Несомненно, что опыт европейской интеграции представляет интерес для всех стран,
стремящихся к прочной и эффективной экономической и политической интеграции, созданию единого рынка и единой валюты. Безусловно, не все интеграционные процессы проходили гладко. Причиной тому были различия
подходов государств-членов к определению
приоритетов в политике, темпов и способов ее
реализации. Также в ходе интеграции сказывались неодинаковые возможности стран, их
разделение на богатых и бедных, нуждавшихся
в помощи сообществ. Но понимание того, что
потенциал интеграции нужно использовать во
все более полном объеме, стало преобладающим в правительственных кругах западноевропейских стран. Задержки в пути не только были
бы потерей времени, но и означали бы проигрыш в конкуренции, развернувшейся в мире.
Что касается Центральной Азии, то в настоящее время в ЦАР существует пока много
937
факторов, сдерживающих процесс интеграции.
Анализ развития интеграционных процессов в
рамках Центральноазиатского региона позволил определить следующие негативные тенденции регионального сотрудничества:
1. Отсутствие механизма реализации принимаемых решений. В государствах Центральной
Азии наблюдается несовпадение позиций
государств- участников по многим вопросам.
Низким остается уровень выполнения принятых решений, принятые документы носят общий, рекомендательный характер. Одной из
самых серьезных проблем является нерешенный вопрос о рациональном использовании
водно-энергетических ресурсов стран Центрально-азиатского региона. Его решение приведет к устойчивому развитию региона,
поскольку от воды и ее распределения зависит
социально-экономическое благополучие государств Центральной Азии. Другой проблемой
является надежное энергообеспечение региона,
где в течение десятилетий функционировала
единая энергосистема с доминирующей ролью
гидроэлектростанций Таджикистана и Кыргызстана, и газоснабжения, основными поставщиками которого были Узбекистан и
Туркмения. Еще одна проблема, решение которой даст большие перспективы интеграционным усилиям, заключается в единстве транспортно-коммуникационной системы региона,
совместном использовании транзитного потенциала, который заметно возрос с завершением
строительства Трансазиатской магистрали.
Регион Центральной Азии серьезно ослаб в
плане экологической устойчивости, техногенная и человеческая деятельность, направленная
на окружающую среду, существенно подорвали возможности ее воспроизводства. Вследствие этого возросли природные угрозы, а
учитывая высокую сейсмичность, селеопасность региона, требуется единство действий
стран ЦА в данном направлении.
2. Различный уровень экономического развития Центральной Азии. Государства Центрально-азиатского региона имеют разноуровневую
и разноскоростную экономику, что является
сдерживающим фактором в углублении интеграционного взаимодействия стран ЦА. Наиболее устойчивые темпы экономического роста наблюдаются лишь в Казахстане, который
по итогам прошлых лет и в настоящий период
является одним из лидеров среди стран СНГ по
темпам роста ВВП (ВВП РК в 2005 году
составил 57 млрд. долларов, на 2007 год объем
роста ВВП запланирован на 8,6% и достигнет
101,7 млрд. долларов).
938
3. Неэффективное развитие взаимной торговли государств Центральной Азии. Сложившееся положение свидетельствует о наличии многих нерешенных проблем в региональном сотрудничестве центральноазиатских государств.
Сдерживающими факторами в развитии регионального сотрудничества являются не только
различные темпы экономических преобразований в странах ЦА, но и введение всевозможных ограничений во взаимной торговле, наличие высоких политических и экономических
рисков инвестирования. Основные факторы
неэффективного развития взаимной торговли:
различия в темпах и масштабах экономической
либерализации, низкий уровень экономического взаимодействия государств ЦА.
4. К наиболее значимым факторам нестабильности относятся проблемы нелегальной миграции населения в Центральной Азии в сочетании с остро стоящей в регионе проблемой
безработицы. Как известно, лидирующее положение в регионе занимает Казахстан, так как
значительные успехи в социально-экономическом развитии привлекают потоки нелегальных
мигрантов из Таджикистана, Кыргызстана и
Узбекистана в поисках работы. Согласно отчету Всемирного банка по миграции, Казахстан является девятой страной по приему мигрантов, число трудовых мигрантов приезжающих в республику варьируется от 300 до 500
тысяч человек. Решить проблему определения
статуса трудовых мигрантов и гармонизации
законодательства в этой области страны центральноазиатского региона должны только
сообща. Тормозящим фактором в этой области
является то, что между странами до сих пор
нет единой политики в этом аспекте, а основные положения, утвержденной ранее Программы сотрудничества в области миграции
населения не выполняются, что усугубляет
плачевное положение мигрантов. Интенсификация миграционного процесса в Центральноазиатском регионе свидетельствует о том, что
как бы не закрывались государства друг от
друга, человеческий фактор преодолевает эти
барьеры, становясь исходной точкой в диалоге
между странами. Чтобы решить эту проблему
государствам Центральной Азии необходимо
прийти к единому пониманию в решении
проблем миграции, а не ограждаться от нее
или делать вид, что этой проблемы не существует. Развитие интеграционных процессов
на региональном уровне и формирование общего рынка труда в центральноазиатском
регионе, на наш взгляд может стать единственным решением в этом направлении.
Таким образом, учитывая вышесказанное
можно сделать выводы, и в первую очередь
призвать государства Центральной Азии стремиться к налаживанию эффективного регионального сотрудничества и взаимодействия в
условиях глобализации, которая породила
такие общие вызовы и угрозы, как терроризм,
религиозный экстремизм, растущий наркотрафик, торговлю людьми, незаконную миграцию, распространение конвенционного оружия, нехватку воды и т.д. Для этого необходимым условием является выработка четкой
стратегии межгосударственного взаимодействия стран Центральноазиатского региона и
их объединение в экономическом и политическом плане. В этой связи весьма актуальна
идея Президента Казахстана Н. А. Назарбаева
[8] о создании Союза Центральноазиатских
государств (СЦАГ). Эта идея предполагает
создание новой модели сотрудничества центральноазиатских государств, что способствовало бы повышению роли и значения региона,
а для этого государства Центральной Азии
имеют и потенциальную интегративную способность и нужные объективные условия.
Следовательно, как отмечают эксперты, в
XXI веке Центральная Азия должна позиционировать себя на мировой арене не просто
как совокупность государств, которым по воле
истории суждено было стать соседями, а как
единый организм, имеющий собственные геоэкономические и геополитические интересы.
Государства Центральной Азии должны быть
не объектом, а субъектом той новой игры,
которая в настоящее время складывается вокруг региона в связи с обострением проблемы
обеспечения энергоресурсами в глобальном и
региональном масштабах.
Таким образом, при поддержке мирового
сообщества интегрирующаяся и динамично
развивающаяся Центральная Азия способна
занять достойное место на международной
арене. Обширное и глубокое региональное сотрудничество является мощным инструментом
развития. При активном осуществлении оно
поможет Центральной Азии максимально использовать свой потенциал, состоящий в
уникальном сочетании богатых ресурсов и
возможностей для ускорения экономического
роста и сокращения бедности. Двигаясь по такому пути центральноазиатский регион в
состоянии превратиться в самостоятельный
субъект современной геополитики и занять
достойное место на политической карте мира.
Только единая Центральная Азия может дать
достойный ответ на вызовы глобализации.
ЦИТИРУЕМАЯ ЛИТЕРАТУРА:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Алма-Атинская декларация от 21 декабря 1991 г. //
Сборник документов по международному праву. Алматы, 1998. - С. 104.
Проект «О формировании Евразийского Союза
Государств» // Евразийское пространство: интеграционный потенциал и его реализация. - Алматы,
1994.
Об этом писали: Дитер Г. О необходимости
региональной интеграции в Центральной Азии
//Региональная интеграция в Центральной Азии. Сб.
статей. - Берлин, 1995. C.VII-XV, 133-156; Примбетов С. О союзе трех центральноазиатских государств (Казахстана, Кыргызстана и Узбекистана)
//Казахстан и мировое сообщество. -1996. -N3.- С.З;
Касенов У. Интеграция в Центральной Азии как
фактор региональной безопасности//Казахстан и
мировое сообщество. 1996. - N3.-С.11; М.Ш.
Губайдуллина Интеграционный процесс в Центральной Азии и др.
Рамочное соглашение между Казахстаном, Кыргызстаном, Узбекистаном и Таджикистаном о совместном и комплексном использовании водноэнергетических ресурсов Нарын-Сырдарьинских
водохраилищ и Токтогульского гидроузла. 17 марта
1998 г.//Казахстанская правда. 20.03.1998.
Ташкентская декларация, 21 октября 1996 г.
//Казахстанская правда. 23. 10.1996.
Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной и
мировой геополитике. Том I. Центральная Азия и
Казахстан в современной политологии: Научное
издание. – Алматы: Казахстанский институт
стратегических исследований при Президенте
Республики Казахстан, 2006. - С. 85.
Swanstrom, Niklas. The Prospects for Multilateral
Conflict Prevention and Regional Cooperation in
Central Asia // Central Asian Survey, Vol.23, No. 1
March 2004, pp. 41-53.
Послание Президента Республики Казахстан Н.А.
Назарбаева народу Казахстана «Казахстан на пути
ускоренной
экономической,
социальной
и
политической модернизации» // http://inform.kz/
939
RUSSIA’S ROLE IN THE INTEGRATION PROCESS OF CENTRAL ASIA
Sanjar YAKUBOV
PhD Student in Geography,
UMR 5222-CNRS-Université de Bordeaux
Maison des Sciences de l’Homme d’Aquitaine
10 Esplanade des Antilles, Domaine Universitaire
33607 Pessac-Cedex / FRANCE
sanjaryakubov@hotmail.com
ABSTRACT
The development of the international community is determined by an intensification of the globalization process. This
process is characterized by the merger of the national economies in a united world system based on an active capital flood, a
technological revolution, a liberalization of goods and manpower flood and an international education system. The globalization
process deteriorates the competition between the world actors for the energy resources that will be able to ensure their
development. From this point of view, Central Asia and Transcaucasus are strategically important regions as sources of energy
resources and transit zones. The fall of the USSR has provoked a passivity of Russia in those zones. Russia orientated itself more
towards the West. At the end of the 90s, Russia became aware of the importance of those regions and has since been trying to
enlarge its presence there. In this article, we will consider some causes of Russia’s return and its role in the integration process of
Central Asia.
The extension of the E.U. in 2004 touched the traditional links between Russia, Central and Eastern European countries
(Hungary, Cyprus, Malta, Latvia, Lithuania, Estonia, Poland, Slovakia, Slovenia, The Czech Republic). On June 24th 1994, a
Treaty was signed between the E.U. and the Russian Federation; treaty that became efficient on December 1st 1997. The political
dialogue- in particular- has become intensive and productive. The Treaty’s main shortcoming is that it foresees the development
of a collaboration between the parties but not an integration. Today, the problem of the extension of the E.U. occupies an
important role among the issues of collaboration between the E.U. and the Russian Federation.
Russia’s geopolitical position in Central and Eastern Europe has changed drastically. Now, Russia does not have to treat with
small separated countries in economical, logistical, juridical fields and other ones.
About 100 bilateral treaties have to be revised or canceled. The extension of the E.U. has had negative consequences in the
economical spheres. The absence of taxes within the member countries places Russia into an unfavourable position in relation to
its Western partners. The passage of those new member States to the European standards may become a serious barrier for
Russian product import. Some contracts have passed to other European companies.
The extension of the E.U. and the partial loss of the European markets have been accompanied by the activation of NATO in
Central Asia and Transcaucasus. The NYC terrorist acts have been a pretext for the beginning of the military operations in
Afghanistan and - in a broader way- the penetration in Central Asia and Transcaucasus. NATO military presence in Central Asia
and Transcaucasus has worried China and Russia a lot.
The fight against terrorism also concerns those 2 States and that explains their non opposition to the arrival of the NATO
troops. It has to be said that the operations against the Talibans answered to the interests of both China and Russia since the
Talibans supported and trained the separatist movements of those two countries. But, China and Russia have declared their
concern on a long-time military presence of NATO. NATO has installed military bases in the 3 republics, Kirghizstan, Tajikistan
and Uzbekistan. Kazakhstan has opened its air space. Azerbaijan and Georgia have made known their desire to join NATO.
The presence of NATO meant a tendency to intensify a collaboration with those republics and the creation of a security
structure controlled by NATO. One of the strategic objectives was also the modernization and the re-equipment of the armies of
those republics as well as the training of their military executives. That would mean the supplantation of Russian military
equipment. NATO could also influence the choice of partners for the contracts concerning hydrocarbons.
It can be noticed that Russia’s position in Southern Caucasus has been weakened. Armenia maintains openly friendly
relationships with Russia, while Georgia maintains strained relationships with the Russian Federation. Russian politics analysts
recognize: “Southern Caucasus is a region in which external forces have the greatest influence on the policy of its States”. In the
next decade, Azerbaijan will draw most of the attention. Azerbaijan is a geopolitical gap between Iran and Russia by which
hydrocarbons can be transported to the West. The relationships between Azerbaijan and Russia have always been complex.
Azerbaijan does not maintain a confrontation with Russia and tries to multiply the number of its foreign partners as not to depend
only on one. Azerbaijan that possesses huge petroleum stocks has achieved the construction of the Baku-Tblissi-Ceyhan pipeline
(BTC) as an alternative to the Baku-Novorossiysk pipeline and it thus achieved a big manoeuvre field. That deprives Russia of the
possibility to bring pressures on Azerbaijan. The recent construction of the gas pipeline Baku-Tblissi-Erzurum and the decision to
build the Baku-Tblissi-Kars railway create great perspectives for Central Asia hydrocarbon transit. In that situation, the raise of
Russian gas prices has not the effect on Azerbaijan that Russia would like to have. All those circumstances press Russia to extend
its activities towards Central Asia. The extension of the E.U., the penetration of NATO and other actors in Central Asia and
Southern Caucasus obliged Russia to reconsider its connection with those regions. We speak about Russia’s return in Central
Asia, not in the sense that it has already taken again its old positions, but its return as a strong and active actor.
Russia’s positions in Central Asia are better than in Southern Caucasus. Presently, there are 3 regional organizations in
Central Asia: 1) Shangai Collaboration Organization, 2) Collective Security Treaty Organization, 3) Eurasian Economical
Community.
940
The return of Uzbekistan within those 3 organizations increase Russia’s influence in Central Asia. The political logic of the
setting up of those 3 organizations is not the same. The key problem in the institutional spheres is the relationships between SCO
and EEC whose members are the same –apart from China which is a member of SCO, not of EEC-. The separation between the
functions of both organizations is not neat. The parallelism and the duplications of those functions lead to negative results and set
up potential tensions between Russia, Central Asian States and China. Fearing a Chinese extension, Russian authorities underline
that SCO does not foresee the setting up of an economic space like EEC, but will develop concrete infrastructure projects. That is
why when energy has been acknowledged as a priority in the economical collaboration within SCO, Russia hurried to attribute
itself the leading role. Putin proposed the setting up of Shangai Energy Club. Russia and China, both try, each one apart, to obtain
the negotiation of contracts in Central Asia. This aspiration to undertake its competitor clearly demonstrates the absence of a
common strategical approach in the sphere of energetic collaboration. That develops 2 processes: a) the aggravation of the
competitive fight between the world actors- Russia, the USA, China, the European Union, Japan and India - to access to Central
Asia hydrocarbon stocks, b) the activation of manoeuvres aiming at drawing the maximum of benefits from the above mentioned
fight. That creates risks in the balance of the relationships – collaboration/ competition- between Russia, China, Kazakhstan and
other actors. That is why, appears the necessity to lead a common economical policy in the efficient development of the transit
potential and the setting up of an energetic common market. The main problems in the regional collaboration development of
Central Asian States are the differences in their respective foreign policies and different apprehensions of the political and
economical priorities. One of the other causes that delays the collaboration between neighbouring countries is the difference of
realization in economical reforms. The problems linked with the water management of the rivers Amudaria and Sirdaria well
illustrate the disagreements between the countries. The basin of those rivers has an enormous hydroelectrical potential of which
just 10% are used. Petroleum and gas belong to a given State, thus, sharing is not a problem. Water flows through several
countries and its sharing generates severe tensions. Since their independence, Central Asian countries have not found an
agreement that would be profitable to all. The incompatibility problems of water use (irrigation/hydroelectricity) contribute to
aggravate the relationships between the States. Tajikistan and Kirghizstan must use their hydroelectrical potential to face their
respective economical problems and thus ensure their development. The downstream countries bring pressures on them. The
resolution of the problems linked to the use of water resources may serve as a base to setting up a newly qualitative integration.
The distrust between Central Asian countries can be transcended by attracting an external partner. Russia seems to be in the best
position to hold this role. Russia has already invested in the building of Sangtuda hydroelectrical station. Other partners’
participation (Iran, China and Kazakhstan) remains possible. The water use incompatibility (irrigation during Summer,
hydroelectricity in Winter) can be partially resolved by the Summer electrical production excess transfer in the Russian federation
and Kazakhstan.
The Central Asian States endeavour to diversify their economical partners not to depend on a single one which could impose
its conditions. Central Asian countries are usually orientated towards Russian pipelines. Turkmenistan, for instance, wishes to
diversify the conveyance of its pipelines. The negotiation of the Transcaspian pipeline between the Turkmen and Azeri republics
has once been interrupted by the pressure of the Russian federation on Turkmenistan. The building of another pipeline through
Iran would allow the convey of hydrocarbons towards the Arabo-Persian Gulf. These pipelines would also interest the Kazakh
republic. The planned pipelines from Kazakhstan towards China could, in exchange, interest Turkmenistan.
Russia must accept this aspiration because it contributes to reassure those countries both economically and politically and
through that, a trust towards Russia can be installed. That favours the integration between the different parts.
That integration can be threatened by the instability that could come from radical movements and terrorism that find their
roots in socio-economical problems, hence the importance to elaborate a programme aiming at improving the impoverished
popular masses’ level of life. Such progammes do not exist presently in Central Asian States. The lack of manpower in the
Russian federation has the role of a shock absorber. Russia foresees new plans for the reception of immigrants as a manpower
force. Socio-economical reforms are to be undertaken in Central Asian countries.
Russia could play a decisive role in Central Asia due to a common historical past and present cultural links and language.
ВОЗВРАЩЕНИЕ РОССИИ В
ЦЕНТРАЛЬНУЮ АЗИЮ
Развитие мирового сообщества на современном этапе во многом определяется дальнейшим углублением процессов глобализации.
Тенденции к слиянию национальных экономик
в единую, общемировую систему, основанную
на быстром активном перемещении капитала,
информационной прозрачности мира, технологической революции, либерализации движения
товаров и рабочей силы, интернациональной
системе образования характери процессов
глобализации. Процесс глобализации обостряет конкурентную борьбу мировых игроков за
энергорессурсы для обеспечения своего развития. С этой точки зрения Центральная Азия
и Закавказье представляют собой стратегичес-
ки важными регионами как источники энергорессурсов, так и зоны их транзита. Распад
СССР привел к временной пассивности России
в этих зонах. Россия поменяла ориентацию на
Запад. В конце 90х годов Россия осознала важность этих регионов и старается максимально
расширить свое присутствие. В этой статье мы
рассмотрим некоторые причины возвращения
России и ее роли в интеграции ЦА.
РАСШИРЕНИЕ ЕВРОСОЮЗА И
ЧАСТИЧНАЯ ПОТЕРЯ
ЕВРОПЕЙСКИХ РЫНКОВ
Расширение Евросоюза 2004 г., безусловно, затронуло традиционные для России связи
со странами Центральной и Восточной Европы. (Венгрия, Кипр, Мальта, Латвия, Литва,
Польша, Словакия, Словения, Чехия и Эстония)
941
На основе Соглашения о партнерстве и
сотрудничестве Соглашение о партнерстве и
сотрудничестве (СПС), которое было подписано 24 июня 1994 г. на острове Корфу и
вступило в силу 1 декабря 1997 г.удалось заметно расширить сотрудничество между ЕС и
Россией. Особенно интенсивно и продуктивно
развивался политический диалог, прежде всего
практика регулярных встреч на высшем
уровне.
Главным недостатком Соглашения является то, что оно предусматривает только развитие сотрудничества между сторонами, но не
их сближение, тогда как геополитическое положение ЕС и России, совпадение их интересов во многих областях требует иной постановки стратегической цели. Решением этой
задачи стала попытка создания общего европейского экономического пространства, выдвинутая тогдашним председателем Европейской комиссии Р. Проди в мае 2001 г. На
сегодняшний день проблема расширения ЕС
занимает важнейшее место среди вопросов
сотрудничества между Евросоюзом и Россией.
Дело в том, что радикально изменилось геополитическое положение России в зоне Центральной и Восточной Европы. Теперь Россия
будет иметь дело не с отдельными, преимущественно малыми странами, а со всем Европейским Союзом в целом. Границы Союза, уже
достигшие России с присоединением Финляндии, вплотную приблизились к ней и к югу от
Санкт-Петербурга.
Переход вступивших в ЕС государств на
право Европейского Союза влечет изменение
или отмену имеющихся соглашений России с
этими странами в области торгово-экономического, транспортного, правового и иного
сотрудничества в части, подпадающей под
наднациональную юрисдикцию ЕС. По предварительным оценкам, денонсации или пересмотра потребуют порядка 100 двусторонних
документов между Россией и вновь вступившими в Евросоюз государствами. Расширение
ЕС может иметь для России и ряд негативных
последствий в торгово-экономической сфере.
В результате введения тарифных ограничений
и мер нетарифного регулирования экспорт
России во вступившие страны может понести
потери по топливно-энергетическим товарам
(прежде всего в отношении Венгрии, Литвы,
Польши, Словакии), продукции химической
промышленности (Литва и Польша), в области
металлов и изделий из них (Литва, Польша) и
по некоторым другим позициям. Расширение
ЕС приведет к ухудшению условий доступа
942
для российских производителей на специализированные рынки новых членов ЕС. В частности, это касается распространения на них
единых требований ЕС к авиационной технике,
которые закрывают доступ на их рынок самолетов российского производства (например,
Латвия, Венгрия) 1 . И, наконец. Как известно,
основной статьей дохода российского экспорта
во вновь вступившие в ЕС страны являются
топливно-энергетические товары. А в ЕС имеются весьма жесткие нормы в части диверсификации снабжения — не более 25% из
одного источника. И хотя эти требования на
практике никогда не соблюдались — в последние годы 45% нефти поступало в ЕС с
Ближнего Востока и 44% природного газа —
из России — пропорции в новых членах ЕС
корректируются в сторону снижения Российской доли в импорте энергоносителей. Кроме
того, Комиссия ЕС, следуя решению, принятому на саммите ЕС на острове Корфу в 1994
г., через Агентство по снабжению Евроатома
ограничивает поставки российского ядерного
топлива и услуг по обогащению урана уровнем
в 20% от объема потребности каждого отдельного покупателя в странах-членах ЕС В эту
20%-ную квоту не будут включены поставки
ядерного топлива для АЭС, построенных по
советским проектам в Болгарии, Словакии,
Чехии, Венгрии, Литве, которые осуществляются в соответствии с действующими межправительственными соглашениями. Однако после истечения срока их действия будет введен
существующий ограничительный режим. Потери российских предприятий в результате
могут быть очень значительными. Существует
еще одно обстоятельство, которое может оказаться серьезным и достаточно долгосрочным
«технологическим» барьером на пути ввоза
российской машиностроительной, продовольственной и химической продукции в новые
страны-члены ЕС. Дело в том, что эти государства перейдут на стандарты ЕС (вместо
прежде действовавших во многих из них
стандартов СЭВ или ГОСТов) и аналогичные
процедуры сертификации. Так, переход Кипра
на стандарты и сертификационные процедуры
может негативно сказаться на перспективах
российского машинотехнического экспорта
(речь идет, к примеру, о продажах КАМАЗов,
энергооборудования и др.). В январе 2003 г.
пересмотрены в ущерб интересам России условия тендера на поставку вертолетов для
1
Владиславлева Т. Б., Россия и расширяющийся
Европейский Союз: проблемы и перспективы
http://www.knogg.net
гражданских целей, когда явное преимущество
получила французская компания2.
ПРОНИКНОВЕНИЕ НАТО
Расширение Евросоюза и частичная потеря
европейских рынков сопрождались активизацией НАТО в Центральной Азии и на Кавказе.
Теракты в Нью-Йорке послужили поводом для
начала военных операций в Афганистане и в
целом для более активного проникновения
НАТО в ЦА. Военное присутствие НАТО на
территории ЦА заставило серьёзно побеспокоиться Россию и Китай. Но борьба с терроризмом также актуальна и для России и для
Китая, и этот факт не позволил им противостоять военному проникновению НАТО. Надо
отметить, что военные операции по ликвидации движения Талибан отвечали и интересам
России и Китая, так как Талибан предоставлял
возможность для подготовки боевиков соседних стран (ЦА и Синь-Цзян). Россия и Китай
однако заявили о нежелательности длительного пребывания военных баз НАТО в ЦА.
НАТО установило военные базы в трех республиках: Кыргызстане, Таджикистане и Узбекистане. Казахстан предоставил воздушное
пространство для натовских самолетов. Азербайджан и Грузия желают интегрировать
НАТО. В марте 2007 года Конресс США дал
согласие на вступление Грузии в НАТО и
выделил необходимые для это финансовые
средства.
Присуствие НАТО подразумевало дальнейшую интенсификацию сотрудничества с республиками ЦА и создание определенной
структуры
безопасности
контролируемой
НАТО. Однойз стратегических целей являлось
также модернизация и перевооружение армий
республик ЦА, Грузии и Азербайджана, подготовка военных кадров. Это означало постепенное вытеснение российской военной техники. Как мы знаем экспорт военной техники
составляет одну из основных статей доходов
внешнеэкономической деятельности России.
НАТО могло бы повлиять на выбор партнеров
для контрактов по продажи углеводородов.
При распаде СССР в России расспространялись мнения, что Средняя Азия и Закавказкие
Республики являлись нечто вроде «груза» для
России. Беловежская Пуща является этому
подтверждением. В ЦА и в Закавказье тоже
активировались националистические идеи. Все
эти эмоции привели к охлаждению отношений
между Россией и бывшими советскими респуб-
ликами. Возвращение России в конце 20 века
чем-то напоминает 19 век. Именно активизация английских торговых компаний и конкуренция на европейском рынке заставили Россию пересмотреть свое пассивное отношение к
ЦА. «Можно смело утверждать, что до афганской войны и до завоевания Синда и Пенджаба
английская торговля с внутренней Азией почти
равнялась нулю, — писал Энгельс. — Теперь
дело обстоит иначе. Острая необходимость
беспрерывного расширения торговли — этот
fatum, который словно привидение преследует
современную Англию, ...эта неумолимая необходимость принуждает английскую торговлю
наступать на внутреннюю Азию одновременно
с двух сторон: с Инда и с Черного моря. И хотя
мы очень мало знаем о размерах русского экспорта в эту часть света, мы все же из факта
увеличения английского экспорта в эти области можем смело заключить, что русская торговля там, вероятно, заметно сократилась».
Департамент внешней торговли России указывал на сокращение русского вывоза в Среднюю
Азию в 1845 г. в связи с «усилившимся
привозом на бухарский рынок ост-индских и
английских товаров, которым цены далеко
ниже наших». Отчет этого департамента за
1847 г. констатировал: «Совместничество английских товаров по бухарским и хивинским
рынкам препятствовало выгодному сбыту
русских бумажных изделий и некоторых других товаров». «Исследования наши по торговле русским железом приводят к заключению, — писал Г. П. Неболсин, — что ныне
нельзя ожидать приращения его сбыта в
Европе и Америке и что только вывоз его в
Азию еще может увеличиться»3. Перед лицом
конкретного снижения торгового оборота Российская Империя была вынуждена активировать свою торговую деятельность в направлении Азии.
Таким образом, в конце 90х годов, перед
Россией встал конретный вопрос: нужны ли
России ЦА? Расширение Евросоюза, проникновение НАТО и других актёров в ЦА и Закавказье заставило Россию трезво посмотреть
на вещи и пересмотреть свое отношение к этим
регионам. Мы говорим о возвращении России
в ЦА и Закавказье не в том смысле, что она
отныне вернула себе прежние позиции в этих
регионах, а имея в виду прежде всего ее
возвращение как активного и сильного игрока.
2
3
Халфин, Политика России в Средней Азии (1847-1868)
943
ОСЛАБЛЕНИЕ ПОЗИЦИЙ РОССИИ
НА ЮЖНОМ КАВКАЗЕ
Сразу можно отметить что позиции России
в Южном Кавказе сильно ослаблены. Из трех
закавказких республиках две наиболее открыто
афишируют свое отношение к России: откровенно дружественная Армения и откровенно
недружественная Грузия. Позиция Армении
очень ясна: не располагая собственными рессурсами, она является наиболее зависимой от
России. Россия является гарантом ее национальной независимости. Армения входит в состав Организации Договора Коллективной Безопасности (ОДКБ). Отношения Грузии с Россией очень плохи в виду того, что Россия поддерживает сепаратистские области Грузии
Абхазию и Южную Осетию и использует их с
целью давления на Грузию. Чтобы обеспечить
свою территориальную целостность Грузия
хочет войти в НАТО.
"Закавказье является регионом, в котором
внешние силы имеют наибольшее влияние на
внутреннюю и внешнюю политику государств", - признают российские аналитики4. В
ближайшее десятилетие среди трех республик
Южного Кавказа в центре внимания окажется
Азербайджан. Азербайджан является тем геополитическим пробелом между Ираном и
Россией, посредством которого возможно
транспортировать на Запад энергоносители.
Стратегическая ситуация в Южном Кавказе в
ближайшее время будет обусловлена борьбой
за установление влияния именно на Баку.
Поэтому российская политика в регионе будет
постепенно сосредотачиваться на Азербайджане. Отношения Азербайджана с Россией
более сложны. Азербайджан также заявил о
своем желании войти в НАТО. Но в то же
время Азербайджан не идет на конфронтацию
с Россией и старается увеличить число своих
зарубежных партнеров не впадая в зависимость одного из них. Дело в том, что Азербайджан действует исходя из личных интересов. Обладающий огромными запасами нефти, Азербайджан реализовал проект конструкции
нефтепровода
Баку-Тблиси-Джейхан
(БТД) что составило альтернативу нефтепроводу Баку-Новороссийск, тем самым обеспечил себе большое поле для манёврирования.
В этом и заключается его преимущество. Это
лишает Россию возможности давления на него.
Конфликт вокруг Нагорного Карабаха заморожен. Время играет в пользу Азербайджана.
Поэтому статус-кво в принципе устраивает
Азербайджан, это дает ему время для окрепнуть и развиться. Лезгинский вопрос Россия не
может использовать с целью давления на
Азербайджан, так же как она использует
Абхазию и Южную Осетию в давлении на Грузию. Дело в том, что от этого больше пострадает сама Россия. России не нужен еще
один конфликт на Кавказе. Дагестанская
аваро-кумыко-даргинская
элита
является
опорой России в Дагестане, и Россия не пойдет
на подрыв существующего равновесия в этой
республике.5
Недавнее строительство газопровода Баку–
Тбилиси–Эрзерум (БТЭ) и последовавшего за
ним решения Азербайджана, Грузии и Турции
построить новую и тоже весьма перспективную железнодорожную магистраль Баку–
Тбилиси–Карс (ее будущую пропускную способность сейчас просчитывают не только в
Азербайджане, Грузии и Турции, но и в
странах Центральной Азии, в Китае) начала
формироваться новая ось региональной интеграции – Баку–Тбилиси–Анкара6.
В такой ситуации, повышения цен на российский газ 7 не дают того эффекта на Азербайджан который хотела бы видеть Россия.
Все эти обстоятельства вынуждает Россию
всерьёз активировать свою деятельность в
центрально-азиатском направлении.
ИНСТИТУЦИОНАЛЬНАЯ
ИНТЕГРАЦИЯ ЦА
Позиции России в ЦА намного сильны чем
в Закавказье. Сегодня в Центральной Азии
параллельно действуют три региональных
объединения – Шанхайская организация сотрудничества (ШОС), Организация договора о
коллективной безопасности (ОДКБ) и Евразийское экономическое сообщество (ЕврАзЭС).
Возвращение Узбекистана в лоно этих
организаций увеличило влияние России в ЦА.
Критика нарушений прав человека и требование независимого расследования событий в
Андижане ускорили разрыв Ташкента с Вашингтоном. В июле 2005 года Узбекистан потребовал на саммите Шанхайской организации
сотрудничества (ШОС), в которую наряду с
Россией и Китаем входят Казахстан, Киргизия,
Узбекистан и Таджикистан, вывода амери5
6
4
http://www.regnum.ru/news/districtabroad/georgia/802943.html
944
7
Avioutskii Viancheslav, Géopolitique du Caucase, Arman
Collin, Paris, 2005
http://www.ng.ru/courier/2007-03-19/16_ankara.html
235долларов для Азербайджана, тогда как для Армении 110 долларов
канских войск. Россия и Китай активно
поддержали это требование. Теперь Россия
является первым партнером во внешнеэкономической деятельности государств ЦА.
Узбекистан заключил с Россией контракты по
стратегически важным рессурсам и открыл
российскому капиталу государственные энергетические предприятия. Узбекистан является
ключевой страной ЦА для России со стратегической точки зрения.
Существуют пробелы в институциональной сфере. Политическая логика создания
ОДКБ, ЕврАзЭС и ШОС неодинакова. ШОС
«выросла» из взаимодействия Китая и граничащих с ним постсоветских республик по
проблеме пограничного размежевания. В основе ЕврАзЭС – идея «разноскоростной интеграции» стран на экономическом пространстве
СНГ. В основе ОДКБ – концепция усиления
глобального военно-политического позиционирования России путем укрепления «собственной»
региональной
военно-политической
структуры. Отсюда, например, последняя инициатива о налаживании диалога между ОДКБ
и НАТО.
Ключевой проблемой в нституциональноорганизационном плане яляется взаимотношения ШОС и ЕврАзЭС, состав участников
которых практически совпадает, за исключением Китая – члена ШОС, но не члена ЕврАзЭС.
Между двумя организациями отсутствует
четкое разделение труда и взаимодействие.
Параллелизм и дублирование функций приводят к негативным результатам и создают
«потенциальные напряженности» в отношениях между Россией, республиками Центральной
Азии и Китаем, что может содержать потенциальные угрозы интересам России как в
энергетике и экономике, так и в политике, или,
по крайней мере, может восприниматься российской политической элитой как угроза ее
интересам. Михеев
Из-за боязни чрезмерной китайской экспансии официальные лица в Правительстве РФ
подчеркивают, что ШОС не предусматривает
создания единого экономического пространства, как ЕврАзЭС, а призвана развивать конкретные инфраструктурные проекты. Поэтому,
как только приоритетом в экономическом сотрудничестве в рамках ШОС признали энергетику, российская сторона поспешила "застолбить" место лидера: в июне на саммите в
Шанхае президент Путин высказал идею создания Энергетического клуба ШОС, который
объединил бы заинтересованных производи-
телей, потребителей и транзитеров энергоресурсов.
Россия выказала готовность организовать
заседание Энергетического клуба в Москве
уже в первой половине 2007 года. Таджикистан в этой "энергетической" активизации России оказался как нельзя кстати. Страна с
беднейшей экономикой, где средняя зарплата
составляет около 25 долларов, остро нуждается
в инвестициях. Однако здесь Россия сталкивается с конкурентом: недавно Китай выделил
Таджикистану кредиты в размере 600 млн. долларов под очень низкий процент на совместные проекты в рамках ШОС. особый интерес
проявляет компания "Русский алюминий"к
Рогунской ГЭС: не дожидаясь решения Всемирного банка, она уже инвестировала в
проект 50 млн. долларов. Компания "ЛУКойл"
готова построить в Душанбе текстильное предприятие законченного цикла, гипермаркет, деловой центр. Общая сумма инвестиций, которые "ЛУКОЙЛ "планирует привлечь в Таджикистан, составляет 1 млрд. долларов.
Вся эта игра на опережение, стремление
обойти друг друга и выхватить контракты ясно
демонстрирует отсутствие стратегического и
комплексного подходов в сфере энергетического сотрудничества. Отсюда и вытекают другие проблемы и препятствия. В политической
сфере развиваются два взаимосвязанных процесса: обострение конкурентной борьбы ведущих мировых игроков в нефтегазовой сфере –
России, США, Китая, ЕС, Японии, Индии – за
доступ к углеводородным ресурсам Центральной Азии во-первых. И, во-вторых, активизация маневрирования центральноазиатских
стран в стремлении извлечь политическую и
финансовую выгоду, используя противоречия
и столкновение интересов мировых лидеров.
Данные тенденции ухудшают политическую
инфраструктуру экономического и энергетического сотрудничества в Центральной Азии и
создают угрозы ослабления региональных позиций России за счет проникновения в регион
других сильных игроков. Михеев
Нерешенность данных проблем создает
риски изменения баланса в отношениях «сотрудничество – соперничество» между Россией,
Казахстаном, Китаем и другими «игроками» на
энергетической площадке Центральной Азии в
сторону усиления фактора «соперничество».
Это, в свою очередь, актуализирует задачу
сдерживания «соперника» в ущерб задаче
освоения энергетических ресурсов региона
945
Поэтому актуальное значение имеет проведение странами Центральноазиатского региона
согласованной экономической политики в
части эффективного развития транзитного потенциала и формирования в перспективе общего энергетического рынка.
РЕШЕНИЕ ПРОБЛЕМЫ
ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ВОДНЫХ
РЕССУРСОВ КАК ФУНДАМЕНТ
НОВОЙ ИНТЕГРАЦИИ
Основными проблемами в развитии регионального сотрудничества государств Центральной Азии являются различия в их внешней
политике и международных ориентирах, разное понимание странами ЦА приоритетов
политического и экономического взаимодействия с ближайшими соседними государствами
и крупными державами. Другой основной причиной, сдерживающей развитие торгово-экономических отношений государств Центральноазиатского региона, являются различия в темпах реализации рыночных преобразований экономик этих стран, уровне государственного
регулирования производственно-хозяйственной и финансовой сферы. В силу этого ограничивается взаимный доступ промышленного,
торгового, финансового и страхового капитала
на рынки стран-партнеров, снижается эффективность экономических связей, внедрения более глубоких форм и механизмов интеграции.
Россия является той внешней силой которая может реально способствовать интеграции ЦА. Взаимное недоверие государств ЦА
может быть преодолено путем привлечения
третьего лица. Общая история России со странами бывшего Советского Союза, переплетения человеческих судеб, эти исторически сложившиеся связи могут послужить важным и
существенным подспорьем для развития многопланового сотрудничества на новой, равноправной и взаимовыгодной основе. Россия в
силу объективных причин – размер территории, население, экономический, культурный,
научный и военный потенциал, ресурсная база
– является ядром интеграционных процессов.
При условии если Россия будет учитывать
интересы каждой страны она имеет реальные
шансы выстроить качественно новые взаимовыгодные отношения.
Совместное освоение гидроэнергетического потенциала рек Сырдарьи и Амударьи могло бы послужить фундаментом для качественно новой интеграции. Бассейны этих рек
обладают колоссальным гидроэнергетическим
потенциалом, из которого к настоящему вре946
мени освоено только 10%. Если нефть и газ
принадлежат конкретным государствам, то
распределение водных рессурсов является острейшей проблемой государств ЦА. С этой
точки зрения, большое значение имеет активизация работы компетентных органов государств ЕврАзЭС по совместному строительству Сангтудинской ГЭС-1, Рогунской ГЭС в
Республике Таджикистан и Камбаратинских
ГЭС-1, 2 в Кыргызской Республике.
В отличие от других незавершенных объектов гидроэнергетики в бассейнах рек
Амударьи и Сырдарьи, сооружение Сангтудинской ГЭС-1 не требует согласования изменения водно-ирригационного режима с государствами бассейна Амударьи, поскольку проектом станции не предусмотрено создание
водохранилища многолетнего регулирования.
Ввод в строй Сангтудинской ГЭС-1 позволит в зимний период полностью покрыть сезонный дефицит электроэнергии у предприятий и населения Республики Таджикистан, а в
летний период осуществлять подачу до 1 млрд
кВтч дешевой электроэнергии потребителям
Республики Казахстан и Российской Федерации. В качестве потенциальных рынков сбыта
рассматриваются также Афганистан и Иран.
Органами интеграции государств ЕврАзЭС
приняты соответствующие меры по решению
вопроса совместного строительства Сангтудинской ГЭС-1. В частности, достигнуты определенные договоренности по привлечению инвестиций для завершения данного проекта.
Так, в апреле 2004 года РАО «ЕЭС России»
подготовило предварительное ТЭО инвестиций, которое показало возможность коммерческой окупаемости этого проекта в приемлемые сроки.
На основе указанного ТЭО между правительствами Российской Федерации и Республики Таджикистан 16 октября 2004 года подписано Соглашение о порядке и условиях долевого участия Российской Федерации в строительстве Сангтудинской ГЭС-1. Предусмотрена возможность привлечения к проекту других участников (Казахстана и Ирана).
В процессе развития и принятие окончательных решений по строительству Камбаратинских ГЭС-1, 2 в Кыргызстане, по которым
имеется определенное согласие между Правительством Кыргызской Республики и ОАО
РАО «ЕЭС России».
Принимаются меры по эффективному
развитию транзитного потенциала. Начиная с
2003 года, осуществляется транзит избыточной
электроэнергии летней выработки из Кыргызстана и Таджикистана в Россию через сети Казахстана и Узбекистана. Тем самым также
обеспечивается удовлетворение ирригационных потребностей Казахстана и Узбекистана в
этот период. В частности, в 2004 году (в
период с мая по ноябрь месяц) из Кыргызстана
в Россию было поставлено около 2 млрд кВтч8.
Однако в области тарифной политики компетентными органами государств Центральной
Азии пока не выработаны единые подходы при
расчете тарифов на транзит электроэнергии.
Отсутствие единой тарифной методологии в
определенной степени сдерживает развитие
транзитного потенциала стран Сообщества.
ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ПУТЕЙ
ТРАНСПОРТИРОВКИ
УГЛЕВОДОРОДОВ КАК ЗАЛОГ
СТАБИЛЬНОСТИ
Важным фактором развития транзитного
потенциала государств Центральной Азии также является углубление интеграционного взаимодействия стран в отраслях нефтегазового
комплекса, развитие которого имеет важное
политическое значение особенно для Казахстана, Узбекистана и Туркменистана.
Все большую актуальность приобретают
вопросы транзита углеводородов по территории государств Центральной Азии.
Транспортировка газа является приоритетным направлением энергетического сотрудничества государств Центральной Азии. Крупнейшим по объемам транспортировки газа
направлением является магистральный газопровод Средняя Азия — Центр (САЦ), Бухара
— Урал. В 2003 году по системе САЦ было
транспортировано 42,3 млрд куб. м газа. К
2010 году объемы транспортировки газа по
системе САЦ планируется увеличить до 75—
90 млрд куб. м.
В газовой отрасли ключевое место занимает Туркменистан. Не входя в ШОС и
ЕврАэЗЭС, Туркменистан в нефтегазовой
сфере ведет «игру» по собственным правилам,
которые в последнее время на фоне роста цен
на газ и нефть становятся все менее предсказуемыми.
Туркменистан заинтересован в диверсификации путей транспортировки углеводородовт.
К этому вопросу проявляют интерес и некоторые внешние игроки. Так, например, большой интерес к туркменскому газу проявили
США. Вашингтон активно лоббировал проект
Транскаспийского газопровода, который должен был идти в обход территорий России и
Ирана по дну Каспия через территории Азербайджана и Грузии и далее в Турцию, то есть
практически повторить маршрут нефтепровода
«Баку – Джейхан». Переговоры по этому проекту былы однажды прерваны. Аналитики
связывали это с поездкой Путина в Туркменистан. Но недавно стороны смогли договориться,
о этом сообщил Азербайджан Евросоюзу.9
Россия должна понять, что её почти монопольное положение в транспортировки углеводородов стран углеводородов вызывает
беспокойство этой страны.
Ашгабад, в свою очередь, всегда проявлял
особую заинтересованность в возможности
транспортировки энергосырья по территории
Ирана. Прокладка трубопроводов по относительно безопасной иранской территории, с выходом на главный мировой рынок энергоресурсов – Персидский залив, является достаточно весомой перспективой.
На сегодняшний день определяющим для
Туркменистана является тот факт, что иранское направление (трубопровод «Корпедже –
Курт – Куи») – это хорошая возможность
экспортировать свой газ без использования
российских трубопроводов. Был построен газоперерабатывающий завод в Корпедже (Туркменистан). Это предприятие является составной
частью проекта стоимостью в 190 млн долларов по экспорту туркменского газа в Иран.
В этом отношении Туркменистан представляет большой интерес для Казахстана. Оба
государства объединяет стремление к созданию взаимных благоприятных условий для
осуществления макропроектов в нефтегазовой
отрасли. В первую очередь Казахстан является
транзитной страной для транспортировки туркменского газа в основном в северном направлении. В перспективе реализация и других
взаимовыгодных проектов, как, например, проект транспортировки газа «Казахстан –
Синьцзян – Шанхай».
Маршрут в сторону Ирана через Туркменистан имеет целый ряд преимуществ для
Казахстана и является наиболее экономически
привлекательным маршрутом. Протяженностью в 1650 км (из них 200 км – по территории Казахстана) данный маршрут предоставляет самый короткий путь транспортировки
казахстанской нефти к Персидскому заливу.
8
9
http://kisi.kz/site.html
947
Низкие тарифы прокачки, при которых итоговая стоимость экспортируемой через Иран
нефти не превысит $12–15 за баррель с возможным в дальнейшем снижением, то есть она
будет вполне конкурентоспособна на мировом
рынке.
Реализация проекта в первую очередь
позволит получить еще один альтернативный
путь транспортировки казахстанской нефти.
Помимо этого, Казахстан получит возможность получать доходы за счет транзита нефти,
повысить загрузку Павлодарского и Шимкентского НПЗ, диверсифицировать собственный
экспорт и транспортировать нефть по выгодным тарифам. Но в то же время его реализация
может значительно осложнить отношения Казахстана с США. Последние, как известно,
активно противодействуют попыткам Ирана
использовать свои транзитные возможности в
силу натянутых отношений между двумя странами.
Тем не менее эксперты считают, что реализация иранского маршрута является вопросом
времени, так как его экономическая целесообразность очень высока. Отличительным моментом данного проекта является то, что в нем
заинтересованы не только Иран, Казахстан и
Туркменистан, но также и некоторые западноевропейские и российские нефтяные компании
(предложившая данный проект французская
компания Total, а также такие компании, как
«Транснефть», Agip/ENI, JNOC и другие).10
Центральноазиатские страны в очень большой степени замкнуты на российские трубопроводы и инфраструктуру и вынуждены продавать свои нефть и газ на мировые рынки на
российских условиях.11
Участие России и возможно других партнеров в диверсификации путей транспортировки углеводородов способствовало бы появлению доверия между сторонами, а следовательно повышению стабильности в регионе.
ВАЖНОСТЬ РЕШЕНИЯ
СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ
ПРОБЛЕМ
С точки зрения экономики энергетическое
сотрудничество России с Центральной Азией в
целом развивается без увязки со стратегией
социально-экономического развития и интеграции стран – членов ШОС и ЕврАзЭС. Собственно говоря, таковой стратегии пока не
разработано. В результате сотрудничество в
10
11
http://www.inosmi.ru/translation/233722.html
948
энергетике, принося прибыли нефтегазовым
корпорациям и связанным с ними национальным политическим элитам, оказывается в значительной степени оторванным от процессов
социально-экономического развития стран
ШОС. Такая ситуация создает угрозы дальнейшего социального расслоения и как возможное
следствие подрыва социальной, а на этой
основе и политической стабильности региона.
Тем самым формируются риски для развития
самого энергетического сотрудничества.12
Развитие эктремизма и терроризма имеет
свои корни в ужесточении режимов, в борьбе с
оппозицией на фоне недостаточного развития
гражданского общества, в разочаровании в реформах. Именно бесвыходность в сложившейся социально-экономической ситуации толкает
молодых людей на этот путь.
Необходима разработка стратегии социально-экономического развития и интеграционного взаимодействия стран-членов ШОС, а на
этой основе стыковка данной стратегии со
стратегией освоения энергетических ресурсов
Центральной Азии.
Социальное напряжение в странах ЦА
частично снимается возможностью трудовой
эмиграции в Россию. Но эта эмиграция имеет
сезонный характер и поэтому не может быть
выходом из трудного положения населения
ЦА. Россия создала ряд программ по приему
трудовых иммигрантов, но необходимо проведение реальных социально-экономических реформ в самих странах ЦА.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
В заключение можно сказать, что Россия
опираясь на культурную общность, историческую судьбу, общность языка, схожесть экономических инфраструктур, симпатией местного
населения, имеет колоссальный потенциал для
интеграционных процессов в ЦА и Закавквзье.
Их реализация может иметь место только при
построение взаимовыгодных, равноправных,
доверительных отношений с учетом интересов
каждой страны. Она играет решающую роль в
стабильности и развитии этих регионов. Россия заинтересована в экономическом подъеме
этих регионов. Быстро развивающийся Казахстан тому пример: наибольшую выгоду от развития Казахстана получает сама Россия. Она
является первым партнером во внешнеэкономической деятель ности Казахстана.
12
Михеев В.В, Проблемы и перспективы взаимодействия
ШОС и ЕврАзЕС в ЦА, http://kisi.kz/site.html
Безопасность и стабильность является
главным условием для развития этих регионов.
Очень много было сказано о внешних и внутренних угрозах со стороны разных течений
экстремистского толка, но наиболее важным
фактором стабильности является социальноэкономическое развитие стран ЦА и Закавказья. Необходима реальная политика повышения качества жизни населений этих стран.
Двух-скоростное развитие, где с одной стороны богатеет политическая элита, а население
бедствует, является бомбой замедленного
действия. Такое развитие просто неприемлемо.
Именно население должно получать пользу от
интеграции. Россия может сыграть важную
роль в создании обязательных программ
социально-экономического развития стран ЦА
и Закавказья в рамках всеобщих организаций.
ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА:
−
АVIOUTSKII Viancheslav, Géopolitique du Caucase,
Arman Collin, Paris, 2005
−
RUBINSTEIN Alvin Z., SMOLANSKY Oles M.,
(editors), 1995, Regional Power Rivalries in the New
Eurasia. Russia, Turkey and Iran, Armonk, N.-Y., M. E.
Sharpe, 290 p.
−
SMOLANSKY
Oles
M., 1995,
Russia
and
Transcaucasia: The Case of Nagorno-Karabakh;
in: Regional Power Rivalries in the New Eurasia.
Russia, Turkey and Iran, Alvin Z. Rubinstein and Oles
M. Smolansky (editors), Armonk, N.-Y., M. E. Sharpe,
pp.201-230.
−
GRETSKY Sergei, 1995, Russia and Tajikistan;
in: Regional Power Rivalries in the New Eurasia.
Russia, Turkey and Iran, Alvin Z. Rubinstein and Oles
M. Smolansky (editors), Armonk, N.-Y., M. E. Sharpe,
pp.231-251.
−
RUBINSTEIN Alvin Z., 1995, The Asia Interior: The
Geopolitical Pull on Russia; in: Regional Power
Rivalries in the New Eurasia. Russia, Turkey and Iran,
Alvin Z. Rubinstein and Oles M. Smolansky (editors),
Armonk, N.-Y., M. E. Sharpe, pp.252-269.
−
ОЛИМОВ М.А., Проблемы безопасности в Центральной Азиию: взгляд на ШОС из Республики Таджикистан, http://kisi.kz/site.html
МИХЕЕВ В.В, Проблемы и перспективы взаимодействия ШОС и ЕврАзЕС в ЦА,
−
ХАЛФИН, Политика России в Средней Азии (18471868)
−
ВЛАДИСЛАВЛЕВА Т. Б., Россия и расширяющийся
Европейский Союз: проблемы и перспективы
−
МЕНАГАРИШВИЛИ И., Oсь «Баку–Тбилиси–
Анкара» становится реальностью,
−
−
http://www.regnum.ru/news/districtabroad/georgia/802943.html
−
http://www.inosmi.ru/translation/233722.html
949
GEOPOLITICAL TRANSFORMATION AND INTEGRATION PROCESS IN POSTSOVIET CENTRAL ASIA
Mirzohid RAHIMOV
Senior research fellow of the
Institute of History AS Uzbekistan
Tashkent / UZBEKISTAN
mizonur@yahoo.com
Geopolicy and regionalism in Central Asia
Collapse of Soviet Union was considerable
geopolitical change in the post-Soviet space.
Central Asia nations Kazakhstan, Kyrgyzstan,
Tajikistan, Turkmenistan and Uzbekistan receive
opportunity to make free choices in their
sovereign development and open possibilities to
establish external links.
However, there were a number of problems.
Firstly, as it was mentioned in previous chapter
Central Asian republics had no experience in
world politics, because in the Soviet period they
were deprived of the possibility of directly entering the international community, lacked their own
foreign policy institutions and lacked the right to
establish independently external links. Secondly,
the collapse of the Soviet Union remained a serious problem, which was the break up of
economic ties between the former Soviet
Republics, and deteriorating economic, political,
and ethnic situations. Besides, the collapse of the
Soviet Union revealed a number of significant
problems including territorial issues and the
boundary demarcation between the former Soviet
Republics. Thirdly, the collapse of the Soviet
Union created a new geopolitical situation in
Central Asia.
Presently there are many factors, which make
Central Asia an important region in the world
arena. Firstly, Central Asia’s geographic location
among countries such as China, India, Russia, and
Pakistan. Secondly, the availability of rich energy
resources in Central Asia and the Caspian region.
According to the Statistical Review of World
Energy, the proven oil reserves in Kazakhstan are
estimated at 9.0 billion tons and Natural Gas is
estimated at 67.1 trillion cubic meters. Turkmenistan and Uzbekistan hold mainly huge natural
Gas Reserves - 102.4 trillion cubic meters and
65.3 trillion cubic meters respectively. 1 Thirdly,
Central Asia, primarily Afghanistan, can also be
regarded as a source of possible threats to other
countries of the world because of the illegal drug
production and trafficking, and terrorism.
All these and other factors have encouraged
regional and global players for to compete in Central Asia in the post-Cold War era. As a result,
post-Soviet Central Asia is important for the geopolitical interests of the major powers – Russia,
the United States, China, Iran, India and other
countries and major international organizations.
From a strategic perspective, the Western countries have been attaching an increased importance
to Central Asia’s central location at the crossroads
of Eurasia2.
In the Soviet time the region stated call
Srednyaya Aziya (Middle Asia), which was for
political reasons to refer the four southern
republics of Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan
and Uzbekistan. Kazakhstan was regarded as a
separate entity and hence referred to separately
Srednyay Aziya i Kazakhstan (Middle Asia and
Kazakhstan). Since the collance of the Soviet
Union, the terminology used in both Russia and
the other former Soviet republics has undergone a
change. The five newly independent southern
states (now including Kazakhstan) have adopted
the term Sentralnaya Aziya (the Central Asia
states) as collective designation3. Geographically
1
3
Amineh, M. P. 2003 Globalization, Geopolitics and Energy
security in Central Eurasia and the Caspian Region.
Clingendael International Programme. Nеtherlands. Pp. 58-59
950
2
See, for example, Akiner, Sh. (ed) 2004. The Caspian:
politics, energy and security. Central Asian forum series.
SOAS, University of London. Routledge Curzon publisher.
P.405; Amineh, M.P., Houweling H. 2005. Central Eurasia
In Global Politics: Conflict, Security, And Development
(International Studies in Sociology and Social
Anthropology, V. 92). Koninklijke Brill NV, Leiden, The
Netherlands; Laumulin, M.T. 2005 Sentralnaya Aziya v
zarubejnoy politologii i mirovoy geopolitike. Volume 1.
Almaty: Institute of Strategic Studies; Allison R., Jonson L.
(eds.), 2001 “Central Asian security: internal and external
dynamics” Central Asia security: the new international
context. Royal Institute of International affairs, London,
UK; Starr, Frederic “Making Eurasia Stable”, Foreign
Affairs, vol.75, no.1(96).
Agreed at a summit meeting of the Presidents of
Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan and
Uzbekistan in Tashkent, January 1993: Akiner Sh. 1998
Afghanistan is part of Central Asia and in the
post-Taliban period the country is participating at
the different regional projects. In 2005 US
announced its strategy “New Great Central Asia”
and idea is connect Afghanistan and Pakistan with
Newly Independent Central Asian republics. From
historic and cultural view Central Asia is include
Afghanistan and partly Pakistan, but some
declaration of US officials that Afghanistan will
be model for other Central Asia nations is
unrealistic because Central Asia countries are
more developed than Afghanistan for 30-40 years.
But it is clear that future stabilization of
Afghanistan is positive process for wide regional
cooperation and integration in Central Asia
Central Asia is a land-locked region and
Uzbekistan, the region`s most densely populated
country, is one of the only two with Liechtenstein
double land-locked countries in the world. And
geographical remoteness of Central Asia from the
main seaports is a serious disadvantage to the
region`s wildly fledged participation in the world
trade. The Central Asia republics inherit common
post-Soviet system of rail, road transport
communications, gas and oil pipelines. And this
communication went through European part of
former Soviet Union. But in the post-Soviet aria
Central Asia republics consider development of
alternative regional transport communications as
important of the national regional strategy and in
results it was developed new transport
communication to the East and South and link it
with the transport systems of neighboring
countries China, Iran, Pakistan and Turkey.
After the collapse of the Soviet Union Newly
Independent Central Asian republics tried to form
new bilateral and multilateral relations and within
a short time the Central Asia nations were
formally recognized by many countries and established with most of them diplomatic ties and
exchanged diplomatic missions. The region’s
countries have joined the main international
organizations, among them the UN, OSCE and
Central Asian nations received memberships in
regional organizations, including the Organization
of Economic Cooperation (ECO) and Organizations of Islamic Conferences (OIC). Also the
Central Asian republics have been co-founders of
regional organizations including Central Asian
Cooperation Organizations (CACO), Eurasian
Economic Community (EurAsEC), Commonwealth of Independent States (CIS) and Shanghai
Cooperation Organization (SCO).
Security issues and regional cooperation
Presently Central Asian nations are
confronting by complex threads including the
international terrorism, religion extremism, illegal
drug trafficking, transnational criminal and ets.
Economic, environmental problems, traditional
and non-traditional threads in Central Asia is
transnational, also national and regional security
are interdependent and interconnected.
After disintegration of the USSR, state frontiers
of the former Central Asian Soviet Republics, the
nominal administrative lines divided the republics
became the most significant attribute of the state
sovereignty. Coming into being of a new statehood
persistently required from the republics official
forming territorial frames for sovereignty and
establishing a regime providing the sufficient level
of security throughout the country. Thus, mecioned
at the first chapter national-and-territorial
delimitation in the 1920s-30s and ensuing years of
the Soviet power left a number of territorial
problems in interrelationship between Central
Asian countries unsolved, what became the reason
of conflicts. Thus, the Ferghana valley distributed
among the Kirghiz, Uzbek and Tadjik republics
broadly illustrates how the formal lines of
boundaries replenished by an emerging number of
enclaves and areas due to landscape peculiarities
and structure of communicative ways actually became in an enclave or semi-enclave position. In
particular, the Tadjik enclave Vorukh in Kirghizia
and Uzbek enclaves Sokh and Shakhimardan in
Kirghizia. With the population 10 million the
Ferghana Valley is most densely populated oasis in
Central Asia and administratively divided between
Uzbekistan (Andijan-2.3 million people, Ferghana
–2.8 million, Namangan – 2.2. million), Kyrgyzstan
(Batken- 0.4 million, Osh-1.2. million, Jalalabad0.9 million people) and Tajikistan (Sogd-1.8
million). About 60 per sent of its territory belongs
to Uzbekistan, 25 per sent to Tajikistan and 15 per
sent to Kyrgyzstan.
Since the collapse of the Soviet Union and up
to 2001 there had been a large number of contended land plots located on the Kazakh and Uzbek,
Tadjik and Kirghiz, Uzbek and Turkmen and other
boundaries. Though by the present time most of
matters had been settled but some uncertain
segments still remain. The process of demarcation
and arranging frontiers between the post-Soviet
Central Asian republics actually began only at the
end of the 1990s, though national frontier guard
“Conceptual Geographies of Central Asia” pp.3-6 in Akiner
et all. (eds) Sustainable Development in Central Asia,
Curzon Press, Richmond..
951
services were formed as early as in 1993-944. New
threats to state security had become serious
motivation in the process of constructing
administrative boundary barriers on new Central
Asian borderlines. In particular, the Talibans
coming out to southern boundaries of CIS in 1997
and acute activization of the Islamic Movement in
Uzbekistan
committed
raids
throughout
Kyrgyzstan and Uzbekistan as well as activisation
of religious extremist organizations’ activity and
drug trafficking via the region. It has become
obvious that new threats to security, in conditions
of transparent boundaries and the fact that four out
of five Central Asian states border on Afghanistan
threaten to rapid dissemination of armed conflicts
throughout the region. One of the forms of
response became the striving of regional countries
to put frontier barriers, strengthening of immigration control and thorough customs examination
and clearance of goods that forced the processes
of delimitation and demarcation. The countries in
the region also used such a defense method as to
mine of their borderlines5.
In the end of 20 and beginning of 21 century
Central Asian countries started the process of
formalizing frontiers and arranging demarcation
between the republics. Delimitation and demarcation between Kazakhstan and Uzbekistan was
completed through two stages. At the first stage
delimitation of 96% of borderline length was
made. Accordingly, the Agreement was signed by
the presidents of these two states on 16 November,
2001 in Astana. But 4% of borderlines remained
uncertain. And in the result of further contacts in
2002 the interstate negotiations concerning
borderlines going through the rest three land plots
such as: settlements of Bagys and Turkestanetz,
the Arnasay dam and others, were completed. And
on 9 September, 2002 in Astana Presidents of
Kazakhstan and Uzbekistan signed an Agreement
“On certain segments of Kazakhstan and
Uzbekistan borderlines.” 6
Thus, the Agreement on delimitation by 2002
failed to regulate the fate of all borderland
settlements and only resolved the issue on
belonging of some uncertain (disputable) lands.
For example, after long talks the Kazakh village of
Turkestanetz was attributed to Uzbekistan and,
instead, Kazakhstan retained the control over the
4
5
6
Sergey Golunov. Factor novich granis kak problema
bezopasnosti postsovetskih stran Sentral’noy Asii. Rossia
– Sentral Asia. Barnaul. 2002. pp.33.
Central Asia: Border disputes and conflict potential.
International Crisis Group Asia Report N° 33. 4 April
2002 www.crisisweb.org.
Narodnoe slovo. 10 September 2002.
952
most significant water reservoir. In the beginning
of 2003 the Governments of Uzbekistan and
Kazakhstan according to mutual agreement made
re-division of borderlines. Uzbekistan obtained
lands surrounding settlements of Bagys and
Turkestan located north-east from Tashkent. And
Kazakhstan obtained neck of lands between the
Chardara reservoir and the lake Arnasai. The
Kazakhstan “enclave” got direct transport connection with the rest country. Along the whole
length of frontiers (2351 km) the Uzbek-andKazakh boundary will be marked by a singly raw
from more than 1500 boundary posts with state
symbols on their opposite sides. According to
specialists the process of demarcation will take
about three years as the frontiers are to be marked
in high mountains, deserts and swamps.
The first agreement between Turkmenistan
and Uzbekistan on the delimitation of 1800 km
long common bonders was singed during the
official visit of the President of Uzbekistan Islam
Karimov to Turkmenistan. The agreement provides
for the setting-up of a joint Demarcation Commission to mutually delineate the terrain as agreed
to by the parties in particular documents and maps7.
In February 2001 the Kyrgyzstan and
Uzbekistan adopted a Kirghiz-and-Uzbek Memorandum on legal regulation of delimitation of the
mutual state borders. It should be noted that the
Kyrgyz-Uzbek frontier is one of the most
contradicting throughout the post-Soviet areas.
After long talks of Inter-Governmental Commissions in 2003 Uzbekistan and Kyrgyzstan declared
that they agreed to delimitation of more 654 out of
1270 km of the mutual state borderlines and had
no claims to each other. In defining the
demarcation line Tashkent used the map of 1927
and Bishkek of 1954. These maps have many
differentiations. That is why at present the two
countries have managed to come to an agreement
with each other concerning only the half of the
total length of boundaries. The seriousness of the
conflict testified the fact that Uzbekistan mined its
own side of the borderline with Kyrgyzstan.
However, at the special session of the Permanent
Council of OSCE, held in Vienna on 18 June,
2004 8 , Uzbekistan stated its preparedness to
consider the issue of clearing of mines the
segments of state borders. In July and August
2004 a number of meetings took place between
the representatives of Boundary services of
Uzbekistan and Kyrgyzstan in Khaidarkan, Batken
(Kyrgyzstan) as well as in Sokh and Kuvasai
7
8
Necati Polat, Boundary issues in Central Asia (New York:
transnational publishers, 2002), pp.Ref.31. pp.55
http://www.osce.org/docs/english/pce2004
(Uzbekistan), where technical moments had been
discussed. 9 As a result, the Uzbek side started
clearing of mines the territory between the
enclaves of Sokh and Shakhi-Mardan.10
Presently Uzbek-Kyrgyz boundary delimitation
had process and 10% remain unsolved.
Also complicated was the process of
formalizing and arrangement of boundaries
between Tajikistan and Uzbekistan. Up to now it
has not been completed and 15% of 1500 kmborder is unmarked.
Sum up, despite the difficulties, the regional
republics on the whole have managed to resolve
the issue of delimitation on the mutually beneficial
basis. In addition, the newly independent republics
in Central Asia should be more careful resolving
the problem of precise definition of disputable
lands, and not be guided by emotions but tend to
settle the problems and conflicts of inter-state delimitation on the basis of mutual benefit and
compromise. Also, Central Asian boundaries are
interconnected with other aspects of bilateral
relations, as trance-boundary trade, bounder crossing, ethnic relations and intermarriage requires
careful consideration and balanced approach.
It was well know that some part of Soviet
nuclear recourses was located in Central Asia. In
September 8, 2006 at the city of Semipalatinsk
(Kazakhstan) Ministries of Foreign Affairs of the
five Central Asian countries signed the Treaty on
establishing a Nuclear-Weapon-Free Zone in
Central Asia. The document has become a result
of the many-years-long joint work of the states in
the region alongside the active assistance and
participation of the United Nations, IAEA, and of
the “nuclear five” countries – the Great Britain,
China, Russia, United States, and France. In this,
the participants have specially underscored the
support of this initiative on the part of all United
Nations member-states, including those, which
possess a nuclear weapon, as well as the UN role,
which for the first time has taken a direct part in
elaboration and approval of the Treaty draft. The
initiative to establish a nuclear weapon free zone
in Central Asia was for the first time proposed by
Uzbekistan President Islam Karimov at the 48th
session of the UN General Assembly on
September 28, 1993. And the international conference “Central Asia – Nuclear Weapon Free
Zone” held in 1997 became as the first significant
step in this path, on the outcomes of which the
Regional Expert Group (REG) was established to
design the relevant treaty.
9
10
Novye izvestiya, Aleksei Dmitriev 19.02.2004
Oybek Hamidov. Minouborka http.www.vb.kg.
From 1997 to 2002 given the active assistance
on the part of UN department on disarmament and
IAEA experts a number of working meetings of
the group was held in Geneva, Ashgabat,
Tashkent, and twice – in Sapporo and in
Samarkand. During the last meeting of September
27, 2002, in Samarkand the group reached an
agreement to hold a ceremony of signing the
Treaty at the city of Semipalatinsk. During the
second half of 2002 the two consultative meetings
with “nuclear five” experts (the Great Britain,
China, Russia, the United States, and France) were
held at the UN headquarters, on the outcomes of
which the significant amendments and proposals
were introduced with the draft of the document.
On February 7-9, 2005, the seventh Expert Group
meeting was held in Tashkent, during which the
participants have agreed upon the common stance
of Central Asia on the text of the Treaty along
with considering the proposals and comments on
the part of the “nuclear five”, IAEA, and UN
Legal Department.
Signing of the treaty has broadly echoed
around the world on this occasion, the UN
Secretary General Kofi Annan addressed the
ceremony participants with a special message,
who has noted that establishment of nuclear free
zones serves the strengthening of a nonproliferation regime, reinforces the measures
aimed at achieving the nuclear weapon free world,
as well ass trengthens the regional peace and
stability. “May the efforts of the Central Asian
states help move us further in that direction,” – the
UN Secretary General Annan said in his message.
The initiative to establish a nuclear weapon free
zone in Central Asia has immutably received
support within the framework of General
Assembly resolutions and decisions, as well as in
the documents of the Nuclear Weapon NonProliferation Treaty review conferences.
Treaty on Nuclear-Weapon-Free Zone in
Central Asia envisages the signing of a Protocol to
it by the “nuclear five” countries. During the
ceremony of signing the document in Semipalatinsk the representatives from the countries party
to the Treaty expressed readiness to continue the
work on preparation of the relevant Protocol with
countries possessing a nuclear weapon.
Sum up, regional integration and international
cooperation is essential for solving security
problems in Central Asia. Central Asia nations is
necessary creation regional security system in
Central Asia and this system should have all the
dimensions-political, military, economic, ecological and others.
953
Regional inter-states organizations
Regional cooperation and integration is one of
impartment aspects of contemporary international
relations. From the mid 20 century to present in
the different part of the world gradually developing
political, economic regional organizations, including Europe Union (EU), North Atlantic Free
Trade Area (NAFTA), Association of South-East
Asian States (ASEAN), Southern Cone Common
Market (MERCOSUR) and others11.
After the collapse of the Soviet Union Central
Asian republics tried to form new bilateral and
multilateral relations. Central Asian republics have
been co-founders of regional organizations including Central Asian Cooperation Organizations
(CACO), Eurasian Economic Community (EurAs
EC), Commonwealth of Independent States (CIS)
and Shanghai Cooperation Organization (SCO).
From the beginning of the 1990s the Central
Asia states have sought a new model of development and integration. The countries of the region
have common social, economic, environmental
and political problems and cooperation is
necessary to solve these problems. The process of
Central Asian inter-state cooperation began in
January 1994. At a meeting in Nukus, Uzbekistan,
the presidents of Kazakhstan and Uzbekistan
signed a treaty creating a common economic space
between the two countries. Later Kyrgyzstan and
Tajikistan joined them, and in 1998 this cooperation was named the Central Asia Economic
Forum. In February 2002 the Central Asia
Cooperation Organization was officially created at
the meeting of the presidents of Kazakhstan,
Kyrgyzstan, Uzbekistan and Tajikistan.
We can mention several period of COCA
development. The first from 1990 to 1995, the
period on working out conception of regional
integration in Central Asia, second from 1995 11
For more details see, Ernest B.Haas, The Obsolescence of
Regional Integration Theory. Institute of International Studies,
University of California, Berkeley. 1975. P.123;Sheila Rage,
Regionalism among Developed Countries. Macmillan press
ltd, UK.
2000. Pp.322; Ali M. El-Agraa, Regional
Integration. Experiences, Theory and Measurement.
Macmillan Press LTD. Hounmils, Basingstoke, Hampshire
RG216XS. 1999. P.442; Stephen C. Calleya. Regionalism in
the Post-Cold War World. Ashgate Published Ltd. England.
2000. pp.253; Ed. Louise Fawcett and Andrew Hurrell.
Regionalism in World Politics. Regional organization and
international order. Oxford University Press. 1995. Pp.342;
Ed. William D. Coleman and Geoffrey R.D. Underhill.
Regionalism and Global Economic Integration. Europe, Asia
and the Americas. Routledge published. 1988, London. UK.
Pp.253; Maurice Schiff and L Alan Winters, Regional
Integration as diplomacy. Discussion Paper No.1690. October
1997. Centre for Economic Policy Research. London. Pp. 37
and many others.
954
1998, creation interstates structures, acceptance
program of economic policy for the period 2000,
creation Central Asia bank reconstruction and
development, forming Centrosbat, announce of
Central Asia nuclear free region. Third period
from 1998 to 2005 present which characterized
strong geopolitical and political changes, activisation of terrorist organizations. Creation in 2002
Central Asia Cooperation organization and its
joining to Eurasian Economic Organizations in
2005.
During these ten years of cooperation, the
Central Asian states developed a number of
programs and projects. In particular, in May 1996
a rail link Tejen – Serakhs – Meshkhed – Bandar –
Abbas, which connected the railway systems of
the Central Asia with Iranian ports on Persian
Gulf, and passed through Turkey to Europe.
Reconstruction of the Tashkent-Andizhan-OshSarytash-Irkeshtam motor highway would create
conditions for intensive economic exchange
between the Central Asian countries and China
and would promote the intensification of regional
economic cooperation not only in Central Asia,
but also within the framework of the SCO and
Organization of Economic Cooperation.
Stabilization and positive changes in
Afghanistan grant new opportunities for Central
Asian cooperation. In the summit of CACO in
2004, Afghanistan was co-opted as an observe in
the organization. Improvement of transport
connection between Central Asia and Afghanistan
would be a significant contribution toward future
economic recovery and political stabilization of
Afghanistan and also development of transport
communications of Central Asia countries with
the South and East Asia. In June 2003 Uzbekistan,
Iran and Afghanistan signed agreement “On
creation International Trans-Afghan corridor” and
the agreement comprise the construction of a 2400
km highway road (possibly railway network in
future) through Termez-Maza-e-Sharif-Heart to
Iranian seaports Bandar-e Abbas and Chorbakhor.
This road will allow Central Asian countries reach
the Persian Gulf and increase interlinks of Central
Asia, Russia (West Siberia), and China (Hinjiang)
with the Middle East, Southwest Asia and Europe.
Another trans Afghan project is transport corridor
– Uzbekistan-Afghanistan and Pakistan is important for Central Asian countries trade though the
Arabian Sea on the doors of South, Southwest
Asia and Middle East and it will reduce the
distance by 1200-1400 km. 12 The transport road
12
Aftab Kazi, “Transit-roue politics and Central Asia`s Indus
Basin Corridor”, 4 July 2001 //http: //www.cacianalist.org
project Murghab-Kulma will connect Tajikistan
with the Karakorum highway in China and
Pakistan, and allow Central Asian nations access
to the Pakistani ports of Karachi and Gwadar. In
December 2005 the construction of a 988 km
Kazakhstan –China oil pipeline from Atasu in
West Kazakhstan to the Chinese bonder town
Alashankou was completed. It enable Kazakhstan
to export up to 10 million barrel of oil a year.13
These transport projects is develop alternative
transport projects and will made positive changes
in the geo-strategic and geo-economic situation in
Central Asia.
Central Asian states have developed relations
and joint programs with the UNDP, EU, USAID,
Asian Development Bank (ADB) and other
international organizations. In particular, the EU
TACIS creation and function of Central Asian
agrarian market programme; UN (UNDP) –
development of Ferghana valley and rebuilding of
the Great Silk Road, and others. In the TACIS
framework, one well-known program – TRASECA
(Transport Corridor Europe – Caucasus – Central
Asia) is being developed.
At the same time there are many problems in
the processes of the Central Asian integration,
among which is the prevalence of national
interests prevailing over the regional, different
customs policies of Central Asian. There are no
information exchange programs (publications, TV
programs etc). Our sociological survey among
more than 50 experts from Central Asian
republics, Russia, and the UK showed the main
problems for regional cooperation: 1. Different
national interests and economic development.
(50%); 2. Rivalry between Uzbekistan and Kazakhstan for leadership (35%); 3. Fear of subnational structures (30%). But some experts think
that CACO is the first step on the way of development and there are perspectives for a future
development of cooperation. The majority of
specialists (95%) consider the EU and ASEAN as
good models for regional integration in Central
Asia but with local peculiarities.
The Central Asian republics should continue
their inter-state cooperation to find solutions to
such issues as the problem of water sharing;
furthering regional integration, joint expansion of
economic cooperation and solving regional
security problems.
In November 2005, at the meeting of leaders
of CACO in St.-Petersburg it was decided to
13
include the CACO in Eurasian Economic
Community (EurAsEC). EurAsEC was founded in
2000 to establish an economic zone comprising of
Russia, Belarus, Kazakhstan, Kyrgyzstan, and
Tajikistan. Moldova, Ukraine, and Armenia have
an observer status in the group. In the official
media the main reason for CACO joining
EurAsEC and the creation of EurAsEC was that
both organizations had similar purposes and
joining will increase effectiveness. In January
2006 -- Uzbekistan today became the sixth
member of the Eurasian Economic Community
(EurAsEC) at a summit in St. Petersburg.
Uzbekistan joining to EurAsEC is important for
economic liberalization of the republic and
intensification of multilateral cooperation with
member countries.
Former Soviet republics also became founding
members of the Commonwealth of Independent
(CIS) States during the meeting held in Alma-Ata
on 21 December 1991. Representatives of the CIS
member states meet regularly to discuss economic,
military, political and social issues of common
interest. More than 2,000 agreements on various
aspects of intra-CIS relations have been signed,
but most of these agreements exist only on paper.
But its lack of a clear purpose, and different
perceptions on the part of its members, all have
called into question the future viability of the CIS
as a supranational entity.
In 1996 the presidents of Russia, China,
Kazakhstan,
Kyrgyzstan
and
Tajikistan
established the “Shanghai Five” in order to resolve
border disputes and to reduce the armed forces
along their borders. The process started in 1996
and at a meeting in Shanghai on 15 June 2001
these countries founded the Shanghai Cooperation
Organization (SCO) and Uzbekistan also joined
the organization. During the meeting, the
presidents signed a declaration establishing the
SCO and the “Shanghai Convention to combat
terrorism, separatism, and extremism”. It is clear
that SCO is mainly supported by China but for
Central Asian countries, the interest in the
organization is to build an alliance with Russia
and with China and with other countries in the
struggle against militant Islamists, and to maintain
stability in Central Asia. At a summit in StPetersburg in June 2002, SCO leaders decided to
create a secretariat in Beijing and an anti–terrorism center in Bishkek, but in 2002, at the
Moscow summit it was decided to move the
counter-terrorist center to Tashkent. During the
summit in Tashkent in June 2004 a counter-
“Kazakhstanskaya neft-vostochniy vector”,
Kazakhstanskaya Pravda, 18 April 2005.
955
terrorist center was officially opened in Tashkent
and 9 documents were signed.14
SCO Counter Terrorism Center was opened in
Tashkent, because starting from 1999 Uzbekistan
was in active fighting with terrorism elements.
Expansion the SCO’s activities in economic
and other spheres was declared. According to the
Russian president, the main results of the
Tashkent summit were the creation of an acting
instrument for holding policy in Central and South
Asia.15 In 2005 Iran, India and Pakistan received
observer status at SCO.
In July 2005 at the Actana SCO summit final
declaration called upon the US to issue a timetable
for the definitive withdrawal of its forces from the
region. This is defiantly shows that SCO is
grooving and formalizing its strategy. But SCO
need clear membership procedure and to have
possibilities joint other countries too. In future,
SCO should wider its activities in economy,
transport, humanitarian and other field.
Sun up, regional cooperation in Central Asia
and Eurasia can become an important factor in the
maintenance of peace and security in the region,
which are necessary for stable economic growth
and development. Prospects of economic and
political cooperation, speed and scale of these
processes will depend on the readiness of national
economies to carry out the proper reforms and
introduce the forms and methods of economic
regulation adopted in the world practice. As well
as on the political will of the state leaders and
government heads of the member states.
Regional organizations need concentrate first
of all on further regional integration in Central
Asia itself and to be adequate to the increase
processes of globalization. It is important study
experience of EU, ASEAN and develops with
them bilateral and multilateral relations. Also it is
necessary develop cultural and educational
partnership between Central Asia nations and with
NIS and west countries. A well-developed
regional transport system in Central Asia is
potential for regional prosperity and good
opportunity develop regional and international
transport network and substantial trade relations
and will facilitate foreign investment from foreign
countries.
Conclusion
Central Asia an important region in the world
arena because geopolitical location and rich
energy resources in Central Asia and the Caspian
14
15
Narodnoe Slovo. Jun 9, 2004.
http.www.Kremlin.Ru, ITAR-TASS, 17.06.2004.
956
region. At the same time region unstable first of
all Afghanistan, can also be regarded as a source
of possible threats to other countries of the world
because of the illegal drug production and trafficking, and terrorism.
Central Asia republics consider development
of alternative regional transport communications
as important of the national regional strategy and
in results it was developed new transport
communication to the East and South and link it
with the transport systems of neighboring countries
China, Iran, Afghanistan, Pakistan and Turkey.
However, despite the difficulties, the regional
republics on the whole have managed to resolve
the issue of delimitation on the mutually beneficial
basis. In addition, the newly independent republics
in Central Asia should be more careful resolving
the problem of precise definition of disputable
lands, and not be guided by emotions but tend to
settle the problems and conflicts of inter-state delimitation on the basis of mutual benefit and compromise.
Central Asia nations is necessary creation
regional security system in Central Asia and this
system should have all the dimensions-political,
military, economic, ecological and others.
Regional cooperation in Central Asia and
Eurasia can become an important factor in the
maintenance of peace and security in the region,
which are necessary for stable economic growth
and development. Prospects of economic and
political cooperation, speed and scale of these
processes will depend on the readiness of national
economies to carry out the proper reforms and
introduce the forms and methods of economic
regulation adopted in the world practice. As well
as on the political will of the state leaders and
government heads of the member states.
Regional organizations need concentrate first
of all on further regional integration in Central
Asia itself and to be adequate to the increase
processes of globalization. Central Asia republics
consider development of alternative regional
transport communications as important of the
national regional strategy and in results it was
developed new transport communication to the
East and South and link it with the transport
systems of neighboring countries China, Iran,
Afghanistan, Pakistan and Turkey.
A well-developed regional transport system
in Central Asia is potential for regional prosperity
and good opportunity develop regional and
international transport network and substantial
trade relations and will facilitate foreign
investment from foreign countries.
ÇELĐŞKĐLER PROJESĐ BOP VE TÜRKĐYE
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin LATĐF
T.C. Beykent Üniversitesi,
Aujourd’hui la Turquie gazetesi
Genel Yayın Yönetmeni
huseyinlatif@gmail.com
Ortadoğu olarak adlandırılan coğrafyanın, geniş ve verimli tarım arazilerine sahip Mezopotamya bölgesinde ve Arap Yarımadasını içine alan
ilk medeniyetlerin kurulduğu bu bölgede tarih
boyunca birçok imparatorluk egemenlik kurmuştur. Bölgeye yerleşen her devlet de bölgenin
verimli tarım arazileri ve açık denizlere bağlantısı
ve Doğu’ya olan geçiş yolları üzerinde olması
nedeniyle başka devletlerin tehdidi altında kalmış
olmalarına dünya hakimiyetini kuran ilk tarım
imparatorlukları bu bölgeden çıkmıştır.1
Đşte bu nedenledir ki bölge dışında kurulan
başka büyük güçler de bölgeye sahip olabilmek
için çeşitli planlar, stratejiler uygulamışlardır.
Dicle ve Fırat’ın suladığı, tarım döneminde verimli toprakları nedeniyle önem kazanan bölge; 19.
yüzyılla birlikte sanayi döneminin gelişmesiyle
hammadde zenginliğiyle de ilgi çeken bir yer
olmuştur. Ancak, Ortadoğu ülkelerinin hiçbiri su
zengini değildir. Buna rağmen bir ayrım yapılacak
olursa; Türkiye, Suriye, Irak, Lübnan diğerlerine
oranla bu konuda daha iyi durumdadır. Suudi
Arabistan, Đsrail, Filistin, Ürdün ve Körfez Emirlikleri su sıkıntısı çekmekte2 ve bu yaşamsal kaynağın bolluğu yüzünden ülkelerin gözü diğerlerinde, özellikle de Türkiye’dedir. 3 Dolayısıyla,
bölgede su kaynaklarının dağılımı konusunda
ülkeler arasında bir dengesizlik bulunmaktadır.
Üstelik bu suyun kıt olduğu yerlerde hesapsız ve
bilinçsiz kullanımda eklenince durum daha da
1
2
3
DĐAMOND Jared, “Tüfek, Mikrop ve Çelik”, Đnsan Topluluklarının Yazgıları, TÜBĐTAK Popüler Bilim Kitapları,
Ankara, 7. Basım, 2003.
ŞEHSUVAROĞLU L. Su Barışı, Sen Yayınları, Ankara,
2000, Sf. 85–90.
Fırat ve Dicle Türkiye’nin iki büyük nehridir. Bu ülkeden
çıkan bu akarsular Suriye ve Irak üzerinden geçerek Basra
Körfezine dökülürler. Bölgenin su dengesi açısından
önemli olan bu nehirlerden Fırat 2930 km’lik bir uzunluğa
sahiptir. Elazığ civarlarında birleşerek Fırat’ı oluşturan
Karasu ve Murat Suyu, Türkiye’de Doğu Anadolu ve
Toroslarda 3000m’yi aşan yüksekliklerdeki karlardan
kaynaklanıyorlar. Bu bölgedeki ortalama yağış 500 mm ile
900 mm arasındadır. Yeraltı sularını da dikkate alırsak
Fırat’ın sularını % 98’i Türkiye’den kaynaklanmaktadır.
Dicle’nin de su koşulları Fırat’la benzer özellikler
taşımaktadır. Dicle’nin drenaj alanı 330.000 km2dir. Bunun
58.000km2 si Türkiye sınırları içindedir.
vahim bir hal almaktadır. Günümüzde ise petrol
ve su sorunun birlikte konuşulduğu, dünyanın en
önemli bir bölgesi haline gelmiş olması konusunda tüm politika ve strateji uzmanları hemfikirken,
ABD’nin uygulamaya koyduğu bir projeye dikkatler çekilmektedir: Büyük Ortadoğu Projesi ya da
kısaca BOP. Bu projenin kapsamındaki en önemli
ülke de demokrasi, kalkınmışlık ve konum olarak
Batı’ya yakınlığıyla kuşkusuz bölgesel güçlerden
biri olan Türkiye’dir.
Peki, bu proje dâhilinde ABD aslında ne planlamaktadır?
Bu soruya cevap vermek için öncelikle BOP’un ne olduğunu irdelemeye çalışacağız; ardından
bu kapsamda ABD’nin Türkiye’ye yüklemeye
çalıştığı görevleri inceleyip Türkiye’deki karar
verici konumdaki kişi ve kurumların bakış açılarına yer vereceğiz. Son olarak ise ABD’nin bu
projeyi gerçekleştirirken uluslararası ölçekte meşru olmasını sağlamak için ne gibi önlemler almaktadır onu inceleyeceğiz.
Amerika'nın, 1960'lı yıllardan bu yana zaman
zaman gündeme getirdiği Büyük Ortadoğu Projesi
(BOP), 11 Eylül saldırılarının ardından yeniden
işlevselleştirildi. Şimdiki adı Geniş Ortadoğu ve
Kuzey Afrika Projesi (GOKAP) 4 olan BOP; ana
felsefe olarak, ABD için stratejik öneme sahip,
dünya petrol rezervlerinin 5 % 65'ini içeren Ortadoğu’da organize olan, kökten dinci akımların,
çeşitli terör örgütlerinin, kitle imha silahlarının,
uyuşturucu, silah ve insan kaçakçılığı yapan
örgütlü suç şebekelerinin, ABD ve Batı çıkarlarına
yönelik tehdit oluşturduğunu temel almaktadır.
Projeye göre bölgede bu unsurların ortaya
çıkmasının asıl nedeni, bölge halklarının içinde
bulundukları olumsuz ekonomik ve sosyal koşullar ile bölgede varlığını sürdüren antidemokratik
rejimler görülmektedir. Eğer, ekonomik ve sosyal
koşullar düzeltilir ve bölgede demokrasiye geçiş
sağlanırsa, yönetime katılım olanağı bulacak Ortadoğu halklarının refah düzeyi yükselecektir.
4
5
ĐFLAZOĞLU Nazif, Radikal, Đstanbul, 14 Mart 2006.
http://www.diplomatikgozlem.com/ozeldosya_oku.asp?
id=35, 9/7/2006.
957
Böylelikle Batı'yı tehdit eden eylemlere destek
vermeyecek, bölgedeki köktendinci akımlar gittikçe zayıflayıp, terör örgütleri çökecek ve ucuz petrolün Batı pazarlarına istikrarlı biçimde aktarılması güvence altına alınacaktır.6
BOP'un eylem alanı olarak resmen ilân edilen
net sınırların belirli olmamasına rağmen Büyük
Orta Doğu Projesinin coğrafi kapsamı Kuzey
Afrika’dan başlayıp Çin Seddi’ne kadar dayanmaktadır. ABD kaynaklarına göre 27 ülke ilk
planda BOP çerçevesinde değerlendirilmektedir.
Bir başka anlatımla bütün bir Đslâm dünyası bu
projenin temel hedefidir. Bu ülkeler arasında,
Afganistan, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri,
Cezayir, Cibuti, Fas, Filistin Özerk Yönetimi,
Irak, Đran, Đsrail, Katar, Kuveyt, Komor Adaları,
Lübnan, Libya, Mısır, Moritanya, Pakistan,
Somali, Suudi Arabistan, Sudan, Suriye, Tunus,
Türkiye, Umman, Ürdün ve Yemen bulunmaktadır.7
BOP’un amacı, ABD’nin kurmak istediği
“Yeni Dünya Düzeni”nin 8 önündeki en büyük
tehdit olarak nitelendirdiği terörün ve kitle imha
silahlarının yayılmasının engellenmesi ve enerji
kaynakları ile yollarının kontrolünün sağlanması
olarak özetlenebilir. BOP genel olarak Kuzey
Afrika ülkeleri, Orta Doğu ülkeleri, Kafkasya ve
Orta Asya’yı kapsayan, coğrafi olmaktan çok stratejik bir proje olarak algılanabilir. Dikkatli
bakıldığında, BOP’un Đslam Coğrafyası üzerinde
yoğunlaştığı görülmekte ve iki temel hedefi olduğu söylenebilir.
Birincisi, tanımlanan bölgede nüfusun ve gelir
dağılımı adaletsizliğinin etkisiyle fakirliğin artması ve bu durumun nedeni bölge halkları tarafından,
özelde ABD’nin, genelde ise Batı’nın görülmesidir. Bu durum radikal Đslam’ın güç kazanmasına,
Amerikan karşıtlığının yayılmasına ve sonuçta
terör eylemleriyle ABD’yi ve diğer Batı ülkelerini
tehdit etmesine sebep olmuştur. Bu olgu istikrarsız
rejimlerin varlığı ile birleşince terörün artmasının
yanı sıra, kitle imha silahlarının yaygınlaşması,
uyuşturucu ve insan kaçakçılığının artması gibi
önemli güvenlik ve düzen sorunlarını da beraberinde getirmiştir. Bu açıdan bakıldığında, bölgedeki tehdit unsurlarıyla etkin bir biçimde baş edebilmek için bölge ülkelerinin “çağın gereklerine
uygun olarak” demokratikleştirilmesi ve bu
amaçla sosyal, ekonomik ve siyasal reformların
gerçekleştirilmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştır.
6
7
8
ĐFLAZOĞLU Nazif, ibidem.
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=181295,
4.08.2006.
GÜLALP Haldun, Kimlikler Siyaseti, Metis Yayıncılık,
2003, Đstanbul, s. 15–16.
958
Bu bölgede yönetimlerin çoğu halktan kopuklar. Halka zulmetmekte olan yönetici zümre
lüks ve israf içerisinde yaşarken halk açlığa ve
sefalete mahkûm edilmektedir. Vurgun, soygun ve
yolsuzluk en yaygın olan bir şeydir. Bilimsel ve
teknolojik alt yapı hemen hemen yok gibidir.
Nitekim proje, büyük Ortadoğu alanında yer
alan halkların son derece kötü koşullarda yaşadığı
ve bu durumun mevcut sorunların ortaya çıkışındaki en önemli etken olduğu varsayımına dayanmaktadır. 2002 tarihli BM, Arap Đnsani Geliştirme
Raporu’nda sunulan veriler BOP’a dayanak teşkil
etmektedir. Buna göre, tüm yetişkin Arapların
yalnızca yüzde 40’ı okuma-yazma bilmektedir; 9
işsizlik had safhaya ulaşmıştır, Arap ülkelerinin
2010’da 50 milyon, 2020’de de 100 milyon istihdam alanı yaratmaları gerekmektedir, 10 Ortadoğu
halkının üçte ikisinin günlük kazancı 2 dolardan
azdır, bölgede yapılan yıllık yayın sayısı, tüm
dünyada yapılan yayının sadece yüzde 1,1’ini
oluşturmaktadır; kadınlara ayrımcılık yapılmaktadır, demokratik kurumlar ya hiç yoktur ya da
zayıftır; bölge halklarının internet erişimi diğer
ülke halklarıyla karşılaştırıldığında çok düşüktür,11
22 Arap ülkesinin toplam GSMH’si tek başına
Đspanya’nınkinden düşüktür.12
Bu çerçevede, siyasal özgürlüklerin genişletilmesi, rejimlerin iyileştirilmesi, sivil toplumun
güçlendirilmesi, yolsuzlukla mücadele, eğitim
reformu ile okur-yazarlığın artırılması, kadın
haklarının genişletilmesi, ticaret ve finans sektörlerinin reformu ile girişimciliğin ve serbest ticaretin teşvik edilmesi gibi amaçlar güdülmektedir.
Ayrıca, terörle mücadele kapsamında bölgedeki
radikal Đslamcı ve Amerikan karşıtı rejimlerin
ılımlı Đslami demokrasilerle değiştirilmesi, bölgenin kitle imhâ silahlarından arındırılması, ĐsrailFilistin/Arap sorununun iki devlet esasına göre
çözülmesi ve toplumların refah seviyelerinin artırılması amaçlanmaktadır.
BOP’un ikinci ve asıl hedefinin bölgedeki
enerji kaynaklarını ve bunların intikal yollarını
kontrol etmek olduğu söylenebilir. 20. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren bilinen dünya hâkimiyet
teorilerinden ayrı olarak ‘enerji kaynaklarını kontrol eden dünyayı kontrol eder’ anlayışına dayalı
yeni bir stratejik anlayış oluşmaya başlamıştır. Bu
açıdan, ABD için, kendi enerji ihtiyacını karşıla9
http://www2.unesco.org/wef/fr-press/fr_press-kit_arab.htm,
27/6/2006.
10
http://www.ilo.org/public/french/bureau/ins/papers/1995/
dp80/ch_1.htm, 30/06/2006.
11
http://www.mevic.org/papers/inet-mena.html, 9/07/2006.
12
ERHAN Çağrı Doç. Dr.
http://cumok.org/html/yazidilleri/ikansu/ortadakibüyükoyu
n.htm, 19/7/2006.
mak dışında, özellikle Avrupa’nın bağımlı olduğu
enerji kaynaklarını ve bunların geçiş yollarını
kontrol etmek, hem güvenliği sağlamak, hem de
gerektiğinde AB’yi kısıtlayabilmek açısından
hegemonyasını sürdürmesi için önemli hale
gelmiştir. Ayrıca Çin’in gittikçe artan enerji ihtiyacı üzerinde kontrol sağlamak da bu hegemonyanın güçlenmesine katkıda bulunabilecektir. Bu
iki ana hedefi gerçekleştirebilmek amacıyla ABD
Soğuk Savaş döneminde yapılandırılmış kuruluşların, özellikle de NATO’nun, BOP bölgesinin
hem askeri, hem de ekonomik olarak dönüştürülmesinde aktif görev almasını sağlamaya yönelik
yeni görev tanımlamaları oluşturmaya çalışmaktadır. Ayrıca, ABD’nin, NATO’yu, özellikle BOP
projesinin bir Amerikan projesi olduğu izlenimini
silmek amacıyla projenin uygulanmasına dahil
etmek istediği de düşünülmektedir.13
Ayrıca BOP’un açıklanmayan amaçları arasında
- Asya eksenli bir medeniyet başkaldırısının
önünü kapatmak,14
- Đsrail’in güvenliğini sağlamak ve Büyük Đsrail’i
kurmak ya da ABD’nin nihai hedefi Đsrail’i AB’nin
üyesi yapmak,15
- Petrol, silah satışı ve Euro-Dolar çekişmesi’nden 16 kazançlı çıkmak olarak yorumlayanlar da
pek de azımsanacak sayıda değil.17
Brzezinski’nin ‘Büyük Satranç Tahtası’nda 18
ve S. B. Cohen’in ‘Dünya Sisteminin Jeopolitiği’19
kitabında bu bölgenin önemi üzerinde ısrarla
durulmaktadır. Bu bölge Đslam, Çin ve Hint gibi
üç büyük medeniyetin birbirleri ile arakesit oluşturdukları, buluştukları bir bölgedir. Batı medeniyetinin burada ciddi bir varlığı yoktur. Bu coğrafya, kara, deniz ve hava ulaşımında stratejik geçitlere sahiptir. Dünyanın en zengin petrol ve doğal
gaz kaynakları bu bölgededir. Alternatif enerji
kaynakları bulunamadığı takdirde gelecekte de bu
üstünlüğü devam edecektir. Enerji açısından
Japonya %90,20 Batı Avrupa ise %7521 civarında
13
LATĐF Hüseyin, Yrd. Doç. Dr., Çelişkiler Projesi BOP ve
ABD’nin Türkiye’ye Biçtiği Rol, Bizimavrupa Yayınları,
Đstanbul, Ocak 2007, ss. 95-100.
14
ÖZTÜRK Đbrahim, Yard. Doç. Dr., Büyük Ortadoğu
Projesi Siyaset ve Đktisat Felsefesi, www.turkishtime.org,
28/6/2006.
15
LATĐF Hüseyin, Yrd. Doç. Dr., ibidem, s.103.
16
GÜLER, Ali Đhsan, Büyük Ortadoğu Projesi ve Bush
Doktrini.
17
KULOĞLU Armağan, E. Tümgeneral, ASAM Dergisi
Küresel Jeopolitik Değerlendirme Makalesi.
18
BRZEZĐNSKĐ, Büyük Satranç Tahtası, Đnkılâp Yayınları,
6. Basım, Đstanbul, 2005.
19
http://www.ekocerceve.com/basindanDetay.asp?yaziID
=329&yazarID=53, 28/8/2006.
20
http://www.jeopolsar.com/01/makale5.htm, 28/8/2006.
bu bölgeye bağımlıdır. ABD’nin enerji ihtiyacının
çok küçük bir bölümü bu bölgeden sağlanmaktadır.
Bölgenin en ilginç özelliği ise Amerikan
düşmanlığının her geçen gün artmasıdır. ABD
böyle bir gelişmeden ciddi rahatsızlık duymaktadır. Bu gelişimin büyük bir güç haline dönüşmeden kontrol edilmesini arzu etmektedir. ABD’nin
Yeni Güvenlik Stratejisi’ne göre düşman, herhangi bir politik rejim, şahıs, din veya ideoloji değildir. Düşman (terörizm), önyargılı, masumlara
karşı kullanılan, politik güdümlü şiddettir. Terörle
mücadelede, teröristlerle birlikte onlara yataklık
yapan, yardım edenlerle de savaşılacaktır ve ABD
gerektiğinde tek başına hareket etmekte tereddüt
etmeyecektir.
ABD’nin BOP’u gerçekleştirirken iki anlayışa
dayanmaktadır. Bunlardan birincisi; radikal içerik
taşıyan ve terörle anılan Đslam anlayışı iken diğeri
ise doğrudan ABD güdümünde davranan “ılımlı
Đslam” anlayışıdır. Aslında her ikisini de tasarlayan ve oluşturan ABD stratejileridir. Birincisi
ABD tarafından Soğuk Savaş döneminde geliştirilen “yeşil kuşak projesinden” geriye kalan ilişkilere dayalı olarak yapılandırılmıştır. El-Kaide
bunun simgesidir. Birinci anlayış, ABD’nin (ve
Batı’nın) askeri yöntemlere başvurabilmesi adına
uygun iş iklimi yaratmaktadır. Çünkü bir yere
istikrar götürebilme misyonunun yüklenilebilmesi
için oranın önce istikrasız olması gerekir. Bu
açıdan Đslam’ı terörle anma çabasının ABD stratejileri açısından özel bir yeri vardır. Son zamanlarda yaratılan karikatür krizleri de bunun bir parçasıdır.
Đkinci model olarak sunulan “ılımlı Đslam” ise
doğrudan, siyasal iradeye ABD çıkarları açısından
hükmedebilmenin çabasıdır. Hıristiyan emperyalizminin Đslam coğrafyasında temsilidir. “Ilımlı
Đslam” ABD çıkarlarını baş tacı eden Đslam’ın
özüyle değil ABD’nin sömürü düzeniyle iç içe
olan anlayıştır. “Ilımlı Đslam”; bağımsızlık ruhunu
köreltmeyi, bölgesinde dayanışma ve milli devlet
modeline dayalı üniter yapıları zayıflatmayı ve
giderek atomize etmeyi hedefleyen siyasal bir modeldir. Bu modelin uygulama araçlarının başında
“dinler arası diyalog” gelmektedir. Türkiye’yi hedef seçen diyalog çabası, BOP’un sivil yöntemlerinin uygulama araçları arasındadır.22
Đşte tam da bu noktada ABD, Türkiye’nin hem
coğrafi hem kültürel olarak bölgeye yakınlığı
sebebiyle Türkiye’ye çeşitli görevler ve roller
yüklemektedir. Bunların başında da bölge ülke21
22
LATĐF Hüseyin, Yrd. Doç. Dr., ibidem, s.19.
http://www.internetajans.com/default.asp?+=wa&wid=
3&aid=271.
959
lerine “model ülke” olma rolü gelmektedir. Ancak
böyle bir rol de Türkiye’deki çeşitli karar alıcılar
tarafından yorumlanmaktadır. Bunları ayrı ayrı
incelersek:
Zamanın Genelkurmay Đkinci Başkanı Orgeneral Đlker Başbuğ, 2004 Mart ayında ABD’deki
temasları sırasında, “Bazıları Türkiye için ‘ılımlı
Đslam’ devleti modeli” gibi kavramlar ortaya
atıyor. Oysa hem laik, hem ılımlı Đslam devleti bir
arada olmaz. “Türkiye’nin yapısı belli; laik, sosyal, hukuk devletiyiz. Böyle gelmiştir ve böyle
devam edecektir” diyordu. 23 Bunun üzerine bir
süre sonra Hükümet, Dışişleri Bakanlığı aracılığıyla hazırladığı bilgi notunda, Genelkurmay Başkanlığı’nın hassasiyetini dikkate alarak Türkiye’nin bu projede ‘model ülke’ olmak istemediği
görüşünü Washington’a iletti.24
Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer ise
Nisan 2006 de Harp Akademileri’nde verilen konferansta "Büyük Ortadoğu" olarak tanımlanan
coğrafyada “bir reform ve yenileme ihtiyacı olduğunu” kendisinin de zaten konuşmalarında ve
beyanlarında ifade ettiğini söylemiştir. Ancak bu
reform ve yenileme önceliğinin dışarıdan, başka
ülkelerce empoze edilmesi değil, bu ülkelerin
kendi iç dinamikleri sonucu ortaya çıkması gerektiği görüşünde olduğunu ifade ederek bu
çerçevede tabii ki Türkiye'nin "Büyük Ortadoğu
Projesi" olarak adlandırılan projenin bir hedef
ülkesi olmasının düşünülemeyeceğini belirtmiştir.25 Ayrıca bu reform ve yenileme gereksiniminden bahsederken, bölgede hüküm süren ve büyük
acılara yol açan Arap-Đsrail ve Irak Savaşı konusunda somut bir çözümün üretilmesi gerekliliğine
değinilmiştir. Bu yönde de bölge dışındaki bazı
ülkelerin de yardım ve katkılarının ve rollerinin
olduğunun unutulmamasının gerektiğini Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer konuşmalarında ve
beyanlarında vurgulamaktadır.26
Şu andaki Türk hükümeti açısından olaya
baktığımızda ise Erdoğan Hükümeti “Neo Osmanlıcılık” diye adlandırabileceğimiz bir politikayı
benimsemiş durumdadır. Bu politikaya göre Hükümet Osmanlı Devleti’nin eski etkinlik alanlarında yeniden söz sahibi olmak istemektedir.
Ancak özellikle Hamas’ın üst düzey yönetici-
23
http://www.byegem.gov.tr/YAYINLARIMIZDISBASIN
/2004/03/22*03*04.htm.
24
Hürriyet Gazetesi, 01.06.2004, www.hurriyet.com.tr,
16/8/2006.
25
Cumhuriyet, Đstanbul, “ Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet
Sezer’in 12 Nisan’da Harp Akademisi’nde yaptığı
konuşmanın tam metni”, Özel Ek, 23 Nisan 2006.
26
Cumhurbaşkanlığı Basını Bilgilendirme Toplantısı, 18
Haziran 2004.
960
lerinin ziyaretiyle27 ortaya yeni sorunlar çıkmıştır.
Türk Dış Politikasında “revizyonist karar alıcılar”
ile “statükocu kamuoyu oluşturucular” arasındaki
kırmızı çizgiler ile tartışma alanları bu yeni
sorunlar arasındadır.28
Türkiye, coğrafi olarak bölgenin tümüne etki
edebilecek bir konumda olan, demokratik, laik ve
bir hukuk devletidir. Türkiye, ABD’nin müttefiki,
NATO’nun üyesi, AB’nin aday üyesi, bölge
ülkeleri ile tarihi ve kültürel bağlantıları olan bir
ülkedir. Bu özelliklerinin yanında, halkının çoğunlukla müslüman olması, Türkiye’nin ABD
nezdinde projede etkili olabileceği düşüncesini
yaratmaktadır. Yakın tarihi ve kültürel bağlara
sahip olduğu bu bölgenin demokratik bir ortamda
daha yüksek bir refah düzeyine, barış ve istikrara
kavuşması Türkiye’nin menfaatinedir. Türkiye,
bugüne kadar bölge ülkeleriyle yaptığı temaslarda
daha hür, katılımcı, demokratik yapılar ile hukukun üstünlüğüne, insan haklarına dayanan, kaynakların verimli kullanılmasını ve şeffaflığı sağlayacak iyi yönetişim ilkelerini gözeten uygulamaların bölgede hayata geçirilmesi gerektiğini
ortaya koymaktadır. Genel hedefleri bakımından
BOP Projesi Türkiye’nin bölge için arzuladığı
değişim süreciyle örtüşmektedir. Büyük Ortadoğu
olarak adlandırılan bölgenin Türkiye’nin de paylaştığı çağdaş ve evrensel değerlerin yaşadığı bir
bölgeye dönüştürülmesi ve toplumsal kalkınma
düzeyinin geliştirilmesi yararlı olabilir. Fakat
Türkiye bu katkıları yaparken, belirgin bir şekilde
ABD tarafında yer alarak, cephe ve model ülke
olma konumuna gelmekten kaçınmalıdır. Aksi
taktirde bölge ülkeleri tarafından da tepki ile
karşılanabilir ve Türkiye hiç arzu edilmeyen bir
şekilde kendini terör olaylarının içinde de bulabilir. Türkiye durumu çok iyi analiz etmek, politika ve stratejilerini ona göre belirlemek durumundadır.
Başka bir açıdan bakıldığında ise ABD’nin
BOP çerçevesinde uluslararası meşruiyeti sağlamak ve projenin maliyetini karşılamak amacıyla
NATO’yu da devreye sokmaya çalıştığını görmekteyiz: "Ortadoğu'daki tehditlerin ortadan kaldırabilmesi, ancak NATO'nun Soğuk Savaş döneminde
SSCB'ye karşı uyguladığı gibi uzun soluklu ve
kapsamlı bir proje ile mümkün olabilir. Ortadoğu,
yeni muhafazakarların savunduğu gibi güç kullanılarak dönüştürülemez, bu dönüşüm ancak
Avrupalı müttefiklerle de işbirliği yapılarak ve
ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal boyutları da
içeren kapsamlı bir projeyle mümkün olabilir".29
27
16-17 Şubat 2006.
EROL Mehmet Seyfettin, Stratejik Analiz, Mart 2006, s. 98.
29
Washington Post, "The Neo liberal Take On The Middle
East" (Ortadoğu'nun Neoliberal Açıdan Ele Alınışı), 22
Haziran 2003.
28
Görüldüğü gibi ABD, NATO'ya yeni bir
misyon yüklemeye çalışmaktadır. 24 Ekim 2003'de Prag'da gerçekleştirilen 'NATO ve Büyük
Ortadoğu' adlı konferansta NATO Konseyi Daimi
Üyesi R. Nicholas Burns, bir savunma örgütü olan
NATO'nun Büyük Ortadoğu'da konuşlanmasının
zorunlu olduğunu söylemektedir. "Soğuk Savaş
boyunca Batı Avrupa'yı koruma adına Batı Avrupa'da bir kıta ordusu yapılandırdık. Avrupa ve
Kuzey Amerika hala NATO'nun güvencesi altındadır. Fakat Batı veya Orta Avrupa'da ya da
Kuzey Amerika'da oturarak bu işi yapabileceğimize inanmıyoruz. Hem kavramsal yönelimimizle hem de askeri gücümüzle doğuya ve güneye
konuşlanmak zorundayız. NATO'nun geleceğinin
Doğuda ve Güneyde olduğuna inanıyoruz. Bu da
Büyük Ortadoğu'dur”.30
Ancak son aylarda, BOP'tan vazgeçilerek,
daha "Pragmatik" politikalar geliştirilmesini isteyenlerin sesleri daha da gür yükselmeye, asıl
önemlisi daha çok destek bulmaya başladı. Çünkü
gerekçeleri epey güçlü: BOP kapsamında nereye
el atıldıysa, hesapta olmayan tablolarla karşılaşıldı. Irak “demokrasiyle tanıştırılıyor” denerek
ülke büyük bir yıkılma ve parçalanma kaosunun
içine sürüklendi; ama sandıktan din devleti isteyenler çıktı. Filistin'de emsal oluşturacak kadar
şeffaf seçimlerde, Đslam devleti kurmayı hedefleyen Hamas silip süpürdü. Mısır'da Başkan
Mübarek, ABD'nin baskılarıyla genel seçimlerde
çoğulculuğa razı oldu, Müslüman Kardeşler
herkesi şok eden başarıya ulaştı.31 Dahası BOP'a,
yani ABD müdahalesine tepki, kitleleri daha da
radikalleştirdi. Đran'da Mahmud Ahmedinecad'ın
seçilmesi de bu duruma en güzel örneklerden
birini teşkil etmektedir.32
30
Đdem.
7 Aralık 2005’te sonuçlanan üç aşamalı Halk Meclisi
seçimlerinde Müslüman Kardeşler Örgütü büyük bir başarı
yakalamıştır. Amacı Mısır’da Đslami bir devlet kurmak olan
örgüt kuruluşunun ilk yıllarında (1950’lerde) bu hedefi
şiddet kullanarak gerçekleştirme yoluna gitti. 1970’lerden
beri ılımlı bir Đslami örgüttür. Ancak hedefinde bir sapma
yoktur. (YASEEN Shadan, “Müslüman Kardeşler’in Yükselişi Düşündürüyor”, Stratejik Analiz, Ocak 2006, ss.10–
11).
32
Đran’daki Radikal Muhafazakâr gruptan olan Ahmedinecad
ABD karşıtlığı ile bilinmektedir. ABD gündeminde ise
Đran’ın nükleer programı vardır. Eğer Đran bu programdan
vazgeçmezse ABD müdahelesi kaçınılmaz gibi gözükmektedir. Bu durumda Đran’ın bu programını uygulaması
1990’lardaki gibi uyumlu davranmasıyla gerçekleşemeyeceğinden Ahmedinecad, Batı’ya karşı radikal üslup
takınmıştır. “Radikal Muhafazakârlara göre Đran gibi
ABD’nin hedef listesinde olan ülkelerin küresel sistemde
yaşama şansı uyuma değil güce bağlıdır”. (KESKĐN Arif,”
Devrim Đçinde Yeni Bir Devrim Arayışı: Ahmedinejat ve
Radikal Muhafazakâr Akım, Stratejik Analiz, Ocak 2006,
s.64).
31
Projenin Ortadoğu’da soğuk bir şekilde ve
infialle karşılanmasının sebebi ABD’nin tek taraflı
hareket etmesi bölge ülkeleri ile görüş alışverişinde bulunmaması projenin Filistin-Đsrail ihtilafı
çözümlenmeden ve Irak’ta bir iç barış tesis edilmeden ortaya atılmasıdır.
Tüm bunlara 2006 yazında Đsrail’in iki askerinin kaçırılmasını bahane ederek Lübnan’a girmesini Lübnan’ın 1970 Đç Savaşı sonrasında yeniden inşa edilen alt yapısının tamamen çökertilmesiyle oluşan sorunları da eklemek gerekmektedir.
SONUÇ
BOP’ta ABD’nin Türkiye’ye nasıl anlamda
bir rol biçtiği yukarıdaki açıklamalarımızla
anlaşılmaktadır. Şu anki haliyle ılımlı Đslam teriminde vücut bulan bu rolün Türkiye’nin çıkarlarına ve laik demokratik yapısına aykırılığı
ortadadır. Türk demokrasisi, geleneksel kültürü
içinde yoğrulmuş, dini ve etnik yapılanmaya izin
vermeyen siyasi modeli ile Đslam toplumlarına en
güzel örneği teşkil etmektedir. ABD’nin projesinin öngörülerinden birisi de, demokrasinin büyük
bir devletin gözetiminde etnik ya da dini topluluklara dayanarak, küçük ulus devletleri içerisinde
yerleşmesini sağlamaktır. Bu anlamda BOP Türkiye’nin üniter devlet yapısına ciddi bir tehdit olarak
ortaya çıkmaktadır.
Türkiye bu bölgede kendi ağırlığını hissettiremezse, bölgeye yönelik politikalardan kendini
soyutlayarak sadece tehdit algılamasını dillendirerek zamanını tüketecektir. Ortadoğu’da sınırların
değişmesi Türkiye’yi ve tüm bölgeyi derinden etkiler. Böylesine bir konjonktürde mevcut
statükonun korunmasında fayda var.
Türkiye, BOP’ta hedef ülkeler arasında sayılmamalıdır. BOP’tan yararlanacak değil ona katkıda bulunacak bir ülkedir ve bu şekilde algılanmalıdır. Temmuz ayının son günlerinde ABD
Dışişleri Bakanı Rice tarafından açıklanan Stratejik Vizyon Belgesinde “yeni bir Ortadoğu kurulmasında Türkiye’nin -hükümetin verdiği sözler
nedeniyle- merkezde yer alacağını ortaya koyuyor.” 33 Bu ifade biçimi daha önce BOP kapsamında hedeflenen; bölge ülkelerinde rejimlerin
değiştirilerek uluslararası sistemle uyumlu hale
getirilebilmesi için Türkiye’nin “laik ılımlı Đslam”
ülkesi olarak Ortadoğu ülkelerine örnek gösterilmesi fikrine uygun düşmektedir.
Fakat şimdiki aşamada Türkiye’nin BOP’a
dikkatli yaklaşması projenin dayatmacı bir üslupla
sunulmasının yanlış olacağını belirtmesi böyle bir
33
Cumhuriyet Gazetesi, 29 Temmuz 2006.
961
algılamanın bölge ülkelerini tedirgin edeceği uyarısında bulunması gerekmektedir.
Sonuç olarak, ABD tarafından ortaya atılan ve
tek kutuplu dünya düzeninin hegemon gücü olma
sıfatıyla dünyayı kontrol altına almayı politika
olarak hedefleyen bu konseptin iki ana maksadının
olduğu değerlendirilmektedir. Bunlardan birincisi,
enerji kaynakları ve bunun intikal yollarını kontrol
etmek, ikincisi ise; terör, uyuşturucu ve silah kaçakçılığı, kitlesel göç hareketleri, kitle imha
silahlarının yayılması gibi yeni tehdit algılamalarının kaynaklandığı bölge olarak kabul edilen
Daha Büyük Orta Doğu’daki ülkelere demokrasi,
hukuk anlayışı, serbest piyasa ekonomisi ve hürriyet getirip onların uluslararası sisteme uyumunu
kolaylaşacaktır diye takdim edilen bu projeden
Türkiye ulusal çıkarları doğrultusunda hareket
etmeli ve BOP’tan Atatürkçü, laik, demokratik
kimliğinden ödün vermeden en üst düzeyde
faydalanmalıdır.
962
GLOBALIZATION AND INTERNATIONAL SECURITY
PhD, Asst. Professor Dr. Giray Saynur BOZKURT
Sakarya University,
Faculty of Economics and Administrative Sciences
Department of International Relations
ABSTRACT
The end of the Cold War, the breakup of the Soviet Empire, the emerging power of rogue nations, the rise of transnational
terrorist threats, and other equally destabilizing geopolitical events -- accompanied by revolutionary advances in science and
technology -- are transforming our vision of 21st century security needs and military strategy. At the same time, rapid
globalization of defense industries and the increasing importance of coalition warfare are creating issues that the United States and
its partners must face in the immediate future. Two fundamental geopolitical changes seem clear: first, we will see more short,
intense regional conflicts (often followed by extended periods of peacekeeping). And, second, military will seek to project power
without putting a large number of forces at risk. Technology has also enabled us to reduce dramatically our response time as
geopolitical events warrant. This is particularly true in the case of transnationals and international terrorist organizations -because they are willing to sacrifice themselves and their own civilian populations, as well as hostile civilian populations, to
achieve their objectives. Globalization is taking place rapidly. The developments since 11 September 2001 have not
fundamentally changed this process. Trade and foreign direct investments are increasing in terms of domestic production.
Information spreads around the globe in real time.
This work introduces recent research and debates on the national and international security, perception of threats and terror in
the process of globalization. What is understood by globalization? What are the dimensions of globalization? What are the
problems in the process of globalization? What is understood from security? How does the globalization process affect the
perceptions of threats and security? How does terrorism change in the altering world? Why and how must we fight against
terrorism? These are the type of questions we will mention. The aim of this work is to introduce these major concepts, arguments,
and empirical evidence in the debate, and thus to give useful starting points for further inquiries of the subject.
Key words: Globalization, international security, world, global terror
With the start of 21st century in the new
changing and developing environment Globalization becomes one of the most mentioned concepts
in the world. First of all Globalization is a fact and
being against it or to side with it doesn’t state
meaningful manner. According to its expansion it
can be expressed as a fact of philosophy and
application of thinking the world as a single
country, acceptance of the current borders and
restrictions of the states as nonexistent, developing
and carrying out every kind of economical and
social contact freely without drawbacks. 1
Economists summarize this as a single world
market and details it with the terms as freeprecisely liberal trade, free market economy, new
economy, global economy, global capital.2
Globalization becomes as a widely used
concept in 1990’s. Just as imperialism, merchantalism, period of Cold War and the period between
the two wars are the periods expressed in the
world history so the concept of globalization is
used to express the time period we are in.
According to some people globalization is an
ideology, for some others it is a world project or a
time period evolving for 400 years. 3 Though
different definitions can be made by different
disciplines, the concept of globalization can be
defined as a process expressing an increase and
intensification of interactions and interrelations
among the world people as a result of high and
rapid developments in the communication,
information, transportation and economic fields
with the 1980’s. 4 In this process, in the international system beside the nations being the main
actors of the system, many other actors also begin
to take dynamic roles.5 These other actors can be
classified as multinational and transnational trade
companies, international organizations, international civil societies, constraint groups, regional
integrations, terror and organized crime organizations.
With the end of Cold War period lasting more
than 40 years, unhinderable storm of change
blowing in every direction headed towards to
shake and eradicate most of the parameters that
we assimilate, are accustomed to and base our
3
4
1
2
Kemal Girgin- Işık Biren, 21. Yüzyıl Perspektifinde Dünya
Siyaseti, Đstanbul 2002, p.81.
Anthony Giddens, Elimizden Kaçıp Giden Dünya, Alfa
Press, Đstanbul 2000, p.23.
5
Paul Hirst-Graham Thompson, Küreselleşme Sorgulanıyor,
Ankara 2003, p.209
John Hoffman, Beyond The State, Polity Press, Cambridge
1995, p.1.
Serkan Yardımcı, “Küreselleşmenin Güvenliğe 'Olumsuz'
Etkileri”, http://www.turkishweekly.net/turkce/yorum.php
?id=44, p.1
963
political, economical and security strategies on as
if justifying the saying “It will never be the same
again”. But it is also a fact that not all the
countries in the world are ready to fulfill the
economical, political and security criterions of
globalization. In order to benefit from globalization and to take effective results adventageous
to mankind it is a must to have sufficient
economic power, to have appropriate politic,
social, cultural, law arrengements and to have well
established functional education.6
It attracts attention that with the process of
globalization the concept of power which was
determined before via the parameters like military
possibilities and economic capacities now means
more of the capability of reaching and processing
knowledge.7 The reason for this is in the process
of globalization human factor becomes to be the
most important thing. Countries capable of
benefiting utmost from human resources, become
to influence political applications, economy
policies and security strategies of other countries.
(My general concern that I want to emphasize here
is the security aspect of globalization and the
effect of it on the newly reshaping international
security architecture accordingly.)
If it is thought that history is an advancing
plane teleologically then by no doubt globalization
is a step headed forward. Of course there will be
problems that will be brought by globalization.
But if these problems builds up with the reflex of
being against the fact, this manner will be far
away from realism. Globalization will mean a
change in the political, cultural and social
processes. This change process makes the known
ideological approaches invalid. The important
attitude is to accept that globalization is an actual
situation. In this process making “designation of
the situation” more important than being against it
or to side with it, it will be a realistic and
constructive manner to strive to increase the
benefits of the new situation and to minimize the
negativeness. And again giving preference to
negativities of the situation revealed by
globalization and drawing pessimistic picture will
not add more than bringing along with a nihilistic
manner. 8 In order to continue a meaningful life
mankind needs to be hopeful for future. In this
6
Anthony D. Smith, “Towards a Global Culture?”, Global
Culture, Edit;M. Featherstone , Sage Publications, London
1993, p.127, 177.
7 Deborah Wheller, “Global Culture or Cultural Clash”,
Communication Research, Volume:25, August 1999, p.359.
8
Şenol Baştürk, “Bir Olgu Olarak Küreselleşme”,
http://www.isguc.org/ senol1.htm.
964
aspect globalization may be a good experience.
Though up to today the economical dimension of
globalization is considered, globalization can not
be considered only with this dimension. As
besides its economical dimension its political and
cultural dimensions must also be well understood.
Economical, social and political problems like
poverty, unemployment, injustice and the gap
between the poor and the wealthy need solution.
In the basis of society these issues being unable to
be solved creates a big insecurity. It is an
inevitable fact that world has to face security
issues and new threat elements, the outcomes of
globalization. In this aspect the issue of security
becomes one of the most important components of
globalization.9
Developments in the security environment
pave the way for big changes in security
strategies. Especially the international terrorism
makes it obligatory the transformation of strategic
thinking from defence depending on geographical
borders to defence independent from geographical
borders.This transformation means a transition
from conventional war to asymmetrical war. In
this scope it gains importance of what is
understood from the security concept, what are its
dimensions and the interrelations among these
dimensions. Security can be described as
someone’s, a society’s or something’s state of
being away from danger, feeling of being safe.The
external dimension of security can be classified as
personal, national and international. In the
personal security scope it is goverments’ basic
function to make secure the lives, freedom, real
property and prosperity of citizens. Individual
security is the main target.10
Continuance of the state, security of the
individuals and providing prosperity of the nation
are related with national security. And
international security cause the security concept to
earn a global dimension. Success of the struggle
against terrorism depends upon the equilibrium
among these three dimensions of security. While
constituting this equilibrium, the balance must be
kept between the threat against individual security
and individual freedom, the threat against national
security and state’s democratic construction, the
threat against the international system and
international system’s law regulations. Individual
benefits and national benefits, national benefits
9
10
Mike Featherstone, Postmodernizm ve Tüketim Kültürü,
Ayrıntı Press, Đstanbul 1996, p.94.
Đhsan Bal, “Küresel Çağ: Güvenlik, Tehdit ve Đstihbaratın
Değişen Seyri”, http://www.usakgundem.com/yazarlar.php
?type=1&id=201, 2006
and international benefits must be carried out in
the same direction. Providing individual security
depends upon providing national security and
providing national security depends upon
providing international security. In the global
frame it is an obligation to consider other nations’
security requirements.11
Due to its nature while globalization and its
actors desire to demolish the borders, security
requirements necessitates closure of the borders and
control of who or what is entering in. With
globalization, perception of threat against the
concept of security has also changed. A conflict,
crisis or war environment occuring somewhere on
earth doesn’t remain restricted and attracts attention
of the whole world. As technology, economy, and
knowledge globalize, conflicts experienced in the
country or at least results of them also globalize.
Nowadays, though the methods used to approach
events are different, international security and
natioanal interior security interacts with each other
in an increasing manner.
After the period of Cold War, the softening
process (détant) beginning with elimination of the
bipolar construction of international system causes
states which were formerly descibing eachother
“the other”, to head towards cooperation in many
fields before all else in the economical field.
Today in the spot reached the intensified
cooperation and the mutual dependence make the
economic bill of a likely war quite unaffordable.
Depending on this, nowadays the perception of
war has gone away from the frame designated as
“continuation of policy with different means”. 12
States are in the search for dissolving the matters
among them generally without using military
power. In spite of these alterations and improvements, it cannot be claimed that world peace is
procured. The reason of this first of all lies in that
the countries have not developed a common threat
perception. Well developed countries’ and less
developed ones’ or undeveloped countries’ threat
perceptions can conflict with each other in some
circumstances. And in some cases well developed
countries attempt to insist on their threat
perceptions to well or less developed countries
without taking into consideration of their own
realities. Imported threat perceptions are mostly
accepted by the countries belonging to the
mentioned groups via the fear of being faced with
politic, economic, and social obligations and the
11
12
Dedeoğlu, Beril, Uluslararası Güvenlik ve Strateji, Derin
Yayınevi, Đstanbul 2003, p.9,12.
Atilla Sandıklı, “Uluslararası Sistem, Küreselleşme ve
Terörizm”, Stratejik Öngörü Journal, TASAM, Vol. 7,
2005, p. 3
hesitation of being exploited for readily existent
economic and social sensitivities. This progress
which can be evaluated as a reflection of
dependence brought together with globalization to
the dimension of security, affects the national
security of weak countries in a negative manner.13
Another effect of globalization on the security
dimension is to cause war to earn a new definition.
While democracies of well developed countries
which have the chance to give a direction to
globalization process and contribute actively, are
purified from the compulsions directed to war
when relations among them are under consideration, the side which found itself passive rather
than active in response to globalization and in this
direction perceived globalization as a threat
headed towards its national existence does still see
war as an applicable tool. Nowadays, when it is
taken into consideration that the probability of a
poor country’s inclusion or exposure to a violent
conflict is 85 times more than a wealthy country,
the dimensions of the gap between them may be
well imagined.
Another situation that globalization pave the
way for is that it became harder to guess the
answers of the questions “who is the enemy?,
where is the enemy?, by means of what?, what can
it do?”. “Asymmetric threat” defined as the threat
headad towards benefiting from the weaknesses of
the object though the attacker is weaker than the
object relatively, has increased the probability of
being faced by a sudden and unprepared assault.
The asymmetric assault however much is defined
by West as “the threat directed to mighty by the
weak”, it can be directed from the weak to mighty
via different ways like economic assault, inciting
ethnic differences, and triggers uneasiness in the
economic, politic and social systems.
Globalization directs us to think and define
again the concept of security and in this context
cause the differentiation of current security issues.
The security understanding which was formerly
attached to nations and nations’ sovereignty,
leaves its place to the necessity that all the factors
causing citizens to feel deprived of security must
be taken care by governments. Mass destruction
weapons, terrorism, environmental problems,
social inequality, emigration, organized crime, and
components creating threat like HIV-AIDS, force
the states to inspect once more what is meant by
13
Jacques S. Gansler, “Globalization and National Security;
Issues and Trends”,
http://www.acq.osd.mil/ousda/speech/globalsecurity.htm
965
the concepts “national security” and “national
benefits”.14
As for to conclude the subject, the situation
revealed shows that the elements creating threat in
the influence of globalization begin to cross the
borders. It is understood that the way of effective
fight with these issues is to build up global
reaction. Nowadays a global society that the
whole mankind felt to be belonging to is not yet
formed and the system of the states goes on. And
the system of the states occasionally causes break
outs of mutual crisis of trust. Because of this, the
new architecture of international security besides
taking achievement of international security as a
goal must also be heading towards bringing up
mutual trust atmosphere along with it. A project
that will bring mankind and common merits
together, can be built ever without doubt upon the
basis of extreme devotion, politic determination
and stability.
Reflections of threat perceptions in global
dimension to security dimension are quite
different in well developed and less developed
countries. It is a fact which must be accepted that
less developed countries are in the position of
countries where security considerations are
reflected to them by mighty countries rather than
reflecting security understandings to mighty
countries. Because of this it needs to be
emphasized on the security understandings and
applications reflected to less developed countries
by the mighty countries in the global dimension.
First of all it needs to be emphasized on the threat
perceptions of developed countries. What are the
threat perceptions of these countries?
Primarily, for these countries every obstacle
and negative approach against the preservation of
reached wealth level and increasing this level are
perceived as a threat. Secondarily, the terrorist
activities are menace that directly threaten their
national benefits and social orders. However,
some mighty countries accept some terrorist
activities that do not give harm to their social and
economic benefits not as a perception of threat but
as activities that must be supported as long as they
fit to their benefits.This matter may be seen in
some countries as a fact that triggers terrorism.
Thirdly,while illegal immigration , population
motion and narcotic traffic are perceived as
14
Çağrı Erhan, “Çok Taraflı Đşbirliğine Geçiş Sürecinde
Tehdit Algılamaları ve Uluslararası Mukabele Yöntemleri”, Küreselleşme ve Uluslararası Güvenlik, SAREM,
Ankara 2003, pp.77-94;
“Küreselleşme Döneminin
Tehditleriyle
Mücadele”,
http://www.stradigma.com
/turkce/haziran2003/makale_01.html
966
important threats, in global dimension they
pretended not to see that these activities are
encouraged with their legal arrangements and
internal dynamics. In the fourth place, the mighty
countries on the one hand own every kind of mass
destruction weapons and on the other hand accuse
other countries trying to have these opportunities
as being a threat in the regional and global context
and naturally perceive the use of whole mass
destruction weapons which have a terrorist goal as
a menace.
All of these are the facts of the world we
lived. In response to these, when we look at the
threat perceptions of developing countries or
undeveloped countries, a totaly different view
appears. First of all, we can see that the security
policies of these countries largely depend upon
imported threat perceptions. Though such kind of
appraches go mostly against the national benefits,
the application obligation may give harm to these
countries. Secondarily, in the era we live,
developing countries are under the threat of
political, economical and social sanctions rather
than military power. Thirdly, global economic
manipulations, exploitation of economic sensitivities, exploitation of countries’ interior ethnic
sensitivities, and transformation of these subjects
to political insistences form the most important
threat perceptions for these countries. Here, how
the developing countries will be arranging their
defence policies (according to threat perceptions
insisted by mighty countries or according to
subjects mentioned above) is the vital subject.
These subjects must be thought seriously. It must
not be forgotten that yet many nations are
enslaved of various dreads. People living in
developed countries fear of terror, unemployment,
immigration, and economic crisis and wait for rest
of the world to take active part in solving these
problems. On the other hand the developing
countries have dreads because of various reasons.
The reasons for their fear are the problems like
terror, economic distress, inequity of the income
distrubution, starvation, education and health. And
in a way they hold the developed countries
responsible for this situation and wish them to
begin to act to change the existing system.
However, it must be stated that a determination for
solving the problems in a common way and a
tolerance environment among the cultures are not
yet formed.
Globalization and Terrorism
Terrorism, environmental threats, international
crime organizations, global epidemic diseases, production and spread of mass destruction weapons,
regional conflicts with ethnic and religious basis,
illegal immigrations and the influence of all of
these on the neighbouring countries and the
international society are the threats that we are
facing today and these threats affect our world.
Nowadays terrorism and the other threat perceptions are frequently discussed in the international
public opinion. After the end of the Cold War
period, the new threats which are either absent
before or forgotten in the past come into existence
with altering qualities. And this causes the states to
review their threat definitions and perceptions and
to accelerate their efforts in forming effective
security structures aimed at setting aside these
threats.15
Terrorism can be defined as the use of
violence usually directed to innocent people and
wealth in order to force the governments and
societies to a certain direction to reach politic,
religious or ideologic goals. 16 Terrorism also
changes with the altering world conditions.
Improvement of mass communication tools,
sensational news of media, internet and support
provided by states, help the terrorists to increase
their activities to voice themselves more.
Terrorism can be used as a foreign policy tool
by states. According to point of view of less
developed and developing countries, terrorism
comes out as a method targeting to eliminate the
lack of harmony between the goal and the tool, as
these states have big foreign policy targets but
lack enough power to fulfill them. And according
to point of view of mighty countries terrorism can
be a tool to be used to gain more activity to the
politic power they own and to maximize their
benefits. Besides, in the international field
terrorism may become a tool for the policy of
countries on the terror victim country.17
Nowadays terrorism and the other threat
perceptions are frequently discussed in the
international public opinion. After the end of the
Cold War new threats which are either absent
before or forgotten in the past appear with
changing qualities.
However, in any case the reason is, terrorism
being a crime of humanity comes into a state that
treatens the world peace and stability ever more.
From now on terrorism is a global matter. It must
not be attributed to any religion, culture or ethnic
group. The terrorist assaults lived on 11 September
15
16
17
Walter Laguer, “Reflections on Terrorism”, Foreign
Affairs, 1986, Volume 65, p. 88.
Walter Lagueur, Terrorism, USA 1977, p.6
Tayyar Arı, Uluslararası Đlişkiler ve Dış Politika, Alfa
Press, Đstanbul 2001, p.486.
2001 in U.S.A. showed that from now on it has
never been so much difficult as today to guess the
enemy is who, when, where, by which means and
what harm can be done.18 Furthermore this event
instill the idea to terror organizations that it may
be possible to accomplish the difficult operations,
and give them an adventuresome courage.19
For this reason termination of terror is a
universal responsibility of mankind. This period we
are in now necessitates a more close and permanent
cooperation. Whenever the whole countries are not
in a state of common understanding and attitude,
unfortunately terror will continue to hurt more.
Because of the threats encountered, the terror
threat must be considered ever more. Terror has a
significant place in the perception of asymmetric
threat. When we examine the terror activities,
some realities are exposed. The first one of these,
terror is a result of widespread social, economical,
and ideological lack of satisfaction. Secondarily,
in terror there is undoubtedly a triggering effect of
foreign support. Thirdly, terror activities which
are not supported by foreign countries can never
be long lived. Fourthly, internal dynamics and
supporters of terror which is supported by foreign
countries, are the most important factors
maintaining the continuance of terror. And the
fifth one is that the universal merits in the global
context can be accepted as a legal foundation and
tool of terror in developing countries.20
Globalization has not changed the fundamental principles of terrorism. However, on one hand
it cause terror to gain more destructive capacity
and on the other hand it cause terror to develop
complex relations. From the beginning of its
existence till today terrorism briefly aimed the
following: To give politic messages by showing to
the remainders what had happened to the terror
victims. To accomplish this, terror organizations
use every kind of tool like violence and horror in
order to drag humans into insecurity, to intimidate
them and to do permanent harm to their minds.
The terrorists performing these, being aware of
their own weaknesses have to act secretly. Thus
they perform sly, merciless and
surprise
18
19
20
Adem Kayacı, “Uluslararası Terörizm ve 11 Eylül 2001’de
ABD’ye Yapılan Terörist Saldırılar Sonrası Yaşanan
Gelişmeler”,
http://www.caginpolisi.com.tr/6/40-4142.htm
Beril Dedeoğlu, “ABD’nin 21. Yüzyıl Stratejisi ve Olası
Küresel Etkileri”, 2023 Journal, November, pp.26-32, 2002,
http://www.haberbilgi.com/haber/amerika/2230211/strateji.html
Atilla Sandıklı, “Uluslararası Sistem, Küreselleşme ve
Terörizm”, Stratejik Öngörü Journal, TASAM, Vol. 7,
2005, p. 3
967
containing actions. Unfortunately globalization
presents new opportunities and tools to terrorists
to realize their goals.
How must be the recent international system’s
way of fighting against global terror?
As terror gained a global dimension, first of
all today’s international system must provide a
common definition of terror and must have
international cooperation in the fight against
terror. The oligarchic constructure formed
primarily by the only super power U.S.A. and
major states must blame terror and must designate
fighting with terror as a goal. By no means it must
not be gone into coopeeration with terror
organizations and these organizations must not be
supported.
An international information network must be
established so that the terror organizations are
hindered to act secretly, and a firm international
cooperation in this area must be provided. Under
the control of U.N. (United Nations), forces to
fight with terror must be formed and placed to the
regions where the international system’s inspections are insufficient. By this way organization
and strengthening of the terror groups by settling
to these regions must be hindered.
The international system must not serve only
to the endless and inexhaustible lusts of the
oligarchic constructure directing the system. A
more justly and straightforward international
system must be developed. Democratic methods
and superiority of the law must not only be the
tools for the oligarchic structure to reach its
benefits, goals and targets but also they must be
restrictions brought for them.
Besides, the problems of the world nations
negatively affected from the new international
international system and globalization, must be
dealt with. The wealthy oligarchic constructure
must develop projects that may solve the problems
of the poor countries that get poorer gradually.
In the fight against terror, international firms
and international civil society organizations must
undertake important missions together with the
states the main actors of the international system.
Like states, international firms and international
civil society organizations also must not use terror
as a tool to realize their benefits, goals and targets
and must give support in the fight against terror by
integrating to international system in every field.
International media must avoid to produce
publications that will give support to terror or
demonstrate it as rightful. Publications containing
the themes that the secret of success in the fight
against terror would be possible only if whole
968
nations act together, must be produced. Besides by
attracting attention to the unjusty and dishonest
sides of the new international system, the
oligarchic constructure must be directed to solve
these problems.21
Globalization has created a power multiplier
effect on the capacity of terror organizations.
Because of globalization terrorist abilities of
giving harm, making an action and being mobile
will continue to increase gradually. In the future
the fight between the terrorists and the ones who
are willing to hinder them will continue. The side
who perceives globalization better, who transforms itself the fastest according to the direction
that world will go, will get advantage in the fight.
In the fight against terrorism time and speed are
the most important factors. The side that notices
and understands at the right time the effects and
advantages of globalization will win this race.
Conclusion
Nowadays globalization has become one of
the most used concepts even in daily life. Though
it is widely used, it doesn’t have a definition that
everyone has come to an agreement on it.
Everybody interprets the concept in a different
way according to their self general philosophy of
life and self thought. Rapid changes and
transformations from 1960’s up to today are the
most common known meaning.
When all the dimensions of globalization are
considered it is understood that it is a concept
which covers the subjects seeming to be different
from each other however interrelated with each
other like development of economical cultural and
political relations among the countries, better
recognition of beliefs and expectations of different
societies and cultures, intensifying the relations
among the nations.
Generally it is possible to describe
globalization in its shortest way as the main
propulsive power behind the rapid economical,
political and cultural changes and transformations
which reshape the world society and order.
Development of technology in an increasing
manner, increasing effect of the multinational
firms over the states, emergence of the individual
as a matter of primary importance with the neoliberal ideology, augmentation of problems in
global scale some more everyday, play important
role in the globalization process.
21
Nihat Ali Özcan, “Küreselleşme Bağlamında Terörizmle
Mücadele”, Küreselleşme ve Uluslararası Güvenlik
Bildirileri, SAREM, Ankara 2003, pp.95-100.
Though up to today the economical dimension
of globalization is considered, globalization can
not be considered only with this dimension. As
besides its economical dimension its political and
cultural dimensions must also be well understood.
Economic, social and politic problems like
poverty, unemployment, injustice and the gap
between the poor and the wealthy need solution.
In the basis of society these issues being unable to
be solved creates a big insecurity.22
In globalization dominating every stage of
life, the matter of “security and threat perceptions”
becomes an important dimension in recent years.
The rivalry understanding of the major states in
the field of military power in the Cold War period
has changed in the atmosphere formed after the
Cold War period and international security problems
has to face new threats. Variation is the first of the
conceptual joint points between globalization and
facts of security. In this era one of the biggest
problems handled in the security studies cover the
change processes and the uncertainties that these
processes can form in the global merits.
Since security is generally understood as
manifestation of general control and stability,
protection and management of the present order
and adaptation to this order has become one of the
primary goals of international actors. Changing
conditions and instabilities appearing as a result of
this has been the leading research subjects for
security studies.
In the Cold War period, not to let the
bickering between the two super powers transform
to an armed fight was security. With the end of
Cold War it is understood that the biggest threat to
international security doesn’t get its source from
the countries but from the reasons like nuclear
war, global problems, gaps in the life standards
inside the country and among the countries.
Nowadays the dominating international
system is an extension of the years 1980’s when
the bipolar equilibrium system is spoiled in great
measure and U.S.S.R. begins to lose power. While
U.S.A. and U.S.S.R. were the two international
power facts filling the power gap that appears
after the Cold War, The situation has changed in
1980’s and U.S.A. remains to be the only super
power in the international system with the
demolition of Berlin Wall, U.S.S.R.’s loss of place
in the international system and finally with
disintegration of U.S.S.R..23
In this context, with the two important events
that deeply affect the international system and the
security strategies (first of them is the demolition
of Berlin Wall and the ending of Cold War, and
the other one is terror assaults to Twin Towers on
September 11th) it can be said that in the changing
international atmosphere according to today’s
conditions, changes have occured in the threat
perceptions profile defining the security problem.
Decrease in the military threats because of the
reasons like economical benefits and political
approaches cause new threats to appear. Social,
economical and political threats are felt quite
strongly in many places of the world.24
For example U.S.A.’s becoming dominant
power after the Cold War, desire to protect this
location and by disregarding the international laws
especially after the assaults on September 11th
interference to the places where U.S.A.’s benefits
are threatened, constitutes a great threat. Besides
terrorism’s gain of an international dimension and
use of it as a foreign policy tool threatens the
security in international field. 25 After the Cold
War subjects like the increase in conventional and
mass destruction weapons, the increase in
international crime organizations, and the increase
in epidemic diseases in the poor regions of the
world and the influence of this state to political
stability of the countries also form threats.
With the assaults of September 11th an
expansion occur in the fight against terrorism in
the world. U.N., N.A.T.O. and European
Community have increased their works in the
scope of fight against international terrorism.
With the “National Security Strategy” published
after the terrorist assaults on September 11th 2001,
U.S.A. designates the new foreign policy.
According to this document, the first aim of
U.S.A. is to avoid one sided fulfilment of such a
creating effect activity. U.S.A. has pointed out the
necessity to increase the cooperation against the
international terrorism. Nevertheless also clarified
that in this subject they may act themselves.
Everybody agrees on the idea that the
international terrorism forms the greatest threat
against world peace. Nevertheless as a result of
23
22
Yılmaz, Aytekin, Đkinci Küreselleşme Dalgası-KavramSüreç ve Sorunlar, Vadi Press, Ankara 2004, p.372.
Jacques S. Gansler, “Globalization and National Security;
Issues and Trends”,
http://www.acq.osd.mil/ousda/speech/globalsecurity.htm.
24
Rana Đzci, “Uluslararası Güvenlik ve Çevre”, Uluslararası
Politikada Yeni Alanlar Yeni Bakışlar, Faruk Sönmezoğlu
(ed.), Đstanbul 1998, p. 407.
25
http://www.globalsecurity.org/
969
U.S.A.’s interference to Afghanistan and Iraq, it is
understood that the greatest threat in fact is formed
by the policies followed by U.S.A., disregarding
the international laws for their benefits. U.S.A.
wish to control the world by means of using
military power in order to eliminate possible rival
regional and global powers. However in a world
where the borders are open even U.S.A. cannot
solve the global problems by itself. This condition
may cause the regional and global powers to form.
−
ÖZCAN, Nihat Ali, “Küreselleşme Bağlamında
Terörizmle Mücadele”, Küreselleşme ve Uluslararası
Güvenlik Bildirileri, SAREM, Ankara 2003, pp.95-100.
−
SANDIKLI, Atilla “Uluslararası Sistem, Küreselleşme
ve Terörizm”, Stratejik Öngörü Journal, TASAM, Vol.
7, 2005, p. 3
−
SMITH, Anthony D., “Towards a Global Culture?”,
Global Culture, Edit; M. Featherstone, Sage
Publications, London 1993, pp.127-179. Theory, Culture
& Society, Vol. 7, No. 2, pp.171-191(1990).
−
WHEELER, Deborah L., “Global Culture or Cultural
Clash”, Communication Research, Volume:25, No:4,
August 1998, pp.359-376.
−
YARDIMCI, Serkan “Küreselleşmenin Güvenliğe
'Olumsuz' Etkileri”,
http://www.turkishweekly.net/turkce/yorum.php?id=44,
−
YILMAZ, Aytekin, Đkinci Küreselleşme DalgasıKavram-Süreç ve Sorunlar, Vadi Press, Ankara 2004
BIBLIOGRAPHY
−
ARI, Tayyar, Uluslararası Đlişkiler ve Dış Politika, Alfa
Press, Đstanbul 2001
−
BAL, Đhsan “Küresel Çağ: Güvenlik, Tehdit ve
Đstihbaratın Değişen Seyri”,
http://www.usakgundem.com/yazarlar.php?type=1&id=
201, 2006
−
BAŞTÜRK, Şenol, “Bir Olgu Olarak Küreselleşme”,
http://www.isguc.org/ senol1.htm.
−
DEDEOĞLU, Beril “ABD’nin 21. Yüzyıl Stratejisi ve
Olası Küresel Etkileri”, 2023 Journal, November, pp.2632,
2002,
http://www.haberbilgi.com/haber/amerika/2230211/strateji.html
−
DEDEOĞLU, Beril, Uluslararası Güvenlik ve Strateji,
Derin Yayınevi, Đstanbul 2003
−
ERHAN, Çağrı, “Çok Taraflı Đşbirliğine Geçiş Sürecinde
Tehdit Algılamaları ve Uluslararası Mukabele
Yöntemleri”, Küreselleşme ve Uluslararası Güvenlik,
SAREM, Ankara 2003, pp.77-94; “Küreselleşme
Döneminin Tehditleriyle Mücadele”,
http://www.stradigma.com/turkce/haziran2003/makale_0
1.html
−
FEATHERSTONE, Mike Postmodernizm ve Tüketim
Kültürü, Ayrıntı Press, Đstanbul 1996
−
GANSLER, Jacques S. “Globalization and National
Security; Issues and Trends”,
http://www.acq.osd.mil/ousda/speech/globalsecurity.htm
.
−
GIDDENS, Anthony, Elimizden Kaçıp Giden Dünya,
Alfa Press, Đstanbul 2000
−
GĐRGĐN, Kemal – BĐREN, Işık, 21. Yüzyıl
Perspektifinde Dünya Siyaseti, Đstanbul 2002.
−
HIRST, Paul – Thompson, Graham, Küreselleşme
Sorgulanıyor, Ankara 2003
−
HOFFMAN, John, Beyond The State, Polity Press,
Cambridge 1995
−
http://www.globalsecurity.org/
−
ĐZCĐ, Rana “Uluslararası Güvenlik ve Çevre”,
Uluslararası Politikada Yeni Alanlar Yeni Bakışlar,
Faruk Sönmezoğlu (ed.), Đstanbul 1998, pp. 403-424.
−
KAYACI, Adem “Uluslararası Terörizm ve 11 Eylül
2001’de ABD’ye Yapılan Terörist Saldırılar Sonrası
Yaşanan
Gelişmeler”,
http://www.caginpolisi.com.tr/6/40-41-42.htm
−
LAGUER, Walter Terrorism, USA 1977
−
LAGUER, Walter “Reflections on Terrorism”, Foreign
Affairs, 1986, Volume 65, pp. 88-92.
970
CHALLENGES AND APPROACHES TO SECURITY IN THE AREA OF THREE SEAS
(MEDITERRANEAN, BLACK, CASPIAN)
Fuad CHIRAGOV
Vice-president of SSRAI PU
chirakdan@yahoo.com, chirakdan@rambler.ru
In different journals, newspapers, and
textbooks on international relations or policy we
can come across with different descriptions of the
importance of international relations in this region.
But I suppose probably the best of them is given
in Zbigniev Brzezinski’s “The Grand Chessboard”.
In this book the whole Eurasian continent is
described as a grand chessboard. One of the main
ideas in the book is that Eurasian continent is a
main core or centre of the world and if one power
wants to control the whole world it has to be able
to control this continent. Then our region is quoted
as a heart of the Eurasian continent and we can
also see the thoughts that the control over this
heart would mean control over the Eurasian and
then the whole world. According to Z.Brzezinski
there are five geopolitical centers in Eurasian
continent: Ukraine, Azerbaijan, South Korea,
Turkey and Iran1. As we can see four of these
geopolitical centers are in the area of three seas and
this fact explains the importance of this region best.
Map 1.
According to what was said above we can
make these conclusions; the rivalry in this region
is a rivalry in the whole world; the co-operation in
this region is a co-operation in the world; and least
peace in this region is peace in the world. If we
have a glance at Map 1 we can see that nowadays
almost all bloody and long-term conflicts and
1
З.Бжезинский, «Великая шахматная доска», Москва
2003, pp.-56.
tensions in international relations such as ArabIsrael conflict, war in Iraq and Afghanistan,
conflicts on territorial integrity of Azerbaijan,
Georgia and Moldova, Iranian nuclear problem
and the recent actions/attempts of Russia in
energetic sphere (last year’s problems with Ukraine
and Belarus and new alternative oil pipeline
Russia-Bulgaria-Greece) are in the above circle.
As we know besides geopolitical position this
region is also rich of energy resources which
increase the importance of this region. No doubt
this point also adds extra tensions into international
relations. That’s why nowadays, in the world as
well as in Azerbaijan the most discussed issues are
energy sources, energy security, and the necessity
of diversification of energy resources. These issues
were also discussed in NATO International School
in Azerbaijan, in which besides me the representatives of different countries and international
organizations participated. I would like you to get
acquainted with one of the most interesting
dialogs which I had with one official. That official
talked about the energy security of Euro-Atlantic
area, its challenges, and the role of Azerbaijan in
the diversification of energy resources. After his
speech, I asked the official a conscious and logical
question: “Yes, we already have Baku-TbilisiCeyhan oil-pipeline and Baku-Tbilisi-Erzurum
gas-pipeline. But you are talking about the
diversification of energy resources. Azerbaijan
doesn’t have sufficient energy resources for this
purpose. Its energy resources can’t be compared to
energy resources of Russia, Iran or Middle East.”
He responded that Azerbaijan was considered not
only the country of energy resources but also
energy-transit country from Central Asia countries
like Kazakhstan and Turkmenistan. I said: “Yes
we have a necessary agreement with Kazakhstan
on transporting Kazakh oil through BTC oilpipeline. But we have not good relations with
Turkmenistan which exports its gas away from
Azerbaijan. He said: “You are right. Azerbaijan
has not good relations with Turkmenistan today.
But can you predict what might happen
tomorrow?” Ten days after this dialog, the
Turkmenbashi Saparmurat Niyazov died, afterward
971
in different news-agencies there appeared information in which the intelligence services of
different states (such as the US’s and Russia’s)
were accused in his death.
The energy issues have begun to play an
important role since 1998 when the oil price for
per barrel was 9-10$ and began going up which
reached to 70-75 $ per barrel in 2006. The recent
increase in oil prices has undoubtedly had a great
impact on international relations. The most
anxious point is that some forces in the world
want to use this situation in favor for their
interests and they do everything for it. Tomas
Freedman described this circumstance very good
in his article like this: “The bad boys began
behaving themselves badly when the oil prices
rose….. When the oil price was 20-40$ per barrel
there was I Putin but when the prices flew to 70 $
there appeared II Putin, or when the price was 2040 $ Iran called all countries to a dialog or talked
about intercultural and interreligious issues but
everything changed when the prices increased,
now nuclear problem of Iran is a main problem in
the international relations2.”
As new independent countries South Caucasus
and Central Asian countries have common
characteristics, future development perspectives
and interests. The importance of this region has
also increased recently due to its energy resources.
In fact, the alternative energy resources of this
region would considerably decrease the dependence of the world on energy resources of Middle
East and Russia. As a representative of this new
key region and considering its importance for us I
am going to stress on mainly challenges and
approaches to security of South Caucasus and
Central Asian countries within the area of three
seas while most aspects can be applied to whole
regions.
THE ROLE OF ENERGY RESOURCES
IN INTERNATIONAL RELATIONS OF
CAUCASUS AND CENTRAL ASIA
As we know Europe imports energy from
these sources (all importers in the presentation are
shown in blue EU countries, non-EU European
countries and Turkey)
- Russia
- Middle East and Iran
- Africa
- Caucasus and Central Asia
2
I have read about his article and above shown phrase in
Azeri. So there might be some mistakes in reference and
unfortunately, I can not show the source directly. I hope
you would consider it. In any cases, I would like to thank
the author for his interesting article.
972
Map 2.
In fact, the energy issue is a main factor in the
determining of characteristics of current international relations in these regions. In order to
understand what is going on in South Caucasus
and Central Asia we should make a little historical
survey. As one of the most important geopolitical
regions in the world, this region is a strategic link
among East and West, North and South. This
region has attracted attention of different invaders
and great powers not only for its geopolitical
position but also for its mineral recourses and it
had been under the occupation for centuries.
That’s why the people of this region have never
been able to use these potentials in favor of their
nations and happiness. In 1991 these countries
gained their independences and got the chance to
use these recourses in favor of their happiness and
to build a free, democratic country with open
society. When these countries gained their
independences it did not mean that the interests of
different great powers and the rivalry among them
disappeared. Some countries and other political
and religious forces do not still want to accept this
reality and want to impede the weak democratic
development of these countries.
Map 3.
Above we showed the main four exporter
regions. Yet, the amount of oil and gas exported to
Europe from this region can’t be compared with
the revenues of other three regions today. The
building of BTC oil-pipeline (also Baku-Tbilisi-
Erzurum gas-pipeline) was recently completed and
the first oil-tanker with Azeri oil left Ceyhan in
July 2006 and afterward the part of this region in
the diversification of energy resources increases
day by day. Azerbaijan and Kazakhstan have
already had agreement on transporting the part of
Kazakh oil through BTC. These pipelines, the
agreement of Azerbaijan and Kazakhstan and
future possible agreement with Turkmenistan have
had great impact on international relations in this
region. Indeed, before these pipelines energy
resources of this region could reach to the world
market only through Russia. This circumstance
has always allowed Russia to keep this region
under its full control and that’s why this country
always considered this region its natural interest
area. That’s why these new pipelines mean for the
people of this region not only economic wealth
but also the end of centurial control of their lives.
Although the energy resources of this region
have recently gained the direct access (away from
Russia) to the world market, there are number of
challenges to the security of the South Caucasus
and Central Asian (SCCA) countries which I
summarized like these:
- Outside interference and/or involvement
- Territorial integrity
- Energy resources and transportation
- Transformation of states and state-building
process
- Socio-economic problems
All these challenges are related to each other
and there are a number of interdependences
among them. But, indeed, the main challenge to
the security of these countries is outside interference and/or involvement. What do I mean by
saying outside interference and/or involvement? I
mean by saying it the policy and attitude of
regional and super powers towards the South
Caucasus and Central Asian countries. So which
countries are main players in this region?
- Russia
- the USA
- Iran
- EU
- China
Despite the end of Soviet imperia, indeed,
Russian influence and position are still very strong
in this region. Russia has played a significant role
in all recent political events in this region. Russian
position in Central Asia is stronger than in
Caucasus. The reason for it is that there are large
number of Russian populations and military bases
and its isolated position. The strategic partner of
Russia in the South Caucasus is Armenia. There
are a number of Russian military bases in this
country; furthermore, in 2006 Russia placed the
part of its military bases in Armenia which
according to the agreement Russia had to
withdraw from Georgia. The strategic link to the
direct access to Europe for SCCA countries
(away from Russia) is Georgia. That’s why the
recent problems between Russia and Georgia are
not occasional. Georgia is not only the most
strategic link in the chain but also the weakest one
due to the two internal conflicts (Abkhazia and
South Ossetia). By isolating or taking under
control Georgia, Russia would take under control
all SCCA countries, their energy resources and
destroy all attempts which have been made for
avoiding Russian control. So what goals does
Russia follow by its policy here?
- not to let SCCA countries avoid from its control
- to impede the initiatives of SCCA countries in
getting direct access to the West (away from
Russia)
Another important player in this region is the
USA. This country compared to other states the
newest player in this region. The US came to this
region after collapsing of the Soviet Union.
Indeed, as the biggest energy consumer in the
world, this country is interested in the
diversification of energy resources. That’s why
this country is interested in the direct access of
energy resources of this region to the world
market. These circumstances make the US become
a competitor with other forces. That’s why the US
tries to support the initiatives of SCCA countries to
avoid from Russian control. So what goals does the
USA follow by its policy in this region?
- to provide the direct access of the energy
resources of SCCA countries to Europe (away
from Russia, Iran and China)
- to support the attempts of SCCA countries to
integrate to the Western organizations
There are similarities in Iranian and Russian
interests. This state is also anxious about what
processes are currently taking place in its northern
neighboring countries. Iran also tries not to let the
West come to this region. That’s why we can say
that Russia and Iran are natural allies in this
issue. The most important point which Tehran
makes worried is that there are 20-30 million
Azeri populations which are over than one-third of
Iranian total population. There is National
Freedom and Awakening Movement in South
Azerbaijan which is a part of Iran today. So Iran
doesn’t want to accept the reality that there is an
independent and very secular Azerbaijan on its
northern boundaries even whose existence gives
973
inspirations to the Southern Azeris for independence. Another important is that Iran wants the
energy recourses of this region to be exported
through its territory in order to take under control
this region. For example, Turkmenistan exports
part of its gas through Iran now. So what goals
does Iran follow by its policy in this region?
- not to let the West come to its northern
boundaries
- to try to take under its control the transporting
of energy resources of SCCA countries
For EU and other consumer states in Europe
the importance of this region has also increased in
recent years especially after Russian attempts to
use energy as a pressure tool in international
relations. That’s why EU countries like the US
follow these goals by their policies in SCCA
countries:
- to provide the direct access to the energy
resources of SCCA countries to Europe (away
from Russia, Iran and China)
- to support the attempts of SCCA countries to
integrate to the Western organizations
China is a fast growing economy today, that’s
why this country needs more energy day by day. It
makes this country a competitor to all above
shown powers. So what goals does China follow
by its policy in this region?
- to get the direct access to the energy resources
of SCCA countries
- to seduce away all interested powers from this
region
The second challenge to the security of SCCA
countries is territorial integrity. This factor explores
itself especially in the South Caucasus. And this
makes the security of the most important strategic
link of SCCA countries very fragile and sensitive.
(You can also see from the map that in most places
the pipelines are 60-70km away from the conflict
regions) When we look at the map of the South
Caucasus we can see that there are number of
conflicts on this problem in these regions:
Map 4.
974
Nagorno-Karabakh
South Ossetia
Abkhazia
Samstkhe-Javakheti
Chechnya
also Kurdish problem in Turkey and Cyprus
(final destination of BTC is closer to this
island)
As you can see from Map 4 there are
“sufficient” problems on territorial integrity in this
very small region. All these conflicts threaten not
only the security of the pipelines but also the
security of all SCCA countries. We should
mention that the separatist activities of NagornoKarabakh, South Ossetia, Abkhazia and
Samstkhe-Javakheti are strongly supported by
Russia. Russia uses these conflicts as a pressure
tool against Azerbaijan and Gorgia and impedes
the solution of these conflicts, because the
solution of these conflicts would mean for Russia
the loose of its control over the region.
The third challenge to the security of SCCA is
energy resources and transportation issues. As we
can see from above competition/rivalry among the
major powers, transnational corporations and
regional players on the ownership and control of
energy resources and related issues are the main
core of international relations in this region
The fourth challenge to the security of SCCA
is the transformation of states and state-building
process and problems and challenges in these
processes. There are these kinds of problems in
this field which primarily threatens the normal
development of these countries:
- lack of institutions
- weaknesses of the state structure and
institutions
- lack of historically democratic experience and
customs
- the ignoring of democratic values
- inexistence of legacy of statehood
As we know, the powers in Central Asia are
mostly autocratic regimes. Indeed, in some cases
these regimes conduct policies against their
national interest in for favour of the interests of
their autocratic regimes. For example, recently
Uzbekistan left GUAM organization and turned its
policy to pro-Russia orientation after Andijan
events. In most these countries the former
communist bureaucracies are in the power for 1520 years which impede democratic development
and changes and follow the oppositions.
-
The fifth challenge to the security of SCCA is
socio-economic problems. If we look at the map,
we can see that there are a lot of social, economic
and political problems in all hot regions of the
world. These kinds of problems are one the main
reasons of violence in these regions. Sometimes
the political, economic and social problems in
these countries make the future of these countries
unpredictable.
These
difficulties
threaten
democratic development of the SCCA, because a
lot of people lost their beliefs in freedom and
democracy for what they fought when they gained
independence. The most dangerous moment is that
it is good condition for any extremist ideas and
movements. There are these kinds of social
problems in this region:
- high level of poverty
- high rate of unemployed
- the increasing gap between rich and poor
- unequal distribution of income
- low level development in rural areas
- high level of corruption
At the end I would like to stress one point
that comprehensive approach to the security
issue encompasses not only strategic, military or
intelligence
services
issues
but
also
socioeconomic development of SCCA countries,
level of protection of human rights, level of
democracy, freedom and openness of particular
society, economic condition in the rural regions
of these countries and etc.
Conclusions:
- After collapsing of the Soviet Union, these
countries faced with similar problems and threats
to their independences. All these factors compel
these countries to become natural allies.
- Nowadays the energy resources and the access
to them have become a national security issue for
all states. That’s why as an alternative energy
resource and supplier for the West, SCCA can
play great role not only in the security and
independence of the West but also in the
sustainable democratic development of the world.
That’s why I think energy security, economic and
democratic development in the West as well as in
the world in some cases depends on the security of
SCCA region.
Inasmuch as the security of the West in some
cases depends on the security of SCCA region,
then these regions must be interested in the
security of each others’.
975
AVRASYA ENTEGRASYONUNDA YOK SAYILAN BĐR BOYUT;
HALKLARIN KÜLTÜR AKRABALIĞI
Dr. Yaşar KALAFAT
yasarkalafat@gmail.com
GĐRĐŞ
Biz bu bildirimizde, birlikte hareket eden AB
ve ABD gibi iki dünya gücü ile Çarlık RusyaSovyet Rusya ve nihayet Rusya Federasyonu
sürecini yaşamakta olan gücün arasında ekonomik, siyasi ve askeri olarak sıkışmış veya sıkıştırılmış olan bölgenin, ortak kültürel kimlikten
hareketle kurtulabileceğini anlatmaya çalışıyoruz.
Bu sıkışmışlığın tablosunu kısaca çizdikten sonra
bölgenin etno demografik yapısındaki ortak güç
oluşturabilme potansiyeli üzerinde durmaya çalışıyoruz.
METĐN:
Gelecekte Karadeniz veya Kafkasya’nın batı
için önemi anlatılmak istenir ise;
AB ve NATO doğuya doğru gelişlerken
Dublin’den Bakû’ye Güney Kafkasya’yı da içine
almak istemektedir. Bu bağlamda AB, Karadeniz’de, dondurulmuş çatışma bölgesinde siyasi ve
ekonomik reformlar talebi ile kendisini Kopenhag
Kriterleri benzeri kriterlerle hissettirmek istemektedir. Avrupa-Atlantik (AB-ABD) bölgenin demokratik kuruluşları vasıtasıyla kendisini duyuracaktır.
Bölge ülkelerinin ulusal güvenliklerini sağlamada zayıf oluşları NATO ve ABD’nin siyasi,
ekonomik ve askeri çıkarlarını güvende hissetmemelerine yol açmaktadır.
ABD, 11 Eylül olaylarından sonra, bölgeyi de
terörden temizlenecek alanlar arasında görmektedir.
ABD olası Đran harekâtında bu coğrafyayı da
bir kapı olarak hazırlamaktadır.
Bu bölge batı için Ortadoğu enerji havzasının
alternatifi durumundadır.
Bölge doğu-batı enerji güzergâhı üzerindedir.
Bölge, bu ve benzeri nedenlerle, AB-ABD
birlikte hareket eden batı ile RF un temsilciliğindeki doğu arasında sıkışmış iken, bölgenin askeri,
ekonomik ve siyasi imkân sınırlılığını, bölgenin
sosyo kültürel yapısından doğan potansiyelini
stratejik bir güç durumuna sokabilir.
Ele alınan bölgenin ülkelerinden Azerbaycan
halkının kimliklerini sadece genel olarak Ural
Altay soylu, Türk dilli ve Đslam dinli, Gürcistan’ın
Đbero-Kafkas soylu, Hint Avrupa dilli, Ortodoks
dinli ve Ermenistan’ın Ari ırklı, Gregoryan Hıris976
tiyan dinli ve Aryan dinli oluşları mı belirlemektedir.? Bu üç devletin siyasi tercihleri ulus devlet
tarzında tecelli etmeden evvel, kimliklerini belirleyen değerler mesela din bu toplumları kapsamına alma itibariyle nasıl bir süreç geçirdiler.
Türklük, Gürcülük ve Ermenilik bu bölgede hep
Đslam hep Ortodoks ve hep Gregoryan mı oldular.
Milli kültürel kimliklerin belirlenmesinde din
tayin edici bir faktör olmada etkin olmaya başladıktan sonra ne kadar Türk, Gürcü ve Ermeni
Đslamiyet ve Hıristiyanlık marifeti ile farklı siyasi
yapılanmaların kapsamında yer aldılar. Bölge
halklarını birbirlerine karşı öteki durumuna düşüren bu gelişme, ne nispette ve kimin yararına oldu.
Müslüman olarak Gürcü ve Ermeni kimliğinin
yitirilmesi ve Gregoryan olmak suretiyle Türk
kimliğini yitirmiş olma hali bölgenin ulus komşu
devletleri arasında ihtilaf unsuru olmaktan çıkarılıp ittifak unsuru haline getirilemez mi? Özellikle ulus devlet kapsamındaki az sayılı halkların,
komşu ulus devletlerin ve bilhassa süper güç ve
namzetlerinin istismarından kurtarılmaları nasıl
mümkün olabilir?
Entegrasyonu olumlu ve olumsuz yönde
etkileyen iki faktörden birisi demokrasi ve diğeri
ise istikrardır. Ulusları komşuları ve birlikte yaşadıkları halklarla ihtilaflı hale sokan emperyalizmdir. Kaynağı bölge dışı güçler olan emperyalizme karşı, ulus devletler birlikte yaşadıkları
halklara karşı emperyalist uygulamalar sürdürerek
karşı mücadele veremezler. Böylesi bir ulusal strateji dış emperyalizmin, bölgenin az sayılı halklara
demokrasi vaat ederek istikrarı bozma imkânını
verir ki, Bu onun yani emperyalizmin elinin
güçlenmesi anlamına gelir.
Ortadoğu, Kafkasya ve Uluğ Türkistan enerji
bağlantısının bölgeler arası entegrasyon sağlayıcı
olduğu bir gerçektir Bu gerçekte bölge uluslarının
inisiyatif sahibi olmalarında teknoloji, sermaye
enerjinin üretim yeri ve geçiş güzergahı değil,
etno sosyal yapıya hakim olmak önem arz eder.
Bu itibarla etno kültürel yapı, Irak örneğinde
olduğu gibi çok önemlidir.
Doğu’daki özgür iradenin belirleyicisi maalesef Batı’dır. Öyle ki Doğu’da resmi iradede batı
karşıtı fikirlerin hayat bulma şansı olmadığı gibi,
Batı malum üstün gücünü kullanarak, Doğu’daki
sivil teşekküllerin kontrolünü de sağlayabiliyor ve
bunu demokrasi adanı yapabiliyor.
Batı’nın silah üretimi ile Doğu’nun kan tüketimi arasında doğru orantı var. Ateşli silahlar
Batı’da üretilirken Doğu’da deneniyor, Doğu’da
tüketiliyor ve bir teknoloji bu şekilde gelişiyor.
Emperyalizmin, Azerbaycan, Gürcistan ve
Ermenistan’ı da içerisine alan Avrasya resminde
bu kareyi nasıl görüyor., bunun iyi okunması
gerekmektedir. Güney ve Kuzey Kafkasya, Đran
platosu ve Anadolu’yu da içerisine alan Mezopotamya’nın büyük bölümü aynı kültürden halkların
oluşturdukları coğrafyayı teşkil eder. Bu noktada
Anadolu etno demografik yapı itibariyle bir
Kafkasya ve Kafkasya da bir Anadolu’dur. Karadeniz’in doğu şeridini etno sosyal yapısı Akdeniz’in doğu şeridi kadar BOP’ nin bir parçasıdır.
Süper gücün Ortadoğu’ya giriş gerekçesi, giriş
tarzı, vaat ettikleri ve gelişmenin seyri nihayet
gelinilen nokta Avrasya Kafkasya’sını nelerin
beklediği itibariyle değerlendirilebilir. BOP
perspektifinden Kafkasya’nın nasıl göründüğünü
görebilmek, Kafkasya’dan bakılarak Avrasya’nın
nasıl göründüğünü tesbit mümkündür.
Yeni çatışma alanı Balkanlar Ortadoğu ve
Kafkasya’yı kapsıyor ise ve çelişkinin kültürlerdinler arasında şekillendiği iddia ediliyor ise,
halkın din ihtilafı diye bir gaygusu yok ise, karşı
paradigma halk kültürü zeminli kurgulanmalıdır.
Ortadoğu’daki gelişmeler Balkan halklarına ve
Balkanlarda yaşanılanlar Ortadoğu halklarına
yeterli dersi verememiş iken; Kafkasya Ortadoğu
ve Balkanlar deneyimlerinden tutumunu belirleyici sonuçlar çıkarabilmelidir.
Afganistan’da oluşturulan süper güç karşıtı
yapılanmaya karşı yapılanmaya karşı, NATO
gücünü daha aktif mücadeleye sokmak, bir noktada NATO’yu Đslam karşıtı uluslar arası silahlı
güç haline getirmektir. Böylesi bir gelişme giderek
Đslam Hıristiyan çatışmasına gebe olabilir. NATO
içerisinde yer alıp teröre karşı olan güçleri,
bilhassa Đslam güçleri zor duruma sokabilir. Süper
Güç dünya imparatoru olma hedefinde, stratejisine
zoraki ortaklar bulmak durumundadır ki, tehdit
oluşturduklarından hareketle, destek vermeyen
ulusları bir şekilde tarafına alabilmektedir. Resmi
şu şekilde okuyanlar da çıkmaktadır. Batı Đslam
Doğu’yu kökten dinci olan ve olmayan kesimler
olarak ayırtı. Şimdilerde Sünni ve Şii Đslam gerginliği tırmandırılmak isteniliyor. Batı, medeniyetler arası çatışmayı dinler arası ihtilaf olarak değil,
batı ile Đslamiyet arasındaki arasında ki çözümsüzlük olarak koymaktadır. Bush’un Haçlı Seferleri
açıklaması, Hz. Muhammed’e hakaret girişimleri,
Irak’daki Đslam mezhepler arası çatışmasının tahrik edilmesi ve benzerleri bu görüşü doğrulamak
için belge olarak kullanılmaktadır.
Emperyalizm müdahale edeceği kültür alanını
kendi emelleri için inceleyip, çıkardığı sonuçları,
incelemiş olduğu coğrafyada uygulanmak üzere
gerçekmişçesine dikte ettiriyor. Kendisini oyun
kurucu gücün perspektifinden tanımak zorunda
bırakılan halklar, milli oyunlarını kuran değil,
verilen rolü oynayan durumunda bırakılıyorlar.
Geçen yüzyılda tahammülen cinayet işlemiş olan
Talat Paşa’nın suçsuz bulan Fransa o dönemde
Türkler tarafından iyi okunamadığı için bu yüzyılda tehcir konulu kanunla muhatap edilecektir.
Emperyalizm üzerinde çalışacağı etnisiteyi
terörist olan ve olmayan kesimler olarak ele alıp,
projesini geliştiriyor. Terörist rolü verdiği kesimi
Demokles’in Kılıcı gibi kullanarak, terörist görünüm verilmeyen kesimle ulus devleti muhatap olmaya pazarlığa zorluyor. Bir taraftan teröriste
destek olabilirken diğer taraftan, varlığını muhafaza için terörle mücadele etmek zorunda bırakılmış olan ulus devleti anti demokratik olmakla
suçlayabilir.
Birlikte yaşamakta olan halkların komşu
uluslardaki uzantıları, komşu ulus devletin ulusal
birliğine yöneltilmiş Truva atı gibi kullandırılmaktadır. Bu yöntemle verildiği sanılan mücadele
bölge ülkelerinin veya etnisitenin değil, emperyalizmin çıkarına olmaktadır.
Bu noktada, bölge halklarında nüfus itibariyle
çoğunlukta olan halkların konumu özel önem arz
etmektedir. Toplumu çok sayılı halklardan oluşmuş uluslardaki nüfuz itibariyle ağırlıklı durumda
olanlar yani hâkim kesimin diğer halk kesimlerinin hakları karşısında tehdit oluşturmamaları
ve bu muhtemel tehditten hareketle emperyalizmin
eline halklar arasında ihtilaf çıkarabilecekleri
silahlar verilmemelidir. Halkların kültürlerinde
ayrıcalıklara saygılı davranılarak aynılıkların artırılması demokratik olarak sağlanırken, halk kültürü alanındaki bu arayış halkların ana dilleri ve
ulusun milli dili itibariyle de projelendirilebilir.
Türk soylu halklar arasında ortak Türkçe arayışında birlikte yaşanılan halkların dillerinden de
kelimeler alınarak daha geniş tabanlı ulusal diller
ve buradan hareketle ortak bölgesel dilin tesisine
geçilebilir. Örneklemek gerekir ise, Abhaz’ca,
Oset’ce, Ermeni’ce ve Türkçe kelimelere de yer
vermiş bir Gürcüce, dil aileleri farklı olsa da aynı
projeyi kendi şartlarında uygulamış bir Türkçe ile
bölgesel dilin ilk adımlarını atmış olamaz mı? Bu
bölgenin dil tarihine aykırı bir arayış değil, resmi
ideolojilerle yönlendirilmiş akışı normal seyrine
bırakmayı sağlayabilir.
Örneklemeyi Azerbaycan bazında yapmak
gerekir ise;
Güney-Kuzey Azerbaycan dil birliği projesinde, birlikte yaşayan halklardan ana dili Azerbaycan Türkçesi olmayan halkları yeri nedir?
977
Güney-Kuzey dil birliğini sağlamadan evvel,
güneyde ve kuzeyde kendi içlerinde dil birliğinin
sağlanılması gerekmez mi?
Ortak Türkçe’den evvel, ortak Anadolu Türkçesi, Ortak Azerbaycan yaşanmamalı mı?
Ulusların milli Kültürleri birlikte yaşayan
halkların ortak esridir. Ulusal diller oluşmasında,
birlikte yaşanılan halklardan katkı alınmasını gerektirmez mi?
Türkçe tarih boyunca Arapça ve Farsça’dan
giderek Rusça’dan ve batı dillerinden kelimler
alabilmiş iken, Anadolu ve Azerbaycan Türkçeleri
birlikte yaşanılan halkların dillerinden kelime
almaları Türkçe’yi bozar mı?
Kimliği kültürel yaşam biçimi yansıtırken,
toplumun büyük çoğunluğunu teşkil eden dominant kesimden bu yaklaşım tarzı tepki almamalı.
Zira bu tanımın kapsamına yansıma doğal olarak
halkların nüfusları nispetinde olmaktadır. Yani
çoğunluğu oluşturan o nispette yansıyacaktır. Örneğin Türk dilli halkların kaybı söz konusu
değildir. Ana dili çoğunluğun dili olmayan mesela
Türkçe olmayan halkın da bu tanımlamada kaybı
olmayacak, onlarda miktarları nispetinde bu yapılanmaya yansırlarken, özel kültürel değerlerini de
korumuş olacaklardır. Bu teorik yapılanmaya
tepkili olabilmek için, ya az sayılı halkların kültürel haklarına saygılı olmayan şoven zihniyetli
çoğunluğa mensup olmak veya azınlık veya azınlık ırkçılığını benimsemiş olmak gerekir.
Đtalya ve Alman ulusal birlikleri sağlanırken
bu iki ulus birlikte yaşadıkları halklardan kelime
almamışlar mıdır? Avrupa ortak diline gidilebilirken, uzun vadede Kafkas dillerinden başlanılarak
konuşulmakta olan diller arası ortakların artırılması düşünülemez mi?
Emperyalizmin ulus devlet yapılanmasını tehdit ederken, etnisiteden yana tahriki tavır aldığı ve
bu tavır alışta ölü dillerden ve vernaküler dil
yapılanmalarından yana çıktığı bilinirken, ortak
coğrafyada yaşayan halklar dillerini de paylaşmaları gerekmez mi?
Anadolu, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan ve çoğunluk halkının ana dili Türkçe olan
Türk kültürlü coğrafyanın milli dilindeki Arapça
ve Farsça gibi dillerden geçen kelimeler için, millileşti, Özbekçeleşti, Azerileşti denilebilirken,
Azerbaycan Türkçe’sine Talişçe’den ve Lezgice’den, Anadolu Türkçe’sine Kırmançca, Zazaca
veya Lazca’dan geçmiş olan kelimeler, neden bu
dillerin asaletine halel getirmiş olsunlar. Arapça
ve Farsça gibi dillerden Türk lehçelerine girmiş
kelimeler ki, onlar Türk lehçeleri arasında ayrı bir
dil köprüsü de oluştururlar.
Kuzey Kafkasya’nın güney Kafkasya’dan ayrı
bir siyasi yapılanmaya mensup olup bunu uzun
978
süre sürdürebilmesi, Kuzeydeki hareketin güneyin
etkilenmemesi, Güney ve kuzey Kafkasya’nın
Ortadoğu’daki gelişmelerden etkilenmemesi, etno
sosyal demografik dağılım gerçeği itibariyle mümkün değildir.
Türkiye bu yapısal potansiyeli ile, görünen
siyasi tercihi ve üstlendiği misyon ile, emperyalizmin arzusuna uygun bir görünüm sergilememektedir. Türkiyenin bu karakteristiğinin bozulması,
Ortadoğu ve Kafkas halklarının dayanağını yitirmesi anlamına gelebilir.
Batı Türk’çesine, Oğuzların Đslamiyet’e girişinden sonra, Arapça ve Farsça’dan giren kelimeler,
adeta bu dilin karakteristiğini oluşturmuşlarken;
Batı Türkçe’sinden, bu kanalla girmiş keli-melerin
atılması, halka mal olmuş olan atılan bu kelimelerin
ölü dillerin enkazı üzerinde, “ötekileşerek” hayat
bulmalarını, giderek dil birliğinin bozulmasına yol
açar ki, böylesi bir gelişme, emperyalist kültür stratejilerine uygun bir faaliyet ortamı oluştururlar.
Birlikte yaşayabilmek için tarafların birbirlerini tamamlamaları gerekirken, tanışılmadan tanıma olur mu? Bu noktada milleti oluşturan dillerin
tanıtılabilme hak ve tanınabilme sorumluluğu yok
mudur? Bu bir zaruret değil midir?
Devlet eksenli yapılanmadan millet eksenli
yapılanmaya geçişte, birlikte yaşayan halklar itibariyle, aynı coğrafyayı paylaşan halkların halk
kültürlerinin iktidar olması, kültürel yapılanma
olarak da halkların iktidar olmalarıdır. Halklar
kültürlerinin iktidar olmuşluğunu görmekle, gönüllü vatandaşlıkları güç kazanır. Bu, halkın
kültürünün devlet hayatında görünmesi demektir.
Bu hal, halkın milletleşmesi ve halk-millet kavramlarının özdeşleşmesi demektir. Devlet, halkların, milletin devleti olmak durumundadır. Devletin
halkı değil, halkın devleti yapılanması, devletmillet farklılaşmasını giderir. Halkının değerlerini
gereğince bilemeyen devlet hangi değeri “benimdir” diyerek sergileyebilir
SONUÇ
Ekonomik, siyasi, asker gücü kimlikleyen,
kimlikleştiren kültür dür ve onun tayin edici,
belirleyici kaynağı da halk kültürüdür.
Kafkasya’nın ulus devlet oluşturan kesimlerinin halkları dâhil tarihten gelen kültür ortaklıkları
vardır. Bu gerçek göz önüne alınabildiği dönemlerde, bunun bölge için bir güç kaynağı olduğu görülmüştür. Bu potansiyeli tehdit unsuru olarak gören dünya güçleri, birlikte hareketlerini önleyici bir
tedbir olarak kültür farklılıklar üzerine stratejiler
geliştirmiştir. Bu yapılırken de demokratik vaatlerde bulunulmuştur. Bölge birliğinin sağlanmasını
tehdit eden sahte vaatlerin panzehiri, bölgede demokratik ilişkiler temelli yapılanmalar ile sağlanabilir.
ВЗАИМОСВЯЗЬ ГОСУДАРСТВ И РЕЛИГИЙ В СТРАНАХ ЮЖНОГО КАВКАЗА И
СРЕДНЕЙ АЗИИ ПОСЛЕ ПРИОБРЕТЕНИЯ НЕЗАВИСИМОСТИ
Жоробеков ЖОЛБОРС
доктор политических наук,
профессор
С приобретением суверенитета в странах
Южного Кавказа и Средней Азии, религии и
религиозные организации получили невиданные ранее возможности воздействия на умы и
поведение населения, наметился резкий подъем всех сторон религиозной жизни общества.
Почти во всех странах южного Кавказа и
Средней Азии прогрессивные преобразования,
принципы демократии, стали той основой, на
которой государственные органы строят свои
взаимоотношения с религиозными объединениями.
Неотъемлемым элементом становления демократии, стало право человека исповедовать
любую религию, пользоваться всеми политическими и гражданскими правами и свободами.
Сегодня, в указанном регионе, осуществляют свою деятельность почти все мировые
религии и религиозные направления. Такое
конфессиальное многообразие сформировалось за счет, во-первых, ислама и православия;
во – вторых, легализации и возобновления
деятельности ряда религиозных направлений,
ранее не получавших официального признания; в третьих, в результате проникновения
«новых», нетрадиционных для региона религий.
В процессе демократических реформ,
происходящих в странах Южного Кавказа и
Средней Азии, направленных в первую очередь для обеспечения основных прав каждого в
национальных законодательных актах, а также
предусмотренных Всеобщей декларацией прав
человека и международными пактами о правах
человека, в том числе и право на свободу совести и религий.
Вопрос о том, какова будет взаимосвязь
государства и религии, в каком направлении
пойдет развитие религий, будут ли во имя
интересов общества использованы те большие
возможности, которые созданы в результате
демократических перемен для религиозных
организаций, приобретает особую актуальность в наши дни.
Поэтому, как решается указанная проблема
в отдельно взятой стране, мы будем рассмат-
ривать на примере Кыргызстана, ибо проблемы религии, политика взаимосвязи государств
и религий, во всех странах СНГ идентичны.
Своеобразие религиозной ситуации в Кыргызстане связано со многими социально –
историческими и культурными факторами. В
силу этих факторов Кыргызстан является
полиэтническим государством, в котором проживают более 80 наций и народностей, это и
определяет его многоконфессиальность. Так, к
настоящему времени в республике существуют
более 20 конфессий и деноминаций. Следует
отметить, что правоотношение реализации
религиозных прав и свобод регулируются нормативными правовыми актами, принадлежащими к различным отраслям права. В состав
правовых актов о свободе вероисповедания и о
религиозных организациях, входят: конституция Кыргызской Республики, международные
акты и международные договоры Кыргызской
Республики, Гражданский Кодекс, другие законы Кыргызской Республики, Указы Президента Кыргызской Республики, нормативные
акты министерств и ведомств, относительно к
вопросам религии. Правовые акты и нормы,
составляющие данную отрасль законодательств, взаимосвязаны, имеют иерархию и пределы регулирования.
В этой иерархии особая роль принадлежит
Конституции Кыргызской Республики, которая
обладает высшей юридической силой, имеет
прямое действие и применяется на всей территории Кыргызстана (ст. 12). Конституция регулирует наиболее принципиальные вопросы
реализации свободы вероисповедания. К таким
концептуальным вопросам относятся:
- Кыргызская Республика (Кыргызстан) –
светское государство (ст. 1)
- религия и все культы отделены от государства (п. 3 ст. 8)
- В Кыргызской республике не допускается:
- Создание политических партий на религиозной основе.
- Религиозные организации не должны преследовать политические цели и задачи;
979
- Вмешательство служителей религиозных
организаций и культов в деятельность государственных органов;
- Деятельность иностранных политических
партий, общественных и религиозных организаций, их представительств и филиалов,
преследующих политические цели;
- Образование и деятельность политических
партий, общественных объединений и иных
религиозных организаций, наносящих ущерб
конституционного строя, государственной и
общественной безопасности (п.4 ст.8)
- Пропаганда и агитация, разжигающие социальную, расовую, межнациональную или
религиозную ненависть и вражду. Запрещается
пропаганда социального, расового, национального, религиозного или языкового превосходства (п. ст. 16)
- Все в Кыргызской Республике равны перед
законом и судом. Никто не может подвергаться
какой-либо дискриминации, ущемлению прав
и свобод по мотивам происхождения, пола,
расы, национальности, языка, вероисповедания, политических и религиозных убеждений
(п. 3 ст. 15);
- Каждому гарантируется свобода совести,
вероисповедания, религиозной или атеистической деятельности. Каждый вправе свободно
исповедовать любую религию или не исповедовать никакой, выбирать, иметь и распространять религиозные либо атеистические
убеждения (п. 11 ст. 16)
- Граждане Кыргызской Республики имеют
право на свободу объединения. Все объединения граждан равны перед законом. Никто не
может быть принужден к вступлению, в какое
бы то ни было объединение граждан или
ограничен в правах, за принадлежность или не
принадлежность к объединению. Создание
тайных объединений не допускается (п. 13
ст.16)
- Граждане Кыргызской Республики имеют
право собираться мирно, без оружия и проводить собрания, митинги, и т. д. при условии
предварительного уведомления органов исполнительной власти или органов местного самоуправления (п. 14 ст.16)
- Осуществление человеком и гражданином
своих прав и свобод не должно нарушать права
и свободы других лиц (п.21 ст. 16)
- Запрещается использование прав и свобод
для насильственного изменения конституционного строя, разжигания расовой, межнациональной, социальной или религиозной нена980
висти, для пропаганды насилия и войны (п. 22
ст. 16)
Одной из важнейших составляющих законодательства, граждане Кыргызской Республики в области свода вероисповедания, являются общепризнанные принципы и нормы
международного права и международные
договоры Кыргызской Республики.
Нормы Конституции Кыргызской Республики и Положения данных законодательно –
нормативных документов соответствуют принципам Всеобщей Декларацией прав человека,
утвержденной и провозглашенной Генеральной Ассамблеей ООН 10 декабря 1948 года.
Все указанные правовые нормы, начиная с
Конституции, национальные законы о религии,
а также все международные договора и акты
не должны наносить ущерб или угрожать
основам Конституционного строя.
Здоровью, правам и законным интересам
других лиц. Они должны обеспечить стабильность и безопасность государству.
Регулирование отношений между государством и гражданами, определение и других
прав религиозных организаций определяет
действующий Закон Кыргызской Республики
«О свободе вероисповедания и религиозных
организациях», принятый 16 декабря 1991
года.
Закон исходит из содержащих международных отношений и пактов, а также Деклараций прав и свобод человека: положение о
том, что свобода иметь религиозные или
атеистические убеждения. (Преамбула Закона
«О свободе вероисповедания и религиозных
организациях»).
Не допускается какое-либо принуждение
при определении гражданином своего отношения к религии, к исповеданию или к отказу
от исповедания религии, к участию в богослужениях, религиозных обрядах и церемониях,
в обучении религии. (ст. 3 К).
Религиозные организации вправе участвовать в общественной жизни, а также использовать наравне с общественными объединениями средства массовой информации в соответствии с законодательством Республики
Кыргызстан об общественных объединениях.
(ст. 5)
Религиозными организациями в Кыргызской Республике являются исламские, христианские и иные религиозные общества, управления и центры, духовные учебные заведения.
Они имеют право собственности на иму-
щество, приобретенное или созданное ими за
счет собственных средств, пожертвованное
(завещанное) гражданами, общественными
организациями или переданное государством,
а ровно приобретенное по другим основаниям,
предусмотренным Законом. (ст.11)
Учреждаемые Президентом Кыргызской
Республики государственные структуры, а
также органы местного самоуправления в Кыргызстане по просьбе религиозных организаций
оказывают им необходимую помощь в решении организационных, правовых, социальных,
хозяйственных и других вопросов. (ст. 21)
Должностные лица и граждане, допустившие нарушения законодательство о свободе
вероисповедания и религиозных организациях,
несут ответственность, установленную законодательством Кыргызской Республики. (ст. 22)
В Кыргызской Республике также не допускается вмешательство служителей религиозных организаций и культов в деятельность
государственных органов, создание на религиозной основе политических партий, преследование религиозными организациями политических целей и задач. В этом и собственно,
воплощен лозунг свободы совести, равенства
всех перед законом и судом, защиты граждан
от какой-либо дискриминации, ущемления
прав и свобод по мотивам вероисповедания и
религиозным убеждений.
Отметим, что большинство жителей республики не имели представления о многочисленных религиозных организациях, не были
информированы об их деятельности, не имея
доступа к информации об их деятельности.
В целях осуществления государственной
политики в отношений религий, при Правительстве Кыргызской Республики, создана в
соответствии с Указом Президента Кыргызской Республики от 4 марта 1996 года «О
структуре и составе Правительства Кыргызской Республики» и от 13 мая 1996 года,
постановлением Правительства Кыргызской
Республики «О Государственной комиссии при
Правительстве Кыргызской Республики по
делам религий», утверждено Положение о
Государственной Комиссии и определены её
основные задачи и функции.
Государственная комиссия по делам
религий в Кыргызстане – как государственный
орган проводит политику религиозной толерантности и терпимости, межрелигиозного и
межконфессионального диалога, формирования в обществе принципиально нового подхода к многообразию религиозных конфессий.
Государственная комиссия по делам религий
ведет работу по разработке проекта концепции
государственной политики Кыргызской Республики в религиозной сфере.
14 ноября 1996 года вышел Указ Президента Кыргызской Республики «О мерах по
реализации прав граждан Кыргызской Республики на свободу совести и вероисповедания»,
где утверждены Временные Положения об
учетной регистрации религиозных организаций в КР, миссии зарубежных религиозных
организаций и иностранных граждан, прибывающих в КР с целью религиозной деятельности, религиозных учебных заведений (институты, медресе, семинарии, приходские и воскресные школы и т.д.), граждан Кыргызской
Республики, выезжающие в другие государства для получения религиозного образования.
Основными направлениями суверенных
государств Южного Кавказа и Средней Азии
по вопросам религии являются сохранения
межэтнического и религиозного согласия, стабильность в обществе, облегчение толерантных отношений между последователями разных религий, участие религиозных организаций в программах, проектах и акциях общенационального характера. Религия достаточно
сложная и деликатная тема. По вопросам свободы вероисповеданий государственно-религиозных отношений ещё очень много спорных
моментов и совершенно противоположных
подходов даже в достаточно развитых и демократических отношениях государствах.
Тем не менее, в целом в Республиках Средней Азии и Южного Кавказа есть понимание
того, что свобода совести, свобода убеждений
и верований, свобода мировоззренческого выбора являются неотъемлемыми нравами человека и фундаментальными основами демократического и динамического развивающегося
общества.
Впервые же месяцы обретения государственной независимости в странах Южного
Кавказа и Средней Азии были сняты все
неоправданные ограничения на культовую,
социальную, производственно-хозяйственную
и иную не культовую деятельность религиозных организаций, граждане получили право на
свободное изъявление своих религиозных
чувств, распространения религиозных взглядов
и убеждений.
Да действительно мы недооцениваем роль
религии как источника нравственного воспитания. И в христианстве и в исламе заложены
основы, духовного и душевного воспитания.
981
Но зачастую люди, особенно некоторые политики, обращаются к религии как к некой моде
– показательно, подражательно без глубокого
осмысления того или иного вероучения. Надо
хорошо изучать историю религии, что она дала
человеку.
Подводя итоги можно сказать следующее:
глобализация общечеловеческого развития
заставляет задуматься о проблемах не только
культур традиций но и религии разных
этносов;
поэтому государственным структурам следует вести постоянную работу по достижению
межконфессиональной
толерантности
и
межрелигиозного диалога;
тем самым надо избежать религиозного
фанатизма; перекосов и перегибов в отношении к верующим; не допускать активизации и
распространения религиозного экстремизма и
фундаментализма в религии;
одной из главной задач в странах южного
Кавказа и средней Азии является процесс
религиозного возрождения; использовать его
возможности в формировании демократического государства;
как показывает практика, существует опасение, что разные деструктивные секты неизбежно активизируют свою деятельность, поэтому надо заранее создавать и строить отношения на почве прав – следовательно усилить
правовую базу;
выработать меры по пресечению и недопущению деятельности миссионеров, пропагандирующих идеи реакционного толка;
четко определить свои позиции в отношении религиозных конфессий, традиционных
для стран Южного Кавказа и Средней Азии и
совершенствовать механизм регулирования
отношений.
982
LANGUAGE SITUATION ALONG THE PIPELINE:
SOCIOLINGUISTIC ASPECTS IN TRANSNATIONAL PROJECTS
Zaal KIKVIDZE
Kutaisi State University,
Department of General Linguistics
Kutaisi / GEORGIA
zaalk@yahoo.com
Irine CHACHANIDZE
Kutaisi State University,
Department of General Linguistics,
Kutaisi / GEORGIA
ichachanidze@yahoo.com
ABSTRACT
Transnational pipeline projects across the South Caucasus caused deeper and deeper integration processes of
Azerbaijan and Georgia in the Eurasia region. Alongside with the prospective improvements in the political and
economic domains, one must certainly view probable threats. Threats can be due to the complex ethnic and language
situations as part of the Soviet legacy. This is mostly true of the situation in present-day Georgia, especially, in some
parts of the country where the pipeline goes.
Due to the fact that, in the Soviet period, non-ethnic Georgians usually did not speak Georgian, they still suffer
from the deficit in the linguistic capital, and, as far as the linguistic capital is normally converted into the socioeconomic one, they are sometimes excluded from current socio-economic and political processes; the situation in
question may cause grave consequences.
Therefore, my point is that ethnic and language situations along the pipelines (for instance, Baku-TbilisiCeyhan) should be studied more thoroughly in order to have more salient picture for appropriate political endeavors
for security matters.
The beginning of the 21st millennium saw the
implementation of the transnational pipeline
projects across the South Caucasus, and the fact
has caused deeper and deeper integration processes
of Azerbaijan and Georgia in the Eurasia region
outside the former Soviet Union. Alongside with
the prospective improvements in the political and
economic domains, one must certainly view
probable threats. Threats can be due to the
complex ethnic and language situations as part of
the Soviet legacy. This is mostly true of the
situation in present-day Georgia, especially, in
some parts of the country where the pipeline goes
through. Owing to the above said, the problem
needs the scrutinized step-by-step exploration, as
far as it involves numerous aspects such as
political, economic, social, ethnic, cultural, and
linguistic ones.
The initial step should be the study of the
language situations in the territories in question
both in their historical and present-day perspectives, and in terms of the notion of deficit as one
of the most instrumental factors in evoking certain
problems.
We think that it is whileworth to say some
words about the notion of deficit in sociolinguistics as the study of language in society. It was
the British scholar Basil Bernstein who initially
dealt with the issue. Interested in the role of
language in the process of socialization, Bernstein
believed that there was a direct and reciprocal
relationship between a particular kind of social
structure, in both its establishment and its
maintenance, and the way people used language in
that social structure. Hence, he identified two
quite distinct varieties of language use in society;
they are: elaborated code and restricted code.
Their differring characteristics have been said to
be the following: elaborated code makes use of
accurate grammatical order and syntaxt to regulate
what is said; uses complex sentences that employ
a range of devices for conjunction and subordination; employs prepositions to show relationships
of both a temporal and logical nature; shows
frequent use of the pronoun I; uses with care a
wide range of adjectives and adverbs; allows
forremarks to be qualified; and, ‘is a language use
which points to the possibilities inherent in a
complex conceptual hierarchy for the organizing
of experience’ (Bernstein, 1961, p. 169). In
contrast, restricted code employs short, grammatically simple, and often unfinished sentences
of poor syntactic forms; uses a few conjunctions
simply and repetitively; employs little subordination; tends toward a dislocated presentation of
983
information; is rigid and limited in the use of
adjectives and adverbs; makes infrequent use of
impersonal pronoun subjects; confounds reasons
and conclusions; makes frequent appeals to
‘sympathetic circularity’; uses idioms frequently,
etc. In Bernstein’s opinion, every speaker of the
language has access to the restricted code because
all employ this code on certain occasions.
Therefore, speakers of only the restricted code are
not able to switch codes, and this creates
deficiency. Hence, there are serious consequences
for the children of the lower working class when
they come to school because elaborated codeis the
medium of instruction in schooling.
B. Bernstein’s approach was very popular in
the UK and Germany; however, he received
particular criticism from American scholars, and
he has not gone uncriticized on his own side of the
Atlantic either. William Labov was one of the
most active among the authors of these criticisms
(Labov 1970). Despite of these criticisms, in our
opinion, the concept of deficit should be
maintained in sociolinguistics discourse. It is easer
to highlight the point based on the specific
empirical material. The material has been
provided by the language situation in Georgia. It is
noteworthy that it has been very difficult to draw a
single, unified national sociolinguistic profile
formula of the country due to varied situations in
its various parts; hence, it is more helpful to speak
of several regional sociolinguistic profile
formulae. In most cases, the situation in question
can be described in the following way: after the
breakup of the Soviet Union, local residents of the
regions in question (most evidently, Armenians in
Javakheti, South-eastern Georgia) maintained their
de facto status of the quantitative majorities in
their respective districts; under the Soviet rule
they also enjoyed the privileges of qualitative
majorities as far as they preferred Russian in their
social activities (of course, this was greatly
encouraged by the Soviet authorities). After
Georgia's becoming an independent state, Russian
no longer enjoyed any formal status, while the
ethnic groups in question did not do their best to
learn Georgian, as the state language of the
country, the citizens of which they were (and are).
As a result, most of them have not been able to
participate in the formal life of the country, to find
jobs, etc. Here we should apply to how the French
sociologist Pierre Bourdieu conceives of the
various forms of capital, viz. linguistic capital as a
specific form of social and cultural capitals, which
in their turn can be converted into economic
capital (Bourdieu 1983); hence, as far as there has
been the obvious deficit in the linguistic capitals
of the communities in question, this has regularly
984
been converted into the deficit in their economic
capital. Therefore, the concept of deficit has
proven to be truly instrumental in such circumstances, and, thus, this leads to the identification
of those groups as the sociolinguistically disabled
(Kikvidze 2005: 26). However, their sociolinguistic disabilities do not imply that they are
politically handicapped, and, as far as they are
frequently excluded from current socio-economic
and political processes; the situation in question is
likely to cause grave consequences; moreover,
certain political forces have already attempted to
involve them in some provocative political
activities, and against the pipelines among them.
We have identified the initial stage in the
study of the problem: this is the exploration of
language situations in the regions in point. Based
on the received data, appropriate ways of language
policy and language planning should be identified
and applied; "[Language] Planning implies an
attempt to guide the development of a language in
a direction desired by the planners. It means not
only predicting the future on the basis of available
knowledge concerning the past, but a deliberate
effort to influence it" (Haugen 1968: 674).
Commenting on Haugen's definition of language
planning as being 'deliberate', D. Daoust (1997:
439) says that it is "thus [a] conscious effort to
intervene in the future of a language"; we would
add that this is 'an intervention' not only in the
future of a language but also in the future of the
community this language is spoken by.
Therefore, our point is that ethnic and
language situations along the pipelines (for
instance, Baku-Tbilisi-Ceyhan) should be studied
more thoroughly in order to have more salient
picture for appropriate political endeavors for
security matters.
REFERENCES
− Bernstein, B. 1961. Social Structure, Language and
Learning. Educational Research, 3: 163-76.
− Bourdieu, P. 1983. The forms of capital. Handbook of
Theory and Research for the Sociology of Education, ed. by
J. G. Richardson. New York: Greenwood Press: 241-258.
− Daoust, D. 1997. Language planning and language
reform. The Handbook of Sociolinguistics, ed. by F.
Coulmas. Oxford: Blackwell: 436-451.
− Haugen, E. 1968. Language planning in modern Norway.
Readings in the Sociology of Language, ed. by J. A.
Fishman. The Hague. Paris: Mouton: 673-687.
− Kikvidze, Z. 2005. Sociolinguistic deficit in the social
capital of some ethnic groups in post-Soviet Georgia.
Language, History and Cultural Identities in the Caucasus,
Abstracts. Malmoe: Malmoe University: 25-26.
−
Labov, W. 1970. The Study of Language in its Social
Context. Studium Generale, 23: 30-87.
APPROACH TO INTEGRATION OF CENTRAL ASIAN COUNTRIES
(RELATED OPPORTUNITIES AND EXTERNAL FACTORS)
Iskender Ormon uulu
International Ataturk-Alatoo University
Bishkek/Kyrgyzstan
iskenderkul@hotmail.com
Talant Asan uulu
International Ataturk-Alatoo University
Bishkek/Kyrgyzstan
asanov77@yahoo.com
ABSTRACT
Recently the idea of “Integration of Central Asia” is an issue, which is more and more discussed by different communities.
Emerged after collapse of USSR newly independent states were able to use this unique historical chance to determine further
destiny by their own. Of course, in evaluating this historical opportunity we have to take into consideration modern world realities
and related that other factors. If we look at those states, which criticize or support the idea of integration, it can be clearly seen that
all these states pursue their own interest mainly aimed to control. If the idea of integration will not be implemented into life and
even worse if we misunderstand the mutual benefits of this process there is high risk that this idea will remain on paper. Common
definition of integration, the history of the birth of “Central Asia States Integration” idea, possibility of economic and political coexistence will be discussed in this article. In consideration of this issue, the influence of the external factors and global leaders
such as China, Russia, and America will be considered.
Introduction
For the last one and a half decades, the Central
Asia from picturesque, but Soviet province actually
isolated from a direct environment has turned to the
brisk and restless international crossroads. For this
purpose, there are a number of the reasons. First of
all, oil of Caspian Sea (a deposit in Kazakhstan)
and - in essentially smaller degree - Turkmen gas.
Besides direct affinity to region of the Near East, in
particular to Afghanistan and Iran, political
extremism, scale manufacture and transportation of
drugs, realization of rocket and nuclear programs.
All it draws to the given region general attention.
At last, partly as result listed above factors, the
Central Asia became object of policy of great
powers - to Russia, the USA and China.
The historical model of interaction of great
powers in the East is a so-called Greater game.
The purpose of players participating in it consists
in approving the influence in the certain territory,
to take it under the control and to supersede there
from the contender. This time the basic players
became Russia, the USA and China.
There are the facts testifying to geopolitical
rivalry between Moscow and Washington, Moscow
and Beijing in the Central Asia, and about a place
of this region in the American-Chinese attitudes.
Nevertheless, to speak about new Big game as
about the come to pass fact of the bases while there
is not enough. Moreover, obviously, that repro-
duction in new conditions of former stereotypes is
capable to damage to interests of all interested
parties.
First, unlike the past, the Central Asia is not
easy object of the international attitudes. Its
subjectivity has affirmed and develops. The states
of region aspire to build attitudes with regional
and world powers so that to not get in excessive
dependence on one of them. Secondly, in modern
conditions the constant control over another's
territory, т. е. Traditional colonialism, creation of
colonial empires inefficiently. "Prize" has lost the
appeal. Thirdly, the valid threats for each of three
"external" powers proceed not from policy of two
others, and from actions of not state subjects religious extremists, terrorists, and drug-traffic
and so on. Fourthly, and it is essentially important,
to cope with these threats it is possible only in
conditions of the international interaction covering
both the countries of region, and great powers.
Multilateral cooperation in the field of
safety and defenses in the Central Asia
Multilateral cooperation in the field of safety
and defenses between is central the Asian
countries entering into the CIS, rather insignificant. More actively it develops within the limits
of regional associations where alongside with it is
central the Asian states regional powers, - such,
for example, as the Shanghai organization of
cooperation (SOC), still keeps the importance for
985
it is central the Asian states, though and in a smaller
measure, than before. As a result of distinction
between the states of this region, including their
disagreements in an estimation of threats, and also
priority value which all of them give safety of the
modes, have seriously complicated development of
the general structures of defense and safety,
realization of joint military projects and even
discussion of such questions, as delimitation
borders between them. Moreover, Turkmenistan
has decided to stand aside of such multilateral
initiatives, referring on the adherence to “a constant
neutrality”.
«The Central Asian Union » (which in 1998
became «The Central Asian economic community
» - in structure of Kazakhstan, Uzbekistan and
Kyrgyzstan has been based in 1994 as the
organization of economic cooperation. However,
in December 1995 it has been decided to generate
joint Ministerial council of defense for consideration of problems of regional safety and
coordination of military doctrines, antiaircraft
defense and defensive deliveries. In practice all
such activity within the limits of the union was
limited to creation on tripartite basis Central
Battalion force (Sentrasbat) - a battalion on
maintenance of the world placed in the south of
Kazakhstan near border with Uzbekistan.
Central Battalion has had training preparation
within the limits of the program of NATO
«Partnership for peace world » and has taken part
in a number of doctrines on maintenance of the
world, lead in Kazakhstan and Uzbekistan
together with divisions of armed forces of the
different countries, including American, Russian
and Turkey. However, it and has not been used in
Tajikistan (which has joined to Central Asian
economic community in 1998), for counteraction
to threats from Afghanistan, and its problems until
now remain not clear. Uzbekistan has lost interest
to it more likely to decorative division by the end
of 1990th years, and in it any more it is not
necessary to see a basis for wider regional military
cooperation in the future. To develop system of
joint defense, it was necessary for countries of the
Central Asia to realize existence of the general for
them regional military threats.
As soon as matter reached a question on joint
military actions, the latent suspiciousness had, an
effect on attitudes between is central the Asian
states, especially between Tajikistan and
Uzbekistan. At the summit which is taken place in
August, 2000 in Bishkek, four presidents have
called Russia to join contracts about struggle
against terrorism which they have signed four
months earlier, and have addressed to Advice of
986
collective safety of the CIS with the request to
make a plan of action on reflection of threat of
terrorism. These steps have made obvious that
fact, that the countries “Central Asian economic
community” did not have military resources
without which participation in the further joint
military actions was impossible, they have shown
that the dependence on the Russian help. Such
situation was kept at least until after September,
11th, 2001 the West has not started to allocate
with it more essential volumes of means for needs
of safety.
In December 2001 of the country – participants “Central Asian economic community” have
agreed to transform community in “Central the
Asian organization of cooperation (CAOC). As a
result, the Ministerial council of defense CAOC
has ceased to exist. It has even more weakened
ability of the countries-participants to operate in
the field of regional defense and safety in
common. In the application of four states for
transformation CAOC, it was spoken about
necessity, among other things, greater mutual
understanding in a question of creation of a
uniform safety zone and in development of joint
actions on maintenance of the world and stability
in region. However members CAOC and have not
managed to realize these problems in practice. At
a session of advice of chapters of the states,
CAOC taken place July 2003 the obligation of the
general character about cooperation in struggle
against terrorism, religious extremism and drugtraffic was accepted. Besides the countries CAOC
have emphasized, that support efforts of the
international antiterrorist coalition and the United
Nations directed on all-round settlement of a
problem of Afghanistan, and have expressed
readiness to involve new Afghani administration
to realization of regional projects. In December
2002, Afghanistan invited to join to CAOC as the
observer.
The Shanghai organization of cooperation
(until July 2000 referred to the Shanghai 5, and
then, till June 2001, - the Shanghai forum)
represents alternative model of multilateral
cooperation for the Central Asia, having and east
party 31. Its members are Russia, China,
Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan, and since
June 2001 - also Uzbekistan. SOC deserves, that
to it has been paid attention within the limits of
the present analysis, as unlike the CIS (and its byproduct - the Organizations of the Contract about
collective safety) within the limits of SOC
necessity of the account of the Chinese interests in
the field of safety partially counterbalances
interests of Russia. It, as a matter of fact, leaves is
central to the Asian countries-participants some
freedom to defend the priorities and to influence
the agenda. The given structure переросла the
initial frameworks, having passed a way from a
problem to involve China in confidence-building
measures in military sphere and mutual
demilitarization of boundary areas in the Central
Asia before the coordinated consideration by the
countries-participants of more concrete needs of
these unstable regions.
The states of region require association.
Considering, that after easing positions of Russia
Central Asia became the center of struggle of
three powers - China, the United States and
Russia, cooperation between the states of region
looks necessary. It is necessary to consider,
besides that can join number of states struggling
for region in foreseeable prospect and India which
representatives several years ago discussed a
question on an opportunity of opening in
Tajikistan the Indian military base.
However, we shall return to a problem of
integration. The states of Central Asia, even
gather, will be insufficiently strong to carry out an
independent policy. The population of the largest
power of region, Uzbekistan, totals all 26 million
people. The population of the most economically
developed power, Kazakhstan - 15 million
Meanwhile Central Asia borders on China (the
population - 1, 3 billion people) which economy
promptly grows. In fact, from the point of view of
economic relations, the roll of Central Asia aside
China looks almost inevitable.
Trade of Kazakhstan with this economicpolitical monster grows on tens percent a year.
Simultaneously China shows interest in operation
of natural resources of Central Asia. China as the
world factory is the competitor of the West in
struggle for reception of a source of raw materials.
If to create the integration project in Central
Asia to transform region from a field for game of
external forces into the independent player. The
population of Central Asia hardly exceeds 50
million people. Gross national product of region
as cumulative, and per capita, leaves much to be
desired. In view of these circumstances, even the
incorporated Central Asia cannot resist to China.
For 50 million people is the population of the
small state of Southeast Asia. The majority of the
states of this region are larger: in Vietnam, there
live more than 80 million people, in Indonesia more than 200 million
Obstacles in a way of multilateral regional
cooperation in the field of safety and defense
There is a set of obstacles that brake and
counteract development регионализма, and also
to formation of multilateral regional structures and
the institutes which were deal with problems of
defense and safety, especially what include the
states of the Central Asia. It is possible to explain
such state of affairs influence of five major
factors.
First, the Central Asia remain deeply divided
rivalry, both having historical roots, and arisen
today. In the Central Asia there are no recently
arisen antagonisms resulting from a confrontation
or occupation of any territories. However, rivalry
between Kazakhstan and Uzbekistan, and set of
less significant lines of a pressure undermine
political will to development and realizations of
multilateral regional projects. It as already it was
marked above, is aggravated with authoritative
mentality of local leaders.
Secondly, the picture is deformed by structures
of the CIS. As well as everywhere in the world,
development of regionalism and upper regions to
the Central Asia in 1990th years was promoted by
decentralization of the international system and
liquidation of mechanisms control over super
states. However, former Soviet levers of management completely and are not dismantled. During
almost all 1990th years, at least, from Moscow,
attempts to use the organization of the CIS as
Russian upper national the mechanism of regional
management and integration were undertaken.
Russia keeps institutional tools of realization of
such ambitions and at president Putin though it
does the increasing emphasis on bilateral, instead of
multilateral diplomacy in attitudes with the states
CIS. Not having managed, finally, to find important
above national role (or even ability to operate as
effective channel of realization of the Russian
interests), CIS nevertheless has served as a brake
on a way of development of alternative systems of
regional safety.
Thirdly, multilateral regional projects are
included into the political contradiction, especially
in the Central Asia, with strong presidential or
authoritative modes. Local governors are afraid of
possible consequences регионализма for own
sovereignty and bases of authority. Therefore,
they do not wish to fill the regional organizations
any институциональным with the maintenance or
to create mechanisms, which would provide
obligatory performance of agreements. Actually
they do not wish to concede authority of any
regional organization not less, than to competing
987
forces in the own country. Their efforts are
directed on a safety of a mode, instead of on safety
as the public blessing. In this respect, the Central
Asia can be compared to the Arabian Near East.
Fourthly, the considered states for maintenance of the safety will be, possibly, still to rely
on well-developed national armed forces, instead
of to spend efforts to development of multilateral
attitudes in the field of defense and safety. It is a
component of process of becoming of the state
and national identity occurring now and reflects
unwillingness too to rely in business of a safety on
groupings or structures that it is weak develop and
can appear the passing phenomenon during
prompt changes.
At last, heads of the states of the Central Asia
in planning and realization of the defensive policy
attach paramount significance to prompting of
bilateral bridges with powerful regional powers.
These regional cartridges are Turkey, Russia and
the United States (at various times - for many of
these countries). Such bilateral agreements about
assistance in the field of safety and defense the
local states are considered as more effective, than
with association of military resources or realization of defensive programs without participation
of regional powers with their resources and
guarantees.
External factors (United States of America,
China, and Russia).
China
About possible political and economic
domination of China in the Central Asia have
started talking, almost from the moment of
disintegration of Soviet Union. In Kazakhstan it
has led to occurrence of some vigilance to the
Chinese investors. However, threat is represented
not with economic expansion of China, but
corruption of officials in the countries of the
Central Asia, which, concluding unprofitable
contracts for the country, can strike on economic
safety of this or that state.
In the end of the last year, the president of
Kazakhstan Nursultan Nazarbaev has made
official visit to China. Both parties have
confirmed interest in closer economic cooperation,
especially in sphere of power. One of the
important decisions was continuation of
construction of an oil pipeline from Kazakhstan to
China with the subsequent lining of a gas main. In
particular, basic arrangements on construction of
the second turn of oil pipeline Kenkiyak-Atasu as
first turn Atasu-Alashankov is already constructed
have been reached. Thus, on a monopoly position
988
of Russia as the countries of transit and the buyer
were central the Asian energy carriers is strike one
more powerful blow.
The second on priority is Turkmenistan. Before
his death, Saparmurat Niyazov in April 2006 and
chairperson of Peoples Republic of China in
Beijing have signed the general agreement on
realization by 2009 of the project of a gas main
Turkmenistan-China. According to the contract to
China during 30 years will act nearby 30 billion
cubes of gas every year. Hardly new government of
Turkmenistan will seriously reconsider this
agreement, considering a real economic gain from
realization of the project. Besides Beijing has
already given Turkmenistan the long-term soft loan
in 300 million dollars for the period of 20 years
fewer than 3 % interest annual. It will go on
reconstruction of a production association
«Mariasot» and construction of glass combine. It is
the first long-term foreign credit, which has
received Turkmenistan for last years.
China is active and in other countries of
region in sphere of operation of natural resources.
In particular, in August of the last year of China
and Kyrgyzstan have signed the report on
intentions in long-term cooperation on electro
power. Own money for restoration and
development of power objects at Kyrgyzstan is not
present. Therefore, Bishkek actively searches for
investors among the Russian, Kazakhstan and
Chinese companies. To projects which are
interesting to the Chinese investors, it is possible
to carry cascade Sarydshyiski and Кambar-Ata
hydroelectric power stations, construction of a
transmission line to Kashgar, construction of the
thermal power stations working at a corner, and
also reconstruction Uch-Kurkanski hydroelectric
power stations and thermal power station in
Bishkek. Thus, China will appear the potential
importer of the Kirghiz electric power.
Not small interests Chinese’s have with power
opportunities of Tajikistan. In November, 2006
the Chinese corporation " Sinohydro" has declared
readiness to participate in realization of the civilengineering design of hydroelectric power station
on the river Zeravshan.
Oil-and-gas interests are at China and in
Uzbekistan where in the past to year there was an
affiliated company of the Chinese national
corporation on investigation and development of
oil and gas. Besides occurrence in Uzbekistan is a
part of strategy of the Chinese oil-and-gas
companies on expansion of the presence at the
countries of the Central Asia and strengthening in
them of the positions. From the point of view of
China, regional integration into Central Asia is
simply necessary. Thus, China starts with the
interests. They are precisely articulated in
extraordinary interesting interview of the leading
Chinese expert on region of Professor Donne
Sjaojana representing Institute of studying of
Russia, the East Europe and the Central Asia. The
Chinese professor has declared, that China
considers Kazakhstan not only as the raw state,
called to provide with resources of the Peoples
Republic of China, but also as the transit country.
However all is far not its states are lucky
enough to border on China how Kazakhstan.
Therefore, from the Chinese point of view, it is
logical to make Kazakhstan the authorized
representative in region, to charge to it leadership
in Central Asia, and in exchange to receive the
guaranteed deliveries of raw material through
territory of the most stable and democratic power
of Central Asia. Really, Kazakhstan "for nothing"
receives a role of the leader of region. Leaning to
the next China, Kazakhstan can dominate over
Central Asia.
If Kazakhstan and the adjacent states will
deliver a source of raw materials to China, and in
exchange to receive the Chinese goods economic
dependence on Beijing becomes total. In addition,
where economic dependence, there and political,
is elements of political science. The Chinese
integration project provides actual transition of
region under the control of Beijing over A
question, whether it is necessary it be to operating
Kazakh elites. In fact, it will actually mean that in
the near future they will feel Chinese dictation.
Russia
The Russian interests and the purposes in
the Central Asia
A number of the Russian problems and
interests can be extrapolated based on official
applications, materials of the discussions leaded
inside of elite and practical steps on realization of
the Russian policy. However a little that specifies
that Putin's administration has developed regional
strategy for the Central Asia in which the Russian
defensive, political, power and economic interests
would be integrated. For the lack of such strategy
of Russia difficultly effectively to pursue the
interests by means of the means which are available
at its order. It means, that more coordinated actions
of the structures responsible for decision-making
reached at Putin, and a greater coordination in
political thinking and predilections of creators of
policy were not reflected by sufficient image in the
general connectivity of the political decisions
developed concerning the Central Asia.
More and more than attention, is given to
Kazakhstan - to the key state through which
territory to heart of the Central Asia conduct
strategic and economic routes without which to
not manage at creation any of «a southern
strategic axis » or the buffer for protection against
new threats coming from the south.
As it is represented, Russia has following
basic means to promote realization of the named
interests: an effective utilization of multilateral
regional structures (over the majority from which
is dominated by Russia); measures on perfection
of mechanisms of the boundary control, in
particular on the Russian-Kazakhstan border and
where it is possible, on borders with the southern
states CIS; expansion of bilateral military
cooperation; the control over trading ways and
routes of export of power raw material on Caspian
sea (especially in the north of Caspian sea);
development of the Russian strategic partnership
with Kazakhstan and carrying out of more
differentiated policy concerning other centralAsian states; cooperation with China in region;
strengthening of contacts to visible leaders of
opposition in Central Asian states to keep freedom
of maneuver in the future.
Efforts of Russia to restore the advanced
safety zone in the Central Asia
In 90th years of the last century, the Russian
management undertook a different sort of action to
keep the advanced zone, or the buffer, safety in
the Central Asia, that remote Russia from every
possible arising threat. Civil war and the followed
instability in Tajikistan, and also promotion on the
north of “talibs” in Afghanistan have shown, that
the events occurring and inside of the post Soviet
region, and behind its limits, are equally capable
as to provoke threats of Islamic extremism, a drug
of the traffic, illegal traffic in arms and transnational terrorism, well by them are provoked.
The situation has changed after September,
11th, 2001 when during resolute reorientation of
Russian policy Putin has recognized necessity to
divide the responsibility for struggle against
terrorism in the Central Asia with the western
states and even China.
Most a vivid example of the Russian interest
in restoration even external attributes of the
advanced safety zone in the Central Asia under a
kind of actions within the limits of collective
safety was opening new military-air base in the
Kant (Kyrgyzstan) in October, 2003 It is the first
Russian base created after disintegration of the
USSR; on it about 500 Russian military men and
about 20 units of military planes will be deployed.
989
Its official purpose - to form base of special
operations on counteraction to attacks of the
armed groups on the central-Asian countries. The
management of the Russian bodies of military
planning declares, that the strategic problem of
base - to provide aviation support to forces of fast
reaction and that the base is a component of these
forces. However deployed in the Kant of the
aircraft technician together with the Russian
interception aircrafts which are based to Dushanbe
(Tajikistan), possess wider spectrum of opportunities: They are capable to reflect air attacks, to
accompany with heavy transport planes with staff
and military planes and to intercept the purposes
above Afghanistan and Pakistan. On the contrary,
they are not suitable for struggle against fine
groups of insurgents or terrorists in mountain
district. Moreover, means for the maintenance of
base are provided with Russia, and the base on the
structure and staff actually is a part of the Ural
district of the Air Forces and air defense, instead
of an element of forces of fast reaction 31. From
this follows, that behind the decision to open in
the Kant military-air base wider geopolitical
purposes, in particular, if to mean its close
neighborhood from one of the main new militaryair bases of an antiterrorist coalition in Мanas in
Kyrgyzstan which the West uses for support of
campaign in Afghanistan. Some analysts express
opinion, that base in the Kant no more than an
element of the Russian politics tricks directed
against the neighbor of Kyrgyzstan - of
Uzbekistan which as believe, acts as a conductor
of the western interests in the Central Asia. Russia
still has great strengths in Tajikistan: it holds here
about 5500 military men in structure of 201st
division and the large contingent of boundary
armies consisting in basic from the Russian
officers and local recruits.
Russia has reached the agreement on conditions of basing and the status of the numerous
strategic military objects in territory of Kazakhstan (such as proving ground Sary-Shagansky, base
of the Air Forces in Engels), and in January, 2004
presidents Putin and Nasarbaev have agreed to
prolong term of rent cosmodrome " Baikonur "
(from which 70 % of the Russian starts of space
rockets are made) up to 2050 They also have
agreed to strengthen bilateral military cooperation,
including to increase the Kazakhstan defensive
purchases in Russia, and to prepare plans looking
rather ambiguously « sharing of armies in interests
of safety of Russia and Kazakhstan ».
However the integrated Central Asia as the
partner is poorly comprehensible to Russia - for
above resulted reasons. Really, Kazakhstan - the
990
authoritative regional leader. But to deal with it
Russia it is better «in personal quality ".
Kazakhstan as the leader of the regional block of
Russia is more likely unprofitable.
The paradox turns out. China, most likely, will
be inclined to promote creation in Central Asia the
regional block. Simply because it is more
convenient to it to deal with correctly organized
space on the borders and for it there is no essential
difference between separate powers of region
separately and the incorporated region. It should
be favorable to Russia, to work with the separate
states of Central Asia, probably, having divided
region on a number of priority zones. For
example, to use Kazakhstan as some kind of a
barrier between the unstable states of "distant"
Central Asia (Uzbekistan, Tajikistan and
Kyrgyzstan) and the territory.
In some conditions Kazakhstan appears between the various centers of force, will maneuver
between which all more difficultly. Strengthening
of China dictates necessity finally to make a choice
for or against of an arising super state. If
Kazakhstan (and together with it all Central Asia)
make the pro-Chinese choice they inevitably should
enter into a field of an attraction of a huge super
state that threatens with loss of the sovereignty - all
over again economic, then political.
United States of America
If Kazakhstan and Central Asia make the antiChinese choice, it is necessary for them to select
the guarantor of preservation of the sovereignty.
The choice is insignificant. It - either Russia, or
the West on behalf of: 1) the United States, 2) the
European Union, 3) the USA and EU together.
It is represented, that a guarantee of the antiChinese choice at support of the West can be
unless accommodation in territory of region of the
American military bases. Regional integration in
this case is possible based on the American script
of «The Big Central Asia ", based on inclusion in
region of Afghanistan. This script hardly we shall
execute, as the developed Kazakhstan will not
want to appear in one region with Afghanistan.
Besides, to a pro-American variant will negatively
concern not only China, but also Russia, which is
inevitably consolidated because of resistance to
the similar decision. This or that degree of
integration with the Europe hardly will work in
this case, considering enormous geographical
remoteness of region from EU.
Conclusion
Leaves, that integration of Central Asia at the
given stage cannot occur in interests of the states
of region. It can be only pro-Chinese or pro-
American. However, the first variant does not
promote preservation of the sovereignty, and the
second - to preservation of stability for opponents
of the American presence «will inevitably shake a
boat ". There are variants of integration with
Russia, on what recently does hints and the
Russian party. However really be integrated with
Russia all region, but only Kazakhstan can. The
question only in, whether will manage the Russian
party "to propose" the Kazakhstan elites and
whether they will want to accept this offer.
Applications of Beijing for necessity of
support of an output of the national capital on the
foreign markets and realization of transnational
economic activities, thus, also are carried out. In
fact, process of the big economic expansion of
China in various regions of the world, including in
the Central Asia has begun. In addition, the
Shanghai organization of cooperation for China
remains unique opportunity to participate on equal
in regional geopolitics and to try to become those
whom could not become the USA, - the
intermediary between the countries of the Central
Asia. Here China has an opportunity to involve in
itself of the country of region through economic
programs, which it lobbies. At the same time, one
of the Chinese experts has named last decade in
development of region by the period of relative
stability. Now nobody will give guarantees, that
next decade will be same quiet. Apparently, China
disturbs strengthening unpredictability of political
processes in the countries of the Central Asia that
generates desire to strengthen the influence on
these processes. As John Kennedy spoke, « in the
Chinese language the word "crisis" consists of two
hieroglyphs: one designates "danger", and other
"chance". Moreover, China, apparently, has solved
this chance to take advantage.
REFERENCE
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
16 Dannreuther Roland. Creating New States in Central
Asia. ADELPHI Paper 288. London: International
Institute for Strategic Studies, 1994.
Cutler, Robert M. Uzbekistan’s Trade Liberalization:
Key to Central Asian Integration // The Analyst, 16
February 2000.
Hyman Anthony. Power and Politics in Central Asia’s
New Republics. Research Institute for the Study of
Conflict and Terrorism. August 1994. P. 1.
Warikoo (Ed). Central Asia: Emerging New Order. New
Delhi: Himalayan Research and Cultural Foundation
(India). Har-Anand Publications, 1995.
www.imf.com, Opportunities and Challenges for Central
Asia, Speech by Horst Köhler Managing Director of the
International Monetary Fund, At the Conference for the
Tenth Anniversary of the Introduction of the Tenge,
Almaty, Kazakhstan, November 14, 2003
http://www.analitika.org/article.php?story=20060325015
433297
http://www.ng.ru/courier/2007-01-22/19_china.html
8. “International organizations” Principles and Issues, 7th
edition, A. LeRoy Bennett, James K.Oliver.
991
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ АМОРТИЗАЦИОННОЙ ПОЛИТИКИ В
НЕФТЕГАЗОДОБЫЧЕ
У.Я. ГУСЕЙНОВА
Сумгаитский государственный университет
Повышение эффективности общественного
производства на основе ускорения темпов
научно-технического прогресса и применения
интенсивных методов ведения хозяйства является важным моментом перехода экономики
республики к рыночным отношениям. Эта задача имеет большое значение для нефтяной
промышленности, так как около половины доходной части бюджета республики формируется именно деятельностью этой отрасли.
Необходимо отметить, что повышение эффективности производства в нефтяной промышленности связано с дальнейшим развитием техники и технологии добычи нефти на
эксплуатируемых месторождениях. При этом
важное значение приобретает проектирование
таких систем разработки (доразработки), которые обеспечивали бы стабилизацию или даже
рост добычи нефти на новых (старых) месторождениях при высокой экономической эффективности. Нефтяная промышленность – это
капиталоёмкая отрасль, так как удельный вес
основного капитала в производственных фондах составляет около 95-98%. И в этой связи
улучшение использования основных капиталов
в нефтяной промышленности приобретает важное значение. Поэтому для поддержания их в
работоспособном состоянии и проведение работ по их реконструкции и модернизации требует особо исследовать амортизационную политику в нефтяной промышленности.
Амортизация представляет собой плановое
погашение стоимости основных капиталов по
мере износа путём перенесения её на производимую продукцию или услуги. Её осуществляют с целью накопления денежных средств
для последующего восстановления основных
капиталов. Эти средства накопляются путём
ежемесячных амортизационных отчислений,
включаемых в себестоимость продукции. При
реализации продукции амортизационные отчисления превращаются в денежную форму и
образуют амортизационный фонд. Согласно
действующей методике, начисление амортизации скважин производится по норме 6,7% в
год из расчета погашения их первоначальной
стоимости за 15 лет.
992
Ускорение обновления производственного
аппарата отрасли является комплексной экономической проблемой, решение, которой требует коренной перестройки инвестиционной
политики с тем, чтобы концентрировать средства прежде всего в таких приоритетных направлениях воспроизводства основных производственных фондов, как обновление их активной части.
Необходимо отметить, что обновление
фондов должно реализовываться на планомерной основе и быть взаимоувязано с соответствующими пропорциями воспроизводственной структуры капитальных вложений. Новый
подход в инвестиционной политике (под амортизацией также понимается внутренний инвестиционный источник) заключается в совместном решении задач оптимизации воспроизводственной структуры капитальных вложений и форм воспроизводства основных производственных фондов, т.е. оптимизации пропорций между частичным возмещением основных
фондов путём их капитального ремонта и модернизации и полным возмещением путём обновления в результате замены. Заметим, что
термин, производственные фонды и в западных источниках экономической литературы не
употребляется, а вместо него употребляется
термин «капитальные блага» или «инвестиционные товары».
Сегодня в нефтяной промышленности
средства, накопленные в амортизационном
фонде недостаточны для реализации воспроизводственной политики в этой отрасли и поэтому необходимо совершенствовать амортизационную политику. Для этого необходимо воспроизводственную политику увязать с себестоимостью продукции (где в некоторых статьях накапливается денежные средства для амортизации капитальных благ), с прибылью нефтегазодобывающих предприятий, а также с
привлечением местных и иностранных инвестиций.
BEYNƏLXALQ
MÜSTƏQİLLİK SONRASI
CƏNUBİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA
REGİONUNDA İNKİŞAF PROSESLƏRİ
AVRUPA BĐRLĐĞĐ ENERJ POLĐTĐKASI VE BU POLĐTĐKA AÇISINDAN HAZAR
BÖLGESĐNDE BULUNAN ENERJĐ KAYNAKLARIN ÖNEMĐ
Rövşen ĐBRAHĐMOV
Uluslararası Đlişkiler Bölüm Başkanı
Energy review editörü
rovsen@azerimail.net
ABSTRACT
Expanding EU is seeking for alternative sources of energy in different parts of the world. One of such source is Caspian Sea
region with the rich oil and gas reserves in the coastal states. After independence, such states as Kazakhstan, Azerbaijan and
Turkmenistan achieved the opportunity to export own energy resources to the world markets, particularly in the EU markets. This
article provides information on the Energy Policy and the role of energy supply from the Caspian Sea on the energy security of the
EU states.
Key Words: EU Energy Policy, Caspian Sea Basin states, Oil.
GĐRĐŞ
Avrupa Birliği için cazibe merkezi olabilecek
bir diğer unsur Hazar Denizi havzasında bulunan
enerji kaynakları ve bu kaynakların mevcut dış
enerji arzına bir alternatif oluşturabilme olasılığıdır. Enerji açıdan esasen dışa bağımlı olan AB’ye
üye ülkelerinin siyasi birliğinin sağlamlığı kendi
enerji kaynaklarının garanti altına almaksızın sürekli olabileceği düşünülemez. Nitekim Avrupa
Birliği’nin kuruluş sürecine bakarsak, kuruluş sürecinin sebeplerinden biri de kıt kaynakların en
etkin şekilde kullanımını sağlamak için işbirliği ve
bütünleşme idi. Enerji politikası Avrupa Birliği
tarafından görece yakın zamanda yapılandırılmaya
ve uygulanmaya başlanmıştır. Buna rağmen enerji
politikasının önemini asla küçümsenmemelidir, bilakis programın ortaya çıkma sebeplerine bakmış
olursak, ne kadar büyük önem taşıdığını görebiliriz.
Henüz II. Dünya Savaşının hemen ardında
Avrupa’da yaşanan yüksek derecedeki enerji krizi,
ortak kömür politikasının oluşturulmasına amacıyla 1951 yılında altı Avrupa devleti arasında AKÇT
kurulmasını sağlamıştır. Çok geçmeden 1957 yılında aynı devletler arasında EURATOM kurularak, üye devletler arasında ortak nükleer enerji politikasının oluşturulmasına neden olmuştur. Lakin
zaman geçtikçe genişleyen ve ortak politikaların
geliştirilmesi açısından derinleşen AB üyelerinin,
ortak enerji politikasının oluşturulması konusunda
çok ciddi adımlar attığı söylenilemez.
I. Avrupa Birliği’nde Enerji Politikasında
Gelişim Süreci
1950’li yıllarda kömür arzı boldu, ucuzdu ve
altı kurucu ülkenin enerji ihtiyacının % 65’ni karşılıyordu. Diğer taraftan, atom enerjisinin gücünden etkilenen uzmanlar, bunun kullanılmasının
994
ihtimali hakkında iyimserdirler. 1 AKÇT ve
EURATOM kurumların bu konuda girişimleri
önemsiz derecede küçük kalmıştır. Ellili yıllardan
itibaren kömür istihsali giderek azalır, yerine
petrolün, daha sonra da gazın tüketimine yer bırakır. EURATOM çerçevesinde, 1983 yılında Büyük Britanya’da termonükleer enerji üretimi için
kurulan reaktör gibi dev deneysel projeler dışında
özel bir faaliyeti saymak zordur. Nükleer enerji
konusunda girişimler daha çok ulusal düzeyde kalmıştır.
1957’de kurulan AET’nin kurucu anlaşmasında enerji politikası konusunda söz edilmemekle
birlikte, anlaşmada yer alan gümrük birliği ve
rekabet konusundaki hükümler enerji konusunda
bir tür ortak politikanın yürütülmesine imkan sağlıyordu. Bu tür politikanın fiilen yürütülmesi pratik gereksinimi 70’li yıllarda ortaya çıkmıştır. 19–
20 Ekim 1972’de AB’nin Paris Zirvesinde enerji
politikası Birliğinin yeni faaliyet alanı olarak kabul edilmiştir.2 Buna göre üye devletleri yaptıkları
toplantıda enerji konusunda “tatmin edici ekonomik koşullar altında, enerjinin güvenli bir şekilde
temini” için enerji politikasının ayrıntılarıyla saptanmasını gerektiğini vurgulamışlar. Yine de bu
dönemde ortak enerji politikasının belirlenme konusu sadece niyet beyanı şeklinde kalmıştır.3 Bunun esas sebebi ise ucuz petrol ithali ile ilgilidir.
Ancak bir sene sonra bu politikanın uygulanmasına ihtiyaç duyulmaya başlandı, bu dönemde
esasen Ortadoğu’dan arz edilen petrolü tüketen
ABD ve Avrupa ülkeleri, sömürgecilik döneminin
1
2
3
Nicholas MOUSSĐS: Avrupa Birliği Politikalarına Giriş
Rehberi, (Đstanbul: Mega Yayınları, 2004), 426–427.
Avrupa Birliği El Kitabı..., 95- 96.
P. GANĐK: AT ve Türkiye’de Enerji Politikası, (Ankara:
ATAUM, Temel Eğitim, 16 Dönem, Temmuz, 1995), 10.
sona ermesine kadar bölgedeki enerji kaynaklarını
kontrol etmekteydi. Sömürgecilik devri sona erince, esas olarak petrol üzerindeki enerji kontrolü bu
devletlerden üretici devletlere geçmiştir. Bu durumdan yararlanmaya çalışan yeni bağımsız üretici devletler uzun bir süre boyunca ya çıkarılan
petrolün her tonundan elde edilen kar üzerinden
aldıkları ön keseneği yükselterek, ya da üretim
hacmini fazlalaştırmaya çalışarak, petrol gelirlerini yavaş yavaş artırmaya çalıştılar. Fakat on yıl
boyunca gösterilen çabaların sonucunda ortaya çıkan gerçek, üretici devletlerin ayrı ayrı girişimleri,
ya bazı üreticilerin aleyhine, ya da fiyatların düşmesine sebep olan bir üretim fazlalığı oluşturmakta olduğuydu.4
Bu durumu saptayan petrol üreticisi devletler,
Eylül 1960’da ihraç ettikleri petrolden daha büyük
gelir elde etmek ve üretim planları üzerinde çalışmalar yapmak için Petrol Đhraç eden Ülkeler Örgütünü (OPEC) kurdular. Đlk kurucuları Đran, Irak,
Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezüella’dır. Daha
sonra örgüte, Endonezya, Libya, Katar, Abu Dabi,
Nijerya, Cezayir ve Ekvator’da üye oldular.5 Görüldüğü gibi, dönemin SSCB dışında kalan tüm
üretici devletleri bu petrol karteline üye olarak,
petrol kozunu da kendi dış politikalarında ve ekonomik refahlarının düzenlemesinde kullanmayı
düşünmüşlerdir. Nitekim 16 Ekim 1973’de Kuveyt’te toplanan Arap devletleri Körfez üreticilerinin standart kalite olarak benimsedikleri Suudi
Arabistan ham petrolünün afişe fiyatının % 70
oranında artırıldığını ve diğer OPEC üyelerinin de
Kuveyt’te alınan kararlara uyacaklarını duyurmuştur.6 Çok geçmeden üretici devletler petrol fiyatlarını dört katına kadar artırmışlardır.7
AB üye devletleri, enerji tüketiminde tutumsuz davranmaları ve ithalata aşırı bağımlılıkları
yüzünden bu fiyat artışı ile ağır darbe almışlardır.
1973 petrol krizi, AB’nin enerji arzını dış etkenli
şoklardan koruyacak bir stratejiye ihtiyaç olduğunu gösterdi.8 AB üye devletlerin nerede ise tümünün ithal petrole bağımlılığı had safhadaydı.
Çünkü Birliğin bu dönemde enerji tüketiminin %
67’si petrolle karşılanmakta idi. Bu durumda AB’nin enerji konusunda temel amacı Ortadoğu ülkelerinde üretilen petrole bağlılığı azaltmak idi.
4
5
6
7
8
Daniel DURAND: Uluslararası Petrol Sorunları, (Đstanbul:
Çev., Teoman Tunçdoğan, Gelişim Yayınları, 1974), 112.
Filiz ÖNERTÜRK: Petrol ve Ekonomisi Üzerine, (Ankara:
Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını, Sayı 1983–259,
1983), 11.
Cenk PALA: ABD-Petrol-Dolar, 20. Yüzyılın Üçgeni,
(Đstanbul: Kavram Yayınları, 1996), 119–120.
Avrupa Birliği El Kitabı..., 96.
AB Enerji Politikası: (Ankara: AB Avrupa Komisyonu
Türkiye Temsilciliği, 2000), 1.
Bunun üzerine AB ülkeleri dahil diğer Batı ülkeleri ile birlikte, 1974’de Uluslararası Enerji Kurumunu oluşturdular. Bu kurumun amaçları, enerji
arzının kaynaklarını çeşitlendirilmesi, enerji kaynaklarının tüketim verimliliğinin artırılması, alternatif enerji kaynakların kullanılmasının teşvik
edilmesi, petrol ve diğer enerji kaynaklarına dünya
fiyatlarının takibini sağlanması olarak belirlenmişti.9 Örneğin, UEK üye devletlerin 1985’te tahmini talebin günlük 31 milyon varil olacağını belirleyerek, bunlar için günlük 26 milyon varil
sınırlaması getirerek, tasarruf programlarını daha
da sıkıştırmayı, kömürün daha etkili kullanılması
ve nükleer enerjinin geniş bir şekilde yaygınlaştırılması için tedbirlerin alınmasını gerektiğini
vurgulamıştır.10
Petrol krizinden ciddi bir şekilde etkilenen
kendi içinde Avrupa Birliği üye devletleri, 17
Aralık 1974 yılındaki Avrupa Konseyi’nin toplantısında enerji konusunda yeniden bir karar almalarına rağmen, ancak 1985’de enerji amaçlarını saptamıştır. 11 Bunun esas sebebi, üye devletler arasında enerji politikası konusunda fikir ayrılığının
olmasıdır. Esas engel gösteren ülkeler Büyük Britanya ve Hollanda olmuştur. Çünkü onların diğer
üye devletlerden farklı olarak kendi arazilerinde
petrol ve doğalgaz yatakları mevcuttur. 12 Enerji
politika konusunda AB’nde bir gelişiminin sağlanması için ikinci petrol krizini beklemek gerekecekti.
1978 yılı sonu ile 1979 yılı başında Đran’da
gerçekleştirilen devrim sonucu Şah yönetimi yıkılmıştı. Devrim lideri Ayetullah Humeyni tarafından yönlendirilen ve 1978 yılı Ağustosu’ndan beri
devam eden grevler sonucunda Đran petrol üretimi
ve ihracatı kesintiye uğramış, ardından piyasada
spekülatif eğilimler artarak, petrol fiyatlarının
1973’den sonra yeniden önemli ölçüde yükselmesine neden olmuştur.13 Đran, Suudi Arabistan’dan
sonra ikinci büyük petrol ihracatçısı idi ve bu
olaylar neticesinde piyasadan çekilmesi, dünya
petrol ihracatında % 15 oranlarında kayba neden
olmuştur.14
Đkinci petrol krizinin asıl sebebi psikolojik
nitelikte olmuştur. Diğer bir deyişle Đran Devrimi’nin, dünyanın petrol açısından en önemli bölgeleri olan Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki Müslüman olan üretici ülkelere de sıçrayabileceği ve
böylece 1973’dekine benzer arz kesintisine sebep
9
10
11
12
13
14
Avrupa Birliği El Kitabı… 96.
Đsmet GĐRĐTLĐ: Kara Altın Kavgası Petrol ve Politika,
(Đstanbul: Toker Yayınları, 1978), 29.
P. GANĐK: AT ve Türkiye..., 10.
Evropeyskiy Soyus, Spravochnik..., 96.
Cenk PALA: ABD-Petrol..., 197.
Cenk PALA: ABD-Petrol..., 119–120.
995
olacağı paniği ile yönlendirilen kuşkular sonucunda ortaya çıkmıştır. Bir diğer neden ise, petrol
satışlarının özelliğinden kaynaklanmaktadır. Đlk
önce üreticilerden büyük petrol şirketlerine devredilen petrol, bu büyük şirketler tarafından bu petrole ihtiyaç duyan üçüncü taraflara uzun vadeli
sözleşmelere göre satılmaktaydı. Oysaki Đran’daki
gelişmeler, petrol üretiminde düşüşe neden olmuştur ve kendi petrol arzının % 40’nı Đran’dan sağlayan BP ve Shell gibi şirketler, üçüncü taraflara
satacak petrolleri olmayınca, bu satışları durdurmak zorunda kalmıştır. Bunun üzerine, üçüncü
tarafları oluşturan şirketler ve bağımsız rafineriler,
kendi taahhütlerini karşılayamaz hale gelip, yoğun
bir arz arayışına yönelince, petrol fiyatlarının artışına neden olmuşlardı. Petrol fiyatlarının artışının
bir diğer önemli sebebi ise, hem petrol şirketlerin,
hem de tüketicilerin hızla petrol stoklamasına
yönelmeleriydi. Stoklama ek talebe yol açmış, bu
ise paniğe ve dolayısıyla spot piyasa fiyatlarının
hızla tırmanmasına sebep olmuştur.15
II. Avrupa Birliği’nde Enerji Konusunda
Ortak Politikanın Oluşturulması Yönünde
Atılan Addımlar
1988’de AB Komisyonu, enerji stratejisi ile
ilgili “Đç Enerji Pazarı” adlı bir rapor sunmuştu.
Rapora göre, AB üye devletleri için yakıt ve enerji
pazarlarında liberalizasyonunun sağlanması, gaz
sanayisinin ve elektrik enerjisinin gelişmesinin
teşvik edilmesi, Avrupa elektrik enerji sisteminin
elastikliğinin sağlanması gibi hedefler teklif edilmiştir. Yine de bu dönemde AB üye ülkeleri için
enerji konusunda ortak bir politika oluşturulmasında başarılı olunamamıştır.16
17 Aralık 1991’de Lahey’de hemen hemen
bütün Avrupa ülkeleri, ABD, Kanada ve Japonya
tarafından Enerji Şartı imzalanmıştır. Şartın amaçları arasında imza atmış devletlerin kaynaklara erişimi, kaynak kullanımı, yatırım düzenlemeleri, ticaretin serbestleştirilmesi, teknik şartnamelerin ve
güvenlik kurallarının uyumlu hale getirilmesi,
araştırma, teknoloji geliştirme ve yenilikçilik gibi
konularda eşgüdüm sağlamaktır.17
1992’de imzalanan Maastricht Antlaşması’nın
on ikinci başlığında 129 (b) ve 129 (c) maddelerinde Trans-Avrupa Ağları konusuna değinilmiştir. Birlik, ulaşım, telekomünikasyon ve enerji alt
yapısı sektörlerinde Trans-Avrupa Ağlarının kurulmasına ve geliştirilmesine katkıda bulunmayı
taahhüt etmiştir.18
15
16
17
18
Cenk PALA: ABD-Petrol..., 201.
Nicholas MOUSSĐS: Avrupa Birliği..., 428.
Rıdvan KARLÜK: Avrupa Birliği ve Türkiye, (Đstanbul:
Batı Yayınları, 2002), 412.
996
17 Aralık 1994’te Lizbon’da elli bir devlet
(AB üye devletleri, Merkezi ve Doğu Avrupa
Ülkeleri, Rusya ve Yeni Bağımsız Devletler,
ABD, OECD’nin, Japonya, Kanada ve Avusturya
gibi Avrupalı olmayan üyeleri) tarafından Avrupa
Ayrıcalık Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmaya
göre, eskiden “Demir Perde” ile ayrılmış ülkeler
arasında enerji konusunda işbirliğini kolaylaştırmak, piyasa ekonomisine geçiş döneminde ve ekonomik iyileşme evresinde bulunan Doğu ülkelerine, yardım etmek, Doğu’da ve Batı’da enerji arzının güvenliğini artırmak, enerji üretiminin, yenilenebilirliğini ve kullanımının verimliliğini artırmak ve çevre sorunlarını halletmek gibi amaçlar
içermektedir. 19 Görüldüğü gibi bu Antlaşma ile
Avrupa Birliği eski Sovyetler Birliği devletleri ile
enerji konusunda ilişkilerde bir bütünleşme sürecini öngörmektedir ve bunun için hukuksal zemin
oluşturmaktadır.
Uzun bir gelişim sürecinden ve çeşitli aşamalarından geçen günümüz AB Enerji Politikası
aşağıdaki şekilde belirlenmiştir:
• Birliğin ithal edilen enerji kaynaklarına bağımlılığının azaltılması;
• Avrupa dışından temin olunan enerji kaynakların alınma kaynakların coğrafi açısından çeşitlendirilmesi ve bunların güvenlik ve istikrarını
temin edilmesi;
• Enerji tasarrufunu sağlayan teknolojilerin uygulanması ve sanayi üretiminde enerji tüketiminin
azaltılması için tedbirlerin alınması;
• Ortak iç enerji pazarının oluşturulması ve bu
pazarda faaliyet gösteren Avrupa şirketlerinin rekabete dayanıklılıklarının artırılması;
• Alternatif enerji kaynaklarının geliştirilmesi;
• Enerji sektöründe çevre koruma tedbirlerinin
hazırlanması ve tatbik edilmesi.20
1986 yılından beri AB’nin enerji talebi yıllık
olarak % 1–2 artmaktadır.21 Avrupa Birliği dünya
enerji tüketiminin % 14-15’ini tek başına gerçekleştirmektedir, oysa bu Birliğin toplam nüfusu
dünya nüfusunun sadece % 6’nı oluşturmaktadır.
AB tüketimi, dünyanın yıllık petrol tüketiminin %
19, doğalgazın % 16, kömürün % 10 ve uranyumunun % 35’ni oluşturmaktadır.22
19
20
21
22
Dilek YÜKSEL: Rusya Federasyonu ve Avrupa Birliği ile
Đlişkileri, (Ankara: Kale Reklamcılık ve Matbaacılık,
1999), 136.
Green Paper Towards a European Stratejy for the Security
of Energy Supply, (Avrupa Komisyonu, 29 Kasım, 2000,
(CoOM (2000) 769 final)), 14–15.
Green Paper..., 28.
Günümüz AB enerji ihtiyacının % 50’sini
ithal yoluyla karşılamaktadır ki bu ithalat petrol
tüketiminin % 80’i ve doğalgazın % 40’ını oluşturmaktadır. Bununla birlikte enerji kaynakların
belli bölgelerden temini ve bu bölgelere bağımlılık
yüksek seviyededir. AB, doğalgazın % 50’sini %
41’ni sadece Rusya’dan olmak üzere eski Sovyetler Birliği ülkelerinden ve % 25’ni de Cezayir’den
temin etmektedir. Petrolün % 40’ından fazlası da
Ortadoğu’dan (Suudi Arabistan, Đran), % 30’u Kuzey Afrika’dan (Libya) temin edilmektedir.23
Bu rakamlar yükselen bir grafik çizmektedir.
Yaklaşık rakamlarla 2020 yılı itibarıyla AB’nin
petrolde ithalat oranının % 90’a, doğalgazda ise %
70’e varacağı tahmin edilmektedir. Daha önce
gördüğümüz gibi AB’nin petrol ihtiyacı önemli
ölçüde Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkeleri tarafından karşılanmaktadır ve 2050 itibarıyla Ortadoğu
ve Kuzey Afrika petrollerine bağımlılığı daha da
artacaktır. 24 Genişleme süreci ise bu ivmeyi sadece artıracaktır. Şöyle ki, 2004’de genişleyen ve
üye sayısı yirmi yediye varan ve genişlemesi halen
devam eden AB’nin enerji kaynaklarında dışa
bağımlılığı petrolde % 90’dan % 94’de, doğalgazda ise % 60’dan % 90’lara kadar varabilir.25
Şu anda gaz tüketiminin % 85’nden fazlası
AB’nin beş üye devleti (Almanya, Fransa, Đtalya,
Hollanda, Birleşik Krallık) tarafından yapılmaktadır. Yunanistan ile Portekiz doğalgazı kendi
enerji sistemlerine yeni sokmuşlardır. Finlandiya,
AB’nin doğalgaz şebekesine bağlı değildir. 26
Fakat bu ve diğer devletler kendi enerji sistemlerinde doğalgazın payını artırmak niyetindedirler.
Bunun için de mevcut kaynaklarla birlikte alternatif bölgelerden doğalgaz arzını temin etmek
gereklidir.
Doğalgaz AB için stratejik bir kaynağa dönüşmeye başlamıştır. Dünya doğalgaz tüketiminde %
16 ile ikinci sırada bulunan AB, bu payını giderek
artırmaktadır. AB’nin mevcut doğalgaz tüketimini
nereden karşıladığını, derinlemesine incelersek
daha önce de belirttiğimiz şu sorunlarla karşılaşıyoruz: Doğalgazın büyük kısmı doğrudan veya
dolaylı olarak Rusya’dan temin olunmaktadır,
ikinci önemli arzı Cezayir’den deniz yolu ile temin edilmektedir, bunun dışında talebin kalan
kısmı Tunus’tan, bu ülkeden Đtalya’ya kadar uzanan boru hattı ile Nijerya ve Güney Amerika’dan
yapılan LNC27, sıvılaştırılmış doğalgaz ithalatı ile
karşılamaktadırlar.
Avrupa Birliği kendi enerji tüketiminin temin
etmek için güvenli ve mevcut arza alternatif olabilecek yeni kaynaklara ihtiyac duymaktadır. Alternatif bir kaynak olarak ise Hazar havzası
devletlerinde bulunan petrol ve doğalgaz rezervleri büyük bir rol oynayabilir.
III. Alternatif Enerji Kaynakların
Temininde Hazar Havzası Devletlerin
Önemi
AB’nin uzun zamandır Hazar Denizi bölgesinde bulunan petrol ve gazın işletilmesi konusunda etkinliği artırmak ve bu bölgenin devletlerin
refah seviyesini yükseltmek yönünde girişimleri
olmuştur. Daha önce zikrettiğimiz Avrupa Enerji
Şartı’nın kabul edilmesi ile birlikte, 1995 yılında
AB Komisyonu tarafından petrol ve doğalgazın
yönetim sorunları konusunda bir konferans yapılmıştır. Bu konferansta Hazar Denizi çevresinde
bulunan petrol ve doğalgaz rezervleriyle ilgili
bölgesel işbirliği stratejileri belirlenmiştir. Sözü
edilen dönemden bu güne kadar, Komisyon ilgili
devletlerle Hazar Denizi’nde enerji sektörünün
modernizasyonu sürecine yardım etme konusunda
aktif bir şekilde işbirliği yapılmasını öngörmüştür.
Bunun en iyi örneği daha önce zikredilen
INOGATE Programıdır.28
Nisan 1998’nda bu bölgeyi ilgilendiren düzenleme “Enerji Şartı Antlaşması ve Enerji Verimliliği Hakkında Protokol” yürürlüğe girmiştir. Protokol, Hazar bölgesi ve Merkezi Asya Coğrafyası
üzerinde odaklanmaktadır.29
Hazar bölgesindeki petrol ve doğalgaz rezervleri Ortadoğu kaynaklarına alternatif olarak algılanmakta ve kısa ve orta vadede Ortadoğu bölgesinde sık sık ortaya çıkan istikrarsızlık durumlarında, ek bir arzın temini açısından büyük önem
taşımaktadır. Bölgedeki petrol ve doğalgaz rezervleri şu şekildedir:
Kanıtlanmış Tahmini
Petrol
Petrol
Rezervleri Rezervleri
(mlrd. v)
(mlrd. v)
Azerbaycan
3.6–12.5
32
Đran
0.1
15
Kazakistan
10.0–17.6
92
Rusya
2.7
14
Türkmenistan
1.7
80
Özbekistan
0.3
2
Toplam
18.4–34.9
235
Kanıtlanmış Tahmini
Gaz
Gaz
Rezervleri Rezervleri
(mlrd. v)
(trln. v)
36–45
46
15
11
53–63
141–171
Bilinmiyor Bilinmiyor
98–155
257–314
74–88
109–123
236–337
564–665
Kaynak: ABD Enerji Enformasyon Đdaresi30
23
Zeynep SÜTALAN: Avrupa Birliği’nin Enerji Politikası
ve Türkiye, Strateji Öngörü Dergisi, (Đstanbul: TASAM,
Sayı 3, Sonbahar, 2004), 111.
25
Green Paper..., 22.
26
AB Enerji Politikaları..., 4.
27
Liquefied Natural Gaz
24
28
29
30
INOGATE Newletter, (Yaz, 1998, No 1).
Zeynep SÜTALAN: Avrupa Birliği..., 113.
Şebnem UZUN: The Politics of Caspian Region Enerji
Resourses, Perceptions Dergisi, (Đstanbul: Cilt VI, No 4,
Aralık, 2001,-Şubat, 2002), 40.
997
Bir diğer kaynağa göre ise Hazar Denizindeki
hidrokarbon kaynaklarının rezervleri şu şekilde
gösterilmektedir:
Kanıtlanmış Tahmini Kanıtlanmış Tahmini Gaz
Rezervleri
Petrol
Petrol
Gaz
(trln. v)
Rezervleri Rezervleri Rezervleri
(mlrd. v)
(mlrd. v)
(mlrd. v)
Azerbaycan
8
15
1
2
Đran
90 (tüm)
110
23
33
Kazakistan
15
65
2
3
Rusya
49
99
48
98
Türkmenistan
1
3
2
4
Özbekistan
1
2
1
2
Toplam
164
294
77
142
Kaynak: BP Dünya Enerji Kaynakları Konusunda Đstatistik
Göstergeler31
Petrol
140.1
232
134
3.5
Doğalgaz
Kömür
984211 12.4
Uranyum 40–2000 3
6.3 65.4 2.3
38.7 33.8 0.9
23.4 0.09 11.6
29
-
0.3 8.0 8.6
0.9 5
4.3
9.2 26.1 2.2
20 18
7
Afrika
Merkezi ve
Güney Afrika
Kuzey Amerika
Avustralya
Çin
Ortadoğu
YBD
Dünya
rezervleri
(mlr ton)
Avrupa
Her iki cetvelde farklı rakamlarla karşılaşsak
da, yine de bu rakamlar bazı ipuçlarının verilmesi
bakımından önem taşımaktadır: hem AB, hem de
ABD için, Hazar Denizi çevresinden Ortadoğu’ya
alternatif olabilecek enerji kaynakların buradan
temin etme imkanı doğacaktır. Bu yüzden AB için
bölge ile doğrudan ilişkide bulunmak ve bu ilişkilerin süreklilik ve emniyet içinde devam etmesi
son derece büyük önem taşımaktadır. Aksi halde,
bölgenin Yeni Bağımsız Devletlerinde olası istikrarsızlıklar ve var olan altyapı yetersizlikleri direkt
olarak AB’yi etkileyecektir. Đstikrarsız Ortadoğu
bölgesi ile komşu Güney Kafkasya bölgesinin, bu
bölgede, özellikle Đran’da ortaya çıkacak herhangi
bir istikrarsızlık durumunda olumsuz etkileneceği
kuşkusuzdur.
Dünya enerji kaynaklarının dağılımını sergileyen cetvele baktığımızda karşımıza şöyle bir
tablo çıkıyor:
7.2
7.7
6.2
17
Kaynak: BP Şirketi
Petrol rezervleri açısından Yeni Bağımsız
Devletler dünya rezervleri ile kıyaslanırsa, bu rezervler içerisinde küçük bir yer tutmaktadır. Diğer
taraftan doğalgaz, kömür ve nükleer elektrik istasyonlarında yakıt olarak kullanılan uranyum açısından, bu ülkeler dünya enerji kaynaklarında önemli
bir pay sahibidir. Petrol kaynakları önemsenecek
31
32
Jan H. KALĐCKĐ: Caspian Enerji at the Crossroads,
Foreign Affairs Dergisi, (Cilt 8, No 5, Eylül-Ekim, 2001),
123.
Rakamlar yüzde olarak gösterilmektedir.
998
ölçüde olmamasına rağmen, mevcut enerji arzlarına bir alternatif coğrafya ve istikrarlı bir güzergah olarak eklenmesi bu durumu telafi etmektedir.
Sadece Azerbaycan’da uluslararası petrol şirketleri ile birlikte petrol yatakların işletilmesi için
günümüze kadar 26 PSA 33 niteliğinde anlaşma
imzalanmıştır. Hâsılatın paylaşılmasını düzenleyen bu anlaşmalar, hem petrol açısından, hem de
doğalgaz açısından yüksek miktarlar içermekte ve
Avrupa pazarlarına ihracata yönelik üretim niyetinin tahmininin sonucudur.34
Đmzalanan Anlaşmalardan ilki Azeri, Çırak ve
Güneşli yataklarının işletilmesi düzenleyen ve 20
Eylül 1994 Bakü’de yapılan “Asrın Antlaşması”dır. 670 milyon ton petrol ve yaklaşık 130 milyar
m3 doğalgaz kapasitesinde olan bu yatak, dünyada
bilinen en büyük deniz petrol kaynakları arasındadır. 2006 yılından itibaren bu yataktan yıllık
yaklaşık olarak 50 milyon ton petrol çıkarılması
öngörülmektedir.35
Azerbaycan’da bulunan önemli yataklardan
birisi de Şahdeniz doğalgaz yatağıdır. Bu yatağın
işletilmesi konusundaki anlaşma 1996 yılında
imzalanmıştır ve 1999 Ağustosu’nda BP şirketi
tarafından söz edilen yatakta yapılan araştırmalar
sonucunda büyük miktarda gaza rastlandığı konusunda bilgi verilmiştir. Bu BP Amoco şirketinin
1970 yılında Alaska’da keşfettiği Prudnoe Bay
yatağından sonraki en büyük yataktır. Bu yatak
Hazar Denizi’nde, Bakü’den Güney-Batı istikametinde 70 km uzaklıkta bulunmaktadır ve derinliği
50–600 m arasında değişerek 860 km2lik alanı
kapsamaktadır. Yatağın işletilmesi için kurulan
konsorsiyumda şirketlerin sahip oldukları paylar
şöyledir: SOCAR (% 10), BP (% 25.5), Statoil (%
25.5), Đran’ın OIEC (% 10), Rusya/Đtalya ortak şirketi (% 10) ve TPAO (% 9). Şahdeniz’de doğalgaz
yatağın bulunması sonrasında Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev tarafından doğalgazın
dünya pazarlarına ihraç yollarının belirlenmesi
için özel bir komisyon kuruldu. Bu komisyonun
çalışması sonucunda, 12 Mart 1999’da Aliyev’in
Türkiye’ye gerçekleştirdiği resmi ziyaret sırasında
iki ülke arasında Türkiye’ye Azerbaycan’da üretilecek doğalgazın satışı konusunda bir anlaşma
imzalanmıştır. Bu Anlaşmaya göre Azerbaycan 15
yıl içinde Türkiye’ye 79.7 milyar m3 doğalgaz
ihraç etmeyi taahhüt etmiştir.36 Şahdeniz yatağının
33
34
35
36
Production Sharing Agreement.
C. HALĐLOV: Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi Yeni Petrol Antlaşmayı Đmzaladı, (ГНКАР Подписала Очередной
Нефтяной Контракт), Echo Gazetesi, (No 156, 17 Ağustos,
2005).
ExxonMobile in Azerbaijan: Caspian Energy Dergisi,
(Bakü: Sayı 3, Temmuz-Ağustos, 2002), 22.
Rövşen ĐBRAHĐMOV: Şahdeniz Yatağında Şahmat Oyunları, www.gundelik.cjb.net
önemi, Avrupa’ya Avrasya’da bulunan bütün doğal yataklarından daha yakın olmasıdır. Bunu göz
önünde bulunduran AB’nin güney kanadında bulunan ülkeler ileride Türkiye üzerinden bu doğalgazı kendi ülkelerine ithal etmeyi amaçlamaktadırlar. Bu konuda Yunanistan’la Türkiye arasında
Hazar bölgesinden ulaştırılacak doğalgazın Türkiye üzerinden Yunanistan’a taşınması konusunda
Hükümetlerarası Anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşmaya göre Ankara-Dedeağaç (Yunanistan) Doğalgaz Boru Hattı kurulması öngörülmüştür.37 Bu
açıdan Türkiye Güney Avrupa’ya doğalgazın ulaştırılmasında merkezi rol oynayacaktır ve bununla
da Rusya’dan AB’ye ihraç edilen doğalgazın güzergahına bir yenisini eklenecektir.
Diğer taraftan Kazakistan’da 1993 yılında
ABD Chevron şirketi ile birlikte Hazar Denizi’nin
kuzey kısmında bulunan “Tengiz” petrol yatağının
işletilmesine başlanmıştır. Hesaplara göre “Tengiz”
yatağında yaklaşık 1 milyar ton petrol bulunmaktadır ve bu dünyada bilinen en büyük on yataktan
biridir. Bunun yanında Kazakistan’da beş önemli
doğalgaz yatağı mevcuttur. Bunların hepsi Hazar
Denizi’nin yakınlarında, Kuzey Mangışlak, Kuzey
Ust-Yurt, Buraşlı, Turgay ve Çu-Sarı bölgelerinde
bulunmaktadır. Bu petrol ve doğalgaz yataklarının
dışında Kazakistan’da karbonhidrat kaynaklarının
bulunduğu fazladan dokuz yatak olduğu bilinmektedir. 38 Bir diğer önemli husus, Kazakistan’ın
önemli yataklarından biri sayılan Karaçaganak
bölgesinde petrol ve doğalgaz araştırması yapan
tüm şirketler Avrupa ülkelerine ait olmasıdır. 39
Diğer büyük projelerde de çok sayıda ve hatırı sayılır paylara sahip olan şirketleri göz önünde bulundurursak, şunu belirtmek mümkündür ki Avrupa ülkeleri Hazar havzasının zengin enerji yataklarındaki paylarını garanti altına almaya çalışmaktadırlar.
Hazar Denizine kıyıdaş olan bir diğer ülke
olan Türkmenistan’ın karbonhidrat rezervlerinin
yaklaşık olarak 5 milyar ton petrol ve 20 trilyon
m3 doğalgaz olduğu bilinmektedir. Türkmenistan
doğalgaz açısından dünyada bilinen tüm rezervlerin %20’sine, büyüklüğü belirtmek için örnek
verecek olursak Meksika Körfezi’ndeki rezervlerin beş katına sahiptir.40 Bu da kuşkusuz AB için
önemli bir alternatif doğalgaz kaynağını oluştur37
38
39
40
Doğal Gaz Boru Hattının Đnşaatı Konusunda Türk-Yunan
Uluslararası Anlaşması (Турецко-Греческий Межправительский Договор о Строительстве Газовзго Трубопровода): www.caspian.ru,26.03.02.
Kemaleddin HEYDEROV: Azerbaycan Gömrüğü Sabit
Đnkişaf Yolunda, (Bakü: Beynelxalq Elmler Akademiyası
Yayınları, 2005), 46–47.
Havva ÇAHA: Avrupa Birliği Enerji Politikaları, Yeni
Türkiye Dergisi, (Đstanbul: Yeni Türkiye Medya Hizmetleri Yayınları, 36 Kesim, Aralık 2000), 1549.
Kemaleddin HEYDEROV: Azerbaycan Gömrüğü..., 48.
maktadır. Nitekim Türkmenistan dünya pazarlarına gerektiği zaman yıllık 100 milyar m3 doğal
ihracatı gerçekleştirebileceğini beyan etmiştir.41
2010 yılında Hazar Denizi bölgesi devletleri
tarafından günlük 3.8 milyon varil petrol üretilecektir, bu ise günümüzde Kuzey Denizi’nde üretilen petrolün % 60’ına denktir. Kuzey Deniz’deki
petrolün tükendiğini göz önüne alırsak, bu petrolün AB için ne kadar büyük bir önem taşıyacağı
ortadadır.42
SONUÇ
Gelecekte siyasi birliği nihai amaç gibi hedefleyen AB, gelişimin ve refah düzeyini koruyabilmek için sürekli ve güvenli enerji kaynaklarına
gereksinimi vardır. Bunun için AB öncelikli olarak petrol ve doğalgaz güvenliğini sağlamak için
kriz döneminde işbirliğini sağlamak, AB içinde
stok sistemleri geliştirmek, enerji kaynaklarını çeşitlendirmek ve mevcut enerji kaynaklarının etkin
kullanımı, enerji güvenliği için bir dış politika
geliştirilmesi ihtiyacı duymaktadır. 43 Genişleme
sonrası ve artan talep sonucunda % 60’lara varacağını düşünülen doğalgaz arzının 1999 yılında %
41’i sadece Rusya tarafından karşılanmaktadır. 44
Stratejik bir ürün olan doğalgaz açısından tek bir
devlete bu şekilde bağımlı duruma düşmesi ve bu
devletin Rusya olmasının, AB’yi rahatsız etmemesi mümkün değildir ve onu bu kaynağa alternatifler aramaya itmektedir.
Bu konuda diğer girişimlerle birlikte öncelikli
hamle petrol ve doğalgaz arzının temini için
alternatif kaynakların aranması olacaktır. Nitekim
bu tür alternatif kaynaklar, 1991 yılında bağımsızlıklarını elde etmeden önce Batı için ulaşılması
imkansız ve zengin petrol ve doğalgaz kaynaklarına sahip olan Hazar Havzası ve etrafında
bulunan Yeni Bağımsız Devletleredir. Dünya
enerji rezervleri açısından kıyasladığımız zaman
bu bölgede büyük bir oranda petrol ve doğalgaza
rastlanmamıştır. Fakat bu enerji kaynakların Rusya ve Ortadoğu kaynaklı petrol ve doğalgaza alternatif oluşturma açısından son derece büyük nem
taşımaktadır. Aynı zamanda söz edilen enerji kaynakları her iki bölgeden geçen güzergahlara alternative boru hatlarıyla Avrupa pazarlarına ulaştırma olasılığı, bu kaynakların Avrupa Birliği açısından strateji önemini daha da artırmaktadır.
41
42
43
44
Turkmenistan Can Annually Export up to 100 Billion cu m
of Gaz, Caspian Energy Dergisi, (Sayı 3, TemmuzAğustos, 2002), 34.
Merkezi Asya, Jeoekonomi, Jeopolitik, Güvenlik, (Центральная Азия, Геоэкономика, Геополитика, Безопасность): (Taşkent: Đpak Şark Yayınları, 2002), 17.
Zeynep SÜTALAN: Avrupa Birliği..., 111.
Green Paper..., 42.
999
MÜSTƏQĐLLĐK SONRASI CƏNUBĐ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA REGĐONUNDA
TƏHLÜKƏSĐZLĐK VƏ ƏMƏKDAŞLIQ SAHƏSĐNDƏ ĐNTEQRASĐYA PROSESLƏRĐ
Aybəniz RÜSTƏMOVA
Bakı Avrasiya Univebsiteti
“Beynəlxalq münasibətlər” kafedrasının müəllimi,
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
A.Bakıxanov adına Tarix Đnstitutunun dissertantı
aybenizr@list.ru
SUMMARY
The article is about integration prosseses in the sphera of sequrity and cooperation in the Southen Caucasus and Central Asia
collapse of the Soviet Union/ Present day Southen Caucasus and Central Asia take a crucial part in the forming present European
and world’s sequirity and cooperation system/ There are several conflicts and uncettled problems in the Southen Caucasus and
Central Asia, which prevents regional stability, piece and economical integration. At the end, this sequrity threates where causes
of creation of the new organizations and alliances, as well as aligments and groupments between regional countries. The Southen
Caucasus and Asian countries are cooperating with European sequrity and cooperation organizations as OSCE, EU, NATO, EC,
Asian and others, to provide and support international stability.
Soyuq müharibə düvrünün başa catmasından
sonra beynəlxalq münasibətlər keyfiyyətcə yeni
xarakter almağa başladı. SSRĐ-nin süqutu, dünya
sosializm sisteminin dağılması, Varşava müqaviləsi təşkilatının buraxılması ilə yeni müstəqil dövlətlər meydana gəldi, Bir sıra regionların dövlətlərin rolu və əhəhmiyyəti artdı və yeni dünya
qaydası formalaşmağa başladı. Yeni dünya qaydası yaranması beynəlxalq təhlukəsizlik və əməkdaşlıq prinsiplərinə yeni yanaşma tələb edirdi. Đlk
dəfə olaraq 1992-ci ildə Helsinki Yekun Aktında
Təhlükəsizliyin yeni konsepsiyası irəli sürüldü. Đnsan hüquqlarına hörmət, milli azlıqların hüquqlarının qorunması, demokratik prinsiplərə və qaydalara əməl edilməsi beynəlxalq hüququn predmeti
və təhlükəsizliyin əsasları kimi qəbul edildi.
“Güc” anlayışı yeni məzmun aldı və təhlükəsizliyin birtərəfli qaydada və ya “Qüvvlər tarazlığı”
əsasında bir-birinə zidd blokların yaradılması yolu
ilə təmin olunması təcrübəsindən imtina edildi.
Beynəlxalq təhlukəsizliyin təmin edilməsi məqsədilə BMT, ATƏT, NATO, AŞ, AB, MDB, ĐKT və
başqa təşkilatların fəaliyyətini əlaqələndirmək zərurəti meydana çıxdı. Təhlukəsizlik getdikcə “Bölünməz” və qlobal xarakter almağa başladı. 1999cu ildə ATƏT-in Đstanbul Zirvə görüşündə qəbul
edilən Avropa Təhlükəsizlik Xartiyası terrorizmi,
mütəşəkkil cinayətkarlığı, zorakı ekstremizmi,
narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsini, ekoloji problemləri Avropada və dünyada sülhə başlıca təhlükə kimi qəbul etdi.
Yeni beynəlxalq şəraitdə Cənubi Qafqaz və
Mərkəzi Asiya Dövlətlərində baş verən iqtisadisiyasi hadisələr, iri iqtisadi enerji layihələri bu
regionların əhəmiyyətinin artmasına səbəb oldu və
1000
onlar Avrasiya məkanında sülhün və təhlukəsizliyin təmin olunmasında böyük rol oynamağa başladılar. 2001-ci ildə yanvarda NATO-nun baş katibi lord Corc Robertson bakıya səfəri zamanı
demişdi: “NATO-nun nöqteyi nəzərincə Qafqazın
əhəmiyyəti onun nəinki tarixi və ya iqtisadi potensialı prizmasından, həm də Avro-Atlantika məkanında sabitliyə və təhlukəsizliyətöhvəsi baxmından qiymətləndirilir” [1].
Müstəqilliyin ədə olunmasından 10 ildən cox
vaxt kecməsinə baxmayaraq Cənubi Qafqaz regionunda (bir cox tədqiqatcılar Cənubi Qafqazı ayrıca
region olaraq qəbul etmirlər) hələ də sabit sülh
əldə olunmamış regional təhlükəsizlik məsələləri
həllini tapmamış, təhlükəsizlik təşkilatı yaranmamışdır. Cənubi Qafqazda sabit sülhün təmin olunmasına mane olan bir sıra amillər və tarixi şərtlər
mövcuddur. Onlardan ən birincisi region dövlətlərinin və xalqlarının müxtəlif siyasi, iqtisadi, mədəni, dini, etnik ənənlərə və tarixə malik olmasıdır. Bu xalqların öz qonşularına qarşı ərazi iddiaları, xarici işğalcılara qarşı birləşmək əvəzinə onlardan qonşu dşvlətlərin hesabına yeni torpaqlar
tutmaq niyyətləri, regionun güclü dövlətəri ilə siyasətdə diplomatik manevrlərin aparılması, regional siyasi və iqtisadi inteqrasiya təcrübəsinin olmaması Cənubi Qafqazın tarixən parçalanmış
vəsiyətdə qalmasına və onun regionun böyük dövlətləri arasında qütbləşməsinə səbəb olmuşdur. Elə
bunun nəticəsidir ki, müasir dövrdə Cənubi Qafqaz dövlətləri arasında integrasiya prosesləri çox
ləng və ağrılı gedir.
Digər mühüm amil regionun qonşu dövlətlərinin Cənubi Qafqaza münasibətdə fərqli və öz
maraqlarını güdən siyasət aparmalarıdır. Đran, Ru-
siya, Türkiyə kimi region dövlətləri tarixən
Cənubi Qafqaza öz maraqları prizmasından yanaşmış, yerli dövlətləri öz tərəfinə çəkməklə, pnlar
arasında milli, dini, etik zəmində ədavət yaratmaqla regionun həm siyasi, həm də iqtisadi tərəqqisinə
mane olmuşlar. 100 illər ərzində geosiyasi maraqların toqquşduğu iri miqyaslı müharibələrin baş
verdiyi Cənubi Qafqaz Sovetlə Birliyinin dağılmasından sonra da eyni tarixi yaşamaq zorunda qaldı.
Müstəqilliyin əldə olunmasından sonra Cənubi
Qafqazda baş verən hadisələr, Ermənistanın Azərbaycana torpaq iddiaları və Dağlıq Garabağdakı
işğalları, Gürcustanda Cənubi Osetiyada, Abxaziyada separatizm meylləri, Gürcustan-Ermənistan
arasında ərazi-sərhəd problemləri, Rusiyanın yeni
müstəqil dövlətlərə münasibətdə sərt xarici siyasəti və separatist rejimləri dəstəkləməsi burada regional təhlukəsizlik sahəsində integrasiya proseslərinin inkişafına təkan verdi. 1988-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq Dağlıq Qarabağın erməni icması
Azərbaycanın tərkibindən cıxıb Ermənistana birləşmək tələbləri irəli sürdülər. 1989-cu ildə dekabrın 1-də Ermənistan Ali Şurası və “Dağlıq Qarabağ Milli Şurası” Ermənistanla Dağlıq Qarabağın
birləşməsi haqda qərar qəbul etdi. 1991-ci ildə
avqustun axırlırında Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elan etməsinin ardınca DQMV Şurası
sentyabrın 2-də “qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın yarandığını elan etdi və dekabrın
10-da dövlət statusu haqda referendum kecirdi.
1994-cü ildə “qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası”nda prezident idarə üsulu yaradıldı və 1996cı ildə 24 noyabrda ilk prezident seckiləri
kecirildi. [2, səh 32] Dağlıq Qarabağda erməni
separatizmini dəstəkləyən Ermənistanla Azərbaycan arasında hərbi əməliyyatlar bütün DQ ərazisinin və ona qonşu rayonların işğalı ilə nəticələndi. Gürcüstanın SSRĐ-nin tərkibində çıxması və
MDB-də iştirakdan imtina etməsinə cavab olaraq
Rusiya Abxaziyada və Cənubi Osetiyada qiyamçı
milli azlıqlara açıq-aşkar dəstək göstərməyə başladı. 1989-cu ildə 18 martda Abxaziya muxtariyyatı
müstəqillik tələbləri irəli sürdü. Əvvəlcə dinc xarakter daşıyan hərəkat sonrada silahlı toqquşmalarla müşayət olundu. Cənubi Osetiya Muxtar
Respublikası Şimali Osetiyaya birləşmək niyyətlərini elan etdi. 1991-ci ildə Abxaziya Muxtar Respublikası Gürcüstan Konstitusiyasını pozaraq
müstəqil Abxaziya Respublikasının yaranmasına
kommunike verdi və Gürcüstan ərazisində silahlı
qarşıdurmanın yeni dalğası başladı. 1992-ci ildə
sentyabrın 3-də Rusiya Federasiyasının vasitəciliyi ilə gürcu və abxaz tərəfləri arasında atəşkəsin
dayandırılmasına dair razılaşma əldə olundu.
1993-cü ilin oktyabr-noyabr aylarında Gürcüstan
dövlətinin de-facto süqutunun yaxınlaşdığını hiss
edən Gürcüstan rəhbərliyi sabitliyini beynəlxalq
təhlukəsizlik və əməkdaşlıq beynəlxalq təhlukəsizlik və əməkdaşlıq ərpa etmək üçün Rusiya
qoşunlarını ğz ərazisinə buraxmağa məcbur oldu.
1994-cü ildə 12 mayda Azərbaycan-Ermənistan
arasında, 14 mayda Gürcüstan Abxaziya arasında
Moskvada atəşkəsə dair razılıq əldə olundu və
gürcü abxaz sərhədində sülhü qorumaq məqsədilə
MDB qüvvələri göndərmək haqda sənəd imzalandı.[3, səh.119]
Həm Gürcüstan, həm də Azərbaycan ərazisində gedən hərbi əməliyyatlarda atəşkəsin yaranmasından sonra regionda nisbi sakitlik yarandı. Bu
həmin dşvlətlərə öz təhlükəsizliklərini təmin
etmək istiqamətində konkret məqsədləri müəyyən
etmək və müvafiq tədbirlər görmək üçün imkan
yaratdı. Azərbaycan və Gürcüstan, eləcə də işğalçı
Ermənistan dövləti qarşıdakı dövrdə özlərinin xarici siyasət prioritetlərini dəqiqləşdirməyə başladılar. Müəyyaə vaxt üçün “münaqişələrin dondurulması” bütüb tərəfləri qane edirdi və bu müddət
ərzində Cənubi Qafqaz dövlətləri Rusiya, Türkiyə,
Đran kimi region dövlətləri kecmiş Đttifaq Respublikaları ilə, o cümlədən qeyri-region dövlətləri ilə
ikitərəfli və çoxtərəfli əməmkdaşlığı dərinləşdirməyə başladılar. ATƏT, AB, NATO, ĐKT kimi
təşkilatlarla əməkdaşlığa xüsusi əhəmiyyət verildi.
Cənubi Qafqazda münaqişələrin həll olunması
regionda Azərbaycan-Rusiya, Rusiya-Gürcüstan,
Rusiya-Ermənistan münasibətlərinin inkişaf dinamikasından çox asılıdır. Tarixi araşdırmalar təsdiq
edir ki, Rusiya adı çəkilən münaqişələrin meydana
çıxmasında və davam etməsində bu və ya digər
dərəcədə iştirak etmişdir və bu münaqişələrdən regionda öz məqsədləri üçün məharətlə istifadə edir.
Buna görə də Azərbaycan və Gürcüstan, eləcə də
Ermənistan regional xarici siyasətdə Rusiyanın
maraqlarını nəzərə almaq məcburiyyətındə qaldılar. Elə bu səbəbdən Azərbaycan və Gürcüstan
respublikaları 1993-cü ildən Müstəqil Dövlətlər
Birliyinə qayıtmalı oldular. Lakin MDB daxilində
Rusiyanın hegemon siyasəti regional münaqişələrin həllində aparıcı qüvvə kimi çıxış etmək səyləri (hər iki münaqişədə atəşkəsə dair danışıqlarda
vasitəçilik) və münaqişələrin həlli müqabilində
irəli sürdüyü şərtlər nə Azərbaycanın, nə də Gürcüstanın müstəqillik və təhlükəsizlik maraqlarına
cavab vermirdi. MDB daxilində baş verən hadisələr onun mükəmməl bir təşkilat kimi fəaliyyətini
şübhə altına alırdı. Rusiya kecmiş respublikalar
üzərində hərbi üstünlüyünü qoruyub saxlamaq
məqsədilə MDB daxilində kollektiv təhlükəsizlik
sisteminin qurlması təşəbbüsü ilə cıxış etdi. 1992ci ildə 15 mayda Daşkənddə Ermənistan, Qazaxstan, Qırğızıstan, Risiya, Tacikistan və Özbəkistan
arasında Kollektiv Təhlükəsizlik haqda Müqavilə
1001
imzalandı. Daha sonra Azərbaycan, Belorusiya və
Gürcüstan da bu müqaviləyə qoşuldular. 1995-ci
ildə fevralda Alma-Atıda MDB Havadan müdafiə
birləşmiş qüvvələrinin yaradılması haqda saziş
imzalandı və Azərbaycan və Moldova istisna
olmaqla birliyin bütün üzvlərini özündə birləşdirdi. [4, səh 690] Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsinin birinci maddəsi üzv dövlətlərə digər hərbi
ittifaqlarda iştirak etməyi və ya bu Müqaviləni imzalamış istənilən dövlətə qarşı yönələn qruplaşmalarda iştirak etməyi qadağan edirdi. Müqavilənin dördüncü maddəsində göstərilirdi ki, üzv
dövlətlərdən hər hansı biri hər hansı dövlət və ya
dövlətlər qrupu tərəfindən təcavüzə məruz qalardısa, onda bu, bütün üzv dövlətlərə qarşı təcavüz
kimi nəzərdən keçirilirdi. [5] Lakin MDB-nin
fəaliyyətindəki nöqsanlar hərbi-siyasi sahədəki
münasibətlərə də öz təsirini göstərirdi. Digər tərəfdən Ermənistan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi adı ilə Rusiyanın qanadı altına sığınmaqla işğalçı siyasətini pərdələmək imkanı qazanırdı. Belə
bir şəraitdə MDB daxilində qütbləşmə prosesi labüd oldu. Azərbaycan və Gürcüstan NATO ilə
əməkdaşlıq qurmağa başladı, 1994-cü ildə martın
23-də Gürcüstan, mayın 4-də Azərbaycan NATOnun “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramında iştiraka dair çərçivə sənədini imzaladılar. Həmin ilin
oktyabrında Ermənistan da həmin sənədi imzaladı.
1997-ci ilin fevralında NATO-nun Baş Katibi
Havier Solananın Cənubi Qafqaz dövlətlərinə
rəsmi səfərləri NATO və bu dövlətlər arasındakı
münasibətlərdə dönüş nöqtəsi oldu. [6, səh. 10]
NATO ilə əməkdaşlıgın qurulması ılə eynı vaxtda
Azərbaycan dünyanın ən iri neft şirkətləri ilə
Xəzər neftinin hasilatına dair hasilatına dair müqavilələr imzaladı. Bu müqavilələrdən sonra
Cənubi Qafqazda neft kəmərləri və onların təhlükəsizliyi məsələsi gündəmə gəldi. ABŞ və
Avropa dövlətlərinin Azərbaycana, Gürcüstana
maraqları artmağa başladı. 1996-cı ilin ikinci yarısında Xəzər regionu ABŞ-ın milli təhlükəsizlik
maraqları sferası elan edildi. [7, səh. 57] 1996-cı
ilin oktyabrında Vyanada Avropada adi silahlı
güvvələrə dair müqaviləyə həsr olunmuş konfransda və 1997-ci ildə oktyabrda Strasburqda Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan və Moldova rəhbərləri
ikitərəfli və regional əməkdaşlıq, regional və
Avropa təhlükəsizliyi sahəsində birgə kommunike
imzalamaq və birlik yaratmaq qərarına gəldilər.
Bu dövlətlər eyni zamanda Avrasiya-Cənubi Qafqaz nəqliyyat dəhlizinin yaradılmasında birgə çoxtərəfli əməmkdaşlığın əhəmiyyətini qeyd etdilər.
ABŞ və NATO bu birliyin yaradılması ideyasını
dəstəklədilər.
MDB daxilində Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsini imzalayan dövlətlərdən fərqli olaraq
1002
GUAM adlanan bu qurumu təşkil edən dövlətləri
birləşdirən ümumi maraqlar vardır. Buna görə də
dörd dövlət arasında əlaqələr1997 və 1998-ci illər
ərzində genişləndi və inkişaf etdirildi. 1998-ci ildə
ən maraqlı hadisə GUAM əməkdaşlığının hərbi
sahəyə yönəlməsi oldu. Mayda dörd ölkə “BMT
himayəsi altında” gələcəkdə, xüsusilə də Gürcüstanda Rusiya sülhüqoruma qüvvələrinə etibar
edilməsində açıq şəkildə yayınmaq cəhdi kimi öz
sülhüqoruma qüvvələrinin də yaradılmasına dair
planlarını elan etdilər. 1998-ci ilin sentyabrında
GUAM ölkələri sərhəd qoşunları sahəsində əməkdaşlığa dair razılığa gəldilər. 1998-ci ildə dekabrın
əvvəllərində Gürcüstan rəsmiləri dörd ölkənin
regional təklükəsizliyini təmin etmək və Azərbaycanın Xəzər nefti üçün nəzərdə tutulan neft ixrac
kəmərlərini qorumaq məqsədilə sülhü qoruma
quvvələrinin yaradılması niyyətlərini bildirdilər
[8, səh.120] 1998-ci ildə rus hərbi hissələri Gürcüstan ərazisindən çıxmağa başladılar. 1999-cu
ilin əvvəllərində Rusiyanın Cavaxetiya bölgəsindəki strateji əhəmiyyətli hərbi bazasının ləğvinə
başlanıldı (Bakı-Ceyhan boru kəmərin məhz erməni separatizminin güclü olduğu bu bölgədən
kecməsi nəzərdə tutlurdu).[9, səh. 90]
1999-cu ildə 24 apreldə Vaşingtonda NATO
Sammiti zamanı Gürcüstan, Ukrayna, Moldova və
Özbəkistan rəhbərləri GUÖAM assosiasiyasının
təsis edilməsi haqqında rəsmi bəyanat verdilər.
1999-cu ildə iyulda Cənubi Qafqaz dövlətləri ilə
əməkdaşlığı dərinləşdirmək məqsədilə NATO
Şimali Atlantika Əməkdaşlıq Şurası çərçivəsində
regional əməkdaşlığın perspektivinə dair Xüsusi
Đşçi Qrup yaradıldı. Regional səviyyədə əlaqələrin
inkişaf etdirilməsi üçün dörd ən mühüm sahə
müəyyən edildi: müdafiə sahəsində iqtisadi aspektlər; mülki-müdafiə; elm və ətraf mühitin qorunması sahəsində təhlükəsizlik məsələləri; informasiya və ictimaiyyətlə əlaqə. (Təəssüf ki, bu
dörd tərəfli əməkdaşlıq o qədər də böyük uğur
qazanmadı) Bakı-Supsa neft kəmərinin istismara
verilməsindən sonra 1999-cu ildə apreldə SNT
Proqramı çərçivəsində neft kəmərlərinin qorunmasına dair Gürcüstan, Azərbaycan və Ukrayna hərbi
hissələrinin birgə təlimləri keçirildi.[10, səh.12]
1999-cu ildə Azərbaycan, Gürcüstan və
Özbəkistan Kollektiv Təhlukəsizlik Müqaviləsinin
müddətinin uzadılmasına dair protokolu imzalamadılar. Bununla da MDB daxilində qruplaşma
prosesi başa çatdı.
2000-ci ildə Vaşinqtonda GUAM ölkələrinin
görüşündə ABŞ hökuməti birliyin fəaliyyəti üçün
45 milyon dollar vəsait ayırdı. 2001-ci ildə Yaltada üzv dövlətlərin prezidentlərin görüşündə
GUAM regional beynəlxalq təşkilat adlandırıldı.
GUAM öz qarşısına üzv ölkələr arasında sosial-
iqtisadi və ticarət əlaqələrin genişləndirilməsi,
enerji layihələrinin, nəqliyyat və kommunikasiya
xətlərinin birgə istifadə edilməsi terrorizmə, narkoticarətə qarşı birgə mübarizə aparılması, regional təhlükəsizliyə nail olunması vəzifəsi qoyur.
[11, səh.641]
Cənubi-Qafqazda təhlükəsizlik sahəsində
əməkdaşlıq ilk növbədə regionun iqtisadi integrasiyasını tələb edir. Tarixi təcrübə göstərir ki,
iqtisadi maraqların ümumiliyi olmayan yerdə
ümumi təhlükəsizlik maraqları da olmur. Bu baxımdan Qara dəniz Đqtisadi Əməkdaşlığı böyük
maraq doğurur. 1992-ci ildə 265 iyunda Đstanbulda
qara dəniz ölkələrinin iqtisadi əməkdaşlığına dair
kecirilən sammitdə 11 dövlət – Azərbaycan,
Albaniya, Ermənistan, Bolqarıstan, Yunanıstan,
Gürcüstan, Moldova, Rusiya, Rumıniya, Turkiyə
və Ukrayna tərəfindən qəbul edilmiş Bəyannaməyə uyğun olaraq Qara dəniz Đqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı yaradıldı. Təşkilatın fəaliyyəti demokratiya, sosial ədalət, insan hüquqları, qanunun
aliliyi, əsas azadlıqlar və iqtisadi mülkiyyət kimi
ümumqəbulolunmuş dəyərlər əsasında regionda
sülhün, sabitliyin saxlanılmasına və tərəqqiyə yönəlmişdir. Avstriya, Misir, Đzrail, Đtaliya, Polşa,
Slovakiya və Tunis müşahidəçi statusuna malikdirlər. [12, səh.178] 2004-cü ilin aprel ayında Serbiya və Çernoqoriya dövləti də təşkilata üzv olmuşdur. [13, səh.629] Qara dəniz Đqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının başlıca məqsədi siyasi sabitliyin və iqtisadi inkişafın möhkəmlənmsi, eləcə də
keçmiş kommunist dövlətlərinin bazar iqtisadiyyatına keçməsi istiqamətində qarşılıqlı fəaliyyət
planının işlənib hazırlanmasıdır. Bu zaman üzv
dövlətlərin əməkdaşlığı Avropa integrasiya prosesinə əlavə kimi nəzərdən keçirilir və nəqliyyat, rabitə, informatika, dağ-mədən sənayesi, mineral
xammalın emalı sahəsində, enerji, turizm, kənd
təsərrüfatı, ticarət və iqtisadi informasiya mübadiləsi kimi sahələrdə operativ fəaliyyəti nəzərdə
tutur. [14, səh.147] QĐƏ Avropa-Qafqaz-Asiya
(TRASEKA) dəhlizinin gerçəkləşməsində, Novorosiysk-Burqas-Aleksandropolis, Bakı-Batumi və
Bakı-Supsa neft-qaz kəmərlərinin çəkilməsi baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. [15, səh.154]
Təşkilatın, regionun ümumi maraqlarının təmin
olunması məqsədilə BMT, Avropa Birliyi, Dünya
Bankı kimi institutlarla, o cümlədən Mərkəzi
Asiya dövlətləri və Đqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı
ilə fəaliyyətini əlaqələndirməsi gələcəkdə onun
rolunu və səmərəliliyini artırmaq imkanı verir.
Dünya təsərrüfat fəaliyyətinin inkişaf səviyyəsinə
görə Qara dəniz-Xəzər dənizi iqtisadi əməkdaşlıq
zonası Şərqi Avropada ən iri zonadır. Bu baxımdan QĐƏ və GUAM-ın başlıca məqsədi bu
birliklərə daxil olan ölkələr arasında iqtisadi və
integrasiya proseslərini, eləcə də ticarət münasibətlərini yaxşılaşdırmaqdır. Cənubi Qafqaz və
Mərkəzi Asiya regionunda Avropa Birliyinin həyata keçirdiyi proqramlar hər iki regionun bir-biri
ilə iqtisadi inteqrasiyasına imkanyaradır və gələcəkdə ümumi təhlükəsizlik maraqlarının təmin
olunması baxımından böyük perspektivə malikdir.
1993-cü ildə Brusseldə Avropa Birliyinin təşəbbüsü ilə “Avropa-Qafqaz-Asiya-Transqafqaz nəqliyyat dəhlizi” (TRASEKA) layihəsi irəli sürüldü.
1990-cı ilin sonlarında MDB ölkələrinə texniki
yardım proqramı (TACĐS) iqtisadiyyatın bütün
sahələrinin Avropa modeli üzrə yenidən qurulmasına yönəldi. 1998-ci ilin sentyabrında TRASEKA
layihəsi üzrə Bakıda beynəlxalq konfrans keçirildi. Konfransda proqramn iştirakçısı olan 32
dövlət və 13 beynəlxalq və regional qurum iştirak
edirdi. Dövlət başçıları MDB məkanında “Avropa
-Qafqaz-Asiya-Transqafqaz nəqliyyat dəhlizinin
inkişafı
haqqında”
müqavilə
imzaladılar.
TRASEKA proqramı çərçivəsində yeni marşrutlar-Batumi-Poti-Yerevan-Naxçıvan-Culfa-Tehran,
daha sonra Mərkəzi Asiya və Sakit okeana çıxış,
Turkiyənin Qars şəhərindən Gümrüyə və oradan
Tbilisiyə gedən “100 illik” dəmiryolunun beynəlxalq təhlukəsizlik və əməkdaşlıq bərpası, Yerevan
avtomagistralının inşası təklif edildi. Lakin Azərbaycan və Turkiyə tərəfi işğalçı siyasət yürüdən
Ermənistanla nəqliyyat əməkdaşlığının mümkün
ola bilməyəcəyini elan etdilər. Azərbaycan Respublikası prezidenti H.Əliyevin tələbi ilə Ermənistan TRASEKA layihəsindən de-facto çıxarıldı.
Avropa Birliyinin sərhədlərinin genişlənməsi
2003-cü ildə “Daha geniş qonşuluq: Şərq və Qərb
qonşularla yeni çərçivə təşəbbüsü” adlı yeni bir
proqramın qəbul edilməsinə səbəb oldu. Cənubi
Qafqaz və Mərkəzi Asiya dövlətləri Avropa Birliyi ilə əməkdaşlığını ikitərəfli müqavilələr əsasında da davam etdirirlər. Avropa Birliyi regional
təhlükəsizliyin təmin olunması istiqamətində
konkret təkliflərlə çıxış etmişdir. O dəfələrlə Ermənistandan BMT təhlükəsizlik şurasının dörd
məlum qətnməsini yerinə yetirməyi tələb etmişdir.
Avropa Birliyi Dağlıq Qarabağ ətrafındakı yeddi
rayonun işğaldan azad edilməsi müqabilində BakıNaxçıvan-Yereven dəmiryol xəttinin açılmasını
təklif etmişdir. Təcavüzkar ölkə hətta istismar
dövrünü başa vuran və qəza vəziyyətinə düşən
Metsamor Atom Elektrik Stansiyasının fəaliyyətini dayandırmaq və bunun müqabilində kompensasiya almaq barədə Avropa Birliyinin təkliflərini də qəbul etmədi. [16]
Təhlükəsizliyin təmin olunması istiqamətində
integrasiya meylləri Mərkəzi Asiya dövlətləri arasında 1990-cı illərin əvvəllərində müşahidə olunurdu. Mərkəzi Asiya dövlətləri ilk dəfə olaraq
1003
MDB daxilində Daşkənddə imzalanan Kollektiv
Təhlükəsizlik Müqaviləsində iştirak etdilər və
gələcəkdə bu müqavilə əsasında yaradılacaq Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının əsasını qoydular. Lakin Mərkəzi Asiya dövlətlərində
MDB daxilindəki Kollektiv Təhlükəsizlik siyasəti
qane etmirdi. Bu müqaviləyə görə regionda təhlükəsizlik digər dövlət və ya dövlətlər qrupundan
gələnxarici təcavüzdən qorunmanı təmin etməli
idi. Terrorizmə, dini ekstremizmə və separatizmə
qarşı mübarizə haqda müqavilə mətnində hec nə
deyilmirdi. Mərkəzi Asiya regional təhlükəsizlik
sisteminin digər elementi 1996-cı ildə yaradılmış
“Şanxay beşliyi” oldu. 1996-cı ildə imzalanmış
“Sərhəd rayonunda hərbi sahədə etimadı möhkəmləndirmək haqda saziş” və 1997-ci ildə bağlanan
“Sərhəd rayonunda silahlı qüvvələrin qarşılıqlı ixtisarı haqda saziş” keçmiş Sovet-Çin sabitliyi
təmin etmək məqsədi güdürdü.
1999-cu il bir sıra Mərkəzi Asiya dövlətləri
üçün dönüş ili oldu. 1999-cu ilin əvvəllində Daşkənddəki partlayışlar, həmin ilin ortalarında Batkin hadisələri regionda təsirli təhlükəsizlik sisteminin yaradılması zərurətini üzə çıxardı. 2000-ci
ildə iyulun 5-də Düşənbədə 5 dövlət başçısı
“Şanxay beşliyi”ni çoxtərəfli əməkdaşlığın regional strukturuna çevirmək haqda Bəyannamə qəbul
etdilər. 2001-ci ildə 15 iyulda Şanxayda Rusiya,
Çin, Qazaxstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistanın dövlət başçıları Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının yaradılmasına dair Bəyannamə imzaladılar. Strukturuna, məqsəd və vəzifələrinə görə
Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı “Şanxay beşliyi”ndən fərqlənirdi. [17, səh.38]
Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının yaranması tarixdə ilk dəfə olaraq Çinin, Rusiyanın və Mərkəzi
Asiyanın əksər dövlətlərini özündə birləşdirərək
çoxşaxəli regional təhlükəsizlik və əməkdaşlıq
mexanizminin qurulmasına imkan yaratdı. 1996-cı
ildən bu qurum Mərkəzi Asiyada etimad tədbirlərinin möhkəmlənməsində, münaqişələrin qarşısının alınmasında (Əfqanıstan vətəndaş müharibəsində) olduqca böyük rol oynamışdır. Bir neçə il
ərzində Çin və onun tərəfdaşları ŞƏT çərcivəsində
son iki əsr ərzində həll olunmamış qalan və bu
ölkələrə yaxşı münasibətlər qurmağa mane olan
mübahisəli ərazi məsələlərinin həll edə bildilər.
2001-ci ilin sentyabrında ABŞ törədilmiş terror
hadisəsi və onun ardınca həyata kecirilən antiterror əməliyyatları regional təşkilatın qarşısında
yeni imkanlar açdı və bir sıra tələblər qoydu.
2002-ci ildə Sankt-Peterburgda ŞƏT-in sammitində üzv dövlətlər terrorizmlə mübarizə sahəsində
təşkilatın prioritet məqsədlərini müəyyən etdilər.
[18, səh.55] 2002-ci ildə 7 iyunda ŞƏT-in növbəti
sammitində üzv dövlətlər iki mühüm sənəd ŞƏT1004
in Nizamnaməsini və Regionda Antiterror Mərkəzinin yaradılması haqda saziş imzaladılar.
Həmin ilin oktyabrında sərhəd rayonlarında Çin
və Qırğızıstan uğurlu hərbi təlimlər həyata keçirdilər. Bu strateji tədbirlər regionda institutlaşmanın yaranmasını surətləndirməyə, terrorizmlə
mübarizədə əməkdaşlığın səviyyəsini yüksəltməyə
imkan verir.
1999-cu ildən bəri yaradılması nəzərdə tutulan
Bişkek Antiterror Mərkəzi təhlükəsizlik sahəsində
sabit əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi üçün təsirli
hüquqi baza yaradır. Bişkek Antiterror Mərkəzi
Minck və Yerevanda fəaliyyət göstərən MDB-nin
analoji mərkəzləri ilə, ABŞ, Yaponiya, Qərbi Avropa dövlətlərinin, Hindistan, Pakinstan, Đran və
digər dövlətlərin Antiterror Mərkəzləri ilə möhkəm qarşılıqlı əlaqələr qurmağı nəzərdə tutur.
ŞƏT-in bütün üzvləri ABŞ ilə antiterror sahəsində
ikitərəfli əməkdaşlıq əlaqələri yaratmışlar. [19,
səh.61]
ŞƏT dörd sivilizasiyanın-konfutsizmin, islamın, slavyan və induizmin qovuşduğu çox nadir
regionlardan biri olan Mərkəzi Asiyada birlik çərçivəsində sivilizasiyaların dialoqunu və mədəni
əməkdaşlığını inkişaf etdirmək üçün real imkanlar
açır.
Yaranmaqda olan Mərkəzi Asiya Regional
Təhlükəsizlik sisteminin digər bir elementini Şimali Atlantika Alyansı təşkil edir. Regionun bütün
dövlətləri NATO-nun bu və ya digər proqramlarına cəlb olunmuşlar. NATO-nun Mərkəzi Asiya
dövətləri ilə əməkdaşlığı SNT proqramı əsasında
qurulur və iknişaf etdirilir. Əfqanıstan istisna
olmaqla regionun bütün dövlətləri müxtəlif vaxtlarda bu proqrama qoşulmuşlar. 2002-ci ildə
NATO ilə əməkdaşlıqda yeni bir mərhələnin başlanğıcı qoyuldu. “Fərdi tərəfdaşlıq planına” üc
Cənubi Qafqaz dövləti ilə yanaşı Qazaxstan qoşulmuşdur. [20, səh.39]
ŞƏT Cənub-Şərgi Asiya dövlətləri ilə əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsinə çalışır. Bu baxımdan
ASEAN-nın təcrübəsindən istifadə etməsi təşkilatın həm regional təhlükəsizlik, həm də regional
iqtisadi integrasiyasına müsbət təsir göstərə bilər.
1993-cü ildə Qazaxstan və Özbəkistan prezidentlərin təşəbbüsü ilə Mərkəzi Asiya Đqtisadi
Birliyi yaradıldı. Mərkəzi Asiya Đqtisadi Birliyinin
əsas vəzifəsi üzv dövlətlər arasında azad ticarət və
iqtisadi birlik yaratmaq, iqtisadi, sosial və mədəni
integrasiya məqsədi ilə ölkələrin birgə səylərini
koordinasiya etməkdən ibarətdit. 1994-cü ildə
Qırğızıstan, 1998-ci ildə Tacikistan bu təşkilata
üzvlüyə qəbul edildilər. Gürcüstan, Türkiyə, Ukrayna və Rusiya müşahıdəci qismində təşkilatınişində iştirak edirlər. MAĐB çərçivəsində 1994-cü
ildən üc ölkənin – Qazaxstan, Özbəkistan və Qırğızıstanın birgə yaratdığı Mərkəzi Asiya Əməkdaşlıq və Đnkişaf Bankı fəaliyyət göstərir ki, bu da
dövlətlər arasında maliyyə-konvertasiya və ödəmə
əməliyyatlarının standartlaşdırılmasına yardım
edir. 2002-ci ildə MAĐB üzvləri 2000-2005-ci illər
üçün birlik çərçivəsində integrasiya strategiyası
qəbul etdilər. Bu strategiyaya görə dörd mərhələdə
Mərkəzi Asiyada azad ticarət zonasının, gömrük
ittifaqının, ödəmə və vahid valyuta birliyinin, vahid əmək, maliyyə-resurs bazarının yaradılmasını
təmin etmək nəzərdə tutulur. [21, səh. 631]
Cənubi Qafqazda və Mərkəzi Asiyada yaranmaqda olan regional təhlükəsizlik sistemləri
çoxşaxəli müxtəlif səviyyəli xarakter daşıyırlar, bu
da müasir təhlükələrin mürəkkəb xarakteri, region
ölkələrinin xarici siyasət prioritetlərinin müxtəlifliyi, dünya və regional güc mərkəzləri arasında
qüvvələr nisbəti ilə xarakterizə olunur.
16. Azərbaycan qəzeti, 14 dekabr 2006 “Avropa evi astanasında”
17. Э. Исмаилов, М.Эсенов ЦЕА в новых геополитических и экономических измерениях. жур.Центральная
Азия и Кавказ аналитический ежегодник, 2005
18. Пан Гуан Шанхайская организация сотрудничества в
контексте международной антитеррористической
компании, жур. Центральная Азия и Кавказ 3(27),
2003, стр.55-62
19. Пан Гуан Шанхайская организация сотрудничества в
контексте международной антитеррористической
компании, жур.Центральная Азия и Кавказ 3(27),
2003, стр.55-62
20. Э. Исмаилов, М.Эсенов ЦЕА в новых геополитических и экономических измерениях. жур. Центральная Азия и Кавказ аналитический ежегодник, 2005
21. Əli Həsənov Müasir beynəlxalq münasibətlər sistemi və
Azərbaycanın xarici siyasəti., Bakı, 2005, c.751
ƏDƏBĐYYAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Xalq qəzeti, 17 yanvar 2001
Д.Малышева Феномен этносепаратизма на Кавказе и
мировой опыт, жур.Центральная Азия и Кавказ 3(4),
1999, стр.29-43
Basic facts About United Nations New-York., 2004
А.Л.Мошес Эволюция пространства безопасности
СНГ, Европа вчера, сегодня, завтра, М., 2002
http://dkb.gov.ru\start\index.html
Фредерик Куне НАТО и страны Южного Кавказа:
много шума из ничего., жур.Центральная Азия и
Кавказ 3(27), 2003, стр.7-15
А. Моллазаде Безопасность Южного Кавказа и региональное сотрудничество., жур.Центральная Азия и
Кавказ 3(4), 1999
Svante E. Cornell Geopolitics and strategic aligments in
the Caucasus and Central Asia. Perception June-August,
1999, Volume ĐV. N.2.p100-125
N.Nəsibli Azərbaycan geopolotikası və neft., Bakı,
2002, c.192
Фредерик Куне НАТО и страны Южного Кавказа:
много шума из ничего., жур.Центральная Азия и
Кавказ 3(27), 2003, стр.7-15
Əli Həsənov Müasir beynəlxalq münasibətlər sistemi və
Р.Дж.Фельтхэь Настольная книга дипломата.,
Минск, 2000
Əli Həsənov Müasir beynəlxalq münasibətlər sistemi və
Рустам Джангужин Региональные и транснациональные структуры на переходном этапе социальноэкономической модернизации государств каспийскочерноморского региона, жур. Центральная Азия и
Кавказ 6(36), 2004, стр.146-155
Рустам Джангужин Региональные и транснациональные структуры на переходном этапе социальноэкономической модернизации государств каспийскочерноморского региона, жур.Центральная Азия и
Кавказ 6(36), 2004, стр.146-155
1005
KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE KAFKASLAR’DA VE ORTA ASYA’DA CANLANAN
KÜLTÜREL MĐRAS VE TÜRK OKULLARI
Đbrahim KURT
Bakü / AZERBAYCAN
ikurt@qafqaz.edu.az
ÖZET
Küreselleşmenin etrafımızı hava gibi sardığı bu zamanda, Türkiye bu sürece Türk Okulları ile dahil olmuştur. Özellikle
Kafkaslar’da ve Orta Asya’da bulunan Türk okulları aynı zamanda bu coğrafyada bulunan ülkelerin kendi aralarında kültür, dil ve
tarih yakınlığını da hatırlatmaya, hatta bu yakınlığı belirginleştirmeye başlamıştır. Küreselleşme sürecinde Türk okulları ile
birlikte bu coğrafya da bulunan ülkeler de var olan bir birliğin kökleri canlanmaya başlamıştır.
Anahtar kelimeler: Küreselleşme, Türk Cumhuriyetleri, Eğitim, Türk okulları
ABSTRACT
During the surrounding period of gloalization like the the weather everywhere, Turkey has entered this period with its
Schools. The Turkish schools that situated in the middle Aisa play a big role among these countries that is, make these countries
to know, to realize their ancestors those who were the same tribes or their cultures that are based on the same roots. During the
Globalization period thanks to the education these Turkish Republics have made some connections among one another and give
complieting ideas one other.
Key words: Globalization, Turkish Republics, Education, Turkish Schools
20. yüzyılın son çeyreğinde iyice kendini hissettirmeye başlayan globalleşme süreci ekonomik
siyasi ve kültürel açıdan 21. yüzyılda daha belirgin bir şekilde dünya insanlarını hayatında yerini
almaya başlamıştır. Küreselleşmenin tesiriyle her
ne kadar devlet sınırları olsa ve dursa da kültürel
sınırlar giriftleşmiş, hatta kalkmaya yüz tutmuştur.
Ekonomik ve siyasi olarak sınıfların arka plana
atılması, global rekabeti hızlandırmıştır, ülkeleri
sürekli yenilik yapmaya yönlendirmekte ve dünya
genelinde ki standartları her geçen gün yükseltilmesini biraz daha hızlandırmakta ve modern olan
çağdaş olarak lanse edilenler her zaman cazibe
merkezinde tutulmaktadır.
Küreselleşmenin her geçen yıl biraz daha kendi ağırlığını her bakımdan hissettirdiği 21. yüzyılda entegrasyon(bütünleşme) daha da önemli bir
hale gelmiş ve ülkeler buna ayak uydurabilmek
için daha da fazla güç sarfeder olmuşlardır.
Böylece kültürel küreselleşme her ülkede o
ülkenin şartlarına ve konumuna göre etkili olmakta ve kendini göstermektedir. Bu durumda yerel
kültür küresel kültürün etkisi altında kalmakta ve
ya yerel kültüre daha çok sahip çıkılmakta, belki
de kapılar dünyaya kapatılmaktadır. Başka bir ciheti ise yerel olanla küresel olan birbirinin içine
girmekte, karışmakta harmanlanmaktadır. Bunun
neticesinde yerel ve küresel olanın farkını görmeyen ve ya hissedemeyen vatandaşlar yetişmeye
başlayacaktır.
Eski SSCB devletinde bulunan ve bağımsızlığını elde edencumhuriyetler ekonomide, bilimde,
1006
sanatta ve sporda kısacası her alanda dünyaya ya
açılmaya başlayarak, küreselleşme sürecine dahil
oldular.
Gelişen dünya konjüktüründe ırksal, kültürel,
dinsel ve tarihsel çok kuvvetli bağlarla birbirine
bağlı olan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri arasında bir bölgesel dayanışmanın ve işbirliğinin zikredilen bağlarla daha da güçlendirilmesi onları daha
da kuvvetli yapacaktır. Böylelikle kendileri olarak
sosyo-kültürel ve siyasi açıdan küreselleşmenin
önünde kendi benlikleriyle durup, özlerini muhafaza etme imkanına sahip olacaklardır. Türk Dünyasıda bu gelişmelere ayak uydurmak istiyorsa, bir
an önce yakın tarihte ve içinde bulunduğumuz
dönemde karşılaştıkları problemleri belirleyerek
en kısa zamanda çözmeleri gerekmektedir. Özellikle son dönemde meydana gelen uluslararası siyasi ve ekonomik alandaki değişiklikler, çeşitli
enerji ve yol projeleri olmak üzere, bölgeye yönelik hayata geçirilmeye başlanılan planlar, gelecek
yıllarda Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin ekonomilerinde ve ticari atılımlarında görülecek ve onları küreselleşme akımının içinde daha da etkili bir
süreç sunmuştur.
Küreselleşme sürecine Türkiye en aktif katılımı dünyanın dört bir yanında açılan Türk Okullarıyla yapmakta ve kendi kültürel değerlerini de
bu eğitim müesseselerinde göstererek bu sürece
katkıda bulunmaktadır. Eğitim alanında ki bu atak
aynı zamanda örneği olmaması münasebetiyel bir
yeniliktir. Tabiri diğerle ‘örnekleri kendinden’ bir
oluşum ve hareketdir.
Küreselleşme Sürecinde Eğitime Bir Bakış
Eğitim sürecine katılan kişinin davranışlarında
bir değişme gözlenmektedir ve değişme olması da
beklenir. Bu süreç içinde insanın davranışlarının
değişmesinin sebebi ise amaçlarında, bilgilerinde
ve ahlak ölçülerinde meydana gelen yenilenmelerdir.
Eğitimin yapılan tanımlarında öne çıkan iki
nokta olarak, onun genel ve plan-programa dayalı
cihetleri gösterilebilir. Bunları şu şekilde özetleyebiliriz:
• Eğitim, genel anlamda bireyde davranış değiştirme sürecidir.
• Eğitim, kişinin yaşadığı toplum içinde değeri
olan, yetenek, tutum ve diğer davranış biçimlerini
geliştirdiği süreçlerin tümüdür..
• Eğitim, seçilmiş ve kontrollü bir çevrenin,
özellikle de okulun etkisi altında sosyal yeterlik ve
en iyi şekilde bireysel gelişmeyi sağlayan sosyal
bir süreçtir1.
Hedef öğrenme becerilerinin ve problem çözme yeteğinin geliştirilmesinin yanında, doğru ve
geçerli bilgilere öğrencileri ulaştırmaktır. Eğitim
çatısı altında ferdi olarak bu zenginlikler kazan
(dırıl) mış bir öğrenci, elindeki imkanları ve becerisini kullanarak teknolojinin sağladığı şartlarla
bilgiye ulaşmayı bilmeli veya bilgi üretmelidir.
Ferdi planda bunlar gerçekleşirken toplum planında hem çağı yakalayan ve eğitimiyle bilinçli ve
dinamik bir millet oluşurken, kültür değerleri işlenmekte, yeni kuşaklar kültürlenirken onlar ve toplum
geleceğe hazırlanılmakta ve toplumun her bakımdan bilinçlenerek kalkınması sağlanmaktadır.
Bugün her demokratik eğitim kişiyi baş amaç
edinmek yolundadır. Bununla beraber çağdaş eğitim; kişiyi ne toplumundan ne devletinden ne de
milletinden ayırmak gayesini gütmektedir. Tam
tersine küreselleşme sürecinde kişiyi kendine
amaç edinen eğitim, o kişiyi milli kültürüne bağlı
yetiştirmek istiyor. 2 Ferdi planda ise çağı yakalayan, doğru ve geçerli bilgileri alan ve ona ulaşan, becerilerinin farkında olan ve dünya görüşü
geniş mikyaslı vatandaş yetiştirmektedir.
Bir ferdin insanların arasında ‘insanlardan bir
insan’ olarak yaşama yolunu ve tarzını öğrenmesi,
eğitimle daha anlamlı ve manalı hale gelmektedir.
Đnsan ailede sosyalleşerek insani olanları ve yaşama biçimini çok rahat edinebilir. Ne var ki, bir
toplumun içinde birey olması ve kendini ifade
1
2
Fidan, Nurettin. Eğitim Psikolojisi, Okulda Öğrenme ve
Öğretme. Ankara: Alkım Yayınevi, 1996
Karpat, Kemal. Barış Köprüleri Dünyaya Açılan Türk
Okulları, Đstanbul: Da Yayıncılık 2005, s. 57
etmesi eğitim sürecine katılmasıyla belirginleşmeye başlar. Aldığı eğitimle ve bu sürece ne kadar
süre katılmasıyla doğru orantılı olarak toplumun
içinde kendine yer edinmeye veya bir yer bulmaya
çalışır. Her ferdin eğitim yolunda ki bu çabası ise
bir milleti oluşturan fertlerin aynı istikamete yönelmesi ve bakmasıdır. Millet olarak aynı vatandaşlık şuuru, kültürü, dili benimsedikleri ve kullandıkları için, bir ferdin milleti içinde kendine ait
özelliği ve özerkliği olduğu gibi diğer milletler
arasında kendilerini farklı kılan ve farklı olduklarını hissettikleri nakışları vardır. Bu benliğe kendi manalarını yükledikleri bir şuura erişme eğitim
yoluyla daha da etkili olmaktadır.
Günümüz için eğitim sosyal, kültürel ve ekonomik kalkınmanın temel araçlarından biri olmuştur. Bunu bilen ve farkında olan ülkelerde eğitim
alanına yaptıkları yatırımları ve ayırdıkları bütçeleri daha arttırarak yetişen yeni nesli günün talep
ettiği şartlara uygun yetiştirmeye çalışmaktadır.
Bugün çağdaş ve refah içinde yaşayan, kültür ve
medeniyet alanında bir yer edinmiş, katkıları ve
değerleriyle sosyal, kültürel ve ekonomik alanları
etkileyen veya yönlendiren milletler eğitime verdikleri önem ve öncelikle bu konuma gelmişlertir.
Kafkaslar, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri
ve Türk Okulları
Bireyi çağdaş ve medeni insan yetiştiren Türk
Okulları Kafkaslar ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde faaliyetlerini devam ettirmektedir. Genele bakıldığında bu topluluklar için günün taleplerine cevap veren insanlar yetiştiği gibi aynı zamanda bir köke bağlı ve bir coğrafyayı paylaştıklarının farkına daha da derinden varmaktadırlar.
Her alanda birlik ve beraberliklerini derk eylerken
dünya türk halkları olarak varlıklarını her alanda
hissetirmeye ve göstermeye başlamışlardır.
Türk okulları olarak tanınan eğitim yuvaları
insanı hedef alarak eğitim verdikleri için her ülkede tutunmuş ve saygı görmüştür. Ayrıca bu
okullar küreselleşmenin getirdiği büyük kimlik
değişmeleri içinde kişinin yüzyıl ihtiyaçlarına göre
gelişmesini sağladığı gibi, bu gelişmenin Türk
kültür ve mirasının korumasına yardım etmektedir.3
Kafkaslarda ve Orta Asya da bulunan Türk
Okulları Sovyetler Birliğinden ayrılan Türk Cumhuriyetleriyle uzun yılların unutturamadığı tarihi,
milli, manevi ve medeni birlikteliklerini hatırlatmaya onları tekrar gün yüzüne çıkarmaya başlamasıyla önemli rollerden birini üstlenmiştir. Bu
geniş Türk coğrafyasında küreselleşme sürecinde
3
Karpat, Kemal. Barış Köprüleri Dünyaya Açılan Türk
1007
oluşan kimlik değişikliklerinde değerleriyle ayakta
durmaya çalışan ve özbenliğini unutmayan nesillere ufuklar açmaktadır. 70 yıldır egemenliklerinden mağrum kalan ve sonra bağımsızlıklarını kazanan Türk Cumhuriyetleri eski sistemi bırakıp,
yeni bir küreselleşme sürecine entegre olmaya
çalışmaktadırlar. Tam burada bu okullar küreselleşmenin getirdiği değişikliklere ve kimlik kaymalarına rağmen yüzyılın istediği ve ihtiyacı olan
insan tipini ve modelini yetiştirmektedirler. Bu
yetiştirme sürecinde ise temelde bir olan Türk
kültür mirasına sahip çıkıp, korunmasına da yardımcı olmaktadır. 1905 yılında Ganizade’nin ‘Çocuklarını eğiten aileler biraz daha zahmet çeksinler ve diğer türk şivelerini onlara unutturmasınlar. Çünkü bu çocuklar kendi kardeşlerini daha
iyi tanıyıp, onlar ile yakınlaşıp, hakiki kardeş
olmak için umumi bir dil bina etsinler.’4 diyerek
dile getirdiği kardeşliğin oluşmasındaki duyguları
ve düşünceleri fiiliyata bu okullar geçirmeye başlamıştır. Bulaç ise coğrafyayı biraz daha geniş
tutarak ‘Türki Cumhuriyetlerde değişik lehçe ve
ağızlarda konuşulan Türkçenin tevhidini sağlayacak olan önemli bir teşebbüstür. Zamanla
Bosna’dan Çin Seddi’ne kadar uzana geniş bir
coğrafyada yaşayan 250 milyonluk bir kitle aynı
dili konuşuyor hale gelecektir.’ diyerek bu hakikatin altını çizmektedir.5
Bu coğrafyada 15 yıldır faaliyet gösteren Türk
okulları yeni neslin, eski ve yenin arasında kalmadan bu süreçi doğru algılayıp kendi dünyası ve
ülkesi için daha verimli geçirebilecekleri geniş
dünya görüşüne ulaştıkları bilgi adaçıkları olmuştur. Bu açıdan Türk okulları bir neslin arada kalmadan ve bu coğrafyada bir koro hüvviyetinde
ama ait oldukları ülkelerin değerleriyle onları yetiştirmektedir. Her cumhuriyet küreselleşme sürecinde kendi bayrağı altında ve kendi topraklarında
benzer tahsil çatısı altında aynı kültürün izleri sürülmekte ve aynı nefeslerini solumaktadır.
Bu okullar bu zamanda, demokrasiye yöneldiğimiz, batı ile doğunun yarışarak ilerledikleri bu
dönemde çağın ve günün analamını, şeklini arayıp, bularak gelecek nesillerimize tüm gücüyle
sunan eğitim kurumlarıdır. Çağdaş dünyada insanlığa nasıl bir eğitim lazım ise, hangi bilimin geleceği var ise, insanlığın terbiyesinde hangi sıfatlar
gerekli ise, onların hepsini Sebat Kırgız-Türk Liselerinin öğretmenlerinin, terbiyecilerinin vermeye muktedir olduklarını görebiliyorum.6 Anadilini
iyi kullanan, iletişim becerilerine sahip olarak,
öğretmenleri ve belletmenleri tarafından yetiştirilmeye çalışılan yeni nesiller, insanları seven ve
kendi toplumuna hizmet arzusunda olan ferdler
olarak sosyal hayata dahil olmaktadır.
Velilerin ve öğrencilerin beklenti ve gereksinimlerini dikkate alarak görevlerini icra etmektedir. Bakü de Kazan da çocuklarının iyi ingilizce
öğrenmesi ve global dünyaya kolayca eklenebilmesi için bu okullara umut bağlayan veliler 7
bulunmaktadır. Bu süreci doğru algılayan ailelerin
bir şekilde ümitlerini bağladıkları kurumlar haline
gelmiştir. Ailelerin çocuklarını gelecek için hazırlama endişesi, ailenin nesil çatışmalarından zarar
görmemesi ve aile içi münasebetlerin iyileştirilmesi velileri en çok düşündüren meselerdir.
Ailenin dağılma sürecine girdiği, alkolizm,
aile içi şiddet, nesiller arası yabancılaşma, nikah
dışı cinsel ilişkilerin yaygınlaşma eğilimine girdiği
bir dünyada, bu okullardan mezun olan çocuklar,
eski dinlerinde kalsa bile, aileye bir değer olarak
önem vermekte, anne ve babalarına saygılı davranmakta, eşlerine sadakat göstermekte, kamu
kaynaklarının kullanımı ve genel toplumsal yarar
konularında hassasiyet sahibi olmaktadır.8
Çağdaşlığı ve Türk kültürünü oluşturan değerleri ve evrensel değerleri tanıyan, entelektüel
yönü gelişmiş (okuyan, araştıran, düşünen, paylaşan, üreten) gençleri hayata kazandırmaktadır.
Çoğu zaman derin krizler köklü çözümlerin
bulunmasına yardım eder. Modern dünyada ilişkiler küreselleştikçe, sorunlar ve dolayısıyla sorunlara bulunacak çözümler de küresel ölçekte olmak durumundadır. Böyle bir aşamada her kültür
havzası sahip olduğu imkanları ortaya koyacak,
insan birden fazla tefekkürün imkan ve avantajlarından yararlanarak çözümler bulmaya çalışacaktır.9
Bu okullar eğitimde bireysel farklılıkları dikkate alan, değişme, yenilik ve gelişmeye açık,
kendini sürekli yenileyebilen, bilgi kaynaklarıyla
sürekli iletişim halinde olan, her türlü değişme ve
yeniliklerden haberdar olan yapılarıyla küreselleşmeye ayak uydurabilmekte, aynı zamanda kültürel olana göre yorumlayabilmektedir.
Bu bölge büyük bir coğrafi alan. Bu bölgenin
insanları kendi kaderlerini kendileri tayin edecekler.10
7
8
4
5
6
Ganizade S. M.,’Hangi Dil ile Yazmalı?’, Hayat G. 1905
Bulaç, Ali. Barış Köprüleri Dünyaya Açılan Türk Okulları, Đstanbul: Da Yayıncılık 2005, s.193
Aytmatov, Cengiz. Barış Köprüleri Dünyaya Açılan Türk
Okulları, Đstanbul: Da Yayıncılık 2005, s.117
1008
9
10
Göktürk, Gülay. Barış Köprüleri Dünyaya Açılan Türk
Bulaç, Ali. Barış Köprüleri Dünyaya Açılan Türk Okulları,
Đstanbul: Da Yayıncılık 2005, s. 188
Bulaç, Ali. Barış Köprüleri Dünyaya Açılan Türk Okulları, Đstanbul: Da Yayıncılık 2005, s.196
Aktan, Gündüz. Barış Köprüleri Dünyaya Açılan Türk
Dünya ve toplum sorunlarına karşı duyarlı, yaşadığı toplumu ve çağı anlayıp yorumlayabilen, farklı inanç, görüş ve grupları uzlaştırabilen
ve kendi içlerinde de uzlaşabilen hoşgörü sahibi
geniş mikyaslı kabul ortamları oluşturmaktadır.
Okulların çok kültürlü ortamlarda hizmet verebilmesinden de anlaşılmaktadır ki; hoşgörü ve kabul
ortamını teoriden çıkarmış, artık pratiğe dökerek
faaliyetlerini devam ettirmektedirler.
Şimdi bu okulları gördükçe iki dünya savaşına
sahne olan bu topraklara evrensel barışın tohumlarının atıldığını görüyorum 11 diyen Aytmatov, bu okulların hayata geçirdiklerini ve atılan
tohumların yeşerip tekrar barışın soluklanacağını
dile getirmektedir.
Türk Okulları, Kafkaslar ve Orta Asya da ilk
Azerbaycan ve Nahçıvan da faaliyete başlamıştır.
Aynı milletin insanları kanıyla, canıyla ve kültürüyle ‘hasret köprüsü' olarak okulların çatısı altında kavuşmuştur. Azerbaycanın büyük lideri merhum Haydar Aliyev ilk olmasına ve bir örneği
olmamasına rağmen bu işin önemini anlamış ve
destekleyip sahip çıkmıştır. Ve sonra da gelecek
nesillerin ağzından düşmeyecek ve artık şiar olan
şu cümleyi söylemiştir: ’Biz bir millet iki
devletiz!’. Büyük devlet adamının söylediği bu
cümle Orta Asya da daha sonra açılan Türk Okullarının olduğu her Türk Cumhuriyetinde de artık
bir şiar olarak dalgalanmaya başlamış ve devlet
yetkililerinin hemen hemen her zaman vurguladığı
bir cihet olmuştur. Her Türk Cumhuriyeti aynı
millet olmalarının farkındalıklarını bu tahsil müesselerinin çatıları altında daha da derinden hissetmektedir. Küreselleşme sürecine artık bağımsız
Türk Cumhuriyetleri yalnız olarak değil, bir çok
‘Bir Millet Đki Devlet’ olarak katılmaktadır.
11
Aytmatov, Cengiz. Barış Köprüleri Dünyaya Açılan Türk
1009
MÜSTƏQĐLLĐK SONRASI CƏNUBĐ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA
REGĐONUNDA ĐNKĐŞAF PROSESLƏRĐ
Rafael ƏZĐZOV
Rabitə və Đnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi,
Beynəlxalq əlaqələr və qeyri-dövlət qurumları ilə iş şöbəsi
international-ra@mincom.gov.az
SUMMARY
It is more than 15 years that the way to the independency of the post-soviet countries is underway. Evidently, the countries
which succeded in creating the best conditions for transition to the socially secure market economy, have moved ahead in a
considerable degree. Modernization of the economy of the countries of South Caucasus and Central Asia is fully implemented as
synthesis of traditions and modernity. Governments of these countries set forth aims to reach such social, economic, political and
cultural changes which resulted in speedy growth of the life quality of the population and were effective to join the world
community in a worthy manner. While Azerbaijan, Kazakhstan and Turkmenistan pit efforts on oil and gas production, and thus
leave the increase of remaining fields of economy to be dependent on the growth of energy carriers, Uzbekistan focuses its efforts
on comprehensive processing of cotton, vegetables and fruits and development of the motor-car construction.
The evident expression of establishment of relations between countries of the region and their connection to the world transit
truways was revival of Great Silk Route. The Great Silk Route – latitudinal highway with the length of more than 12 thousand
kilometers, connecting Pacific ports of the East Asia with the Atlantic ports of Europe. The transport corridor ‘East-West’ is being
reconstructed as the modern analogue of the ancient caravan way.
Today the Caspian Sea and the Caspian region turnes to be a bridge around which, there is a struggle for fuel resources and
their delivery to the foreign markets in the vast territories of Central Asia, Caucasus and Middle East with new efforts. Besides the
Caspian countries, the states participating here are China, United States, European Union, Turkey, Japanese, Ukraine and others.
The findings of of raw hydrocarbon resources in the Caspian region, will perhaps have a considerable influence on the
development of Turkmenistan, Kazakhstan and Azerbaijan and that they will become big exporters of oil and gaz.
The pipelines are powerful tool of geopolitics in the Caspian region. Having alternative ways, in parallell with Russia, for the
export of oil is in the interests of both Azerbaijan and Kazakhstan. One of these pipelines is Baku-Tbilisi-Ceyhan (Turkish shores
of the Mediterannean Sea) with the length of 1760 kilometers that already exists with the power of 60 million tons. The next in
turn, is construction of pipelines from Kazakhstan to the West China via Iran or Afghanistan – to Pakistan or India.
The new and very perspective issue is development of information and communication technologies (ICT) in the SouthCaucasus and Central-Asia regions, especially in Kazakhstan and Azerbaijan. Kazakhstan has gained tremendous achievements in
the field of ICT, such as launch of satellite into orbit in 2006. Azerbaijan is taking certain steps in this direction. In this regard, it
is necessary to point out that President of the Republic of Azerbaijan, Mr. Ilham Aliyev declared application of information and
communication technologies in Azerbaijan to be the proirity issue and noted that IT sector should be the second after oil sector for
its development and income in the country. Active works are underway in Azerbaijan at the International Regional University of
information technologies, in the regional innovation zones, as well as the projects like “E-government”, construction of TAE
highway and other ones are in the process of realization. Azerbaijan also plans launching its satellite into orbit by 2010.
In spite of development of South Caucasus and Central Asian regions in the recent years, it is impossible not to point out about
presence of factors that interfere to their more dynamical development, among which Nagorno-Karabakh factor takes first place.
“ПРОЦЕСС РАЗВИТИЯ РЕГИОНА ЮЖНОГО КАВКАЗА И ЦЕНТРАЛЬНОЙ
АЗИИ ПОСЛЕ УСТАНОВЛЕНИЯ НЕЗАВИСИМОСТИ”
РЕЗЮМЕ
Дорогу к независимости государства постсоветского пространства обустраивают на протяжении уже 15 лет, и видно,
что вперед наиболее продвинулись те страны, которые сумели за это время создать наилучшие условия для перехода к
рыночной, но социально защищенной экономике. Модернизация экономик стран Южного Кавказа и Центральной Азии в
целом проходит как синтез традиций и современности. Правительства этих стран поставили своей целью добиться таких
социальных, экономических, политических и культурных перемен, которые привели бы к быстрому росту качества
жизни населения, помогли бы достойно войти в мировое сообщество. Если Азербайджан, Казахстан и Туркменистан
делают упор на рост добычи нефти и природного газа, а подъем остальных отраслей экономии ставят в прямую
зависимость от роста добычи энергоносителей, то Узбекистан сосредоточил усилия на глубокой переработке хлопка,
овощей и фруктов, на развитии автомобилестроения. У стран Южного Кавказа и Центральной Азии все еще остается
большой невостребованный экономический потенциал, доставшийся в наследство от советских времен.
Зримым выражением налаживания связей между отдельными странами региона и их «подключения» к мировым
транспортным артериям стало возрождение Великого шелкового пути. Великий шелковый путь — широтная магистраль
протяженностью более чем в 12 тыс. км, соединяющая тихоокеанские порты Восточной Азии с атлантическими портами
Европы. Восстанавливается транспортный коридор Восток — Запад как современный аналог древнего караванного пути.
Сегодня Каспийское море и Прикаспийский регион стали местом, вокруг которого на обширных территориях
Центральной Азии, Кавказа и Среднего Востока с новой силой разворачивается борьба за топливные ресурсы и пути их
1010
доставки на внешние рынки. Действующие здесь страны, помимо самих Прикаспийских государств, это — Китай и
Соединенные Штаты, Европейский Союз, Турция, Япония, Украина и другие. В Прикаспийском регионе обнаружены
запасы углеводородного сырья, что в будущем может сделать Туркменистан, Казахстан и Азербайджан крупнейшими
экспортерами нефти и газа, существенно повлиять на их развитие.
Мощный инструментом геополитики на Каспийском регионе являются трубопроводы. Иметь альтернативные,
помимо российских, пути для экспорта нефти в интересах как Азербайджана, так и Казахстана. И один такой
трубопровод, Баку – Тбилиси - Джейхан (турецкий берег Средиземного моря), протяженностью 1760 км уже имеет
место, с мощностью в 60 млн. тонн. На очереди прокладка нефтепроводов из Казахстана в западный Китай и через Иран
или Афганистан — в Пакистан и Индию.
Новым и весьма перспективным является развитие информационно-коммуникационных технологий (ИКТ) на южнокавказском и центрально-азиатском пространстве, в частности в Казахстане и Азербайджане. Больших успехов достиг в
области ИКТ Казахстан, который в 2006 г. запустил собственный спутник в Космос. Реальные шаги в этом направлении
делает Азербайджан. В этой связи необходимо отметить, что Президент Азербайджанской Республики господин Ильгам
Алиев объявил внедрение в Азербайджане информационно-коммуникационных технологий приоритетным вопросом и
отметил, что ĐT-сектор должен стать вторым после нефтяного по своему развитию и доходам в стране. Ведется активная
работа в создании в Азербайджане Международного Регионального Университета информационных технологий,
региональных инновационных зон, а также идет процесс реализации таких проектов как проект «Электронное
Правительство», строительство ТАЕ магистрали и др. До 2010 года Азербайджан также планирует запустить свой
спутник на орбиту.
Не смотря на развитие южно-кавказского и центрально-азиатского регионов за последние несколько лет, нельзя не
отметить о наличии факторов, препятствующих более динамичному их развитию, в числе которых лидирует наличие
Карабахского фактора.
На сегодняшний день на всем пространстве
Евразии происходят различные по масштабам
и последствиям процессы. С этой точки зрения, самый крупный континент Земли предоставляет широкое поле для исследования самых
разных процессов и явлений современности.
Если сузить поле рассматриваемого географического пространства до размеров региона
Южного Кавказа и Центральной Азии, а временной промежуток задать от распада Советского Союза и образования независимых государств до дня сегодняшнего, когда эти государства, пройдя самостоятельно известный
путь, могут сопоставить желаемое с действительным, в том числе с достижениями других
стран, многие из которых являются их соседями, то изменение ситуации можно проследить на конкретных примерах.
Новые независимые государства на просторах Южного Кавказа и Центральной Азии,
какими стали бывшие советские республики в
1991 г., попали в непростую геополитическую
ситуацию. Надо было напряженно работать,
чтобы утверждать свою самостоятельность.
Надо было позаботиться об атрибутах независимости — собственных, пусть минимальных,
вооруженных силах, министерствах иностранных дел, посольствах. Предстояло научиться
самостоятельно вести экспортно-импортные
операции. Надо было переводить национальные экономики своих стран на рельсы рыночной, и делать это с наименьшим уроном.
Помощь мирового сообщества, на которую
так рассчитывали, оказалась минимальной. Полагаться пришлось в основном на собственные
силы. Вдруг зачадили, а потом взорвались давно тлеющие очаги напряженности. Армения
начала против Азербайджана оккупационную
политику, абхазцы не пожелали жить в одной
стране с грузинами и потянулись к России,
клановые конфликты в Таджикистане переросли в гражданскую войну.
Во всех подобных случаях остановить кровопролитие удалось далеко не сразу, и страны,
позволившие себе силовое выяснение отношений в вопросах, которые до этого удавалось
улаживать мирным путем, оказались отброшены на десятилетия назад. И хотя мир потом
был восстановлен, последствия конфликтов
тяжким бременем легли на плечи народов ряда
стран Южного Кавказа и Центральной Азии.
Ведь, чтобы идти вперед, сначала надо было
залечить раны и восстановить разрушенное.
В начале становления независимости в регионе, в некоторых республиках, как оказалось, трудно было пользоваться «новой» свободой, не просто было осознать, что она очень
далека от вседозволенности. Наследство, оставшееся от Советского Союза, не во всем и не
всех устраивало.
Значительно более продуктивно развивать
добрососедские отношения. Это делает границы прозрачными, а затем, когда сотрудничество перерастает в единое экономическое пространство, и вовсе придает им чисто символическое значение, как это произошло в объединенной Европе.
Анализируя процесс развития региона следует отметить, что дорогу к независимости государства постсоветского пространства обус1011
траивают на протяжении уже 15 лет, и видно,
что вперед наиболее продвинулись те страны,
которые сумели за это время создать наилучшие условия для перехода к рыночной, но
социально защищенной экономике. Модернизация экономик стран Южного Кавказа и
Центральной Азии в целом проходит как синтез традиций и современности. Правительства
этих стран поставили своей целью добиться
таких социальных, экономических, политических и культурных перемен, которые привели
бы к быстрому росту качества жизни населения, помогли бы достойно войти в мировое
сообщество. Если Азербайджан, Казахстан и
Туркменистан делают упор на рост добычи
нефти и природного газа, а подъем остальных
отраслей экономики ставят в прямую зависимость от роста добычи энергоносителей, то
Узбекистан сосредоточил усилия на глубокой
переработке хлопка, овощей и фруктов, на развитии автомобилестроения. У стран Южного
Кавказа и Центральной Азии все еще остается
большой невостребованный экономический
потенциал, доставшийся в наследство от советских времен.
Рост экономики — фактор, объективно
способствующий интеграционным процессам в
регионе. Дееспособная экономика сама является могучим фактором стабильности. Сегодня
интеграционные процессы начинают резко
превалировать над процессами дезинтеграционными. Взаимодействие и сотрудничество
приносят все более зримые плоды.
Однако в этой связи следует отметить, что
определенное внешнее влияние развитых стран, как показала практика, не прибавляло и не
укрепляло суверенитет отдельных государств.
Поднимало авторитет государства только быстрое движение вперед в деле подъема экономики, развития культуры, образования, привлечения иностранных инвестиций, демократизации общественной жизни и соблюдения прав
человека.
Аналитики, дружно констатируя, что за
первые 10 лет реформ в странах Содружества
Независимых Государств (СНГ) происходило
постоянное уменьшение валового внутреннего
продукта, уровень которого в 2000 г. не превышал 50% от показателей 1991 г., так же
дружно пришли к выводу, что ни одна из стран
СНГ не смогла в одиночку преодолеть экономический спад и плавно перейти к рыночной
экономике. Кооперационные связи между странами Содружества, резко оборванные в
начале девяностых годов прошлого столетия,
только теперь начинают медленно возрождаться.
1012
Зримым выражением налаживания связей
между отдельными странами региона и их
«подключения» к мировым транспортным артериям стало возрождение Великого шелкового пути. Великий шелковый путь — широтная магистраль протяженностью более чем в
12 тыс. км, соединяющая тихоокеанские порты
Восточной Азии с атлантическими портами
Европы. Восстанавливается транспортный коридор Восток — Запад как современный аналог древнего караванного пути.
В Центральной Азии и в странах Южного
Кавказа идет формирование внутрирегиональных и межгосударственных транспортных узлов. Каспийская нефть придает этому процессу
хорошее ускорение. Возобновление Великого
шелкового пути, но уже в новом качестве, сегодня стало важной геополитической реальностью. Уже можно говорить о сформировании современной транзитной евразийской
транспортной сети путем создания коридоров
Восток — Запад и Север — Юг. Таким образом, указанный транспортный комплекс оказывается все более востребованным в ходе начавшегося экономического подъема и становится важным инструментом интеграции стран
региона в мировую экономику.
Возрождаясь на новой основе, в виде
железных и автомобильных дорог широтного
направления, в виде воздушных трасс и
оптико-волоконных линий связи, в виде трубопроводных систем, перемещающих энергоресурсы, Великий шелковый путь соединяет
цивилизации Европы и Азии и подготавливает
грядущее единение человечества.
Международное сообщество, реконструирующее Шелковый путь и помогающее молодым государствам достойно войти в мировую политику, построить рыночную, но социально защищенную экономику, не едино.
Цели, которые преследуют Соединенные
Штаты и Европейский Союз, Россия, Китай,
Япония, Индия, Турция, Иран, Пакистан, арабские страны, не всегда совпадают с теми задачами, которые ставят перед собой сами молодые независимые государства.
Переходя к характеристике геополитики на
Шелковом пути, необходимо учесть, что Восток — это целый комплекс социокультурных,
национально-культурных ареалов, таких, как
ближневосточный арабо и тюрко-мусульманский, средневосточный ирано-тюрко-мусульманский, центральноазиатский тюрко-мусульманский, восточно-азиатский буддийско-синтоистский, конфуцианский, индийский, инду-
истско-буддийско-мусульманский и так далее.
Каждый из этих миров и по своим базовым
характеристикам, и по взаимоотношениям с
западным миром имеет свои особенности и
требует своего подхода. Преобладавшие некогда на Западе представления о народах Востока как имеющих менталитет пассивный,
летаргический и невосприимчивый к новшествам, давно опровергнуты, поскольку чрезвычайно далеки от действительности. Китайская
и индийская цивилизации когда-то были ровесниками древнеегипетской цивилизации, но
продемонстрировали стойкость во времени,
способность видоизменяться под воздействием
перемен, происходящих в окружающем их
мире.
Демократические преобразования в целом
на Южном Кавказе и Центральной Азии идут
относительно медленнее, чем того хотела бы,
например, Америка. Но ведь даже в Турции, в
Египте, которые гораздо ближе к Европе и гораздо дольше осуществляют процесс демократизации своих обществ, эти преобразования
далеки от завершения. Ускорять этот процесс
искусственно едва ли имеет смысл, это не
приблизит желаемого результата. Европоцентристский мир много веков назад, придя на
Восток, так и не смог «переварить» его, поставить на рельсы европейской модели развития. Синтез цивилизаций произошел лишь
тогда, когда Восток сам потянулся навстречу
европоцентристской цивилизации, принял те
ее элементы, которые смогли органически вписаться в восточную ментальность и восточный
образ жизни. Взаимодействие стимулировала
не сила, но взаимная выгода, осознанная постепенно обеими сторонами.
Сегодня Каспийское море и Прикаспийский регион стали местом, вокруг которого на
обширных территориях Центральной Азии,
Кавказа и Среднего Востока с новой силой
разворачивается борьба за топливные ресурсы
и пути их доставки на внешние рынки. Действующие здесь страны, помимо самих Прикаспийских государств, это — Китай и Соединенные Штаты, Европейский Союз, Турция, Япония, Украина и другие. В Прикаспийском
регионе обнаружены запасы углеводородного
сырья, что в будущем может сделать Туркменистан, Казахстан и Азербайджан крупнейшими экспортерами нефти и газа, существенно
повлиять на их развитие.
До своего распада на Каспии доминировал
Советский Союз. При этом в полной мере учитывались интересы Ирана как доброго соседа.
Но когда Прикаспийских государств стало
пять, прежние соглашения по Каспийскому
морю утратили юридическую силу, и у каспийского дна пока нет юридических хозяев. Судя
по всему, будущая Конвенция о статусе Каспия будет исходить из того, что исключительными правами в отношении Каспийского моря
и его ресурсов обладают пять государств,
расположенных на его берегах.
При разделе моря на секторы, пропорциональные модифицированной срединной линии
(таково пожелание Казахстана, Азербайджана
и Туркменистана, к которому склонна присоединиться и Россия), потенциальные ресурсы
углеводородов в российском секторе моря
составят по нефти 1 млрд. тонн, по газу — 1
трлн. кубометров, в казахском секторе, соответственно, 3 млрд. тонн и 1,5 трлн. Кубометров, в азербайджанском — 2,5 млрд. тонн и
1,5 трлн. кубометров, в туркменском — 0,5
млрд. тонн и 1 трлн. кубометров. Только в
Казахстане, куда широкой рекой текут иностранные капиталовложения, добыча нефти
может вырасти в 2010–2015 гг. до 170 млн.
тонн, из которых 130 млн. тонн пойдет на
экспорт. Казахстан в разработке своих природных ресурсов делает упор на добрые и доверительные отношения с Россией, подписав с
ней в 1998 г. Декларацию о вечной дружбе и
союзничестве, ориентированную на XXI в. Это
себя оправдывает. Спорные с Россией каспийские месторождения разрабатываются совместно. Казахстан широко пользуется российскими
трубопроводами для транспортировки своей
нефти на мировые рынки и на нефтеперерабатывающие заводы Поволжья.
Развитие Азербайджана также опирается в
первую очередь на увеличение добычи нефти и
газа, и здесь складывается экономика сырьевого типа. Добыча нефти здесь ведется почти
150 лет, и за это время из ее недр извлечено 1,4
млрд. тонн «черного золота».
В этой связи немаловажным является тот
факт, что с развитием независимости Азербайджан подписал ряд нефтяных контрактов с
фирмами Запада. Всем известный "Контракт
века" был подписан 24 сентября 1994 года
между Государственной Нефтяной Компанией
Азербайджанской Республики и именитыми
фирмами Европы и Америки, что было первым
шагом в дальнейшем динамичном индустриальном прорыве Азербайджана.
Следует отметить, что Иран, в отличие от
других Прикаспийских стран, считает свои
каспийские запасы нефти и газа второстепен1013
ными, все его внимание сосредоточено на
месторождениях Персидского залива, которых
ему хватает с избытком. Но он заинтересован,
чтобы по его территории прошли трубопроводы, транспортирующие каспийскую
нефть к портам Персидского залива, в Пакистан и Индию. В этой связи Иран быстро
наладил политические и экономические отношения с новыми государствами Южного Кавказа и Центральной Азии. Сразу же на некоторых из республик, в основном центральноазиатского региона, была предпринята попытка оказать идеологическое давление, усиленно пропагандируя свое религиозное мировосприятие. Но иранская формула исламского
государства не нашла в государствах региона
благодатной почвы для произрастания и
воспроизводства. Убедившись в этом, Иран
стал выстраивать отношения со своими северными соседями в чисто прагматическом русле.
Это вполне устраивает все другие стороны.
Через Иран пролегает путь к Персидскому
заливу в продолжение Великого шелкового
пути.
Мощный инструментом геополитики на
Каспийском регионе являются трубопроводы.
Иметь альтернативные, помимо российских,
пути для экспорта нефти в интересах как
Азербайджана, так и Казахстана. И один такой
трубопровод, Баку – Тбилиси - Джейхан (турецкий берег Средиземного моря), протяженностью 1760 км уже имеет место, с мощностью в 60 млн. тонн. На очереди прокладка
нефтепроводов из Казахстана в западный
Китай и через Иран или Афганистан — в
Пакистан и Индию.
Газопроводы региона, помимо северных
маршрутов (Бухара — Урал и Средняя Азия —
Центр) вскоре могут пополниться мощным
трубопроводом Туркменистан — Иран —
Турция — Европа длиной более 3 тыс. км и
пропускной способностью до 30 млрд. Кубометров газа в год. Туркменистан гарантирует
поставки газа по этому трубопроводу в течение
тридцати лет. Еще один проектируемый маршрут — Туркменистан — Афганистан — Пакистан (Карачи) с первоначальной поставкой 20
млрд. кубометров газа в год. Началу работ
здесь, однако, препятствует продолжающаяся
нестабильность в Афганистане. В перспективе
газопроводы из Туркменистана могут прийти в
Китай, Корею и даже в Японию. В этой связи
следует отметить, что Азербайджан превращается в крупнейшего экспортера газа, свидетельством чему служит подписание контрактов
о поставке газа Грузии и Восточной Турции.
1014
Анализируя процесс развития региона
необходимо учесть и тот факт, что на сегодняшний день новым и весьма перспективным
является развитие информационно-коммуникационных технологий (ИКТ) на южно-кавказском и центрально-азиатском пространстве, в
частности в Казахстане и Азербайджане.
Динамичное развитие ИКТ за короткий период
времени значительно повлияло на стиль жизни
и методы общения людей во всем мире, тем
самым способствовав развитию информационного общества, основанного на знаниях. Расширение границ в сфере применения ИКТ,
чему способствовала цифровая революция,
является важным инструментом как в защите
демократических ценностей общества, так и
прав человека.
Больших успехов достиг в области ИКТ
Казахстан, который в 2006 г. запустил собственный спутник в Космос. На орбиту спутник
КАЗСАТ вывела российская ракета-носитель
«Протон-К», это первый казахстанский спутник.
Реальные шаги в этом направлении делает
Азербайджан. В этой связи необходимо отметить, что Президент Азербайджанской Республики господин Ильгам Алиев объявил внедрение в Азербайджане информационно-коммуникационных технологий приоритетным
вопросом. В Азербайджане в этой области
принят ряд законов, таких как Закон «Об электронной подписи», «Об электронной документации», «Об электронной коммерции», «О
доступе к информации». Ведется активная работа в реализации таких проектов как проект
«Электронное Правительство», строительство
подводной фибер-оптической кабельной магистрали Сиязян – Актау (ТАЕ), строительство
фибер-оптической кабельной системы для
железнодорожных путей стран Кавказа (проект
TRACECA).
Ведется активная работа в создании в
Азербайджане Международного Регионального Университета информационных технологий, а также региональных инновационных
зон. До 2010 года Азербайджан также планирует запустить свой спутник на орбиту.
В связи с вышеуказанным следует вспомнить слова президента Азербайджана господина Ильгама Алиева о том, что ĐT-сектор
должен стать вторым после нефтяного по
своему развитию и доходам в Азербайджане.
Не смотря на развитие южно-кавказского и
центрально-азиатского регионов за последние
несколько лет, нельзя не отметить о наличии
факторов, препятствующих более динамичному их развитию, в числе которых лидирует
наличие Карабахского фактора.
В результате агрессии против Азербайджанской Республики армянскими бандитскими формированиями оккупировано более 17
тысяч кв. км. земель, что составляет около 20%
всей территории страны, погибло более 18.000
человек, свыше 50.000 ранены или стали инвалидами, разграблены или разрушены 877
населенных пунктов, 100 тысяч жилых строений, более 1 тысячи экономических объектов,
более 600 школ и учебных заведений, 250
медицинских учреждений. Число внутренне
перемещенных лиц из оккупированных азербайджанских земель и беженцев из Армении
достигло отметки миллиона человек. В стране
с населением 8 миллионов человек эта цифра
является наивысшей в пропорции перемещенных лиц на душу населения.
На протяжении всех этих лет азербайджанская дипломатия делала все для того,
чтобы обратить внимание мирового сообщества на вопиющие факты агрессии Армении в
отношении Азербайджана и найти пути мирного урегулирования конфликта. Решения лиссабонского саммита ОБСЕ (Лиссабон, 1996г.)
заложили прочную основу для разрешения
конфликта на основе принципов территориальной целостности Азербайджана. Однако все
эти решения игнорируются Республикой Армения. Более того, она продолжает увеличивать количество своих вооруженных сил и
боевой техники на оккупированных территориях Азербайджана. К сожалению, ни Совет
Безопасности ООН, ни Минская группа ОБСЕ
не использовали всех своих возможностей для
выполнения собственных рекомендаций по
урегулированию конфликта.
Азербайджан, будучи приверженцем мирного политического урегулирования, прилагает
усилия установления продолжительного мира
и гарантии безопасности всего населения
региона. Но пока реалии заключаются в том,
что последствия агрессии Армении стали для
Азербайджана национальной трагедией.
Все эти факторы безусловно выступают в
качестве основной причины в дестабилизации
политической ситуации на всем южно-кавказском регионе.
В результате проведенного анализа можно
прийти к такому выводу, что после установления независимости процесс развития южнокавказского и центрально-азиатского регионов
шел сложно, но динамично, о чем свидетель-
ствуют такие факторы, как становление и
успешное развитие международных связей,
развитие нефтегазовой и других сфер промышленности, информационно-коммуникационных технологий и конечно же формирование
демократического общества. Вместе с тем, такие вопросы как таджикские межклановых
конфликты, армянский сепаратизм против
азербайджанского народа, внутригрузинские
этнические конфликты остаются без ответа.
1015
REGĐONAL SĐYASƏT VƏ ĐDARƏETMƏ
Hafiz HÜSEYNOV
Naxçıvan Dövlət Universiteti
Sosial idarəetmə və turizm
kafedrasinin mudiri
ndu@ndu.edu.az
XÜLASƏ
Məqalədə müasir dövr üçün ən aktual olan bir problemə toxunulur. Bu problem Ermənistan –Azərbaycan- Dağlıq Qarabağ
münaqişəsi problemidir. Bu problem region ölkələrinə o cümlədən, blokadada olan Naxçıvan Muxtar Respublikasına siyasi və
iqtisadi təsir edir.
Məqalədə qloballaşan dünyada bazar iqtisadiyyatına keçid, müasir beynəlxalq münasibətlər sistemini formalaşması, əsas
faktorlar, turizm və siyasət öz əksini tapmışdır.
Məqalədə həmçinin blokada şəraitində yaşayan Naxçıvan Muxtar Respublikasına qardaş Türkiyə dövlətinin dost
qayğılarından danışılır.
Təməli ümummilli liderimiz Heydər Əliyev
tərəfindən qoyulmuş genişşaxəli islahatların,
sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının uğurla qətiyyətlə davam etdirilməsi real bəhrələrini verir.
Xüsusən də bu siyasi kursun, strateji xəttin layiqli
davamçısı olan ölkə Prezidenti cənab Đlham Əliyevin müasir mərhələdə bir sıra xarakterik problemlərin kompleks həlli məqsədilə təsdiq etdiyi
“Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın ardıcıl olaraq
həyata keçirilməsi bütün sahələrdə inkişafa, tərəqqiyə dinamiklik gətirib.2004-2008-ci illərdə görüləcək konkret işlərin prioritetini müəyyənləşdirən
bu mühüm proqram bölgələrdə tarazlı inkişafa təminat verməklə, əhalinin yaşayış şəraitinə, maddi
rifahının yüksəlməsinə də təsirini göstərib.
Proqramın icrasının üçüncü illiyinə həsr olunmuş konfransda ölkə prezidentinin dediyi kimi:
“Son üç il ərzində, demək olar ki, regionlarımızın
siması dəyişdi. Bölgələrdə aparılan quruculuq,
abadlıq işləri həm ölkə iqtisadiyyatına çox böyük
tövhələr verir, eyni zamanda insanların həyat səviyyəsini yaxşılaşdırır...Son üç il ərzində 520 min
yeni iş yeri açılmışdır. Bu, o deməkdir ki, yeni
müəssisələr yaradılır, insanlar işlə təmin olunur,
işsizlik aradan qaldırılır, yerli istehsal yaranır və
bu idxalı əvəzləyir, ölkə iqtisadiyyatına böyük
dəstək verilir, kənd təsərrüfatı inkişaf edir”.
Ölkəmizin bütün regionlarına xas olan bu
reallığı, gerçək həyat mənzərəsini Naxçıvan Muxtar Respublikasının timsalında da qabarıq cizgilərlə görmək olar. Azərbaycan Respublikasında və
onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasında son on ildə həyata keçirilən
iqtisadi islahatlar qısa tarixi dövr ərzində ölkədə
və regionlarda makroiqtisadi sabitliyin bərqərar
1016
olunmasını təmin etmiş iqtisadiyyatın dinamik inkişafına təkan vermiş və əhalinin həyat səviyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmışdır.
Bu gün özünün sosial- iqtisadi inkişafında
keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoymuş Azərbaycan Respublikasında həlli vacib olan məsələlərdən biri regionlarda sahibkarlığın inkişafını sürətləndirməklə oradakı əmək ehtiyyatlarından,
təbii və iqtisadi potensialdan səmərəli istifadə etməklə iqtisadiyyatın davamlı inkişafına, əhalinin
məşğulluğunun artırılmasına və ölkədə yoxsulluğun səviyyəsinin azaldılmasına nail olmaqdan
ibarətdir. Bu istiqamətdə tədbirlərin həyata keçirilməsi regionların iqtisadi inkişafında mövcud olan
kəskin fərqin aradan qaldırılmasını və regional
tarazlığın əldə olunmasını təmin etməklə yanaşı
onlarin iqtisadi gücünü artırar və sosial problemlərin həllini sürətləndirər.
Azərbaycanın sosial-iqtisadi tərəqqisinin təməlində duran Heydər Əliyev kursu ölkə həyatının
bütün sahələrində böyük uğurlar gətirməkdədir.
Ümummilli lideri-mizin həyata keçirdiyi məqsədyönlü siyasət ölkədə baş alıb gedən siyasi və iqtisadi böhranı aradan qaldırmış, Azərbaycanın demokratiya və bazar iqtisadiyyatı yolu ilə irəliləməsinə böyük imkanlar yaratmışdır. 1995-ci ilin sonlarından başlaya-raq ölkəmizdə, o cümlədən Muxtar Respublikamızda iqtisadi inkişaf prosesi dönməz xarakter almışdır.
Ümummilli liderimizin layiqli davamçısı ölkə
prezidenti hörmətli Đlham Əliyevin rəhbərliyi
altında ölkəmiz iqtisadi və sosial inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoymuş, inkişafın
konkret strateji yolları müəyyənləşdirilmişdir.
Yoxsulluğun səviyyəsinin kəskin azaldılması, regionların daha da inkişaf etdirilməsi, qloballaşma
şəraitində dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanın genişləndirilməsi qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən sayılır.Ölkə başçısı tərəfindən təsdiq olunan
dövlət proqramı yeni iş yerlərinin açılmasına,
əhalinin məşğulluğunun artırılmasına, yeni infrastrukturların yaradılmasına xidmət edir.
Dövlət proqramı regionlar üzrə coğrafi, iqtisadi xüsusiyyətlər, demoqrafik vəziyyət, təbii şərait və ehtiyyatlar nəzərə alınmaqla hazırlanaraq
kənd təsərrüfatının və bu sahədə serviz xidmətlərinin fəaliyyətinin tam bərpa olunmasını, yerli
resurslardan səmərəli istifadə edilməsini təmin etməlidir. Proqramda sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi üçün investorların regionlara cəlb olunması
üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına xüsusi yer
verilmişdir.
Dövlət proqramında sahələr üzrə prioritet
istiqamətlər müəyyən edilmiş, hər istiqamət üzrə
konkret tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə
tutulmuşdur.
2004-cü ilin noyabrın 6-da Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə və Naxçıvan Muxtar
Respublikasının Ali Məclisinə keçirilən seçkilərin
nəticələri bir daha göstərdi ki, Azərbaycan xalqı,
Muxtar Respublika əhalisi ümummilli liderimizin
ideyalarına sadiqdir və daim ölkə başçısı tərəfindən həyata keçirilən məqsədyönlü siyasəti dəstəkləyir.
2006-cı il, eyni zamanda, ölkənin iqtisadi potensialının artımı, insanların həyat səviyyəsinin
yüksəldilməsi, kütləvi abadlıq-quruculuq işləri ilə
yadda qalır. Bu dövr Naxçıvan Muxtar Respublikasının da sosial-iqtisadi inkişafında dinamik artım meyllərinin davam etdiyi bir dövr olmuşdur.
Naxçıvan şəhərində Gənclik mərkəzinin, Kitab
evinin, Şahbuz rayonunun Ayrıc kəndində məktəb
binasının Ordubad rayonunun Tivi kəndində, Kotamda, Azada müasir tipli məktəb binaları, Naxçıvan şəhərində müstəsna rol oynayacaq Diaqnostika Müalicə Mərkəzi və s. obyektlər çox
sürətlə, zövqlə, tikilib istifadəyə verilmişdir. Blokada şəraitində olmasına baxmayaraq, ən əsası isə
odur ki, əldə olunmuş bütün makroiqtisadi göstəricilər üzrə uğurlar əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə istiqamətlənmişdir.
Bölgənin düşdüyü iqtisadi çətinlikləri aradan
qaldırmaq üçün qonşu Türkiyə və Đranla iqtisadi
əlaqəlar yaradıldı. Araz çayı üzərində Türkiyənin
Dilucu və Azərbaycanın Sədərək bölgələrini birləşdirən “Ümid körpüsü” tikilib istifadəyə verildi.
Ümummilli liderimizin çox böyük səyləri və gərgin əməyi sayəsində qısa vaxtda inşa edilərək blokada şəraitində yaşayan Naxçıvanı qardaş Türkiyə
ilə birləşdirən körpünün açılışında iştirak etmiş və
demişdir ki, “Bu körpü həqiqətən, bizim ümid və
arzularımızın körpüsüdür, bu körpü türk dünyasına pəncərə açmağa imkan verəcəkdir” 114 km
uzunluğunda Türkiyə-Naxçıvan yüksək gərginlikli
elektirik xətti çəkildi. Duzdağ ərazisində istilik
elektirik stansiyaları quruldu. Sədərək, Culfa və
Şaxtaxtı keçid məntəqələri fəaliyyətə başladı.
Naxçıvan Muxtar Respubli-kasında iri miqyaslı
tikinti – quruculuq, abadlıq və bərpa işləri genişləndi, tarixə, mədəniyyətə və elmə qayğının, diqqətin yeni mərhələsi başlandı, səhiyyənin, təhsilin
inkişafına diqqət artırıldı.
Azərbaycanın xarici siyasətinin və milli təlükəsizliyinin ən əsas problemi-Dağlıq Qarabağ,
Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həlli, ölkənin ərazi bütövlüyünün və suveren dövlət hüquqlarının bərpası məsələsidir. Ölkənin xarici aləmlə
bütün təmaslarında, ikitərəfli və çoxtərəfli münasibətlərində bu problemin müzakirəsi, beynəlxalq
hüquq norması çərçivəsində həlli məsələsi daima
diqqət mərkəzində saxlanılır. Bu problem nəinki
təkcə Azərbaycana, onun müstəqil dövlət quruculuğu prosesinə, vətəndaşların sabit həyat şəraitinə
ciddi zərbə vurmuş, həm də keçən 18 ildən artıq
bir dövrdə regionda (Qafqaz, Xəzər-Qara dəniz
hövzəsində) dövlətlərarası iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələri pozmuş, ölkələri və xalqları qarşıdurmaya sürükləmiş, onların bir-biri və beynəlxalq aləmlə münasibətlərinə, regional və beynəlxalq inteqrasiya proseslərinə çox ciddi mənfi təsir
göstərmişdir. Hazırda Ermənistan-Azərbaycan
münaqişəsi və Qağlıq Qarabağ problemi həm Qafqazda, Avrasiya və Avropada, həm də bütövlükdə
qlobal dünyada həllini gözləyən ən çətin və mürəkkəb problemlərdən biri hesab olunur.
Azərbaycan Qafqazın, Xəzər-Qara dəniz hövzəsinin, Avrasiyanın və bütövlükdə qlobal dünyanın mühüm geosiyasi, geoiqtisadi və geostrateji
əhəmiyyət kəsb edən bir bölgəsində yerləşir. Odur
ki, bir dövlət olaraq onun milli maraqları, milli
təhlükəsizliyi region və qlobal dünya maraqlarından ayrıca, təcrid olunmuş şəkildə təmin oluna
bilməz. Azərbaycanın, Qafqazın, Xəzər-Qara dəniz hövzəsinin və bütövlükdə Avrasiyanın təhlükəsizlik məsələlərinə müxtəlif yanaşmalar, qlobal, regional və milli maraqlar, onlar arasındakı
üst-üstə düşən və kəsilən məqamlar hazırda geniş
müzakirə olunan mövzulardandır. Azərbaycanın
və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan
Muxtar Respublikasının təhlükəsizlik problemi,
onun təmin olunması yolları və vasitələri, qlobal
və yerli təhlükəsizlik maraqlarının uzlaşdırılması
və region dövlətlərinin təhlükəsizlik siyasəti ölkənin ictimai fikrini də ciddi düşündürməkdədir.
Ölkələr arasında yaranan siyasi dialoq zəminində iqtisadi münasibətlərin bir növü beynəlxalq
1017
turizmdir. Özünün dərin humanitar xüsusiyyətlərinə görə turizm xalqlar arasında mədəni yaxınlaşmanın mühüm bir vasitəsinə çevrilmişdir. Ona
görə də turizmi bu dialoqun bir zəmanətçisi kimi
də qiymətləndirmək olar. Özünün rekreasiya və
mənəvi zənginlik ehtiyaclarının ödənilməsinə çalışan müasir cəmiyyət üzvləri turizm səfərlərinə
getməklə dünya xalqlarının keçmişi və bu günü,
onların həyat tərzləri haqda məlumat almağa
çalışırlar. Bu isə onun səyahət etdiyi ölkənin içtimai quruluşuna, iqtisadi və mədəni inkişaf səviyyəsinə,dininə, dilinə,irqinə, adət-ənənələrinə hörmət və tolerantlıq zəminində baş verməlidir. Əks
halda bu turizm səfəri deyil, hər hansı bir ölkəyə
hərbi müdaxilə və ya casusluq hərəkəti kimi qiymətləndirilə bilər. Başqa sözlə, turizm insanların
yalnız sülh məqsədli səfərləri deməkdir.
Bunlara turist qəbul edən ölkənin milli
maraqları zəminində yanaşılması isə müasir dövrün reallıqları baxımından çox aktual məsələdir.
Terrorizmin qlobal xarakter aldığı, radikal separatizm və dini ekstremizim kimi halların geniş yayıldığı bir zamanda hamının turist kimi yalnız
sağlam məqsədlərlə ölkəyə ayaq basmasına zəmanət vermək çətindir.
Məhz buna görə də öz ərazisində turizmin
inkişafına maraqlı olan ölkə ilk növbədə öz milli
təhlükəsizliyinin qorunmasına çalışmalıdır. Beynəlxalq sənədlərdə təməl insan hüquqlarının bir
hissəsi kimi asudə vaxtdan səmərəli istifadə olunması və bu zaman müxtəlif süni maneələrin yaranmaması tövsiyyələrinə görə isə bu siyasət
turistlərin ölkəyə səfər etməsinə qarşı yönəldilməməlidir. Əks halda turizmin inkişafında maraqlı
olan ölkə və ya onun regionu dünyanın turist ixrac
edən ölkələrin “qara” siyahısına düşə bilərlər.
Turizm səyahətlərinin təşkilindən maksimum
sosial-iqtisadi səmərə əldə olunması üçün ondan
xarici siyasətdə bir vasitə kimi istifadə olunması,
ondan ölkə imicinin reklam olunması, mehriban
qonşuluq siyasətinin nümayiş etdirilməsində bir
alət kimi istifadə olunması mümkündür. Konkret
olaraq bunu Cənubi Qafqaz kimi həssas bir geostrateji bir mövqedə yerləşən ölkəmiz və onun bu
baxımdan heç də az əhəmiyyətli olmayan regionuNaxçıvan Muxtar Respublikası timsalında göstərmək olar.
Azərbaycan Respublikasının tərkib hissəsi
olan Naxçıvan Muxtar Respublikası dünyada analoqu çətin tapılan elə bir nöqtədə yerləşir ki, onun
geostrateji mövqeyi xarici vətəndaşların buraya
səfərləri üçün maraq obyektidir. Hələ keçmiş
SSRĐ dövründən “Şərqin qapısı” adlandırılan Naxçıvan uzun müddət xarici turistlərin səyahətlərinə
bağlı tutulmuşdu. “Kapitalist” rejimindən ola
1018
biləcək təxribatların qarşısının alınması üçün belə
addım həmin rejimdə yeganə model deyildi.
Ancaq müasir dövrdə yaranmış vəziyyət onu
göstərir ki, muxtar respublikaya gələcək xaricilərin mənşələrinə görə potensial təhlükə mənbələrinin digər yerlərdən də gözlənilməsi mümkündür. Đşğalçı Ermənistanın, onun xaricdəki havadarlarının Azərbaycan torpaqlarına olan hərisliyi bu
qənaətə gəlmək imkanı verir.
Lakin fikrimizcə, Naxçıvana qarşı gözlənilən
düşmən təxribatlarına baxma-yaraq, bu əzəli Azərbaycan torpaqlarına xarici turistlərin gəlməsinin
təşkil etmək və buradan alınmış iqtisadi, humanitar nəticələrdən tutarlı siyasi alət kimi istifadə
etmək mümkündür. Çünki turizmin yuxarıda qeyd
etdiyimiz xüsusiyyətləri təkcə etibarlı əməkdaşlıq
yaradılması baxımından deyil, həm də ölkə imicinin formalaş-dırılması və onun dünyaya tanıdılmasında sınanmış vasitədir. Azərbaycanın inkişaf
edən, kosmopolitizmdən uzaq, eyni zamanda demokratik dəyərlərə də hörmətlə yanaşan bir ölkə
kimi tanıdılması üçün bu çox vacibdir.Turizmdən
ala biləcəyimiz ən yüksək siyasi dividenti isə bir
gün Ermənistanın işğalçılıq hərəkətlərinə son
qoyulduqda almaq olar.
Belə ki, Ermənistanın təcavüzkar dövlət kimi
bütün Cənubi Qafqaz regionunda törətdiyi müharibə təhlükəsinin Azərbaycan iqtisadiyyatına vurduğu zərərin təkcə turizmin inkişafı baxımından
qiymətləndirilməsi zamanı üç arqumenti nəzərdən
qaçırmamaq lazımdır.
Bunlardan birincisi, təcavüzkar Ermənistanın
bilavastə səbəbkarı olduğu müharibə təhlükəsinin
regionun ümumi sabit imicinə vurduğu zərbə,
ikincisi, münaqişə nəticəsində qaçqın və köçkün
vəziyyətinə düşmüş 1 milyondan artıq azərbaycanlı soydaşlarımızın böyük bir hissəsinin paytaxtımızın və regionlardakı turizm infra-sturukturu
müəssisələrində (pansionat, qonaq və istirahət evləri və s.) yerləşdirilməsi ilə bu müəssisələrin
işinin iflic olması, üçüncüsü isə, işğal altında
qalmış olan 20% Azərbaycan torpaqlarında hələ
Sovet hakimiyyəti dövründə ümumittifaq və dünya miqyaslı şöhrətə malik turizm mərkəzlərimizin
(“Kəlbəcər –Qarabağ” turizm subregionu) qalması
ilə vurulan iqtisadi zərərdir.
Konkret olaraq bu ərazilərin işğalı ilə itirilmiş
turizm gəlirlərini ayrıca bir təzminat faktı kimi
düşmən qarşısında qoymaq mümkündür. Belə bir
məqsədə çatmaq üçün isə qarşıda duran vəzifə
kimi ilk növbədə Azərbaycanın digər regionlarında olduğu kimi turizmin mümkün ola biləcək
növlərinin inkişafına nail olmağa çalışılmalıdır.
KÜRESELLEŞME DE BELĐRGĐNLEŞEN TÜRK CUMHURĐYETLERĐ
MÜNASEBETLERĐNĐN GELĐŞMESĐNDE EĞĐTĐMĐN ROLÜ
Prof. Dr. Ejder AĞAYEV
Đbrahim KURT
ikurt@qafqaz.edu.az
ÖZET
Sovyetler birliğinin dağılmasından sonra bağımsızlıklarını bir bir elden eden Kafkaslar’da ve Orta Asya’da bulunan Türk
Cumhuriyetleri bağımsız birer devlet olmuştur. Bağımsızlıklarını elde etmeleri ile küreselleşmeye dahil olmuşlar, belki de be
sürecin içinde kendileri gibi başka Türk Cumhuriyetleri olduğu için bu süreçte yalnız değildirler. Bu coğrafyadaki türk devletleri
birlik ve beraberliklerini küreselleşmesinin içinde daha sağlıklı ve sağlam bir şekilde devam ettirebilerler. Dil, tarih, kültür ve din
bakımından aynı köklere sahip olan bu soydaşlar, eğitim yolu ile hem gelişmelerini sağladıkları gibi aynı değerler üzerinde de
tarihi beraberliklerini devam ettirebilirler. Bu makalade eğitim yolu ile bu birliğin nasıl daha da güçlendirilebileceğinin yollarını
incelemeye çalışmıştır.
Anahtar kelimeler: Kafkaslar, Orta Asya, Türk Cumhuriyetleri , Küreselleşme, Eğitim, Dil
ABSTRACT
After dividing of The USSR Turkish Republics Both in The Caucasus and in the Middle East had gain their own
independences and turn into independent countries. At the same time gaining their independences they entered the Globalization
Process and even we can say that they explored themselves in this process. But there were too many Turkish Republics in this
process which had entered beforely that’s why they weren’t alone. Turkish Republics situated in this area can carry on their unite
to a better place in the Globalization process. Having the some culture and some religion is a great advantage for these countries,
and they can develop themselves, and carry on their historical equableness thanks to the education. In this article, we tried to
investigate and explain the ways improvement of this unite thanks to the Education.
Key words: Caucasus, Middle East, Education, Turkish Republics, Globalization, Language
Sovyetler döneminde Kafkasya ve Orta Asya
Türk halklarının hepsi vilayet, ülke, cumhuriyet
isimleriyle Sovyetler Birliği bünyesine girmiş
olmakla birlikte bağımsız faaliyette bulunmaları
imkansızdı. Onların sosyal, ekonomik, kültürel,
manevi, politik anlamda yapmaları gereken her
şey Merkezden-Moskovadan organize edilmekte
ve yönetilmekteydi. Türk halklarını hepsi yerel
ortama, yerel faaliyet alanına, hatta yerel düşünce tarzına mahkum edilmişlerdi. Onlar birbirileriyle aynı olan maddi manevi alanlarda bile ilişkiler kuramamaktaydılar.
Ulu önder Haydar Aliyev 1999’da belirtmişti: Bu gün XX yüzyılın sonlarında halklarımız tarihi haklarına kavuşarak bağımsızlıklarını
elde etmişler. Hepimizin kalbi sonsuz gurur duygularıyla dolup taşmaktadır. Milli devletçiliğimizi, Türklüğün zengin maddi ve manevi dünyasını ortaya çıkaran tarihi abidelerimizi, beşeri
değerlerimizi, maneveyatımızı geliştirebilmek
için bir türlü olanak sağlanmışptı diyebiliriz. Bu
büyük başarıyı koruyup saklamak devlet bağımsızlığımızı daha da güçlendirmek, ülkelerimiz ve
halklarımız arasında bağımsızlık, karşılıklı güven, kardeşlik temellerine dayanan çokyönlü
ilişkileri gerçekleştirmek hepimizin gelecek nesiller karşısında kutsal vazifemizdir”.
Büyük Önder eşsiz komutan ve müstesna
devlet adamı Atatürkün gelecekle ilgili daha
1923’de yapmış olduğu önemli bir tesbiti de
belirtmek gerekir: “Bugün Sovyetler Birliği dostumuzdur, komşumuzdur, müttefikimizdir. Tıpkı
Osmanlı gibi, tıpkı Avustrya-Macaristan gibi bir
gün parçalanabilir. Bugün elinde sımsıkı tuttuğu
milletler avuçlarından kaçabilir. Dünya yeni bir
dengeye ulaşabilir. Đşte bizim bu dostumuzun
yönetiminde bizim inancı bir, özü bir kardeşlerimiz vardır. Onlara sahip cıkmaya hazır olmalıyız. Hazır olmak sadece oturup o günü beklemek değildir. Hazırlanmak gerekir. Milletler
buna nasıl hazırlanır? Manevi köprülerini sağlam
tutarak. Dil bir köprüdür....
Đnanç bir köprüdür.... Tarih bir köprüdür.
Köklerimize inmeli ve farklı olayların böldüğü
tarihimizin icinde bütünleşmeliyiz......
Büyük Önder Atatürkün o dönemde söyledikleri bugün aynen gerçekleşmiştir.
Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla birlikte
Türk Cumhuriyetlerinin önüne yeni fırsatlar açılmıştır. Dinleri, dilleri, kültürleri bir olan soydaşların geniş bir coğrafyası ortaya çıkmıştır. Hepsi
bağımsızlıklarını ilan ettiler, bağımsız devletlerini kurdular. Bağımsızlıkların ilanıyla birlikte
1019
ilk senelerde sıcak yakınlaşmalar yaşandı. Hasretin verdiği özlemle, kavuşmanın getirdiği duygusallıkla birlikte çok önemli ve hızlı adımla
atıldı. Ticari ve ekonomik alanlarda önemli gelişmeler yaşandı.
Kafkaslar’da ve Orta Asya’da bulunan Türk
Cumhuriyetlerinin sahip oldukları ekonomik imkanların yanı sıra yeraltı ve yerüstü zenginlik
kaynakları yanında, yeni sistem değişiklikleri ve
kapitalizme ayak uydurma çabaları bazı bölgesel
sorunlarla yüzyüze getirmiştir.
Küreselleşme sürecinde Kafkaslar’da ve
Orta Asya’da bulunan Türk Cumhuriyetlerinin
bir bütünlük ve beraberlik oluşturması gereklidir.
Bu süreçte karşılıklı kültürel geçişlerin ve alışverişlerin olması olağan bir hadisedir. Kafkaslar’da ve Orta Asya’da bulunan Türk Cumhuriyetlerinin kendi benlik ve kültürlerine sahip çıkarak, kendilerini muhafaza etmesi, bir anlamda
birlerine destek olması, bu kültür erozyonundan
etkilenmeyerek küreselleşmenin içinde özbenlikleriyle yer almasını ve bu süreçte daha sağlıklı
katılmasını sağlayacaktır.
Geçmişimizi dikkatle incelersek genel türk
maneviyatının, ruhunun izlerine Dede Korkut
kitabelerinde, Manas destanında, Yunus Đmrenin,
Mahdumkulunun, Ahmet Yeserinin şiirlerinde ve
başka eski yazılı kaynaklarda da görmemiz
mümkündür. Halk şiiri, masallarımız, ata sözlerimiz, tarihi dil anlamlı birlğimizi bugün de
yaşatmaktadır. Türk halklarının coğrafileri biribirinr kapandıkça, sınırlar sertleştikçe, ticari ve
ekonomik ilişkiler kayboldukça “herkes kendi
kazanında kaynadı.” Đlişkilerin kesilmesi sonucu
farklı türk dili lehçeleri (şive, ağız) yaranmaya
başladı. Rusya emperyalizminin ruslaştırma politikası sayesinde XIX ve XX yüzyıllarda Sovyetlerin topraklarında yaşayan türk halklarının rus
maneviyatında, kültüründe yetiştirilmesine çalışıldı. Hatta Đlminski, Leviteki gibi bazı önemli
isimler XIX yüzyılda Kuzey Kafkasya’da, Merkez Asya’da ve Volga çayı kıyısı bölgelerinde
nice türk gençlerine rus dilinde eğitim vererek,
rus kültürünü öğreterek kendi değerlerinden kopmalarını, rus manevi değerlerini sahiplenmelerini
bizzat sağlamışlardır. Đyi ki o dönemde Đsmayil
bey Gaspiralı, Hasan bey Zerdabi, Ahmed bey
Ağayev, Alibey Hüseynzade, Yusuf Akcuralı ve
başka türkoloklar değil başka kültür ve değerlerde etkilenmeye, hatta buna karşı bizzat mücadele vermişler, aynı zamanda global türk birliği
uğrunda çalışmışlar.
Artık geçmiş geçmişte kalmıştır. Bu gün
dünyada türk halkları kendileri bir arada globalleşmeli ve sonra da globalleşen dünyaya birlikte entegre olmalıdırlar.
1020
Türk Cumhuriyetleri Küreselleşme sürecini
özellikle iki istikamette hızlandırırlarsa daha
faydalı olabilir:
- Türk Cumhuriyetlerinin bir arada küreselleşme sürecinde ilerlemesi ve gelişimi.
- Türk Cumhuriyetlerinin bir arada ve her birinin de ayrı ayrılıkta Dünya Globalleşme sürecine katılması.
Bu doğrultuda küreselleşmenin en önemli ve
etkin yolu eğitimdir. Bütün Türk Cumhuriyetlerinde çağdaş ve yüksek kaliteli eğitim sistemi
uygulamakla rekabete dayanıklı, yüksek hayati
değerlere sahip, dünya genelinde kendini kanıtlaya bilecek türk insanlarını yetiştirmek için her
türlü ortam ve potansel bulunmaktadır. Bu noktada özellikle dikkat edilmesi gereken bir husu
vardır. Her biri eğitimin küresselleşmesi sürecinde herbiri diğerlerinin tarihini, kültürünü, edebiyatını, dilini ekonomisini ve başka önemli değerlerini özünde benimseyen türk gençliği yetiştirilmesine dikkat edilmelidir. Globalleşme sürecinin iyi değerlendirilmesi türk halklarının ekonomik, kültürel, manevi ilişkilerinin daha da ileri
seviyelere çıkarılmasına yardımcı olabilir ve
böylece ortak türk manevi servetlerinin kazanılması sağlanabilir. Eğitim sürecinde bütün gençlerin kendilerinden başka türk cumhuriyetlerinin
de tarihini, coğrafi yapısını, dilini, kültürünü,
ekonomik durumunu öğrenmesi ileride hiç zorlanmadan bu insanların büyük bir bölgede rahatlıkla çalışabilmeleri gibi önemli bir imkanı da
beraberinde getirecektir. Böylece diplomaların
denkleştirilmesi hususnda da fazla zorluklar yaşanmaz. Bir birinin sosyal, ekonomik ve kültürel
gelişimine de büyük katkılar sağlanmış olur.
En önemli alanlardan biri olan eğitimde ortak çalışmaların yapılması beraberinde başka
alanlarda da ortak çalışmaların yapılmasının gerekliliğini gün yüzüne çıkaracaktır. Bunlara ortak
dil çalışmalarını, kültürel etkileşimleri ve cumhuriyetlerin gelişimine önemli katkılar sağlayacak ekonomik çalışmaları örnek olara gösterebiliriz.
Ortak dil çalışmaları Kafkaslar’da ve Orta
Asya’da bulunan Türk Cumhuriyetleri arasında
ortak dil olması, onların doğrudan alaka kurmalarını kolaylaştıracak, birbirlerini anlayıp düşünce ve duygu birliğinin ön plana çıkmasında bir
zemin oluşturacaktır. Yabancı bir diller üzerinden kurulan alakalar, ortak bir dilin ortaya çıkmasını engelleyecektir. Kafkaslar’da ve Orta
Asya’da bulunan Türk Cumhuriyetleri kendi
dillerini bırakarak başka bir dille ünsiyet kurmamalıdır. Böylelikle birbirlerini kolayca anlayan
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri rahatlıkla ortak
hareket edebilirler. Kafkaslar’da ve Orta Asya’da
bulunan Türk Cumhuriyetlerinin tarihi, milli,
manevi ve medeni kökleri onları bir millet yapmaktadır. Bu değerlerin canlandırılmasıyla kültürel miraslarından birşey kaybetmeyecekler ve
dayanışmaları küreselleşme sürecin içinde birbirlerinden kuvvet alarak devam edecek. Kafkaslar’da ve Orta Asya’da bulunan Türk Cumhuriyetleri birbirlerinin eserlerini okumalı bu ortak
değerleri yeniden hatırlamalı ve karşılıklı olarak
kültürel birliktelerinin farkına varmalıdır. Bu
eserler okunurken aynı zamanda dildeki lehçelerinde farkına varmak ve zamanla alışmak mümkün olacaktır. Nasıl bir ülkenin içinde bir dilin
ağızları anlaşılıyorsa, Kafkaslar’da ve Orta
Asya’da bulunan Türk Cumhuriyetleri arasında
da yaygınlaşarak, geniş bir coğrafyada hem kültür hem de dil zenginliği olarak yayılacaktır. Küreselleşme sürecinde başta ekonomik ilişkilerin
ve ortaklıkların ön plana çıkarak sonra kültürel
ve sosyal etkileşimler olarak karşımıza çıkan bir
bağlantılar ağı olsa da Kafkaslar’da ve Orta
Asya’da bulunan Türk Cumhuriyetlerinin bu
cihetten bakıldığında daha avantajlı oldukları
söylenebilir. Çünkü temelde sahip oldukları kültürel ve sosyal yakınlıkla birlikte, konuşulan dillerin aynılığı, bu ülkeler arasında olan her türlü
ilişkileri daha köklü ve sağlam yapma imkanı
sağlayacaktır. Bu sürece Kafkaslar’da ve Orta
Asya’da bulunan Türk Cumhuriyetleri birer devlet olarak ekonomik varlıklarıyla katılırken, kendi aralarında yakınlıklarını ve beraberliklerini
ortaya çıkaran aynılıklarıyla, toplu hareket etme
ve birbirlerini desteklemeleri neticesinde yola
bir yerde devam edip, daha etkili bir konumda
durma imkanları vardır.
Yukarıda belirtilen maddelerin yerine gelebilmesinin yolu da ancak bir eğitim çatısı altında
toplanmaktır. Kafkaslar’da ve Orta Asya’da bulunan Türk Cumhuriyetleri eğitim alanında aynı
maksatlar etrafında yol haritalarını belirlemelidir. Kendilerinin ekonomilerini öğrenen, aynı
kültürle yetişen ferdlerin yaşadığı ve büyüdüğü
Türk Cumhuriyetleri küreselleşme sürecinde
dünya mikyasına çıkıp daha emin adımlarla yürüyecektir.
Alfabenin aynı oması eğitim ve oğretimin de
ulusal bir şekilde gerçekleştirilmesine olanak
sağlar. Eğitim planlarında ortak Türk Cumhuriyetleri tarihinin, edebiyatının, coğrafisinin, ekonomisinin, ekolojisinin, bitki ve hayvan türlerinin ve başka bilgilerinin öğretilmesi konusu da
dikkate alınmalıdır.
Kafkasya’da, veya Avrasya’da – Merkez
Asya’da hatta Türkiye’de eğitim gören her bir
gencin aldığı eğitim, onun türk cumhuriyetlerinin
neresinde olursa olsun serbest çalışabilmesine
olanak sağlamalıdır. Aldıkları eğitim, yaşadıkları
ortamlar herbir türk gencinde ulusal türklüğün ve
maneviyatın oluşumuna ve gelişimine yardımcı
olmalıdır. Bu nedenle de okullarda ortak türk
tarihi, ortak türk edebiyatı, ortak türk coğrafisi
ve bu gibi başka ortak dersler geçilmeli ve bu
ortaklıklar devletler arasındakı ilişkilerle de
sürdürülmelidir.
Azerbaycan Bakü Devlet Üniversitesinde
Türk ve Kafkas halklarının tarihi, Türk Dili ve
Edebiyatı Bölümleri eğitim vermektedir. Türk
Halklarının Edebiyatı kitabı gibi bazı kitaplar
son dönemlerde hazırlanarak eğitim hizmetine
sunulmuştur. Bakü’de faaliyette bulunan Atatürk
Merkezi de Türkiye – Azerbaycan ilişkilerinin
gelişmesine, kültürel ve manevi yakınlıkların kurulması noktasında önemli rol üstlenmiştir. 1993
tarihinden itibaren her sene gerçekleştirilmekte
olan Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve Đşbirliği Kurultayı (Toplantısı)
(TÜDEV) küreselleşme doğrultusunda çok sayıda önemli öneriler vermiş, nasihatlerde bulunmuştur. Uluslararası Avrasya Eğitimçilri Birliği
eğitim alanında değerli toplantılar yapmaktadır.
Fakat bunların daha gerçek hayatta faydalı bir
şekilde gerçekleştirildiğini söyleyemeyiz. Đşlerin
yeterli şekilde yapılamaması bu tür önerilerin de
sadece kağıt üzerinde kalmasına neden olmaktadır. Bu noktada sadece Türkiye Eğitim Şirketlerinin eğitim politikasını önemli bir istisna olarak belirtmek ve taktir etmek gerekir. Özellikle
“Çağ” Eğitim Öğretim Şirketi Üniversiteye hazırlık kurslarıyla, liseleriyle, Üniversiteleriyle
türk manevi birliğinin yaranması ve türk gencinin globalleşme karşısında kendi benliğini ve
değerlerini koruması noktasında önemli işler
görmektedir. Fakat burada da ortak türk dili ve
ortak dersler dolaylı olarak geçilmektedir.
Azerbaycanda Türk maneviyatının (türklük
değerlerinin) ve türk dilinin öğrenilmesiyle ilgili
19020’li yıllarda bazı girişimler olmuştur. Yeni
Türk Alfabesi Komitesinin 1926’da Bakü’de
gerçekleştirdiği I Türkoloji Kurultayının (toplantı) gördüğü önemli işler bu gün de devam
ettirilmektedir.
Türkoloji bilimcisi ve öğretim elemanı
Ferhat Ağazade daha 1912’de hazırladığı “Edebiyat Mecmuasında (Toplusunda)” türk dili ve
edebiyatıyla ilgili örnekler belirtmiştir. O, 1920’de latın alfabesine geçme hususunda Merkez
Asya ve Kafkasya’da önemli tavsiyelerde bulunmuş, metodik bakımdan çalışmalara yön vermiştir. Bu nedenle de onu yeni türk alfabesinin babası olarak adlandırılmıştır.
1021
F. Ağazade 1921’de kaleme aldığı “Türk
dilinin dirilmesi ve zenginleştirilmesi yolları”
isimli eserinde bu dilin çoğul eklerini ilk defa
sisteme almış, bilimsel açıdan değerlendirmiştir.
1931’de F.Ağazade hayatını kaybetti. O
dönemden bu günlere kadar da Sovyet hükumeti
türk değerlerinin kazanılmasıyla, korunmasıyla
ilgili yeni gayretlere, çabalara fırsat vermedi.
Böylece rus devletinin gerçekleştirdiği politika
Ulusal Türklük düşüncesinin önünü kapamış
oldu.
Bütün faaliyet alanları üzere kadro yetiştirilmesi eğitimle olur. Türk cumhuriyetlerinde
eğitimin amacı maneviyatlı, insancıl gençler
yetiştirmek olursa bu tür işlerin başarıyla gerçekleştirilmesi mekanizması kolaylıkla geliştirilebilir. Önemli olan sağlıklı amaç, açık aydın
belirli olan görevdir. Bu amaca ulaşabilmek için
öncelikle öğretmenler görevlerinin hakkını vermelidirler. Buradan da öncelikle öğretmenlerin
iyi yetiştirilmesi ve globalleşen türk dünyasının
genç nesillerini yetiştirmek için gayret edilmesi
gerektiği gerçeyi ortaya çıkmaktadır.
Đyi öğretmen kadrosu yetiştirebilmek için
öncelikle iyi öğrenciler seçebilmek de şarttır.
Ayrıca etkin bir eğitim planının olması da
önemlidir. Bu tür faaliyetler günümüzde çok
özveriyle yapılmaya çalışılsa da, ümumtürk birliğinin yetiştirilmesi hizmetini tam karşılamamaktadır. (yeterli değildir). Bütün Türk birliğinin
ve eşitliğinin sağlanması eğitimin sağlıklı bir
şekilde çağdaşlaştırılmasıyla mümkündür.
Eğitim-öğretimin yanında, eğitim sorunlarının çözülmesi, araştırma faaliyetlerinin yapılması bilimsel çaışmaların artmasına yardımcı
olur. Belki de üniversitelerde yapılan biimsel çalışmaları birleştirecek bir Merkezin de ötesinde
yüksek bilimsel kurumlara ihtiyaç vardır. Mesela, “Türk Dünyası Bilimleri Akademisi”,
“Türk dünyası pedogoji, sosyoloji, psikoloji
araştırmalar enstitüsü” gibi kurumlar olabilir.
Eğitimin ekonomik, kültürel ve sosyal ihtiyaç olduğu bilinen bir gerçektir. Eğitimin gelişimi için ekonomik, kültürel altyapının olması
önemli şartlardandır.
Kanaatimizce Türk Cumhuriyetlerinin bir
arada globalleşme süreci yaşamaları ve geliştirmeleri onların herbirinin ayrı ayrılıkta ve
birlikte Dünya Küreselleşme sürecine katılımlarını da sağlayacaktır.
Gördüğünüz gibi, Eğitim, küreselleşmede
belirginleşen Kafkasya ve Merkez Asya-Avrasya Türk cumhuriyeti ilişkilerinin gelişmesinde
önemli rol oynamaktadır ve her zaman da önemli
olacaktır. Bu nedenle de işbirliğinin planlı ve
1022
organize bir biçimde gerçekleştirilmesi ve sürdürülmesi gerekmektedir. Böyle olursa amaca
ulaşmak mümkün olacaktır. Aksi taktirde zevk
için ara-sıra yapılan işbirliklerinin verimli olmasını beklemek de yersiz olacaktır. Prof. Dr. Çetin
ELMAS’ın üç sene önce kullandıkları bir fikir
vardı. Biz onun bu düşüncelerine aynen katılıyoruz ve katılmalıyız. O belirtmiştir ki, “Eğitim
alanında faydalı faaliyette bulunulabilmesi için,
eğitimin her kademesinde gerek içerik bakımından, gerekse de süre ve denklikler konusunda
belli bir standartların belirlenmesi gerekmektedir. Orta okullarda da eğitim süresi stadartlaştırılmalıdır. Diplomaların denklikleri sağlanmalıdır. Yüksek öğretimde de aynı şekilde verilen
diplomaların ve akademik ünvanların tanınması
sağlanmalıdır. Araştırma kuruluşlarında ve üniversitelerde faaliyet gösteren bilim adamlarının
karşılıklı değişimi ve deneyimlerini bu şekilde
artırmaları sağlanmalıdır.
Ortak Türk dilinde dergilerin, gazetelerin,
kitapların, dersliklerin çıkarılması, televizyon ve
radyo yayınlarının yapılması ve aklımıza gelebilecek bu türlü bilinçlendirici faaliyetlerde bulunulması küreselleşme sürecinde kullanılması gereken önemli araçlardır. Fakat bu tür faaliyetler
de isteğe bağlı yapılmaktan ziyade, belli kurum
veya kurumların organizesinde gerçekleştirilmelidir.
Küreselleşme sürecinde önemli ve doğal
faktörlerden olan yabancı dil bilme, bilgisayar
tekniklerini iyi bilme ve kullanma, dünyada gerçekleşen prosesleri takip etme gibi faaliyetler
hakkında fazla konuşmaya bile gerek yoktur.
Küreselleşen dünyaya Türk Cumhuriyetleri
olarak Global şekilde çıkacağımıza inanıyoruz. !
NEW TRENDS IN A GEOPOLITIC SITUATION IN THE CENTRAL ASIA
Elena KUZMINA
PhD in political sciences,
The senior researcher of the CIS countries Sector
of Institute of economy of the Russian Academy of Science
Moscow / RUSSIA
kuzmina@transecon.ru, kuzya@lenta.ru
Today formation of new geopolitic and
strategic balance of forcesis under way. The
central Asia has appeared in the center of these
transformations. Interest to region show not only
traditional partners - adjacent Russia and China,
but also the world centers - the United States and
the European Union. Their interest is connected
first of all with significant stocks of natural riches
- oil, gas, gold, uranium, etc. At the same time, the
geographical position of the Central Asia allows to
use its territory for political and economic
influence on the most important states of the
Central Eurasia - China, Russia, Iran, Afghanistan.
All above mentioned political centers have
passed a long way of their policy forming to the
states of the Central Asia which appeared in 1991
on a political map. By present time their strategies
concerning the region are defined distinctly
enough.
The United States in region strategy elaboration during 15 years have passed a way from
declarations about outlaying character of interests
in the Central Asia up to recognition of strategic
importance of this region. It has been connected
with two factors. First, presence here of significant
stocks of natural resources and first of all
hydrocarbons in the Caspian region. Experts of the
USA have estimated the cumulative regional
potential resource to be more than 35 billion tons,
and the proved oil stocks on the Caspian sea more than 54 billion tons. Today the American
investments into the Caspian hydrocarbons and
the communications are the largest and tend to
increase.
And secondly, the beginning of antiterrorist
military operation in Afghanistan in December,
2001, creation of the American and NATO
military bases in some Centralasian states.
Besides, military presence at the Central Asia
allows to solve other major geostrategic problems:
to isolate Iran, to put pressure on Chinese Xinjiang
Uygur Autonomous Region (XUAR) to supervise
nuclear opposition on Hindustan.
The air base’s departure from Uzbekistan,
strengthening of ShCO position has demanded
from the USA coordination of the strategy in the
region and by the end 2005 they had put forward
strategy of the Great Central Asia. This strategy’s
essence consists in association of Afghanistan
with the countries of the Central Asia in a single
strategic and economic region and creation of a
regional forum " Partnership on cooperation and
development GCA (PGCA) ".
In an economic part of the GCA project
assumes to pay special attention to the prompt
connection of the regional countries to global
westernized financial and economic structures; to
formation in region of large international unit of
the goods and raw material transportation under
the control of the USA; to strengthening of an
agrarian orientation of the regional countries
economy with the use of an agrarian policy for
struggle against drugs.
In education sphere it is supposed to invest
retraining and reforming of curriculums for
ideological and psychological reorientation of the
future generations from Russian to Western mode.
Here it is a question of the countries of the Central
Asia as Afghanistan always had religious
orientation of ideology.
The project assumes also strengthening of a
role of the Pentagon and NATO for more effective
presence of the USA at the region. Formation of
special Council on GCA partnership and
cooperation is not excluded, in the framework of
which USA could coordinate and influence all
regional policy on a constant basis/
Strategy assumes to solve problems of
Afghanistan is restoration at the expense of
economic integration with the more developed and
possessing power resources Central Asia. But it
does not promote economic modernization of the
Centralasian countries.
The project is intended for a conclusion of the
states of the Central Asia from exclusive influence
to Russia and China, and Afghanistan - from the
orbit of influence of Pakistan and Iran. Thus the
strategic purpose is defined as the establishment
and maintenance of dominating influence of
Washington in the region.
1023
In April 2006 in the Congress the State
Secretary Assistant on problems of Southern and
Central Asia R.Baucher has sounded the basic
directions of cooperation with each of five
countries of the Central Asia according to GCA
program. The basic accent is done to Kazakhstan.
First of all, this is its connection to the pipeline of
Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC), and cooperation
within the limits of Caspian pipeline consortium
(CPC). And also, it is participation of Kazakhstan
and Turkmenia in prospective Transcaspian gas
pipeline construction for its deliveries of natural
gas to the European market through Turkeys ports.
The USA are interested also in a communications
lining through Afghanistan to ports of the Indian
ocean and the South-Asian markets.
In 2007 the USA are offered to allocate for
Tajikistan - 22 million dollars, to Kazakhstan - 19
million dollars, to Uzbekistan - 15 million and to
Turkmenistan - 5 million.
The problem of parting European interests
from American ones and development of own
strategy is actual for the European politicians
To 2006 questions of economic cooperation
were put forward in the European policy in the
region. The main accent in this sphere stays the
oil-and-gas branch. In the European energy policy
there are three basic priorities: development of a
strong home market; diversification energy
sources which provides the deliveries security;
questions of the environment protection. Europe
aspires to participate in development and transport
of the Centralasian energy carriers. Representatives of the European Union do the basic stake to
Kazakhstan and Turkmenia. Priority for EU
energy security in its new energies strategy the
EU Commission has named lining of the Transcaspian gas pipeline. It will transport the Kazakh
and Turkmen gas to Azerbaijan for the subsequent
filling the gas pipeline Nabuco.
The construction of this pipeline from Turkey
to Austria through Bulgaria, Romania and
Hungary should begin in 2007. Initially this
project has been focused on the Iranian gas.
However because difficult relations of Washington
and Teheran the project has appeared in complex
position. Official Baku has declared an opportunity of connection to the project in 2012 when
extraction of a deposit the Shakh-Deniz will leave
attain the design capacity - 16 billion cube m.
In May, 2007 in Poland the summit of the
countries interested in the enterprise on swapping
of oil from Kazakhstan and Azerbaijan through
Georgia and Ukraine to Poland and further to the
Western Europe will be conducted. According to
1024
the Polish officials, a key question is participation
in the project of Kazakhstan as without it will be
difficult to provide pipe filling. The presssecretary of the President of Kazakhstan E.
Bajzhanov has declared that Astana will be ready
to study the question of its participation, but thus
will to consider friendly character of the relations
with Russia. Oil recovery in Kazakhstan will
grow to 2015 from present 65 million tons up to
130-150 million tons, and it can be interested in
any new export directions.
Foreign policy strategy of China concerning
the Centralasian neighbours is formed in many
respects by presence of long borders with the states
of the Central Asia and residing of representatives
of related ethnoses in adjacent territories.
By the end 2001 China had started development of the new economic strategy directed on its
transformation into a part of global economy. New
foreign policy of the People’s Republic of China
also correspond to this. It is connected with the
generation change in Pekin’s leadership, and
events on September 2001. Its essence consists in
partner strategic relations from the USA as the
sole superstate and in increase of global and
regional role of China by means of multilateral
diplomacy mechanisms.
One of directions of the Chinese foreign
policy and economic activity is the Eurasia - the
Chinese-Russian relations; strategy of China in the
Central Asia; energy and communication projects
of China in internal Eurasia.
It is possible to allocate two spheres of the
Chinese interests in the Centralasian region:
sphere of security and economic interaction.
In the opinion of the Chinese analysts there
exist the following threats to national security:
The Uygur separatism inside of the Peoples
Republic of China, religious extremism and
terrorism in adjacent territories, drug traffic, the
American military presence at the region.
China tries to keep stable position in the
Xinjiang Uygur Autonomous Region (XUAR),
populated mainly by the Uygurs-moslems. They
stated the intention to create the independent Uygur
state more than once. In the beginning of the XX
century «Islamic movement of East Turkestan»
(IMET) was created for preservation of the Uygurs
ethnic and religious originality and creation of the
independent state. In 90th IMET began to use
terrorist methods for struggle against the Peking
government for independence of the XUAR.
In the Central Asia a number of the Uygur
organizations, both cultural-national and culturalreligious sense, and separative functions.
In Chinese opinion separative «East Turkestan»
has strong points in region and close communications with the Centralasian religious and
extremist organizations which are conductors
between «East Turkestan» and the international
terrorist organizations, first of all Al-Kaida. Pekin
insists that it is direct threat to national of the PRC
security. Moreover, It pushes the Centralasian
states governments to toughening the policy
concerning local Uygurs.
Significant fears in China are caused with a
situation in the centralasian states and
Afghanistan. First of all, It is questions of
religious extremism and drug traffic. Problems of
religious extremism in the Central Asia force
China to cooperate with Russia and the regional
states, both at a bilateral level, and within in
ShCO more intensively.
The most serious geopolitic and geostrategic
problem for China became occurrence of the
American and NATO military bases in the Central
Asia. Pekin concerns to prospect of the USA long
military presence in region even more negatively.
The Chinese side constantly works with political
elites of the Centralasian states with the purpose to
limit scales and forms of their military cooperation
with the Americans.
The leadership of China realizes it has not
enough forces for full-scale opposition to the USA
in the region and prefers creation of regional
security system within ShCO.
Pekin pursues long-term economic targets
in the region. According to the Chinese sources, in
China the interdepartmental council on
cooperation with all republics of the Central Asia
with the Chinese business participation has been
formed. Special interest has Pekin to communication projects, including construction of oil pipeline
Atasu - Alashankou, the project of gas pipeline
Atyrau (Makat) - Aktobe (Dshanadshol) - Atasu Alashankou, a gas pipeline Turkmenistan-China.
Other important direction for the Chinese
investments introduction into the countries of the
Central Asia is the transport infrastructure. The
Organization of railways cooperation, the International union of railways and ESCATO are studing
the «Northern corridor» in detail. It is already has
the uniform through tariff of the train traffic from
China up to Germany coordinated with railwaymen of Kazakhstan, China, Russia, Belarus, the
simplified customs and boundary procedure.
The second variant of the Euroasian railway
transport corridor is the restoration of a so-called
Great silk way in its modern variant. The trunkrailway will originate in the south of Japan, a sea
underwater tunnel will cross Korea strait and
through the Republic of Korea and China will be
directed to Europe.
Pekin has developed the concrete communication projects going through the territory of the
Central Asia. In total China put into spoution 87
transport routes - 43 passenger and 44 cargo
routes with Kazakhstan, Kyrghyzstan and
Tajikistan. The Chinese-Kyrgyz-Uzbek railroad
line is constructed, the transit project by extent 4
000 km is also studied, from the Chinese-Kazakh
border through Kazakhstan, and further in
Turkmenia and Iran. And it is supposed to construct
the newest railway under the European standards.
Chinese agency " Sinkhua " has informed of the
opening of 22 new transport routes which will
connect Kazakhstan with the Celestial.
According to official Chinese calculations,
this highway becomes the central part of the big
transit corridor "East-West" and cargoes from port
Ljanjungan at east coast of China finally should
reach Rotterdam in Holland in 13 days.
Uzbekistan is going to strengthen the relations
with China to use its ports, and also ports of the
Caspian and Black seas for an exit to Europe. For
these purposes in short-term outlook the road
Termez - Mazar-i-Sharif - Herat - Iran, therefrom
to Persian gulf will open.
The Chinese investments into the countries of
the Central Asia pursue also the purpose to
stimulate development of the Chinese western
regions now conceding to the developed Eastern
China. Investment interaction of China with the
countries of the Central Asia is considerably
enough, however it should not be overestimated.
Investments of the USA which only in economy
of Kazakhstan in 10 times exceed investments of
China are more significant. Thus the Chinese
investments dynamic is unstable enough. Nevertheless, China is one of the major investors in the
region. In many countries (for example, Kazakhstan) it plays more important role, than Russia.
Chinа has made offers on stimulation of
economic cooperation: creation of a zone of free
trade and a regional infrastructure within the limits
of ShCO promoting stable growth of mutual trade
by the goods and services, reduction and gradual
elimination of not tariff barriers; realization of
large projects on transport, in power, telecommunications, agriculture, the light and textile
industry.
The Centralasian countries attitudes to these
offers are ambiguous. Fears are expressed, that,
the markets of the states not only will be filled
with the Chinese import, but also there will be a
1025
replacement of the own production from home
markets. The growing Chinese diaspora in other
ShCO countries due to acceptance of citizenship
as well as increase in legal and illegal labour
migration in the adjacent states, cause alarm.
The attention of India to the region is caused
by both aspiration to provide national interests,
and desire to increase the international status not
to lag behind China and indirectly to limit
influence of Pakistan. It considers that for increase
of the role in the region it is necessary:
rapproachement of the states of the Central Asia
within the limits of the Movement of Nonalignment in which it plays one of the leading
roles; full-scale membership of India in the
activities of the Shanghai Organization of
Cooperation; expansion and strengthening of
bilateral relation with the Centralasian countries.
The Indian government develops the initiative of "
the New Silk way of the Indian foreign policy" for
strengthening cooperation with the region .
The most important for India is cooperation in
the energy field. To keep rates of economic
growth on an average level in 7-8 %. Chairman of
the Commission on planning K.Pant has declared
recently the country should increase annually
consumption of energy approximately by 5 %.
The Central Asia is considered as perspective
region as the supplier of energy resources.
The Indian companies print out for themselves
4 categories of the Kazakhstan projects: 1.
Participation in Kazakhstan’s big oil-and-gas
projects: Tengiz, Kashagan, Kurmangazy and
Darhan; 2. Readiness to spend prospecting works
and extraction on sea blocks 3. The projects
requiring detailed study on not reconnoitered
Kazakhstan deposits; 4. Work on the deposits
rehabilitation.
India shows interest also to deposits in
Uzbekistan. So, SAPRA India Foundation tried to
receive 20 % of the shares actions of oil-and-gas
deposits of the republic.
However for maintenance of regular deliveries
of the centralasian hydrocarbonic raw material to
India it is necessary to create a pipeline system in
this direction. The question becomes complicated
because it is necessary to cross the borders of the
several states for hydrocarbons transportation to
India from the Central Asia. One of the variants of
such pipeline is the project of a gas pipeline
Turkmenistan-Afganistan-Pakistan. India in this
project is frightened with an unstable situation in
Afghanistan. However economic gains from this
project are so great, that in February 2006 India
joined discussion of the Transafganian project.
1026
Another variant is the project of cjnstuction
of a gas pipeline from Iran to India through the
Pakistan’s territorial waters, offered by Russia
The Indian companies are interested in
projects on the gas processing and transportation. In
pipeline projects they would like to enter as a
partner the Kazakh-Chinese gas pipeline (Ishim Astana - Karaganda - China), in the pipeline the
West - the East (Makat - China) and in continuation
of the line Bukhara gas area - Almaty (Chelkar Shamyanovka - China).
The minister of oil and gas of India M.S.Ajjar
has suggested to create the Asian oil-and-gas
network uniting the countries of the Central Asia
and Russia with the Asian oil importers countries.
Its extent should make more than 20 000 km,
construction is estimated in 22,5 billion dollars. It
will unite Russia, Japan, the Republic of Korea,
China, India, Thailand, Myanma, Bangladesh,
Pakistan, Iran and the countries of the Central
Asia.
After events in Kyrghyzstan and the Uzbek
Andizhan, strengthenings of positions of the
ShCO Turkey prefers to not interfere to this region
with the special interests in order not to spoil the
relations neither from the USA, nor with Russia. It
does accent on economic cooperation. The priority
is development of a transport infrastructure (the
pipeline BTC, the Transcaspian pipeline in the
modified variant «Tengiz - Turkmenbashi - Baku Tbilisi - Erzerum»).
For Iran strategic value also has a question of
routes of pipelines. Transportation of the Caspian
energy resources through Iran can make it a more
significant regional force and, will strengthen it
economically. The oil pipeline KazakhstanTurkmenia-Iran construction is supposed to be
built. Teheran is also interested in transport transit
through its the territory. The transit potential of
the existing network of the Iranian roads makes 20
million tons of the goods in a year. As the
important direction of cooperation with the
regional countries Iran considers the accession to
the ShCO. That can bring to the country many
political and economic advantages. However, the
situation connected with nuclear doctrine of the
IRI and the attitude to it of the majority of the
special commission of the United Nations
members, puts under doubt not only the accession
of Iran to the ShCO, but also an opportunity of
expansion of its economic relations with the world
community.
In the Centralasian region exist two spheres of
interests of Pakistan - political and economic. At
the present stage Islamabad has been compelled to
support carrying out of antiterrorist operation of
the USA in Afghanistan and, that to minimize its
strategic losses in region. The theme of Islamic
unity has ceased to be the leading theme in mutual
relations with the Centralasian states. The basic
accent is done on economic cooperation, first of
all on construction and the organization of a single
transport-communication network. This network
would unite the rich with natural resources regional
countries with Pakistan, and with the region of the
Southern Asia as a whole. The most brisk
discussion now goes around of the project of a gas
pipeline Turkmenistan - Afghanistan - Pakistan
Since 2005 the centralasian policy of Russia
starts to be concretized gradually. It is connected,
with both strengthening of attention to the Asian
vector of Russian foreign policy, and threats and
challenges to national security of Russia (situation
in Afghanistan and the CIS southern neighbours).
As already spoken above, significant interest to
this region is shown by the world and regional
players that forces Russia to search for opportunities of carrying out not postfactoral policies, and
formation of entire strategy concerning Asia as a
whole, and the Central Asia in particular.
The official strategy of the Russian Federation
in this region is not announced yet. But
performances of the President of Russia V.V.Putin
in 2006 at the summits of the organizations which
members are both Russia, and the countries of CA
- ShCO, ЕurAsEC and Collective Security Treaty
organization (CSTO) and also a series of the
Russian initiatives in their frameworks have
shown not simply significant interest to this
region, but new long-term interests of Russia in
the Central Asia.
Economic and political interests of Russia in
Central Asia far not always correspond to each
other. Political prizes often enough demand
significant material costs.
The economic relations of Russia with the
countries of CA have relatively weakened. The
total share of five regional countries in the
Russian export in 2004 made 3,2 %, and in import
- 5,7 %. In 1994 these shares were substantially
higher - 5,1 % in export and 7,8 % in import.
Now economic interests of Russia basically
are connected either with reception from the
Centralasian states of manufacture resources, or
the goods and services sale. While the Russian
interests connected with enterprise activity express
themselves rather weakly in the regime’s countries
which would promote their mutual economic
cooperation.
It is quite obvious the decision of the most of
economic and social problems facing Russia today
is impossible within the framework the CA
countries cooperation. But it helps Russia to
strengthen its positions as the independent subject
of the international relations. The geoeconomic
importance of cooperation with the Centralasian
countries increases the economic positions of
Russia in global economy. It is caused by economic growth in the countries-partners, increase of
their appeal to the Russian investors, first of all, in
the sphere of energy and metallurgy.
It is necessary to note also, that cooperation
with the CA countries is an essential factor of
development of the West-Siberian, South-Ural and
Volga regions of Russia.
All the factors listed above testify that it is
necessary for Russia to cooperate with the Central
Asia in two directions - multilateral interaction
and bilaterial cooperation
For Russia there are projects in realization of
which it cannot base only on bilaterial cooperation
in the Central Asia and, first of all, transport and
energy communications. They are not only
connect regional countries with Russia, but are
also a component of the transport megaprojects
the South-North which have strategic value for the
Russian Federation in regional and global scales.
Secondly, this cooperation in the field of waterenergy engineering. The transportation of the
Tajik and Kyrghyz electric power to Russia
through Uzbekistan and Kazakhstan. Thirdly,
economic aspects of cooperation in questions of
struggle will drug traffic and illegal circulation of
drugs cannot be carried out only on a bilateral
basis.
The second direction of cooperation is bilateral interaction. At the present stage it is more
successfully realized. Thus Russian interests in the
separate countries of the region strongly enough
differ on subject spheres, alternativeness and
institutional conditions, as well as possible development prospects.
Thus, at the present stage a regrouping of
forces in Central Asia is under way. Per 20052007 the largest states and the political centers
have developed the strategy concerning the region.
The following tendencies have been determined.
1. Influence on the Central Asia has been
distributed between the several centers force: the
USA, China, Russia, the European Union.
2. The all presented above world leaders have
both economic, and geostrategic interests in the
region. Today it is impossible to divide or allocate
priorities of these directions.
1027
3. In immediate outlook allocation of the
single leader state exclusively influencing development of the states of Central Asia is not
possible. Most likely, the quartet which has
developed today with insignificant redistribution
of influence spheres and influence opportunities
on a geopolitic situation in the region will be
retained. It is connected with both difference of
external actors opportunities, and the centralasian
countries policy.
4. Interest to the resources of Central Asia in
many respects the regional leaders show: India,
Pakistan, Turkey and Iran. They also try to
receive economic dividends on the leading powers
contradictions in the region.
1028
YENĐ DÜNYA SĐSTEMĐ VƏ BU PROSESLƏRĐN REGĐONA TƏSĐRĐ
Cəmilə Camal qızı ƏLĐYEVA
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və Đncəsənət Universiteti,
iqtisadiyyat və informatika kafedrasının müəllimi
j.hasanov@ach.gov.az
XXI əsri hamı yekdilliklə dünya iqtisadiyyatının qloballaşması, transmilli iqtisadi strukturların və maliyyə strukturlarının fəaliyyət sahələrinin dünya miqyasında genişlənməsi, kapitalın,
malların, işçi qüvvəsinin getdikcə artan yerdəyişməsi əsasında iqtisadi qarşılıqlı asılılığın daha da
güclənməsi, insanların hərəkət və ünsiyyət imkanlarının getdikcə artması kimi qəbul edir. Yəni əsr,
eyni zamanda, bəşəriyyətin qarşısında dövlətlərin,
millətlərin, xalqların və mədəniyyətlərin çoxluğundan vahid dünyaya yə hökümətə keçmək
prinsipini müdafiə edən ümumdünya konsepsiyasının gerçəkləşməsinin başlanğıcı kimi dayanır,
habelə bir tərəfdən, informasiya inqilabının, digər
tərəfdən isə biotexnoloji inqilabın genişlənməsi ilə
səciyyələnir.
Yeni yüzilliyin qısa başlanğıc dövründə dünyada elə dəyişikliklər baş vermişdir ki, onların
geniş miqyası təkcə iqtisadi və siyasi sahələri
deyil, həm də insanın təkrar istehsalının, təhsil və
təfəkkür sistemlərinin fundamental əsaslarını əhatə etmişdir. Dünya inkişafı, hamılıqla inteqrasiya
ideyaları ətrafında cəmləşmiş yeni anlayışların
formalaşması prosesinin hələ davam etməsinə
baxmayaraq, artıq çoxları aydın dərk etmişdir ki,
yeni dövr, beynəlsivilizasiya inkişaf erası başlamışdır.
Müasir dünyada sosial cəhətdən müdafiə edilmiş iqtisadiyyatın bərqərar olması prosesi də gedir
ki, bu iqtisadiyyatda müxtəlif təsərrüfat subyektlərinin mənafelərinin uyğunlaşdırılmasına, sərvətlərin bölgüsü zamanı iqtisadi səmərəliliklə sosial
ədalət arasında tarazlığın tapılmasına kömək edir.
Qloballaşma beynəlxalq hüququn getdikcə
yeni - yeni subyektlərini özünə cəlb edərək, milli
iqtisadiyyatları vahid ümumdünya sisteminə kapitalın yerdəyişməsinin asanlığına, dünyanın informasiya üçün indiyədək görünməmiş açıqlığına, sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin malların və
kapitalın sərbəst hərəkəti prinsipinə tərəfdar olmasına, kommunikasiya yaxınlığına, planetar, elmi –
texniki və texnoloji inqilaba, millətlərarası inteqrasiya, təhsilin beynəlmiləlləşməsinə və digər
amillərə asaslanan sistemə inteqrasiya edir.
Regionların və qitələrin qlobal inteqrasiyası
müasir beynəlxalq münasibətlərə əhəmiyyətli təsir
göstərir. XX əsrin sonu ümumdünya inteqrasiyasının əsas beynəlxalq təşkilatları dəqiq müəyyənləşdirmişdir. Bununla yanaşı, postindustrial dövrdə səmərəli inkişaf üçün həyat keçirilməli olan
konkret və öncül vəzifələr meydana gəlmişdir;
ayrıca götürülmüş dövlətləri deyil, bütov regionları hərtərəfli inkişaf etdirmək məqsədi ilə regional inteqrasiya proseslərini təkmilləşdirmək zərurəti yaranmışdır. Đqtisadi baxımdan vahid və bütöv
regional məkanlar yaranması üçün ilkin zəmin də
formalaşmışdır.
Bəşəriyyətin inkişafında mühüm dönüş nöqtəsi kimi xarakterizə edilən XX əsrin sonu dünya
təsərrüfatında qloballaşma meylinin kəskin sürətlənməsi ilə fərqlənir. Dünya qarşısında duran ekoloji, xammal və enerji ehtiyatlarının qıtlığı, aclıq
və yoxsulluq, demoqrafiya, kosmik fəza və dünya
okeanından birgə istifadə və digər sosial – iqtisadi
problemlərin həlli, həmin problemlərə qlobal yanaşma tərzini tələb edir. Əsasını dünyanın vəhdəti
ideyası təşkil edən yəni bir dünyv və birgə yaşayış
anlayışı ümumbəşəri düşüncənin əsasını təşkil
etməyə başlamışdır. Đstər ayrı – ayrı dövlət və regionların, istərsə də ümumbəşəri problemlərin
uğurlu həlli üçün inteqrasiya prosesləri genişlənmiş və müxtəlif regional, ticarət – iqtisadi bloklar
şəklində bütün dünyanı əhatə etməyə başlamışdır.
Artıq ayrı – ayrı regionlarda və dövlətlərdə əhalinin rifah səviyyəsi orada mövcüd olan təbii sərvətlərin miqdarı ilə deyil, həmin təbii sərvətlərdən
beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlükləri nəzərə
alınmaqla səmərəli istifadə olunma dərəcəsi ilə
müəyyən edilir.
Ona görə də sivilizasiya inkişaf etidikcə dünya
təsərrüfatı sisteminin ayrı – ayrı həlqələri arasında
əlaqələr getdikcə genişlənir.
Qloballaşmadan danışarkən deyə bilərik ki,
biz bu gün ən ümumi şəkildə nəticə etibarılə
dünya nizamını dəyişdirən sosial, iqtisadi, siyasi,
mədəni kommunikasiyaların inkişafını başa düşürük. 1993 – cü ilin ortalarından başlayaraq özünün
sosial – iqtisadi inkişafında ciddi sıçrayış etmiş
Azərbaycan üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.
1029
Azərbaycanın xarici tərəfdaşları açıq etirafedirlər
ki, Heydar Əliyev dövlətin xarici siyasət konsepsiyasını – Azərbaycanın Şərqlə Qərbi, Şimalla
Cənubi birləşdirən körpü rolunu möhkəmləndirən
konsepsiyanı son dərəcə tarazlaşdırılmış şəkildə
quraraq, oqu dünya inkişafının qlobal meyilləri ilə
əlaqələndirilmişdir.
Azərbaycan öz təbii sərvətlərindən bəhrələnərək və onların dünya bazarlarına çıxarılması
üsullarını müəyyənləşdirərək, regional mərkəzlər
arasına kompleks qarşılıqlı iqtisadi əlaqələr yaradaraq, dünya qloballaşma proseslərinə qoşulmuşdur.
Regional inteqrasiya proseslərində fəal iştirak
etmək Azərbaycanın hərtərəfli inkişafının əsas
amilidir. Hazırki dövrdə ölkəmiz bir neçə qlobal
layihənin təşkilatçısı və iştirakçısıdır ki, bunların
da mahiyyəti Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə
kommunikasiya əhəmiyyətini artırmaqdan ibarətdir. Eyni zamanda, ölkə və bütövlükdə region
üçün mühüm iqtisadi faydadır. Azərbaycan xarici
sərmayəçilər və maliyyəqurumları ilə birlikdə
iqtisadi layihələri irəli sürərək və ya yaradaraq,
əslində bütün Cənubi Qafqaz məkanının inkişafını
qarşısına məqsəd qoyur. Çünki regionun iqtisadi
cəhətdən modernləşməsi burada uzun illərdən
bəri mövcud olan etnik münaqişələrin həlli üçün
əsas ola bilər.
Dünyada gedən inteqrasiya prosesləri, qitələr
və dövlətlər arasında qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrin
sürətli inkişafı baxımından energetika layihələrinin həyata keçirilməsində ölkənin nəinki ixracçi,
həm də tranzit ərazi olması son dərəcədə əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımından “World
Today”in keçirdiyi sorğunun nəticələri Azərbaycanın mövqeylərinin birinci yerdə olduğunu göstərir. Həmin tədqiqatın yekunlarına görə energetika layihələrinin həyata keçirilməsi Azərbaycanda 70%, Gürcüstanda 58%, Qazaxstanda 68%
təşkil edir.
Azərbaycan bölgənin lider dövlətinə çevrilibdir. Regionun məsələləri ilə məşğul olan bütün
təşkilatçılar da bunu açıq – aydın görürlər. Azərbaycanın gələcəyini və bölgədə vəziyyəti müəyyən edən nəhəng layihələrin də təşəbbüskarı və
icrasıdır. Bakı – Tbilisi – Ceyhan və Bakı – Tbilisi
– Ərzurum neft – qaz kəmərləri Azərbaycanın
tarixi nailiyyətləridir. Bakı – Tbilisi – Qars dəmir
yolu layihəsi Azərbaycanın hərtərəfli inkişafına və
onun mövqeylərinin möhkəmlənməsinə xidmət
edir və nəticə etibarə ilə xalqın rifah halını yaxşılaşdırır.
“World Today” təhlilçilərinin fikrincə, dünya
və Avropa strukturlarına inteqrasiya məsələsində
Azərbaycan 86% - lə aparıcı mövqe tutur. Bu
1030
göstərici Ermənistanda 78%, Gürcüstanda 83%,
Qazaxstanda 74%.
Qloballaşma dövlətlərin qarşısında iqtisadi
göstəriciləri təkmilləşdirilməsinə öncül əhəmiyyət
vermək vəzifəsini qoyur. “World Today” bu cəhətdən Azərbaycanın Cənubi Qafqazda ən yaxşı
MBD ölkələri arasında isə yüksək iqtisadi inkişafını proqnozlaşdırır. Bu göstrici 70% təşkil edir,
ümumən Azərbaycan əslində iqtisadi inkişafın bütün göstricilərinə görə Cənubi Qafqaz dövlətlərini
xeyli üstələyir və MBD məkanında iqtisadi inkişafın liderləri sırasına daxildir. Bu isə Azərbaycanın fəal iqtisadi dövlətlər birliyinə tam inteqrasiyasına və ölkənin sərmaye imkanlarının genişlənməsinə kömək edir.
«АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ВОПРОС» В НАЦИОНАЛИЗМЕ ПРИГРАНИЧНЫХ
ГОСУДАРСТВ (ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ПРОТИВОСТОЯНИЯ
«НАЦИОНАЛЬНЫХ СУВЕРЕНИТЕТОВ»)
к.ф.н. М.Ш. ШАРИФОВ
докторант Института государства и права
Российской Академии Наук
Процессы глобализации способствуют
тому, что этнические группы сталкиваются с
культурной унификацией. Это активизирует
древние этнические архетипы в индивидуальном и групповом сознании различных народов
и народностей. Современная информационная
революция, являющаяся последствием глобализации, привела к изменению восприятия социального времени и пространства, объединив
весь мир в единую временно-пространственную систему координат. При этом наблюдается рост нелинейности временно-пространственных характеристик информационных потоков. Вместе с тем, информационная революция усиливает влияние на социальное бытие
коллективной памяти и коллективное бессознательное. Развитие современных информационных технологий обостряет проблему порога информационного восприятия индивидумом или обществом. Происходит своеобразная
активизация «инстинктивных начал» как реакция на усложнение социального бытия, рост
информационного потока и создание массивных баз данных. Так становится возможным
формирование нового мифологического миропонимания и мировоззрения – образуется
«мифологическое время» и «мифологическое
пространство». Мифологизация, в свою очередь, способствует ускоренному распространению националистических представлений. Более широкой поддержкой населения начинают
пользоваться националистические силы. Это
наблюдается как в развитых демократиях, так
и в странах с авторитарным режимом правления. При этом национализм превращается в
специфический социально-политический бренд,
который приносит своему «владельцу» соответствующую ренту. Обострение борьбы за
рынки и природные ресурсы придает росту
национализма агрессивный характер. Это проявляется в резком увеличении количества и
расширении географии межнациональных
конфликтов. В условиях притеснения со стороны иных этнических групп дальнейшему
существованию народов и народностей, столк-
нувшихся с кризисом собственной идентичности, создается реальная угроза дальнейшему
существованию.
Национализм уже давно стал одним из
ведущих факторов общественно-политической
жизни Армении, Грузии и Ирана, существенно
определяя внутри- и внешнеполитический курс
этих стран. Активизация национализма в этих
странах сопряжена с усилением давления на
Азербайджан, которое обусловлено демонстрируемыми или завуалированными территориальными притязаниями. Дифференцированное отношение к «азербайджанскому вопросу»
в националистических концепциях отдельных
приграничных этносов представляет для самого Азербайджана существенный интерес.
Наличие полных и четких представлений
относительно этого вопроса – необходимая
предпосылка для выработки собственного
адекватного внутри- и внешнеполитического
курса.
Армянский национализм – специфическое
явление, которое отражает в себе кризис
армянского этнического компонента. «Кризисность» армян обуславливается присущему им
алармизму.∗ Они позиционируют себя как
«многострадальный армянский народ». Именно так армяне преподносят себя мировой общественности. При этом история армянской
нации воспринимается мировым сообществом
и ими самими как череда порабощений.
Алармизм армян имеет исторические предпосылки. Так, в условиях турецко-русской
борьбы за превосходство в бассейне Черного
моря и на Южном Кавказе «создание» антитюркского кордона рассматривалось руководством царской России как стратегическая задача. По условиям Туркменчайского и Гюлистанского договоров на территорию Иреван∗
Алармизм (от итал. all'arme – к оружию, тревога;
франц. alarme – тревога) – оущение угрозы, опасности. Алармизм охватывает пессимистические
настроения в перспективах общественного развития.
1031
ского ханства (исконно азербайджанская земля)
из Киликии и Персии переселялись армяне. В
результате к началу XX века в западных районах Елизаветпольской губернии (в которую
было включено Иреванское ханство) был достигнут относительный паритет между армянским и тюркским населением. Как показали
дальнейшие события расчеты царских властей
по созданию армянского форт поста на Южном Кавказе не совсем оправдали себя. Так, в
начале XX века армянское национальное движение проявило свое антироссийское содержание. Будучи под влиянием Британии армянские националистические круги в период революции 1905 года сконцентрировали свои
усилия на ослабление позиций Санкт Петербурга в регионе. Армянские националистические организации способствовали защите интересов Великобритании по обеспечению доминирующего положения в сфере добычи и
транспортировки Бакинской нефти. В дальнейшем скоординированность действий армянских националистов и Британских силовых
структур наиболее четко проявилось в период
установления силами англичан в Баку диктатуры Центрокаспия. Связь армянского национализма с Альбионом носит устойчивый характер. Неслучайно, что несмотря на демонтируемую властными кругами Армении лояльность к Москве в армянском политическом
истеблишменте сильны прозападные (пробританские) настроения. Так, постепенно усиливающееся противостояние между правящим
«арцахским» и оппозиционными «армянскими» политическими силами все чаще начинает носит характер борьбы между пророссийским и прозападным выбором Армении
дальнейшего пути развития. В условиях укрепления сотрудничества между Россией и Турцией армянские националисты начинают дистанцироваться от Москвы.
Искусственность «создания» Армении оказала существенное влияние на ментальность
армян. Неосознанный страх того, что их лишат
присвоенных земель становится одним из важных факторов развития группового алармизма.
Наиболее остро тревожные ожидания армян
проявляются в периоды активного государственного строительства у соседних тюркских
народов. Так, волна армянской агрессии (как
результат алармизма) прокатилась с большей
силой именно в начале и конце ХХ века. Первая четвреть ХХ века – это период трансформации государственной системы у османских
турков и создания независимых демократических республик в Северном и Южном Азер1032
байджане. В конце же ХХ века с распадом
СССР восстанавливается национальный суверенитет Азербайджанской Республики. Сегодня
наиболее тревожные ожидания армян связаны
с тем, что они могут потерять свою государственность и присвоенные земли.
Армянский национализм имеет серьезные
политические последствия и порождает благоприятные условия для перерождения его в
неофашизм. В Армении запущен механизм
«политико-идеологической автаркии». Под лозунгами религиозного или национального
«возрождения» предпринимаются активные
шаги по созданию и укреплению трайболистской системы административного управления
(концентрация власти в руках «арцахского
клана»). Вместе с тем, алармизм порождает
агрессивность армян по отношению к проживающим по соседству этносам. Так, на сегодняшний день в той или иной форме Армения
имеет территориальные претензии ко всем
приграничным государствам. Фактически же
современного населения Армении недостаточно для освоения природных ресурсов собственной республики, однако национальное мировоззрение требует расширения «жизненного
пространства», что приближает армянский национализм к фашизму. Фашистская составная
армянского национализма выражается в тактике выдавливания с занимаемых территорий
иных этнических групп. Так, современная Армения имеет моноэтническое население. Подавляющее большинство населения Армении –
это этнические армяне и лишь незначительная
часть – это курды-езиды, являющиеся носителями армянского языка. Моноэтничность возведена в принцип, как во внутриполитическом,
так и во внешнеполитическом курсе Республики Армения. Таким образом, «национальный
суверенитет» Армении – это суверенитет лишь
гомогенной этнической группы.
Намерение армянских национальных кругов реализовать планы по обеспечению «жизненного пространства» несет в себе угрозу не
только Азербайджану, но и иным странам
региона. Армянский национализм предполагает формирование «Великой Армении», охватывающей Азербайджан, Грузию, запад Турции и как ни странно Краснодарский край
(Российская Федерация). При этом, если на
данном этапе армянский национализм признает приоритетным «закрепление» на оккупированных территориях (Нагорный Карабах и
иные оккупированные районы), то в качестве
перспективных целей определяет аннексию новых территорий («нижний Карабах» и Нахи-
чевань) и расчленение Азербайджанской Республики. Таким образом, руководством Армении отрицается наличие суверенитета у Азербайджанской Республики. Параллельно, руководство Республики Армения планомерно проводит курс активизации национального сепаратизма в Азербайджане. Общеизвестным является сотрудничество официальных структур
Армении с националистическими организациями лезгин и талышей. При непосредственном участии активистов «Садвала» (лезгинское националистическое движение) армянскими спецслужбами были проведены в Азербайджане и в России террористические акты (в
основном, взрывы в общественном транспорте). Вместе с тем, в Ереване создан Центр
Кавказской Иранистики, который периодически проводит мероприятия по агитации талышского сепаратизма. Становление «национального суверенитета» национальных меньшинств Азербайджана является существенной
внешнеполитической задачей Республики Армения.
Несколько иное отношение к «азербайджанскому вопросу» наблюдается в грузинском национализме. Грузия представляет собой одну из стран, наиболее приверженных
ультранационализму на постсоветском пространстве. Следует отметить, что даже в социалистический период грузинский национализм был вкраплен в систему административного управления. Параллельно существовал
мощный националистический прессинг со стороны общества – диссидентское и молодежное
движение Грузии характеризовалось националистической окрашенностью. С восстановлением суверенитета Грузия берет национализм
за стержень своей внутренней и внешней политики. Экс-президентом Звиадом Гамсахурдией провозглашается тезис «Грузия для
грузин». Звиадистский «этноимпериализм»
заключается в стремлении ассимилировать негрузинское население страны с грузинами, а
также депортировать этнические группы, не
поддающиеся ассимиляции. В результате спровоцированы грузино-абхазская и грузиноосетинская войны, создана напряженность в
Аджарской автономии, в регионах компактного проживания азербайджанцев и армян. Для
властей Грузии «азербайджанский вопрос» в
первую очередь означает изменение этнографической картины Борчалы – региона компактного проживания азербайджанцев. Так,
при режиме З.Гамсахурдия в результате расселения под видом экологических переселенцев
в Борчалы сван из западной Грузии в двух
районах (Дманисский и Болнисский районы)
удалось снизить удельный вес азербайджанского населения. Однако, из-за того, что центральная власть Грузии потеряла свои позиции
в регионах, темпы ультранационалистической
программы сократились.
«Оранжевая революция» изменила ситуацию в регионе. Тбилиси периодически декларирует намерения сформировать в стране климат межнационального взаимопонимания и
солидарности. Вместе с тем, наиболее значимые внутри- и внешнеполитические действия
официального Тбилиси свидетельствует о приверженности властей шовинистическим ценностям. Фактически у власти оказались идеологические наследники Звиада Гамсахурдия,
политически реабилитированного постановлениями президента Михаила Саакашвили. Команда «ястребов» М.Саакашвили является
последовательным проводником идей экспрезидента Звиада Гамсахурдии. В этом контексте неслучайно, что властями Грузии были
задействованы все имеющиеся дипломатические средства для отсрочки обязательств по
реализации положений «Европейской Конвенции по правам национальных меньшинств».
В раздираемой межэтническими распрями
Грузии правительство вынашивает идеи по
изменению этнографической картины в регионах компактного проживания национальных
меньшинств. Примечательной особенностью
национальной политики руководства является
искусственное создание критических ситуаций
в районах проживания этнических меньшинств. В этом контексте должны расцениваться
периодические провокации на линии грузиноабхазского и грузино-осетинского противостояния, а также в других регионах. Так, агрессивные периодические демарши Тбилиси в
отношении Сухуми и Цхинвал оказывают
неблагоприятное влияние на развитие экономики данных образований. В рамках мер по
борьбе с контрабандой осуществляется блокада Южной Осетии. Ограничивается доступ к
портам в Сухуми. При этом Тбилиси преследует цели по ухудшению экономического
положения в Абхазии и Южной Осетии. Тбилиси делает ставку на выезд абхазского и осетинского населения из этих регионов. Посредством разжигания армяно-аджарского и
армяно-месхетинского противостояния Тбилиси формирует кризисный климат в СамцхеДжавахетии, регионе компактного проживания
армян. Переселяя в регион «экологических»
переселенцев из Аджарии и муссируя слухи о
1033
возвращении турков-месхетнцев, «оранжевый»
режим провоцирует конфронтацию.
После «оранжевой революции» дискриминация азербайджанцев в Грузии приобрела
небывалые масштабы. Для режима М.
Саакашвили «азербайджанский вопрос» вылился в реализацию комплекса мер по «ползущей депортации» азербайджанцев. Для активизации эмиграционного процесса в регионы
создается неблагоприятная криминальная ситуация. Так, при преднамеренном попустительстве правоохранительных органов Грузии
в отношении азербайджанцев совершаются
акты насилия, основная цель которых – вынудить азербайджанцев покинуть страну. Следует констатировать факт, что в период
правления М.Саакавшили, правоохранительными органами Грузии не раскрыт ни один
случай убийства азербайджанцев. Вместе с
тем, приоритетной задачей режима М. Саакашвили является ослабление экономических позиций азербайджанского населения. Это достигается как ужесточением таможенного режима на грузино-азербайджанской границе, убийствами и арестами состоятельных азербайджанцев, так и ограничением приватизации
земельных участков азербайджанским населением. При распределении сельскохозяйственных угодий, земли предоставляются лицам
грузинской национальности, что создает предпосылки для интенсивной грузинизации Борчалы.
Параллельно, Тбилиси разыгрывает так
называемую карту «Саингло». Научные круги
и СМИ Грузии развернули пропагандистскую
кампанию по осуждению якобы проводимой
официальным Баку политики насильственной
ассимиляции инглойцев. Малочисленность
инглойцев не позволяет Тбилиси сформировать массовое сепаратное движение. Официальные власти Грузии понимают бесперспективность распространения грузинского суверенитета на данные территории. Вместе с тем,
выдуманная проблема инглойцев является существенным фактором внутри- и внешнеполитического курса Тбилиси, используемый как
механизм давления на Баку.
Господствовавшая до недавнего времени
этно-клановая система формирования властных структур Дагестана (Российская Федерация), обеспечивала стабильность в республике. Неформальное распределение постов и
сфер между даргинской, лезгинской, лакской и
азербайджанской этническими группами –
составляла суть политической системы Дагестана, как в социалистический период, так и за
1034
годы существования Российской Федерации.
Нейтральная позиция населения и правящих
кругов республики в период наибольшей активности лезгинского сепаратного движения
«Садвала» в существенной степени была обусловлена именно эффективным функционированием межэтнической квоты. Лезгинский сепаратизм не нашел поддержки как среди многонационального населения Дагестана, так и со
стороны федеральных властей. Свою роль сыграло и настороженное отношение российской
стороны к лезгинскому национализму, что
связано не только анти-азербайджанской, но и
анти-российской его направленностью: лезгинский сепаратизм направлен не только против
суверенитета Азербайджанской Республики,
но также и против суверенитета, территориальной целостности и федеральных устоев Российской Федерации. Лезгинский сепаратизм
предполагает создание независимого «Лезгистана», ареал которого охватывает часть территории и Азербайджанской Республики и
Российской Федерации. Сложившийся расклад
позволил Баку пресечь на территории Азербайджана деятельность «Садвала».
Однако, лезгинский сепаратизм продолжает тлеть, готовый вспыхнуть при благоприятных обстоятельствах. Так, в последнее
время наблюдаются коренные изменения в
политической системе Дагестана. Реформы в
сфере административного управления (введение поста президента, изменение роли Государственного Совета и порядка формирования
муниципальных органов) нарушили сложившийся этнополитический паритет. В результате произошло ужесточение политической и
экономической конкуренции между даргинцами, лезгинами и лакцами. Наиболее многочисленная этническая группа Дагестана – это
лезгины, составляющие более четверти удельного веса населения республики (без учета
близких к лезгинам национальностей и народностей). Данный фактор активно используется
руководством лезгинской этно-группировки
для усиления позиций как в Дагестане, так и в
Москве. Не исключается, что нарушение
этнополитического баланса в Дагестане будет
способствовать активизации лезгинского национализма, что обострит угрозу лезгинского
сепаратизма в Азербайджанской Республике.
«Азербайджанский вопрос» для политического истеблишмента Ирана – это, в первую
очередь, угроза активизации национальноосвободительного движения в Южном Азербайджане. Национальный суверенитет Азербайджанской Республики воспринимается как
угроза территориальной целостности Исламской Республики Иран. Персидский национализм отрицает право Азербайджанской Республики на самостоятельное существование. В
научных и религиозных кругах Ирана муссируются идеи о необходимости «восстановления» государственного суверенитета Ирана
над территориями, на которой расположилась
Азербайджанская Республика.
Иранский национализм ставит своей целью
не только ограничение и «корректировку» действий Баку в отношении азербайджанцев
Южного Азербайджана, но и изменение
политической системы Азербайджанской Республики. Официальными лицами Ирана неоднократно озвучивался тезис о том, будто территории Азербайджанской Республики принадлежат Ирану исторически. Ираном активно
проводится широкомасштабная анти-азербайджанская агитация, направленная на предотвращение возможного усиления влияния Баку
на националистические силы Южного Азербайджана и распространение на территории
Азербайджанской Республики политизированного шиизма. Фактор конфессиональной принадлежности активно используется персидским национализмом для реализации имперских амбиций. Иранской государственной машиной создана отлаженная система «экспорта
революции», предназначенная для распространения шиитского ислама в других странах.
Шиитские общины должны стать ведущим
компонентом для формирования лояльных
Тегерану режимов. Так, со стороны Ирана в
шиитских кругах Азербайджанской Республики ведется активная агитация против светской власти. Угроза «экспорта революции»
усугубляется содействием Тегераном талышскому сепаратизму. Вместе с тем, в рамках мер
по решению «азербайджанского вопроса»
властные круги Ирана проводят планомерный
курс фарсизации Южного Азербайджана. Тегеран предпринимает шаги по усилению курдского и армянского фактора в Южном Азербайджане. Одновременно против азербайджанских активистов в полной мере применяется
государственный репрессивный аппарат. Особое внимание уделяется пресечению взаимодействия с Баку диаспорных организаций, созданных выходцами из Южного Азербайджана.
Негативный подход, который применяют националистические круги некоторых сопредельных стран к «азербайджанскому вопросу»,
создает острую необходимость в формировании общенациональной азербайджанской
идеи (идеологии), способствующей сохранению национальной общности всех азербайджанцев (независимо от гражданства), а также
укреплению азербайджанской государственности. Азербайджанская Республика, как политическая форма организации азербайджанской
нации, должна выработать новое содержание
понятия «национальный суверенитет» и обеспечить ее реализацию в внутри- и внешнеполитическом курсе.
1035
BÜYÜK ORTADOĞU PROJESĐ KAFKASYA VE ORTA ASYA
Osman ICER
Istanbul Universiteti
Büyük Orta Doğu Projesi, Yeni Dünya Düzeni’nin oluşturulmasının önündeki en büyük tehdidi
oluşturan terör ve kitle imha silahlarının yok edilmesini hedefleyen, çok boyutlu bir bölgesel girişim olarak tanımlanabilir.
Yirminci yüzyılın başından beri küresel üstünlük sağlayabilmek için çaba sarf eden ABD,
Soğuk Savaşın sona ermesinden itibaren uluslar
arası sistemin tek güç merkezi haline gelmiştir.
Antik imparatorlukların sınırlarını somut olarak
belirleyen askerî fetih faktörü, bunların modern
halefi olan Amerikan imparatorluğunda ekonomik
ve siyasal yapıların dönüştürülmesi fikri ile ikame
edilmiştir. Bu anlayışa göre, Amerikan tarzı bir
demokrasi ve serbest ticaret temelli bir ekonomik
kalkınma modelinin getireceği refah; siyasal veya
etnik sorunların üstesinden gelebilecektir. ABD’nin Birinci Dünya Savaşı’ndan beri dünyada meydana gelen tüm siyasal ve ekonomik krizlere standart bir takım reçetelerle çözüm getirmeyi amaçlayan girişimleri, hep bu mantıkla geliştirilmiş
inisiyatifler olmuştur.
Wilson prensipleri ile başlayan bu girişimlerin
daha sonra ekonomik yardıma karşılık siyasal işbirliği ön şartını getiren Marshall yardımı ile tekrarlandığından ve günümüzde Büyük Orta Doğu
olarak tanımlanan bölgedeki ülkelere verilmesi
planlanan ekonomik yardım planında da yine aynı
niyetin varlığından söz edebilmek mümkündür.
Bu düşünce doğrultusunda, Amerikan tarzına paralel bir şekilde organize olmuş siyasal ve ekonomik yapılanmaların, bir taraftan Amerikan imparatorluğunun ana zenginlik kaynağı olan uluslar arası serbest ticaretin rahatça yürütülebilmesi için
olanak sağlarken, diğer taraftan da uzun vadeli
olarak planlanmış ABD’nin küresel güvenlik ihtiyacını karşılayacak bölgesel istikrar noktaları
oluşturmaları, imparatorluk içerisindeki ilişkilerin
teorik altyapısını tanımlamaktadır. Bu şekilde çeşitli ülkelerle kurulan bağlar, Amerikan çıkarlarının küresel çapta gözetilmesine olanak sağlamaktadır.
Đkinci Dünya Savaşından sonra Batı Avrupa’nın yeniden yapılandırılması girişimi de temelde
jeopolitik bir hesaplamanın sonucudur. Bu, ABD’nin, bugüne kadar ele aldığı en geniş kapsamlı dönüştürme projesi olmuştur. Marshall Yardımı ile
Sovyet tehdidine karşı Batı Avrupa’da refah ve
istikrarın yeniden tesis edilmesini sağlayan ABD,
1036
bu başarı sayesinde AB ile Soğuk Savaştan sonra
da devam eden bir müttefiklik ve işbirliği bağı
oluşturmayı başarmıştır.
Yirminci yüzyılın son yarısından itibaren bahse konu bu coğrafyanın korunması ve toplumsal
refahın devamının sağlanması rolünü de üstlenen
ABD, hem Avrupa’nın ağırlıklı olarak bağımlı olduğu enerji kaynaklarının güvenliğini sağlamak,
hem de bu kaynaklar üzerinde etkinlik elde ederek, AB,Rusya,Çin ve Hindistan’ın kendi çıkarları
doğrultusunda hareket kabiliyetini kısıtlayabilmek
için enerji havzalarının çevrelenmesi temeline dayalı yeni bir stratejik anlayış oluşturmaya başlamıştır. Genel olarak, “enerji kaynaklarına sahip
olan dünyaya sahip olur” fikriyle açıklanabilecek
bu yeni jeostratejik anlayış, giderek yirmi birinci
yüzyılda küresel mücadelenin ana çerçevesini
açıklayan bir teori haline gelmektedir. Küresel hakimiyetin yeni belirleyici unsurunun enerji kaynaklarının kontrolüne dayandığı bu anlayış çerçevesinde ABD, Soğuk Savaş dönemi boyunca
tam olarak etkinlik sağlayamadığı Orta Asya, Kafkasya ve Orta Doğu bölgeleri üzerine odaklanarak,
yeni bir bölgesel etki kanalı oluşturmaya çalışmaktadır. Her üç bölgede de yoğun olarak bulunan
petrol ve doğal gaz rezervleri üzerinde kontrol
sağlamak, enerji nakil hatlarının güvenliğini tesis
etmek ve bu kaynakların bulunduğu ülkelere, coğrafî olarak daha yakın bulunan Rusya, Çin ve Hindistan gibi aktörlerin bu ülkeler üzerindeki etkinliğini sınırlamak; bu bölgeden gelecek olan enerji
kaynaklarına muhtaç olan endüstriyel demokrasilerin korunması adına son derece önemli bir
amaç olmuştur.
El Kaide terör örgütünün ABD’ye karşı
düzenlediği 11 Eylül terör saldırılarından sonra
Amerikan ulusal güvenlik anlayışının sadece barışçıl arabuluculuk rolleri veya insanî müdahale
misyonu ile sınırlı kalmayacağı açıklık kazanmıştır. Uluslar arası teröre karşı “küresel bir güvenlik
anlayışı” benimseyen ABD, yaşadığı bu travmanın
ardından tüm kurumları ile hegemonyasını yeniden yapılandırma çalışmalarına başlamıştır. Bu
kapsamda, on yıl boyunca dolaylı bağımlılık ilişkilerini temel alan esnek imparatorluk anlayışı,
güç kullanımına dayalı, kapsamlı ve uzun vadeli
bir meydan okumaya dönüşmüştür. Büyük Ortadoğu Projesi bu meydan okumanın adıdır.
BOP’UN SINIRLARI VE BÖLGENĐN
ÖZELLĐKLERĐ
Bugüne kadar ABD’nin bölgeye yönelik izlediği yol haritası göz önünde bulundurulursa, Büyük Orta Doğu olarak tanımlanan bölgenin coğrafî
olarak Kuzey Afrika ülkeleri, Doğu Akdeniz kıyısındaki ülkeler, Basra körfezi kıyısındaki ülkeler
de dahil bugünkü Orta Doğu ülkeleri, Kafkasya ve
Orta Asya Türk cumhuriyetlerini kapsayan bir
bölgeyi tanımlamak için kullanıldığı söylenebilir.
Bu bölgenin endüstriyel demokrasiler için hayatî öneme sahip olan zengin petrol rezervlerine
ve son derece önemli enerji nakil hatlarına sahip
olması, bu alanı yeni yüzyılda ABD’nin yeni stratejik odağı haline getirmiştir. Ancak bu, projenin
gerçekleştirilmesi için de ayrıca bir güçlük yaratmaktadır. Stratejik önemi daha düşük olan bir başka coğrafî konumda bu kadar çatışma olsa ABD,
ülkelerin anlaşmaları konusunda daha pasif bir
yaklaşım sergileyebilir veya sorunların çözümlenmesini zamana yayabilirdi. Ancak, tüm Batı dünyasının güvenliği ve kalkınması için kilit önemde
olan bu bölgenin düzenlenmesi Amerikan hegemonyasının devamını sağlamak için son derece
önemlidir. Bundan dolayı ABD’nin küresel hegemonyasını kurabilmek için, bölgedeki tehdit unsurlarının etkin şekilde üstesinden gelmesi gerekmektedir.
Bölge genelinde yaygın olan nüfus yoğunluğu,
fakirlik ve eğitim oranlarının düşüklüğü, siyasal
rejimlerdeki istikrarsızlık faktörü ile birleşince
ortaya sadece ABD’yi değil, tüm Batı dünyasını
tehdit eden bir bölge resmi çıkmaktadır. Tüm bu
faktörlerin yarattığı ortam, doğudan batıya doğru
artarak devam eden uyuşturucu kaçakçılığı ve
yasa dışı göçün yolunu açmakta ve bu trafiğin yarattığı sorunlar endüstriyel demokrasileri büyük
bir güvenlik ve düzen sorunu ile uğraşmak zorunda bırakmaktadır.
Soğuk Savaş sonrası dönemde, bölgedeki Sovyet faktörünün ortadan kalkması sonucu, terör örgütlerinin eylemlerini ABD ve diğer Batılı demokrasilere yöneltmesi, bölgede zaten oldukça uzun
zamandır beslenmekte olan Amerikan aleyhtarlığı
ile daha geniş kitlelere ulaşmaktadır.
Tüm bu unsurlar göz önüne alındığında, Büyük Orta Doğu Projesi kapsamında dönüştürülmesi planlanan coğrafyayı, aslında on dokuzuncu
yüzyıldan beri üzerinde oynanan büyük oyunlar
sonucunda her geçen gün biraz daha karmaşık hale
gelen bir sorunlar bütünü olarak nitelendirmek,
Büyük Orta Doğu Projesinin ne kadar zamanda
tamamlanabileceğini anlatması açısından faydalı
olacaktır. Birbiri ile çelişen bu kadar çok yapısal,
etnik, dinî ve ideolojik sorunun bulunduğu bu coğ-
rafyada, geniş tabanlı ve uzun vadeli bir barış
planının dışarıdan gelen bir baskı tarafından kolay
kabul görmeyeceği, bölgenin yakın tarihi incelendiğinde daha da açık olarak anlaşılacaktır.
Başkan Bush, Kongre’de yaptığı konuşmada
Arap ülkelerinin elinde bulunan kitle imha silahlarının oluşmakta olan barış odaklı yeni dünya düzenini tehdit etmekte olduğunu belirtmiş ve bunların
engellenmesi için bölgenin yeniden yapılandırılmasını öngören dört aşamalı bir program ortaya
koymuştur. Bu dört aşamalı yol haritasında sırasıyla bölgedeki kitle imha silahlarının kontrolü;
siyasal sistemlerin demokratikleştirilmesi; fakirliğin ortadan kaldırılması ve bölgede güvenliğin yeniden inşası için NATO çatısı altında oluşturulacak ortak bir gücün bölgeye konuşlandırılması öngörülmektedir.
ABD hegemonyasının yeni yüzyılda inşasını
devam ettirebilmek için, ABD içerisinde de yeni
bir güvenlik yapılanmasına gidileceği vurgulanan
belgede, ABD’nin Soğuk Savaş Döneminde benimsemiş olduğu “Tehdit Temelli Millî Savunma”
anlayışını terk ederek “Yetenek Temelli Millî Savunma” anlayışı geliştireceği açıklanmıştır. Buna
göre, Soğuk Savaş döneminde yapılandırılmış
olan tüm uluslar arası kurumlar, Büyük Orta Doğu
bölgesinin hem askerî hem de ekonomik olarak
dönüştürülmesinde aktif olarak katkı sağlayabilecekleri yeni görev tanımlamalarına kavuşturulacaklardır. Bu kapsamda özellikle NATO’nun iç
teşkilatlanmasında köklü bir değişim öngören
ABD, bu başlık altında Orta Avrupa’daki NATO
üslerinin sayısının ve kapasitelerinin azaltılarak
Doğuda, kriz bölgelerine daha kolay ulaşılabilecek
bölgelere konuşlandırılmaları; NATO kuvvetlerinin bölgede teknolojik olarak üstün ve sayıca küçük birlikler halinde düşük hassasiyetli çatışmalarda ustalaşmaları; NATO kriz yönetim mekanizmalarının kurulması; ulusal ve uluslar arası istihbarat ağlarının güçlendirilmesi hedeflenmektedir.
Ayrıca yakın tehdide karşı engelleyici vuruş yöntemlerinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması da
belgede vurgulanan konular arasındadır.
Bu durumda, bölgenin hassas dengeler içerisinde varlıklarını sürdüren bu ülkelerin, Büyük
Orta Doğu projesi ile ilgili ancak sınırlı bir işbirliği gösterebilecekleri açıklık kazanmaktadır. Bu
sebepten ötürü, Brzezinski; Amerika’nın bölgeyi
yeniden yapılandırma konusunda güvenebileceği
tek aktörün AB olduğu tezini savunmaktadır. AB’nin Müslüman ülkelere yönelik olarak 1970’lerden
beri izlemekte olduğu ılımlı politikalar bu proje
dahilinde yapıcı sonuçlar doğurabilecektir. Bunun
yanı sıra AB’nin, bölgenin ekonomik olarak yeniden düzenlemesi konusunda da ABD ile ortak
sorumluluk paylaşabilecek ekonomik güce sahip
1037
olması ve NATO şemsiyesi altında yapılandırılmış
Trans-atlantik güvenlik işbirliği de askerî anlamda
AB’yi en avantajlı seçenek haline getirmektedir.
Tüm bu faktörler göz önüne alındığında, ABD’nin, Büyük Orta Doğu Projesini işlevsel hale getirebilmesi için sadece bölgede var olan sorunları
değil, aynı zamanda stratejik ortaklık ilişkisi kurmak zorunda olduğu ülkelerin de sorunlarını ve
bölgesel pozisyonlarını hesaba katması gerektiği
ortaya çıkmaktadır. Ancak, bu olası stratejik ortakların bölgede bulunan temel sorunlarla baş edebilmek için yeterli altyapıya sahip olup olmadığı,
bu bölgeden kendi sınırları içerisine yansıyabilecek sorunlara karşı ne kadar kararlı bir şekilde
ABD’nin yanında yer alabilecekleri gibi belirsizlikler, ABD’nin bölgesel stratejik ortaklık bağları
güçlendirmek için açık bir şekilde harekete geçmesini engellemektedir.
BÜYÜK ORTADOĞU PROJESĐ VE
KAFKASYA
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte siyasi bağımsızlıklarını elde eden Orta Asya ve Kafkasya’daki Türk Cumhuriyetleri, Hazar Havzası
petrolü nedeniyle giderek önem kazanmaktadır.
Amerikan Enerji Bakanlığı verilerine göre, bölgenin ispatlanmış petrol rezervi 34 milyar varil, olası
rezervleri 235 milyar varil civarındadır. Đspatlanmış ve olası rezervlerin toplamının 269 milyar varil olduğu göz önüne alınırsa, bu rakamın bugünkü
petrol rezervlerinin yaklaşık olarak %26’sını oluşturduğu görülmektedir. Doğal gaz açısından verilen rakamlar ise 16 ila 19 trilyon metreküp şeklinde ifade edilmektedir. Bu da günümüzde bilinen
doğal gaz rezervlerinin yaklaşık olarak % 12’sine
karşılık gelmektedir. Bu veriler değerlendirildiğinde, Hazar Bölgesi’nin Basra Körfezi kadar olmasa da Sibirya’dan sonra dünyada üçüncü sırada
gelebilecek petrol potansiyeline sahip olduğu anlaşılmaktadır.
Dünya Devletlerinin günden güne petrole olan
gereksinimlerinin arttığı, buna karşılık petrol
kaynaklarının azalmaya başladığı yüzyılımızda,
petrole sahip olan bölgeler üzerindeki egemenlik
mücadelesi hem ekonomik, hem de stratejik açıdan önem kazanmaktadır.Bu mücadele içerisinde
bölge ülkelerinin dışında ABD, Rusya, AB, Türkiye, Pakistan, Đran, Çin, Hindistan gibi devletler
de rol oynamakta, devletlerin dışında çokuluslu
şirketler ile hükümet dışı organizasyonlar ile sivil
toplum kuruluşları da birçok ekonomik, politik,
güvenlik ve çevresel yaklaşımın belirlenmesinde
etkili olmaktadırlar. Hazar Bölgesinde sürdürülen
bu mücadelenin baş aktörleri Amerika ve Rusya
arasındaki rekabet öne çıkmakta bu ülkelerin kendi ulusal çıkarlarını maksimize etmeye yönelik
1038
politika ve stratejileri bölgedeki olayların gelişimini etkileyen dominant unsur olarak ortaya çıkmaktadır.
ABD'NĐN BOP’TA KAFKASYA VE
ORTA ASYA’YA DÖNÜK HEDEFLERĐ
ABD'nin, bölgeye ilişkin çalışmalarının görünürdeki amacı, Kafkaslar ve Orta Asya'daki genç
devletlerin politik ve ekonomik bağımsızlıklarını
pekiştirmektir. ABD Azerbaycan'ın terörizm,
uyuşturucu ve silah ticareti ile mücadelesine
yardım edecek bir Hazar Denizi koruma girişimi
ortaya atmış, ayrıca Kazakistan'ın Atyrau'daki
deniz üssünde bir Kazak Deniz Filosu kurulmasını
sağlamaya çalışmaktadır. Ayrıca petrol fiyat artışını önlemek için kaynakların güvenliğini sağlamak.
ABD nin görünüşteki bir diğer hedefi idi ancak
daha önemli olanı ise ; Rusya'nın Avrasya egemenlik projesinin engellenmek için ilk olarak petrol fiyatlarının yükselmesini önleyerek Rusya'nın
gelirini azaltmak,ikincisi Rusya'nın ihraç yollarını
kontrol altına almak ve ABD'nin doğal kaynaklara
kesintisiz ve kısıntısız erişimini sağlamaktır.
ABD, Orta Asya ve Kafkasya petrolünü aynı
zamanda OPEC'in tekelciliğine karşı bir tedbir
olarak ta düşünmektedir. Bir başka yönüyle de
Radikal Đslami grupların S.Arabistan yönetimini
ele geçirerek “kafirlere” petrol ihracatını durdurması ihtimaline karşı Hazar kaynakları bir alternatif olabilecektir.
Yeni rezerv bulunamaması koşuluyla mevcut
petrol ve doğalgaz kaynaklarının Dünya'ya otuz
beş yıl yeteceğinden hareketle ABD Hazar Bölgesi'ndeki gelecekteki enerji çıkarları için terörle
savaşı kullanmıştır. Hazar Denizi kıyısı ve alt tarafında, işletmeye alınmamış dünyanın en büyük
fosil yakıt kaynakları uzanmaktadır. Yaklaşık 4
trilyon dolar değerinde 110-243 milyar varil ham
petrol vardır. ABD Enerji Bakanlığına göre yalnız
Azerbaycan ve Kazakistan , ABD rezervlerinin üç
katından fazla yani 130 milyar varilden fazla ham
petrole sahiptir. Mobil, Texaco ve BP gibi petrol
devleri şimdiden yeni petrol alanlarına 30 milyar
dolardan daha fazla yatırım yapmışlardır.
ABD, hem Rus hem de Hazar Havzası petrolünün ulaştırmasını denetlemek ve Karadeniz'i
kendi yaşam sahası yapmak için Gürcistan'a da
yerleşme gayretleri içindedir. ABD, Gürcistan'ın
NATO üyeliğini, ABD-Gürcistan Savunma Đşbirliğini ve bu ülkeye 2004 yılı için 166 milyon dolarlık bir yardımı gündeme getirmektedir. ABD
yukarıda bahsedilen ulusal çıkarı sebebiyle, Afganistan Harekatı'nın çıkış arazisi olarak Kırgızistan
ve Özbekistan'ı seçmiş ve hava kuvvetleri ile
birlikte yaklaşık bir tugay kuvvetinde kara gücü
ile yerleşmiştir. Ayrıca ABD'nin Rusya ve Đran'ı
saf dışı eden iki adet enerji boru hattı; Birincisi;
Türkmenistan-Afganistan Boru Hattı, Đkincisi;
Baku-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı' dır. Đkinci boru
hattının yüklenici firması BP, Bush'a beş yüz kişilik seçkin bir birliğini Gürcistan'a yerleştirdiği için
müteşekkir olmuştur.
RUSYANIN BOP’TEPKĐSĐ
Rusya'nın Büyük Ortadoğu Projesine bakış
açısı iki perspektiften olmaktadır. Orta Asya ve
Kafkasya açısından bakıldığında projeyi negatif
değerlendiren Rusya, aynı projenin Ortadoğu
coğrafyasında uygulanmasına onay vermektedir.
Bu son yıllarda uyguladığı” Uzağa karışma, yakınına da karıştırtma” politikasının sonucu olsa gerektir. Rusya, Orta Asya'ya yönelik geleneksel politikası çerçevesinde “Avrasyacı Bloğun Temel
Eksenlerini“ aşağıdaki üç eksende incelemektedir;
Batı Ekseni : Moskova-Berlin (Avrupa Đmparatorluğu ve Avrasya).
Rusya, öyle ülkelerle stratejik ittifaklar kurmalıdır ki; bu ülkeler Atlantikçi süper devletlerin
siyasi ve ekonomik baskılarına maruz kalan, buna
karşı jeopolitik projeler üretme geleneğine, yeterli
teknolojik ve ekonomik güce sahip olmalıdırlar.
Rusya bir yandan Atlantikçi Bloğun, Doğu Avrupa'da bir tampon bölge oluşturma çabaları engellenmelidir. Bunun içinde Avrupa’da ABD’ye rakip olabilecek ülkeler özellikle de Almanya ile
ilişkilerin geliştirilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda yapılacak olan ilk iş; Almanya'da Rus,
Rusya'da Alman düşmanlığı yapanlarla aktif mücadele edilmektir.
Doğu Ekseni: Moskova-Tokyo (Pan-Asya
Projesi).
Rusya Pan-asya projesinin inşası için öncelikle Asya'daki doğal müttefik Hindistan'la mümkün olduğunca yakın ilişkiler kurulmalıdır. Çünkü
bu ülke, tarihi boyunca kapitalist bloğa katılmaktan ısrarla kaçınmış, SSCB'ye örtülü de olsa sempati duymuş ve bağlantısızlar hareketine öncülük
etmiştir. Hindistan yeni Đmparatorluğun stratejik
müttefiki ve Güney Doğu Asya'daki ileri karakolu
olacaktır. Diğer taraftan Japonya ile Çin; aralarında tarihi düşmanlıkları bulunan ve aynı zamanda
Asya'nın doğu kutbu olmak iddiası olan iki ülkedir. Rusya bu iki tarihi düşmandan birini seçmek
zorundadır. Bu seçim yapılırken dikkat edilmesi
gereken, Çin'in tarih boyunca Avrasya'da AngloSakson güçlere üs teşkil ettiği gerçeğidir. Çin
önümüzdeki dönemde, tarih boyunca bir çok kez
olduğu gibi, siyasal diktatörlüğünü ve kapitalist
gelişme yeteneğini birleştirerek Atlantikçi misyonuna geri dönecektir.
Oysa Japonya, tam aksine Orta Avrupa devletleri ile ittifakı destekleye gelmiştir. Nükleer soykı-
rımı gayet iyi hatırlayan ve siyasal işgal “rezaletini” açıkça idrak eden Japonların Amerika karşıtlığı şüphe götürmezdir. Ayrıca bu ülkenin ABD
ile ekonomik savaşı zaten devam etmektedir. Bütün bu nedenlerle Yeni Đmparatorluğun Doğu
Ekseni Moskova-Tokyo ekseni olmalıdır.
Güney Ekseni: Moskova-Tahran (Orta Asya
Đmparatorluğu ve Pan-Arap Projesi)
Avrasya Đmparatorluğu'nun güney istikametindeki politikası da stratejik, ideolojik ve kültürel
açılardan Anti-Amerikancı geleneğe ve eğilime
sahip güçlerle ittifaka yönelik olmalıdır. Bu eğilimlerden, Pan-Türkçülüğe vurgu yapan laik Türkiye ve Đslamcı Suudi Arabistan örnekleri, Atlantikçi olmaları nedeniyle, kıtasal imparatorluk projesinde “Avrasya'nın güney kutbu” fonksiyonunu
yerine getiremezler. Dolayısıyla geriye Đran kökten dinciliği ve Pan-Arabizm kalmaktadır. Orta
Asya ile yakın ilişkileri bulunan Đran, Amerikan
karşıtı olmasının yanı sıra köklü bir kıtasal devlet
olarak ve anakara üzerinde işgal ettiği yer itibarıyla, Yeni Đmparatorluğun birçok sorununu çözebilecek jeopolitik bir konuma sahiptir.
Avrasyacı ittifakın Güney ile ilgili ikinci ekseni, Ön Asya'nın bir kısmını ve Kuzey Afrika'yı
içeren Pan-Arap projesidir. Son dönemlerde Avroafrika projelerini yeniden gündeme getiren ve
Afrika kıtasına nüfuz etmeye hayati derecede
önem veren Avrupalılar; bu bölgenin Avrasya Đmparatorluğu ile kaynaşmasında temel bir görev üstleneceklerdir. Rusya'nın bu konuda Avrupa güçlerine güvenmesi gereklidir.
Kurulması halinde, Rus halkının küresel medeniyet misyonuna uygun koşullar yaratacak olan
Yeni Đmparatorluk; bir çok alt düzeyi olan kapsamlı bir projedir. Avrasya imparatorluğu ne Rus
ne de Sovyet imparatorluğu olacaktır. Bu projeye
girişilirken elbette Rus ve Slav ırkçılığının her
türü dışlanacaktır. Diğer taraftan sözü edilen “milletlerin federatif birliğinde” Rusların iki yönlü işlevi olacaktır. Bunlardan birincisi, bu yapının
siyasi unsuru olan büyük halklardan biri olmak;
ikincisi ise Söz konusu “kıtasal entegrasyonun
girişimcisi” olmak...
Geçen yıla kadar Rusya bölgenin iç ve dış
güvenliğinin garantörü idi. Fakat bu politika
Rusya'ya yüksek maliyetler getirmekteydi. Artan
radikalizm ve terorizm nedeniyle ortaya çıkan
mali tabloyu Çin ile paylaşmak ve ABD askeri
varlığına bir denge unsuru olması maksatlarıyla
Shangay Đşbirliği Örgütü (SCO) “Şangay Formu”
kurulmuştur. ABD'nin veya diğer bölge dışı devletlerin Orta Asya'da güvenliğin sağlanmasında
alacakları rolün kısa dönemli ve kalıcı olmayan
şekilde olması gerektiği hususu Rus politikacı ve
1039
uzmanları tarafından ifade edilmektedir. Bölgeye
yapılabilecek kısa vadeli destekler aşağıda belirtilmiştir;
i- Afganistan'da istikrar sağlayıcı tedbirleri almak ve geçici hükümeti kurmak,
ii- Orta Asya'daki aşırı grupları caydırmak için
askeri kuvvet varlığı,
iii- Radikal Đslami hareketlere dış destek kanallarının kesilmesi,
ıv- Bölge devletlerine ve ekonomilerine yardımda
bulunmaktır.
ABD ile Çin arasında ilişkilerin gerilmesi
halinde bölgedeki ABD askeri varlığı eş zamanlı
olarak Rusya - Çin ilişkilerinin gerilmesine sebebiyet verecektir. Aynı şekilde bölgedeki ABD askeri varlığı Rusya-Đran ilişkilerinin de gerilmesine
neden olacaktır. Orta Asya'da geniş çapta istikrarsızlık ve şiddet eylemlerinin yer aldığı kaotik bir
durum beklenmemesine rağmen, düşük bir ihtimal
de olsa olumsuz bir senaryo sahnelenebilir. Eğer
ABD bu duruma müdahale edemez ve özel bir
(ABD yanlısı) rejimi korumanın yollarını ararsa
bölgede asker bulundurma meşruluğunu gölgelemiş olacaktır. Rusya tarafından aynı durum söz
konusu olursa bölgedeki istikrarı sağlamak için
müdahil olmak sorunları daha da karmaşık hale
getireceği gibi çok da maliyetli olacaktır.
Uzun dönemde ABD askeri varlığı bölgede
istikrarı sağlamada etkisiz kalacaktır. Fakat batı
standartlarında bir demokrasi, pazar ekonomisi ve
insan hakları uygulaması bu durumu tersine çevirebilecektir. Amerikalılar geleneksel Şark toplumunun devlet otoritesine saygı geleneğini göz
önünde bulunarak işbirliği faaliyetlerini bölgedeki
yönetimlerle karşılıklı diyalog çerçevesinde yürütmeye özen göstermeye başlamıştır.
ABD'nin “Politik Đslam'ı askeri güç kullanarak
kendini bir daha ifade edemeyecek şekilde ortadan
kaldırma” teklifi Avrupa ve Rusya tarafından kabul görmemiştir. Sorunun çözümü olarak ABD
tarafından sunulan bu teklif sadece terörist ve
radikallere yönelmediği için uygun bulunmamıştır.
Orta Asya'daki radikal Đslamcıları “Politik Đslam”dan izole etmek maksadıyla önce politik tedbirler
almak, icap ederse yeterli askeri güç kullanmak
hususu çözüm şekli olmalıdır . Rusya'nın güvenlik
kaygıları nedeniyle kendi başına ABD askeri gücünün uzun dönemli bir harekat için bölgede kullanılması istenmemekle birlikte, bunun bütün muhalif Đslami oluşumları harekete geçireceği endişesini doğurmaktadır. Orta Asya'da çizilen tehdit
ortamı ile ABD'nin şu an ortadan kaldırmak için
askeri harekat yaptığı laik BAAS'çı Irak ve Suriye
rejimlerinin bulunduğu ortam için ABD'nin aynı
politikaları izlemesi ancak radikal Đslamcılığı kuv1040
vetlendirecektir şeklinde düşünmek yanlış olmayacaktır, şöyle ki Orta Asya'daki yapı çok farklıdır.
Orta Asya'daki bölgenin tamamında Rusya,
güvenlik konusunda Batı ve Çin ile birlikte işbirliğini geliştirirken, artan bir şekilde bölge üzerindeki menfaatlerini korumak için bağımsız veya
ikili/çok taraflı askeri-politik ve askeri-teknik anlaşmaları bölgedeki devletler ile yapmaktadır
Rusya Federasyonu'nun Projenin Ortadoğu
Bölgesine yönelik kısmına ilişki görüşleri aşağıda
belirtilmiştir.
· Orta Doğu'nun yeniden inşası (modernleşme
/demokratikleşme) ve bahse konu coğrafyanın genişletilmesi teşebbüslerinin altında politik sebepler
yattığı izlenimi doğmaktadır.
· Orta Asya ve Kafkasya'da bulunan devletlerin
başlangıçta Ortadoğu sorununa dahil olmaları maceraperest tutumlarından ve bölge insanı ile olan
etnik/dini bağlantılarından kaynaklanmaktadır. Fakat sonraki aşamalarda bu cumhuriyetlerin batı
tarafından oluşturulacak genişleme amaçlarına
hizmet etmesi kaçınılmazdır.
· Büyük Ortadoğu projesi ortaklaşa yürütülen
bir güvenlik mücadelesi midir? Yoksa bünyesinde
ihtilaf ve çelişkiyi barındıracak bir yapı mı olduğu
sorusu hala açıklığa kavuşturulamamıştır.
· Bölgeye gelen yabancı güçlerden her birinin
bölge üzerinde dış politik öncelikleri ve tehdit
algılamaları birbirinden farklı farklı olacaktır. Buradan, mevcut tehdide karşı kullanılan vasıta ve
metodlar global bir çabadan çok, soruna dahil olan
devletlerin tek tek yeni Ortadoğu için strateji
belirlemesinin kaçınılmazlığını doğurmaktadır.
Her özel duruma ayrı bir global yaklaşımda bulunmak sorunun çözümlenmesinde etkinlik sağlayacaktır. Büyük Ortadoğu'nun istikrarı için yapılacak projede yer alacak taraflar çabalarını aralarında koordineli bir şekilde yaparlarsa bahse
konu coğrafya oldukça geniş bir hareket alanı
sağlayacaktır.24
Yukarıda sunulan Rusya'nın jeopolitik ve
stratejik değerlendirmelerine ilave olarak son günlerde önem taşıyan askeri faaliyetleri aşağıdadır;
· Gürcistan, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Kırgızistan, Kazakistan'da yakın çevrede
hakimiyet sağlamak için yeni üsler açmak,
· Avrupa, Kafkaslar ve Orta Asya istikametlerine yönelik 3 adet bölgesel askeri grup ve her bir
grubun bünyesinde birer adet süratli reaksiyon
birliği kurulması çalışmalarını sürdümek,
· Nükleer kapasitenin kalite ve etkinlik açısından geliştirilmesi maksadıyla, çok başlıklı TOPOLM füzesinin üretiminin artırılması, dikkat çekicidir.
E. Uzakdoğu ve Hindistan Yaklaşımı.
ABD, petrol ithalatında rakipleri olan Japonya, Çin ve AB'yi sürekli kontrol altında tutmak
zorundadır. Ayrıca ABD, Çin'i kontrol altında
tutmak için Afganistan harekatı öncesinde Tacikistan ve Kırgızistan'da üsler açmıştır. Çin'e olan
yakınlığı nedeniyle bu iki ülkedeki etnik ayrımcılık tehlikesinin istikrar altında tutulması ABD
tarafından önemlidir. Bölgede ayrıca Rusya'nın
büyük miktarlarda silah sattığı ülkelerden Çin
birinci sırada yer alırken sonraki sıraları Hindistan
ve Đran 'ın paylaşması gözden kaçırılmaması gereken bir husustur. Bölgede Hindistan ve Pakistan'ın
nükleer silahların tavsiyesi konusunda ikna edilememesi BOP'un bölgede icrası için en büyük handikap olacaktır. Bölge ülkelerinden Japonya'nın
ABD'nin “Đran'a karşı yapılacak zorlamaların kuvvet kullanımına kadar gidebileceği” tezini AB ve
Rusya ile birlikte desteklemesi dikkate alınmalıdır. ABD, Doğu Asya ve Ortadoğu'da giderek
kontrolden çıkan KĐS'lerin yayılmasını kendisini,
Đsrail'i, Pakistan ve Hindistan'ı da kapsayacak şekilde “KĐS'lerin Üretiminin Durdurulması” konusunda bir inisiyatif başlatmayı düşündüğünü ve
bölge dışı güçlerin/Arapların projeye katkısını tam
olarak sağlayabilmek için Đsrail'e Filistin ve Suriye
ile ilişkilerin düzeltilmesi konusunda baskıda
bulunacağı belirtilmektedir.
ABD'nin bölgede inşa edeceği;TürkmenistanAfganistan-Pakistan-Hindistan petrol boru hattı
Rusya'nın bu konudaki projelerini Đran üzerinden
planlamasına neden olmuştur. Buna rağmen Hazar
petrolünün çıkarılmasında ABD ve Rus şirketlerini beraberce çalışmaları ironiktir .
Çin'in büyüyen nüfusu, dış ticareti ve kısıtlı
kaynakların kullanılması hususları bütün bölge
devletlerini tehdit etmektedir. Buna karşı alınan
güncel tedbirlere bir örnek olarak; Türk iş adamlarının öncülüğünde 15 Mart 2004 tarihinde düzenlenen Đstanbul Tekstil Deklarasyonu'nda Türkiye, ABD ve 13 Afrika ülkesi Çin'e uygulanan tekstil kotasını 2008'e uzatmış ve Dünya Ticaret
Örgütü'ne aynı şekilde davranması için çağrıda
bulunmuştur. Ayrıca ABD, şer üçgenindeki ülkelerden biri olan K.Kore'yi göz altında tutmaktadır.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
1
2
3
Mehmet OCAKTAN, “ Haydut'ların Demokrasi Projesi
Olur mu?”, Yeni Şafak Gazetesi, 06 Şubat 2004
William DROZDIAK,”Vizyon Arayışında Olmak
(Looking For A Vision)”, Çev. Hakan KIZILIRMAK,
Newsweek Dergisi, 23 Şubat 2004, s.31
Harp Akademileri Yayınları, “ Ortadoğu'nun Sorunları”,
Đstanbul, Şubat 2004
4
Gamze Güngörmüş KONA,”Orta Asya”,Orta Doğu-Orta
Asya ve Kesişen Yollar, Đstanbul, IQ Kültür Sanat
Yayıncılık, 15.10.2003, s.15'den naklen.
5
William DROZDIAK, agm., s. 31
6
William DROZDIAK, agm., s. 31-32.
7
William DROZDIAK, agm., s. 31
8
Prof. Dr. Eralp ÖZĐL'in , Silahlı Kuvvetler Akademisi'nde verdiği “ Dünyadaki Stratejik Enerji Kaynakları ve
Ulaşım Yolları” , konulu, 15 Şubat 2004 tarihli konferansından naklen.
9
Gamze Güngörmüş KONA,”Çok Uluslu Şirketler”, age.,
s. 18
10 Burcu BOSTANOĞLU, “Türk Amerikan Đlişkileri”,
Türkiye-ABD Đlişkilerinin Politikası, Đmge Kitabevi,
Ankara, 1999, s. 21.
11 Burcu BOSTANOĞLU , age., s. 59
12 Lutz KLEVEMAN, Makale,The Guardian, 20 Ekim
2003
13 Yeni Şafak Kuveyt Muhabiri(Đsimsiz) , “Kuveyt te
BOP'a Karşı Çıkan Ülkeler Arasında” Yeni Şafak, 11
Mart 2004
14 Andrew PURVIS, “Doğu Cephesi Đçin Her Şey Tamam
(All Ready On The Eastern Front)”, Çev. Hakan
KIZILIRMAK, Time,19 Ocak 2004, s. 22
15 Nejat ESLEN, ”ABD'nin Montrö Planı”, Akşam, 15
Mart 2004
14 Ebubekir GÜLÜM, “Asıl Hedef BOP Değil BĐP”, Milli
Gazete, 11 Mart 2004
15 William DROZDIAK, agm., s.33
17 William DROZDIAK, agm., s. 33-34.
18 Yuri Sergiyev, Diyalog Avrasya, Makale, ”Türkiye ve
Ukrayna'nın AB'ye Açılan Pencereleri”, s. 15
http://www.da.com.tr .
19 Mehmet OCAKTAN, ”Zarların Çılgınlığı”, Yeni Şafak,
25 Şubat 2004.
20 Kemal YAVUZ, “Büyük Ortadoğu, NATO, Türkiye
(2)”, Akşam, 25 Şubat 2004
21 Aleksandr DUGIN , Dünyanın Sınırı: Rus JeopolitiğiAvrasyacı Yaklaşım, (Çev.Vügar ĐMANOV), Đstanbul,
Küre Yayınları, 2003, s. 56-83
22 Bu örgüte, Rusya , Çin, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan üyedir. 2002 yılında Özbekistan'ın girmesi ile Şangay Beşlisi Şangay Formuna dönüşmüştür.
24 Irina Zvyagelskaya, “Rus Bakış Açısıyla Büyük Ortadoğu'ya Yönelik Strateji Ne olmalıdır? ( What Strategy
for the Greater Middle East? :A Russian Perspective)”,
Çev. Hakan KIZILIRMAK , ASAM'daki Đngilizce Konferansdan, Aralık 2003, s.7, http://www.avsam.org
/turkce/bod/bodalt.htm , Đndirme tarihi : 01 Mart 2004,
25 Geoffrey Kemp and Paul Saunders, “Amerika, Rusya ve
Büyük Ortadoğu Projesi Fırsatları ve Mücadeleleri (
Amerıca, Russıa, And The Greater Mıddle East
Challenges And Opportunities)”, Çev. Hakan
KIZILIRMAK,
The
Nixon
Center/Washington,
DC,Kasım 2003, s. 1-58
26 Bernard LEWIS, “Đslamın Krizi (The Crisis of Islam)”,
Çev. Abdullah YILMAZ, 1nci Basım, Đstanbul, Literatür
Yayıncılık, 2003, s. 35
27 Ümit ÖZDAĞ, “ Türkiye-AB ve Savunma Stratejileri1”,Yeniçağ, 06 Şubat 2004
1041
28 Zalmay KhalilzadI, “Türk-Batı Đlişkilerinin Geleceği:
Stratejik Plana Doğru (The Future of Turkish-Western
Relations: Toward a Strategic Plan)”, Çev. Hakan
KIZILIRMAK, RAND-Smith Richardson FoundationGeorgetown University Đşbirliği , 1996, s.101,102
29 Zeynep Tuğrul, “ Ortadoğu'ya Yerli Model”, Sabah, 04
Mart 2004.
1042
30 Hasan ÜNAL, ,”Kıbrıs'ın Ortadoğu Petrol Yolarındaki
Önemi”,PetroGas, Nisan 2003, s. 46.
31 Ahmet DAVUTOĞLU, “ Türkiye Küresel Güçtür.”,
Anlayış Dergisi, 21 Şubat 2004, s. 43.
32 Yuri Sergiyev, “Türkiye ve Ukrayna : Avrasya'nın
AB'ye Açılan Pencereleri”, Rusça'dan Çeviren : Ali
Yaşar SARIBAY, Diyalog Avrasya Dergisi, Kış 2003
sayısı, s. 64, 65. http://www.da.com.tr .
BEYNƏLXALQ
YENİ DÜNYA SİSTEMİ YARADILMA
PROSESİNİN REGİONDA TƏSİRİ
TRAFFICKING IN HEROIN THROUGH THE POST-SOVIET SPACE: CHALLENGE
AND THE PROBLEMS OF COUNTERACTION1
Sergey GOLUNOV
Volgograd State University,
Associate Professor, Director of the Center
for Regional and Transboundary Studies
Volgograd / RUSSIA.
sgolunov@mail.ru
Introduction
Illicit drug trade is one of the most dangerous
and fast developing kind of transborder crime in
the post-Soviet space. Its structures, stimulated by
high profitability (1000% and more) of this illegal
business, very often are able react to challenges
faster than state agencies opposing them. It should
be noted that heroin is the most dangerous hard
drug by its harm for the CIS states: in Russia
alone the majority of, at least, 1,5 million Russian
drug addicts depends on it.
The key focus of the paper is estimation of
post-Soviet states' national policies in response to
the issues arising when illicit drugs cross boundaries and border areas adjoining post-Soviet states.
In order to assess this adequacy at macrolevel, at
least two key features of drug market should be
considered. The first one is its geographical map
including both the routes of transboundary
trafficking and regularities of consumption in
border provinces. The second is organization of
smuggling process with such its features as the
level of centralization, typical structure of criminal
groups, their methods of conspiration. The factor of
national and ethnic composition of mentioned
groups is very important in this respect, as it
strongly influences officials' and public perceptions
on account of who should be considered to be the
principal enemy and what should be done in order
to solve the problem.
The adequacy of national anti-narcotic
policies is estimated on the basis of the analysis of
qualitative and quantitative information that
includes statistical data for the period 1999-2005,
and expert assessments. The proposed recommendations are grounded both on research results and
the corresponding foreign experience that is also
considered in the last part of the paper.
1
Supported by the International Policy Fellowship Program,
Open Society Institute Budapest, George Soros Foundation.
1044
Geography of Transboundary
Drug-Trafficking
Main smuggling routes. The problem of
smuggling in heroin through post-Soviet borders
is connected mainly to heroin production in
Afghanistan. In the 1990s this country became one
of the main drug producing hub and the absolute
leader as a supplier of opiates. Now it produces
almost 75-80% of their global volume [Afghanistan Opium Survey 2003].
There are several routes of opium trafficking
from Afghanistan. On the way from this country
the raw product converted to heroin in underground laboratories.The main ways of opiates
trafficking are the Balkan route, passing through
Iran, Turkey, Balkan countries and when to
Southern and Western Europe and the Northern
route (or “the Silk way”) passing through Tajikistan, Kyrgyzstan or Uzbekistan to Kazakhstan
and Russia, further - to Belarus, Ukraine or
Northern Russian provinces towards EU countries.
Various branches of the Northern route pass
through through Afghanistan-Turkmenistan border
to Kazakhstan and Azerbaijan, in most cases
entering after that the Russian territory [Afghanistan Opium Survey 2003]. Some of these
branches, however, go roundabout it, turning to
Turkey. There are also some "combined" ways:
for example, Afghanistan – Iran - Azerbaijan or
Armenia - Georgia – Russia.
For illegal drug suppliers each of two abovementioned routes has both its advantages and
disadvantages. The advantages of "the Balkan
route" are in shorter distance between Afghanistan
and EU countries and in close ties between ethnic
mafia groups consisting of the citizens of Turkey,
Iran, and EU states. At the same time this route
crosses more "risky" zones, such as Iran that is a
world leader in seizures of opiates. "The Silk
route" attracts drug smugglers by transparency of
the most post-Soviet borders, possibilities to use
clan and ethnic ties for criminal operations in
these states, the biggest in Europe capacity of
Russia's heroin market, and by absence of serious
competition to opiates from cocaine or synthetic
drugs. However, the use of "the Northern route"
for more solvent EU market is hampered with
longer distance, more middlemen on the way,
enough strict migration regime that EU
established for the citizens of the CIS countries.
That is why citizens of EU states themselves,
especially of the countries (Lithuania, Poland and
others) recently joined the EU, played great part in
drug-trafficking from the post-Soviet space
westwards 1 . Thus, the Northern route is used
more frequently for supplies of opiates to Russian
and most post-Soviet countries' markets while to
the EU states the most of heroin is transported
mainly through the Balkan route.
Russia-Kazakhstan border, which is the
lengthiest continuous boundary in the world (more
than 7500-kilometer long), has special importance
both for drug trafficking and fight against it. When
smugglers cross it – they find themselves in another
region and a price zone, one of the largest transit
point on the way to EU, and at the same time, one of
the most capacious drug market. According to
Kazakhstan experts, 30% of imported narcotics is
consumed in the country [Ashimbaev et. al. 2004: 6]
while 70% is transported outside and most of them
to Russia. The statistical information on seizures at
the Kazakhstan-Russian border can be the evidence
of the huge scale of narco-trafficking. For the period
between 1997 and 2004, when the South-Eastern
Regional Branch of Border Guard Service2 existed,
the servicemen of this branch seized more than 3.5
tons of heroin. In 2004 they arrested 416 kg of drugs
including 100 kg of heroin [Interfax-Ural 2004].
Unfortunately, border and customs services don't
always have a common statistical information about
all seizures.
Regional geography of the dissemination of
illicit drugs. Correct estimation of the scale or at
least trends in the dissemination of illicit drugs is
the necessary condition for adequate policy
making. Unfortunately, at present this problem
hardly can be considered solved. Such estimations
are typically originated mainly from several state
departments often been partial and not correlating
with the information of the other departments. The
independent expertize in the field yet is developed
weakly as a lot of corresponding information is
not accessible for public.
1
2
For examle, Polish and Lithuanian citizens were among
narco-courriers arrested in 2004 for an attempt to transport
large lots of heroin to Germany by "the Northern route".
[Bi-Annual Seizure Report 2004, 346].
This branch is responsible for the most of the RussiaKazakhstan border except the territories of Astrakhan
province and the Republic of Altai.
The problems concerning correct estimation
of the considered issues can be illustrated by
evident divergence in assessments of drug addicts'
number in Russia. During a one-year period (since
autumn 2004 until summer 2005) state officials
from various departments
«increased» this
number from 2 (Prosecutor-General Vladimir
Ustinov, November 2004 [Igoshina 2004]) to 4 (
the Minister of Interior Affairs Rashid Nurgaliev,
December 2004 [Cry.ru 2004]) and 3-8 million
(the Director of the Department for Interdepartmental Interaction in the Preventive Sphere of
Gosnarkokontol Boris Tselinsky, June 2005
[NEWsru.com 2005]). In July 2005 the Ministry
of Health Care and Social Development stated that
there are 1,5 million drug addicts and 6 million
people who have ever taken narcotics [Mironov
2005]. At the same time, mass-media and officials
(including those from Gosnarkokontrol) often
used to manipulate by these figures: trying to
present the situation as catastrophic and to persuade
the society to take extraordinary measures, they
focused the attention of public opinion on the
number of 6 million. The situation at regional
level is similar: estimating the number of drug
addicts some officials use to multiply the number
of registered drug addicts by four, others by ten.
It seems that in the majority of other CIS there are
similar “number games” concerning the estimation
of drug addicts.
In order to improve the adequacy of estimations concerning the role of various geographic
routes in drug trade through the post-Soviet states
the author would like to focus on the dynamics of
drug addiction and drug-related crimes in border
and transit regions in Russia, Kazakhstan,
Ukraine, and Belarus. The considered data
includes: 1) number and relative share (for 100000
inhabitants of a regarded province) of officially
registered drug addicts at regional narcotic health
centers; 2) annual increase in number of these
citizens, 3) number and share (for 100000 inhabitants) of drug-related crimes. The mentioned
information was obtained from The Russian State
Statistic Commitee (Goskomstat), national statistic
agencies of Ukraine, Belarus, and Kazakhstan and
from other sources.
It should be taken into account that the
representativeness of such data is far from to be
sufficient. The number of officially registered
drug addicts in the most of cases is only a small
part (probably, not more than a quarter) of their
real amount and this part varies from a province to
province in many cases depending on the
effectiveness of local social policy. Many drugrelated crimes haven't been registered at all while
1045
the great share of crimes being registered was
committed by ordinary addicts. Therefore, in the
light of this research this statistical information
reflects only some manifestations of drug-related
activity discovered and registered by lawenforcement bodies. Taking into account these
considerations the author would like to focus his
attention not so much on quantitative indicators
and estimations as on a relative position of a
province in comparison with other provinces
according to the above-mentioned indicators. If
tendencies, fixed by several indicators at the same
time, coincide, the reliability of comparative
conclusions is considered to be high enough.
In Russia 46 provinces were in the «top ten»
by the numbers or shares of drug addicts and drugrelated crimes between 1999 and 2004. However,
only 12 of these provinces are ajacent to any
international border (9 – to border with
Kazakhstan, 1- to Georgia and Ukraine, 1- to
Ukraine only, 1- to China). It is significant that no
one Russian province bordering Belarus and the
Baltic states ever belonged to the group of
“leaders” in 1999-2004. Taking into account
absolute and relative indicators for the period from
1999 until 2004 considered in aggregate, the “top
five”3 included Novosibirsk, Samara, and Tyumen
oblasts, Krasnodar and Primorsky krais. only two
of these provinces (Krasnodar Krai and Tyumen
oblast) border to post-Soviet states.
Thus, the location near a border through which
most hard drugs are imported, has a great influence
on drug consumption and drug-related criminality.
But the geographic location is less crucial factor
than purchasing capacity and the presence of large
groups of people having relatively high income but
doubtful social prospects (for instance, in miner's
cities or heavy industry centers). In particular,
among regions distinguished by great levels both of
consumption and drug-related crimes, the city of
Moscow, Samara and Tyumen oblasts stand out for
relatively high average incomes of their inhabitants4; Krasnodar and Primorski Krais, as well as
Samara oblast – by their leadership in trade
activities in their federal areas; Kemerovo oblast –
by coal production, Novosibirsk oblast – by the
noticeably high share of heavy industry in regional
3
4
In this case just five (not ten) regions are definitely
distinguished by the aggregate of the mentioned indicators
for the period from 1999 until 2004. Other regions can be
distinguished only by separate indicators for shorter
periods.
At the end of 2003 the the city of Moscow ranked the 1st,
Tyumen oblast - the 3rd, Samara oblast – the 12th by the
average incomes of their inhabitants [Regiony Rossii
2004].
1046
economics5. On the other hand, transit location of
the territories, through which hard drugs are
exported from the Russian Federation to the EU,
have no serious impact in drug consumption in
such border provinces.
Similar tendencies in the sphere of drug
consumption are observed in the CIS countries
bordering Russia. In Kazakhstan for the period of
2003-2004 Almaty and Karaganda oblasts (the
latter is the main miner's region of the country)
were the leaders both in narcotic consumption and
drug-related criminality. Among Kazakhstani
provinces bordering Russia (7 from 14 provinces
belong to this category), East Kazakhstan oblast
ranked the third according to the number of drugrelated crimes and the fifth according to the
number of officially registered drug addicts.
Pavlodar and Aktiubinsk oblasts ranked the same
as East Kazakhstan province according to the
relative share of drug addicts among the total
regional population6. At the same time, the most
of Kazakhstani provinces ajacent to borders with
Russia are not at the top by indices considered.
In Ukraine the regions bordering Russia
(among them were such miner's centers as
Donetsk and Lugansk oblasts and the main resort
zone of the country – the Autonomous Republic of
the Crimea) ranked from the second to the forth by
officially registered number of drug addicts being
inferior only to the Dnipropetrovsk oblast [Region
Online 2003], [Kilkist' hvorih 2004]. By to the
relative share of drug addicts these regions ranked
from the third to the fifth. It should be noted that
the Kharkiv oblast, that is one of the largest
regions at the Ukraine-Russia borderland, was not
among the provinces top-ranked by the mentioned
indices. In Belarus the evident leaders in drug
consumption are the city of Minsk (1917 registered
addicts in 2004), Gomel oblast bordering Russia
(1454), and the Brest oblast bordering Poland
(797). According to the corresponding relative
indicator the regions' positions are the same.
However, the other than the Gomel oblast regions
bordering Russia, Vitebsk and Mogilёv oblasts,
ranked the last seventh and eighth [Belorusskoye
2005], despite through Mogilyov oblast very
important transboundary motorways and railways
also pass.
The analysis shows that border or transit
location of a region is an important but not the
decisive factor for dissemination and consumption of hard drugs (especially heroin) in
5
6
[Regiony Rossii 2004].
Calculated on the basis of: [Ministry of the Internal Affairs
2005].
provinces. The most important factors in this
case are the level of social-economic development (such as high purchasing capacity of large
groups) and low social mobility. These aspects
are not sufficiently taken into account in at
making or planning the modern national antinarcotic policy. The emphasis is made on
strengthening national borders and forming
«security belts» at the Russia-Kazakhstan
borderland. But at borders, as it will be
demonstrated later, only a very little volume of
narcotics, with respect to the whole volume of
national illicit drug markets, are seized while
border regions? as a rule, don't play decisive
role in the structure of narcotic consumption in
CIS states.
Structure of Transboundary
Drug-Trafficking
Methods of smuggling and the structure of
criminal groups involved. Crossing the border is
the most risky stage of drug-trafficking. It makes
smugglers to use a special tactics, modify strategy
and techniques used.
The methods, most often used by smugglers
discovered by law enforcement structures, can be
divided into the following types: 1) masking drugs
in large lots of transported vegetables and fruits
(including inside these products), industrial goods
and raw materials; 2) concealment inside human
bodies (swallowing etc.); 3) concealment in
baggage, under clothes and inside the shoes; 4)
fitting up hiding places in cars, lorries and
carriages of trains; 5) concealment in packed lots
of products and industrial goods, including factory
wrapping and built-in hiding places; 6) throwing
down drugs before arrival to checkpoints; later
accessories pick them up.
Masking cargo, criminals try to create favourable impression about couriers as representatives
of “less suspicious” social group. Large lots of
narcotics are often transported by women, children, pensioners (sometimes even veterans of the
World War II), representatives of "trustworthy”
ethnic groups (e.g. “Europeans if drugs cross
southern Russian borders) and so on. Organizers
of large-scale smuggling operations in the
direction from Kazakhstan and Azerbaijan to
Russia prefer to use Russian vehicles and drivers
because the vehicles having Azerbaijani and
Kazakhstani license plates, being on the Russian
territory, can be stopped and inspected at almost
every checkpoint of the road police7.
7
Information from the interview with deputy director of the
Main Directorate for Fight against Smuggling of the
In many respects a method of drug transportation is determined by peculiarities of transborder
drug dealing organization. Individualists, small
groups, as well as major groupings controlling all
stages of supply, can be involved in smuggling. In
the post-Soviet period one of the main trends of
transboundary narco-traffic has become the
growth of the share of organized crime, branching
groupings in comparison with individualists and
small groups. They want to control not only
smuggling, but even sales. Considerable part or
even most of them specialize in several kinds of
transboundary criminal activity, e.g. smuggling
other goods. At the same time small criminal
groups, often rallied by relative or ethnic links,
still dominate in Eurasian drug-trafficking. Large
hierarchical cartels of monopolists, controlling all
operations at drug market, haven't still appeared in
the area. The process of centralization is hampered
by several factors including the presence of very
broad shere for activity, necessity to survive in
hostile environment (it is more easy discover
centralized structures) and even by unwritten
norms of criminal community. According to these
norms drug-trafficking is a condemned occupation
that restrains involvement of organized criminals
into this process.
Supplying heroin to and through post-Soviet
countries, large groupings divide traffic into
several stages at which different carriers are
involved; in some cases these carriers act as
second-hand dealers. With such a scheme drugs
are delivered to a fixed place and passed to a next
courier who pays his or her partner money for a
work done.
It is very difficult to discover such criminal
networks and it reduces the effectiveness of the
"force strategy" of struggle against narco-traffic. It
is often admitted that in the most of situations
only small-scale traffickers (“camels”/“verbliudy”
in slang), dealers (“pushers”), and consumers are
detained, such persons are also accused within the
majority of criminal cases. Arrests of ordinary
couriers do not pose serious damage to narcobusiness as it is not very difficult to hire new
carriers. No wonder that tactical achievements of
power structures cannot change the situation at the
long-term outlook: organized criminality in postSoviet countries redesigns its strategy and tactics.
Sometimes criminal groupings provide official
structures by good indices for their reports
exposing inveterate drug addicts to police or
servicemen at border control.
Federal Customs Service Tatiana Beklemishcheva. She
was interviewed by Yana Denissova in February of 2005.
1047
Сriminal groupings use to recruit as assistants
representatives of some professions and occupations whose status or professional skills help
smugglers to surpass control at the border. Among
such professions are railwaymen and conductors
of trains, passenger bus drivers, workers of enterprises producing wrappers etc. Many inhabitants
of border areas are also recruited to participate in
this criminal business perfectly orientating
themselves at localities and been well-informed
about the regimes of Border Guard and Customs
Services’ work. For a considerable part of local
inhabitants of border areas illegal transboundary
operations is almost the sole source of significant
income.
Effectiveness of drug trafficking often
depends on corruption ties between drug dealers
and state officials. Basis for corruption is created
by chances to make a profit very fast rendering
assistance to criminal operations. For instance, if
official lets pass a large lot of narcotics he can
become the owner of a flat or a car produced
abroad immediately. There are also cadre problems: private soldiers of Border Service are
recruited from local citizens and they have a lot of
informal connections with inhabitants of border
area. Low salary of border stuff is also the
problem. The fight against this evil is complicated
with the problem of establishing criminal intent in
officials' actions. State official must be just
inattentive or not enough diligent at a certain
moment. That is why his actions can be estimated
as criminal negligence or administrative violation
of law, not resulting in criminal responsibility.
Making shady transactions customs officers
and border guards can be just not informed about
characteristics of the cargo. Criminals try to
penetrate into Border, Customs service and
Ministry of Internal Affairs. State officials hold
the opinion that smugglers very often know about
operations prepared against them.
The importance of ethnic factor. According
to a stereotype widespread both in power
structures and public opinion, drug dealing is a
field in that some ethnic groups, e.g. Tajiks or
Uzbeks in Russia. Unfortunately, officials are
often have a friendly neutral, and even favorable,
attitude towards mass media (including state and
even departmental ones) equate these groups with
narco-dealers. Such ideas contribute essentially to
decrease in the level of tolerance in post-Soviet
countries, Russia in particular.
This situation requires thorough and impartial
analysis of the importance that the ethnic factor
has in illicit drug dealing. Unfortunately, having
1048
almost no access to the corresponding office files,
the author often had to rely on interpretation of
indirect statistic information and trustworthy
expert estimations on structural organization of
drug-trafficking process.
As it will be shown below, the law enforcement structures are able to discover even a paltry
share of the hard drugs demand. Thus, it is rather
doubtful if the corresponding seizure statistical
data could be even partially adequate reflection of
the structure of drug dealing. This information can
mirror, on the one hand, more successful activity
of police and security agencies against some
criminal groups including the mono-ethnic
groupings, and, on the other hand, greater latence
of some drug-trafficking mechanisms in respect to
other ones. The representatives of «visible» ethnic
minorities attract evidently more attention during
customs and other inspections. Hence, it seems to
be very probable that the attempts of smuggling,
made by representatives of such groups, are
discovered much well than the similar attempts
made by persons having «European appearance».
The role of Central Asians in the smuggling of
heroin is high according to all estimations (though
it also cannot be measured in any precise degree)
and common sence: it would be strange if citizens
of Tajikistan and Uzbekistan – countries ajacent to
Afganistan – didn't play significant role in heroin
trafficking through the post-Soviet space. But, at
the same time, it can be assumed that the vast
majority of Central Asian migrants to Russia (and
other post-Soviet states by the analogy) are not
involved in drug-trafficking. Though the open
information about the number of arrests at RussiaKazakhstan border is fragmentary, basing on
available information of Border Guard and
Customs services [TKS.RU 2006; URALPRESS.RU 2006] one
can assume that they discover not more than 400
attempts of drug-trafficking, only 40-50% of that,
according to the author’s estimation8, are related
to smuggling in heroin. According to the beforementioned estimations (see the section “The Scale
of Migration to Russia: «Inrush of Aliens»?") the
annual number of Central Asian labor migrants to
Russia is between 1,5 and 2 million, including
600-700 thousand people from Tajikistan and
Uzbekistan. Even if one conditionally admits that
70% of drug-traffickers are the representatives of
dominant Central Asians groups and that the share
of discovered at the border attempts of smuggling
8
The assessment is made on the basis of event-analysis of
223 drug seizures at Russian-Kazakhstan border since
1999 till 2004. The event analysis carried out by the author
with help of post-Graduate students of Volgograd State
University Yana Denissova and Liudmila Reshetnikova.
in heroin is 1%, it means that just not more than
2% of Central Asian labor migrants and not
more than 5% of citizens of any particular
Central Asian state crossing Russian borders
are drug-traffickers.
Hence, ethnic criminal groupings play very
serious, maybe decisive role in smuggling in
heroin. It doesn’t mean, however, that any
entire ethnic group can be blamed for it.
Moreover, taking into account superprofitability of this criminal activity, one can assume
that restriction of immigration to Russia from
any definite Central Asian or Transcaucasian
country or (informally) of representatives of
certain ethnic groups will lead just to
restructuring transboundary drug-trafficking
and increasing role of “less suspicious categories” (e.g. Europeans). The effectiveness of
border control in the considered case is rather
law and therefore an attempt to make the
border security system the key means in
struggle against dissemination of illicit drugs
would be underproductive.
3. Ways of Problem Solving
Within the international experience there are
three main ways of struggle with narco-traffic and
its consequences: 1) restriction measures including
strengthening of border and customs control; 2)
demand reduction programs (social advertising,
health protection, active policy towards the
youth); 3) harm reduction (prevention of overdosage, AIDS, and other diseases directly or
indirectly caused by narcomania; social protection
of drug addicts etc.) that means control over
consumption of drugs 3) limited legalization of
some drugs.
Repressive policy is part and parcel of
antinarcotic policy of all states. It includes system
of strict punishment for drug dealing, strengthening of police, border and other state bodies,
carrying out special operations, international
cooperation between corresponding law-enforcement bodies. Due to such policy, drug dealers
work illegally, that is why the price for narcotics
is high and demand reduction. At the same time,
international experience demonstrates that the
most strict repressive policy can't solve the
problem. On the other hand, drug threat is used as
justification for power enlargement (sometimes to
the prejudice of democratic freedoms) and
increase of financing of security structures.
To all appearances just the first variant
(restriction measures) with the stress on the
necessity of “hard-edged struggle against drugtrafficking” has been chosen in the majority of
post-Soviet states. The same and even more
expressive mobilization vocabulary as in USA of
1980-s is been used much. Such a perception in
some cases is combined with ideas in the manner
of “conspiracy theory”. In Russia, for example,
some officials, journalists and publicists believe
that “narco-agression” against the country been
skillfully organized by its enemies (USA or some
clandestine forces). This kind of ideas represents
an example of non-traditional threats’ interpretation in traditional terms, and it induces to search
“traditional” adversary supposedly waging a war
being behind the scenes. Within this approach the
situation in Russia is been perceived as something
unique, its systematic comparison with
international experience is done rarely.
Actually, the supporters of restriction measures in CIS states in many respects repeat the way
to that was already used by USA in 1980-1990s
having, however, far more modest resources for
hard-edged «war on drugs». This strategy is
apparently the most popular both in power
structures and in public opinion. The complex of
concrete measures includes strengthening of technical and organizational potential of force
structures, development of informational databases, equipping of border checkpoints, establishment of new cynological centers etc. These
activities require essential increase of funding that
sometimes is achieved on the expense of other
important spheres (education, health protection,
support of activities of children and the youth) that
has direct or indirect importance for struggle
against narcotism.
The important constituent of repressive policy
is the system of criminal penalties for drug
dealing. In this respect the legislations of the
majority of CIS countries is, at least, not less
strict, than the similar legislations of the USA and
EU countries. However, the more serious problem
is is not the very legislation, but the law enforcement practice. Unlike the EU countries where the
attitude towards drug addicts and small-scale drug
dealers is liberal enough, in the most of postSoviet countries the main target of repressive
measures includes actually the mentioned two
categories. This approach indirectly encourage
cohesion between ordinary drug addicts and criminal communities thus strengthening narcomafia.
Such an attitude, driving drug addicts into a
corner, contributes to increase of mortality
(dozens times as high as in the countries of the
EU) and the spread of diseases distribution (AIDS,
hepatite) in this environment.
It seems that now one of the main disadvantages of the restrictive strategy is also in its
1049
reliance on security and police agencies, having
excessive administrative staff machinery and
numerous army of low-paid employees but poorly
equipped for the purpose to fight drug-trafficking.
In May 2004 the President Vladimir Putin
admitted that in Russia about 40 000 personnel is
directly involved in this field while in the USA
the corresponding number is about 10 000
[Rodnaia gazeta 2004: 6]. In the same year it was
also turned out that up to 80 percent of financial
resources and staffs of some Border Guard
Service’s regional branches were concentrated in
their managing departments [Krasnaia zvezda
2004]. This and other structures of post-Soviet
countries dealing with drug-trafficking are very
vulnerable against corruption: proposed bribes can
be hundreds times as big as salaries.
But the main weakness of the restriction
policy seem to be in that its effectiveness is often
evidently low in comparison to the volumes of
their financing that, even being sharply increased,
rarely brings commensurable results in field of
supply reduction. International experience shows
that law enforcement agencies taken together as a
rule are able to seize not more than 10% of
supplied illicit drugs while only confiscation of
70% of this supply can undermine profitability of
narco-business.
As it was already mentioned before, it is
difficult to assess correctly the effectiveness of
security and police structures' repressive measures
because the significant part of related statistic
information is closed for public access. This
situation gives to the mentioned structures a wide
range of possibilities to manipulate by figures
stressing on favorable and concealing from
unfavorable ones.
At the same time some calculations drive to a
conclusion that the efficiency of the work of law
enforcement structures is low. Basing on very
moderate expert estimations assuming that an
average Russian heroin addict, the total number of
which is 1 million, consumes 0,5 g. daily, the
demand for heroin in Russia is more than 180 tons
annually. As it was already mentioned before, the
South Eastern Branch of the Federal Border Guard
Service seized only 3,5 tons of heroin (that means
500 kg per a year on average) during the entire
period of its existence. In 2003 Federal Customs
Service arrested 488 kg [Federal Customs Service
2004a], in 2004 – more than 680 kg of of this
narcotic [Federal Customs Service 2004]. Hence,
the total volume of heroin that is confiscated
annually by Border Guard and Customs
services is less than 1 % of Russian illegal
market's demand. By the way, according to
1050
many expert estimation the largest part of illicit
drugs is brought through post-Soviet borders
(as well as through the borders of the EU or the
U.S.-Mexico
boundary)
via
existing
checkpoints. It is also evidently less than the
volume of seizures in Tajikistan where in 2004
4794,1 kg. of heroin (it is a share equivalent to
2.6% of the mentioned demand – S.G.) was
arrested [The Review of Central Asia 2005]. The
total volume of heroin confiscated by all law
enforcement agencies at Russian borders and
inside the country in 2001-2003 did not exceed 1
ton annually. In 2004 it was 3,897 ton while in
2005 – more than. Additionally, 2058 kg. of raw
opium (from which 10 times less of heroin can be
produced) was seized in 2004 [Tendentsii 2005: 8,
19].
It means that all law enforcement agencies
now are able to seize apparently not more that
2,5% of the volume demanded by Russian
heroin market that is slightly less than the
volume of heroin confiscating in Tajikistan. The
efficiency of the efforts of other CIS countries'
law enforcement agencies in the most of cases
(maybe with the partial exception of Tajikistan
and Uzbekistan) is significantly lower: e.g. in
Kazakhstan, even taken all together, they are
hardly able to seize more than 0,25% 9 , in
Azerbaijan – more than 0,2%10 of heroin and its
raw opium equivalent11 trafficking through these
countries.
All of this raises serious doubts about the
adequacy of current anti-narcotic policy of the
majority of CIS states, within which the main
financial and organizational resources are
concentrated in hands of police and militarized
structures. Taking into account that the largest
part of illicit drugs is brought through this border
via existing checkpoints, such a variant could be
effective only if these points would be provided
by modern expensive equipment, the number of
border guards and customs officer would be
increased essentially as well as their salaries. Such
a system could be an excessive burden for
9
10
11
The number of officially registered drug addicts in
Kazakhstan in 2004 was about 50 000 (for calculation of
law enforcements' anti-heroin efforts it was multiplied by
four – in order to get the rough actual number of drug
addicts – and when by 2/3 – in order to get the actual
number of heroin addicts), the volume of seized heroin and
its equivalent in raw opium in the same year was about
500 kg. See in: [ Ministry of Internal Affairs 2005]
The number of drug addicts in Azerbaijan in 2003 was
about 17500 (See in: [Diskussionny forum 2004]), the
amount of seized heroin and its equivalent taken together
not ever exceeded 20 kg. per a year (See in: 2007 World
Drug Report 2006: 286].
1 gram of heroin is rough equivalent for 10 g. of raw opium.
national budgets. But even this system smugglers
would be able to use a wide range of geographic
(use of routes passing through other borders) and
tactic possibilities in order to surpass border
control.
The realistic role of border guard, customs,
police, and other security structures within the
national anti-narcotic policy is in the narrowing
the circle of possibilities for drug-traffickers,
especially for traffickers of hard drugs. The
strengthening of customs control at the most risky
directions (at the multilateral checkpoints in
particular) probably could diminish the role of
mono-ethnic criminal groups, augment the
importance of intermediaries in drug-trafficking
process, create additional risks for transportation
of especially large lots of heroin and cause their
splitting up. The effective international cooperation between security structures, especially in
fields of control over transboundary flows passing
through multilateral checkpoints and complementary patrol of problem border areas can also create
some obstacles for international criminal
groupings.
The success in achievement even of these
modest aims depends on the effectiveness of
cooperation between post-Soviet states situating at
the main trafficking routes. In each particular case
they are are interested in different extent to take
efforts requiring significant financial expenses
and mutual trust between the parties involved. As
post-Soviet countries' standards of living generally grow, the success of one country could
signify the problem for its neighbors as heroin
traffickers can find them more attractive targets
for illicit supply. Thus, there is a need for joint
and, in some cases, unified regional anti-narcotic
policies in which post-Soviet states should
participate in order to achieve not temporary but
stable success in struggle against drug-trafficking
and narcotism.
The main alternative for restrictive policy is
demand reduction that includes health protection, youth policy, social advertising, and other
measures. This way assumes active involvement
of non-governmental structures: antinarcotic foundations, sport clubs, religious organizations. The
psychological ground for demand reduction is
support of important social aims diverting young
people from drugs or creating powerful stimuli to
surpass drug addiction.
Unfortunately, the effectiveness of many
officially supported antinarcotic programs in postSoviet countries is often low. They frequently take
a form of Soviet style agitation conducted by
bureaucrats having no sufficient qualification in
the field. This agitation often only provokes the
interest towards drugs among teenagers. But even
effective demand reduction measures are usually
underfinanced.
The importance of harm reduction as a
strategy of struggle against narcomania and drugrelated crime in the majority of CIS states is not
only underestimated but also often perceived by
officials and public opinion as indirect encouraging of consumption. Such a distorted perception
(of course, for a healthy person a possibility to get
gratuitous treatment is not a very powerful
stimulus to fall sick) combined with a widespread
contemptuous attitude towards addicts impedes to
estimate advantages of this strategy that in the
Netherlands is considered to be as important
element of national drug control policy as demand
reduction [Synthetic Drug Trafficking 2003: 74].
Social and medical support can make a part of
hard drug addicts, rallying with organized crime
by intolerant restrictive policy, loyal or, at least
neutral in fight between the state and drug mafia.
It is also important that harm reduction measures
can essentially diminish the number of deaths
because of overdoses and of infections by AIDS
and hepatitis. No wonder that in the Netherlands
this number is evidently less than a number of
deaths caused by alcohol and tobacco
consumption. In 2003 only 104 drug addicts
died in the Netherlands from the overdosage
[Netherlands National Drug Monitor 2005: 61, 73]
while in Russia the number of victims in the
same period was 70 000 (!) [ITAR-TASS 2004]
or, proportionally, l5 times more!
On the whole, the effectiveness of
restriction measures undertaken by NIS' law
enforcement and security agencies is paltry in
comparison to the level of hard drugs consumption. Taking into account the problems
caused by geographical position of the country
and other factors, there are no serious grounds
to believe that such effectiveness will increase
essentially. Within the national anti-narcotic
policy the main stress should be laid, therefore,
on social measures, including demand reduction and harm reduction programs.
Conclusion
The problems related to drug consumption and
dealing challenge seriously to security of postSoviet states being, at the same time, a very
important social problem among such issues as
cardiovascular
diseases,
consequences
of
alcoholism and smoking, traffic accidents and so
on. Though the number of drug addicts have been
1051
slowly increasing, the situation is still difficult
because supply, especially of heroin, continues to
rise.
As the analysis made in this research shows,
the main factors of narcotics consumption
(especially of hard drugs) in provinces and regions
of Russia and its some neighbor post-Soviet states,
are not the borderland or transit location of the
territory but peculiarities of area's social-economic
development such as, on the one hand, high
average purchasing capacity of population, and,
on the other hand, low social mobility of some
groups which members can experience the feeling
of having no prospect. Taking into account
statistic information about narcotics consumption
and drug-related crimes it seems that most drugrelated activities are concentrated in economically
developed provinces (in which the population's
purchasing capacity is especially high) and major
cities.
The structure of drug trafficking through postSoviet borders has many forms and units. PostSoviet narcomafia is not controlled by one or
several centralised groups: drug dealing is carried
out by individualists or groups of different level of
organization. These groups are often made on the
ethnic base. The role of ethnic factor shouldn't be,
however, overestimated: e.g. while the majority of
arrests for drug-trafficking towards and within
Russia probably related to ethnic migrants, one
can cogently prove that only a significant minority
of Central Asian immigrants to Russia involved in
smuggling.
In response for expansion of illicit drugs to
post-Soviet states the main stress is laid on
restriction and repressive measures that is
supported by redistribution of the lion's share of
funding for national anti-narcotic policy in favor
of militarized structures. This redistribution
doesn't lead to proportional results: it seems that
post-Soviet states' security and police agencies,
taking together, are able to seize not more than
2,5% of heroin for each country. The largest lots
of drugs are brought through existing checkpoints
which yet couldn't be controlled effectively.
Taking into account evidently low effectiveness of restriction measures, the anti-narcotic
policies of post-Soviet states should be, at first,
social, stressing on demand and harm reduction
and taking into account the corresponding
experience of EU and other countries. The role of
restrictive policy, including border security,
should be auxiliary and be based on real
objectives such as creation of maximal obstacles
to functioning of large-scale trafficking. The key
1052
condition for effective law enforcement measures
is also in very close cooperation between corresponding agencies of NIS. At the same time,
instead of creating the «security belt» in RussiaKazakhstan or other post-Soviet borderlands it
would be far more efficient to focus on pilot
projects for regions and major cities most of all
infected by narcomania.
BIBLIOGRAPHY
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
2005 World Drug Report. 2005. N.Y.: United Nations
Office on Drugs and Crime.
2006 World Drug Report. 2007. N.Y.: United Nations
Drugs and Crime Office.
Afghanistan Opium Survey 2003. United Nations Office
on Drugs and Crime (booklet).
Ashimbaev M., Kurganbaeva G., Muzaparova L., Gusseva
L., Dossymov A. 2004. “Narkotizatsiia obschestva:
sostoianie, problemy, opyt protivodeĭstviya (Narcotization
of Society: Situation, Problems, Experience of
Counteraction)”, Analiticheskoe obozreniye, N 1. P. 5-13.
Belorusskoe Obschestvennoe Ob'edinenie “Respublika
bez narkotikov”. 2005. Dinamika bol'nyh narkomanieĭ v
Respublike Belarus' (The Dynamic of the Drug Abusers'
Number in the Republic of Belarus), http://nodrug.by/
Bi-Annual Seizure Report. 2004. N.Y.: United Nations
Office on Drugs and Crime. N 1.
Cry.ru. 2004. MVD: v Rossii 4 milliona narkomanov
(Ministry of Internal Affairs: There is 4 Million Drug
Addicts in Russia), http://www.cry.ru/2004/12/15/news
/201318/, 15 December.
Diskussionny forum gazety «Eho» (The Discussion Forum
of the Newspaper «Ekho»). In: Ekho, http://www.echoaz.com/board/steno/steno154.htm, 4.02.2004.
Federal Customs Service of Russia. 2004. Itogi raboty
Glavnogo upravleniia po bor'be s kontrabandoĭ FTS
Rossii za 2004 god (The Results of the Work of Central
Administrative Board on Smuggling, FCS of Russia, in
2004), http://www.customs.ru/ru/right_def/fight_with_
contraband/index.php?&date286=200507&id286=8724
Federal Customs Service of Russia. 2004a. Obzor
deiatel'nosti tamozhennyh organov po bor'be s
kontrabandoy narkotikov v 2003 godu (Review of
Customs Bodies' Activities in the Field of Struggle against
Drugs Smuggling in 2003), http://www.customs.ru/ru/
right_def/ index.php?part592=10
Federal'naia tselevaia programma «Kompleksnye mery
protivodeĭstviia zloupotrebleniiu narkotikami i ih
nezakonnomu oborotu na 2005-2009 gody». (Federal
“Complex Measures for Counteraction to Drug Abuse
and their Illicit Circulation for 2005-2009”. 2005. In:
Federal'naya sluzhba za oborotom narkotikov,
http://gnk.gov.ru/upload/fcp_1.pdf
Golunov S., Astashin V., Kozhirova S., Olekh G.,
Reshetnikova L. 2004. Narkotorgovlia cherez rossiĭskokazahstanskuyu
granitsu:
vyzov
i
problemy
protivodei’stviia (Drug-trafficking through RussiaKazakhstan Border: Challenge and Problems of
Interaction), ed. by Sergey Golunov. Volgograd:
Volgograd Academic Publishing House.
Igoshina D. 2004. Rossiia pereshla na geroin (Russia
Trends to Heroin). In: Strana.ru. Natsional'naya
informatsionnaya sluzhba, http://www.strana.ru, 15
December.
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
Interfaks-Ural. 2004. Vosem’ ugolovnyh del vozbuzhdeno
v otnoshenii pogranichnikov-vziatochnikov na rossiĭskokazakhstanskoy granitse (Eight Suites were Filed against
Corrupted Border Guards), http://www.interfax.ru, 24
December.
ITAR-TASS. V Rossii ot upotrebleniya narkotikov v
minuvshem godu pogibli okolo 70 tysyach chelovek (70
000 Russians Died from Illicit Drugs Consumption in the
Last Year), 3.06.2004.
Kilkist' hvorih na rozladi psikhiki ta povedinki vnaslidok
uzhivannia psihoaktivnikh rechovin (narkologichni
rozladi), scho perebuvali na obliku u medichnih zakladah
na kinets 2004 roku, po regionah (The Number of
Persons Having Psychical and Behavioral Disorders as a
Result of Abuse of Narcotic Substances (Narcological
Disorders), who were at
Treatment and Medical
Registration by the end of 2004). S.a. Information of
Ukrainian Ministry of Health Protection, obtained by the
author in Ukrainian State Statistical Committee in
February 2006.
Kovalyov N. 2003 Nezakonnyi oborot narkotikov
ugrozhaiet bezopasnosti i tselostnosti Rossii (Illicit
Curculation of Drugs Threatens Russian Security and
Integrity). In: Narkomat 1: 14-15.
Krasnaia zvezda. 2004. Kak nam obustroit' granitsu.
Pogranichnoĭ sluzhboĭ FSB vyrabotany novyye prioritety
[interviu zamestitelia rukovoditelia Pogranichnoĭ
Sluzhby, general-maiora N.N. Rybalkina] (The Way we
Should Arrange the Border. The New Priorities were
Introduced by the Border Guard Service of FSB
[Interview with a Deputy Head of the Border Guard
Service, Major-General N.N. Rybalkin]. 13 November.
Ministry of Internal Affairs, Republic of Kazakhstan.
2005. Analiz statisticheskikh dannykh o prestupleniiakh i
pravonarusheniiakh,
sviazannykh
s
nezakonnym
oborotom narkoticheskikh sredstv, psihotropnykh i
iadovitykh veshchestv i prekursorov v Respublike
Kazakhstan po itogam 2004 goda (The Analysis of
Statistical Data on Crimes and Offences Related to the
Illicit Circulation of
Narcotics, Psychotropic and
Poisonous Substances, and Precursors in the Republic of
Kazakhstan in 2004).
Mironov, Serghei. 2005. V odinochku nikto ne pobedit
(Nobody will Win Alone). In Mironov Seghei
MihaIlovich – Predsedatel' Soveta Federatsii
Federal'nogo Sobraniia RF, http://www.mironov.ru/
for_print.phtml?id=19484, 26 October.
Netherlands National Drug Monitor. Annual Report
2004. Utrecht, 2005.
NEWSru.com. 2005. V Rossii 5,5% naseleniia –
narkomany. Ofitsial'naia statistika – v 16 raz men'she
(5,5 % of Russian Population are Drug Addicts. It is 16
Times as Big as Official Russian Statistical Data),
http://www.newsru.com, 15 June.
Postanovleniie Pravitel'stva Rossii'skoy Federatsii ot 7
fevralia 2006 g. N 76 “Ob utverzhdenii krupnogo i osobo
krupnogo razmerov narkoticheskikh veschestv i
psihotropnykh veschestv dlia tseley statey 228, 228 (1) i
229 Ugolovnogo Kodeksa Rossii'skoĭ Federatsii” (The
Decree of the Government of Russian Federation “About
the Approval of the Norm of Large and Particularily
Large Amounts of Narcotic Substances and Psychotropic
Substances for the Purposes of the Clauses 228, 228 (1)
and 229 of the Criminal Code of Russian Federation”.
2006.
Program
«Kompleksnye
mery
protivodei'stviia
zloupotrebleniiu narkotikami i ih nezakonnomu oborotu v
Orenburgskoĭ oblasti na 2002-2004 gody» («Complex
−
−
−
−
−
−
−
−
Measures for Counteraction to Abuse of Drugs and Their
Illicit turnover in Orenburg Province in 2002-2004»).
2002.Region Online 2003. “Chёrnoye liderstvo” (Black
Leadership),
http://www.regionlines.com/archive/2003/05/16/podrobn
ee_r.htm
Regiony Kazakhstana. 2005. Almaty: Statistic Agency of
the Republic of Kazakhstan.
Regiony Rossii. 2004. Moscow: Federal Service of State
Statistics {CD-ROM].
The Review of Central Asia. 2005. Okolo 106 mln. doz
geroina iziato v Tadzhikistane v 1999-2004 godakh
(About 160 Million Dozes of Heroin were Seized in
1999-2004
in
Tajikistan),
http://www.casia.org/index.php?cont=long&id=5620&year=2005&to
day=16&month=02, 16 February.
Rodnaia gazeta. 2004. Narkoagressiia. Ni v kakoĭ drugoĭ
strane mira ona ne priobrela takikh masshtabov, kak v
Rossii [interviu s zam. Direktora Federal'noĭ sluzhby po
kontroliu za oborotom narkoticheskikh sredstv i
psikhotropnykh
veschestv
general-leĭtenantom
Aleksandrom Mikhailovym] (Narco-Agression. It hasn't
taken Such a Scale in any Country of the World as it has
in Russia [interview with a Deputy Director of the
Federal Service for the Control over Drug and
Psychotropic Substances, lieutenant-general Aleksander
Mikhailov]). 14 May: 6.
Rossiya – Regiony. 2001. Severo-Kavkazskoe
regional'noe upravleniye FPS RF obnarodovalo
rezul'taty svoey raboty za proshlyi god (The North
Caucasian Branch of Russian Federal Border Guard
Service Promulgated the Results of Its Last-Year Work).
http://www.regions.ru, 9 January.
Stepanova, Yekaterina. 2003. Nezakonnyi oborot
narkotikov i ego sviazi s konfliktami i terrorismom:
Afganistan i Tsentral'naia Aziia [Illegal Turnover of
Drugs and its Connections with Conflicts and Terrorism].
In:
Razoruzheniie
i
bezopasnost',
2001-2002.
Mezhdunarodnaia
bezopasnost':
ugrozy
novogo
tysiacheletiia, 114-141. Moscow.
Synthetic Drug Trafficking in Three European Cities:
Major Trends and the Involvement of Organized Crime.
Final Report. 2003. Turin:Gruppo Abele.
TKS.RU, “Sibirskie tamozhenniki protivostoyat narkotrafiku” (Siberian Border Guards
Confront
Drug
Trafficking),
26
June
2006,
http://www.tks.ru/cgi-
bin/text.pl?id=yandex&file=200606260011
−
Tamozhnia i narkotiki. 2003. Obzor zaderzhaniy
kontrabandy narkotikov (Customs Service and Illicit
Drugs, 2003. The Survey of Drug Smuggling Seizures).
2004. Moscow: Federal Customs Service.
−
TKS.RU, “Sibirskie tamozhenniki protivostoyat narkotrafiku” (Siberian Border Guards
Confront
Drug
Trafficking),
26
June
2006,
http://www.tks.ru/cgi-
bin/text.pl?id=yandex&file=200606260011
−
Tendentsii nezakonnogo oborota narkotikov v Rossii v
2004 g. (Tendencies of Illegal Drugs Turnover in Russia
in 2004). 2005. Moscow: United Nation Durgs and
Crime Office.
− URALPRESS.RU. 2006. Ural'skaia tamozhnia provela
bolee 850 meropriyatiĭ, napravlennykh na bor'bu s
nezakonnym vvozom narkotikov (Ural Customs Service
Carried out More than 850 Actions against Illegal
Importation of Drugs). http://uralpress.ru/show_art.
phtm?id=95734, 27 June 2006.
1053
GÜNEY KAFKASYA’NIN JEOPOLĐTĐĞĐ VE BÖLGESEL GÜVENLĐK
ÖRGÜTLERĐ PROJELERĐ
Hatem CABBARLI
Azerbaycan Milli Meclisi
Enformasyon Analiz Şubesi’nin Müdür Yardımcısı.
cabbarlih@yahoo.com, hcabbarli@meclis.gov.az
ÖZET
Güney Kafkasya jeopolitik konumu nedeniyle asırlardır büyük devletlerin mücadele alanı olmuş ve bu özelliğini bugün de
korumuştur. Bölge doğal yapısı itibarıyla tarih boyunca halkların ve medeniyetlerin güneyden kuzeye, batıdan doğuya göç yolu
olmuştur. 20. yüzyılın başlarında Avrupa ve Rusya Güney Kafkasya’ya sahip olmak için mücadele etmiş ve bu mücadeleni Rusya
kazanmıştır. Yüzyılın sonlarına kadar bölge Rusya’nın kontrolünde kalmış, Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra ABD,
Avrupa devletleri, Rusya, Türkiye ve Đran bölge uğrunda yeniden mücadeleye başlamıştır. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından
sonra bölge ülkeleri bağımsızlıklarını ilan etseler de, genelde etnik temele dayalı sorunların ortaya çıkması bölgesel ve uluslararası
ortamı iyice germiştir. Bu sorunların halledilmesi için bölge devletlerinin liderleri ve bölgede çıkarları olan diğer devletler
bölgesel güvenlik örgütleri projeleri hazırlasalar da, halen ciddi netice elde edilmemiştir. Azerbaycan ve Gürcistan’ın Batı
güvenlik mekanizmasında yer almak isteseler de, Ermenistan Rusya ile askeri ve siyasi ilişkilerini geliştirmiş, BDT nezdinde
Ortak Güvenlik Antlaşması’na üye olmuştur. Bölgesel ve uluslararası girişimlerin devam etmesine rağmen, Güney Kafkasya’daki
sorunların hiç biri kalıcı çözüme kavuşmamıştır. Buna rağmen arayışlar devam etmektedir.
SUMMARY
The South Caucasus has been the field of rivalry between the big states for centuries and is the same today. Because of its
geographical location, the region was the path of migration for the nations and the cultures from the south to the north, from the west
to the east for many years. In the beginning of the 20th century, Europe and Russia struggled against each other for dominance in the
South Caucasus and Russia won it. The region remained under Russian control until the end of the century, but with the dissolution of
the Soviet Union, the USA, European states, Russia, Turkey and Iran reopened the struggle for the region. Despite the states of region
declared their independence after the collapse of the Soviet Union, the rise of the problems based on ethnicity intensified the regional
and international situation. The leaders of the regional states and other states, regional security organizations that have interests in the
region have prepared several projects, but there has been no serious result. Contrary to the efforts of Azerbaijan and Georgia to
integrate into the Western security framework, Armenia has developed its political and military relations with Russia, has become the
member of Joint Security Agreement within CIS. Despite the continuation of regional and international efforts, none of the problems
in the South Caucasus gained viable solution. Searches are still continuing.
Brzezinski’nin ‘Avrasya’nın Balkanları1’ olarak tanımladığı Güney Kafkasya, 20. yüzyılın
sonlarından itibaren bölgesel ve dünya gücü
olmak isteyen devletlerin mücadele alanı olmuştur.2 Karadeniz ve Hazar Denizi arasında yerleşen
bu bölge güney-kuzey, doğu-batı enerji ve ulaştırma hatlarının kesişmesi ve Hazar havzası enerji
kaynaklarına sahip olması bakımından büyük
önem taşımaktadır. Güney Kafkasya Asya kıtasında önemli jeopolitik konuma sahiptir ve bu özelliyi Sovyetler Biriliği’nin dağılmasından sonra
yeni bir ivme kazanmıştır. Bölge doğal yapısı itibarıyla tarih boyunca halkların ve medeniyetlerin
güneyden kuzeye, batıdan doğuya göç yolu olmuştur. Bu göçler Güney Kafkasya halklarının
siyasi tarihinin şekillenmesinde önemli etken
olmuş, var oluş ve bağımsızlık tarihinde derin
izler bırakmıştır.3 Trenin, Güney Kafkasya’nın kuzey Ortodoks imparatorluğu (Rusya) ve Orta
Doğu’da Müslüman devletler (Osmanlı ve Đran)
arasında tampon bölge ve mücadele alanı olduğunu ifade etmiştir. 4 1990’lı yıllardan sonra sadece bölge devletleri değil, kıta dışı devletler de
Kafkasya’da jeopolitik mücadelenin aktörleri olmuştur.
Bugün, bölge ile ilgili yapılan bütün araştırmalarda Güney Kafkasya’nın yalnızca coğrafi anlamda bir bütünlük arz ettiği vurgulanmaktadır.
Diğer bütün ölçütlere göre (sosyal, ekonomik,
siyasi, askeri ve kültürel), bölge farklı değerlere ve
felsefi anlayışa sahiptir. 1990’lı yıllardan itibaren
bölgedeki bu farklı değer ve felsefelerin uyumlaştırılması bölgesel işbirliğinin temin edilmesi ve
3
1
2
Z. BRZEZĐNSKĐ, The Grand Chessboard. American
Primacy and Its Geostrategic Imperatives (N.Y., 1997), p.
123-124.
Gyulşen PAŞAYEVA, ‘Sistema Regionalnoy Bezopasnosti
Yujnogo Kavkaza: Mifı i Realnost’, (Central Asia and
Caucasus, No: 1, (13) 2001), Bkz: http://www.cac.org/online/2001/journal_rus/cac-01/03.pashr.shtml
1054
4
Artak ARUTYUNYAN: ‘Đstoriko-Retrospektivnıy Analiz
Politiki Rossii na Yujnom Kavkaze’, (Yujnıy Kavkaz:
Problemı Regionalnoy Bezopasnosti i Đntegraçii, RAU,
T.1, No 1, 2004), Bkz: http://caucasus.rau.am/doc/
arutunyan.pdf,
Dimitri TRENĐN: ‘Đnteresı Bezopasnosti i Politika Rossi v
Kavkazskom Regione’, (Spornıye Qranitsı na Kavkaze,
der: Bruno Koppiters, Moskova, 1996), S. 103.
güvenliğin sağlanması bakımından çeşitli projeleri
üretilmiştir.5
Güney Kafkasya tarihsel olarak Osmanlı,
Rusya ve Đran’ın 6 mücadele alanı olmuş ve bu
devletler bölge üzerinde kendi kültürel ve siyasal
izlerini bırakmıştır.7 Son 300 yıllık tarih dikkate
alındığı zaman bölgenin kontrolü bu devletlerden
birinin elinde olduğu ve Ermenistan, Azerbaycan
ve Gürcistan’ın aynı güvenlik sistemi içinde
bulundukları taktirde güvenlik konusunda sorun
ortaya çıkmamış, bölgenin askeri ve güvenlik anlamında ikiye ayrıldığı zaman ise ciddi çatışmalar
yaşanmıştır. 18. yüzyılın başlarından itibaren Rusya’nın kontrolüne geçen Güney Kafkasya’da Rus
hâkimiyeti 1918–1920 yılları istisna olmakla 20.
yüzyılın sonlarına kadar (Aralık 1991) devam etmiştir. 1917’de imzalanan Brest-Litovsk Antlaşması gereğince Rusya’nın Güney Kafkasya’dan
çekilmesinden ve Rusya Genel Meclisi’nin, Bolşevikler tarafından dağıtılmasından sonra Kafkasya üyeleri 23 Şubat 1918’de ‘Mâverây-ı Kafkas Komiserliği’ni kurmuştur. Ama Mâverây-ı
Kafkas Komiserliği üyeleri arasında Kafkasya’nın
dış politikası konusunda ciddi anlaşılmazlıklar
ortaya çıkması üzerine, 22 Nisan 1918’de ‘Kafkasya Bağımsız Federe Devleti’ ilân edilmiş,
ancak anlaşmazlıkların devam etmesi sonucunda
27 Mayıs 1918’de Gürcistan, 28 Mayıs’ta ise
Ermenistan ve Azerbaycan bağımsızlıklarını ilan
etmiştir. Bölge 1920’de Bolşevik Rusya tarafından
işgal edilmiş ve 1991’e kadar Sovyetler Birliği
güvenlik mekanizmasında yer almıştır.
Sovyetler Birliği’nin dağılması ve bölgede üç
bağımsız devletin kurulması Güney Kafkasya’da
yeni ekonomik, askeri ve siyasi değerlerin oluşmasına neden olmuştur. 8 Bölge ülkeleri çeşitli
güvenlik sorunları ile karşılaşmış, bölgesel ve
uluslararası güvenlik teşkilatlarına üye olmaya ve
işbirliğini genişletmeğe çalışarak çözüm yolu
aramıştır. 9 Ermenistan özellikle ekonomik ve
5
6
7
8
9
PAŞAYEVA, ‘Sistema Regionalnoy Bezopasnosti...’,
Mikhail VOLOKHONSKĐY: ‘Tureçskiy i Đranskiy Faktorı
na Yujnom Kavkaze’, (Konfliktnıy Potençial i Proçessı
Transformaçii v Kavkazskom Regione, Kafkasya Araştırmaları Merkezi, Yayın: 4 (16), Moskova, Mayıs 2006), SS.
3-10.
Yujnıy Kavkaz: Naçionalizm, Konfliktı i Menşinstva, Bkz:
http://www.minorityrights.org/translated-pubs/South
Caucasus%5BRussian%5D.pdf
Gayk KOTANJĐAN: ‘Etnopolitologiya KonsensusaKonflikta: Civilizacionniy Aspekt Natsionalnoy Bezopasnosti’, (Moskova, Luç Yayınevi, 1990), SS. 104-120.
Hayk KOTANJIAN: ‘The South Caucasus: Developing A
Regional Security Architecture’, (NDU-SNSEE, 2004, The
‘Strategic Assessment of Central Eurasia’, research report
published by CACI and the Atlantic Council of the US
done at the request of the US Joint Chiefs of Staff in
February 2001), P. 56-71.
güvenlik konularında Rusya ile ilişkilerine önem
vermiştir.10
1980’li yılların sonlarından başlayarak günümüze kadar devam eden siyasi, askeri ve etnik
zemine dayalı yerel silahlı çatışmalar bölgenin
güvenliğini ciddi şekilde tehdit etmiştir. Bu sorunların halledilmesi için yapılan projeler, büyük
devletlerin bölgeye yönelik ekonomik, siyasi ve
askeri politikaları Güney Kafkasya’da bölgesel
güvenliğin önemini artırmıştır. Bu konuda çeşitli
projeler ileri sürülse de Güney Kafkasya’da bağımsızlık sonrası ortaya çıkan sorunların hiçbiri
çözüme kavuşmamıştır. Bu sorunlar şöyle sıralanabilir:
- Dağlık Karabağ11 (Azerbaycan-Ermenistan),
- Abhazya, Acaristan ve Güney Osetya12 (Gürcistan),
- Bölge devletlerinin Rusya ile ilişkileri13,
- Askeri kontrol, silah kaçakçılığı 14 ve güvenlik15,
10
Sergey MĐNASYAN: ‘Voenno-Politiçeskoe Sotrudniçestvo
Rossii i Armenii v Kontekste Problem Regıonalnoy
Bezopasnosti Yujnogo Kavkaza’, (Voronej Devlet
Üniversitesi Haberleri, Sosyal Bilimler Serisi, 2005, No 1),
S. 338.
11
Tigran BALAYAN: ‘Karabakhskaya Problema: Perspektivı
Vozobnovlenie Peregovornogo Protsessa’, (Yujnıy Kavkaz
Problemı Regionalnoy Bezopasnosti i Đntegratsii, Bilimsel
makaleler Toplusu, Cilt: 1, No: 1, Rusya-Ermenistan
Üniversitesi Yayını, Erivan 2004), SS. 90-99.
12
Svante E. CORNELL: ‘Autonomy as a Source of Conflict.
Caucasian Conflicts in Theoretical Perspective’, (World
Politics, Ocak 2002), S. 54, Georgiy JORJOLĐANĐ:
Đstoriçeskie
i
Politiçeskie
Korni
Konflikta
v
Abhazii/Gruziya, (Tiflis, Gürcistan Bilimler Akademisi
Yayını, Meçniereba Yayınevi, 2000), Pavel BAEV:
Russia’s Policies in the Caucasus, (Londra, The Royal
Institute of International Affairs, 1997), Dov LYNCH: The
Conflict in Abkhazia. Dilemmas in Russian ‘Peacekeeping’
Policy, (Londra, The Royal Insitute of International
Affairs, 1998), Taras ŞAMBA ve Aleksandr NEPROŞĐN,
‘Kak Vernut Suverenitet Abkhazii’, (Grajdanin Dergisi,
№1, 2004).
13
Fiona HĐLL ve Ömer TAŞPINAR: Rossiya i Turçia Na
Kavkaze: Sblijenie Radi Soxraneniya Status Kvo?, (Rusya
ve BDT Araştırmaları Programı, Ocak 2006), Bkz:
www.ifri.org/files/Russie/hilltaspinar_russe.pdf
14
Anna MATVEEVA: ‘Orujie i Voprosı Bezopasnosti na
Kavkaze’, Kavkaz Voorujen i Razobşen, (Der: Anna
Matveeva ve Duncan Hiscock, Çev: Maksım Pyaduşkin ve
Evgeni Zagaynov, Moskova, Şubat 2004), SS. 23-36,
Gagik AVAKYAN: ‘Armenia: Obespeçenie Spokoystiya’,
(Kavkaz Voorujen i Razobşen), SS. 37-50, Arif
YUNUSOV: ‘Azerbaydjan: v Ojidanii Peremen Pod
bremenom Đstorii’, (Kavkaz Voorujen i Razobşen), SS. 5172, David DARÇĐAŞVĐLĐ: ‘Gruziya: Zalojniça Orujiya’,
(Kavkaz Voorujen i Razobşen), SS. 77-114, Alan
PARASTAEV: ‘Severnaya i Yujnaya Osetiya: Starıye
Konfliktı i Novıye Trevogi’, (Kavkaz Voorujen i Razobşen), SS. 125-144, Maksim GVĐNDJĐA: ‘Abkhaziya: Problemı Bezopasnosti Saxranyayutsya’, (Kavkaz Voorujen i
Razobşen), SS. 115-124, Enver KĐSRĐYEV: ‘Dagestan:
1055
- Karadeniz’de sınırların kontrolü 16 (Gürcistan
örneği),
- Hazar Denizi’nin paylaşımı 17 (Azerbaycan,
Đran, Türkmenistan, Rusya ve Kazakistan örneği),
- Petrol boru hatlarının güvenliği 18(Hazar havzasında petrol üretimi ve güvenli bir şekilde
uluslararası piyasalara nakli. Bakü-Tiflis-Ceyhan,
Bakü-Erzurum, Bakü-Novorossiyk ve Bakü-Supsa
petrol boru hattı. Azerbaycan, ABD, Fransa, Đngiltere ve Rusya’nın petrol politikası açısından),
- Bölgesel bütünleşme ve işbirliği19
- Đki milyon civarında olan mülteciler sorunu20
1991’den sonra bölgede iki güvenlik örgütü
başat duruma gelmek için mücadele etmektedir.
Birincisi, Rusya’nın liderliğinde Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) Ortak Güvenlik Antlaşması
(OGA), ikincisi ise Amerika liderliğinde NATO.21
Sila v Balanse’, (Kavkaz Voorujen i Razobşen), SS. 145162.
15
Đvlian KHAĐNDRAVA: ‘Na Yujnom Kavkaze Presekayutsa Dva Vektora’, Bkz: http://www.regnum.ru/news/
armenia/708782.html (21. 09. 2006), Dimitriy KOSIREV:
‘Kto Otveçaet za Bezopasnost Postsovetskogo Prostranstva?’, Bkz: http://www.newsarmenia.ru/analytics/20060921/
41593416.html (21. 09. 2006)
16
Uluslararası Mücadelenin Yeni Odağı: Karadeniz, (Der:
Osman Metin ÖZTÜRK, Yalçın SARIKAYA, Platin
Yayınevi, Ankara 2005), Sinan OGAN: ‘Küresel Mücadelenin Yeni Rekabet Alanı: Karadeniz’, Bkz:
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=1&yazi=907
17
Hatem CABBARLI: ‘Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü’,
(Azerbaycan Dergisi, Sayı: 344, Yıl: 50. Eylül-Ekim
2002), SS… M. P. CROSSĐANT, Cynthia M.
CROSSĐANT: ‘The caspian Sea Status Despute:
Azerbaijani Prespectives’, (Caucasian Regional Stadies,
Vol: 3, No: 1, 1999), Rüstem MAMEDOV: ‘Mejdunarodno-Pravavoy Status Kaspiyskogo Morya Kak Pograniçnogo Ozera’, (Beynelhalk Hukuk, Bakü, No: 1), G.
NUGMAN, ‘Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü’, (Avrasya
Etüdleri, Đlkbahar 1998, Sayı: 13).
18
Voenno-Politiçeskaya Rasstanovka Sil v KaspiyskoÇentralnoaziatskom Regione, (Der: M. S. AŞĐMBAYEV),
Kazakistan Devlet Başkanlığı Stratejik Araştırmalar
Yayını, Almatı 2003,
19
Manvel SARKĐSYAN: Politiçeskie Problemı Kavkaza i
Armenii, (Ermenistan Milli ve Stratejik Araştırmalar
Merkezi Yayını, Erivan 1998), S. 11, Dina MALIŞEVA:
‘Konfliktı u Yujnıh Rubejey Rosii’, (Pro et Contra, Cilt 5,
No 3, Yaz) SS. 7-33, Laura BAGDASARYAN: ‘Sotrudniçestvo Stran Zakavkasya: Teoretiçeskie Rassujdeniya i
Praktiçeskie Protivoreçiya’, Bkz: http://www.ca-c.org/
online/2002/journal_rus/cac-02/12.bagru.shtml, Areşidze
MAMUKA: ‘Yujnıy Kavkaz: Regionalnaya Đntegraçiya’,
Bkz:
http://www.scirs.org/russian/analytic/round_one/
areshidze.htm
20
MAMUKA: ‘Yujnıy Kavkaz: Regionalnaya...’,
21
Bölgesel güvenlik örgütlerinin kurulması projeleri için bkz:
Buzan BARRY: ‘People, States and Fear’, (An Agenda for
International Security Studies in the Post-Cold War Era.
New York- London: Harvester Wheatsheaf, 1991), P. 186–
229, Bruno KOPPĐTERS: ‘Zaklyuçenie: Kavkaz Kak
Kompleks Bezopasnosti, (Spornıye Qranitsı na Kavkaze,
1056
Bölge için kurulması düşünülen güvenlik mekanizmaları bu veya diğer şekilde Ermenistan,
Azerbaycan ve Gürcistan’ı içine almaktadır. Güney Kafkasya’da güvenlik ve istikrarın sağlanamamasındaki en önemli nedenlerden biri de,
bölgede güvenliğin temin edilmesi için sadece
bölge ülkelerinin değil, büyük devletlerin de kendi
ekonomik, siyasi ve askeri çıkarları doğrultusunda
güvenlik mekanizması oluşturma çabalarıdır. 22
Başta Rusya olmak üzere, ABD ve Avrupa Birliği
bölgede kendi çıkarlarına uygun güvenlik sistemi
kurmaya çalışmaktadır. Azerbaycan ve Gürcistan
Batı sistemi-NATO güvenlik mekanizması ile
bütünleşmeye çalışırken, Ermenistan Rusya’nın
liderliğini yaptığı BDT Ortak Güvenlik Antlaşması güvenlik sistemi içinde kendine yer edinmeye çalışmaktadır. Bununla beraber Ermenistan,
NATO ile de ilişkilerini geliştirme çabası içerisindedir. Azerbaycan ve Gürcistan bölgesel ve uluslararası sistem ile siyasi ve ekonomik ilişkilerini
geliştirmeye çalışmış, Ermenistan ise siyasi ve
ekonomik ilişkilerinde Rusya’ya öncelik tanıyarak
bu sürecin dışında kalmayı tercih etmiştir.23
Bölgedeki etnik çatışmalar, güvenlik sorunları
ve işbirliği imkânları değerlendirilirken, bölge
barışı ve işbirliğinin sağlanması için meseleye
birbiri ile bağlantılı üç ayrı paradigmadan bakmak
mümkündür.
- Problemleri çözmek, güvenlik sistemi kurmak,
işbirliği ve entegrasyon çalışmalarını hızlandırmak,
- Toplum şuurunda işbirliği değerlerinin yer
edinmesine, karşılıklı güvenin sağlanmasına, korunmasına ve geliştirilmesine çalışmak,
- Bölgesel ve uluslararası güçlerin bölgeye yönelik çıkarlarını uyumlaştırmak ve küreselleşen
dünyada Güney Kafkasya’nın yerini ve rolünü
belirlemek.24
Ancak bölge sorunlarına bu tarz yaklaşım
kendi başına çözüm olamaz. Bu yaklaşımın bölge
devletleri ve halkları tarafından benimsenmediği,
Rusya, ABD ve Avrupa ülkeleri tarafından maddi
22
23
24
der: Bruno Koppiters, Moskova, Ves Mir, 1996), SS. 213–
225, Vladimir ZAKHAROV ve Nikolay SĐLAYEV:
‘Politika SŞA i NATO v Kavkaze: Vozmojnıye
Podsledstvie’, (Kafkasya Araştırmaları Merkezi, Yayın: 1
(3), Moskova, Ocak 2005), SS. 14-19
Bruno KOPPĐTERS: ‘Regionalnaya Sistema Bezopasnosti
Dlya Kavkaza’, (Kafkasya Araştırmaları Merkezi, Cilt: 5,
No 1-2, 2000), http://poli.vub.ac.be/publi/crs/rus/Vol5/
coppieters. htm
David ŞAHNAZARYAN: ‘Armeniya na Paroge 21-ogo
Veka’, (Nezavisimaya Gazeta, 27 Haziran 2001).
Graçya GALSTYAN: ‘Osnovı Regionalnoy
Bezopasnosti’, Bkz: http://www.scirs.org/russian/
analytic/round_one/galstyan.htm
ve manevi olarak desteklenmediği taktirde başarı
şansı oldukça düşüktür. Burada en ciddi sorun
bölge devletlerinin yaşadıkları sorunları soğukkanlı şekilde değerlendirmemeleri ve Güney Kafkasya’yı bir bütün olarak görememelidir. Diğer bir
neden ise, büyük devletlerin bölgeye yönelik
politikalarında farklı ekonomik, siyasi, askeri ve
kültürel değerlerin uygulanmasıdır.25
Son on beş yıldır bölgede yukarıda ifade
edilen sorunlar halen devam etse de, uluslararası26
ve bölgesel 27 örgütlerin, bölge 28 ve bölge dışı 29
devletlerin uygulamaya çalıştıkları barış projelerinin hiç biri başarıyla sonuçlanmamış, tam aksine
sorunlar daha da katmanlaşmıştır. Sorunların spesifik özelliği, bölge ve bölge dışı devletlerin farklı
yaklaşımları ve farklı çözüm modelleri önermeleri, devletler arasında karşılıklı güven ve taviz
verme anlayışlarının olmaması Güney Kafkasya’daki sorunların daha uzun zaman devam edeceğini
göstermektedir.
Bölgesel Güvenlik Örgütü Projeleri
Güney Kafkasya’da yaşanan sorunlar ve işbirliği perspektifleri bilim adamlarının, siyasetçilerin ve devlet adamlarının son onbeş yıldır çeşitli
açılardan tartıştığı ve bundan sonra da tartışılacağı
konulardır 30 . Özellikle bölgenin güvenliği konusunda yapılan değerlendirmelerde genelde Batı ve
Rusya yanlısı görüşler ortaya çıkmıştır. Bu görüşlerin ortak noktaları bölgedeki sorunları devletlerin toprak bütünlüğü çerçevesinde halletmekten
daha çok status quo’nun korunması şartıyla silahlı
çatışmaların başlamasına engel olmak veya ayrılıkçı rejimleri desteklemektir. Bu görüş özellikle
Dağlık Karabağ sorununun halledilmesinde belirgin şekilde hissedilmektedir.31
25
26
27
28
29
30
31
ABD ve Avrupa ekonomik ve siyasi düşünce bağlamında
Batı, Rusya geleneksel yayılmacı, Đran ise özellikle Azerbaycan’a yönelik doğu (dini) değerleri uygulamaya çalışmaktadır.
Birleşmiş Milletler (BM), Avrupa Güvenlik ve Đşbirliği
Teşkilatı (AGĐT), Avrupa Konseyi (AK).
Bağımız Devletler Birliği (BDT), Bağımsız Devletleri
Birliği Ortak Savunma Örgütü (BDBOSÖ).
Rusya, Đran ve Türkiye.
Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Đngiltere, Fransa,
Almanya ve Çin.
Akhvani KARAKHANYAN, ‘Problemı i Perspektivı
Yujno-Kavkazskogo Sotrudniçestva’, Bkz: http://www.
scirs.org/russian/analytic/round_one/karaxanian.htm
Moldova’da Rusya yanlısı Dnestr bölgesinde Eylül 2006
tarihinde yapılan ve Güney Osetya’da 12 Ekim 2006’da
yapılmasına karar verilen referandum sonuçlarını kabul
etmeyeceklerini bildiren Avrupa Konseyi, sözde Dağlık
Karabağ’da yapılan devlet başkanlığı, Parlamento ve yerel
seçimlerle ilgili görüş bildirmekten ziyade susmaya üstünlük vermiştir. Bkz: ‘Trekhstoronniy Plan Reşeniya Pridnestrovskogo Voprosa’, Analiz Belgesi, (Moldova, Ukrayna ve Romanya bilirkişi grupları tarafından hazırlanmıştır),
Kafkasya halklarının birlik ve beraberliğini
sağlamaya, bölgesel güvenliğin, barışın ve istikrarın korunmasına ilişkin ilk projeler 20. yüzyılın
başlarında hazırlanmıştır. Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan ve Kuzey Kafkasya halkları temsilcileri 1915’te Osmanlı’da bir araya gelerek Kafkasya Komitesi’ni kurmuştur. Lozan Konferansı’na temsilci gönderen Komite Gürcüler,
Azerbaycan Türkleri, Ermeniler ve Kuzey Kafkasya halklarından oluşan konfederasyon şeklinde
bir devlet kurulması için büyük devletlerden
yardım istemiştir. Ancak Birinci Dünya Savaşı ve
Rusya’da gerçekleşen Şubat 1917 Burjuva Devrimi ve 1920’de Bolşevik Rusya’nın Güney Kafkasya’yı işgal etmesi bu projenin gerçekleşmesine
engel olmuştur. 32 Güney Kafkasya’da Bolşevik
hâkimiyeti kurulduktan sonra 1922’de Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan ZSFSR’de (Zagafkazskoy Sovetskoy Federatıvnoy Soçialistiçeskoy
Respubliki, Zagavkaziya Sovyet Federativ Sosyalist Cumhuriyeti-ZSFSC) birleşmek için görüşmelere başlamıştır.
Aynı yıl Aralık ayında
ZSFSR’ın kurulma çalışmaları tamamlanmış ve
Birinci Zakavgaziya Şurası Kurultayı’nda Zagavgaziya Sovyet Federativ Sosyalist Cumhuriyeti’nin kurulması hakkında karar alınmıştır. 33
ZSFSR’in kurulması formaliteden ileriye gidememiş, Güney Kafkasya’nın ekonomik ve güvenlik
meseleleri yine de Moskova’dan halledilmiştir.
32
33
Budapeşte,
Kişinev,
Kiev,
Ocak
2006,
Bkz:
www.carnegie.ru/en/pubs/books/9802doklad_
Prednistrovie.pdf, Pavel BURNĐSTOV, ‘O Nekotorıkh
Podkhodakh
k
Ponimaniyu
Rossiysko-Gruzinskikh
Otnoşenii’, (Konfliktnıy Potençial i Proçessı Transformaçii v
Kavkazskom Regione, Kafkasya Araştırmaları Merkezi,
Yayın: 4 (16), Moskova, Mayıs 2006), SS. 11-17, G.
HANSEN: ‘Humanitarian Action in the Caucasus: A Guide
for Practitioners’, (Humanitarianism and War Project, and
Local Capacities for Peace Project, Watson Institute, Brown
University, Providence RI, 1998), S.N. Macfarlane
MINEAR, L. and S. SHENFIELD: ‘Armed Conflict in
Georgia: Case in Humanitarian Action and Peacekeeping’,
(Providence, Watson Institute, Brown University, Occasional Paper no. 21, 1996), ‘Referendum o Nezavisimosti
Yujnoy Osetii Naznaçen na 12 Noyabrya’, Bkz:
http://www.analitika.az/articles.php?item_id=20060911053
359926&sec_id=25,
G.P.
LEJAVA:
Abkhaziya:
Anatomiya Mejnaçionalnoy Napryajennosti, (ÇĐMO,
Moskova, 1999), Stanislav LAKOBA, Abkhaziya Posle
Dvukh Đmperii, XX-XXI VV, (Moskova, Materik Yayınevi
2004), Mikhail DELYAGĐN, ‘Referendumı Pro Zapas’,
Bkz:
http://www.globalaffairs.ru/
article/0/6106.html
(13.09.2006), Andrey FEDORUK, ‘Lovuşka po
Sosedstvu’, Bkz: http://www.globalaffairs.ru/articles/
6099.html (12.09.2006),
Edişer HOŞTARĐYA-BROSSE, ‘Kavkazskiy Politiçeskiy
Uzel v Proşlom i Nastoyaşem’, (Central Asia and Caucasus,
Đsveç, 2001, No: 5, (17)), SS. 80—86.
Đstoriya Armyanskogo Naroda, Bkz: http://www.armenica.
wizard.am/Hystory/history22.html
1057
Kafkasya ülkelerinin, güvenlik mekanizmaları
olarak bilinen BDT Ortak Güvenlik Antlaşması,
NATO Barış Đçin Đşbirliği Programı’nda 1994,
GUUAM ve başka örgütlere üye olması Kafkasya’da yaşanan sorunların halledilmesi için
yeterli olmamıştır. Bu sorunların çözülmesi ve
bölgenin ekonomik olarak kalkınmasını sağlamak
için bütün Kafkasya ülkelerinin kabul ettikleri bir
güvenlik doktrinin hazırlanması ve uygulaması
ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Ancak günümüzde Kafkasya’da oluşan ekonomik, siyasi ve askeri kutuplaşma göz önünde bulundurulduğunda, böyle bir
doktrin üzerinde anlaşma sağlanmasının imkânsız
olduğu görülmektedir. Büyük devletlerin Kafkasya’daki çıkarları da dikkate alındığında, Kafkasya’nın güvenliği artık bölgesel bir sorun olmaktan
çıkmış ve uluslararası bir boyut kazanmıştır 34 .
Rusya, Kafkasya’daki son kalesi Ermenistan ile
ekonomik, siyasi ve askeri ilişkilerini en üst düzeye çıkarmak azminde; ABD, Hazar enerji kaynaklarının kontrolünü sağladıktan sonra askeri ve
siyasi olarak bölgeye yerleşmek istemekte; AB
ülkeleri de bu pastadan kendilerine düşen payı
almak için mücadele etmekte; Türkiye ilk yıllarda
‘Adriyatik’ten Çin Seddi’ne’ deyimini öne çıkararak kendine yer edinmeye, Đran Azerbaycan ve
Orta Asya devletlerinde dini ve ekonomik olarak
yerleşmeye çalışmıştır.
1980’li yılların sonlarından itibaren Kafkasya’da Azerbaycan ve Ermenistan arasında yaşanan
Dağlık Karabağ, Ermenistan-Gürcistan arasında
Cevaheti ve Gürcistan’da Abhazya ve Güney
Osetya sorunları bugün de devam etmektedir. Bu
sorunların ciddiliği ve özellikle Rusya’nın olaylara
yön verme imkânları henüz azalmamıştır. 1980’li
yılların sonlarında Sovyetler Birliği’nde gelişen
ekonomik ve siyasi olaylar sonucunda, Rusya’nın
Kafkasya’daki etkisi azalmaya başlamıştır. Ancak
özellikle, Kasım 1993’te kabul edilen Rusya’nın
askeri doktrininde savunma alanındaki işbirliği
önceliğinin, BDT ülkelerine ve BDT içindeki
kolektif savunma mekanizmalarına verilmesi ve
BDT ülkelerindeki yerel silahlı çatışmaların, Rusya
için en önemli tehdit niteliği taşıdığının ifade
edilmesinden sonra, Rusya eski Sovyet cumhuriyetlerini BDT’ye üye olmaları için zorlamaya
başlamıştır. Doktrinde kullanılan bu ve benzeri
ifadeler, Rusya’nın ‘yakın çevresine’ yöneldiğini,
eski SSCB coğrafyasını kendi ulusal güvenlik sahası olarak değerlendirdiğini ortaya koymuştur.35
34
35
Đda Nikolayevna KUKULĐNA, ‘Problemı Bezopasnosti v
Çernomorsko-Kaspiyskom Regione’, (Mirovaya Ekonomika i Mejdunarodnıye Otnoşeniya, Moskova 2002, No:
1), SS. 90-97.
Osman Metin ÖZTÜRK, Rusya Federasyonu Askeri
Doktrini, ASAM Yayınları, Ankara 2001, Rusya-Ukrayna
Araştırmaları Dizisi–2, S. 36.
1058
Kafkasya devletlerinin ulusal güvenlik anlayışı bu devletlerin birbirinden kaynaklanan tehdit
algılamalarına dayanmaktadır. Bu devletler sınırlarından uzakta yerleşen büyük devletler tarafından işgal edilme tehlikesi ile değil, direk sınır
komşuları ile yaşadıkları siyasi ve askeri sorunlar
itibarıyla tehdit algılamaktadır. Ermenistan, asılsız
ve tarihi gerçekleri yansıtmayan 1915 olaylarına
istinaden Türkiye’den duyduğu güvenlik endişesini öne çıkararak kendisinin revizyonist politikasını gizlemeye çalışmıştır. Ermenistan’ın Azerbaycan topraklarını işgal etmesinde Rusya’nın Ermenistan’ı ekonomik, siyasi ve askeri açıdan desteklemesi, Ermenistan’ın Rusya ile askeri ve ekonomik anlamda bütünleşme sürecini başlaması üzerine, Azerbaycan ve Gürcistan Rusya ve Ermenistan’ı bölgesel güvenliği ve istikrarı tehdit eden
devlet olarak görmüştür.
Bölgesel güvenliğin sağlanmasında en büyük
engel Ermenistan’dır. Zira bu devlet bağımsızlık
sürecinde Azerbaycan topraklarının % 20’sini
işgal etmiş, Gürcistan’ın Cevaheti bölgesinde yaşayan Ermenilerin ayrılıkçı faaliyetlerini desteklemiş, Türkiye’yi sözde Ermeni soykırımı ile
suçlamış, toprak ve tazminat talep etmiştir.
Rusya’nın uluslararası terörizmle mücadeleyi
gerekçe göstererek Gürcistan’a askeri müdahalede
bulunması ihtimali ve Panki vadisi konusunda
Rusya’nın Gürcistan’a uyguladığı ekonomik, siyasi ve askeri baskı, Rus savaş uçaklarının ‘yanlışlıkla’ Gürcistan’ı bombalaması bu ihtimalin pratikte uygulanmasının mümkün olduğunu göstermiştir. Her ne kadar Azerbaycan terörle mücadele
konusunda Rusya ile işbirliği yapmayı kabul etse
de, Rusya’nın Azerbaycan’a karşı izlediği politikada olumlu bir gelişmenin olduğunu söylemek
mümkün değildir.
Kafkasya’da yaşanan bütün bu sorunlara paralel olarak, bölge devletleri ve diğer büyük devletler bu sorunların halledilmesi için çeşitli projeler üretmiştir. Bu projelerin başlıca amacı bölgedeki sorunları kalıcı bir barış anlaşması ile
halletmek, bölgenin ekonomik ve sosyal hayatında
gelişmeyi sağlamak ve en önemlisi ise kendilerinin bölgeye yönelik ekonomik politikalarını rahat
bir şekilde uygulayabilecekleri bir ortamı oluşturmaktır.
Bu projelerden ilki 1993’te Gürcistan Devlet
Başkanı Eduard Şevardnadze tarafından ‘Kafkas
Evi’ adı altında ileri sürülen ve daha sonraki
yıllarda ‘Barışçıl Kafkas Đçin’ adıyla bilinen projedir.36 Bölgenin askeri, siyasi ve ekonomik sorun36
Ruben ŞUGARYAN: ‘Stabilnost Na Kavkaze: Vosem
Printsipov
Regionalnogo
Sotrudniçestva’,
Bkz:
larının Kafkasya ülkeleri arasında görüşmeler yolu
ile halledilmesini öngören bu proje diğer devletler
tarafından olumlu karşılanmasına rağmen, hiçbir
ülke görüşmelere başlama iradesini göstermemiştir.
1996’da Şevardnadze ve Aliyev arasında
‘Barışçıl Kafkasya Đçin Pakt’ imzalanmıştır 37 .
Ancak bu projede de Rusya dışlandığı için, bölgede bu şekilde gruplaşma veya sorunların çözümü için böyle bir mekanizma oluşturulması çabaları Rusya’yı tedirgin etmiştir. Kafkasya ülkeleri
liderlerinin 3 Haziran 1996’da Kislovodsk’ta yapılan toplantısında Çeçen temsilciler bölgesel güvenliğin sağlanması için AGĐT benzeri bir mekanizma kurulmasını ve uluslararası statü verilmesini teklif etmiştir. Ancak ‘Barışçıl Kafkasya
Đçin’, projesi konusunda hiçbir gelişme sağlanmamıştır. Bu durumu, devletlerin bölgesel güvenlik
anlayışını farklı şekillerde yorumlamaları ile
açıklamak mümkündür. Ermeni siyasileri bölgesel
sorunların halledilmesi için Rusya ve Đran’ın
katılımını şart olarak koşmalarına rağmen, Gürcistan, Đran’ın bölgesel sorunlara müdahale etmesine
karşı çıkmış ve onun yerine ABD’yi tercih etmiştir. Aynı zamanda Gürcistan ve Azerbaycan da
Rusya’ya mesafeli davranmaya çalışmıştır. Bununla da Azerbaycan ve Gürcistan toprak bütünlüğünü korumak, NATO ve ABD yardımları ile
ekonomik ve askeri sorunlarını halletmek istemiştir.
Bölgesel güvenliğin sağlanması konusunda bir
diğer proje ise Azerbaycan eski Devlet Başkanı
Haydar Aliyev tarafından AGĐT’in 1999’da yapılan Đstanbul Zirve toplantısında ‘Güney Kafkasya’da Güvenlik Paktı’ adı ile açıklanmıştır. Bu
projede terörizme karşı mücadelenin güçlendirilmesi, yabancı askeri birliklerin Kafkasya’ya konuşlanmasının ve ayrılıkçı grupların faaliyetlerinin
yasaklanması, etnik gruplara baskı uygulanmasının yasaklanması ve bölgesel ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi öngörülmüştür.38
Bölge devletlerinin yanı sıra ABD de bölgesel
güvenliğin sağlanması için bazı girişimlerde bulunmuştur. ABD Dışişleri Bakanı Madeline
Ollbrayt 1999’da ‘Kafkasya Ekonomik Forumu’
adlı bir proje ileri sürmüştür. Ancak bu proje de
uygulamaya konmamıştır.39
37
38
39
http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac01/01.shugr.shtml
Jegneti KONSTANTĐN: ‘Neskolko Soobrajeniy po Problemam Regionalnoy Bezopasnosti Yujnogo Kavkaza’, Bkz:
http://www.scirs.org/russian/analytic/round_one/zgenti.htm
Dina MALIŞEVA: ‘Problemı Bezopasnosti Na Kavkaze’,
Bkz: http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-01/
05.malishr.shtml
ŞUGARYAN: ‘Stabilnost Na Kavkaze...’,
Bölge devletlerinden Ermenistan’ın Dışişleri
Bakanı Vardan Oskanyan, 15 Mart 1999’da Đngiltere Kraliyet Enstitüsü’nde yaptığı bir görüşmede
Kafkasya’da güvenliğin ve istikrarın korunması ve
Avrupa ile bütünleşmenin sağlanması için ‘Bölgesel Güvenlik ve Đşbirliği Paktı’ kurulması gerektiğinden bahsetmiştir. 40 Bu projeyi Ermenistan
Devlet Başkanı Robert Koçaryan AGĐT’in Đstanbul Zirve toplantısında yeniden gündeme taşımasına rağmen taraflar arasında uzlaşma sağlanamamıştır.
Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan temsilcilerinin 20 Haziran 2000’de yapılan Moskova
toplantısında Oskanyan, Güney Kafkasya devletlerinin Rusya ile diyaloglarının ve güvenlerinin
sağlanması için 3+1 (Güney Kafkasya Cumhuriyetleri+Rusya) çerçevesinde iki yılda bir toplanabileceklerini ifade etmiştir. Kafkasya G8’i de
olarak da tanımlanan 3+3+2 (Güney Kafkasya
Cumhuriyetleri+Rusya, Türkiye, Đran+ABD ve
AB) 41 proje, bölgesel ve uluslararası alanda değerlendirilse de, uygulanma şansı bulmamıştır.
Güney Kafkasya’nın güvenliğini etkileyen en
önemli nedenlerden biri de bölgeye büyük miktarda silah toplanması ve kanunsuz silahlı birliklerin oluşmasıdır. Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra bölgede kontrol edilemeyen bölücü
gruplar çok sayıda ağır silahlara sahip olmuştur.
1993’te Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin etnik
çatışmaların yaşandığı bölgelere silah gönderilmesini yasaklayan karar imzalamasına rağmen,
Ermenistan ve Gürcistan’da konuşlanan Kafkasya’daki Rus Ordu Grubu, bölgedeki bölücü gruplara silah temin etmiştir.42
Son on yıldaki siyasi ve askeri gelişmeler ve
günümüzdeki durum göz önünde bulundurulduğunda Kafkasya’da güvenlik ve istikrarın sağlanması için yeni projelerin hazırlanacağı söylenebilir. Ancak yeni projelerin başarılı olacağını iddia
etmek mümkün değildir.
40
41
42
Hasan KANBOLAT ve Gökçen EKĐCĐ: ‘21. Yüzyıl
Başında Kafkasya’da Đşbirliği Arayışları ve Ekonomik
Boyutları’, (Jeo Ekonomi, Cilt: 2, sayı: 2-3, Yaz/Sonbahar
2000), SS. 31-3
The Russia Journal, Bkz: http://www.russiajournal.com/
start/politics/article_67_3106htm
MALIŞEVA: ‘Problemı Bezopasnosti...’,
1059
BRICOLAGING FEAR AND MAPPING MITH FOR A NEW WORLD DISORDER
Giovanni ERCOLANI*
* Dr. Giovanni Ercolani, is lecturing on “Global Terrorism” and “Peacekeeping and International Conflict Resolution”
on behalf of the “United Nations Institute for Training and Research-UNITARPOCI”, at the Nottingham
Trent University (UK) and at the “Università Telematica delle Scienze Umane”, Roma (Italy).
Sep. 11, 2001 can be seen even as the very the
moment that inaugurated a new narrative to
interpret the history to come.
Concluding his book “The World is Flat”,
Thomas Friedman consider two dates as the most
important and opposite moments of the process of
globalization: 11/9 and 9/11.
The first one: 9th November 1989, the fall of
Berlin’s Wall, stands for what was considered as
the starting point to imagine the possibility for the
world to become a different place, viz. the
moment of the “creative imagination”.
On the opposite side we find 11th September
2001, the dramatic moment of the “destructive
imagination”1.
But in the same period of time (1989-2001)
other interpreters have tried to represent the move
from the moment of the creative imagination to
the one of the destructive imagination.
Like this, from the picture of the “last man” of
Fukuyama2 living in a peaceful a-historical island
surrounded by history, we have moved to the dark
“astrological forecasts” of Huntington 3 , envisaging a return to tribal wars motivated by the
ancestral defence of our owns totems.
Between these contenting narratives, the
moment of the New World Order inaugurated in
Sept 1991 by the American President Bush senior,
definitely sounds naïve and abject.
Naïve and abject, because based on the myth
that liberalism, as a new secular material religion,
would replace the human mystical believes of
billions of people still living in the “Land of
History”.
A human arrogant tentative: to raise oneself to
the same level of the Greek Gods, and insert the
“kosmos” inside the “chaos”, the order inside the
disorder.4
Unfortunately, as history always shows, all
these a-genealogic “great expectations” were rooted
in the ashes of a “Dangerous Peace”5 where the
constant of “conflict” was remerging after the
variable of the “soviet communism” threat.
Thus, at the same time that the First Gulf War
and the conflict in Bosnia saluted the dawn of a
“new world security disorder”, the supposed Bin
Laden’s6 “fatwa”, and the emergence of the threat
of a post-modern terrorism7, were contributing to
impose new players and new rule to old
confrontations.
This link between creative-destructive imagination, chaos-kosmos, and the war on terror that
has followed the Sept 11, 2001, terrorist attacks,
all together have produced a tale that has been
replacing, with clear call to an ever present
confrontation between good and evil, the narrative
vacuum left by the “threat deficit”.
This has been perceived very clearly by
different political leaders eager to “appear pious,
faithful, humane, honest and religious” and has
provided them with a new psychological magic
wand.
Just to put in practice some of the Machiavelli’s receipts.
Of course, and it comes logically, all the
narratives that have followed the terrible terrorist
attacks have replaced all those old discourses that
were linking the production-sensation of fear to an
interpretation of the world has a geopolitical
territory divided between “us” the goods, and the
“others”, of course the bad (communists).
But even the chancing of costumes, the
Manichean aptitude has remained the same: at the
1
4
2
3
Thomas Friedman, The World is Flat, London: Penguin
Books, 2005, pp. 441-443.
Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man,
London: Penguin Books, 1993.
Samuel P. Huntington, “The Clash of Civilizations?”,
Foreign Affairs, Summer 1993, Volume 72, Number 3, pp.
22-49; Samuel P. Huntington, Lo scontro delle civiltà,
Milano: Garzanti, 1997.
1060
5
6
7
Miguel Leon-Portilla, “Entre el cosmos y el caos”, El Paìs,
12 de marzo de 2007.
Alpo M. Rusi, Dangerous Peace, Oxford: Westview Press,
1998.
Bernard Lewis, “License to kill: Usama bin Ladin’s
declaration of Jihad”, Foreign Affairs, Nov/Dec 1998.
Walter Laqueur, “Postmodern terrorism”, Foreign Affairs,
Sep/Oct 1996.
end it is a very old story that repeats itself in its
own continuity to interpret the reflected reality
through the interpretation of a book or a narrative
voice.
It is like in a theatre of the shadows: we hear
voices and we perceive the indefinite contours of
the actors, and so captured by the narrative, we
forget that at the same time we have been
manipulated, and called to take part in the parody.
All these narrative voices, hidden by a curtain,
itself woven of legends, have invented a language
with its own words, a language to pre-interpret the
reality: the language of the “war on terror”.
Words have a tremendous power and through
this language we have been transported and
enclosed in a defined country, a land, using
Friedman’s dictionary, capable only of “destructive imagination”, a schizoid paranoia.
But if we were asked to spot in a map this
“parody-language-country”, its location won’t be
found “somewhere in La Mancha, in a place
whose name I do not care to remember”.
Unfortunately this place, this “world of words”
(wor-l-d), slowly and in a very subtle way has take
place in our brain.
A language which solidifying has entrapped
our perceptions of reality and the very capacity
that our brains have to make mental free
combinations.
Through this language we have been
transported in a dimension between the looking
glass of Alice and the Velazquez’s canvas “Las
Meninas”
It is a country situated between the “Mirror of
the Beginning” and the “Mirror of the End”, and at
the same time a country that begins from the End.
The main gate of access of this hypothetical
medieval city is named the “End’s Gate”.
And we should start our trip like incredulous
readers from the End, and twist all the
combinations we will find in our paths.
As Prof Colin Gray is repetitive in quoting
Clausewitz that “war is nothing but a duel in large
scale” and that the future of warfare will be driven
by Thucydides’ “fear, honor, and interest”8, I will
use his same quotations, twist them, and reverse
them in the attempt to demonstrate the non
innocence of the narrative voices.
Like the actors in the Calderon de la Barca’s
play “The Great Theatre of the World” retain their
characters even after the conclusion of the
representation, at the end the only one left to have
been manipulated is the spectator lost between two
mirrors.
In this “war on terror” that has became a
libretto for a baroque play I will try to extrapolate
from overlapping narratives the constant thematic
and use the same discourses to draw a
geographical map where, in this very reversed
order, the “duel is war” and “interest, honor and
fear”, have a dangerous real place.
With the aim to provide some answers to the
typical notion of security:
• What is being secured;
• What it is being secured against;
• Who provides security;
• And what methods can be undertaken to
provide it;
I will focus on the role of narrative in
constructing both power relations and geopolitical
territory of fear.
But before crossing the “End’s Gate” I will
ask you to consider a note Charles Dickens wrote
to Edgar Allan Poe regarding a particular
“mechanism of writing”, a mechanism to produce
a narrative, a mechanism, which in our hands will
be used to deconstruct meta-discourses:
“Are you aware that Godwin wrote his 'Caleb
Williams' backwards? He first involved his hero in
a web of difficulties, forming the second volume,
and then, for the first, cast about him for some
mode of accounting for what had been done.’”9
Thus, employing a simple mental approach:
reading backwards both the narrative of the War
on Terror and Thucydides’ “fear, honor, and
interest” motivation for war, and taking in mind
the fraudulent discourses that motivated the War
on Terror in Iraq, I would like to answer the first
question “what is being secured”, quoting a very
recent article from the International Herald
Tribune.
“A new oil law set to go before the Iraqi
Parliament this month would - if passed - go a
long way toward helping the oil companies
achieve their goal. The law would take the
majority of Iraq’s oil out of the exclusive hands of
the Iraqi government and open it to international
oil companies for a generation or more. (…) Since
the invasion of Iraq, the Bush administration has
been aggressive in shepherding the oil law toward
passage. (…) The law would transform Iraq’s oil
industry from a nationalized model closed to
8
9
Colin S. Gray, Another Bloody Century, London:
Weidenfeld & Nicolson, 2005.
Egdar Allan Poe, Ensayos y Criticas, Madrid: Alianza,
1973, p. 65.
1061
American oil companies into a commercial
industry that is fully open to all international oil
companies. (…) The Iraq National Oil Company
would have exclusive control of just 17 of Iraq’s
80 know oil fields, leaving two-thirds of know –
and all of its as yet undiscovered – fields open to
foreign control. (…) Iraq’s five trade union
federations, representing hundreds of thousands of
workers, released a statement opposing the law
and rejecting ‘the handing of control over oil to
foreign companies, which would undermine the
sovereignty of the state and the dignity of the Iraqi
people.’”10
With the clear purpose to answer all the above
questions and the intent to prove my approach, I
will start analysing chronologically the discourse
of the US National Intelligence Council, the new
US plan for the “Long War”, the advertisement of
one of the leading oil companies, and finally the
concept of jihad according Bin Laden. Most of
them discourses initiated before Sep. 11.
In overlapping the different narratives I will
be able to drawn the territory of a Regional
Security Complex which not only overlaps with
the vital interests of NATO’s countries but its
perimeter is larger then the very geographical
representation of NATO itself.
Due the constant and rising importance
represented by energy resources, I will try to
demonstrate that, even if the global war on terror
represents a novelty in our perception of history of
the last decades, at the last NATO Summit we
have witnessed the tentative to replace the war on
communism with this new threat of terrorism,
with the political purpose to construct consensus
for future Alliance operations.
But despite this tentative of bricolaging fear,
at the very end of my tentative to deconstruct the
narrative of the “war on terror”, energy emerges as
the most important geostrategic and geoeconomic
challenge of our time, and more lasting and more
important than terrorism.
Only at the very End the manipulation of the
Beginning will be clear, and taking off the magic
curtain the very nature of the “actors-authorsbricoleurs” will be revealed.
Welcome to “The Great Theatre of the Wor-l-d”
1. The American National Intelligence
Council narrates the World
The first tentative to narrate the future of the
world was approached by the American National
Intelligence Council, in three studies:
10
Antonia Juhasz, “Whose oil is it, anyway?”, International
Herald Tribune, March 14, 2007.
1062
“Global Trends 2010” 11 (November 1997);
“Global Trends 2015” 12 (December 2000);
“Mapping the Global Future” 13 (December
2004).
Summarizing all the three of them, I can say
that, since 1997, the constant worries of the USA,
already confirmed into two editions of the “US
National Security Strategy” (2002 and 2006), have
been concentrated on:
• The emergence of new rising powers: China
and India;
• The trends of Population’s growth: world
population will increase by 1.2 billion to over 7
billion by 2010. About 95% of this growth will be
in developing countries. While Europe, Russia and
Japan are defined as “Aging Powers”;
• Energy resources: Growing populations and
per capita income will drive the demand for more
energy, particularly as the Chinese and Indian
economies expand. By 2010 the world will require
added production of petroleum on the order of
what OPEC produces now.
• Security: internal conflicts will pose the most
frequent threat to stability around the world.
Interstate wars will grow in lethality due to the
availability of more destructive technologies. The
international community will have to deal with the
military, political, and economic dimensions of
the rise of China and India and the continued
decline of Russia. (…) Internal conflicts will
occur most frequently in Sub-Saharan Africa, the
Caucasus and Central Asia, and parts of south and
Southeast Asia, Central America and the Andean
region. (…) States with poor governance; ethnic,
cultural, or religious tensions; weak economies;
and porous border will be prime breeding grounds
for terrorism. (…) Between now and 2015 terrorist
tactics will become increasingly sophisticated and
designed to achieve mass casualties.
It is interesting because according the NIC,
“The interests of Russia, China and India – as well
as of Iran and Turkey – will intersect in Central
Asia. The states of that region will attempt to
balance those powers as well as keep the United
States and the West engaged to prevent their
domination by an outside power. The greatest
danger to the region, however, will not be a
conflict between states, which is unlikely, but the
corrosive impact of communal conflicts and
political insurgencies, possibly abetted by outside
•
•
•
11
12
13
Global Trends 2010 at: http://www.cia.gov/nic/special_
globaltrends2010.html;
At: http://www.cia.gov/cia/reports/globaltrends2015/index.html;
At http://www.cia.gov/nic/NIC_globaltrend2020.html#contents;
actors and financed at least in part by narcotraffickers.”
If we look at the map of the “War in Terror”
we see a vast region that stretches from the
borders of Turkey to the border of China.
2. The process of adapting narrative: from the
“War on Terror” to the “Long War”
At the 42nd Munich Conference on Security
Policy 14 (February 2006), the US Secretary of
Defence Donald Rumsfeld, explained his country’s
defence posture, laying out his country’s military
and political agenda for the upcoming years.
The new plan, which the Pentagon describes
in the preface as “The Long War”, replaces the
“war on terror”.
The new plan envisages “long-duration,
complex operations involving the US military and
the internationals partners, waged simultaneously
in multiple countries around the world.”15
This document, known as the “Quadrennial
Defence Review”16 (QDR) foresee a “struggle to
be fought in dozens of other countries
simultaneously and for many years to come”. The
emphasis switches from large-scale conventional
military operations, such as the 2003 invasion of
Iraq, towards a rapid deployment of highly
mobile, often covert, counter-terrorist forces.
The Pentagon does not pinpoint the countries
it sees as future areas of operations but they will
stretch beyond the Middle East to the Horn of
Africa, North Africa, central and south-east Asia
and the northern Caucasus.
This new doctrine will be based on:
• An unconventional approach: big investments
will be made in signal and human intelligence
gathering – spies on the ground and a push will
also be made to improve forces’ linguistic skills,
with and emphasis on Arabic, Chinese and Farsi;
• On the effort to build partnership: with the
main aim to dissuade any military competitor from
developing disruptive capabilities that could
enable regional hegemony or hostile action against
the US and friendly countries;
• On the pursue of the following priorities:
• Defeating terrorist networks;
• Defending the homeland in depth;
• Shaping the choices of countries at strategic
crossroads;
• Preventing hostile states and non-state actors
from acquiring or using weapons of mass
destruction.
• The practical use of “Lawrence’s legacy”: as
the US forces will be engaged in irregular warfare
around the world, using “an indirect approach”,
they should build and work with others, and seek
“to unbalance adversaries physically and psychologically, rather then attacking them where they
are strongest or in a manner they expect to be
attacked”.
After only few days from the publication of
the QDR, the U.S. Department of State, started to
offer scholarship to American citizens students of
“critical languages: Arabic, Bengali, Hindi,
Punjabi, Turkish and Urdu”17.
3. The oil companies’ narratives: constructing
geopolitical perceptions through
advertisement
Hitherto we have seen how the major world
power is reshaping a huge geographical space on
the premise of its own “national security” and
“national interest”.
But this “geopolitical imagi-nation”, using a
“Critical Geopolitics” 18 approach, is fed not only
by state-authors-actors.
Thus the “enemy’s perception” (fear) is
created for the “village audience level” 19 using
movies, the called CNN factor, cartoons, music,
and even advertisements.
“War is the continuation of TV by other
means” suggest us the Uruguayan writer Eduardo
Galeano20, and here the tele-marketing approach is
clear enough.
If we were to give credit to one of the most
spread theory that the real motivation behind the
current Iraq war is oil, and not the War on Terror,
then in this case I suggest analysing the
advertisements of oil companies.
After all, in spite of Helen’s beauty, may be
behind of Troy’s war (honor) there were other
hidden motivations (villain interests) not so highs
17
18
14
15
16
At http://www.securityconference.de;
Simon Tisdall, Ewen MacAskill and Richard NortonTaylor, “Special Report: America’s Long War”, The
Guardian, February 15, 2006, at http://www.guardian.co.
uk/frontpage/story/0,,1710030,00.html;
At http://www.defenselink.mil/qdr/;
19
20
At http://www.caorc.org/language/index.html.
Gearòid O’ Tuathail, Critical Geopolitics, London:
Routledge, 1996; Gearòid O’ Tuathail and Simon Dalby
eds., Rethinking Geopolitics, London: Routledge, 1998.
Klaus Dodds, Global Geopolitics, Harlow: Pearson, 2005,
p. 95.
Eduardo Galeano, Patas Arriba – La escuela del mundo al
reves, Madrid: Siglo XXI de Espana Editores, 2004, p.
279.
1063
to the noble ears of the audience captured by the
narrative of the blind Homers.
In July 2005 Chevron publishing a clear
advertisement on the Wall Street Journal, the
Economist, and the Financial Times, was
admitting the “Peak Oil” 21: “It took us 125 years
to use the first trillion barrels of oil. We’ll use the
next trillion in 30”22.
Exxon/Mobil too, after few days admitted the
same “Peak Oil”.
Chevron continued in the following months
with further advertisements:
• “the world consumes two barrels of oil for
every barrel discovered”;
• “Russia, Iran and Qatar have 58% of the
world’s natural gas reserves. The U.S. has 3%.”;
• “Over half the world’s oil lays in five
countries”;
• “There are 193 countries in the world. None
of them are energy independent. So who’s holding
whom over a barrel?”
If we had to overlap the NIC’s reports, the
“2006 QDR”, and the U.S. Department of State’s
scholarships, clearly in front of us will appear a
huge geographical area that from the Aegean Sea
cost stretches to China’s borders.
It is a wide area where not only Turkish,
Arabic, Farsi, Urdu, Punjabi, Bengali, and Chinese
are spoken, but a region important of energy
resources, their distribution 23 , and naturally the
“war on Terror”.
4. Bin Laden narrates his own jihad: oil and
terrorism
Friedman defines the founders of al-Qaeda “a
political phenomenon more than a religious one. I
like to call them Islamo-Leninists.”24
President Bush recently called them “Muslim
fascists”.
Their way to approach the masses is the same
used decades ago by Soviet Communist, Fascism,
and Nazism, with the same purpose to create “the
new man”.
21
22
23
24
At http://www.energybulletin.net/7388.html.
At
http://www.chevron.com/about/advertising/print_airport/;
“Crude Arguments – The problem with oil is not its
shortage, but rather its concentration”, The Economist, Oct
7th 2004.
Thomas Freidman, The World is Flat, p. 394. According
Marc Sageman “The global Salafi jihad is a revivalist
social movement”, Marc Sageman, Understanding Terror
Networks, Philadelphia: University of Pennsylvania Press,
2004, pp. 63-64.
1064
At the beginning of his terrorist activities Bin
Laden’s propaganda/message was addressed to the
western audience, now his target are the young
Muslims. For them his message represents an
ideological answer, a “born again conversion”, to
replace their sensation of humiliation and
confused lost of identity.
Despite Al-Qaida has justified, mythicized,
and represented most of its terrorist attacks in the
name of a Muslim Jihad against western countries,
its very essence is an economic war.
In his geopolitical discourse Bin Laden
overlaps:
- The territory of Dar al Islam;
- The idea of a hypothetical Caliphate that from
Morocco stretches to Indonesia25;
- The cybercaliphate’s networks26;
- Energy resources;
- All those geographical regions where a
sensation of humiliation/frustration is lived by
Muslim population: the western “ghettos” 27.
“In clear terms, it is a religious-economic war
(…..) The big powers believe that the Gulf states
are the key to controlling the world, due to the
presence of the largest oil reserves there (…..) I
would like to say a few words to Muslim youths
(…..) I beseech you to strengthen the mujahidin
everywhere, particularly in Palestine, Iraq,
Kashmir, Chechnya, and Afghanistan”.28
Bin Laden, in a videotape29 sent to Al-Jazeera
in November 2004, explained the motivations and
25
26
27
28
29
Kishore Mahbubani, “The Impending Demise of the
Postwar System”, Survival, Vol. 47, No. 4, Winter 200506, pp. 7-18.
David Martin Jones, M.L.R. Smith, “Greetings from the
Cybercaliphate: some notes on homeland insecurity”,
International Affairs, 81, 5 (2005), pp. 925-950.
“Ghettos of the mind”, The Economist, September 10th
2005.
Bruce Lawrence ed., Messages to the World – The
Statements of Osama Bin Laden, London: Verso, 2005, p.
212-232.
At:
http://english.aljazeera.net/NR/exeres/79C6AF2298FB-4A1C-B21F-2BC36E87F61F.htm.
“The
“four
pillars” of Bil Laden’s Jihad: Revenge: because in 1982,
the USA “permitted the Israelis to invade Lebanon and the
American Sixth Fleet helped them in that. This
bombardment began and many were killed and injured and
others were terrorised and displaced”. The aim is to
“continue this policy in bleeding America to the point of
bankruptcy”. The targets are “the American people and
their economy (…..) the various corporations – whether
they are working in the field of arms or oil or
reconstruction (…..) (and) the Bush administration-linked
mega corporations, like Halliburton and its kind”. Produce
a further damage by: “send(ing) two mujhaddin to the
furthest point east to raise a piece of cloth on which is
written Al-Qaeda, in order to make the generals race there
the purposes of his jihad based on targeting the
American people and their economy, with the aim
to “bleed America to the point of bankruptcy”
Three methods comprise Al Qaeda’s economic war against America still are:
1. The destruction of “high qualitative targets by
low cost qualitative means” (“Every dollar of Al
Qaeda defeated a million dollars”)
2. The intent to force the U.S. to sink unsustainable amounts of funding into its defense agencies.
3. And finally turning “Oil” into a “weapon”, by
cutting the “provision line and the feeding to the
artery of the life of the crusader’s nation”.
Energy resources are the Achille’s heel not
only of American economy but of the world’s, and
damages on their distribution system will create
serious problem to our societies.
On this geopolitical dimension we have not to
forget that “the Islamic world is sitting on oil”30.
Daniel Yergin recently wrote that “Energy
security will be the number one topic on the agenda
when the group of eight industrialized countries (G8) meets in St. Petersburg in July”31.
But despite his expectations, the industrialized
countries were more prone to accommodate their
own egotist energy interests than seeking cooperation.
Few days before the inaugural ceremony for
the opening of the Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC)
pipeline, and while President Bush was busy at the
G8 summit, Condoleeza Riza signed a security
agreement with Turkey, putting a practical start to
the QDR 2006.
And more recently the American administration signed a memorandum of understanding
with the Azeri government. The memorandum,
according the U.S. Deputy Assistant Secretary of
State Matthew Bryza, “will express support for
new generation pipelines to carry gas from the
Caspian Sea to European markets.”32
As the world economy at the moment can not
be but addict to oil, overlapping the last
representations, the original area is confirmed as a
constant of interests: from the Aegean to China.
30
31
32
to cause America to suffer human, economic, and political
losses (…..) In addition to our having experience in using
guerrilla warfare and the war of attrition to fight tyrannical
superpowers”.
Lucasz Galecki, “The unnwinnable war: interview with
Zygmunt Bauman”, Open Democracy, 1.12.2005, posted
at: http://www.opendemocracy.net/globalization-vision_
reflections/modernity_3082.jsp.
Daniel Yergin, “Ensuring Energy Security”, Foreign
Affairs,March/April 2006, Vol. 85, No. 2, pp. 69-82.
Lada Yevgrashina, “Azeri, US deal to boost new gas
pipelines”, Turkish Daily News, March 22, 2007.
5. Overlapping narratives: “Fault lines”, oil,
terrorism, and “frozen conflicts”
Behind the curtains of the Cold War the game
was easier, more political justifiable, with its
rituals and rules of engagement more symmetric.
There was also a “West-West” and a “NorthSouth” Order.
Until that moment for the “homo ludens”33, to
wage a war was a way to receive the gods’
blessing: the legitimization of his victory in the
romantic context of a chivalry duel.
But, and my question is the following: will, all
the above doctrines and the “democratic”
intentions of the “war on terrorism” and “war on
tyranny”34, help President Bush35 in mainta-ining
a necessary consensus within his allies and fight
against new opponents?
And of course there is more at stake than to
fight a crusade against the Empire of the Evil.
So we have to go back to the predictions of
the NIC: through 2020, the growing demand for
energy – especially by the rising powers – will
have substantial impact on geopolitical relations.
The likely emergence of China and India as
new major global players will transform the
geopolitical landscape: China (1 billion and 300
millions inhabitants) and India (1 billion
inhabitants) – which lack adequate domestic
energy resources, will have to ensure continued
access to outside suppliers.
Experts believe China will need to boost its
energy consumption by about 150 percent and
India will need nearly double its consumption by
33
34
35
Johan Huizinga, Homo Ludens, Torino: Giulio Einaudi
editore, 1973.
At: http://www.energybulletin.net/print.php?id=4587.
Michael T. Klare, “Les vrais desseins de M. George
Bush”, Le Monde Diplomatique, Novembre 2002.
1065
2020 to maintain a steady rate of economic
growth36.
Due the fact the United States (300 millions
inhabitants) is not the only nation to have assigned
greater strategic significance to economic and
resource concerns in the post-cold era, its interests
are going to clash against the parallel interests of
China, India, and other countries.
The crucial swathe of Eurasia between Europe
and the Far East, defined by Brzezinski the “new
Global Balkans” 37 , is heavily inhabited by
Muslims and it is where these interests will clash.
Already in 1997 Brzezinski declared that “for
America, the geopolitical prize is Eurasia (...)
because it counts for about 60 percent of the
world’s GDP and about three-fourths of the
world’s known energy resources.”38
But the situation in this area becomes more
complicated when we take in consideration not
only the terrorist geopolitical goals expressed by
Osama bin Laden, but other key factors.
Local ethnic hostility, economic injustice, and
political competition have the potentiality to light
periodic outbreaks of violence.
Here violence will have much more in
common with “the cudgel of people's war” (“That
without consulting to anyone's tastes or rules, and
regardless of anything else, it rose and fell with
stupid simplicity, but consistently”) 39 than the
Clausewitz’s duel.
There is more about War in Tolstoy’s “Peace
and War” and in the words of the General
Kutuzov than in “On the War” of Clausewitz.
36
37
38
39
“Mapping the Global Future”, Report of the National
Intelligence Council’s 2020 Project, available at:
http://www.cia.gov /nic/NIC_globaltrend2020.html.
Zbigniew Brzezinki, The Grand Chessboard: American
Primacy and Its Geostrategic Imperatives, New York:
Basic Books, 1997, op. cit., p. 60. “In 2002 the area
designated as the Global Balkans contained 68 percent of
the world’s proven reserves and 41 percent of the world’s
proven natural gas reserves; it accounted for 32 percent of
world oil production and 15 percent of world natural gas
production. In 2020, the area (together with Russia) is
projected to produce roughly 42 million barrels of oil per
day – 39 percent of the global production total (107.8
million barrel per day). Three key regions – Europe, the
United States, and the Far East – collectively are projected
to consume 60 percent of the global production (16
percent, 25 percent, and 19 percent, respectively).”
Zbigniew Brzezinki, The Grand Chessboard: American
Primacy and Its Geostrategic Imperatives, pp. 30-31.
Leo Tolstoy, War and Peace, (1869), London: Penguin
Popular Classics, 1997, p. 1139.
1066
Increasingly, however, these factors will be
linked to disputes over the possession of (or
access to) vital materials.40
This area that stretches from the Balkans
eastward to “Tartary” has the dangerous
potentiality to become the seismograph of the
world politics and the site of a ruthless struggle for
natural resources in the twenty-first century.41
Unfortunately the threat of terrorist attacks
against “new-style target” – oil and gas pipelines –
is rising and this vast region is becoming the “new
regional theatre of operations” for the coming
confrontations.
To complicate the matter this very area is
suffering from all the collateral damages, and
social imbalances, produced by the process of
globalization:
♦ Market state/non-market state42;
♦ Pre-modern/modern/post-modern state43;
♦ Jihad Vs. McWorld44;
♦ Clash of Civilization;
♦ “Near enemy”-“Far enemy” of the “Salafit
Jihad”45;
♦ Market-Dominant minorities46.
♦ The world division based on technology:
technological innovators, technological adopters,
and technological excluded regions;47
If we had to overlap them to the map
produced by the so called “Crescent of Crisis”48
40
Michael T. Klare, Resource Wars, New York: Henry Holt
nad Company, 2002, p. 25.
41
Robert D. Kaplan, Eastward to Tartary, New York: Vintage
Books, 2000, p. 12.
42
Philip Bobbit, The Shield of Achilles, New York: Anchor,
2003.
43
Robert Cooper, The Port-Modern State and the World
Order, London: Demos, 1996; Robert Cooper, The
Breaking of Nations, London: Atlantic Books, 2003.
44
Benjamin R. Barber, Jihad vs. McWorld, London: Corgi
Books, 2003.
45
Marc Sageman, Understanding Terror Networks, pp. 44-45,
61-62.
46
Amy Chua, World on Fire, London: Arrow Books, 2003.
47
Jeffrey Sachs, “A new map of the world”, The Economist,
June 24th, 2000.
48
Ivo H. Daalder, Nicole Gnesotto & Philip H. Gordon, eds.,
“Crescent of Crisis: U.S.-European Strategy for Greater
Middle East, New York: Brrokings Institution Press, 2006,
“The greater Middle East is beset by a crescent of crisis—a
region of urgent danger stretching from Pakistan to
Afghanistan, through Iran and Iraq, all the way to the
Syria/Lebanon question and the Israeli-Palestinian conflict.
The specific problems range from terrorism and nuclear
proliferation to the rise of fundamentalism and a lack of
democracy. These crises pose perhaps the most pressing
security challenges to Europe and the United States today.”
we will see how this territory would provide a
fertile ground for conflicts and wars.
It will be along these fault lines that the main
conflicts will explode, and Al-Qaeda will profit
from the turmoil to recruit, to serve as a
mercenary force for proxy wars, and to look for
financial sustain from state and non-state actors.
Using his propaganda channels will be easy to
depict the “Dar al-Oil” as the “Dar al-Islam”.
Jason Burke, chief reporter for the London
“Observer”, noticed that “al-Qaeda describes a
function not an entity”.49
Bin Laden has defined a flexible strategy, a
“netwar”, an “all-channel or full matrix network
where everybody is connected to everybody
else.”50
According to the last State Department
“Country Reports on Terrorism 2004”, the
resonance of al-Qaeda’s message has spurred a
“grassroots” movement of terrorist cells and
networks with no links to al-Qaeda or Osama bin
Laden other than ideological affinity.51
Bin Laden “Holy War Inc. 52 ” has a large
number of “passive supporters” 53 worldwide and
can count on training camps in the Caucasus, in
the Balkans, in Central Asia, in Africa, in Iraq54,
and in the lawless “tri-border” region of South
America, where Paraguay, Brazil, and Argentina
meet.
In the future al-Qaeda due the nature of its
economic war is probably going to devolve into
more local franchises, already the “encyclopaedia
of jihad”, parts of which are available on-line,
provide instructions for creating “clandestine
activity cells”, with units for intelligence, supply,
planning and preparation, and implementation.
Moreover recent attacks suggest that criminal
networks and terrorist groups are teaming up with
growing regularity for their mutual benefit.55
Already C.J. Dick 56 , talking about the more
specific area of the Caucasus, that unfortunately
lies in the centre of this potential “new regional
theatre of operations”’, analysed the negative
potentiality of “frozen conflicts” present in this
region.
Thus, if in these fault-lines independent
movements will reclaim the control of portion of
territory we will experience conflicts which
according Van Creveld “will have more in
common with the struggles of primitive tribes than
with large-scale conventional war”57.
Thus, a dangerous move from war as “bellum”
(strife), to war as “werra” (slaughter), where
warfare itself is locally conceived as a ritualized
form of territorial demarcation.
Again, we are very far away from the
Clausewitz idealization of “war as a duel”.
In a recent article Thomas L. Friedman is very
clear : “Energy is the most important geostrategic
and geoeconomic challenge of our time” 58 , so
significant that in this historical period defined
“post-post-Cold War” the ”axis of oil” (Russia,
Venezuela, Iran) it is more lasting and more
important than terrorism”59.
And in this geopolitical landscape the
perimeter of “oil-terrorism link narrative” has
been enlarged by the threatening message of a
Saudi wing of Al Qaeda which called for attacks
on suppliers of oil to the United States around the
world: “It is necessary to hit oil interests in all
regions which serve the United States, not just in
the Middle East.”60.
It can not be a coincidence but since 2002, the
integration of the USA administration’s
antiterrorism and energy protection policies into a
strategic framework has been vividly evident in
Georgia, the leading recipient of U.S. aid in the
region”.61
49
Jason Burke, Al-Qaeda, London: I.B. Tauris, 2003, p. 12.
John Arquilla, David Ronfeldt, The advent of Netwar,
Santa Monica, CA: Rand Corporation, 1996, available at:
http://www.rand.org/publications/MR/MR789/
51
“Country Reports on Terrorism 2004”, available at:
http://www.state.gov/s/ct/rls/c14813.htm
52
Peter Bergen, HolyWar Inc.: Inside the Secret World of
Usama Bin Laden, New York: Weidenfeld & Nicolson,
2001.
53
Jonathan R. White, Terrorism, Belmont, VA:
Wadsworth/Thomson Learning, 2003, p. 36.
54
“The U.S, State Department has warned that foreign
fighters are transforming the insurgency in Iraq into a
training ground and an indoctrination center for jihadist
from around the world”, in Cecilia Wikstrom, “EU fails to
curb terrorism within its borders”, International Heralds
Tribune, June 6, 2005.
55
Rollie Lal, “Terrorist and Organized Crime Join Forces”,
International Herald Tribune, May 24, 2005.
56
C.J. Dick, The Future Of Conflict: Looking Out To 2020,
Conflict Studies Research Centre, M30, April 2003,
reperibile alla pagina web: http://www.da.mod.uk/
CSRC/documents/Special/M30-CJD.pdf/file_view.
57
Roberd D. Kaplan, The Coming Anarchy, New York:
Vintage Books, 2000, p. 48.
58
Thomas L. Friedman, “Gas pump geopolitics”,
International Herald Tribune, April 29-30, 2006.
59
Thomas L. Friedman, “The post-post-Cold War”,
60
“Al Qaeda group calls for attacks on U.S. oil sources”,
CNN.com, Feb 15th, 2007.
61
Michael T. Klare, Blood and Oil, New York: Metropolitan
Books, 2004, p. 137.
1067
According Prof. Klare: “Even without the
involvement of Russia and the United States, the
Caspian Sea basin would be prey to periodic
upheavals and violence in the period ahead. The
most likely outcome of such friction (…) is the out
break of proxy war involving local governments
and insurgent groups backed by a major power.
Such antagonism could take the form of (…) lowgrade warfare in border zones and embattled
ethnic enclaves”.62
6. Bricolaging fear: NATO, terrorism, and oil
The shapes such potential conflicts can have
in this “new regional theatre of operations” are the
following:
• Warre (Hobbes: “a warre of all against all”);
• Low intensity conflicts;
• Proxy war;
• Netwar63;
• Network War64;
• Franchising terrorism;
• 4th Generation Warfare65;
• Asymmetric Warfare66;
• “Iraqization”67.
62
Ibid., pp. 104-108.
“Netwar refers to the emerging mode of conflict and crime
at societal levels, involving measures short of traditional
war in wich the protagonists are likely to consist of
dispersed, small groups who communicate, coordinate, and
conduct their campaigns in an internetted manner, without
a precise central command. Netwar differs from modes of
conflict in which the actors prefer formal, stand-alone,
hierarchical organizations, doctrines, and strategies, as in
past efforts, for example, to build centralized revolutionary
movements along Marxist lines”, John Arquilla and David
F. Ronfeldt, “The Advent of Netwar (Revisited)”, in
Networks and Netwars, ed. Arquilla and Ronfeldt, Santa
Monica, Calif: RAND Corporation, 2001, pp. 1-25. On the
use of internet by terrorist organizations: Gabriel
Weimann, Terror on the Internet, Washington, D.C.:
United States Institute of Peace Press, 2006.
64
“Network war, since it is concerned with social, cultural
and political relations, does not recognise the existence of
civilians in a traditional sense. How can one be a
“civilian”, for example, in a religious, ethnic or racially
defined conflict, especially when opposing forces are
responsible for ascription? Within the new wars, people
are social beings rather than juridical subjects. Everyone
is part of an economic, cultural, political or ethnic
network”, Mark Duffield, Global Governance and the
New Wars, London: Zed Books, (2001) 2005, pp. 190-192.
65
Thomas X. Hammes, “Insurgency Modern Warfare
Evolves into a Fourth Generation”, Strategic Forum, No.
214, January 2005.
66
Qiao Liang, Wang Xiangsui, Guerra senza limiti, Gorizia:
leg, 2001. Roger W. Barnett, Asymmetrical Warfare,
Washington D.C.: Brassey’s, Inc., 2003.
67
Tephen Boddle, “Seeing Baghdad, Thinking Saigon”,
Foreign Affairs, March7April 2006, pp. 2-14.
63
1068
These conflicts will have devastating impacts
on the five sectors already highlight by Buzan68:
military, political, economic, societal, and environmental sector.
If the target is the “Market State” what is better
then to hit its Achille’s heel 69 : the “economic
target” represented by oil?
Terrorism is:
♦ “Terrorism is after all a tactic”70;
♦ “Terrorism is a tool, not an actor”71;
♦ but “Terrorism represents too the privatization
of war: the pre-modern state with teeth”72.
Due to the strategic importance of the area,
NATO countries seeing their economic interests at
stake will be called to operate and intervene in
these regions.
Already the NATO New Strategic Concept
(signed April 24th 1999) was declaring in two
articles73:
• Art. 20: “Ethnic and religious rivalries, territorial disputes, inadequate or failed efforts at
reform, the abuse of human rights, and the
dissolution of states can lead to local and even
regional instability”;
• Art. 24: “Alliance security interests can be
affected by other risks of a wider nature, including
acts of terrorism, sabotage and organized crime
and by the disruption of the flow of vital
resources”.74
The geographical area hitherto considered, it is
not only mined by “Ethnic and religious rivalries,
territorial disputes (...) and even regional
instability” but is crossed by “the flow of vital
resources” represented by the Baku-TbilisiCeyhan pipeline75.
68
Barry Buzan, Ole Waever, Jaap de Wilde, Security : A
New Framework For Analysis, London: Lynne Rienner
Publishers, 1998.
69
Michael Scheuer, Stephen Ulph, and John C. K. Daly,
Saudi Arabian Oil Facilities: The Achilles Heel of the
Western Economy, Washington, D.C.: The Jamestown
Foundation, 2006.
70
Jason Burke, Al-Qaeda, p. 23.
71
Chester A. Crocker, “Engaging Failing States”, Foreign
Affairs, September/October 2003, pp. 32-44.
72
Robert Cooper, The Breaking of Nations., 2003, p. 77, “
73
Aybet Gulnur, NATO's Developing Role in Collective
Security, Sam Papers No. 4/99, posted at:
http://www.mfa.gov.tr/grupa/ac/aca/acad/02/01.htm.
74
NATO Summit, The Alliance’s Strategic Concept, at:
www.nato.int/docu/pr/1999/p99-065e.htm.
75
S. Frederick Starr, Svante E. Cornell, eds., The BakuTbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West, Central
Asia-Caucasus Institute and Silk Road Studies Program,
2005.
“Of all the resources (…), none is more likely
to provoke conflict between states in the twentyfirst century than oil. Petroleum stands out from
other materials – water, minerals, timber, and so
on – because of its pivotal role in the global
economy and its capacity to ignite large-scale
combat”.76
A testimony of how NATO is glancing at this
region crossed by the BTC has been the recent
meeting between the President of Azerbaijan,
Ilham Aliev, and the NATO Secretary General,
Jaap de Scheffer.
At the end of the meeting the NATO Secretary
General stated that: "The geo-strategic aspects and
the political aspects of energy security are
important for NATO. (…) Azerbaijan is an
important player and is becoming an even more
important player in the whole discussion of oil and
gas supply."77
Even if there is a debate going on among
NATO members on the topic of energy security,
the agenda of the more recent NATO summit was
very clear.
The summit, entitled “Transforming NATO in
a New Global Era” 78 , not only has saw the
American President declaring “NATO is in
transition from a static force to an expeditionary
force” but has confirmed the “mimesis” between
energy security, global war on terrorism and the
geographical representation and demarcation of
the “new regional theatre of operation”.
Already the USA are putting in practice the
“Lawrence’s legacy” using the NATO infrastructure and the discourse of the “Global Partnership”.
“Partnership” which by other NATO members
is perceived as another label for the “’coalitions of
the willing’ in which the United States would pick
and choose its allies, whether they are NATO
members or not, depending on the mission”.79
A syllogism where the combination of the
Alliance security interests and the representation of
the “new regional theatre of operations”, match a
spatial perimeter larger than the very geographical
border of its state members, and provide the shape
of a “Regional Security Complex”. 80
76
Michael T. Klare, Resource Wars: The New Landscape of
Global Conflict, New York: Henry Holt, 2002, p. 27.
77
Paul Ames, “Oil-Rich Azerbaijan Eyes NATO Ties”, The
Associated Press, Nov 9th 2006, reperibile alla pagina
web:
http://www.chron.com/disp/story.mpl/ap/fn/4320696.html.
78
At: http://www.rigasummit.lv/en/
79
Judy Dempsey, “NATO strives to mend rift over its future
role”, International Herald Tribune, November 28, 2006.
80
On the topic of the “Regional security complex theory”
see: Barry Buzan, People, States and Fear: An Agenda for
International Security Studies in the Post-Cold War Era,
A “Regional Security Complex” where energy
emerges as the constant challenge, despite the
narrative tentative to replace the war on soviet
communism with the war on terrorism as the main
strategic motivation of the Alliance81.
In a recent article published on the NATO
Review, the Italian Chief of the General Staff,
Admiral Di Paola, depicts this cartographic
discourse where “core-gap-energy recourses”
become one region: “Close observation reveals
that instability and present and future crises tend
to occur in the belt containing the contact areas
between two contrasting geo-political entities: a
globalised core and a disconnected gap. This belt
runs through Europe and Asia, in some places
reaching areas that lie very close to the
Mediterranean Sea and EU territory. It also
borders areas that are strategically important due
to the presence of oil reserves and, especially in
the Pacific area, of vital lines of communication
for the world maritime trade.”82
We can read the following two initiatives
presented at the NATO Summit to further
understand how the threat to energy resources has
evolved:
• The first one promoted by the American
Senator Richard Lugar, who invoking art. 5 of the
Alliance Charter in case of military attack, declared
that: “any NATO member whose energy sources
are cut off by force should be able to rely on
assistance from the alliance because an attack using
energy can devastate a nation’s economy”;83
• The second one by Jamie Shea, Director of
Policy Planning at NATO, supporting the
establishment of a NATO Energy Security and
Intelligence Analysis Cell with the duty to focus
on intelligence related to terrorism and energy
security.84
2nd edn, Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf, 1991;
and Barry Buzan and Ole Waever, Regions and Powers:
The Structure of International Security, Cambridge:
Cambridge University Press, 2003 .
81
Barry Buzan, “Will the ‘global war on terrorism’ be the
new Cold War?”, International Affairs, 82: 6 (2006) 11011118.
82
Giampaolo Di Paola, “Transforming our vision of
security”, NATO Review, Autumn 2006. “Globalised core,
includes North America, Europe, Russia, China, Japan,
South Korea, India and Australia that is highly connected
economically and politically. The disconnected gap, by
contrast, includes parts of the Balkans and Asia, North
Korea, much of Africa (excluding for example South
Africa), and the Central Western part of South America. “
83
Judy Dempsey, “U.S. lawmaker urges use of NATO
clause”, International Herald Tribune, November 29,
2006.
84
Jamie Shea, “Energy security: NATO's potential role”,
NATO Review, Autumn 2006.
1069
Even in this context, the potential NATO
operations, in/out area, of the types “traditional”
and “policing”, peacekeeping, peace-enforcement,
and peace-building, are going to overlap on this
area.85
“The battle over Caspian pipelines, the
coming conflict between Iran and Azerbaijan (…),
chaos in Georgia (…), such might be tomorrow
headlines. Confronting them will require Western
leaders who understand power and the use of it –
leaders who know when to intervene, and so
without illusions”.86
What is necessary to this point is a revision of
the classical approach to conflict resolution and
peacekeeping operation because NATO or
European soldiers will be called to operate more as
policy forces than with a war-fighting role, and the
integration and understanding of the local culture,
the local narrative, is a must for a positive result of
the military mission.
We should be able to abandon the dominant
meta-narrative, “look into the hearts of people”
because “every society has its own characteristic
form of war” 87 , and translate the anthropological
elements, motivations, behaviourism, language,
signs, myths, emotions and the “furor”, which in a
certain moment transform a “non combatant” mass
in a contagious88 “war machine”: the creative and
85
“Law-and-order operations are not the only kind of task
NATO has to confront in the future. Looking forward, the
alliance is likely to be involved in two types of operations.
The first category, let’s call it traditional operations, is
both more dangerous and less likely. It consists of using
military force to defend the vital interests of one or more
member states. The operations could vary from the defense
of the territorial integrity of a member state to an
improbable (but imaginable) intervention to secure
Western energy supplies.. (…..) The second category of
future operations is both more likely and less dangerous (at
least, it is less dangerous for the populations and vital
interests of NATO member states) Let’s call these
operations policing operations. They consist of stopping
genocide, patrolling borders, security sea-lanes and
thwarting warlords. Some of the operations in this category
are nasty, others are easier to manage”, Risto E. J. Pentilla,
“Global Cop – The Real Business of NATO”,
86
Robert D. Kaplan, Eastward to Tartary, cit., p. 330.
87
Colin S. Gray, Another Bloody Century, pp. 103-104.
88
“A primitive society, a society that lacks a legal system, is
exposed to the sudden escalation of violence. Such a
society is compelled to adopt attitudes we may well find
incomprehensible. Our incomprehension seems to stem
from two main factors. In the first place, we know
absolutely nothing about the contagion of violence, not
even whether it actually exists. In second place, the
primitive people themselves recognize this violence only
in an almost entirely dehumanized form; that is, under the
deceptive guise of the sacred”. René Girard, Violence
and the Sacred, London: Continuum, 2005, p. 31
1070
involutionary process of “becoming-animal and
war machine”89.
In Iraq, untold hundreds of those who picked
up weapons were simply civilian intent on
defending homes against foreign invaders.
If the details of what happened at Nasiriya had
been gathered, recognized and analyzed more
soberly early on, instead of trampled on in a rush
of triumphalism, coalition forces might have
learned useful lessons for the reconstruction on
Iraq: the limits of military power, the importance
of a proper understanding of the complexity of a
place and its people, the perils of underestimating
an enemy.90
The message encrypted in the experience of
six year of war on terror is extremely clear. While
the Bush’s unilateralism has constructed a
Manichean narrative linking nonexistent connection between Al Qaida-war on terror-Iraq, the very
same narrative has participated in the construction
of a virtual geopolitical space with new boundaries
and frontiers in a typical Wild West approach:
some month ago the (now former) USA Vice
President Cheney declared that the frontier of the
war on Terror is Iraq.
Concluding, it is not in conducting only “super
precision warfare”91 that peace will be established
but only in changing narrative and intellectual
posture that a possible equilibrium can be reached.
I started this research quoting an article on
Iraq’s Oil: in a way I started from the End with the
intent to demonstrate the real “ends” of a war
conducted in the name of “God-good” or what else.
The idea that “America’s future wars would be
conducted against ‘Indians’” 92 is the most
dangerous attitude toward an enemy (real or
potential) and much more knowing that the Indians
were the owners of the New World.
89
Gilles Deleuze and Felix Guattari, A Thousand Plateaus,
London: Continuum, 2004, p. 387-467. See: Tim Pritchard,
“When Iraq went wrong”, International Herald Tribune,
December 6, 2006, “Intelligence about the terrain was also
lacking. (…) There is a limit to what armor and technology
can do against a people with faith and who fight because
they feel their country has been violated. (…) If the details
of what happened at Nasiriya had been gathered,
recognized and analyzed more soberly early on, instead of
trampled on in a rush of triumphalism, coalition forces
might have learned useful lessons for the reconstruction of
Iraq: the limits of military power, the importance of a
proper understanding of the complexity of a place and its
people, the perils to underestimating an enemy.”
90
Tim Pritchard, “Battle of Nasiriya – When Iraq went
wrong”, International Herals Tribune, December 6, 2006.
91
Brian Michael Jenkins, “Lessons for Intelligence in the
Campaign Against al Qaeda”, Vanguard, March 1, 2006,
at: www.rand.org.
92
Colin S. Gray, Another Bloody Century, p. 54.
The historical realities of “property contracts”
and “Indian reserves” are repeated in a different
cultural and geographical context, and not
everybody in this world has been anaesthetized by
a monopolizing meta-narrative.
If the purpose of the war on terror is to rectify
injustice, if the NATO nations need to shift from
force protection to societal protection93, we have
to come to the conclusion that while we live in a
globalised society our world is becoming a village
and “big” war bogged in “small” wars have
devastating results.
But what is here at stake is more than an
operational-tactical approach; here the main
problem is that both sides, “we” and the “others”,
“are measuring rights and wrongs by reference to
their own values, not by transcultural standards”.94
We can not approach this problem and benefit
the results of previous analysis if our perception is
constructed on cultural stereotypes and if we only
listen to “actors-authors-bricoleurs” interested to
close the door to a pluralistic interpretation of
different truths.
The challenge is even bigger in an historical
moment where the energy consuming countries
are nationalizing their energy companies95 and the
producing ones are “nationalizing” their wells
(Venezuela, Bolivia, and Ecuador). “Today, every
drop counts”96.
Unfortunately “we are drowning in the devil’s
excrement” 97 , and the war on terror, despite its
“litanies”98, has overlapped, several time its “war”
geopolitics to the “oil” geopolitics”, as I have
demonstrated at length.
If the main task is to thinking globally in
securing the village it is only focusing on “human
security” in those areas that unfortunately belong to
the “new war zone”; our effort should concentrate
more in the reconstruction of civil society, political
institutions, and economic and social relations, with
the aim to provide hope to local population.
Despite Fukuyama’s last man thought to be
able to live peaceful in his aseptic a-historical
world still “history is the best antidote to delusions
of omnipotence and omniscience”99 because “who
ignore the past are not merely compelled to relieve
it, but in this case to suffer from it”.100
93
Daniel S. Hamilton, “NATO Summit I – In area, or in
trouble”, International Herald Tribune, November 27,
2006.
94
Paul Gilbert, New Terror New Wars, Edinburgh:
Edinburgh University Press, 2003, p. 18.
95
Patrick Sabatier, “Globalization à al carte”, International
Herald Tribune, May 19, 2006.
96
Jad Mouawad, “Emerging clout of pipelines politics”,
97
Juan Pablo Perez Alfonzo (founder of OPEC): “oil is the
devil’s excrement.We are drowning in the devil’s
excrement”, in Hoffman David I., “Azerbaijan: The
Politicization of Oil”, in Ebel Robert and Rajan Menon
(eds.), Energy and Conflict in Central Asia and the
Caucasus, Oxford: Rowman & Littlefield Publishers, 2000,
p. 67.
98
Franck Rich, “Where were you that summer of 2001?”,
International Herald Tribune, February 26, 2007.
99
Arthur M. Schlesinger Jr., “America need history as never
before”, International Herald Tribune, January 2, 2007.
100
Stephen Blank, commenting on Olga Oliker, Russia’s
Chechen Wars 1994-2000: Lessons from Urban Conflict,
pubblicato su Central Asian Survey, Vol. 21, No. 2, June
2002, pp. 215-216.
1071
FEATURES OF DEMOGRAPHIC DEVELOPMENT OF THE CENTRAL-ASIAN
COUNTRIES AND CO-OPERATION IN THE FIELD OF MIGRATION
Aygül B.YESSIMOVA
Cand. Sc. /History/, senior lecturer in Shymkent Institute of
H.A. Yasawi International Kazakh-Turkish University
/Department of the Political and Sociological Science/,
ayessimova@gmail.com
One of global problems of the modern world is
demographic development. Appreciable changes in
demographic development have started to occur
with the beginning of independence obtaining in
the countries of the Central Asia especially in
migrating processes.
Demographic position in the countries of the
Central Asia.
One of the significant problems in the
countries of the Central Asia which during the
Soviet period were called as republics of Central
Asia, and nowadays are the sovereign states Kazakhstan,
Kyrgyzstan,
Tadjikistan,
Turkmenistan and Uzbekistan, is a demographic
problem. Most sharply it is shown last years.
According to the data of interstate statistic
committee of the Commonwealth of Independent
States number of resident population of the
Central Asia by the beginning of 2006 makes 59
million people. From them 26,1 million lives in
Uzbekistan, Kazakhstan - 15,2 million,
Tadjikistan - 6,9 million, Turkmenistan - 6,7
million and in Kyrgyzstan - 5,1 million /1/.
The analysis of resident population number
dynamics for last 15 years shows, that among the
countries of Central Asia constant and significant
growth of the population is observed in
Uzbekistan where according to the statistical data
the population has increased from 20607,7
thousand people in 1991 up to 26021,3 thousand
in 2005 /2/.
Figure 1
Number of de jure population
30000
Kazakhstan
25000
Kyrgyzstan
20000
Tadjikistan
15000
Turkmenistan
10000
Uzbekistan
5000
0
1990
1995
2000
2005
2010
Source: The Data of Interstate Statistical Committee of the
Commonwealth of Independent States
www.cisstat.com
1072
The data of figure 1 show, that a population in
Kyrgyzstan, Tadjikistan and Turkmenistan for the
specified period also has increased. So, if in 1991
in Kyrgyzstan there was totaled 4 million 425
thousand people, in 2005 - 5 million 93 thousand.
In Tadjikistan - 5 million 505 thousand people and
6 million 920 thousand. According to the statistic
data in Turkmenistan at the moment of
disintegration of the USSR (1991) there was
registered 3 million 818 thousand people, and in
2005 - 5 million 85 thousand /3/.
The most difficult demographic situation
during last decade of XX centuries has developed
in Kazakhstan where significant decrease in a
population was observed as a result of migration
outflow of the Russian-speaking population. If in
1991 16 million 358 thousand of people lived in
the country, in 2005 - 15 million 74 thousand /3/.
The analysis of the statistical data of 1989 and
1999 census most brightly illustrates decrease in a
population in intercensus period. According
census of 1989 in Kazakhstan lived 16 million 199
thousand, and on census of 1999 - 14 million 955
thousand /4/.
Population density of the countries of the
Central Asia is not identical. The highest
parameters in Uzbekistan is 58,1 on 1 sq. km and
in Tadjikistan - 48,4 p. on sq. km. The lowest
population density is in Kazakhstan - 5,6
(compare with Kyrgyzstan - 25,7 and
Turkmenistan - 14) /5/. Most densely populated
area is Fergana valley. So, in the Andizhan area on
each sq. km of the area there is 452,1 persons. In
the Andizhan area occupying less than 1 percent
of republic territory, 9 % of all population of
Uzbekistan /6/.
The percent of the urbanized population in the
countries of the Central Asia also is not identical.
The most urbanized is Kazakhstan (56 % of urban
population), least - Tadjikistan (28 % of the
citizens in structure of the population) /7/.
Figure 2
Urban and rural population, 2002 г.
Uzbekistan
Turkmenistan
Urban
Tadjikistan
Rural
Kyrgyzstan
Kazakhstan
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Source: Position of children in the world, 2004, 122-125 pp.
The condition of urban population has it
features. The statistical data testify that in less
cities Tadjikistan and on quantitative structure
they are not significant. Also not enough the city
structure of Kyrgyzstan, where 2 large cities Bishkek (786,8 thousand for January, 1, 2006) and
Osh (224,7 thousand people is advanced. By the
beginning of 2005). In Turkmenistan number of
cities is insignificant, but on number they not so
sparsely populated as in Tadjikistan. So, in
Ashgabad by the beginning of 2004 lived 827,5
thousand people, Turkmenabad (Chardzhou) 256 thousand, Dashhoyz - 210 thousand,
Balkanabad - 139 thousand, Marie - 159 thousand,
Turkmenbashi - 86,8 thousand. In the most
urbanized country of the Central Asia Kazakhstan one city with the population is more 1
million. (Almaty - 1247,9 thousand. For January,
1, 2006). In city structure of Uzbekistan the
significant amount of cities and on statistical given
by the largest city of the Central Asia is Tashkent
(2 137,9 thousand. For January, 1, 2001) /8/.
As to age structure population countries of the
Central Asia countries population according to a
department of statistics of the United Nations the
“youngest” age structure of the population is fixed
in Tadjikistan where the population till 15 years
made in 2005 39 % from the general number of
the population of the country /9/.
Table 1. Age structure of the population of the countries of
the Central Asia, 2005
Country
Under 15
Kazakhstan
Kyrgyzstan
Tadjikistan
Turkmenistan
Uzbekistan
23
31
39
32
33
Population, %
Aged 60+
Women
Man
14
9
9
6
5
5
7
5
7
5
Source: the Data of a department of statistics of the United
Nations www.unstats.un.org
In Kazakhstan the smallest structure of the
population till 15 years. It testifies that at
preservation of modern demographic tendencies in
Kazakhstan there can be actual a theme of ageing
of the population as already now the share of
women is more senior than 60 years makes 14 %.
One of the important parameters of
demographic development is the level of birth
rate. The most exact indicator condition of birth
rate condition - total fertility rate (TFR) which
represents an average number of children which
would be given birth by the woman, completely
living the reproductive period, during a life age
factors of birth rate the given calendar year birth
rate were kept during all years of the reproductive
period of its life.
The analysis of parameters TFR shows, that
with 1960 for 1970 TFR in all republics of Central
Asia raised, except for Kazakhstan where TFR has
decreased with 4,33 up to 3,32. In 1987 in
Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tadjikistan some
growth TFR is observed, however from the
beginning of 90th years the curve has gone
downwards.
Figure 3
Total Fertility Rate, 1958-2002
7,00
6,00
5,00
Kazakhstan
4,00
Kyrgyzstan
3,00
Tadjikistan
2,00
Turkmenistan
1,00
Uzbekistan
0,00
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
Source: ДемоскопWeekly. It is accessible on:
<http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng__tfr.php>
As to other demographic parameters it is
necessary to note, that the general mortality rate
coefficient (on the data of 2002) is high in
Kazakhstan where it has made 10 death in a year
per 1 thousand population. The level infantile
(death rate of children in the age of till 1 year) and
children's death rate (death rate of children in the
age of till 5 years) is high in Turkmenistan (76 and
98 accordingly). The most “safe” parameters in
Kyrgyzstan - 52 and 61 /10/.
Migration situation in the countries of the
Central Asia.
As a whole migration processes have dual
character. Their positive side consists that a high
level population mobility provides fuller use of a
labour, its redistribution between the industrial
centers and mastered territories, and also promotes
economic progress. The negative moment that
mass inflow of migrants can cause growth of
unemployment, concentration of criminal,
extremist elements. Outflow of the big number of
the population from the country can cause
1073
deterioration of manpower condition as usually
there leave young people of 20-30 years. And also
to lead to a sharp disproportion of floors in
connection with that among migrants men prevail
and considerably to reduce intellectual, scientific
and technical, creative potential of the country as
basically there leave people with higher education
which can be demanded in other country.
In the Central Asia at the end of XX
beginning of XXI century there were changes in
scales, structure, the reasons of population shift.
The main tendency of migration processes in the
Central Asia for last 15 years was an increase of
migration activity of the population. It was
expressed in the outflow of the Russian-speaking
population, in increase in scales of migration
“village-city”, in external labour migration of
indigenous population (except for Kazakhstan and
Turkmenistan), in transformation of capitals into
zones of “attraction” of migrants.
It is necessary to note, that the analysis of a
demographic situation in the Central Asia causes
the certain complexities caused in some cases by
insufficiency of the statistical information, and in
some cases - absence of the data.
Migration is a reflection on social and
economic conditions in the country. The increase in
intensity of migration streams during the postSoviet
period is explained with the whole complex of
factors: economic, demographic, political, social,
etc. In comparison with the Soviet period there was
a reduction of frontier migrations. However the
given migration stream is kept by virtue of compact
residing diasporas at frontier areas.
The greatest intensity of migration exchanges
of the countries of the Central Asia is kept
countries with the Russian Federation.
Table 3. Number of arrived and left (one thousand per.) /11/
Year
Arrived to the Russian Federation from:
Kazakhstan Kyrgyzstan Tadjikistan Turkmenistan Uzbekistan
2000
124903
15536
11043
6738
40810
2001
65226
10740
6742
4402
24873
2002
55706
13139
5967
4531
24951
2003
29552
6948
5346
6299
21457
2004
40150
9511
3339
3734
14948
2005
51945
15592
4717
4104
30436
2000
17913
1857
1158
676
2001
15186
1333
993
352
2002
13939
1080
827
272
1400
2003
14017
959
922
251
1130
2004
12504
656
549
168
717
2005
12437
473
434
125
595
Have left from the Russian Federation in:
1074
3086
1974
The data from table 3 show, that the most
intensive on scales volume of a migration
exchange between Kazakhstan and Russia. Thus it
is necessary to notice, that migration connections
tend to weakening.
As a whole, migration processes in the Central
Asia are characterized by negative balance of
migration (the number leaving of the country
exceeds number driving).
The sharpest demographic problem in region
is labour migration and if all countries (except for
Kazakhstan) are donors of labour migrants (that is
these countries are left with people in searches of
work in other countries) Kazakhstan represents
itself as the recipient (that is the accepting party).
That fact testifies to it, that during process of
legalization of the illegal migrants, taking place in
Kazakhstan since a summer of 2006, 101.743
citizens of Uzbekistan, 19.854 per. have been
legalized - from Kyrgyzstan and 9.494 - from
Tadjikistan /12/.
According to the Minister of Labour and
Social Protection of Tadjikistan S.Zuhurov during
a season on earnings in different regions of Russia
leave up to 800 thousand citizens of Tadjikistan
and only 20 % of the Tadjik workers in Russia are
in the country legally. According to representation
of the International organization on migration,
annually from Tadjikistan on earnings not less
than 900 thousand person abroad leaves/13/.
In opinion of researcher Maksakova L.P.
labour migration in Uzbekistan covers more than
half million person or 6-7 % of economically
active population number. Annually in Russia
more than 400 thousand labour migrants from
Uzbekistan /14/. Work Russia, Kazakhstan, South
Korea are the countries where labour migrants
from Uzbekistan go. As the country for
employment about 60 % of labour migrants
choose Russia, 26 % - Kazakhstan and about 5 % South Korea /15/.
Number of the labour migrants leaving
Kyrgyzstan is ambiguous. According to experts
and representatives of the state bodies number of
labour migrants is varied in limits from 400 up to
700 thousand by person. By last estimations of
official bodies, about 500 thousand labour
migrants from Kyrgyzstan work abroad, from
them: 350 thousand - in Russia, about 120
thousand - in Kazakhstan /16/.
It is necessary to note, that character and
scales of migration processes for last 15 years
have undergone essential changes. If in the
beginning of 90th years for the majority of the
countries of the Central Asia the question of
outflow of the Russian-speaking population, at the
present stage - problems of illegal and labour
migration was actual. In many respects the
condition of labour migration depends on
toughening / easing of a migration mode in Russia
(as Russia - the basic point for labour migrants
from for Kyrgyzstan, Tadjikistan and Uzbekistan).
The migration legislation of the countries of
the Central Asia.
The legislative base on carrying out of a
demographic policy in the countries of the Central
Asia is an original indicator of the importance of a
demographic question for the given country.
From the beginning 1990s development of the
political-legal documents regulating demographic
processes began.
With declaration of independence in Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tadjikistan the policy on
repatriation began to be carried out.
In Kazakhstan the Agency on migration and a
demography with regional managements which
competence included accommodation and arrangement of repatriates has been created. Dynamics of
the state quota on immigration of ethnic Kazakhs is
those: in 1993 - 10 thousand per., in 1994 - 7
thousand per., in 1995 - 5 thousand per., in 1996 - 4
thousand per., in 1997 - 3 thousand per., in 1998 - 3
thousand per., in 1999 - 500 families, in 2001г.600 families /17/. In total for the period from 1991
to 2003 there have arrived 322432 repatriates to
Kazakhstan. From them the most part are
repatriates from Uzbekistan (173.027 people) /18/.
In 1992 in Kazakhstan the law “About
immigration”, has been accepted in 1995. The law
“About a legal status of foreign citizens in
Republic Kazakhstan” (from June, 19 1995г.). In
December, 1997 the Law “About population shift”
which “adjusts public relations in the field of
population shift has been accepted, determines
legal, economic and social bases of migration
processes, and also creations of necessary
conditions of life on a new place for persons and
the families which are coming back to the
historical native land” /19/. In 2000 the Concept of
a migration policy of Republic Kazakhstan in
which the purposes and principles of a migration
policy, priorities, the basic directions of
realization of a migration policy, a problem, the
form and methods of realization of a migration
policy are determined has been approved.
On February, 22, 2002 the Law “About
modification and additions in some acts of
Republic Kazakhstan on questions of illegal
migration” in which amendments to the current
legislation on questions of illegal migration are
made has been issued. Introduction of the criminal
liability for infringement of rules of attraction and
use of a foreign labour, an establishment of an
interdiction on the tourist activity directed on the
organization of illegal departure of Kazakhstans
on a constant residence or employment abroad is
provided. In particular, in the Criminal code of
Republic Kazakhstan there is an about punishment
for the organization of illegal migration started to
penalty to imprisonment for the term of till two
years is entered /20/.
One of important the legislative documents
regulating migration processes in Kyrgyzstan, is
the Law “About an external migration”,
authorized on June, 23, 2000. It is spoken, that the
primary goals are: regulation of processes of an
external migration in the Kyrgyz Republic;
maintenance of protection of the rights and
legitimate interests of migrants; the prevention
and prevention of illegal migration; stabilization
of migration in the Kyrgyz Republic.
In 2001 in Republic Tadjikistan the Concept
of labour migration of citizens of Republic
Tadjikistan abroad has been accepted. It is
marked, that potential labour migrants abroad can
become about 30 % of the free population. The
prioritiest countries for labour migration are the
Russian
Federation,
Ukraine,
Belarus,
Kazakhstan, Kyrgyzstan, Germany, Austria and
other countries. Is outlined, that “the republic will
export the unqualified labour doing heavy works
and in attractive branches of economy of the
countries of their hiring to the nearest years,
therefore the state policy of labour migration
abroad should provide mechanisms of influence
on the countries of hiring of a labour on creation
of normal working conditions to working
migrants”. To one of such mechanisms are
multilateral and bilateral agreements /21/.
The law of Republic Tadjikistan “About
migration” (2002) adjusts relations in the field of
population shift, determines legal, economic and
social bases of migration processes, and also
creation of necessary conditions of a life on a new
place for persons and the families which are
coming back on the historical Native land.
In Uzbekistan regulation of migration
processes occurs within the framework of the Law
on citizenship of Republic Uzbekistan and the
Law on labour migration, and in Turkmenistan according to the Law “About a legal status of
foreign citizens in Turkmenistan” (from October,
8, 1993), to the Law “About the order of departure
Turkmenistan and entrance to Turkmenistan
1075
citizens of Turkmenistan” (from June, 15, 1995),
to Position “About the order of entrance, departure
and stay of foreign citizens in Turkmenistan”
(September, 1999 to changes and additions on
March, 30, 2001) and to Position “About the order
of the invitation and reception for time work of the
citizens who have arrived because of limits of
Turkmenistan” (from June, 25, 1998).
In the central-Asian countries migration
processes have received political-legal registration
till 2000.
Co-operation of the countries of the Central
Asia in the field of regulation of migration
processes.
Prospects in the field of migration co-operation
are caused by interdependence of the countries of
region. The basic directions for coordination of
joint efforts is a reduction of illegal migration and
regulation of labour migration. Last years in the
given sphere some shifts are achieved.
One of the features of the modern period is the
increase in amount of illegal migrants. Despite of
signed in March, 1998 Cooperation agreements of
states-participants of the CIS in struggle against
illegal migration, this problem still remains on the
agenda as the most actual.
In February, 2001 consultation inter MFA has
passed to Almaty on a theme: “Coordination of
efforts of the parties in struggle against illegal
migration in territory of the CIS” with participation
of the ministries and departments of Kazakhstan,
Russia, Azerbaijan, Armenia, Belarus, Georgia,
Kyrgyzstan, Moldova, Uzbekistan, Ukraine.
In July, 2002 in Bishkek the Agreement
between the Government of Republic Kazakhstan
and the Government of the Kyrgyz Republic about
labour activity and social protection of the
working migrants doing on agricultural works in
frontier areas (has come into force on August, 29,
2003) has been signed. Also it is necessary to note
the Agreement between the Government of the
Russian Federation and the Government of the
Kyrgyz Republic about labour activity and social
protection of working migrants from March, 28,
1996. Thus, Kyrgyzstan has agreements with the
countries where the most part of the Kyrgyz
labour migrants is sent.
Similar steps are undertaken by Tadjikistan.
On results of first official visit of the President of
Tadjikistan taken place in May, 2006 of
I.Rakhmonov in Republic Kazakhstan agreements
on labour activity and protection of the rights of
workers-migrants, and also the agreement on
mutual co-operation between the Ministries of
1076
Labour and Social Protection of the population of
two countries have been signed.
With the purpose as much as possible to
facilitate conditions of mutual trips of citizens
between the government of Belarus, the
government of Republic Kazakhstan, the
Government of the Kyrgyz Republic, the
Government of the Russian Federation and the
Government of Republic Tadjikistan had been
signed the Agreement on mutual visa-free trips of
citizens (Minsk, November, 30, 2000) /22/.
Also the bilateral agreements regulating a
migration exchange have been achieved. So, in
Astana in 2000 the Agreement between the
Government of Republic Kazakhstan and the
Government of Republic Uzbekistan about
conditions of mutual trips of citizens (has come
into force on June, 26, 2003), in 2001 in Ashgabad
- the Agreement between the Government of
Republic Kazakhstan and the Government of
Turkmenistan about mutual trips of citizens and
about introduction of a visa mode (has come into
force 22.02.02) is signed.
Within the framework of the Commonwealth
of Independent States since 1995 the Cooperation
agreement operates in the field of labour migration
and social protection of workers-migrants (it is
signed in April, 1994) and the Cooperation
agreement in the field of a labour safety (since
1996). The cooperation agreement in the field of
labour migration and social protection of workersmigrants from April, 15, 1994 adjusts the basic
directions of co-operation in the field of labour
activity and social protection of persons and
members of their families which constantly live in
territory of one of the states CIS and carry out the
labour activity at the
enterprises, in
establishments, the organizations of all patterns of
ownership on territory of other states of CIS
according to the legislation of employment. In
2005 additions which are directed on creation of
favorable conditions to citizens of statesparticipants for realization of labour activity by
them in frontier territories have been brought in
the Cooperation agreement in the field of labour
migration and social protection of workersmigrants.
Questions of migration interaction also were
mentioned within the framework of the Eurasian
economic community (where except for Russia
and Belarus all central-Asian countries behind
exception Turkmenistan enter). In November,
2000 in Minsk the Agreement between the
Government of Byelorussia, the Government of
Republic Kazakhstan, the Government of the
Kyrgyz Republic, the Government of the Russian
Federation and the Government of Republic
Tadjikistan about mutual visa-free trips of citizens
(since June, 7, 2002) was accepted.
Last two years activization of registration of
legal relations in migration sphere is observed. To
the person the attention is given questions of
illegal migration and measures on its suppression.
On September, 16, 2004 the Concept of cooperation of states-participants of the Commonwealth of Independent States in counteraction of
illegal migration is accepted. There it is outlined,
that the tool of regulation of migration processes
is co-operation of the state-participants CIS in the
prevention of illegal migration. “Migrant”, “illegal
migration”, “the illegal migrant”, “the third
states”, “the foreign citizen”, “the person without
citizenship”, “migration conditions (situation)”,
“the migration control” is defined as such
concepts as “population shift”. In the given
document it is marked, that the nearest decades I
shall be kept active migration processes in
territories of states-participants of the CIS. The
following problems of co-operation are outlined:
Maintenance of national safety of the stateparticipants of CIS; development and realization
of the coordinated policy and joint efforts of
counteraction of illegal migration; counteraction
to migrants involving in criminal activity,
participating in the international terrorist and
extremist organizations; development of cooperation with competent bodies of the third states
and the international organizations with a view of
joint counteraction of illegal migration and trade
in people; harmonization of the national
legislation of the state-participants CIS in sphere
of counteraction of illegal migration and
unification of terminology /23/.
On session of CIS states head Council, taking
place in August, 2005 in Kazan the Concept of the
coordinated boundary policy{policy} and the
Program of co-operation in counteraction of
illegal migration for 2006-2008 are approved. The
primary goals of the Program are: development
and realization of the coordinated policy;
expansion and strengthening of international legal
base of co-operation of the state-participants of
CIS; perfection and harmonization of the national
legislation according to principles and norms of
international law; perfection of the working
boundary and migration control over frontiers of
the state-participants of CIS; carrying out of the
coordinated
interdepartmental
preventive,
operative-search actions and special operations;
information and scientific maintenance of cooperation; realization of co-operation in a
professional training, improvement of professional
skill of experts /24/.
Emphasizing, that illegal migration is real
threat of the international and national safety,
economic stability, promotes activization of
criminal activity, the head of the state-participants
of the Commonwealth of Independent States
meeting in Minsk in November, 2006 have
declared an activization of co-operation in
struggle against illegal migration. In the given
statement necessity to support aspiration of statesparticipants of the CIS to the conclusion of
bilateral agreements about reception-transfer of
illegal migrants, including has been marked by the
third states. Then the Program of co-operation of
states-participants of the Commonwealth of
Independent States in struggle against trade in
people for 2007-2010 has been accepted.
The countries of the Central Asia actively
cooperate with the international organizations
which are dealing with migration problems. So,
Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tadjikistan are to
members of the International Organization on
Migration. Turkmenistan has the status of the
observer.
The countries of the Central Asia actively join
the international contracts. So, Kazakhstan,
Kyrgyzstan, Tadjikistan and Turkmenistan ratified
the Convention of 1951 on refugees together with
report of 1967.
As a whole, it is possible to note, that cooperation of the Central Asia countries in the field
of regulation of migration processes in the greater
degree occurs within the framework of the CIS.
Still there are not enough two-sides
agreements between the countries of region, and
also joint practical actions in the decision of
migration problems.
From all above-stated it is possible to draw a
conclusion, that the demographic situation and
demographic problems in each of the Central Asia
countries has the specificity. So, for example, the
problem of birth rate in Kazakhstan is actual and
demanding the immediate decision. Also the
problem of labour migrants, development of the
effective migration policy directed on attraction of
a manpower and reduction of number of illegal
migrants is staticized. In Tadjikistan, Uzbekistan
and Kyrgyzstan most thorny questions are
regulation of migration outflow, protection of
these countries citizens rights leaving for limits of
the country with the purpose of employment, etc.
1077
THE LIST OF THE USED LITERATURE:
1. The data from a site of Interstate Statistical Committee of
the Commonwealth of Independent States www.cisstat.com
2. The data from a site www.statistics.uz
3. 10 years of the CIS. The statistic collection. Moscow,
2001; Electronic magazine Demoscope Weekly,
www.demoscope.ru; www.statistics.uz; the Demographic
year-book of Kazakhstan. The statistic collection, 2004,
Almaty, 2005, p. 6
4. A level of living of the population living. The statistical
collection / Under A.A.Smailova. - Almaty, 2002, The
Demographic year-book of Kazakhstan, 2004. The
statistic collection. Almaty, 2005, p.6
6. Maksakova L.P. Tendencies of demographic development
in
Uzbekistan
//www.ca-c.org/journal/cac-06-1999/
maksakova.shtml
7. Position of children in the world, 2004, pp. 122-125
9. The data of a department of statistics of the United
Nations, www.unstats.un.org
10. Position of children in the world, 2004, pp.102-125
11. The data of Federal service of the state statistics of the
Russian Federation, www.gks.ru
12. Yumashev F. For earnings to Kazakhstan, legally //
Kazakhstanskaya Pravda, December, 26, 2006, p.6
13. http: www.migrant.tj //The Information resource center
for labour migrants МОМ of Tadjikistan
14. Maksakova L.P. Feature and prospects of demographic
development of Republic Uzbekistan // Realities and
forecasts of demographic development of the Eurasian
area: Materials of International scientifically practical
conference. Almaty, 2005, p.178
15. Labour migrants from Uzbekistan in southern regions of
Republic Kazakhstan. Research. The international
Organization on Migrations, Almaty, 2004, p.18
16. Labour migration in the countries of the Central Asia, the
Russian Federation, Afghanistan and Pakistan // The
European Commission, IOM, Almaty, 2005, p.29
17. Kazakhstanskaya Pravda. June, 16, 2001, p.4
18. Agency on migration and a demography. From 4/1/2004.
The data are taken from a site of the International
Organization on Migration. www. iom. kz
19. Kazakhstanskaya Pravda. December, 18, 1997, pp.3-4
20. Kazakhstanskaya Pravda. February, 28, 2002, p.3
21. http://www.migrant.tj/index.php?option=com_content&
task=view&id=28&Itemid=36/ The Information-resource
center for labour migrants of the International
Organization on Migration of Tadjikistan
22. http://www.cis.minsk.by
1078
ORTA ASYA ENERJĐ PLATFORMUNDA TÜRKĐYENĐN YERĐ
Dr. Veli TÜRKMENOĞLU
Ordu Üniversitesi
Meslek Yüksek Okulu,
Ordu / TÜRKĐYE
turkmen67@hotmail.com
Dr. Mustafa AKTAŞ
Ordu Üniversitesi
Meslek Yüksek Okulu,
Ordu / TÜRKĐYE
mustafa_aktas71@hotmail.com
Erdinç ARISOY
Elektrik - Elektronik Yüksek Müh.
Teiaş Genel Müd.
Ankara / TÜRKĐYE
erdincarisoy@gmail.com
ÖZET
Türkiye Cumhuriyeti Devleti, tükettiği genel enerjinin % 45-46'sını yerli kaynaklardan sağlayan bir ülkedir. Yani ihtiyacı
olan enerjinin yarıdan fazlasını ithal etmektedir. Bu da enerji konusunda ülkenin dışa bağımlı olduğunun çok açık bir
göstergesidir. Türkiye'de kurulu durumdaki enerji santralleri yıllık 20 GW civarında elektrik enerjisi üretmektedirler. DPT
tarafından yapılan çalışmalara göre 2010 yılına kadar ülkemizdeki hızlı sanayileşme nedeni ile yıllık enerji ihtiyacımız 60 GW
civarında olacaktır. Bununla birlikte enerji taleplerinin karşılanmasında, yerli/ithal kaynak oranı, enerji güvenliği, dünya enerji
piyasalarındaki arz gelişmeleri ve ekonomikliği göz önüne alınarak optimize edilme zorunluluğu ortadadır. Türkiye, dünyanın en
zengin enerji kaynaklarına sahip ülkelerle çevrili olduğu halde, petrol ve doğal gaz rezervlerinin yok denecek kadar az olduğu
ifade edilmektedir. Mevcut enerji kaynakları kısıtlı imkanlarla üretim devam etmekte olsa bile kısa vadeli çözümlere yönelme
gereği vardır. Dost ve kardeş Orta Asya Cumhuriyetleriyle enerji sahasında daha kapsamlı ve uzun soluklu çalışmalar yürütmesi
bir zorunluluk olarak öne çıkmaktadır. Öte yandan Türkiye jeopolitik konumu nedeniyle Orta Asya enerji kaynaklarının dünyaya
açılması ve pazarlanmasında kilit ülke durumunu iyi kullanması gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler: Hazar Enerji Havzası, Petrol Boru Hatları, Orta Asya Enerji Politikaları
1. Dünya Enerji Politikaları
19. yüzyıldan itibaren hidrokarbon enerji kaynaklarına sahip olmak, üretimini elde tutmak ve
taşıma güzergahlarını denetim altında almak büyük devletlerin temel amaçları arasında olmuştur.
Bu bakımdan tarihte birçok sosyo-politik olayın
arka planında enerji kaynaklarının kullanımı, elde
edilmesi veya nakli ile ilgili çıkar çatışmalarının
yattığı görülmektedir. Petrolün modern anlamdaki
tarihi 19. yüzyılın ikinci yarısında başlamasına
karşın, tam anlamıyla etkisi 20. yüzyılda olmuştur.
19. yüzyılın son yıllarında türeyen büyük endüstriler içinde petrol en büyüğüdür. 20. yüzyılda
petrolün önem kazanması, işletmeciliğinin zamanla serüven düşkünü petrol arayıcılarından, çok
uluslu şirketlere ve devletlere geçmesine yol açmıştır. Tüm geçmişi boyunca sürekli pazarlıklara
konu olan petrol, hep yaşamsal önemde kararlarda
merkezi bir konum teşkil etmiştir. Enerji kaynağı
olarak yerini tutacak başka bir seçenek bulununcaya kadar petrol, dünya ekonomisi üzerinde
erişilmesi güç konumunu koruyacaktır.
Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte uluslararası alanda yeni bir dünya düzeni şekillenmeye
başladı. Bugüne değin daima çatışmaların odak
noktasını oluşturan ideoloji, yerini ekonomik çatışmalara, etnik rekabete ve bölgesel çatışmalara
bıraktı. Fakat, uluslararası düzendeki değişimden
bağımsız olarak petrol, stratejik bir meta olmaya
devam etmektedir. Bu nedenle, uluslararası petrol
oyunu, çok güçlü oyuncuların oynadığı, çok boyutlu ve karmaşık bir oyundur. Günümüzde artık
dünyanın yeniden şekillenmesini de içeren bu
oyun, daha karmaşık ve pervasız bir şekle bürünmüştür.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra
Avrasya coğrafyasında gündeme gelen yeni “büyük oyun” olarak da adlandırılan uluslararası
mücadelenin arka planında yine enerji kaynaklarının kullanımı, elde edilmesi veya nakli ile ilgili
çıkar çatışmaları vardır. Bağımsızlıklarını yeni
kazanan Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetlerinin
sahip oldukları petrol ve doğalgaz rezervlerinin
önemli bir potansiyele işaret etmesi, yeni büyük
1079
oyunda Hazar’a kıyısı olan ülkeleri de işin içine
katmıştır. Öte yandan SSCB’nin yıkılmasıyla
dünya siyasal ve ekonomik anlamda yeniden paylaşıma sahne olmaktadır. Đki kutuplu siyasal yapılanmanın sona ermesiyle, değişimlerine öncelik
verilen kıta Avrupa’sındaki dışa kapalı ülkeler konusunda bu güne kadar önemli mesafe alınmıştır.
Şimdi dünyanın siyasi ve ekonomik yeniden düzenlemesi sürecinde sıra Ortadoğu, Kafkasya, Orta
Asya ile genel olarak Asya kıtasına gelmiştir. Bu
süreçte, demokrasi, insan hakları ve özgürlüklerini
kısıtlayan yönetim biçimlerinin yeniden şekillendirilmesi, siyasi ve ekonomik ilişkiler bakımından
içe dönük rejim ve yönetimlerden dışa açık demokrasilere geçimin gerekirse zor kullanılarak
sağlanması ve ekonomik ve siyasi özgürlüklere
değer veren bir yönetim anlayışının hakim unsur
kılınması hedeflenmektedir. Bu çerçevede, başta
Amerika ve Đngiltere olmak üzere geçiş sürecini
zorlayan güçlerin Afganistan harekatı çerçevesinde özellikle enerji kaynaklarının ihraç güzergahlarını denetim altına almaları temel unsur olarak
belirmektedir.
2. Hazar’da Petrol ve Doğalgaz Rezervleri
ABD Enerji Bakanlığı, Hazar bölgesindeki
Kazakistan, Azerbaycan ve Türkmenistan’ın petrol rezervlerini 18-34 milyar varil olarak veriyor.
Olası rezervleri de hesaba katıldığında, bölgenin
260 milyar gibi önemli bir potansiyele sahip
olduğu görülmektedir. Bu miktar, bugünkü dünya
rezervlerinin %25’ine karşılık gelmektedir. Doğal
gaz rezervlerinin ise 16-19 trilyon metre küp
(dünya rezervlerinin %11-12’si) olduğu tahmin
edilmektedir. Halen günlük dünya petrol talebi 6869 milyon varil civarında, petrolün toplam enerji
kaynakları içerisindeki payı ise %40 civarındadır.
2010 yılına kadar dünyanın bugüne kıyasla %3545 daha fazla enerji tüketeceği, fosil yakıtlarının
küresel enerji tüketiminin %90’ına yakınını oluşturacağı, dünya petrol talebinin de 90-105 milyon
ton civarında olacağı tahmin edilmektedir. Kullanımda önemli ağırlığı olmasına karşın, petrol
rezervlerinin dünya üzerindeki dağılımının dengesizliği, petrolü bütün enerji yatırım kararlarında
zorunlu bir referans durumunda kabul edilecek
ayrı bir enerji türü yapmıştır. Dünyada üretilen
petrolün yaklaşık %25’i ABD tarafından tüketilmektedir. OECD ülkelerinin tüketimdeki toplam
payı ise %60’ın üzerindedir. Uluslararası Enerji
Konseyi’nin tahminlerine göre önümüzdeki 40-60
yıl içerisinde petrol arzının talebi karşılayamaması
tehlikesinin söz konusu olması, petrol piyasasında
rekabeti ve petrole ikame enerji kaynaklarına
ulaşma çabalarını artırmıştır. Son 25-30 yıldaki bu
çabalar da doğalgazın enerji kaynakları içerisinde
hızlı bir şekilde yükselmesine ve daha çok pay
1080
almasına sebep olmuştur. Sovyetlerin dağılmasıyla
yeni bir şekillenme sürecine giren Avrasya bölgesi
petrol ve gaz piyasasındaki şiddetli rekabetin merkezi haline gelmiştir. Zira Đran ve Rusya da içerisine aldığında bölge, doğalgaz açısından dünya
rezervlerinin %40-45’ine sahiptir. Bu nedenle
bölge enerji kaynaklarının ve yollarının güvenliği
ABD ve diğer gelişmiş ülkelerin öncelikli gündemini oluşturmuştur. Bugünkü ABD Başkan Yardımcısı Dick Chenney 1998’de Halliburton’u temsilen katıldığı Kazakistan’da petrol şirketlerinin
düzenlediği bir konferansta “tarihin hiçbir doneminde Hazar bölgesi kadar bir anda böylesi bir
stratejik öneme sahip olan bir toprak parçası hatırlamıyorum” diye sözlerine başlayarak bölgenin
önemini ortaya koymuştur.
3. Hazar Enerji Kaynaklarının Nakli ve
Boru Hatları
Bağımsızlıklarının ardından, Kazakistan ve
Azerbaycan büyük petrol potansiyellerini, Türkmenistan ise doğal gaz zenginliğini ekonomilerinde değişimi gerçekleştirmek için gerekli kaynakları sağlamak ve geçiş döneminin sıkıntılarını
hafifletmek amacıyla bir an önce kullanmak
istiyorlardı. Fakat mevcut boru hatları, Sovyetler
Birliği’nin planlı ekonomisi çerçevesinde cumhuriyetler arası iş bölümü ve bağımlılık ilkesine göre
düzenlenmiş olduğundan, bunların çoğunluğu en
az 30 yıl önce inşa edildiğinden ihracat amaçlı
kullanım imkanları sınırlıydı. Batı ağırlıklı konsorsiyumlar yeni boru hatları güzergahları tespit
etmek için harekete geçtiler. Bu tespitlerde maliyet unsurları kadar stratejik unsurlar da önemli
ölçüde rol oynadı. Hazar bölgesinde üretilen petrolün dünya piyasalarına ihracının gerçekleştirilmesi için şu anda Bakü-Grozni-Novorossiysk,
Bakü-Mohaçkale-Novorosiysk, Tengiz-Novorossiysk (CPC), Atyrau-Samara, Bakü-Supsa, NekaTahran-Mohoçkale-Novorossiysk boru hatları
kullanılmaktadır. Bu hatlardan ihraç edilen petrol
bugün için toplam 90 milyon tondur.
Tengiz-Novorosiyssk kemerinin ikinci aşaması tamamlandıktan sonra bu miktar 122 milyon ton
hacmine yükselebilecektir. Hazar bölgesinden petrol ihraç potansiyeli 2010’da 140, 2015’te 215
milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Dolayısıyla şu anda faaliyette olan hatların 2015 yılı
itibarıyla tahmin edilen ihracatı gerçekleştirmede
yetersiz kalacakları açıktır. Bu nedenle, BaküTiflis-Ceyhan, Aktau-Bakü, AktubinskÇin, Kazakistan-Türkmenistan-Đran, Türkmenistan-Afganistan-Pakistan ve Bakü-Đran gibi yeni boru hattı
projeleri gündeme gelmiştir. Şu anda gündeme gelen muhtemel üç hattın inşa edildiği varsayıldığında 2015’de Hazar’dan 237 milyon ton petrol
ihraç edebilmek mümkün olacaktır. Bakü-Tiflis-
Ceyhan dikkate alınmadığında, Bakü-Grozni
(Mohaçkale)-Novorossiysk, Tengiz-Novorossiysk,
Mohoçkale-Novorossiysk ve Bakü-Supsa petrol
hatları ile 2015’de Karadeniz’e akacak petrolün
hacmi 87 milyon tona çıkabilir. Eğer buna Rusya’dan gelen petrol ile Hazar’dan tankerlerin taşıdığı
petrol de ilave edilirse, toplam 150 milyon tona
çıkabilir. Bu hacimdeki petrolün Karadeniz’den
Đstanbul ve Çanakkale boğazlarından geçerek açık
denizlere ulaşması mümkün değildir. Bu durum ve
Türkiye’nin boğazlardan petrolün taşınmasına dair
endişelerini dile getirmesi de dikkate alınarak bazı
alternatif çıkış yolları araştırılmaktadır. Bunlar
Güney Ukrayna’daki Yujni-Burgaz- Alexanderopolis ile Burgaz-Vlore ve Konstansa-Trieste hatlarıdır. Ayrıca Romanya Macaristan, SlovenyaĐtalya ve Romanya-Sırbistan-Hırvatistan-Slovenya
-Đtalya hatları da düşünülmektedir.
Şekil 3.1. Hazar Enerji Kaynaklarının Nakli ve Boru Hatları
Burgaz-Alexandropolis (veya Burgaz-Vlore)
hatlarının gücüne Konstansa-Trieste ve YujniBrodi petrol hatlarının güçleri ilave edildiğinde
yılda 80-85 milyon ton hacimde petrol nakledilebilir ve böylece Karadeniz’e Hazar bölgesinden dahil olacak petrol problemi çözülebilir.
Fakat, Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) projesinin işletime alınması halinde bu hatların önemi oldukça
azalacaktır.
Bölgenin 200 milyar varil tahmini rezervlerinin gerçekleşmesi durumunda, BTC hattı dışında, yeni alternatif hatların inşası da gündeme
gelecektir. Bu durumda Afganistan hareketi, hatların seçimi ve kontrolü noktasında ABD’yi daha
etkin kılacaktır. Özellikle zaman zaman gündeme
gelen Pakistan’a çıkış güzergahının Afganistan’dan geçecek kısmının güvenlik sorunlarının çözülmesi ile Pakistan çıkışlı yeni bir hattın inşası
ağırlık kazanabilecektir. ABD’nin Orta Asya ve
Kafkasya’da birinci derecede etkin olabilmek için,
Rusya ve mevcut yönetim altındaki Đran seçenekleri dışında kalan tüm seçeneklere sıcak baktığı
görülmektedir. Pakistan, Hindistan, Çin ve Türkiye çıkışlarını savunan ABD, bu projelerin hayata
geçirilmesi için Amerikan petrol şirketlerine mali
ve siyasi destek sağlamaktadır. Fakat bu güzergahlar içerisinde Amerikan üstünlüğünü pekiştiren
güzergahlar BTC ve Pakistan çıkışıdır.
4. Türkiye’ nin Jeopolitik Konumu
Son dönemde Orta Doğu petrolüne ve Rus
doğal gazının alternatifi olarak önemi artan Orta
Asya enerji kaynaklarının üretiminin artması ve
dolayısıyla bu kaynaklar için yapılan rekabetin
kızışması, yıllardır enerji koridoru olma planları
kuran Türkiye’ye bir fırsat sundu. Hazar petrolünü
Akdeniz’e indiren BTC bir tarafa, Rus doğal gazının Avrupa ve Đsrail piyasasına ulaştırma planları
çerçevesinde de Türkiye’ye özel bir rol biçildi.
Ukrayna güzergahına alternatif bir güzergah arayışında olan Rusya, Mavi Akım’ı tam kapasiteyle
çalıştırma planlarının yanı sıra, Türkiye’den Yunanistan’a, oradan da Đtalya’ya uzanacak ve Rusya’nın Güney Avrupa piyasasına girişini garantileyecek Güney Avrupa Doğal Gaz Boru Hattı
Projesi’nin peşindedir. Bu projede işbirliği içerisinde olan Türkiye ve Yunanistan’ın, boğazların
yükünü azaltmak amacıyla Rus petrolünün boru
hatlarıyla taşınması konusunda ise birbirlerine
rakip oldukları bilinmektedir.
Türkiye’de sıkça bahsedilen Samsun-Ceyhan
Petrol Boru Hattı Projesi, Burgaz-Dedeağaç Boru
Hattı Projesi’ne alternatif bir proje olarak ortaya
atılmıştı. Özellikle Eylül 2006 da Atina’da yapılan
Rusya-Yunanistan-Bulgaristan üçlü zirvesinin sonuçlarına bakılırsa, bugün Burgaz-Dedeağaç projesi öne geçmiş gibi görünmektedir. Bununla
birlikte bugün gelinen durumda iki projenin aslında sadece Rus petrolü için değil, Kazak petrolü
için de yarış içerisinde olduğu belirtilmelidir.
Burgaz-Dedeağaç projesinin canlanmasına sebep
olan sadece Rus petrolünün yeni çıkış yolu
araması değil aynı zamanda Kazakistan’ın petrol
üretiminin hızla artmasıdır.
5. BTC Hizmete Girdi
Đlk imzaların atıldığı 1994 yılında Türkiye
basınında "Yüzyılın Projesi" diye anılan BaküTiflis-Ceyhan petrol boru hattı, pek çok yorumcuya göre bir hayalden ibaretti. Bu hayal, 11 yıl
sonra bir gerçeğe dönüştü. Bakü'den gelen ilk
petrol Ceyhan'a Mayıs 2006 sonunda ulaşmış,
Temmuz ayın başında da tankerlere yüklenerek
dünya piyasalarına dağıtılmaya başlanmıştı.
1.770 kilometre uzunluğundaki boru hattı,
Ancak projenin Türkiye için önemi yalnızca
ekonomik değil, aynı zamanda stratejikdir. BaküTiflis-Ceyhan boru hattından, ilerideki yıllarda
Kazakistan petrollerinin de taşınması hedeflen1081
mektedir. Bu amaçla Azerbaycan ve Kazakistan
arasında bir anlaşma imzalandı. Ankara’nın hedefi, Ceyhan'ı dünya çapında bir petrol pazarı haline
getirmek. Irak petrollerini taşıyan KerkükYumurtalık boru hattı da Ceyhan'a ulaşmaktadır.
Var olan enerji potansiyeline ek olarak, sahip
olduğu stratejik coğrafik konumu ve ilişkileri dolayısıyla petrol ve doğalgaz üreticileri ile tüketicilerinin buluştuğu bir transit taşıma noktası
konumunda olan Türkiye, sadece kendi ihtiyacı
olan enerjiyi temin etmek için değil, aynı zamanda, dost ve kardeş Türk Cumhuriyetleri ve
Rusaya Cumhuriyeti için vazgeçilmez bir komşu
ve iş ortağıdır. Bu ortaklık karşılıklı çıkarlar
gözetilerek daha da derinleştirilmeli ve halklar
arasında dostluklar kurularak pekiştirilmelidir.
Böylece ekonomik birliktelik ile kültürel kaynaşma sayesinde daha huzurlu bir Orta Asya dünyası
kurulabileceği düşünülmektedir.
KAYNAKLAR
Şekil 5.1. Ceyhan Petrol Nakil Platformu
Türkiye, Đstanbul ve Çanakkale boğazlarından
tankerle yapılan petrol sevkiyatını azaltmak amacıyla, Samsun ile Ceyhan arasında da bir petrol
boru hattı inşa edilmesi için destek aramaktadır.
Boğazlardan tankerlerle taşınan tahminen 140
milyon tonun üzerindeki petrol ve tehlikeli madde,
Türkiye'yi çevre ve güvenlik yönleriyle endişelendirmektedir. Ankara'ya göre, Bakü-Tiflis-Ceyhan
hattı benzer boyutta başka projelerin öncüsüdür.
Hattın ömrü 40 yıl, ancak bu süre istenirse
uzatılabilecektir. Türkiye'nin hedefi benzer hatlarla Doğu ile Batı arasında bir enerji koridoru oluşturmak. Bu projeye de, “21. Yüzyılın Đpek Yolu”
adı verilmektedir.
Sonuç
Enerji koridoru olan coğrafyaların siyasi istikrarı, enerjiyi üreten ve tüketen ülkeler için hayati
önem taşımaktadır. Petrol ve doğalgazın üretimi
için güvenlik ve istikrara ne kadar ihtiyaç varsa,
onun tüketicisi olan gelişmiş ülkelere ulaştırılmasını sağlayan ülkelerin iç politik istikrarı da o
kadar önem taşımaktadır.
Türkiye, enerji kaynakları son derece zengin
olan ülkelerle sınır durumundadır. Dünya üzerindeki ispatlanmış petrol ve gaz rezervlerinin dörtte
üçü Türkiye'nin çevresindedir. Doğalgaz ve petrol
rezervi zengini olan Ortaasya ve Ortadoğu ülkeleri
ile enerji ihtiyacı olan sanayileşmiş Batı ülkeleri
arasında, Anadolu yarımadasının en güvenli koridor olduğu herkes tarafından kabul edilmektedir.
Bu da Türkiye'yi 21. yüzyılın "enerji koridorunun
anahtarı" yapmaktadır. Doğal geçiş kapısı olma
özelliğine sahip olması, ülkede ekonomik daralmayı aşma fırsatını da sunmaktadır.
1082
[1]. Kahraman, A. , Kurşun, Đ. ‘Ukrayna’ da Yaşanan
Doğalgaz Krizi Ekseninde Ülkemiz Enerji Politikasına
Genel Bir Bakış’ Đstanbul Üniversitesi Mühendislik
Fakültesi Maden Mühendisliği
[2]. Elektrik, Elektronik, Aydınlatma, Enerji ve Otomasyon
Mühendisliği Dergisi sayı 164
[3]. TMMOB,Maden Mühendisleri Odası, Enerji Grubu
Çalışma Raporları, 2001 Ankara
[4]. Koyuncu M.,'Kurumlar Açısından Enerji Politikaları
Çevre - Enerji Kongresi Bildiriler Kitabı, 5-7 Haziran
1997 Ankara
[5]. Önal G., 'Enerji ve Kömür' YMGV Yayınları, 2000,
Đstanbul
[6]. www. dpt.org.tr
[7]. www.istanbul.edu.tr/eng/maden
[8]. www.maden.org.tr
[9]. www.panaromadergisi.com, Şubat 2004 Sayı-1, ISSN
: 1304 - 6438
[10]. www.harunyahya.org, 2007 Harun Yahya.
[11]. www.enerji.gov.tr/petrolarztalep.htm
[12]. www.bbc.co.uk/turkish/europe/story/2006/07/060713_
btc_update.shtml
ISLAMIC MOVEMENTS IN CONTEMPORARY NORTH CAUCASUS
Irina BABICH
Modern Islamic community. According to the
official data gathered by the agencies that control
activity of the Islamic communities in KabardinoBalkaria, there were 132 Muslim communities
(jamaats) in the republic by the end of 2002. In
1990s, 2-3 Islamic communities emerged in every
Kabardino-Balkarian settlement that usually
united believers living in the same block (jamaat)
and going to the same mosque or house of prayer1.
This is why the modern Islamic communities of
KBR are also called jamaats. The number of
jamaats in a settlement depends on several
reasons: firstly, on its total population; secondly,
on the popularity of modern Islam among the
younger generation of Kabardins and Balkars who
makes up a larger part of the congregation; and
thirdly, on the features of historical development
of Islam in specific districts of KabardinoBalkaria and the Islamic traditions established
during the Soviet period.
One should also bear in mind the specificity of
the historical development of Kabardins and
Balkars. The fact that Balkars had been living in
Central Asia and Kazakhstan during the period of
their deportation (1944 to 1957-59) has influenced
the development of Islam in today's Balkarian
settlements. The Islamic life in the places of
deportation during the Soviet years was more
liberal and eventful than in North-Western Caucasus. Many Balkars managed to receive an elementary religious education and collect libraries of
Islamic books. They kept in touch with Muslims of
Central Asian and Kazakhstan as they came back to
Balkaria, and some of them began to work in
Balkarian mosque schools in 1990s. The Central
Asian style dominates the architectural appearance
of the new Balkarian mosques (Bylym village).
The number of Kabardino-Balkarian jamaat
members is difficult to identify – there is no clearcut criteria to determine whether a person may
join it or not. Jamaats can be formed by four
categories of Muslims: 1) Muslims who do not go
to mosque but offer timely namaz and keep fasts
at home (these category of Muslims includes
many women); 2) Muslims who only go to
mosque on the major Islamic holidays, do not
1
The Declaration of Islamic jamaats of Kabardino-Balcaria,
Severnii Kavkaz (2001), Nal’chik, no 6, February.
offer namaz at home nor keep fasts; 3) Muslims
who offer the Friday namaz at mosque and are
free to offer it or not at home the other days; 4)
Muslims who offer namaz at mosque every day if
possible (these category of Muslims includes
many young people).
The majority of middle-aged and elderly men
consider themselves believers though they do not
go to mosque or go there very seldom, on major
holidays. Few of them consider themselves atheists.
The process of Islamic revival has primarily
touched on the young people aged 15 to 35 living
in towns and villages, mostly in Balkaria and
Greater Kabarda.
Most country women do not go to mosque, or
offer namaz at home. Elderly women, usually
wives of senior Muslim believers, offer namaz and
go to mosque on holidays or Fridays wearing
hijabs. Also there are elderly women in Smaller
Kabarda who hold to the tradition of offering
namaz at home, like in the Soviet years. Twice a
year, on the major Islamic holidays, many women
happen to come to mosques in KBR. During the
1990s many middle-aged women had completed
the Elementary Islamic Knowledge Institute
courses and obtained the mosque school teaching
certificates (certificates of the Spiritual Board of
the Muslims of KBR).
Most congregants of the KBR mosques are
Kabardins and Balkars though several Russians and
Ossetians who had been living in KBR or come to
settle there embraced Islam during the 1990s.
Road to Islam. The Islamic revival as a whole
has hardly touched on the middle and older
generations. Most elderly and old Muslims who go
to mosque and offer namaz now were doing so
during the Soviet years as well. But there are also
old men who adopted Islam very recently, in the
early 1990s. The number of Muslims in KBR
increases on account of involving teenagers and the
young in the Islamic movement. A good part of the
present-day religious community members started
to go to mosques of the KBR five or less years ago.
The persons who usually encourage them to turn to
Islam are their older relatives (brothers), friends,
classmates, workmates, and teachers.
Mosques and houses of prayer. Every Muslim
community has either a mosque or a cemetery
1083
house of prayer (Kabardian kh'e une). Young
imams are now trying to explain to the mullahs
who lead Friday namaz in cemetery houses of
prayer that, according to the rules of Islam, the
namaz cannot be performed there. It is obvious
that such a tradition was actually born during the
Soviet period when most mosques in the KBR
were closed. The Soviet authorities only permitted
Soviet Muslims of KBR to build small cabins for
funeral implements at cemeteries. The highlanders
fitted those cabins for performing religious rites
and turned them into houses of prayer. According
to the figures of the official republican agencies,
there are 102 mosques and 30 houses of prayer
open in KBR, most of which are situated in
Smaller Kabarda2.
Islamic leaders. There is no strict hierarchy
within the Islamic clergy. The situation varies from
mosque to mosque. In general, the structure looks
like this: imam-hatyb (combines the functions of
community leader, mosque chief, and the preacher
who delivers the Friday hutba), imam, amir (the
surrogate imam who is responsible for tutoring the
young), muadzin (responsible for performing azan),
dugashi (duh'e – those who perform the dua rite at
funeral).
In 1990 the terms that designated Islamic
leaders in KBR began to change. Due to the fact
that Islam had been penetrating into the Kabardian
and Balkarian societies from the Ottoman Empire
and the most active missionaries around this region
came from the Ottoman clergy, the Islamic leaders
were designated by the words mullah (Arabic) and
efendi (Turkish). The situation has not been
changed until 1990s. The word mullah was more
widespread in Smaller Kabarda, while efendi was
more typical of Greater Kabarda and Balkaria.
Islam of the 1990s introduced the new terms –
imam-hatyb, imam, amir – that were out of use
before. Nowadays, young Muslims use them more
often than the older ones, the latter prefering the old
words3.
Education of religious leaders. Generally, the
mosque chiefs with the higher religious education
are few in the KBR. Elderly imams had been
receiving private education during the Soviet years,
many of them (Balkars) living in Kazakhstan or
Central Asia. The grandfathers of many elderly
religious figures of the present day were recognized
2
3
Interview with Timur Atmurzayev, Deputy Mufti of the
Religious Administration of the Muslims of KabardinoBalkaria (2002), Hal’chik, 20 November.
Interview with Anzor Astemirov, Deputy of the Director of
the Young Islamic Center in Kabardino-Balkaria (2002),
Hal’chik, 10 December.
1084
in the early 20th century as experts in Arabic
language and Islam fundamentals, which they were
sharing with their grandsons. Young imams are
usually more literate than the elderly clergy. Many
of them have an elementary Islamic education,
some – secondary or higher one. There are also
young imams who have been educated in the
Islamic schools and universities of Near Eastern
countries or Islamic Institute of Nalchik (such as
imams from the villages of Zolukokoazhe,
Verkhniy
Kurkuzhin,
Elbrus,
Verkhnyaya
Balkariya)4.
The situation in the KBR is similar to that in
the KCR and Muslim districts of Stavropol
Territory. The imams with at least secondary
Islamic education, let alone the higher one, are
few here as well. Only the young imams have a
decent education usually received abroad or at the
Abu Hanifa Islamic Institute in Cherkessk. The
situation in Dagestan is uneven but absolutely
different. Inversely, a surplus in young people
with the local higher Islamic education is evident
here (there are 16 Islamic institutes in the republic
apart from their numerous branches and
medreses).
Financial support of Islamic establishments.
The Islamic establishments in the KBR are
financed by congregants, sponsors, and charities.
There have never been vakufs in the KBR. The
Islamic clergy of KBR is also partly supported by
the republican authorities. They pay monthly
presidential stipends (400 roubles) to the mosque
chiefs loyal to the authorities. Those stipends are
also allocated for the Orthodox and Judaic
communities of the republic. Administrations of
kolkhozes and sovkhozes located in most villages
of KBR that has been converted into stock
companies help local imams and mullahs with
food or money. The company administrations pay
some Islamic leaders a monthly salary of 500
roubles. Most imams and mullahs in KBR make
their own secular living either working
somewhere or servicing their private farms.
Rivalry between older and younger generations. The second half of the 1990s brought to life
the intra-Islamic rivalry between community and
mosque chiefs for the leadership in society in the
KBR, which then started to grow dramatically.
This process has primarily impacted on the city
mosques of Nalchik and the Spiritual Board of the
Muslims of KBR, though the countryside clergy
was not passed over either. The most widespread
4
Interview with Musa Mukozhev, Director of the Young
Islamic Center in Kabardino-Balkaria (2002), Hal’chik, 20
December.
form of intra-Islamic rivalry is obviously the
rivalry between Islamic leaders representing the
older and younger generations for either the post
of village or city imam, or expansion of their
influence and authority among congregants and
community members. Young Islamic leaders have
skills in delivering sermons and spreading Islamic
ideology, and that is why they are able to easily
defeat the religious leaders of older generation –
"Soviet mullahs" – who often do not possess
necessary eloquence and knowledge. The elderly
imams often yield their right to deliver Friday
hutbas to the young, keeping just the role of a
formal mosque chief for themselves.
There is no unified Muslim community in
KBR. Controversies and mutual misunderstanding
are alive between congregants of different age,
youths and elders. The conflict of generations
emerged in 1996-1998 and grew in its intensity
and direct manifestation in the late 1990s – early
2000s.
Young Muslims dissociate themselves from socalled ethnic Muslims (traditional Muslims), with
whom they number the KBR residents who do not
offer namaz neither at home nor in mosques but
consider themselves Muslims. The ethnic Muslims
usually remember Islam at funerals, weddings, and
on major Islamic holidays. That is why young
Muslims call the Islam of older generation funeral,
folk, or traditional Islam. At the same time, young
Muslims call themselves praying, young Muslims
developing new, or pure Islam. In return, elderly
Muslims believe that the Islam of young citizens of
KBR is Turkish or Arabic5.
Young Muslims seek to promote and partly
modernize the Islamic life of Kabardians and
Balkars that had been weakening significantly
during the 20th century and just fragments have
survived by the beginning of the 1990s. Young
Muslims justly believe that most Muslims of the
older generation lack necessary knowledge of
Islam and Islamite behaviour. But the very
activities of the Muslim youth happened to be rich
in mistaken ideas and actions, misunderstanding
of the political situation, the same religious
ignorance, but above all impatience. Gradualism is
one of the main principles of faithful Muslims,
and it is largely violated by the young Muslims
who are eager to change the Islamic life in
Kabardino-Balkaria immediately and abruptly.
The older generation of Muslims has rejected their
activities, which they have taken as a danger to the
5
Interview with Rasul Kudaev, Deputy of the Director of
the Young Islamic Center in Kabardino-Balkaria (2002),
Hal’chik, 25 December.
special privilege of the elders and to the historically formed walk of Kabardinian and Balkarian
societies.
The conflict of generations often concerns the
members of kin groups. Children and their parents
in some families offer namaz and keep fast
together, but this is not a rule. The most
widespread type of the conflict is a conflict
between young Muslims and their irreligious
parents.
Religious behaviour. Offering namaz has
become an important point in the development of
Islamic life in the KBR, because it has complicated
the relationships between the young and elder
Muslims. The controversy has aroused about the
order of offering namaz. The first question is about
where one has to offer daily namaz. According to
the historically formed tradition in the republic
(complying with the Islamic canons) one can offer
daily namaz at home and go to mosque for the
Friday namaz. Muslims of Smaller Kabarda keep
following this tradition. But young Muslims of
Balkaria and Greater Kabarda have introduced the
rule of daily namaz at mosque. Usually 5-10 young
Muslims want to go to mosque everyday. Elderly
Muslim prefer to offer namaz at home. They are
mostly those who kept doing it secretly throughout
whole Soviet period. The majority of KBR
residents of middle and older age who consider
themselves Muslims do not aim to offer namaz at
all. At best, they come to mosque for the Friday
afternoon namaz. Young Muslims offer namaz five
times a day. Some of them offer one additional
namaz at night (at 2 – 3 am), especially during the
Ramadan.
Controversies are also caused by the praying
postures people adopt during namaz. Some young
Muslims of KBR began to stick to the Shafiite
tradition in offering namaz. They do it without
any cap holding their hands above the navel and
raising them to the shoulders when bowing down
low and saying "Allahu akbar!". Elderly Muslims
offer namaz following Hanafite rules.
Clothes and food. For the present-day Islamic
movement of Kabardino-Balkaria, the appearance,
clothes and food of Muslims have become an
important evidence of Muslim's thoughtful
attitude to Islam. Hijabs (female Islamic dress
consisting of a gown and a shawl that covers arms,
legs, and hair of a woman) and male robes of
white and black color for imams (abba) appeared
in the republic, the young promote the Islamic
rules of wearing men's clothes, etc. The hijabs had
not been an attribute of Islamic life in the past in
Kabardino-Balkaria, but still the tradition is alive
1085
that women wear shawls. That is why young
Muslims who were inviting women to wear hijabs
hoped that those hijabs would gradually replace
the highlander's shawls. In Greater Kabarda and
Balkaria, the teen-age girls and young Muslim's
wives agree to wear the real hijabs, i.e. a gown
and a shawl. Nevertheless, the majority of women
feel quite negative about such a prospect.
Having adopted Islam in the 17-19th Centuries
the North-Western Caucasus highlanders started to
grow beards, but this tradition totally vanished
during the Soviet years, to such an extent that the
elderly Muslims now oppose the revival of this
tradition the strongest. However, the younger
Kabardino-Balkaria Muslims were striving to have
a beard as a symbol of their faith up to the end of
the 1990s. Also, the younger Muslims try to eat
meat of animals killed only according to the
Muslim rules. They do not violate the prohibition
on pork and hog’s meat uptake, and diminished
the amount of alcohol imbibed6.
Religious consciousness. Young Muslims
quite strongly apprehended the idea of jihad which
was influenced, more than any other notion, by
Chechen and Arabic propaganda striving to
combine it with the idea of a war against the
wrong believers and against Russia. Radical
literature and films distributed in KBR support
these views.
Due to a distorted and one-sided knowledge
about Islam some young Muslims arrived at the
conclusion that the development of Islam in KBR
and building of an Islamic state are tightly
connected and indispensable to each other. They
have practically no information about the states
where Islam as a religion is separated from state
affairs (such as Turkey and others). This drives a
certain portion of young Muslims to a very radical
notion regarding the essential role that the
establishment of the Islamic state in KBR will play
for the Islamic life development in the country.
Islamic Organizations. An official body of
religious power presiding over all Muslim
communities, mosques and prayer houses in KBR
--Muslim Board of Kabardino-Balkaria
(a
Spiritual Directorate of the KBR Muslims – KBR
SDM)-- was formed in the beginning of the 90s,
when Muslim Board of North Caucasus (the
Spiritual Directorate of the North Caucasus)
divided into several Republican Muslim Boards
(Republican Spiritual Directorates). SDM leaders
are elected at the KBR Muslims Congress, which
gathers once every five years. But in reality KBR
6
Interview with imam of mosque, Verhnya Balcaria,
Kabardino-Balkaria (2003), 10-20 January.
1086
SDM controls Islam development in Republic
only partially. A part of Muslim leaders, mostly
young, refuse to accept KBR SDM as a governing
body, refuse also to visit the meetings held by
SDM, to pay taxes from the religious ceremonies
etc., preferring to contact the Islamic Center. The
Center began to develop in the beginning of the
90s as a youth branch of the KBR SDM mainly
approaching rural young people in order to
involve them into the Islamic way of life. In 1995
the Center was registered in the KBR Justice
Department as a separate organization. Islamic
Center introduced a number of governing and
controlling bodies: Jamaat Council bringing
together young KBR leaders, and Shura –
gathering young jamaat representatives from the
same KBR region. The Islamic Center works with
a financial support of foreign welfare foundations
with the headquarters in Nalchik or in Moscow.
Since 1997-1998 when the influence of the
Islamic Center upon the minds of the young
Muslims started to grow and the leaders of this
organization demonstrated to be strongly striving
for power, the relations between the Islamic
Center and KBR SDM aggravated. The Center
took an opposing stance towards the official
Islamic leaders of KBR. On the pretext of a
registration law violation (the Islamic Center had
not given a report about its activities to the Law
Department of KBR) KBR SDM managed to close
down the Center. Since 2000, the Center has
existed without the official registration. In 2003,
the leaders of Islamic modernization found
themselves in social isolation to a great extent.
During recent years, the state government
exerted counteracting measures against the leaders
of the Islamic Center through KBR SDM without
sufficient grounds, identifying Wakhabbism with
the Center activities in general.
By the start of the year 2000, the Islamic
Center managed to acquire strong influence
among the young Muslims of most KBR regions
(Balkaria, Greater Kabarda), but the older
generation still stands against the radical
modernization of Islamic life. Up to the end of the
1990s the disagreements between generations
were very pronounced. But in the beginning of a
new century the Islamic Center changed its tactics
and shifted its attention from the work with the
older Muslims to education of a younger
generation in the spirit of new Islam, creating
future allies in the struggle against non-Islamic
features of the Islamic customs. That is why
Islamic education became a priority for the
Islamic Center. Government does not have any
definite policy in the sphere of Islamic education
in the republic. Most mosque schools created by
the Islamic Center were closed in the end of the
1990s. KBR SDM does not aim at building its
own system of primary and high education
providing support only for the Islamic Institute7.
The system of Islamic education. In mid1990s the Russian Federation Department of
Education allowed to include Arabic as a foreign
language into high schools curriculum. In some
KBR schools special groups were created for the
study of Arabic after regular hours; in others,
Arabic classes were included into the general
curriculum. But at the end of the 1990s the Federal
Department of Education banned the practice. High
school headmasters had to close the groups and
stop giving Arabic classes. At present, in some
schools basic Islam lessons and readings from
Koran have been introduced in the villages of
Verkhnyaya Balkaryia and Hamidie. In some
villages, mosques conduct Sunday schools teaching
basic Islam and readings from Koran; in others -where the mosque schools were functioning up to
the end of the 1990s when they were closed by
local administration, there are now groups
organized by mosques, with talks about Islam
regularly offered (in the villages of Elbrus and
Shalushka). In some places though, the mosque
schools or medrese still exist (villages of Yanikoi
(since 1997), V.Hasanya, Buloongoo, N.
Koorkoozhin (1997-2001), Zolookokoazhe, Bylym,
Elbrus, and V.Balkariya).
Mosque schools and medrese existed until the
end of 2000s; some still function in many
Kabardino-Balkarian cities, such as Terek,
Tyrnyaus, Baksan and Nalchik. The largest
medrese named after Adam Dymov, an outstanding
Adyg educator of the beginning of the 20th century
who organized a new method medrese, was opened
in the city of Baksan as early as 1991. It functioned
until 2002 when it was closed by the city
administration. Primary Islamic schools function in
mosques of Volny Aul, Aleksandrovka, Nalchik
suburbs. Since 1996 a missionary educational
centre --“Minaret”-- operates in Nalchik.
Until 2001 all-year courses for the beginners
and preachers were functioning at the Islamic
Center, which were closed upon the closure of the
Center as a legal entity. At present, the workers of
the Center give private lessons of Arabic. The
Islamic Center of the “Nur” mosque (Nalchik)
conducts a weekly seminar for the young Muslims
coming from different villages and cities of the
republic.
In 1992 with the support of the International
Islamic Salvation Organization there was founded
the first Islamic higher institution in KBR Shariat Institute in Nalchik, renamed in 1994 into
the Institute of Arabic Language.
Professors
were the Adygs who repatriated from the Middle
East countries. Later on they were joined by Arab
professors. In 1996 the Institute was closed. In
1997 KBR SDM founded the Islamic Institute8.
The situation with Islamic education in KBR
and KCR is practically the same, the difference
arising only from the fact that there is no separate
community of young Muslims in KCR and thus
nothing of the approaches similar to ones applied
by Musa Mukozhev and his followers can be
observed.
Islamic Literature. In the beginning of the
1990s Kabardino-Balkaria began to receive
books about Islam written by various Muslim
authors in Russian and Arabic from the Middle
East countries and from Islamic centers in Russia
(Moscow, Kazan, Makhachkala). Since the second
half of the 1990s Islamic literature began to be
published in Kabardin and Balkarian languages.
To separate extremist books from the real flood of
Islamic literature and choose books for education
purposes, the Islamic Institute created in 1999 an
Alim Council, which began to monitor the subject
matter of the arriving books.
Islamic Ideology. The Islamic ideology of the
young Muslims which began to form in KBR in
the 1990s is based upon the idea of activization
and partial modernization of the Islamic life in the
republic. The methods used to form the Islamic
ideology in the minds of young Muslims are the
following9:
• Forming a system of Islamic education.
• Promoting Islamic ideology in general high
schools and sports schools.
• Educating a strong body of preachers delivering Friday hutbas, where the basic postulates of
Islamic ideology are explained.
• Re-evaluation of national traditions. Young
Muslim leaders consider the Kabardin and
Balkarian culture as a certain cultural space which
should be analyzed through the Islamic traditions
7
9
Interview with Musa Mukozhev the Director of the Young
Islamic Center in Kabardino-Balkaria (2002), Hal’chik, 110 December.
8
Interview with Sharafutdin Chochaev, the Director of
Islamic Institute in Kabardino-Balkaria, (2002) Nal’chik,
15,19 December.
Interview with Musa Mukozhev the Director of the Young
Islamic Center in Kabardino-Balkaria (2003), Hal’chik, 1015 February.
1087
(hadith) and that new Islamic culture in KBR can
contain only those highlanders traditions which
are not contrary to Islam10:
1. In Northern Caucasus there is still a widely
spread practice of bride abduction used when the
parents of the young people do not agree to their
wedding. Islam stands against such a practice
admitting for marriage only proper matchmaking
procedures.
2. In Northern Caucasus alcohol drinking
permeates all festival customs and eating habits.
Young Muslims try to limit alcohol intake. The
weddings of young Muslims are celebrated either
without alcohol entirely or with a separate table
set for the Muslims who do not drink alcohol.
3. North Caucasian tradition of dance culture
includes a wide variety of dances and musical
instruments. Islamic canons prohibit dances
between men and women. Young KBR Muslims
practice only male dances accompanied by drums
and trick riding.
4. Caucasian hospitality customs imply a tamada
--toast-master-- to be appointed to conduct a feast.
Islamic rules do not demand such a person.
5. A orthern Caucasian tradition of honouring
the elders is still held rather firmly according to
which when meeting a man who is older, the
younger person should first address him wherever
he stands – on the left or on the right side, and
then proceed greeting others. Kabardinian and
Balkarian customs of honouring the elders also
include other rules. Islamic customs do not
demand honouring the elders. That is why, in the
situation described above, special honour should
be paid to a person sitting or standing on the right,
age notwithstanding.
Honouring the elders
tradition prescribes to give the places in front in
the mosque to the elders, whereas according to the
Islamic rules the persons who arrived to the
mosque earlier occupy the best places.
6. According to the North Caucasian traditions
the widow should mourn her diseased husband for
a year, but Islamic rules command her to remarry
soon.
7. Clan structure remains an important parameter
for a North Caucasian society while in Islam
kinship does not have priority in the relations
between the community members.
8. Young Muslims do not follow Caucasian
funeral and wake customs.
10
Babich Irina L. (1999) Pravovaya kultura adygov. Moscow,
Institut ethnologii i antropologii.
1088
9. A tradition to name children according to
Islamic canon almost vanished in the Northern
Caucasus. Young Muslims strive to revive a
tradition to name children and adults with
Muslims Islamic names.
10. One of the main trends in Islamic culture
development in KBR appears to be Islamic theatre
and musical performances. In recent years young
Muslims have shown Muslim followers
performances on the Islamic themes and zikir
concerts during the main Muslim festivals of
Kurman Bairam and Uraza Bairam. In the villages
of Shalooshka and Volny Aul in 2001-2002
during the Kurman young Muslims organized
processions in fur capes burkas and tall fur hats
papakhas, carrying Islamic and republican flags,
riding horses and driving cars on the main roads,
during which zikirs were sung through the
megaphones. Arabic religious songs anashids
have become more widely spread and performed.
The modern religious practice of Republican
authorities. Two periods can be marked in the
sphere of relationship development between the
state powers and modern Islamic movement in
KBR: the first at the beginning and the middle of
the 1990s when government in KBR either reacted
to the Islamic movement neutrally or supported it,
even financially (in mosque building etc.), and the
second period at the end of the 1990s and the
beginning of the new century, when radical forms
of Islamic movement which appeared earlier in
other North Caucasian republics started to develop
in KBR (such as Atabiyev group in Hasanya in
1999 and R.Bekkayev group in Elbrus in 2000).
During the second period the government and law
enforcement structures had to react adequately,
though partially scathing the quite loyal towards
the Russian state. Marking a line between these
two periods was a law of the republican
government on religious communities in KBR
adopted in 2000 which significantly limited the
life of Islamic communities, mosques and Islamic
educational institutions in the republic, and
moreover led to an open conflict between the
Spiritual Directorate of KBR Muslims and the
Islamic Center.
The policy of the republican government
towards religion at the end of the 1990s and the
beginning of this new century includes three main
directions:
• Measures taken by the law-enforcement
structures in order to locate and destroy the armed
radical Islamic groups.
• Limitation upon the activities of mosques and
Islamic educational institutions.
• Organization of strong anti-Wakhabbite
propaganda aimed at distracting people and
preventing them from joining modern Islamic
movement.
The anti-Wakhabbite propaganda was based
on the superposition of the modern Muslim image,
mostly young, with a Wakhabbite, a radical
member of an armed group.
Such propaganda was conducted through
1) mass media (newspapers, TV);
2) gathering village meetings condemning the
Wakhabbites;
3) active efforts of the village administration in
distributing information about radical Islamic
groups in KBR;
4) talks with high school students and their
parents at schools, finding the students visiting
namaz on Fridays and persuading their parents to
forbid them to visit mosques, creating unbearable
conditions for the teenager believers through the
threats not to provide them with graduation
certificates, etc.;
5) from within, using the internal conflict between
the younger and older Muslims which caused the
rejection of Islamic modernization in the republic
by the older Kabardinians and Balkarians;
6) wide distribution of information about radical
Islamic armed groups (of Atabiyev and Bekkayev);
7) creation of the mood of general disapproval of
those who visit mosque;
8) establishing a total control of the local
(village) authorities over the activities of Islamic
communities, mosques and Islamic education
institutions activities;
Due to the anti-Wakhabbite propaganda the
majority of people got the opinion that all the
bearded young Muslims are radicals, Wakhabbites,
dangerous for the society, aiming at overthrowing
the existing power and connected with the criminal
world on the North Caucasus; that mosques visited
by young Muslims are places highly dangerous for
children and teenagers, for young people in general;
that various forms of Islamic education organized
by the young Muslims are quite unnecessary for
KBR because the Islam taught by them is not
correct; that children and teenagers inspired by
young Muslims cease to behave properly and to
obey their parents; that young Muslims threat their
parents with death unless they star offering namaz;
and that the most dangerous regions are the Elbrus
region and Greater Kabarda.
In fact the Islamic movement aimed at
reforming Islamic life causes negative reaction of
KBR citizens and fright. There is no doubt that
such a situation appears to be an important
negative consequence of the anti-Wakhabbite
propaganda. But there can be no doubt also that
in KBR and other North Caucasian republics
exists a radical Muslim wing siding with political
extremists and using Islamic slogans as a pretext
for an overthrow of the existing state order. That
is why the activities of the government and law
enforcement powers are quite lawful and
necessary. Still the anti-Wakhabbite propaganda,
which goes on in the country since the end of the
1990s, sufficiently harmed the positive processes
of the Islamic reforms and development of Islam
as a religious and moral foundation of a
highlanders’ society. Calling all young Muslims
active or potential radicals, practically isolating
them from their society, the government of the
republic and law-enforcing powers push them
towards radicalization of their views. It is the
easiest way to fight with radical movements.
Much more difficult is to distinguish between
those who opted for radical actions and more
moderate people.
Activities of the republican and local
administration controlling and restricting
Islamic life.
Formally the KBR Muslims cannot be under
any attack by the state and law-enforcing powers
unless they violate the law. In the beginning of the
1990s a Spiritual Directorate of the KBR Muslims
was founded to, on the one hand, supervise the
Islamic life organization, Islamic institutions
(mosques and mosque schools) and Islamic
communities coordination, and on the other, to be
an intermediary between KBR Muslims and state
powers responsible for the Islamic movement
development. This multifunctional Directorate
serves as a department mediating in relationships
between religious unions and KBR Department of
Culture, as a Presidential Council on the
relationships with religious communes, and
Religions Committee in the KBR Government,
and also Law Department of KBR where all the
city and village Islamic communities have to send
reports concerning their activities each year.
Government bodies of the KBR try to
counteract and limit the process of younger
generation people becoming imams in the cities
and in the country through influencing the
elections at the city or village mosques or
elections of the Islamic community leaders.
Though religion is separated from state in Russia
an imam cannot be elected if the local
administration has some grudges against him. The
1089
higher along the ladder in the Islamic hierarchy
the more important this covert influence may be
(specially at the elections of rais-imams, the
Spiritual Directorate Muslim leaders). Local
administration totally controls the work of the
mosques, Islamic communities and Islamic
educational Institutes (if they exist at mosques).
Thus, the administration of Chegem city, for
instance, does not allow young Muslims to visit
the mosque daily, obliging the mosque elder to
open it only on Fridays.
Major features of the modern Islamic
movement in Kabardino-Balkaria are as follows:
engagement of youngsters and adolescents in
Islamic communities (jamaats); support given by
young Muslims to the Islamic Center which
opposes both local secular administration and
Muslim Clerical Administration; systematic
propagation of Islamic reforms by those young
Muslims; internal conflicts between mosque and
community leaders (effendi, mullah and imam) for
power in mosques and jamaats; generation gap
conflicts; revival of tendencies to revaluate
national cultures and introduce elements of
Islamic culture; aspirations for introduction of
Islamic primary and high schools. As we see from
the history of Islam in Kabardino-Balkaria (which
dates back to the 10th century) these features are
characteristic of any Islam revival or introduction
movement 11 . Moreover, an Islamic movement
focused on modernization or expansion of Islam
always harbours some tendencies to arouse public
tension. Therefore KBR modern Islamic
movement shouldn’t be seen as part of the general
process of Northern Caucasus radicalization. The
authors believe that the movement does not
aggravate regional tensions.
However, there is no reasonable policy for
KBR Islamization. The whole process was
initiated by foreigners who knew little about
Kabardino-Balkarian life – first came Adygei
repatriates from the Middle East, and then Arabs,
while the local clergy came to the lead only in late
90’s. Activities of the Islamic Center, the main
think-tank of the modern Islamic movement, are
marked with lack of care for Islam tradition that
has survived 70 years of limitations; introduction
of alien behaviour norms, mostly Shafiite
traditions (prayer rules etc.); neglect of a basic
Islam principle of progressive; and gradual
integration of religious norms and mores into
11
Arapov Dmitri Yu. (2001) Islam v Rossiskoi Imperii.
Moscow, Akademkniga; Frank A. Muslim Religious
Institutions in Imperial Russia: the islamic World of
Novourensk Districk and the Kazakh Inner Gorder 17801910. Leiden, Brill 2001.
1090
everyday life. It was in the late 90’s that young
Muslim reformers realized their mistakes and
started to embrace this concept of gradualism.
Modern Islamic movement in KabardinoBalkaria strives to unite Kabardins, Balkars,
Ossetins and Russians under the banner of Islam.
And despite all ethnic diversity Islamic jamaats in
KBR rarely see ethnic conflicts. Furthermore,
there is a tendency amongst Islam ideologists to
substitute the idea of national cultural revival (of
Kabardian and Balkar cultures) with a concept of
evolution of an Islamic culture that could become
the basis for a new self-identity.
However, a number of factors that appeared in
Kabardino-Balkaria in the 1990’s exacerbated
public tension effected by Islamization. Expansion
of Islam goes hand in hand with accrual of power
by young reformers. Islamic Center is gaining
popularity and becoming a political power to be
reckoned with. KBR Muslim Clerical Administration doesn’t have a power to match it and calls
upon secular administration and law-enforcement
agencies to maintain its positions in the Republic,
and unjustly accuses young Muslims of antiRussian and treasonable policies.
The young Muslim movement has been active
for a short spell of time and no serious ideology
has appeared so far, still they link Islam expansion
in KBR to political change. We wish to accentuate
that these ideas cannot be regarded as riotous,
especially as far as the movement does not break
the law. But the propagation of the idea that Islam
can develop only when it permeates power structures may be viewed as an ideological preparation
for future active political campaign designed to
modernize and Islamize KBR government.
Kabardino-Balkarian republican and regional
authorities have repeatedly broken the Law on
freedom of conscience (1997) by banning daily
visits to mosques, closing Islamic educational
institutions etc. Such cases of discrimination of
jamaat members transform the tensions between
local Muslims and authorities into disputes within
the jurisdiction of the state. To add insult to injury,
government-sponsored
anti-Wahhabite
mass
media campaign created a good deal of ill feelings
for all the Muslims in KBR. As they found
themselves isolated and further alienated by antiWahhabite propaganda KBR Muslims have
reasons to politically oppose the authority of
Russia as manifested in local administrations.
Religious policies of the Tsar Empire in the
Northern Caucasus as well as present relations
between KBR authorities and Muslims show that
Russia has never had anything like religious
pluralism. Muslims from different regions were
always treated differently. For instance, institutions that Volga Region Muslims had had since
18th century (when Orenburg mufti’at was
established) were not allowed in the Northern
Caucasus (clerical administration, Islamic
education system, etc.). Such situation creates so
much tension in the republic that peace and order
appear very shaky. Any new conflict factor can tilt
the delicate political and social balance12.
This study was a pilot one. It has brought to
light a number of issues which need to be studied
in detail; for instance, Islam and women. Our
project has shown that a single attitude permeates
most Northern Caucasus communities: the proper
thing for women to do is to stay and pray at home
--even though women have a dedicated enclosed
area in mosques. Modern Islam is changing public
and family status of Northern Caucasus. Situation
is different in Muslim areas of the Volga region
where Tartar and Bashkir women regularly go to
mosques. These undoubtedly are different
behavioural patterns which evolved in two main
Russian Islamic regions (Northern Caucasus and
Volga and Ural Region). What underlies them?
This question needs to be researched. Another
problem is classification of Islam ministers, their
functions and hierarchy – here a thorough research
and compilation of previously collected data is
required. Yet another issue that hasn’t been dealt
with by any researcher so far is revival in
Northern Caucasus of financial religious
institutions such as zakat, sadaqah and waqf land
ownership practices.
As a result of my study I think that at the first
stage of relation between older and young
generations was conflict within Islamic community. Russian administration prefered to support
older generation and official Islamic power. So at
the second stage was conflict between young
muslims from one side, and Russian administration ( power) from other side. At the third stage
was events of 13-14 October 2005 in Nalchik,
during which young muslims and their leaders
were going to make armed fight against Russian
structure. From Islamic leaders point of view
Russian power doesn’t support young Islamic
modernization. The next stage – “postradical”
stage – the main young radical leaders are living
in Arabic States. They have contact with the other
Islamic leaders who are living in KabardinoBalkaria. Now there is political islam and political
struggle against Russian state structure.
12
Political Islamic Movements. The first step of
Islamic political activities was to spread the idea
that islam should be recognized as a state religion
of the Russian Federation. Officially Russian State
is secular state, but in fact Christianity is an
important part of Russian ideology and is a state
religion. Russian Muslims want to set up Islam as
a state religion too. The second step - Islamic
leaders seek to restrict Caucasian culture and set
up muslim culture. The third step – the efforts of
Islamic politicians to extend the sphere of the
Shari’a as a legal system and to accept it as an
alternative to Russia’s juridical system.
Malashenko Aleksei V. (1998) Islamskoe vosrozhdenie v
sovremenoi Rossii. Moscow, Moskovskii centr Karnegi.
1091
ТРАДИЦИИ В ЭПОХУ ГЛОБАЛИЗАЦИИ: МОДЕРНИЗАЦИЯ И АРХАИЗАЦИЯ?
(НА ПРИМЕРЕ АБХАЗИИ НАЧАЛА ХХI ВЕКА)*
Любовь Тимофеевна СОЛОВЬЕВА
Кандидат исторических наук, старший научный сотрудник
отдела Кавказа Института этнологии и антропологии РАН (Москва)
Москва / РОССИЯ
soloveva@iea.ras.ru
* Исследование проведено при поддержке РГНФ, проект № 05-01-01069а «Медико-антропологические и демографические
последствия социально-культурных изменений конца 1980-х – начала 2000-х годов в сельской Абхазии».
Что происходит с традиционными кавказскими обществами в нашем «мире перемен»?
Как влияют на них те кардинальные экономические и политические изменения, которые
происходят на постсоветском пространстве
после распада Советского Союза? Этнологи,
предлагая различные варианты классификации
обществ, нередко подразделяют их на
«закрытые» и «открытые»1. Кавказские общества исследователи обычно причисляют к
разряду первых. Но сейчас это во многом уже
далеко не так. Ни высокие горы, ни глубокие
ущелья уже не способны в наше время воспрепятствовать тому потоку информации, которая поступает к людям через самые разные
каналы. Традиции народа – то есть то, что
передается от предков потомкам – также
меняются. Причем, если одни традиции модернизируются, становятся более современными, освобождаются от налета «патриархальности», то под влиянием определенных обстоятельств возможен и обратный процесс:
«рецидив архаики», возврат к старым формам
и структурам, которые в большей степени
отвечают потребностям ситуации.
Соотношение модернизации и архаизации
традиций в этой статье будет рассмотрено на
примере Абхазии.
Абхазия – сравнительно небольшой по
территории и численности населения район
Западного Кавказа. Она всегда привлекала
внимание историков, этнографов, лингвистов и
других исследователей в силу ряда своих
особенностей: ее история наполнена бурными
событиями, в которые были втянуты многие
1
Арутюнов С.А. «Закрытое общество» – альтернатива
мегаполисному потребительству? // Адат. Кавказский
культурный круг: традиции и современность. Москва;
Тбилиси, 2003; Меликишвили Л.М. Открытые и
закрытые типы культур этнических систем // Там же.
1092
соседние и даже довольно отдаленные государства; на этой территории происходили активные миграционные процессы (махаджирство – выселение абхазов в Турцию и другие
страны Ближнего Востока; переселение на эту
территорию различных этнических групп –
грузин, русских, армян, греков, эстонцев и др.).
Особый интерес специалистов всегда вызывала
этническая культура абхазов, в том числе в
связи с наличием в этой популяции повышенной доли долгожителей. В последние десятилетия Абхазия, ставшая одним из нескольких
«непризнанных» государств, появившихся на
постсоветском пространстве, получила особенно широкую известность в мире в связи с необходимостью разрешения вопроса о статусе Республики Абхазия и урегулирования многолетнего грузино-абхазского конфликта.
Население Абхазии и сейчас сохраняет
свою полиэтничность, хотя соотношение долей
разных национальностей изменилось: после
выселения большинства грузин (они остались
в основном только в Гальском районе, который, к тому же, сейчас сильно урезан территориально) абхазы стали самой крупной
этнической группой (94 597 чел. по данным
2003 г.), примерно равны по численности
армяне (44 869 чел.) и грузины (44 041 чел);
существенно сократилась численность русских
(23 420 чел.), основная масса которых выехала
из Абхазии по экономическим причинам.
Всего, по данным 2003 г., население Абхазии
составило 214 016 чел. (для сравнения: по
Всесоюзной переписи 1989 г. – 536,6 тыс.
человек)2. Следует отметить, что многие политические деятели Абхазии ставили под сомнение полученные данные, особо ожесточенные
2
Абхазия в цифрах. Сухум, 2005. В этой публикации
приводятся данные республиканской переписи (учета)
населения 2003 г.
дебаты по этому вопросу велись в ходе
последней президентской кампании в 2004 г. В
частности, один из претендентов на пост
президента – А. Анкваб – заявлял, что в
Абхазии проживают всего около 65 тыс.
абхазов и 60 тыс. грузин, а около 40 тыс.
абхазов вынуждены были выехать в Россию
из-за экономической разрухи и безработицы3.
В данной статье будет рассматриваться в
основном абхазское население, а иные этнические группы – только в связи с особенностями межэтнических контактов.
Термин «глобализация» в последнее время
упоминается все чаще в связи с самыми
разными обстоятельствами. Может сложиться
впечатление, что это какое-то совершенно
новое явление в истории человечества. Одни
его приветствуют, другие считают его опасным и даже губительным. Достаточно вспомнить многочисленные акции «антиглобалистов». Конечно, многое зависит от того, что
понимать под этим термином. Иногда создается впечатление, что те, кто так яростно
спорит по поводу последствий глобализации,
имеют в виду совершенно разные вещи.
Мне кажется, что по существу глобализация – если понимать под нею ту или иную
степень преодоления разного рода преград,
ограничений, препятствий, способствующих
изолированности развития континентов, регионов, стран, народов и т.д., – это вечный процесс, который начался вместе с возникновением человечества, когда люди стали расселяться по всем континентам. Другое дело, что
этот вечный процесс очень неравномерен и
имеет разные этапы – иногда он ускоряется
под влиянием тех или иных причин, иногда
замедляется. Причем, видимо, в разных регионах и даже у отдельных народов существует в
этом плане своя специфика. Конечно, в Абхазии, как и на всем постсоветском пространстве,
влияние процессов глобализации усилилось
после распада СССР. Но Абхазия как приморская страна никогда не была изолирована: достаточно напомнить о том, что уже в ХIX в.
такая происходившая из Америки сельскохозяйственная культура, как кукуруза, занимала
заметное место в культуре питания абхазов.
Абхазское общество с начала 1990-х годов
перенесло немало тяжелейших испытаний
(межэтнические столкновения и широкомасштабные военные действия, кардинальное изме-
нение этнического состава населения республики, годы послевоенной блокады и т.д.). Все
это не могло не оказать влияния на весь спектр
проявлений этнокультурной специфики жизни
абхазов, проявляясь в семейных, фамильноклановых, религиозных, языковых, всевозможных иных повседневных реалиях жизни.
Говоря об этнокультурном облике современного абхазского общества, следует выделить несколько основных моментов, которые
наиболее ощутимо повлияли на его современное состояние.
1. Послевоенные годы и консолидация абхазского этноса. В последние десятилетия усиливается консолидация абхазского этноса, что
обусловлено несколькими причинами. После
распада СССР появилась возможность налаживать контакты с многочисленной абхазской
диаспорой в Турции и других странах Ближнего Востока, некоторые ее представители
поселились на родине предков. Единению
народа способствовали и тяжелые годы войны,
когда только сообща, помогая даже совсем
незнакомым людям, люди смогли выжить. По
рассказам очевидцев, в годы войны во многих
домах жили по 30–40 беженцев, и это были не
только родственники или знакомые хозяев
дома. Многие беженцы из Очамчирского
района, где шли боевые действия, жили в селах
Гудаутского района (Бзыбская Абхазия), в домах у родственников, свойственников, или
совсем незнакомых людей. В последние годы
более частыми стали браки между представителями абжуйских и бзыбских абхазов, что
также ускоряет сближение этих групп (наблюдаются взаимовлияния в обрядности, диалектные заимствования и т.д.). Массовые миграции
после войны 1992–1993 гг. изменили этническую карту Абхазии: территориальная разорванность абжуйцев и бзыбцев начала понемногу исчезать. Районы центральной Абхазии
заселяются абхазами – как выходцами из сожженных сел и глухих отдаленных районов, так
и потомками махаджиров, которые получили
возможность вернуться на родину своих предков. В случае успешного продолжения этого
процесса может исчезнуть более чем столетняя
разорванность этнической территории абхазского этноса, а в дальнейшем станет возможна и
нивелировка различий между этими группами.
Пока же эти различия сохраняются и
оказывают влияние не только на бытовую сферу, но и на политическую жизнь Абхазии4.
3
4
Дубова Н.А., Ямсков А.Н. Социально-демографические
особенности абхазских популяций в долгожительских
селениях // Современная сельская Абхазия. М., 2006. С. 40.
Крылов А.Б. Традиционные институты абхазов: прошлое и современность // Идентичность и конфликт в
постсоветских государствах. М., 1997. С. 191.
1093
2. Проблемы экономического развития региона. За развалом сельскохозяйственных предприятий еще не последовало формирования
какого-то нового современного типа организации сельскохозяйственного производства. Между тем эта сфера производства, видимо, еще
долго будет оставаться важнейшей в республике. Поскольку зарплаты в бюджетной сфере
очень небольшие, практически все абхазское
население (не только сельские жители, но и
горожане) вынуждено было перейти на полунатуральное хозяйство. Только при поддержке
сельских родственников, которые снабжают
городских сородичей продуктами, можно както существовать. Многие горожане сохраняют
свои участки в селе и выращивают там кукурузу, фасоль, фрукты, виноград и др. Поскольку многие сельскохозяйственные работы ведутся самым примитивным образом, это требует больших затрат физического труда, и
возможно лишь как временное подспорье.
Современная профессиональная деятельность
вряд ли даст возможность, например, врачу,
педагогу, научному работнику полноценно, без
ущерба для своей основной работы, трудиться
на своем рабочем месте и в полную силу
заниматься крестьянским трудом. Видимо, это
временная ситуация, которая изменится, если
будет налажена экономика республики.
3. Демографические проблемы региона. Многие исследователи отмечают значительное сокращение численности населения в абхазских
селах, что связано главным образом с миграциями сельских жителей за пределы республики и внутри нее. Эти миграции обусловлены
целым рядом причин: в селах распались колхозы и совхозы, нет постоянного стабильного
заработка или он очень низкий (высокие
заработки в прошлом обеспечивал сбор чая и
табак, которыми сейчас в селах занимаются в
малых масштабах или почти не занимаются),
сельский труд перестал быть престижным и
почетным (особенно с точки зрения молодого
поколения). Все это способствует тому, что в
послевоенные годы ускорились процессы урбанизации, связанные с переселением значительной части сельских абхазов – на постоянное жительство или временно – в города
Абхазии и юга России.
Мощным импульсом к урбанизации стала
возможность занять опустевшие после войны и
выселения грузин «трофейные» дома и квартиры в городах5. Среди городов Абхазии пер5
Дубова Н.А., Григулевич Н.И., Соловьева Л.Т., Ямсков
А.Н. Социально-культурные и демографические осо-
1094
вое место по притягательности занимает
Сухуми, затем идут Гагры, Пицунда. Значительный поток мигрантов идет в города
Краснодарского края. Абхазские исследователи считают, что это обстоятельство впоследствии может оказать негативное воздействие
на будущее народа, поскольку деревня «являет
собой средоточие традиционного образа
жизни, его этнокультурного облика»6.
В связи с переселением абхазов из сел (в
большинстве моноэтничных) в города, где
население полиэтнично, обостряется и проблема сохранения абхазского языка, поскольку
в городе очень велика роль русского языка, в
том числе и как языка общения. Чтобы ребенок
в этих условиях полноценно владел родным
языком, приходится прибегать к особым усилиям (устраивать в абхазский детский сад,
говорить с ним только на родном языке,
отправлять к родственникам в деревню и др.).
Кроме того, усиленная урбанизация абхазского населения создает и следующую нелегкую проблему. Тогда как большинство девушек уезжает из села на учебу или на работу и
обратно, как правило, не возвращается, юноши, по существующему обычаю (как правило,
это младший сын), не могут уехать и оставить
родителей одних, бросив отчий дом на запустение. В этих условиях им трудно бывает создать семью, так как нелегкий сельский труд на
приусадебном участке, уход за скотиной и
птицей не привлекают современных девушек.
Практически во всех селах, где мы работали,
нам доводилось слышать жалобы старших на
то, что многие мужчины еще в 40 лет не
женаты. Соответственно, и многие девушки, не
выйдя замуж, переходят в разряд «старых дев».
Все это усугубляет и без того довольно
сложную демографическую ситуацию в Абхазии: проблема роста численности абхазского
населения в республике обрела важнейшее
политическое значение на фоне значительного
роста других этнических общин республики, в
частности армянского населения. В августе
2006 г. на местном абхазском телевидении
вопрос о том, что абхазам вновь грозит опасность стать меньшинством на собственной
родине (поскольку армяне могут превзойти их
по численности), очень остро дискутировался.
6
бенности современного сельского абхазского населения // Полевые исследования Института этнологии и
антропологии. 2004. М., 2006. С. 19.
Канделаки Д.А., Хашба А.Ш. Трансформация половозрастной структуры сельских абхазов в постсоветский
период // Современная сельская Абхазия. М., 2006. С.
66–67.
Поднимался и вопрос о том, что многие армяне
нелегально переселяются из Краснодарского
края в Абхазию и прописываются там, пользуясь коррумпированностью абхазских чиновников7.
3) Модернизация и традиционализм. Абхазское общество даже в ХХ в. продолжало сохранять многие традиционные институты и
обычаи, хотя и не стоит переоценивать степень
этой традиционности. Тем не менее при
сравнении с соседями (проживавшими в республике грузинами, армянами, греками, русскими) бросалась в глаза относительная «архаичность» их традиционно-бытовых черт,
прежде всего в сфере соционормативной
культуры (демонстративное почитание старшинства, приверженность дохристианским и
доисламским религиозным культам, гендерные
стереотипы, и др.). Возможно, это объясняется
тем, что еще совсем недавно абхазы были мало
урбанизированным этносом, и даже когда процент городских жителей достиг значительной
величины (к концу 1980-х годов), городские
жители сохраняли теснейшую связь с селом.
К настоящему времени очень многое в
этой сфере претерпело значительные изменения. Если на декларативном уровне продолжаются утверждения, что главное для каждого
абхаза – следовать нормам «апсуара» (букв.
«абхазство») – морально-нравственного кодекса поведения, дошедшего из глубины веков, то
на деле все обстоит не совсем так.
Последние десятилетия, особенно годы
войны, когда приходилось нарушать немало
дедовских традиций (распределение гендерных
ролей и обязанностей, роль старших и младших возрастных групп в обществе и др.),
сильно пошатнули, особенно в глазах молодого поколения, значимость всяческих норм и
запретов. Исследователи отмечают: «в среде
получивших современное образование абхазов
довольно часто высказывалось весьма скептическое отношение к традиционным абхазским
институтам и культам». При этом многие
утверждали, что «во время войны все решили
молодые», действовавшие уверенно, по своему
собственному разумению и «вопреки воле и
нерешительности старших»8.
7
8
См., например, материалы по этому вопросу в
публикации: «Армянский вопрос» в Абхазии глазами
грузинских СМИ // http://www.regnum.ru/news.
Крылов А.Б. Абхазское святилище Дыдрыпш: прошлое, настоящее и устная традиция // Этнографическое
обозрение. 1998. № 6. С. 26.
Один из примеров пренебрежительного
отношения к традициям, к обычаям предков –
то, что в послевоенные годы нередко происходило похищение вина из кувшинов, предназначенных для общественных трапез или
молений. Теперь вино приносят непосредственно перед началом совершения обряда или
застолья. В святилище Лых-ныха вино в
ритуальный кувшин (ахапщщьа) заливают в
воскресенье ровно за неделю до моления,
которое происходит в день Пасхи9.
Современное абхазское общество, безусловно, за последние десятилетия сильно модернизировалось. Примером этого могут служить, в частности, весьма значительные изменения в свадебной обрядности, где исчезают
многие еще недавно незыблемые запреты
(молодых сажают за свадебный стол в одном
помещении с гостями, т.е. исчезает свадебное
скрывание жениха и невесты; иногда в день
свадьбы в дом жениха приезжают родители
невесты, что еще совсем недавно было немыслимо), существенно сократились сроки избегания между невесткой и старшими родственниками мужа (даже в Бзыбской Абхазии, где не
так давно невестка практически всю жизнь не
разговаривала со свекром), исчезают запреты
на публичное общение родителей и детей: не
редкость увидеть маленького ребенка на руках
у отца в присутствии старших и т.д.
Даже внешний вид людей, манера одеваться многое говорят о переменах в абхазском
обществе. Особенно радикально изменилась
женская одежда. Если в 1980-е годы брюки
могла носить только девочка-подросток, а для
девушек и женщин это считалось неприличным, то теперь даже в селе это может вызвать
осуждение лишь очень консервативных лиц.
Это же касается и невесток: остались только
воспоминания о том, что невестка не должна
была показываться членам семьи без чулок, с
голыми ногами, в платье без рукавов и т.п.
Наряду с этой всесторонней модернизацией абхазского общества на государственном
уровне ясно прослеживается тенденция обращения к архаичным структурам и институтам,
предпринимаются определенные попытки их
возрождения, укрепления и актуализации, демонстрируется повышенный интерес к этому
пласту народных традиций.
Государственные деятели, чиновники разных рангов нередко стремятся, опираясь имен9
Крылов А.Б. Религия и традиции абхазов. М., 2001. С.
303; Он же. Традиционные институты абхазов: прошлое и современность С. 196.
1095
но на традиционные институты, достичь определенных целей: усилить сплоченность народа,
воспрепятствовать криминализации общества,
укрепить систему самоуправления на местах и
т.д.
Так, в конце ХХ в. были возрождены
языческие моления на многих абхазских святилищах (в советское время продолжало функционировать только одно из них – Дыдрыпш).
Используя веру значительной части абхазов в
«силу» святилищ, государство пытается использовать ее, укрепляя при этом свой авторитет. После окончания абхазо-грузинской
войны в святилище Дыдрыпш в сел. Ачандара
в благодарственном молении участвовали
практически все государственные руководители Абхазии, включая Владислава Ардзинбу;
летом 1996 г. к святилищу Дыдрыпш пришло
все абхазское руководство во главе с президентом с просьбой «вразумить людей, чтобы
они не совершали преступлений», пообещав
Дыдрыпшу совершать каждый год жертвоприношения в случае, если он остановит преступность10.
Чиновники районного и республиканского
масштаба, президент нередко посещают моления в святилище фамилии Шакрыл – Лыхныха. Это одно из семи главных абхазских
святилищ; моления в нем были прерваны в
1930-е годы, когда местные комсомольцы разбили ритуальный кувшин для вина, который
был закопан около святилища – во дворе
церкви Успения Пресвятой Богородицы Х в., и
возобновлены в 1992 г.11
Делаются попытки усилить полномочия
таких традиционных социальных институтов,
как советы старейшин, которые существовали
(порой формально) еще в советское время.
Такие советы могут решать вопросы, которые
входят в неофициальную, традиционную сферу жизни членов сельского общества: например, изгнание человека за совершенное прелюбодеяние, примирение враждующих кровников
(в послевоенной Абхазии случаи кровной
мести порой встречаются), решение о внесении
изменений в проведение свадебных, похоронно-поминальных и других обрядов и др. 12
В некоторых селениях (например, в сел. Хуап
Гудаутского района) создают аналогичные
советы молодежи. В них включают наиболее
уважаемых молодых людей из всех фамилий
села; здесь разбирают вопросы, прежде всего
связанные с поведением молодежи. Если
какой-то вопрос им решить не под силу – его
передают в совет старейшин. Наряду с сельскими советами старейшин действуют и районные советы; всю их деятельность должен
координировать созданный в 1993 г. Совет
старейшин Республики Абхазии. Его основными задачами считались пропаганда национальных традиций, обычаев и «искоренение
чуждых абхазскому духу явлений»13.
Как «рецидив архаики» 14 можно определить и тот своеобразный ренессанс, который
переживает в последние десятилетия фамильно-родовая организация абхазов. Как отмечают
исследователи, «произошел возврат к формированию социальных сетей, основанных на
кровно-родственных отношениях»15. Родственные структуры оказывают большое влияние на
социально-политическую ситуацию в стране.
Сейчас абхазы разделяются примерно на 600
фамилий (ажвла), среди которых есть и совсем
небольшие, и довольно многочисленные: например, фамилия Квициния (Куцния) насчитывает около 320 семей, объединяющих около
1200 человек. Фамилия делится на роды
(абипара) – потомков одного предка. Если
фамилия-ажвла многочисленная, то она может
быть довольно аморфна, поскольку ее представители живут порой весьма разбросанно по
всей Абхазии; тогда в роли более сплоченного
коллектива выступает род-абипара. В трагической ситуации войны и послевоенных лет,
когда функции государства были ослаблены,
родственные структуры помогали абхазам выжить, осуществляя важные социальные и
экономические функции: защита своих членов,
материальная поддержка нуждающихся, улаживание всевозможных конфликтов. В случае
необходимости весь род встает на защиту
чести оскорбленного сородича16.
Подобная «родственная сплоченность»
имеет и оборотную сторону: интересы рода,
отдельного члена фамилии становятся приори13
14
10
11
12
Крылов А.Б. Абхазское святилище Дыдрыпш: прошлое, настоящее и устная традиция. С. 26.
Крылов А.Б. Религия и традиции абхазов. С. 299–302.
Кузнецова Р.Ш., Кузнецов И.В. Война, мир и общество
в абхазской деревне Лидзава // Бюллетень: Антропология, Меньшинства, Мультикультурализм. Новая
серия. Вып. 1. № 1–3. Краснодар, 2006. С. 102.
1096
15
16
Крылов А.Б. Традиционные институты абхазов: прошлое и современность. С. 199.
Термин В.А. Тишкова; см.: Тишков В.А. Реквием по
этносу. Исследования по социально-культурной
антропологии. М., 2003. С. 8.
Мокин К.С. Абхазия. Идентичность непризнанности.
Опыт социокультурной антропологии // Этнопанорама.
2006. № 3–4. С. 28.
Крылов А.Б. Традиционные институты абхазов: прошлое и современность. С. 192–193.
тетными, даже если совершено какое-то правонарушение. Сотрудники милиции в Сухуми
неоднократно жаловались, что очень трудно
задержать кого-то в случае совершения какогото преступления: к милицейскому участку
сразу же собираются толпы родственников,
пытаясь уговорить милиционеров простить
преступника и отпустить его. Бывали случаи,
когда родственники (или бывшие однополчане,
вместе воевавшие на грузино-абхазской войне)
силой вызволяли осужденного из единственной абхазской тюрьмы в Драндах. По этой
причине одно время довольно серьезно в
абхазской прессе обсуждался вопрос о том,
чтобы во избежание подобных эксцессов
преступники отбывали свой срок (по специальной договоренности между Абхазией и
РФ) в тюрьмах Российской Федерации.
Некоторые исследователи считают даже,
что наличие сплоченных родственных структур в абхазском обществе, «дробление его на
большие семьи и линиджи и конкуренция между ними» – главное противоречие, заложенное
в абхазском обществе, которое препятствует
укреплению роли государства 17 . Но, на мой
взгляд, здесь обратная закономерность: именно
слабость государства, его социальных институтов вынуждают семейно-родственные структуры брать на себя их обязанности. В советское время они довольно прочно сохранялись в
силу тех же самых обстоятельств. Сейчас же
возвращение к некоторым архаическим институтам (усиление роли кланов, патрилиниджей)
– это результат войны, разрухи, безработицы,
неспособности государства взять на себя
социальную и физическую защиту человека.
В качестве примера можно привести немало случаев «самосуда», когда потерпевшие
вынуждены сами наказывать обидчиков, поскольку милиция в силу каких-то причин (коррупция, взятки, родственные связи с преступником) не выполняет свои обязанности. Так, в
Сухуми работник милиции рассказал следующий случай: произошло убийство, но милиция
«не нашла» преступника. Отец убитого нашел
убийцу, предоставил в милицию все доказательства, но и это не помогло. Тогда он убил
этого человека и сам пришел с повинной.
4) Религиозный фактор. Общеизвестно, что
все абхазы являются приверженцами традиционных религиозных верований, которые одними исследователями определяются как «языческие», другими – как «древнейший моно17
в абхазской деревне Лидзава. С. 103.
теизм». В то же время на фоне этой всеобщей
приверженности традиционной религии все
абхазские семьи делятся на «христианские» и
«мусульманские». Христианство известно в
Абхазии издревле, ислам проник сюда из Турции значительно позже. Но, как свидетельствуют и источники XIX–XX веков, и наши
полевые наблюдения последних лет, никогда
это деление (христиане – мусульмане) не вело
к какому-то разделению абхазов, не создавало
проблем внутри этноса: это не препятствовало
бракам, куначеским и аталыческим отношениям, повседневному общению.
Религиозный фактор пытались разыграть
политики в годы грузино-абхазской войны,
обвиняя абхазов в «исламском экстремизме» и
именно принадлежностью их к исламской
религии объясняя их борьбу против грузинхристиан. Отчасти разыгрыванию «исламской
карты» способствовало и то, что на помощь
абхазам пришло немало добровольцев из числа
народов Северного Кавказа – кабардинцы,
адыгейцы, черкесы, абазины, чеченцы, большинство которых, конечно, были мусульманами. Участвовали в войне и абхазы – потомки
махаджиров из Турции и других стран.
Во время войны и после нее интерес к
религии (и к традиционным культам, и к
исламу, и к христианству) был обостренным,
что не удивительно в период таких тяжелых
испытаний и трагических событий. Но потом
все постепенно вернулось «на круги своя».
Главенствующее место в жизни народа попрежнему занимают традиционные верования,
им оказывается определенное покровительство
государственных структур. Ислам в его
ортодоксальном виде «не прижился» среди
абхазов, главным образом потому, что последовательное соблюдение его норм требует
коренной ломки важнейших для абхазской
этнической культуры традиций и стереотипов
(напомним хотя бы о том, что в абхазской
культуре виноградное вино – не просто
алкогольный напиток, а напиток сакральный,
который посвящают памяти предков, богам,
без которого нельзя благословить новобрачных, приветствовать гостя, помянуть умершего
родственника и т.д.). В Абхазии имеются две
мечети – в Сухуми и Гудаута, но посещают их
для молитвы главным образом абхазы-репатрианты, выходцы с Северного Кавказа и лишь
некоторые абхазы из «коренных жителей».
Иное положение сложилось с христианством. Видимо, не без влияния той ситуации,
которая складывается в последние годы в Рос1097
сийской Федерации в связи с событиями на
Северном Кавказе, да и в мире в целом, христианство стало здесь более «престижной»
религией, особенно у молодежи. Постоянно
повторяется утверждение, причем это вполне
соответствует истине, что христианство утвердилось в Абхазии со времен апостолов (здесь
имеются святые места, связанные с именами
Симона Кананита, Иоанна Златоуста). Многие
молодые люди даже из «мусульманских» семей и фамилий принимают крещение. Поддержка христианской религии, судя по всему,
имеется и со стороны государственных структур, возможно, для «улучшения имиджа страны». Несколько лет назад открыта семинария
для подготовки священников из числа абхазов,
развивается паломническое движение по
многочисленным святым местам Абхазии. Но
любопытно, что, с точки зрения традиционных
представлений, и для дальнейшего укрепления
христианства есть некоторые препятствия (в
частности, священник в темной рясе и с бородой воспринимается как человек, соблюдающий траур, поэтому его могут не допустить на
места традиционных молений; возможно,
отчасти поэтому абхазские юноши неохотно
выбирают эту сферу деятельности).
6) Традиции и абхазо-грузинский конфликт.
Нерешенность проблемы грузинских беженцев, неизвестность будущего развития страны,
постоянные происшествия на границе и в
приграничном Гальском районе – все это не
может не создавать тревожной обстановки, не
может не создавать «образа врага», в роли
которого, конечно, выступают грузины. Например, странно слышать из уст подростка, родившегося уже после войны, слова о ненависти
к грузинам, о том, какие они все нехорошие и
т.д. – ведь лично он никогда с грузинами не
сталкивался. Представители старшего поколения, которые жили бок о бок с грузинами, не
бывают столь прямолинейными, вспоминая и
многое хорошее, связывавшее эти народы.
Ожесточенность военного столкновения привела к фактическому прерыванию вековых этнических контактов абхазов с наиболее близкими в культурном отношении юго-восточными соседями – грузинами. Основное грузинское население сосредоточено в Гальском
районе, в остальных районах Абхазии грузин
немного, к тому же на них как бы падает тень
«коллективной вины и ответственности» за все
происшедшее.
На этом фоне выдвигается тезис о том, что
абхазы и грузины – чуждые друг другу народы, а «самые близкие абхазам – адыги».
1098
Конечно, эта новоизобретенная мифологема
неверна, и это ясно всякому, кто знает, насколько традиционно-бытовая культура абхазов
и западных грузин близка. Разделяет эти
народы главным образом язык.
Тем не менее сейчас можно услышать и о
том, что обычай хранить вино в кувшинах –
«это не наш обычай, а грузинский», и распространенный в Абжуйской Абхазии обычай
первого новогоднего посетителя – тоже «не
наш». И все «не наше» подвергается сомнению
и отвергается. Например, совет старейшин в
селе Лидзава постановил «очистить» абхазские
традиции от грузинского влияния: запретить
употребление сыра и других «излишеств» во
время поминальной трапезы18. В то же время,
хотя некоторые абхазские обряды, мифические
персонажи носят грузинские (мегрельские)
названия (например, хечьхвама, адгыл дедупал
и др.), это тем не менее не вызывает никаких
проблем с их соблюдением и почитанием.
Вряд ли стоит напоминать и о многочисленных
заимствованиях в абхазском языке из грузинского языка (конечно, есть и обратные заимствования). Несмотря на все политические катаклизмы, неразумно отрицать те глубочайшие
контакты и длительнейшие связи, которые на
протяжении многих веков существовали между абхазами и грузинами.
Целый ряд фамилий, представители которых в настоящее время считают себя абхазами,
имеются и у грузин (главным образом в
Гальском районе Абхазии и в Мегрелии).
Нередко это объясняется ассимиляцией: обычно существуют предания о том, что предки
этих фамилий лет 150–200 тому назад пришли
в Абхазию. По народным представлениям,
члены таких фамилий (например, Дочиа – абхазы и Дочиа – грузины) считаются родственниками. Браки между ними были безусловно
запрещены, представители этих фамилий
считались в народе «братьями и сестрами». В
прежние времена (до начала 1990-х годов)
между многими из подобных фамилий существовало общение: взаимные посещения, особенно в случае похорон и поминок. Война практически прервала все подобные контакты. Тем
не менее представление о родстве с этими
фамилиями сохраняется и осознается.
Если еще лет 20 назад браки с грузинами
(преимущественно грузинами-мегрелами) были
обычным явлением, особенно в Очамчирском
районе, то в настоящее время они сведены к
минимуму.
18
в абхазской деревне Лидзава. С. 102.
5) Традиции и внешние влияния. В последние
десятилетия вектор экономических, политических, этнических связей абхазского социума
изменил свое направление: теперь он направлен в сторону Российской Федерации. Можно
сказать, что это для абхазского общества новая
ситуация: довольно резко и в целом искусственно прерваны вековые этнические контакты с наиболее близкими в культурном отношении юго-восточными соседями, и наметился
новый вектор контактов, устремленный к
северо-западу. Несомненно, это принесет
значительные изменения и в развитие общества в целом, и в развитие семейных и клановых
структур, которые, видимо, будут модернизироваться ускоренными темпами.
Все это, особенно в сочетании с тем
обстоятельством, что многие молодые абхазы
уезжают на работу и на учебу в Российскую
Федерацию, а также стремятся по возможности
уехать из селений и обосноваться в городах
Абхазии (Сухуми, Гагра, Новый Афон и др.),
активизирует трансформационные процессы в
различных сферах культуры и быта абхазов,
значительно повышает роль в обществе
русского языка.
Изменяется структура межнациональных
браков: более частыми стали браки с русскими,
с представителями народов Северного Кавказа.
Причем не только абхазы женятся на неабхазках, но и абхазки выходят замуж за русских,
адыгейцев и т.п., что еще недавно было
довольно редким явлением.
Импульсы глобализации, которые все активнее воздействуют главным образом на
молодое поколение, проникают в Абхазию в
основном через Россию и через Турцию, с
которой также установлены тесные контакты
(в частности, большим авторитетом пользуется
турецкий колледж, где преподавание ведется
на турецком и английском языках). Молодое
поколение, на которое в первую очередь влияет информация, получаемая через телевизионные каналы (в основном российские, а также
турецкие), Интернет, и т.п., ориентировано в
подавляющем большинстве на модернизированные образцы поведения. Это влияет и на
формирование системы ценностей, на те жизненные стратегии, которые выбирает молодежь. Судя по всему, когда сегодняшние дети
вырастут, этнокультурный облик Абхазии существенно изменится. Абхазское общество будет еще более открытым для внешнего влияния. Доля традиционных структур в этнической культуре абхазов, несомненно, сократится,
и большее влияние на нее будут оказывать
профессиональная культура и массовая культура, что становится все более характерно и
для других регионов постсоветского пространства.
В заключение можно отметить, что, как
свидетельствуют полевые материалы и наблюдения, данные исследователей, события последних десятилетий оказали огромное влияние
на развитие абхазского этноса: более интенсивными стали внутриэтнические контакты (между абжуйскими и бзыбскими абхазами), связи с
зарубежной абхазской диаспорой; значительные изменения происходят в религиозном самосознании абхазов, ускорились трансформации семейно-клановых структур, гендерных
ролей в обществе.
Значительная часть наблюдаемых в абхазском обществе перемен свидетельствует о его
модернизации. Вместе с тем наблюдается и
противоположная тенденция: своего рода
архаизация некоторых сторон жизни общества
(децентрализация
сельскохозяйственного
производства и возвращение к традиционным
методам обработки приусадебных участков,
возрастание роли традиционных общинных
структур на фоне ослабления государственных
институтов, активизация традиционных языческих верований, восстановление института
жрецов и др.).
1099
NATO-DA TRANSFORMASĐYALAR VƏ CƏNUBĐ QAFQAZ REGĐONU
Fuad ŞAMMƏDOV
fuadshammedov@yahoo.com
XÜLASƏ
Məqalədə NATO-da dəyişiklikləri şərtləndirən amil və proseslərə qiymət verilir, habelə onun transformasiyası fonunda
Cənubi Qafqaz siyasətinin forma və məzmunu araşdırılır.
Müəllifin qənaətinə görə, Cənubi Qafqaz regionu alyansın xüsusi diqqət mərkəzindədir və əlaqələrin yeni keyfiyyət halına
keçməsi üçün lazımi hüquqi baza yaradılmışdır.
Gürcüstan və Azərbaycanın NATO ilə sıx təmaslarından bəhs edən müəllif Ermənistanın bu prosesdə ləngiməsini işğalçı
dövlət olması və Rusiyanın forpostuna çevrilməsi ilə əlaqələndirir.
Müəllifin fikrincə, enerji təhlükəsizliyi məsələlərinin beynəlxalq siyasətdə ön plana keçməsi NATO-nun Azərbaycana
diqqətini artırmasını şərtləndirən mühüm amildir.
TRANSFORMATION IN NATO AND SOUTH CAUCASUS REGION
SUMMARY
In the article is appreciating the factors and processes determined the changes in NATO. Besides here is researching the
prosses of transformation of alliance in focus of South Caucasus policy of organization.
In author`s opinion the region of South Caucasus play a great role in the new strategy of alliance and for the
development of relations have a important legislative base.
The author tell about the intensive contacts among the Georgia, Azerbaijan and NATO and point that bilaberal relations
beetwen Armenia and alliance is week due to aggressive policy regarding to Azerbaijan.
In author`s opinion due to problems of energy security the role and place of Azerbaijan as a great energy state is growing.
Varşava paktının ləğvi və “soyuq müharibə”nin sona çatmasından sonra NATO-nun perspektivləri məsələsi ciddi və çoxsaylı müzakirələrin
movzusu olmuşdur. NATO-nun missiyası və
qarşısında duran vəzifələr ətrafında müxtəlif yanaşmalar kəskin mübahisə və debatların predmetinə çevrilmişdir. Məsələn, bir versiyaya görə
“NATO-ya Avropa işləri ilə məşğul olmaq
kifayətdir” və bu təşkilat yalnız Avropa qitəsində
“sülhün təminatçısı” olmalıdır. Şərqi və Mərkəzi
Avropa ölkələrini bütünlüklə öz sıralarına inteqrasiya etdirdikdən sonra, onun növbəti vəzifəsi
“Rusiya və Ukraynanı Avropa təhlükəsizlik sisteminə cəlbetmə olmalıdır”. Hesab olunurdu ki,
yeni geosiyasi reallıqların nəticəsi olaraq, NATO
ATƏT-i xatırladan beynəlxalq siyasi aktora çevrilməli, lakin mövcud məzmunu hərbi güc amili
ilə tamamlanmalıdır.
Digər “məktəbin” tərəfdarlarının mövqeyinə
görə, NATO-nun mövcudluğunu əvvəlki parametrləri baxımından dəyişməz saxlamalı, onun
üzərinə yeni funksiyalar, məsələn, terrorizmlə mübarizə vəzifəsi qoyulmamalıdır. Sözügedən “məktəb”in nümayəndələri NATO-nun genişləndirilməsi və ya onun Rusiya ilə münasibətlərində ciddi
irəliləyişlərin əldə olunması perspektivləri ilə
bağlı nikbin proqnozların da tərəfdarları deyillər.
Onlar hesab edirlər ki, Pentaqon Kosovo
hadisələrindən kifayət qədər ciddi dərs almışdır.
1100
Başqa sözlə, Kosovo ilə bağlı atdıqları istənilən
addımı, xüsusilə hərbi planları Avropalı həmkarları ilə razılaşdırmaq məcburiyyətində qalan
Pentaqon, nəticə etibarilə “lənglik” sindromu ilə
üzbəüz qalmış, fəaliyyətini məhdudlaşdırmalı
olmuşdır. Bu baxımdan ABŞ-ın Əfqanıstanda
“Sarsılmaz zərbə” əməliyyatını, habelə Đraq əleyhinə müharibə kampaniyasını alyans çərçivəsindən kənarda aparmanın motivlərini anlamaq çətin
deyildir.
Mövcud “məktəb”in tərəfdarlarının nöqteyinəzərincə, müttəfiqlər arasında özünəməxsus bir
“əmək bölgüsü” olmalıdır. Başqa sözlə, ABŞ
böyük müharibələrə diqqətini cəmləməli, avropalılara isə Avropada və onun ətrafında sülhməramlı
əməliyyatlar aparmaq missiyasını tapşırmalıdır.
Üçüncü “məktəb”in tərəfdarlarının mövqeyinə
görə isə, NATO “transatlantik cəmiyyətin təbii
müdafiə alətidir”. Alyans dünyada formalaşmış
yeni təhlükəsizlik arxitekturasının əsas elementlərindən birinə, bəlkə də birincisinə çevrilməlidir.
Daha açıq və dəqiq desək, o dəyişməlidir. Beynəlxalq terrorizm və kütləvi qırğın silahının yayılması kimi qlobal təhdidlər NATO-da tranformasiyaların labüdlüyünü şərtləndirən əsas amillərdir.
Bir çox tədqiqatçılar belə yanaşma tərzini
əksər hallarda ABŞ-ın nüfuzlu senatoru Luqarın
adıyla bağlayır və “luqar doktrinası” da adlandırırlar.
NATO-nun 2002-ci il Praqa sammitində,
2004-cü il Đstanbul sammitində, nəhayət 2006-cı il
Riqa sammitində qəbul etdiyi sənədlər qurumun
perspektivləri ilə bağlı “luqar doktrinası”nın işlək
mexanizmə kökləndiyini təsdiqləmişdir. Başqa
sözlə, fəaliyyətinə “ikinci nəfəs” verən NATO
dəyişən dünya düzümünə adekvat olaraq, yeni
strateji missiyasını ortaya qoymuşdur. Yaranma
səbəbi müdafiə olan bu qurumun, artıq preventivqabaqlayıcı diplomatiyaya daha çox üstünlük verdiyi təkzibedilməz reallıqdır. Avratlantik təhlükəsizlik təşkilatı olan NATO coğrafi arealında da
dəyişiklik etmiş və cavabdehlik zonasını aşaraq
Aralıq dənizi regionunda, hətta Afrika ölkələrində
təhlükəsizlik məsələləri ilə bağlı mövqeyini ortaya
qoymuşdur.
Coğrafi maraq dairəsini genişləndirən təşkilatın təbii olaraq tərkib hissəsi də kəmiyyət dəyişikliyinə məruz qalmış və sıralarına qəbul etdiyi
yeni dövlətlərin hesabına alyans daha da böyümüşdür. NATO 23,4 mln. km2 ərazisi, 843 mln.
nəfər əhalisi olan 26 dövlətin hərbi-siyasi ittifaqıdır. Dünyada istehsal olunan sənaye məhsulunun
64 %-i, birbaşa hərbi xərclərin 73 %-i məhz planetin ən nəhəng hərbi-siyasi alyansı olan NATOnun payına düşür. Belə nəhəng potensialı alyansın
uzağagedən məqsədlər uğrunda fəal və çevik fəaliyyətini şərtləndirir.
Təsadüfi deyildir ki, həm missiyası, həm coğrafi arealı, həm də say tərkibi baxımından genişlənmə strategiyasını həyata keçirən alyans siyasi,
iqtisadi, xüsusilə də enerji təhlükəsizliyi, habelə
ənənəvi olaraq hərbi-təhlükəsizlik mənafeyindən
çıxış edərək bütün mövcudluğu dövründə qismən
də olsa belə, maraqlarının istiqamətlənmədiyi bir
geosiyasi regiona – Cənubi Avrasiyaya /Cənubi
Qafqaz və Mərkəzi Asiya/ xüsusi prioritet verməyə başlamışdır.
NATO 2004-cü ilin iyun ayında Đstanbulda
keçirilən sammitində Cənubi Qafqaz və Mərkəzi
Asiya regionunu özünün strateji maraq zonası elan
etmişidr. Şərq-Qərb, Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizlərinin qovşaqlarında yerləşən bu dövlətlərə,
xüsusilə Cənubi Qafqaz ölkələrinə təşkilatın diqqəti daha çox artmışdır.
Heç şübhəsiz, proseslərin belə gedişi rəsmi
Moskvanın geostrateji maraqlarının ziddinədir.
Cənubi Qafqazı özünün ənənəvi təsir zonası hesab
edən Rusiya regionda yeni beynəlxalq aktorların,
xüsusilə də ABŞ və NATO-nun fəallığından xeyli
dərəcədə narahatdır.
Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin alyansın
2004-cü ildə Đstanbulda keçirilən sammitində iştirakdan imtina etməsinin səbəblərini araşdırarkən
rəsmi Moskvanın narahatçılığının motivlərini başa
düşmək olar. Əvvəla, bu onunla bağlı idi ki,
Rusiya NATO çərçivəsində praktiki qərarların qəbulu prosesində kənar müşahidəçi statusunda saxlanılırdı. Balkan böhranı və Əfqanıstanla bağlı
alyansın qərarlar qəbul etməsi prosesindən Rusiyanın məsafədə saxlanılması buna misal ola bilər.
Đkincisi, alyansın rəhbərliyi Şərqə doğru genişləmə strategiyasından imtina etmədiyini Moskvanın nəzərinə çatdırmaqdan çəkinmirdi. Postsovet ölkələri hesabına təşkilatın genişləndirilməsi
reallığının qaçılmaz olduğu, lakin buna mane olmaq imkanlarının da getdikcə məhdudlaşdırıldığının fərqində olan Rusiya rəhbərliyi təşkilatın
zirvə görüşlərində iştirakdan bu şəkildə imtina
etməklə “küsmə” sindromunun ümidsiz effektinə
bel bağlamış olurdular.
Üçüncüsü, V. Putindən, heç şübhəsiz, sələfi
Boris Yeltsinin imzaladığı əvvəlki Đstanbul razılaşmalarının yerinə yetirilməsi ilə bağlı ciddi
sorğu-sualın aparılması da qaçılmaz reallıq olacaqdı. Həmin razılaşmalara əsasən, Rusiya hərbi
bazalarını Gürcüstan və Moldovadan çıxarmalı
idi. Moskvanın belə bir addımı atmağa tələsmədiyi
də inkarolunmaz həqiqət idi.
Bir sözlə, regionu özünün “yaxın çevrəsi” hesab edən Rusiya hər vəchlə bu statusunu qoruyub
saxlamağa çalışır, “kənar” aktorların bölgə siyasətinin səmərəlilik əmsalını məhdudlaşdırma xəttini həyata keçirirdi. Bu siyasət indi də davamlı
olaraq tətbiq edilməkdədir.
Bütün bunlara baxmayaraq, NATO artıq regionda əsas söz sahiblərindən biri olmaq istiqamətində real addımlar atmaqdadır. Nəticədə Cənubi Qafqaz ölkələrinin alyans ilə əlaqələri sistemli xarakter almışdır.
Avropa Đttifaqına da üzv olmaq istəyən
Gürcüstan hazırda NATO ilə intensiv dialoq
mərhələsinə girmişdir. Tiflisdə NATO-nun regional ofisi fəaliyyət göstərir. NATO Baş katibinin
Cənubi Qafqaz üzrə xüsusi nümayəndəsi təyin
olunmuşdur. “Sülh naminə tərəfdaşlıq” planını
uğurla başa vuran Azərbaycan NATO ilə “Fərdi
tərəfdaşlığa dair fəaliyyət planı”nı ardıcıl olaraq
həyata keçirməkdədir.
NATO-nun 2006-cı ilin noyabrında keçirilən
Riqa sammitində enerji təhlükəsizliyi məsələlərinin xüsusi olaraq qabardılması, hətta alyansın
nizamnaməsinin məşhur 5-ci maddəsinin bu məsələ ilə bağlı işlək vəziyyətə gətirilməsi haqqında
siyasi bəyanatların səsləndirilməsi daha zəngin
enerji ehtiyatlarına malik ölkə olaraq respublikamızın təşkilat üçün əhəmiyyətinin kifayət qədər
artdığını təsdiqləyən faktdır.
Ermənistan “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramının subyekti olsa da və alyansla bu və ya
1101
digər sahələrdə təmaslar qurulması görüntüsünü
yaratsa da, Rusiyanın forpost ölkəsi olaraq Avratlantik məkana inteqrasiya xəttini natamam şəkildə
həyata keçirməyə məhkumdur.
Artıq Ermənistanda birmənalı olaraq Rusiyaya
istiqamətlənmiş siyasi kursun əleyhdarlarının xüsusi çəkisi artmaqdadır. Rusiyanın timsalında
strateji himayədarının hesabına Azərbaycan torpaqlarının işğalına nail olmuş Ermənistan regionda baş verən qlobal geosiyasi və geoiqtisadi proseslərin getdikcə onun əleyhinə işlədiyinin fərqindədir.
ABŞ Dövlət Departamentinin dünyada insan
hüquq və azadlıqlarına dair bu ilki hesabatında
Dağlıq Qarabağ və onun ətrafında ərazilərin işğal
olunması haqqında mövqeyini açıqlaması Ermənistanda ciddi təşvişlə qarşılanmışdır. Heç şübhəsiz, dünyada, eləcə də NATO-da əsas söz sahibi
olan ABŞ-ın belə mövqeyi Azərbaycan diplomatiyasının uğuru olmaqla yanaşı, Ermənistana təzyiq elementi, habelə rəsmi Yerevanı məlum siyasətinə yenidən baxmağa çağırış kimi də dəyərləndirilə bilər.
Bütün bunların fonunda belə bir qənaətə
gəlmək olar ki, qlobal təhlükə və təhdidlərlə üzləşən ABŞ, eləcə də dünyanın yeganə nəhəng hərbisiyasi maşını olan NATO, Cənubi Qafqazla bağlı
planlarını keyfiyyətcə yeni mərhələdə həyata
keçirmək əzmindədir.
1102
ИНСТИТУЦИОНАЛЬНАЯ ТРАНСФОРМАЦИЯ ТРАДИЦИОННОГО ОБЩЕСТВА
В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
Максим Юрьевич БАРБАШИН
кандидат социологических наук, старший научный
сотрудник Института по переподготовке и повышению
квалификации преподавателей гуманитарных и социальных
наук Ростовского государственного университета
Существующие теории и обыденные
представления о характере и специфике устройства традиционного общества часто не в
состоянии объяснить трансформационные изменения, происходящие в них. Например, вопреки распространенным представлениям, традиционализм вовсе не обретает популярность в
современном мире глобальных технологий.
Такой мир построен на высокой скорости
изменений. Поэтому если социальный агент
сегодня повторяет то, что уже было известно
вчера, – шансов победить завтра у него совсем
не будет. Повышенная технологичность придает всем социальным процессам и этническим
явлениям в целом сконструированный характер: человек довольно легко может поменять
не только этническую принадлежность, но и
пол, возраст, тело (почти целиком), не говоря
уже о религии, политической принадлежности
и прочих преходящих вещах. Мир искусственных конструкций выводит на первое
место качество проектов, поскольку заставляет
сильнее задумываться об ограниченности имеющихся на подобное проектирование ресурсов. Таким образом, соперничество переводится в русло состязания образов и имиджей, и
здесь этнические проекты часто не выдерживают конкуренции. Современные проекты
традиционализма носят постмодернистский
характер, выступая в роли “гипотетических
контркультур” (И. Валлерстайн) 1 , которые
должны бороться с такими же экологическими,
эйкуменистическими, религиозными и прочими вариациями за право доступа к электронным и глобальным СМИ, чтобы хотя бы
отчасти быть услышанными. В лучшем случае
они могут обрести несколько черт традиционности, несколько особенностей, специфическую “этническую оболочку”, что не только
допускается в соответствии с постмодернистскими канонами, а прямо-таки поощряется.
1
Wallerstein, Immanuel. 1991. Unthinking Social Science
(Cambridge: Polity Press), p. 193.
Следующим заблуждением является представление о том, что традиционное общество
живет в гармонии с законами природы.
Фактически наоборот, поскольку несмотря на
хорошие природные условия, отличную
экологическую ситуацию (в сравнении с современными мегаполисами) и здоровую и
естественную пищу (без всяких вредных добавок и красителей), средняя продолжительность жизни человека в трайбалистских
образованиях не превышает все-таки тридцати
лет. Ослабленные защитные силы организма
способствуют не только появлению новых эпидемий (а самые опасные заболевания современности, включая атипичную пневмонию,
СПИД, птичий грипп, возникают именно в
традиционном обществе, а не в постиндустриальных центрах Европы и Северной Америки). Разрушительные последствия многочисленных эпидемий связаны также с отсутствием
системы эффективного здравоохранения, исследовательских центров и институтов, нацеленных на социальную профилактику неблагоприятного с точки зрения общественных интересов поведения.
Именно неудачная институциональная организация общества приводит к тому, что
традиционный социум начинает тратить все
возрастающее количество социальной энергии
(довольно ограниченной) просто для своего
выживания, ослабляя тем самым силы собственной социальной регенерации. Такая энергия используется для поддержания норм и
обычаев, препятствующих дальнейшему институциональному развитию. И это вне зависимости от степени суровости социального или
природного окружения. В этом отношении традиционные группы часто становятся аналогами
хосписов, в которых люди просто ждут
результатов воздействия природных факторов
на организм и уже не пытаются изменить ход
борьбы с природой в свою пользу.
Методологические трудности присущи и
теории этнического предпринимательства, спо1103
собности которой в прогнозировании институциональных изменений также довольно ограничены. Дело в том, что в отличие от классического предпринимательства, которое не
только создает новые рабочие места, но и
прибавочный продукт и экономический рост,
увеличивающий богатство общества в целом,
этническое предпринимательство не может
предложить внешней аудитории ничего из
того, что ей было бы необходимо. Оно построено на использовании внешних по отношению к самим предпринимателям ресурсов, и
поэтому когда приток ресурсов прекращается
или хотя бы замедляется - национальный язык
и культура так же медленно приходят в упадок. В этом отношении этническое предпринимательство направлено на передел уже
“существующего пирога, который постоянно
продолжает ссыхаться”. То есть, сами по себе
национальный язык или феномены культуры,
конструированию которых столько времени
уделяют этнические элиты, не являются товарами, абсолютно необходимым в процессе
взаимообменов данной этнической группы со
своими соседями. Особенно если речь идет о
достаточно редких языках и “экзотических”
обычаях. Это продукт, скорее для “внутреннего пользования”, хотя, конечно, временами
он может стимулировать некий познавательный интерес со стороны. В любом случае,
национальная культура – не является массовым продуктом. В рыночной экономике (а
сейчас большая часть мировой экономики
является рыночной) издание книги на национальном языке имеет смысл только тогда,
когда эта книга будет активно продаваться, то
есть, расходы на ее подготовку и издание
должны окупиться и даже принести некоторую
прибыль. Если же этого не происходит, то
имеющиеся в социуме ресурсы постепенно
заканчиваются, а этническая культура и язык
(вместе с этносом) также постепенно перестают использоваться в повседневной жизни.
Что и можно наблюдать в настоящее время в
республиках Кавказа и Средней Азии: вне
зависимости от желаний местных националистов, русский язык и культура продолжают
сохранять господствующие позиции на всем
постсоветском пространстве.
Этническое предпринимательство обычно
появляется в переходные периоды, но только
тогда, когда предыдущее общественное развитие уже накопило для этого достаточно большое количество материальных институтов.
Поэтому конструктивизм этнических элит
после распада Советского Союза попал на
1104
весьма подготовленную почву: имелись ресурсы, подлежащие потенциальному делению.
Университеты, издательства, телевизионные
станции, радиопрограммы – то есть все то, что
обычно называют социальной инфраструктурой и “институциональной архитектурой” 2 ,
уже существовало, просто требовалось поменять этническую окраску, сменить этническую “обертку” на более подходящую по
идеологическим и политическим мотивам.
Требовалось сменить уже имеющиеся телевизионные программы (состав дикторов и тематику) – на точно такие же, но уже на новом
языке. Требовалось сменить хозяев уже имеющейся военной техники и экономической
собственности, заводов и земли. Требовалось
поменять административный аппарат в уже
имеющихся органах государственного и муниципального управления. Однако для инновационного развития предпринимательская деятельность, организуемая в соответствии с этническими принципами, не подходит. В конкурентном отношении такие предприниматели
будут неизбежно проигрывать более подготовленным для экономического соревнования рыночным агентам –глобализированным и
транснациональным соперникам.
Родственные и межэтнические связи в
любом случае уступают место безликому
профессионализму и образованию высокого
качества, передача информации по внутриэтническим каналам – заведомо проигрывает
Интернету и спутниковой связи, а мужественность и личностный героизм, столь сильно
культивируемый в течение многих поколений
традиционной культурой, – ничего не может
противопоставить обыкновенным крылатым
ракетам. Поэтому поддержание национальной
культуры, помимо чувства глубокого морального удовлетворения, не дает практически ничего в плане приращения национального богатства. Скажем, для профессиональной подготовки программистов требуется углубленное
изучение английского языка, математики, физики и некоторых инженерных дисциплин.
Программистам не требуются ни знание
Корана или Библии, ни знании национальной
культуры или национального языка. Вместо
этого они должны быть знакомы с правилами
поведения и нормами профессиональной деятельности программистов: аспектом социальной реальности, изучаемый неоинституционализмом.
2
Thomas F. Remington (ed.) 1994. Parliaments in Transition:
The New Legislative Politics in the Former USSR and
Eastern Europe (Boulder: Westview Press), pp. 1-28.
Использование институциональных методов анализа традиционного общества четко
показывает: когда экономическое развитие
приносится в ущерб развитию культуры, последствия для общественного развития, как
правило, самые тяжелые. Поэтому элитам
кавказских республик, несмотря на существующие механизмы этнического патронажа, не
удалось организовать управление регионами
таким образом, чтобы в них появились предприятия, по эффективности аналогичные
транснациональным корпорациям. В условиях
глобального рынка, отбор сотрудников по
таким формальным признакам как уровень
образования, знание иностранных языков,
индивидуалистическая мотивация позволяет
подобрать более квалифицированный и надежный персонал, чем при использовании самых
тесных этнических и родственных связей.
Этнические и традиционалистские конструкции в экономической сфере не выглядят убедительными, поскольку из-за своего искусственного характера они всегда будут проигрывать институтам прагматичным, более нацеленным на результат и более удобным для
своей реализации и использования человеком.
1105
1106
BEYNƏLXALQ
CƏNUBİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA
ÖLKƏLƏRİNİN DİGƏR ÖLKƏLƏRLƏ
MÜNASİBƏTLƏRİ
TÜRKĐYE-AMERĐKA ĐLĐŞKĐLERĐNDE AZERBAYCAN FAKTÖRÜ
Buket ÖNAL
Dr. Araş.Gör. Kocaeli Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dilara MEHMETOĞLU
Araş.Gör. Kocaeli Üniversitesi,
Đ.Đ.B.F, Uluslararası Đlişkiler Bölümü
ÖZET
Soğuk Savaş sonrası Azerbaycan’ın içinde bulunduğu coğrafya uluslararası açıdan önem kazanırken, Amerika’nın da bu
bölgeye olan ilgisi artmış ve bölge ülkeleriyle geniş çaplı ve çok yönlü ilişkiler içine girmiştir. Buna yönelik politikalarda
bölgeyle yakın bağları bulunan ve bölge ülkeleri için bir “model” olarak düşünülen Türkiye, eksen ülke olarak görülmüş ve bu
ülkeyle ortak politikalar izlenmiştir. Zaman zaman bu ortaklık yara alsa da enerji, güvenlik, demokratikleşme ve ekonomik reform
gibi politikalar her iki ülke için de ortak dış politika amaçları arasında yeralmıştır diyebiliriz.
Gerek stratejik önemi gerekse zengin enerji kaynakları nedeniyle bölgede önemli bir konumda yer alan Azerbaycan, TürkiyeAmerika ilişkilerinde de öncelikli olmuştur. Ancak bu ülkeye yönelik ortak enerji politikalarına rağmen Azerbaycan-Ermenistan
arasındaki çatışmalardan doğan olumsuzluklar, ilişkileri zora sokan gelişmeler yaratmıştır. Bu ülkeyle dil, din ve kültürel anlamda
yakın olan Türkiye’nin Azerbaycan yanlısı politikalar izlemesi ve Amerika’nın da mevcut Ermeni lobisinin baskılarıyla bu ülkeye
karşı uyguladığı bazı kısıtlamalar Türkiye ile Amerika’yı karşı karşıya getiren önemli sorunlardan biri olmuştur. Bu nedenle bu
çalışmada bölge devletlerinin bağımsızlıklarını kazandığı 1991 yılından George W. Bush’un ilk başkanlık döneminin sonunu
gösteren 2004 yılına kadar olan dönemde hem Amerika’nın hem de Türkiye’nin genelde bölgeyle özelde de Azerbaycan’la olan
ilişkileri ve bunun Türkiye-Amerika ilişkilerine olan etkisi Amerikan dış politikası penceresinden incelenmektedir.
THE FACTOR OF AZERBAIJAN ON THE RELATIONS BETWEEN TURKEY AND THE UNITED STATES
ABSTRACT
The United States has increasingly paying more attention in Azerbaijan and Caucasia region which has gained much
importance in terms of international politics after the period of Cold War, and has set up extensive and multilateral relations with
the other countries of the region. Turkey which has close relations with the region has been considered as an axis country
constituting a “model” for the other countries of the region, and common policies has been pursued in the region by the United
States and Turkey. Although this partnership, from time to time, has been damaged, the policies on energy, security,
democratization and economic reforms have taken place in the foreign policies of two countries.
Azerbaijan which is an important country in the region because of its strategic position and rich energy sources has also
taken precedence over Turkish-American relations. However, the conflicts between Azerbaijan and Armenia have negatively
affected the relations of two countries who have common energy policy. While Turkey has supported Azerbaijan with which
Turkey has religious, lingual and cultural ties, the United States has imposed restrictions on Azerbaijan as a result of Armenian
lobbying. In this paper, we will analyze Turkish and American policies towards the region, especially towards Azerbaijan in the
period between 1991 when the countries of the region have gained their independence, and 2004 which points the end of the first
presidential period of George W. Bush, and will try to understand possible effects of the developments in the region on TurkishAmerican relations, from the perspective of American foreign policy.
Giriş
Soğuk Savaş sonrası gelişmeler, Amerika’nın
ilgisini Azerbaycan’ın da içinde bulunduğu bölgeye yöneltirken, George H. W. Bush Yönetimi,
bölgede siyasi ve ekonomik olarak yer edinme
çabalarına da hız veriyordu. Bunda bölgenin
stratejik önemi ve mevcut enerji kaynaklarının
etken olduğu bir gerçektir. Bu nedenle bölgeye
ilişkin enerji, güvenlik, demokratikleşme ve ekonomik reforma yönelik politikalar önem kazanmış
ve ilişkiler bu temeller üzerine oturtulmuştur diyebiliriz.1
Amerika, bu süreçte bölge devletlerine yönelik izleyeceği bu politikaları kolaylaştıracak bir
ülkenin yardımına ihtiyaç duymuş ve bu nedenle
“Türk Kimliği”ni kullanabileceği ve bu devletlere
bir “model” olarak gösterebileceği Türkiye’yi de
bu çabalar içine çekmiştir. Amerika, bölgeyle yakın tarihi bağları bulunan Türkiye’nin bu özellikleriyle eksen bir rol oynayabileceği görüşündeydi.2 Amerika’nın bu görüşü, bu politikaları dış
2
1
Genel olarak Hazar Havzası, dünya enerji kaynakları içinde
önemli bir yerdedir. 1999 hesaplarıyla bu bölgedeki enerji
rezervleri 2 ila 4 milyar ton petrol, 7 ila 10 trilyon metre
1108
küp doğal gaz dolayındadır. BP Amaco Statistical Review
of World Energy, 2000, s.4-20
Bölgede bulunan ülkelerin çoğunun Müslüman ve Türk
olması ve bölgedeki tek demokratik ve laik Müslüman ülkenin de Türkiye olması bu görüşü kuvvetlendiren en
önemli unsurdu. Cafer Tayyar Sadıklar, 2000’li Yıllar:
politika amaçları açısından ters bulmayan Türkiye’de de olumlu karşılanmış ve bölgeye yönelik
ortak politikalar izlenmeye başlanmıştır. Buna
paralel olarak bu ülkelerin bağımsızlığını ilk tanıyan ülkeler olunmuş ve bölgeye yönelik ortak politikalar, 1992 yılında iki ülke arasındaki ilişkileri
tanımlayan “güçlendirilmiş ortaklık” içinde önemli bir yer almıştır.3
Bush sonrası Amerikan Başkanı seçilen
William J. Clinton da bölgedeki ülkelerde ekonomik, siyasi reformların uygulanması ve sonuçta
başarılı olması için her türlü desteği taahüt ediyor
ve bu ülkelerin Avrupa Güvenlik ve Đşbirliği
Teşkilatı’nda (AGĐT) ve NATO’nun Barış Đçin
Ortaklık (BĐO) girişimlerinin içinde yer almaları
sağlanıyordu. Ayrıca bu dönemde Rusya’nın etkisinin zamanla azalacağı düşünülerek bu boşluğun
Đran ve Suudi Arabistan’a karşı Türkiye’nin doldurması yönünde çabalar içine giriliyor ve
Türkiye’nin bölgesel politikaları destekleniyordu. Böylece bu bölgedeki yeni ülkelerin asker,
polis ve diplomatik personelinin çoğu Türkiye’de
eğitilmiş, Türkiye’den çok sayıda eğitmen bu ülkelere gönderilerek buralarda okullar açılmıştır.4
Ancak zamanla bir yandan çeşitli nedenlerle
Türkiye’nin model olma özelliği yara alırken5, bir
yandan da Rusya bölgeye yönelik politikalarına
hız veriyordu. Bu noktadan sonra Clinton Yönetiminin dış politika ekibi, bölgedeki çıkarlarını zora
sokacak olan bölgesel istikarın ortadan kalkmasını
önlemek için Rusya’nın eski Sovyetler Birliği ülkelerini kapsayan Bağımsız Devletler Topluluğu
(BDT) girişimine sıcak bakmaya başladı. Ocak
1994’teki Moskova gezisinde Clinton, Rusya’nın
Amerika gibi bir Monroe Doktrini’ne hakkı olduğu ve Amerika’ın Panama ve Granada’ya müdahalesi gibi Rusya’nın da yakın Cumhuriyetlerde iç
nizamı sağlamak üzere müdahale hakkı bulunduğunu söylüyordu. Buna paralel olarak Gürcistan’daki Rus müdahalesinin desteklenmesi ve Azerbaycan ve Ermenistan arasında sorun olan Yukarı
Karabağ’a asker gönderme isteğine evet denmese
de hayır denmeyişi Amerika’nın Rusya politikasında köklü bir değişikliğe işaretti. Bu köklü değişiklik Türkiye’yi bölgeye yönelik politikalarında
3
4
5
Dünya ve Türkiye, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,
1995, s.206
Baskın Oran(Ed), Türk Dış Politikası, C.II (1980-2001),
s.253
Đdris Bal, “Soğuk Savaş Sonrasında Türkiye’nin Uluslararası Đlişkilerde Model Olarak Yükselişi ve Amerikan
Onayı”, Avrasya Etüdleri, Sayı.18, Sonbahar-Kış 2000, s.
130-131
Rusya’nın bölge politikalarına dönmesi ve Yeltsin’in politikalarının destek görmesi, bu rekabette Türkiye’nin yalnız bırakılması ve bölge ülkelerinin yeni bir ağabey istememeleri bunda etkendir diyebiliriz
zora sokacak ve iki ülke arasındaki ilişkilerde bir
soğukluk yaratacaktır.6
Clinton’ın ikinci kez başkan seçildiği dönemde ise gerek Clinton’ın iç politikaya yönelik amaçlara ulaşılması gerekse ilk dönem dış politikalarına getirilen eleştiriler nedeniyle dış politika öncelikli halini alırken, bölgeye yönelik politikalara
da hız verilmiştir. Dış politika stratejilerinde de bu
bölgenin önemine daha çok vurgu yapılmaya başlanmış ve 1998’de bölge Amerika’nın stratejik ve
yaşamsal çıkarları açısından önemli bir bölge ilan
edilmiştir. Özellikle Albright’ın başında bulunduğu yeni dış politika ekibi, Rusya’ya daha mesafeli
duruyor ve Türkiye eksenli politikalara desteğe
geri dönülüyordu. Böylece 1997’de enerji, bölgesel işbirliği, ekonomi, ticaret, Kıbrıs, savunma ve
güvenlik temeline dayalı ilişki tanımlamalarında
bu bölge politikalarına daha fazla atıfta bulunulmuştur.7
George W. Bush’un iktidara gelmesi bölgeye
yönelik politikalarda bir değişiklik yaratmamış,
Rusya ve Đran’ın etkisini azaltmayı amaçlayan politikalar izlenmeye devam edilmiştir. Rusya ve
Đran’ın bölgedeki etkisinin ancak bağımsız devletlerin ekonomik ve siyasi anlamda güçlendirilmesiyle engellenebileceğinin de farkında olan Amerika, bölge ülkelerinin bağımsızlıklarının, egemenliklerinin ve toprak bütünlüğünün korunmasına,
ekonomik potansiyellerinin hayata geçirilerek refah düzeylerinin arttırılmasına, NATO, AGĐT,
Avrupa Konseyi gibi Avrupa Atlantik kurumlarıyla, Karadeniz Ekonomik Đşbirliği (KEĐB) gibi
bölgesel örgütlerle bütünleşmesine yönelik politikaları Türkiye ile birlikte yürütmüştür. 11 Eylül
sonrası da dış politikasını terörizmle savaş üzerine
kuran Bush Yönetimi, bu kapsamda ilk müdahale
alanı olan Afganistan ve yakın coğrafyasında etkisini arttırmak ve bu ülkelerle bölgedeki kalıcılığını
sağlayacak sıkı işbirliği içine girmek yönünde
politikalar izlemiştir. Bu politikayla bir çok ülke
hava sahasını Amerika’ya açarken bunun karşılığında da ekonomik yardım almışlardır.8
6
7
8
Bu politika değişikliğini Clinton yönetiminin dış politikadan çok iç politikaya yönelik çabalar içine girmesi ve dış
politikayı ikinci plana atmasına bağlayabiliriz. Clinton’ın
ilk başkanlık dönemi daha çok ülke ekonomisini düze getirecek politikaların izlenmesi yönünde olmuş, bu nedenle de
dış meselelere daha uzak politikalar izlenmiştir. Ayrıca dış
politika ekibinde genel olarak bu bölgede Rus politikalarının kargaşayı engelleyebileceği görüşü hakimdi. Douglas
Brinkley, “Democratic Enlargement: The Clinton Doctrine”,
Foreign Policy, No.106 (Spring 1997), s.112; Kamran
Đnan, “2000’in Eşiğinde Türk Dış Politikası’nın Acil Meseleleri”, Türkiye Günlüğü, No.32, Ocak-Şubat 1995, s.29
“Türk-Amerikan Đlişkileri” (Amerika’nın Sesi Radyosu),
Dış Basın ve Türkiye, Bülten No.242, 26 Aralık 1997
Dışişleri Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Sayın Abdullah
Gül’ün Azerbaycan’ı Resmi Ziyareti Vesilesiyle Bakü
1109
Đki ülke ilişkilerinde stratejik önemi ve mevcut
enerji kaynakları nedeniyle bölgede öne çıkan ve
Türkiye ile de dil, din ve kültür birliği yaşayan
Azerbaycan, özel bir yer almaktadır. Azerbaycan’ın mevcut enerji kaynaklarına yönelik politikalarda izlenen ortak politikalara rağmen özellikle
Azerbaycan-Ermenistan arasındaki çatışmadan doğan sorunlar bu iki ülkenin Azerbaycan’la olan
ilişkilerini etkilerken aynı zamanda da TürkiyeAmerika ilişkilerinde de sorunlar yaratmıştır
diyebiliriz.
I. Amerikan ve Türk Dış Politikasında
Azerbaycan
A- Amerika-Azerbaycan Đlişkileri
Amerika’nın Azerbaycan ile olan ilişkilerine
yönelik politikaları belirleyen unsurların genel
olarak dış politikanın oluşmasında etken olan unsurlar olduğunu söyleyebiliriz. Bu nedenle Amerikan başkanı ve dış politika ekibinin dış politikayı
belirleyip bu yönde politikalar oluşturulmasındaki
önceliğine rağmen bu politikaların yürütülmesi
aşamasında Kongre önemli bir rol oynamaktadır.
Kongre üyelerinin yönetimden bağımsız seçimi ve
baskı gruplarının etkisine açık olmaları da bu
önemi arttıran bir diğer unsur olmaktadır. Bu da
zaman zaman yönetimle Kongre arasında görüş
ayrılıkları yaratabilmektedir. Bu yüzden Amerika’nın Azerbaycan’a yönelik politikalarının tam
bir simetri göstermediği açıktır. Đlk yıllarda bölgeye yönelik bilgi eksikliği ve tutarlı bir dış politika izlenmemesinden dolayı ilişkiler bu baskı
gruplarının etkisinde kalmış ve iki ülke ilişkileri
sorunlu başlamıştır diyebiliriz. Örneğin Azerbaycan’ın Ermenistan’la yaşadığı Yukarı Karabağ sorunu Amerika’nın Azerbaycan’la olan ilişkilerini
derinden etkilemiştir. Özellikle Kongrede etkin
olan Ermeni lobisinin9 çalışmaları nedeniyle eski
Sovyetler Birliği üyelerine insancıl, demokrasi
sürecini hızlandırıcı ve ekonomik gelişimi canlandırıcı amaçlarla yapılacak olan ve Özgürlüğü
Destekleme Yasası ile düzenlenen (Freedom
Support Act-FSA) yardımlardan Azerbaycan yararlanamamıştır.10
Amerika’nın bu tutumuna rağmen özellikle
enerji konusunda petrol şirketlerinin Azerbaycan’a
yönelik işbirliği politikalarının yoğunlaştırılması
gerektiği yönündeki baskıları ve 1994 yılından
itibaren Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki
ateşkesin imzalanmasıyla bu engellemelerin sıkıntısı görülmeye başlanmıştır. Bu nedenle buna yönelik eleştiriler başkanlar tarafından da dile getiriliyor ve Kongre’nin bu tutumunun dış politikayı
engellediği yönünde eleştiriler yapılıyordu. Böylece Azeri yanlısı Türk ve Musevi lobisi ve petrol
şirketlerinin de baskısı ile 907. bölümün bazı bölümleri kaldırılmış ve Azerbaycan’ın demokrasiyi
destekleyici, insancıl yardım, eğitim ve Güney
Kafkasya ülkeleri arasında güven yaratılması gibi
alanlarda yardım almasının yolu açılmıştır.11
11 Eylül saldırıları da bu ilişkilere yeni bir
boyut kazandırmış ve Azerbaycan, diğer Güney
Kafkasya ülkeleri gibi Amerika’nın Avrasya politikasında önemli bir yeredinmiştir. Böylece 19
Aralık’ta Temsilciler Meclisi’nde, 20 Aralık’ta
Senato’da alınan çoğunluk oyuyla Başkanın,
Amerika’nın ulusal güvenliği için gerekli olduğuna karar verdiği taktirde Azerbaycan üzerindeki
yasaklamayı kaldırabileceği hususu kabul ediliyor
ve 25 Ocak 2002 tarihinde de Bush, bu bölümün
uygulamasını durduruyordu.12 Bu kararın alınmasında uluslararası terörizme karşı mücadelede
Azerbaycan’a duyulan ihtiyaç etken olmuştur diyebiliriz. 13 Azerbaycan, ayrıca Amerika’nın üzerinde ısrarla durduğu Büyük Orta Doğu Projesin’in (BOP) de bir parçası oluyordu. Amerika bu
nedenlerle Azerbaycan’ın toprak bütünlüğüne daha çok atıf yapmaya başlamış14 ve Yukarı Karabağ
sorununun çözümünü Minsk sürecine bırakmıştır.
B- Türkiye-Azerbaycan Đlişkileri
Sovyetler Birliği sonrası Avrasya coğrafyasının tam ortasında yer alan Türkiye, bu coğrafyada
demokratik, laik, siyasal sistemi ve liberal ekonomiye geçiş deneyimleri ile yeni bağımsız ülkelere model olarak gösterilmeye başlanıyor ve bu
Cumhurbaşkanı Özal tarafından da sıklıkla dile
11
Devlet Üniversitesi’nde Yaptığı Konuşma (10 Ocak 2004),
Dışişleri Güncesi (Ocak 2004), s.30-32
9
Ermeni lobisi ve Amerikan dış politikasına etkisi konusunda bkz: Tayyar Arı, Amerika’da Siyasal Yapı, Lobiler
ve Dış Politika, 3.bas, Đstanbul: Alfa Yayınları, 2000
10
24 Ekim 1992’de Ermeni lobisi, FSA’nın 907 olarak
adlandırılan bölümüne, Amerika’nın Azerbaycan Hükümeti’ne direkt yardımı yasaklayan bir değişiklik önergesini
Kongre’ye sunmuş ve bu bölümün kabulüyle Azerbaycan,
bölgede bu yardımlardan yararlanamayan tek ülke olmuştur.
1110
12
13
14
“ABD Petrol Aşkına Çark Etti”, Yeni Yüzyıl, 29 Temmuz
1997
“President Lifts Restrictions on Assistance to Azerbaijan”,
Statement by the Press Secretary (January 2002) ,
http://www.whitehouse.gov/news/releases/2002/01/20020
130-6.html
“Presidential Determination on Azerbaijan”, January 25,
2002, Presidential Determination No:2002-06 (January
2002), http://www.whitehouse.gov/news/releases/2002/01/
20020128-20.html
Yukarı Karabağ konusunda BM’deki görüşmelerde Amerika Azerbaycan’ın toprak bütünlüğüne yönelik oylamalarda
çekimser kalmıştı.
getiriliyordu. 15 Ancak kısa bir süre sonra bu konudaki hayal kırıklıkları ve Azerbaycan içinde
yaşanan siyasi gelişmeler bölgeye yönelik daha
gerçekçi politikalar izlenmesine ihtiyaç doğurmuştur.
Türkiye, kültür, din ve dil ortaklığı yaşadığı
Azerbaycan’ın bağımsızlığını 9 Kasım 1991’de
tanırken aynı zamanda bu ülkede büyükelçilik
açan ilk ülke olmuştur. Đlk yıllarda iki ülke arasındaki ilişkiler Azerbaycan’ın Rusya eksenli dış
politikaları nedeniyle biraz mesafeli başlamışsa da
daha sonra stratejik ortaklık tartışmalarının bile
yapıldığı bir döneme girilmiştir.16 Ancak Rusya’ın
bölgede etkin olma çabaları ve bu yöndeki müdahaleleri, Đran ve Ermenistan’ın bu ülke üzerindeki amaçları Azerbaycan’a yönelik politikalarını
zora sokmuştur. Bu zorluklara rağmen iki ülke
arasındaki ilişkiler artarak devam etmiş ve karşılıklı ziyaretlerle bu ilişkiler perçinlenmiştir.
Türkiye, ayrıca Azerbaycan’ın Batı’ya açılan kapısı olurken, Đpek Yolu Projesi, Azerbaycan
Petrolleri Projesi, Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı
Projesi gibi projelerde ortak çalışılmıştır. Gerçekten de enerji, iki ülke arasındaki ilişkilerde önemli
bir yer almıştır. Azerbaycan yönetimi, Azerbaycan
petrolleri projesinde Türkiye Petrolleri Anonim
Ortaklığı’nın (TPAO) da yer almasını sağlamış ve
çıkarılacak petrolün Bakü-Ceyhan boru hattı ile
taşınması konusunda tam bir mutabakata varılmıştır.17 Đki ülke arasındaki ilişkiler ekonomik ve
ticari alanlar dışında askeri, eğitim ve kültür
alanlarına da genişlemiştir.18
15
16
17
18
Laik Cumhuriyet deneyimi ve Serbest Pazar Ekonomisi
uygulaması bu devletler için de bir cazibe noktası yaratmış
hatta bir çok devlet başkanı Türkiye’yi ziyaret etmişti.
Cengiz Çandar, “Değişmekte Olan Dünya’da Türliye’nin
Bağımsızlığını Kazanan Yeni Türk Cumhuriyetlerle Đlişkileri”, Haz: Sabahattin Şen, Yeni Dünya Düzeni ve
Türkiye, Đstanbul: Bağlam Yayınları, 1994, s.133
Kafkaslarda Rusya ile bir mücadele içine girmek
istemeyen Türkiye bu görüşlere sıcak bakmamış olsa da 2
Ocak 1992’de Ticari ve Ekonomik Đşbirliği Anlaşması ve
24 Ocak 1992’de de Dostluk, Đşbirliği ve Đyi Komşuluk
Anlaşması imzalanarak, iki ülke arasında siyasi ve ekonomik işbirliği olanakları yaratılıyordu. Elizabeth Fuller,
“Türkiye Orta Asya ve Transkafkasya’da Nüfus Sa-hibi
Olmak Đçin Güreşiyor”, Yeni Forum (Ağustos 1996), s.8
Bügün TPAO, AIOC (Azerbaijan International Operating
Company) dışında Şahdeniz projesinde %9, Kürdaşı
Projesinde %5 ve Alev Projesinde %10 hisseye sahiptir.
Öner Kabasakal, “Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleri ile
Ekonomik ve Ticari Đlişkileri”, Avrasya Etüdleri,
Bağımsızlığın 10 Yılında Türk Cumhuriyetleri Özel
Sayısı, yaz 2001, s. 49
Türkiye ve Azerbaycan arasında 1 Kasım 1993’de “Ticari
ve Ekonomik Đşbirliği Anlaşması” , 10 Haziran 1996’da
“Askeri Eğitim, Teknik ve Bilimsel Đşbirliği Anlaşması”
imzalanmış ve Azerbaycan ve Türkiye arasında eğitim
ilişkileri 29 Şubat 1992’de imzalanan Mutabakat Zaptı ile
II- Türkiye-Amerika Đlişkilerinde
Azerbaycan Faktörü
A- Đlişkileri Zora Sokan Gelişmeler: Yukarı
Karabağ Sorunu ve Etkileri
Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan’a
bağlı olan Yukarı Karabağ özerk bölgesinin
(nüfusun %70’i Ermeni), Sovyetler Birliği’nin dağılma sürecinde Azerbaycan’dan ayrılarak Ermenistan’a bağlanma isteği reddedilmiş ve Azerbaycan bağımsızlığını kazandığında özerkliği kaldırılarak Azerbaycan’a bağlanmıştı. Ancak bu bölgede yaşayan Ermenilerin Ermenistan’la birleşme
talepleri devam ettiğinden bu durum kısa zamanda
soruna dönüşmüş ve Ermenistan ile Rusya’nın da
desteğini alan bölgede yaşayan Ermeniler, silahlı
mücadeleye başlamışlardı. Bu mücadelenin sonunda da bu bölge bir koridor ile Ermenistan’a bağlandı. Topraklarının %20’sinin işgal altında olduğunu uluslararası kamuoyuna duyurmaya çalışan
Azerbaycan’a karşılık19 Ermenistan ise bu sorunun
Yukarı Karabağ bölgesindeki Ermeniler ile Azerbaycan arasında bir sorun olduğunu iddia etmekteydi. Bu sorunda Azerbaycan’ın yanında yeralan
Türkiye de “saldırıların Ermenistan’ın barışçı
çözüm konusundaki niyetinden kuşku duyulmasına neden olduğu ve bölge genelinde istikrarı
daha da bozan saldırıların Ermenistan’ın sorumsuz
bir tutum içinde olduğunu gösterdiği, bu yüzden
de Ermenistan’ın saldırılarına derhal son vermesi
ve işgal ettiği Azerbaycan topraklarından ivedilikle çekilmesinin beklendiği” yönünde yazılı bir
açıklamada bulunarak hem Ermenistan’a hem de
uluslararası kamuoyuna bir çağrıda bulunuyordu.20
Bunun yanında Nisan 1993 başlarında Ermenistan’ın saldırıları durdurmadığı taktirde ilişkilerde
doğabilecek olumsuz gelişmelerden sorumlu
olunmayacağı açıklanıyor ve Ermenistan’ın saldırılara devam etmesi üzerine de Türkiye üzerinden
geçmekte olan tüm insani yardım geçişi durduruluyordu. Demirel, insani yardımın insani bir şekilde kullanılmadığını söyleyerek bu kısıtlamanın devam edeceğini tekrarlamıştır.21
19
20
21
başlayarak günümüze kadar toplam 11 anlaşma ve protokol aracılığı ile düzenlenmiştir.
Tayfun Atmaca, Yirminci Yüzyılın Sonunda Azerbaycan ve Türkiye Münasebetleri (1993-1999)
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=5&yazi=200
Ayın Tarihi (2 Nisan 1993), T.C Başbakanlık BasınYayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Yayınları,
Nisan-Mayıs-Haziran 1993, s.9
Ayın Tarihi (31 Mart 1993), T.C Başbakanlık BasınYayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Yayınları, OcakŞubat-Mart 1993, s.181
Ayın Tarihi (3 Nisan1993), T.C Başbakanlık Basın-Yayın
ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Yayınları, NisanMayıs-Haziran 1993, s.9
1111
Uluslararası kamuoyunun yanında Amerika’nın da dikkatini çekmeye çalışan Türkiye, çeşitli
girişimlerde bulunmuştur. Demirel, Clinton’a
mektup yazarak Clinton’ın devreye girmesini ve
Ermenistan üzerindeki nüfusunu kullanmasını
isterken22, Amerika’ya giden Çiller de Clinton’la
görüşmesinde Yukarı Karabağ sorununu gündeme
getirmiştir. Çiller, “Ermeni saldırılarının uluslararası hukuku ve toplumu hiçe sayan nitelikteki
devamı ve bu saldırıların bugün erişmiş olduğu
yeni boyut bölge ülkelerinin güvenliğini tehlikeye
sokmakta ve dolayısıyla barış ve güvenliğine ciddi
bir tehdit oluşturmaktadır” diyerek Clinton’dan bu
konuda daha aktif politikalar istemekteydi. Amerikan Kongresi, Türkiye’nin soruna yönelik bu
olumlu tutumunu destekleyerek bu konuda Türkiye’nin cesaretlendirilmesi gerektiğini söylese de
aynı zamanda sorunun kaynağı olarak gördüğü
Azerbaycan’a yapılacak yardımların Ermenistan
ve Yukarı Karabağ’a saldırılarını durduruncaya ve
ambargoyu kaldırmasına yönelik çaba içine girinceye kadar durdurulmasına yönelik karar alınması
yönünde yönetimi zorladı.23 Ermenistan ise Türkiye’nin Yukarı Karabağ sorununu kendi sorunu
gibi görmesinden rahatsızdı ve Dışişleri Bakanı
Vahan Papazyan “Azerbaycan bağımsız bir ülkedir ve hiç kimse bir başka ülkenin iç sorunu
hakkında fikir yürütmemeli ve karışmamalıdır”
diyerek bu rahatsızlığını dile getiriyordu.24
Türkiye’nin soruna çözüm bulma çabası ise
devam etmiş, bu çabalar sonunda Amerika ve
Rusya ile yapılan görüşmelerde Yukarı Karabağ’daki çatışmaların son bulması için bir barış planı
üzerinde anlaşılmıştır. Planda “Ermeni ve Azerilerin Karabağ’da sürekli ateşkes ilan etmesi, Ermenilerin işgal ettikleri yerlerden geri çekilmeleri,
açıklamaların ve geri çekilme işlemlerinin 1-2 gün
içinde tamamlanması ve soruna barışçı çözüm
bulmak amacıyla AGĐT çerçevesindeki Minsk
Konferansı için beşli danışma kurulunun Cenevre’de toplanması” öngörülüyordu.25 Türkiye ayrıca
bu sorunun çözümü için oluşturulan AGĐT Minsk
Grubunun içinde de yeralarak 24 Mayıs 1994’te
22
23
24
25
“ABD’ye Destek Çağrısı”, Cumhuriyet, 22 Eylül 1993
“To Express Dissatisfaction With Republic of Azerbaijan’s
Failure to Work Toward a Peaceful and Fair Settlement to
the Dispute Over Nagorno Karabagh by Continuing the
Devastating”, H.RES.86, 103d Congress, 1st Session
(Februaray 17, 1993) The Library of Congress THOMAS
http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/z?c103:H.RES.86.IH:;
Özgen Acar, “Çiller Clinton’dan Yaptırım Đstedi”, Cumhuriyet , 29 Ekim 1993
1112
ateşkes ilan edilmesinde önemli bir rol oynamıştır.26
Ermenistan’ın Türkiye karşıtı politikaları ve
söylemleri bu ilişkileri daha da sorunlu hale
getiriyordu. Özellikle Ermenistan Devlet Başkanı
Levon Ter Petrosyan, sorunun barışçı yollarla çözümünde Türkiye’yi bir engel olarak göstermesi
ve Ermenistan Savunma Bakanlığı Sözcüsü
Arman Dulyan’ın Türkiye’yi Azerbaycan’a silah
ve asker yardımında bulunduğu yönünde suçlaması bu nedenlerden bir kaçıydı.27 Ermenistan’la
ilişkiler kötüleşirken Amerika’nın Ermeni lobisinin de etkisiyle Ermenistan’ı desteklemesi ve bu
yüzden Azerbaycan’a yapılacak yardımları durdurması ve Türkiye’den Ermenistan sınırını açması konusunda ısrarı Amerika ile ilişkileri de olumsuz yönde etkiledi.28 Nitekim Kongre’deki Ermeni
ve Rum lobisinin baskısıyla Clinton, 1995 yılında
Nisan 1993’ten beri Azerbaycan-Ermenistan arasındaki Yukarı Karabağ meselesinde Ermenistan’ı
işgalci olarak gören ve bu ülkeye karşı abluka
uygulayan Türkiye’yi zorlamak için “Đnsani Hava
Koridoru Tasarısını” kabul etmiştir. Bu tasarı,
Amerika’nın diğer ülkelere yapacağı insani yardımların verilmesini ya da ulaştırılmasını engelleyen herhangi bir ülkeye Amerikan yardımlarının
verilmesini yasaklayan bir tasarıydı.29
Çiller’in Amerika gezisinde Clinton’la bu konu da tartışılmış ve bu görüşmeler üzerine Nisan
1995’ten itibaren Türkiye iyi niyet gösterisi olarak
Erzurum’u Erivan’a bağlayan H-50 hava koridorunu açmış ve Çiller dış gezisinden ilk defa bu
hava koridorunu kullanarak ülkeye dönmüştür. 30
Clinton, Türkiye’nin Ermenistan hava koridorunu
26
Bu grubun içinde Türkiye, Azerbaycan, Beyaz Rusya,
Almanya, Đtalya, Amerika, Ermenistan, Đsveç, Fransa,
Rusya, Çek ve Slovakya Federal Cumhuriyeti vardı.
27
Ayın Tarihi (5 Nisan 1993), T.C Başbakanlık Basın-Yayın
ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Yayınları, NisanMayıs-Haziran 1993, s.19; Ayın Tarihi (16 Nisan 1993),
T.C Başbakanlık Basın-Yayın ve Enformasyon Genel
Müdürlüğü Yayınları, Nisan-Mayıs-Haziran 1993, s.56
28
Ermeni lobisi Clinton yönetimini Ermeni meselesine sahip
çıkmamakla eleştirerek bu dönemde özellikle Temsilciler
Meclisi’ndeki azınlık grubunun desteğini kazanmaya çalışmışlardır. Bu da yaklaşan Temsilciler Meclisi seçimleri ile
1996 başkanlık seçimleri öncesinde Demokratların bu
konuda daha aktif politika izlemelerine yol açmıştır. “Ermeni Lobisi Clinton’la Ters Düştü”, Zaman, 28 Eylül
1994
29
Christopher H. Smith, “The Humanitarian Aid Corridor
Act” , Congressional Record: February 14, 1995,s.E342
30
Press Briefing on Meeting With PM Ciller by
Ambassador Marc Grossman and Richard Holbrooke
(April 19, 1995), The White House Office of the Press
Secretary, Đstanbul: Amerikan Başkonsolosluğu BilgiBelge Merkezi.; “Improved Relations Between Turkey and
Armenia”, Congressional Record: September 8, 1995,
s.S13133-S131334
açmasına yönelik kararını överek uzun vadede bu
kararın Türkiye’nin bölgede petrol boru hattının
inşasının başarısının anahtarı olduğunu söylüyor31
ve 16 Mayıs 1996’da da bu tasarının AmerikaTürkiye ilişkilerini kısıtladığı ve Amerika’nın dış
politika çıkarlarını engellediği gerekçesiyle tasarıyı kaldırıyordu.32
Kasım 1995’ten itibaren de iki ülke Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel ve Levon Ter Petrosyan New York’ta biraraya gelmiş ve iki ülke arasında sorunlar görüşülmüştür.33 Bu görüşmelerden
sonra Ermenistan Parlamento Sözcüsü Babken
Ararktsian, “Türkiye ile Ermenistan’ın ilişkilerinin
iki taraflı olması, üçüncü bir tarafın karışmaması
gerektiğini” söyleyerek Ermenistan’ın sınırlarını
Türkiye’ye açmaya hazır olduğunu belirtiyordu.34
Bunun yanında Ermenistan Dışişleri Bakanı Vahan Papazyan da “Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan’a aynı şekilde yaklaşmalı, yani sınırlarını
açmalı ve diplomatik ilişki kurmalıdır” diyor ve
Türkiye’den dengeli bir siyaset izlemesini istiyordu.35 Türkiye Cumhurbaşkanı Sezer ise “etnik
sorunlar bölge halklarının 21.yy’a uygun özlenen
gönence ulaşmalarını engellemektedir. Uluslararası hukukun temel kabul ettiği toprak bütünlüğüne saygı açıkça çiğnenmiştir ve çiğnenmeye devam edilmektedir” diyerek Türkiye’nin Azerbaycan’a desteğinin devam edildiğinin sinyallerini
verirken aynı zamanda da Ermenistan’dan çözüme
yönelik adım beklediklerini de tekrarlıyordu.36
Ayrıca Türkiye, Ermenistan’la diplomatik ilişkinin başlamasını Ermenistan’ın Yukarı Karabağ’ı
tamamen boşaltması ve Nahçıvan ile Azerbaycan
arasında güvenli bir koridorun açılması şartına
bağlıyordu.37
31
32
33
34
35
36
37
Statement on the 80th Anniversary of the Armenian
Massacre (April 23, 1995), Weekly Compilation of
Presidential Documents, s.695
“Foreign Operations, Export Financing and Related
Programs Appropriations Act, 1997”, Congressional
Recod: June 5, 1996, s. H5879-H5882
Turgut Özal’ın şahin tavrına rağmen Demirel daha uzlaşmacı bir politika izlemiş, Petrossian da özellikle Yukarı
Karabağ sorununda ateşkesin sağlanmasıyla ülke içi
meselelere daha yoğunlaşmış ve hatta soykırım meselesini
gündemde tutan Taşnaksutyun partisinin faaliyetlerini askıya alarak diasporayla ilişkilerin gerginleşmesini bile
göze almıştır. “Presidents of Armenia and Turkey Meet in
New York” , Congressional Record: November 29, 1995,
s. S17791-S17792
“Armenia Suggests Normalization of Ties With Turkey” ,
Congressional Record: November 29, 1995, s.S17792
Ayın Tarihi (27 Nisan 1996), T.C Başbakanlık BasınYayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Yayınları, Nisan
-Mayıs-Haziran 1996, s.70
Ayın Tarihi (12 Mart 2001), T.C Başbakanlık BasınYayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Yayınları, OcakŞubat-Mart 2001, s.179
Bu şartlar Ecevit tarafından Rumsfeld’e de iletilmişti.
“Ecevit’den Erivan’a Đki Şart”, Hürriyet, 6 Haziran 2001
Gül de Cheney’le yaptığı görüşmede, “Ermenistan’la dost olmak istiyoruz. Ancak Karabağ’daki işgal bu şekilde devam edildiği müddetçe
orada hiçbirşey olmamış gibi davranamayız” diyor
ve iki ülke arasındaki sorunların çözümü için
devreye girmeye hazır olduklarını söylüyordu. 38
Nitekim Ermenistan Dışişleri Bakanı Vartan
Oskanyan’la görüşmesinde de “Azerbaycan ve
Ermenistan’da sorunları çözmek isteyen siyasi
irade mevcut. Tüm sorunların bir anda çözümünün
mümkün olmadığı ortada. Biz sizin aranızda katalizör olmak isteriz” diyerek bu taleplerini yinelerken39 iki ülke dışişleri bakanları Elmar Mammadyarov ile Vartan Oskanyan’ı biraraya getirerek tarafların çözüm için fedakarlıkta bulunmasını istiyordu.40
Ancak Türkiye, Yukarı Karabağ sorununun
çözümünü 10 yıldır kapalı olan Türkiye-Ermenistan sınır kapısının açılması için şart koşarken,
Ermenistan’ın da BĐO projesi çerçevesinde katılacağı Đstanbul’daki NATO zirvesi öncesi Akkaya
Sınır kapısının üçüncü ülkelerin transit geçişine
açılması yönünde adım atması da ilginçtir. 41
Bunda Amerika ve AB’nin Ermenistan ile ilişkilerde Türkiye’nin adım atması konusundaki
telkinlerinin etkisi kaçınılmazdır diyebiliriz.42
Azerbaycan ve Ermenistan arasında yaşanan
Yukarı Karabağ sorunu Türkiye-Amerika ilişkilerinde özellikle Türkiye’ye yapılan askeri satışlar
açısından da olumsuz etkileri olmuştur diyebiliriz.
Nitekim Clinton yönetimi Türkiye’ye 120
ATACM’ın (Army Tactical Missile Systems)
satışına karar verdiğinde de Kongre üyeleri Larry
Pressler ve Alfonse M. D’Amoto Dışişleri Bakanı
Christopher’a bir mektup göndererek bu satışın
Amerika’nın arzuladığı bölgesel çıkarları zora
sokacağını bu nedenle de bu satışın durdurulması
gerektiğini belirtiyorlardı. Bu Kongre üyelerine
göre, Türkiye daha önce de NATO ekipmanlarını
Kıbrıs’ta kullanarak adanın 1/3’ünü işgal etmişti
ve hala 35.000 askeriyle bu işgale devam etmekteydi. Amerika’nın Kıbrıs’ta bir birlik oluşturulmaya çalıştığı bir dönemde bunun uygun olmayacağı belirtiliyor ve Đnsan Hakları Örgütü’nün
38
39
40
41
42
“Karabağ’daki Ermenilere Sahip Çıkarız”, Akşam, 29
Temmuz 2003
Salih Boztaş, “Türkiye, Ermenistan’a Kıbrıs Modeli
Önerdi”, Zaman, 29 Haziran 2004
Ayın Tarihi (28 Haziran 2004), T.C Başbakanlık BasınYayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Yayınları,
Nisan-Mayıs-Haziran 2004, s.276; Deniz Zeyrek, “Kıbrıs
Modeliyle Çözün”, Radikal, 29 Haziran 2004
Ankara’nın Ermenistan Açılımı (16 Haziran 2004)
http://www.tabdc.org/news.php?id=242
Ankara Ermenistan ile Sınır Kapısının Açılması Đçin
Zemin Yokluyor (17 Haziran 2004) http://www.tabdc.org
/news.php?id=243
1113
raporuna dayanarak da bu ekipmanların sivil
Kürtlere karşı kullanılabileceğinden de endişe
duyulduğu tekrarlanıyordu. Ayrıca Türkiye’nin bu
ekipmanların bir kısmını Azerbaycan’a göndereceği böylece Azerbaycan-Ermenistan sorununun
da devamına neden olacağı konusunda yönetimin
dikkati çekiliyordu.43
B- Đlişkilerde Enerji Konusu ve BaküCeyhan Boru Hattı
Hazar havzasındaki zengin petrol ve gaz rezervlerinin çıkartılıp dünya pazarlarına ulaştırılması Amerikan dış politika amaçlarından biri
olmuş ve bu konuda özel çaba harcanmıştır. Özellikle Clinton döneminde bu politikayı oluşturmak
ve yürütmek için Dışişleri Bakan Yardımcısı
Strobe Talbott başkanlığında, Hazar petrol ve gaz
rezervleriyle ilgili Amerikan şirketleri arasında
politikanın şekillenmesinde teknik, ticari, ve diplomatik açıdan yardımcı olacak bir çalışma grubu
oluşturulmuştur.44 Clinton yönetiminin Hazar havzasındaki petrol ve gaz rezervlerinin dünya pazarlarına taşınmasını sağlayacak boru hattı politikası
da bir tek hatta bağlı kalmadan çok çeşitli boru
hattı rotalarını desteklemekti. Bu amaçla “erken
petrol” için iki boru hattının inşasına karar verildi.
Kasım 1997’de Rusya Novorossisk ve Nisan
1999’da Gürcistan Supsa, Azerbaycan’dan çıkacak erken petrolün taşınmasını sağlayacak boru
hatları olarak düşünüldü. Erken petrol için bu
hatlar düşünülürken, ana petrol hattı olarak Azerbaycan’ın Hazar kıyısından başlayıp Türkiye’nin
güney kıyısında biten Bakü-Ceyhan boru hattı
öncelik kazandı. Çünkü Bakü-Ceyhan boru hattı,
Rusya’nın enerji boru hatları üzerindeki tekelinin
kırılması ve bölgedeki ülkelerin bu ülkeye bağımlılığının azaltılması açısından önem arz ediyordu.
Petrol şirketlerinin bu güzergahı pahalı bulup
farklı görüşe sahip olmaları bile yönetimin bu güzergaha duyduğu yakın ilgiyi azaltmadı.45 Bu nedenle petrol boru hattı güzergahı ve inşasına
yönelik ortak politikalara daha fazla hız verilmiş
ve bölgeye yönelik ilişkilerin büyük bölümünü bu
politikalar oluşturmuştur.
Clinton’ın, Kafkaslar ve Orta Asya ülkelerindeki mevcut petrol ve gaz rezervlerinin güvenli bir
şekilde dünya pazarlarına taşınması konusuna büyük önem vermesi ve bu konudaki girişimlerini
43
44
45
“Missile Sales to Turkey”, Congressional Record:
December 20, 1995, s.S18996-S18997
Fact Sheet on Pipeline II (November 17, 1999)
http://www.clintonfoundation.org/legacy/111799-factsheet-on-püpeline-b.htm
“Clinton Yönetimi, Hazar Petrolleri Ana Petrol Boru Hattının Türkiye’den Geçmesini Tercih Ediyor” (Amerika’nın
Sesi Radyosu), Dış Basın ve Türkiye, Bülten No.38, 2
Mart 1998
1114
arttırması, Türkiye’nin bu anlamda konumuna da
tekrar önem kazandırıyordu.46 Nitekim Clinton’ın
Hazar Enerji Kaynakları Başdanışmanı ve Özel
Temsilcisi Richard Morningstar’ın Türkiye’yi
ziyaretinde de iki ülkenin de bu hattın gerçekleşmesi yolunda kararlılık ve birlikte çalışma iradesinde oldukları tekrarlanmış 47 ve Müsteşar Yardımcısı Büyükelçi Yaman Başkut ve Morningstar
Başkanlığındaki bir heyet 28-31 Temmuz 1998’de
Aşkabat ve Bakü’ye giderek yetkililerle görüşmüştür.48 Hatta Başkan Clinton ve Ulusal Güvenlik Danışmanı Sandy Berger, Beyaz Saray’a çağırdıkları önde gelen petrol şirketlerinin yöneticilerine bu boru hattı planına bağlı kalmaları yönünde baskı yapmıştır diyebiliriz. 49 Bu toplantılar
sonrası Chevron Başkanı Matzke’nin Bakü-Ceyhan hattının “mantıklı” olduğunu itiraf etmesine
rağmen ekonomik çekincelerin giderilmesi sağlanamadı.50 Çünkü bütün petrol şirketleri en kısa ve
en mantıklı yol olarak Đran üzerinden geçen bir
boru hattı güzergahını görüyorlardı. Ancak Türkiye üzerinden geçecek güzergaha öncelik veren
Amerikan yönetimi bu güzergahı dışlamış ve
AIOC’ın (Azerbaijan International Operating
Company) güzergahı belirlemesine birkaç gün
kala, Türkiye ve Amerika, Bakü-Ceyhan güzergahı lehine yaptıkları açıklamaları arttırmışlardır.
Dışişleri Bakanı Đsmail Cem, bu boru hattının
özellikle boğazlardaki trafiği azaltacağı üzerinde
durarak “halen yılda yaklaşık 60 milyon ton petrol
tankerlerle Đstanbul Boğazı’ndan geçirilmektedir.
Petrol tankerleri, yılda yaklaşık 4500 geçiş yapmaktadır. Bu rakamlar, Đstanbul’u, insanını ve
doğasını tehlikeye düşürmektedir. Bu trafiğin
yavaşlatılması ve azaltılması zorunludur, bu yönde
çalışmalar yapılmaktadır” diyor ve bu hattın
kabuledilmemesi halinde Türkiye’nin uluslararası
hukukun ve kendi hukukunun sağladığı imkanlar
dahilinde bazı önlemler alacağını belirtiyordu. Bu
önlemler;
46
47
48
49
50
Zaten Mesut Yılmaz Amerika gezisinde de bu konu
üzerinde durmuş ve Amerika’dan destek istemişti. “Türk
Başbakan’ın Boru Hattı Konusunda Clinton’dan Destek
Đstemesi Bekleniyor” (Washington Post), Dış Basın ve
Türkiye, Bülten No.238, 22 Aralık 1997
Ayın Tarihi (28 Ekim 1998), T.C Başbakanlık BasınYayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Yayınları, EkimKasım-Aralık 1998, s.64
Dışişleri Güncesi (Aralık 1998), s.195
“Diplomasiyi Petrol Rüyası Yönlendiriyor” (Los Angeles
Times), Dış Politika ve Türkiye, Bülten No.203, 3 Kasım
1998; “Boru Hattı Diplomasisi...Türk Boru Hattı Şu Anda
Değil Daha Sonra Đnşa Edilsin” (Dallas Morning News),
Dış Basın ve Türkiye, Bülten No. 203, 03 Kasım 1998
“Boru Hattı Desteği..Bakü-Ceyhan Boru Hattı Umutsuz”
(Frankfurter Allgemeine), Dış Basın ve Türkiye, Bülten
No.202, 2 Kasım 1998
- Boğazlarda petrol taşıyan her tankerin nitelikleri tek tek incelenecek, insanlara ve çevreye taşıdığı tehlike saptanacaktır. Güvenlik açısından
denetimin gerektirdiği zaman dikkatle kullanılarak, Boğazlara girişte bekletilen tankerler incelemeye alınarak bu işlemler gerçekleşecektir
- Tankerlerin hangi yoğunlukta ve hangi sırayla
Boğazlara girebileceği, tanker trafiğinin insan ve
çevreye taşıdıkları tehlike açısından ve Boğazlardaki yerel trafik dikkate alınarak saptanacaktır
- Petrol tankerlerine, Boğazları kullanan diğer
yük ve yolcu gemilerine kıyasla hiçbir öncelik
tanınmayacaktır
- Türkiye, büyük tehlike yaratan Boğazlardaki
petrol trafiğinin azaltılması amacıyla Karadeniz’den taşınan petrolün ithalini sınırlayacaktır
- Petrol tankerlerinin sigorta yükümlülüklerinin
en üst düzeye çıkartılmasını zorunlu kılan uluslararası mevzuatın uygulanmasını, çift cidarlı petrol tankerlerinin Türk Boğazından geçmesine izin
verilmesini öngören yasal düzenleme çalışmalarına başlanacaktır.51
Türkiye Dışişleri Bakanı Cem, petrol boru
hattına karar verecek petrol şirketlerinin bu gerçekleri gözardı etmemesi gerektiğini söylerken,
Demirel de “bu proje, Hazar petrollerinin ihracatı
konusunda çevre açısından en sağlıklı, ekonomik
açıdan en rasyonel olan projedir” diyerek Türkiye’nin bu konuda ısrarını tekrarlıyordu. Nitekim
Morningstar’ın Türkiye ziyaretinde “Bakü-Ceyhan
boru hattı ekonomik bir proje olduğu kadar, ekonomiyi belirleyen siyasal çerçeveyi de Orta Asya
ve Kafkaslarda çizilecek olan temel tercihtir.
Türkiye’de bu konuda tam bir görüş birliği vardır”
diyen Cem, Amerika’nın desteğini istiyordu.52
Bu çabalar sonucu 1997 yılında Đran’ın kuzeyindeki bir gaz boru hattının inşasına başlayan ve
Tahran ile iyi ilişkilerde bulunan Türkmen Cumhurbaşkanı dışında Demirel’in konuğu olarak
Ankara’ya gelen Gürcistan, Azerbaycan, Özbekistan ve Kazakistan devlet Başkanları bu güzergahı
(Bakü-Tiflis-Ceyhan) onayladıklarına yönelik
deklarasyonu (Ankara Deklarasyonu) 29 Ekim
1998’de Đmzaladılar. Bu deklarasyonla petrol şirketlerine de bir mesaj yollanmış olunuyordu.53
Bu deklarasyonla ayrıca Cumhurbaşkanları,
Hazar bölgesi ülkelerinin ve komşu ülkelerin
bağımsızlığının ve güvenliğinin pekiştirilmesi,
ekonomik kalkınma çabalarının güçlendirilmesi ve
halklarının refah seviyesinin yükseltilmesi açısından, bu ülkelerdeki hidrokarbon kaynaklarının işletilmesinin önemini gözönünde bulundurarak,
petrol ve doğalgaz kaynaklarının ekonomik ve
ticari bakımdan optimal olan birden fazla boru
hattı aracılığıyla dünya piyasalarına naklinin gerekli olduğunu tasdik etmişler ve Avrupa Enerji
Şartı’nda yeralan hidrokarbonların bağımsız, istikrarlı, çevre açısından güvenli ve kesintisiz bir şekilde taşınmasına dair ilkelere bağlı olduklarını ve
Bakü-Tiflis-Ceyhan hattının Ana Petrol Boru hattı
olarak gerçekleşmesine ilişkin kararlarını teyid
etmişlerdir. 54 Cumhurbaşkanı Demirel, bu deklarasyonun imzalanmasının önemini “kaynak ve
geçiş ülkelerinin Bakü-Ceyhan Projesinin bir an
evvel gerçekleşmesine verdikleri desteğin bir kez
daha vurgulanması açısından önemli bir adımdır”
diye açıklıyordu. 55 18 Kasım 1999’da da AGĐT
Đstanbul zirvesinde biraraya gelen Azerbaycan,
Türkiye ve Gürcistan liderleri Çırağan Sarayı’nda
her üç ülke topraklarından geçecek Bakü-TiflisCeyhan ana petrol hattının yapılması konusunda
uzlaşmaya vararak Clinton’ın da katıldığı törende
bu hattın yapımına ilişkin anlaşma taraflarca
imzalanmıştır. Amerikan Enerji Bakanı Bill
Richardson, bu anlaşmayı siyasal bir zafer olarak
nitelendirirken,56 Clinton bunun Başkan olduğu ilk
günden beri yönetiminin öncelikli politikası olduğunu söylüyor ve “bugün, uzun bir çabanın en son
noktası ve yeni bir başlangıçtır” diyerek bundan
duyduğu mutluluğu dile getiriyordu. Ona göre bu
boru hattı, Hazar bölgesindeki yeni devletlerin
kendi ayakları üzerinde durabilmesini sağlarken
ayrıca Batı ile bu devletler arasında ticari ve siyasi
bir köprü oluşmuş olacaktı. 57 Ayrıca bu petrol
51
55
52
53
“Dışişleri Bakanı Sayın Đsmail Cem’in Hazar Petrolleri
Konusunda Yaptıkları Açıklama” (24 Ekim 1998), Dışişleri Güncesi (Ekim 1998), s.146-147
“Dışişleri Bakanı Sayın Đsmail Cem’in ABD Dışişleri
Bakanı’nın Hazar Havzası Enerji Kaynakları Baş Danışmanı Richard Morningstar ile Bakü-Ceyhan Boru Hattı
Hakkındaki Görüşmeleri” (28 Ekim 1998), Dışişleri
Güncesi (Ekim 1998), s.156
“Five-State Declaration over Caspian Pipeline”, Keesing’s
Record of World Events, Vol.44, Number.10, October
1998, s.42574; “ABD ve Türkiye Hazar Petrollerinin
54
56
57
Taşınması Đçin Güney Güzergahına Öncelik Veriyorlar”
(Le Monde), Dış Basın ve Türkiye, Bülten No.203, 3
Kasım 1998; “Önemli 5 Ülke, Hazar Petrol Boru Hattına
Siyasi Destek Verdi...Ancak Projenin Önünde Hala Büyük
Engeller Var” (Houston Chronicle), Dış Basın ve
Türkiye, Bülten No.202, 2 Kasım 1998
“Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Özbekistan ve Türkiye Arasında Đmzalanan Ankara Deklarasyonu” (29 Ekim
1998), Dışişleri Güncesi (Ekim 1998), s.209-210;
“Sayın Cumhurbaşkanımızın Birinci Enerji Şurası’nın
Açılışında Yaptıkları Konuşma” (7 Aralık 1998), Dışişleri
Güncesi (Aralık 1998), s.56
“Signing of Framework”, Keesing’s Record of World
Events, Vol.45, Number.11, November 1999, s.43280;
“Türkiye, Hazar Petrol Boru Hattı Konusunda ABD’nin
Planını Destekliyor” (Washington Post), Dış Basın ve
Türkiye, Bülten No.202, 2 Kasım 1998
Ayın Tarihi (25 Kasım 1999), T.C Başbakanlık BasınYayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü Yayınları, EkimKasım-Aralık 1999,s.169
1115
boru hattının inşaası ile bu ülkeler arasında siyasi
rekabet yerine ekonomik ve ticari işbirliği yaratılacak ve enerji kaynakları çeşitlendirilerek, gelecek için bir sigorta olacaktı. Bu hattın seçimiyle
özellikle Türkiye’nin üzerinde önemle durduğu
çevre ve boğaz güvenliği de sağlanmış olacaktı. 58
Amerika, bu boru hattının inşası için 823
milyon dolarlık yardım sözünü, Đstanbul’u ziyaret
eden Amerikan Dışişleri Müsteşarı Stuart Eizenstat vasıtasıyla Türkiye’ye bildirmiştir. 59 Ayrıca
bu projeye yatırım yapmak isteyen Amerikan
şirketlerine yardımcı olmak amacıyla bir Hazar
Finans Merkezi Şubat 1999’da Ankara’da açılmış
ve Boru Hatları ile Petrol Taşımacılığı Anonim
Şirketi ‘ne (BOTAŞ) Türkiye’nin mali, teknik ve
çevresel konularla hukuki sorunlarda Amerika’dan
uzmanlık hizmeti alması amacıyla kredi tahsis
edilmiştir.
Clinton yönetimi, Bakü-Tiflis-Ceyhan hattıyla
Türkiye’nin Hazar bölgesinin ana oyuncusu haline
gelmesini garanti altına alacağına inanmaktaydı.
Böylece sadık bir NATO üyesinin statüsü desteklenmiş olacak ve Müslüman olan bu ülkenin laik
ve ılımlı hükümet yapısı Gürcistan, Azerbaycan ve
Türkmenistan gibi eski Sovyet Cumhuriyetleri için
bir model haline gelecek ve Türkiye güvenilir bir
ortak olacaktı. Moningstar da Amerika’nın Jeopolitik çıkarlarının Bakü-Tiflis-Ceyhan hattının
inşasıyla gerçekleşeceği ve bunun gerçekleşmesi
için istikrar kartı dışında çevre kartının da
kullanılması gerektiğini savunuyordu. 60 Clinton,
Ecevit’in Amerika gezisinde de bu konuda Amerika’nın desteğinin süreceği tekrar etmiştir. Böylece 23 Haziran’da da TBMM bu hattın inşaasını
onaylayarak bir adım atmış oluyordu61
G. W. Bush ve ekibinin de bölgeye yönelik
politikası, ekonomik ve özellikle de enerji kaynaklarının dünya piyasalarına sorunsuz aktarılması
yönündeydi.62 Ermeni lobisine yakınlığıyla bilinen
Spencer Abraham’ın Enerji bakanlığına getirilmesi Türkiye’yi Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının
geleceği konusunda endişelendirmiş olsa da Bush
yönetimi bu projeye bağlı kaldı. 63 Gerçekten
Kongre, bu boru hattında özellikle Ermenistan’ın
devre dışı bırakılmasını eleştirmiş ve bunu öngören herhangi bir petrol ve gaz boru hattının Amerika tarafından desteklenmemesini istemiş olsa da
Bush yönetimi bu boru hattının Güney Kafkasya’daki tüm uluslar arasında siyasi, ekonomik ve
güvenlik bağını güçlendirerek bölgede istikrarı
sağlayacağı konusunda Clinton yönetimiyle aynı
görüşleri paylaşıyor ve bu hat destekleniyordu.64
Hatta Bush yönetimi Rusya’nın bu konudaki itirazları ortadan kaldırmak için hem Rusya’nın dev
Petrol şirketi Lukoil’in Bakü-Tiflis-Ceyhan boru
hattına ortak olması sağlamış65 hem de Gürcistan
Dışişleri Bakanı’yla temaslar sonucu Novorossisk’e gelen petrolün yeni bir boru hattı ile
Supsa’ya indirilmesi ve buradan da Bakü-TiflisCeyhan’a paralel yeni bir boru hattı ile Ceyhan
terminaline ulaştırılması konusu Rusya ile en üst
düzeyde ele alınarak ortak bir çalışma grubu
oluşturulması kararlaştırılmıştır”.66
Bu projenin en büyük Đngiliz ortağı British
Petroleum (BP) Başkanı Sir John Browne de “Bu
hattı yapacağız. Çünkü şimdi orada ne kadar
petrol rezervi var biliyoruz. Beş milyar varil kapa62
58
“Remarks at a Signing Ceremony for the Baku-Ceyhan and
Trans-Caspian Gas Pipeline Agreements in Istanbul” (
November 18, 1999), Public Papers of the Presidents,
s.2109; Enerji Bakanı Bill Richardson da bu konuda; “Bu,
dünya çapındaki petrol ve gaz kaynaklarımızın
çeşitlenmesine dayanan Amerikan enerji güvenliğine ve
ayrıca bizim değerlerimize katılmayan grupların stratejik
saldırılarını önlemeye yönelik bir tutumdur.” diyordu.
Heinz Kramer, Avrupa ve Amerika Karşısında Değişen
Türkiye, 2.bas.,Çev. Ali Çimen, Đstanbul, TĐMAŞ
Yayınları, 2001, s.158-159
59
“ABD ve Türkiye Hazar Petrollerinin Taşınması Đçin
Güney Güzergahına Öncelik Veriyorlar” (Le Monde), Dış
Basın ve Türkiye, Bülten No.203, 3 Kasım 1998
60
“ABD,Petrol Boru Hattı Konusundaki Tartışmada
Türkiye’yi Destekliyor” (Los Angeles Times), Dış Basın
ve Türkiye, Bülten No.225, 03 Aralık 1998; Fact Sheet
on Pipeline II, a.y.
61
“Remarks Prior to Discussions with Prime Minister Bulent
Ecevit of Turkey and Exchange with Reporters”
(September 28, 1999), Public Papers of the Presidents,
s.1621
1116
63
64
65
66
Amerikan Dışişleri Bakanı Colin Powell'ın eski Sovyet
Cumhuriyetlerinden sorumlu danışmanı Clifford Bond
ABD Temsilciler Meclisi Uluslararası Đlişkiler Komitesi'ne
sunduğu bir raporda, Amerika’nın bölgede yaşamsal
çıkarları bulunduğunu, bunun da enerji kaynaklarının
dünya piyasalarına sorunsuz aktarılması ve bölge
ülkelerinin serbest piyasa koşullarını benimsemelerine
odaklandığını ifade etmekteydi. Çağrı Erhan, “ABD’nin
Ulusal Güvenlik Anlayışı”, A.Ü SBF Dergisi, 56(4),
Ekim-Aralık 2001, s.86-87
Amerikan Ermeni Ulusal Komitesi (ANCA) Bush
yönetiminin iktidara geldiği ilk günlerde Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattına yönelik Amerikan politikasında bir
değişiklik beklediklerini, Clinton yönetiminin yanlışının
düzeltilmesi gerektiğini söylüyorlar ve Spencer’in atanmasından duydukları memnuniyeti dile getiriyorlardı. “Ermeniler Bush’dan Yeni Siyaset Bekliyor”, Radikal, 21 Ocak
2001
“Expressing the Sense of the Congress Regarding Oil and
Gas Pipeline Routes in the South Caucasus”, H. CON.
RES. 162, 107th Congress, 1st Session (June 14, 2001),
The Library of Congress THOMAS, http://thomas.loc.gov
/cgi-bin/query/z?c107:H.+Con.+Res.+162:
Cenk Başlamış, “Rus Ortak Geliyor”, Milliyet, 26 Ocak
2002
“Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Namık Tan’ın Haftalık Olağan Basın Toplantısı” (18 Şubat 2004), Dışişleri Güncesi
(Şubat 2004), s.73
siteli rezervler henüz ortaya çıkarıldı. Bu nedenlerle Ceyhan’a boru hattı yapmaya değer” diyerek
bu hattın daha masraflı olacağına yönelik yapılan
tartışmalara da bir cevap vermiş oluyordu. 67
Böylece Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattının
Gürcistan bölümünün yapımına başlanmasına ilişkin tören 23 Mayıs 2003 tarihinde gerçekleştiriliyordu.68
Irak’taki gelişmeler Türkiye’yi bu boru hattının geleceği konusunda endişelendirdiğinde de
Amerika, Irak’taki durumun Bakü-Tiflis-Ceyhan
boru hattının önemini hiçbir şekilde etkilemeyeceğini dışişleri bakanlığı Hazar Bölgesi ve enerji
konularındaki üst düzey danışmanı Steven Mann’ın ağzından yineliyor69 ve hatta Mann 16-19 Aralık 2003 tarihleri arasında Doğu-Batı Enerji Koridoru çerçevesinde yürütülen projelerin durumunu
görüşmek üzere Türkiyeye geliyordu. 70 Kısa bir
süre sonra da Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının
finansmanını sağlayacak olan ve 4 Kasım 2003’de
Dünya Bankası Uluslararası Finans Kuruluşu Direktörler Kurulu ile 11 Kasım’da da Avrupa Đmar
ve Kalkınma Bankası tarafından onaylanan projesinin kredi anlaşmaları Bakü’de 3 Şubat 2004’te
yapılan törenle imzalanmıştır.71
Değerlendirme
Soğuk Savaş sonrası Azerbaycan’ın da içinde
bulunduğu coğrafya, stratejik önemi ve zengin
enerji kaynakları nedeniyle uluslararası arenada
önem kazanırken aynı zamanda Amerika’nın da
dış politika amaçları arasında yerini alıyordu. Bu
bölgeye yönelik politikalarda bölgeyle tarihi bağları bulunan ve dil, din ve kültürel ortaklıklar
yaşayan Türkiye ile birlikte çalışılmış ve bölge
ülkelerinin siyasi ve ekonomik entegrasyonunda
Türkiye, model olarak görülmüştür.
Bu politikaların bir parçasını da Azerbaycan’la olan ilişkiler oluşturmaktadır. Bölgedeki enerji
kaynaklarının büyük bir bölümüne sahip olan
Azerbaycan, Amerika’nın bu enerji kaynaklarının
Batı pazarlarına sevkiyatı üzerine kurulu bölge
politikalarında önemli bir konumdaydı. Bu anlamda Rusya ve Đran’ı dışarıda bırakan ve Azerbaycan’dan Türkiye’ye uzanan Bakü-Ceyhan boru
hattının ana petrol hattı olması hususunda her üç
ülke de ortak politikalar takip etmiştir. Ancak
Azerbaycan ile Ermenistan arasında bağımsızlığın
daha ilk yıllarında ortaya çıkan Yukarı Karabağ
sorunu, bir yandan Amerika’nın dış politikanın
belirlenmesinde etkili olan Ermeni lobisi nedeniy67
68
69
70
71
“Tek Yol Ceyhan”, Radikal, 21 Haziran 2001
Dışişleri Güncesi (Mayıs 2003), s.200
“Đçiniz Rahat Olsun”, Akşam, 14 Mayıs 2003
Dışişleri Güncesi (Aralık 2003), s.190
Dışişleri Güncesi (Şubat 2004), s.114
le Azerbaycan ile olan ilişkilerinde sorun yaratırken diğer yandan da bu sorunda Azerbaycan yanlısı politikalar izleyen ve Ermenistan’a karşı ambargo uygulayan Türkiye ile olan ilişkilerinde de
hem siyasi açıdan hem de ekonomik açıdan problemler yaşanmasına yol açmıştır. Buna Rusya’nın
bölgede yeniden etkin olma çabaları da eklenince
Türkiye-Amerika ilişkileri hem bölge politikalarında hem de Azerbaycan politikalarında zaman
zaman çakışan zaman zaman da çatışan bir seyir
izlemiştir diyebiliriz.
KAYNAKLAR
−
Arı,Tayyar. Amerika’da Siyasal Yapı, Lobiler ve Dış
Politika, 3.bas, Đstanbul: Alfa Yayınları, 2000
−
Bal,Đdris. “Soğuk Savaş Sonrasında Türkiye’nin Uluslararası Đlişkilerde Model Olarak Yükselişi ve Amerikan
Onayı”, Avrasya Etüdleri, Sayı.18, Sonbahar-Kış 2000
−
BP Amaco Statistical Review of World Energy, 2000
−
Brinkley,Douglas. “Democratic Enlargement: The Clinton
Doctrine”, Foreign Policy, No.106 (Spring 1997)
−
Çandar, Cengiz. “Değişmekte Olan Dünya’da Türliye’nin Bağımsızlığını Kazanan Yeni Türk Cumhuriyetlerle
Đlişkileri”, Haz: Sabahattin Şen, Yeni Dünya Düzeni ve
Türkiye, Đstanbul: Bağlam Yayınları, 1994
−
Erhan, Çağrı. “ABD’nin Ulusal Güvenlik Anlayışı”,
A.Ü SBF Dergisi, 56(4), Ekim-Aralık 2001
−
Fuller, Elizabeth. “Türkiye Orta Asya ve Transkafkasya’da Nüfus Sahibi Olmak Đçin Güreşiyor”, Yeni
Forum (Ağustos 1996)
−
Đnan,Kamran. “2000’in Eşiğinde Türk Dış Politikası’nın
Acil Meseleleri”, Türkiye Günlüğü, No.32, Ocak-Şubat
1995
−
Kabasakal,Öner. “Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleri ile
Ekonomik ve Ticari Đlişkileri”, Avrasya Etüdleri, Bağımsızlığın 10 Yılında Türk Cumhuriyetleri Özel Sayısı,
Yaz 2001
−
Kramer,Heinz. Avrupa ve Amerika Karşısında Değişen Türkiye, 2.bas.,Çev. Ali Çimen, Đstanbul, TĐMAŞ
Yayınları, 2001
−
Oran, Baskın (Ed). Türk Dış Politikası, C.II (19802001)
−
Press Briefing on Meeting With PM Ciller by
Ambassador Marc Grossman and Richard
Holbrooke (April 19, 1995), The White House Office
of the Press Secretary, Đstanbul: Amerikan Başkonsolosluğu Bilgi-Belge Merkezi
−
Sadıklar, Cafer Tayyar. 2000’li Yıllar:Dünya ve
Türkiye, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995
ĐNTERNET KAYNAKLARI
−
Ankara’nın Ermenistan Açılımı (16 Haziran 2004)
http://www.tabdc.org/news.php?id=242
−
Ankara Ermenistan ile Sınır Kapısının Açılması Đçin
Zemin Yokluyor (17 Haziran 2004) http://www.tabdc.
org/news.php?id=243
−
“Expressing the Sense of the Congress Regarding Oil
and Gas Pipeline Routes in the South Caucasus”,
H.CON.RES.162, 107th Congress, 1st Session (June
1117
14, 2001), The Library of Congress THOMAS,
http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/z?c107:H.+Con.+
Res.+162:
−
Fact Sheet on Pipeline II (November 17, 1999)
http://www.clintonfoundation.org/legacy/111799-factsheet-on-püpeline-b.htm
−
“President Lifts Restrictions on Assistance to
Azerbaijan”, Statement by the Press Secretary (January
2002), http://www.whitehouse.gov/news/releases/2002
/01/20020130-6.html
−
“Presidential Determination on Azerbaijan”, January
25, 2002, Presidential Determination No:2002-06
(January
2002),
http://www.whitehouse.gov/news/
releases/2002/01/20020128-20.html
−
Tayfun Atmaca, Yirminci Yüzyılın Sonunda
Azerbaycan ve Türkiye Münasebetleri (1993-1999)
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=5&yazi=200
−
“To Express Dissatisfaction With Republic of
Azerbaijan’s Failure to Work Toward a Peaceful and
Fair Settlement to the Dispute Over Nagorno Karabagh
by Continuing the Devastating”, H.RES.86, 103d
Congress, 1st Session (Februaray 17, 1993) The Library
of Congress THOMAS http://thomas.loc.gov/cgibin/query/z?c103:H.RES.86.IH:
SÜRELI YAYINLAR
−
Akşam
−
Ayın Tarihi
−
Congressional Record
−
Cumhuriyet
−
Dışişleri Güncesi
−
Dış Basın ve Türkiye
−
Hürriyet
−
Keesing’s Record of World Events
−
Milliyet
−
Public Papers of the Presidents
−
Radikal
−
Weekly Compilation of Presidential Documents
−
Yeni Yüzyıl
−
Zaman
1118
CHINESE POLICIES IN CENTRAL ASIA: THE QUEST FOR ENERGY AND
PERIPHERAL SECURITY
Gracia ABAD, PhD
Research Fellow, UNISCI
Department of International Studies
Universidad Complutense de Madrid
Campus de Somosaguas
Madrid / SPAIN
graciaabad@cps.ucm.es
ABSTRACT
This paper focuses on the role increasingly played by the People’s Republic of China in Central Asia as well as the
convenience of taking into account such role in order to do an accurate analysis of the recent developments in the region. While
just a few years ago, only a handful of authors would have accorded the People’s Republic of China an important role to play in
Central Asia, today it seems to undeniable that any account of the developments taking place in the area have to keep a close eye
to the interests and policies displayed by the mentioned rising power.
To be more precise, in my point of view, in a policy consistent with the ties that historically have linked China and the region
(part of Central Asia belonged to the Chinese Empire in the past centuries) and the current political geography (Eastern Turkistan
or Xinjiang is still under Chinese sovereignty), the People’s Republic of China would be trying to develop a sphere of influence
over Central Asia.
However, Chinese interests in the area might be in contradiction with those of other powers such as the US, Russia, India,
Turkey or Iran. Thus, the relations of China with some of them need to be taken into account to some extent as well. In this
regard, the strong presence of the United States in Central Asia, seen by the PRC as an element in a US strategy to “encircle
China”, seems to be of particular concern for the PRC.
Despite all these obstacles, over the last few years the People’s Republic of China has managed to increase its influence over
Central Asia and develop a stronger relation with the countries of the region in both the economic and political and security fields.
Source: http://www.pinr.com
1. Introduction
Two concomitant factors, - the power vacuum
in Central Asia after the fall of the Soviet Union1
1
Syroezhkin, Konstantin, “Central Asia Between the
Gravitational Poles of Russia and China” in Rumer, Boris,
Central Asia: A Gathering Storm?, M.E. Sharpe, London,
2002, pp 169
itself and the decision made by the PRC, since
1978, but especially after the end of the Cold War,
to conduct a more active foreign policy which
enables it to pursue its national interest—would
allow the PRC to play a role much larger than
expected in the new scenario which emerged in
Central Asia after the demise of the Soviet Union.
1119
Such a role makes part of a broader strategy
designed to contribute to the maintenance of a
stable international environment 2 in which the
PRC can concentrate on economic growth and
development, the full integration of China in the
international community as a responsible power
and the development of a multipolar interna-tional
system driven by multilateral structures.
Thus, for the People’s Republic of China,
Central Asia is not but one of the regional
scenarios where concrete steps and tactics aimed
at developing its overall strategy would take place.
The PRC develops the aforementioned
strategy through a new foreign policy approach
induced to a great extent by the new international
context which followed the end of the Cold War.
According to Zhao Xiaochun the main changes
introduced by China in its foreign policy may be
summarized as follows3:
1. A shift from military security to economic
security
2. A shift from direct conflict ideologies to
competition over comprehensive national
power
3. A shift from indivisibility and nontransferability of national interest to voluntary
sharing and partial transferability
4. A shift from military power to economic
power and the power of science and
technology as a means with which to pursue
national interest
5. A shift from current interest to future interest
This new approach coupled with the Five
Principles of Pacific Coexistence, allowed the PRC
to develop between 1996 and 1999 its New
Security Concept, (NSC)4 which states as its main
goals:
“to conduct dialogue, consultation, and
negotiation on an equal footing…to solve
disputes and safeguard peace. Only by
developing a new security concept and
2
3
4
Global strategic stability is at least as important for the PRC
as it was in the past while its possibilities to promote it are
bigger than ever, given its economic growth rates as well as
is increasing integration as a “reliable” power in the
international community. Ver Jing, Zhong and Zhenqiang,
Pan “Redefining Strategic Stability in a Changing World: A
Chinese View”, en Kenyon, Ian R. and Simpson, John
Deterrence and the Global Security Environment,
Routledge, London, 2006, pp 124 y ss
See Chan, Gerald, Chinese Perspectives on International
Relations: A framework for Analysis, Palgrave, London,
1999, pp 82
Shambaugh, David, “China engages Asia: Reshaping the
Regional Order” in International Security, Vol. 29, No 3
(Winter 2004/05), pp. 64-99
1120
establishing a fair and reasonable new
international order can world peace and
security be fundamentally guaranteed”
On the basis of both, the NSC and the new
foreign policy approach, the PRC would be trying
to promote a situation of strategic stability in
which it can afford to concentrate on maintaining
its current economic growth and development
rates5.
All these changes will translate in the efforts
of the People’s Republic of China to enhance its
influence in the Asian scenario, trying to maximise is interests within it and prevent the other
powers from doing the same. The PRC tries to do
it in a concerted manner, through dialogue and
negotiation, not only with its neighbours but also
with the major powers in the region. In the same
sense, it also seeks to contribute to the design of a
multipolar global system where the US overwhelming power can be balanced and constrained,
multilateral instruments are prioritized, regional
powers are accorded greater importance and China
might emerge as a “responsible power”.
As far as Central Asia is concerned it is
obviously an important element in the Chinese
efforts to enhance its presence and leverage in the
Asian scenario and in the world. It will not have
any chance to play major role either in the global
or the regional scenarios if it fails to maintain
stability on its western periphery. The new independent countries of Central Asia thus constitute
an important element in the PRC’s overall strategy
to achieve its economic, political and security
objectives in the medium and long terms.
However, in order to achieve such objectives
the Chinese do not seek to control but to influence
Central Asia in order to get it to behave in a way
consistent with the Chinese interests and, ultimately, with the Chinese National Interest. This is
an approach which might be better understood
through Wang Yizhou’s theory of Strategic
Sovereignty6.
This theory considers as territories under
strategic sovereignty those reached by state power
and influence.
Consequently, according to Yang Yizhou’s
theory, nowadays, big and powerful states tend to
structure their political geographical coverage into
four zones:
5
6
Guangcheng Xing “China and Central Asia” in Allison,
Roy and Johnson, Lena, Central Asian Security, The Royal
Institute of International Affairs, London, 2001, pp 152
See Gill, Bates and Oresman, Matthew China’s New
Journey to the West, CSIS Report, CSIS, Washington,
August 2003, pp 79
1. Central zone: It is composed by the national
capital and important economic areas
2. A peripheral zone: It relies on the central zone
for support
3. A buffer zone: Neutral. It has a function of
national protection
4. A strategic zone: It is not a territorial concept;
neither is it a legal concept or a recognised
boundary under the physical control or administration of a government. Nonetheless, this
strategic zone is strongly related to the central,
peripheral and buffer zones. It is a flexible concept
which depends on the comprehensive power of the
country.
Following this theory, Central Asia would be
included in the forth zone or, at least, the PRC
would try to include it there. Such an effort will
have implications in both the economic and
security realms and, in this sense it also will
contribute to explain the current Chinese policies
towards Central Asia in both spheres (economy
and security) and, subsequently, the current
pattern of relations between the People’s Republic
of China, the Central Asian Countries and the
main powers with interests in the area, as we say
below.
In other words, the PRC would try to exercise
a certain strategic sovereignty in Central Asia so
as to protect its peripheral security 7 interests in
the area.
2. Chinese policies towards Central Asia
and relations with Central Asian Countries
Chinese policies towards its Central Asian
neighbours (it was one of the first countries to
recognize them after their independence) make thus
part of a broader Chinese strategy, the Peripheral
Policy (zhoubian zhenge) which articulates the
relations with all its neighbours and is aimed to
attain greater influence in regional and global
affairs, as we pointed out above8.
Against this backdrop we can consider that the
Chinese policies in Central Asia are determined by
two different sets of interests:
• Economic and trade interests
• Political and Security interests
On this base, we will analyse economic and
trade policies towards Central Asia as well as the
relations resulting from those policies on the one
7
8
For the main goals associated to peripheral security see
Dwivedi, Ramakant, China’s Central Asia Policy in
Recent Times, China and Eurasia Forum Quaterly, Vol 4,
No 4, 2006, pp 139-159.
Idem pp 41
hand, and political and security policies and the
relations derived from them, on the other.
2.1. Chinese security and political relations
with Central Asian Countries
Two are the main security concerns guiding
Chinese policies in this realm: the double challenge of Islamism and separatism and the security
and stabilization of its borders; two concerns that
will become intertwined many times.
In the case of the People’s Republic of China,
the Islamic-separatist challenge is closely linked to
the separatist Uyghur groups of Xinjiang, the
instability arising in Central Asia and the illicit,
transborder activities, such as trafficking in drugs,
guns and people existing in the area9.
The question of Xinjiang is a really serious
one given the importance that the PRC attaches to
the region, which goes really back in the Chinese
history. The PRC has maintained a strong
perception of vulnerability over its more western
regions for years, even centuries, a perception
which the end of the Cold War as well as the
instability in Xinjiang, only contribute to
exacerbate10. Besides, we must keep in mind that
the region is rich in mineral raw materials and
energy resources11, the main Chinese nuclear sites
are placed there 12 and it constitutes the link
between the PRC and the rest of Central Asia13, as
the Chinese frequently stress in the framework of
the meetings of the Shanghai Cooperation
Organization.
However, Xinjiang is also a region where nonHan groups constitute the majority of the
population being the Uyghurs, a Turkic people,
with a language similar to Turkish and Muslim
religion14, which amount to eight million15, the
most important one. Also some Kazakhs, Kyrgyz
and Tajik groups live in Xinjiang. Anger is
growing among Muslims of Xinjiang as a result of
what they consider interference in religious
9
See Gill, Bates and Oresman, Matthew, pp 15
Giragosian, Richard “The Strategic Central Asian Arena”
en China and Eurasia Forum Quarterly, Volume 4, No 1,
2006, pp 134
11
Some oil and gas fields have been found in Xinjiang since
the middle fifties, particularly in the Tarim Basin but also
in the Zhungaria and Turpan-Hami Basins. See Dillon
Michael “The Middle East and China” in Carter, Hannah
and Ehteshami, Anoushiravan The Middle East’s Relations
with Asia and Russia, Routledge, London, 2004, pp 55
12
Mackerras, Colin Ethnicity in Asia, Routledge Curzon,
London, 2003, pp 21
13
Guangcheng Xing, op. cit. pp 165
14
Mackerras, Colin, op. cit. pp 16
15
Viczyani, Marika “Islamic Terrorism in Xinjiang”, in
Vicziany, Marika; Wright-Neville, David and Lentini,
Pete, Regional Security in the Asia Pacific, Edward Elgar,
Chentelham, 2004, pp 149
10
1121
Source: http://www.johomaps.com
worship and political control on their religion 1 .
The Uyghur group, with a clear separatist orientation, represents a serious challenge if we take
into account that any move in such direction
would threaten not only the territorial integrity of
the state but also the legitimacy of the current
regime and leadership. Besides, it could give rise
to economic disturbances as well, as we pointed
out above.
Thus, we can say that, to a great extent, the
People’s Republic of China sees is relations with
Central Asia from the point of view of the
situation and the problems existing in Xinjiang2.
These problems began to worsen in the earlymid nineties, when the Uyghur separatist chose to
follow a violent course of action. The conesquences of this change of strategy were more than
200 actions which resulted in more than 162
deaths an 440 people injured in ten years. Besides,
the violence and cruelty of the attacks also increased as they shifted from targeting government
buildings and infrastructures to kill civilians.
According to some experts, more attacks in China
could take place in the short term, possible using
suicide tactics3.
This, together with the increasing transnational links of the Uyghur groups, who had as one
of its main suppliers of weapons and funds the
Taliban regime4, led the Chinese government not
only to act against the movement within the
country (basically through a repressive policy
known as Yanda) 5 but also to seek an enhanced
co-operation with its Central Asian neighbours in
order to prevent the Uyghur groups from getting
any external support.
In this respect, the PRC has been particularly
concerned with organizations such as the IMU, the
East Turkestan Islamic Movement (ETIM), and
Al Qaeda itself and, as early as November, 14
2001 the PRC linked the Uyghur groups with
Osama Bin Laden and only a couple of months
later, in January 2002, the Information Office of
the State Council of China released a ten pages
3
1
2
Gunaratna, Rohan and Pereire, Kenneth George, “An AlQaeda Associate Group Operating in China? Chinaand
Eurasia Forum Quarterly, Vol 4, No 2, 2006, pp 55-61
Guangcheng Xing, op. cit. pp 153
1122
4
5
Gunaratna, Rohan and Pereire, Kenneth George, op. cit.
Ehteshami, Anoushiravan “Asia geostrategic realities and
their impact on Middle East-Asia relations” in Carter,
Hannah and Ehteshami, Anoushiravan, op. cit., pp 2
Kellner, Thierry, op. cit. pp 46
document called “East Turkistan Terrorist Forces
Cannot Get Away With Impunity”6 explaining the
links of these groups with the terrorists networks7
and describing the Chinese struggle against the
Uyghur as a part of the international war on
terrorism. Actually, their fears might be based as
some Uyghurs are or have been under detention at
Guantanamo US base and a video entitled “Jihad
in Eastern Turkestan” has recently been uploaded
in an Arabic Website based in the United
Kingdom. Thus, no matter whether they had been
linked to other groups before or not, it seems that
after 9/11 the Uyghurs have been deeply
influenced by the global jihad movement8.
Later on, the kidnapping of two Chinese
engineers in Pakistan by Al-Qaida fighters in
October 2004 would prove their concerns to be
right. Basically, Al-Qaida affiliates seem to be
willing to foster the Uyghur separatist sentiment in
order to create an Islamist state of East Turkistan9.
Likewise China is concerned with the goal
declared by groups like the Islamic Movement of
Turkistan (IMT) and Hizb-ut-Tahrir (HT) to
overthrow existing regimes in Central Asia which
would affect that of Xinjiang10.
Moreover the PRC is also afraid that some of
these radical groups might overthrow friendly
regimes in the Central Asian countries or foster
unrest and instability across borders. Likewise, the
hundreds of Uyghurs found in Afghanistan (300700) and the thousands living in different
countries in Central Asia (230.000) are also cause
of concern for the PRC. In particular, China
perceives that those Uyghurs who live in Central
Asia 11 (300.000 of whom 210.000 live in
Kazakhstan, 46.000 in Kyrgyzstan and 30.000 in
Uzbekistan) could ask the Central Asian governments to protect their rights at the expense of the
Chinese interests or might provide the Chinese
Uyghurs with aid in different ways. Likewise, the
6
7
8
9
10
11
Viczyani, Marika, op. cit. pp 150
Reza Djalili, Mohammad and Kellner, Thierry La nueva
Asia Central: Realidades y Desafíos, Bellaterra,
Barcelona, 2003, pp 525
Gunaratna, Rohan and Pereire, Kenneth George, op. cit.
“China’s hostages: Al Qaeda’s challenge should stiffen
resolve in Beijing”, Times Online, October 12 2004,
www.timesonline.co.uk
Dwivedi, Ramakant, China’s Central Asia Policy in Recent
Times, China and Eurasia Forum Quaterly, Vol 4, No 4,
2006, pp 139-159
The largest community is in Kazakhstan but they are
present almost in all the new Central Asian Countries, the
only exception being Tajikistan. See Kamalov, Ablet
“Uighur community in 1990’s Central Asia” in Atabaki,
Touraj y Mehendale, Sanjyot, Central Asia and the
Caucasus, Routledge, Abingdon, 2005, pp 148 y ss
Chinese government feels that they could gather
popular support for an “East Turkistan” among
these populations12.
Together with this, different attacks and
assassinations in Central Asia itself have
reinforced the Chinese resolve to look for stronger
co-operation with the Central Asian countries in
this realm. Thus the PRC has made tireless efforts
to develop a broad bilateral and multilateral
cooperation with Central Asian governments to
combat this common threat.
In general, the Central Asian governments, in
spite of their weakness, have been rather cooperative13, among other things because they share
the same concern regarding the threat posed by the
Islamic radicalism to the area14.
In this sense, China has helped them by
providing bilateral security assistance in the form
of support for border control, military aid, military
training, arms sales or intelligence sharing.
Besides, it has begun to develop joint military
exercises with different countries in the region as
those developed near the Irkeshtam crossing, near
the Kyrgyz-Chinese border15.
At the same time, the People’s Republic of
China cooperates with Russia, Kazakhstan,
Kyrgyzstan, Tajikistan and Uzbekistan through
the Shanghai Cooperation Organisation16, created
in 2001 which is the heir of the “Shanghai Five”
(in which Uzbekistan was still absent), established
in 199617. The organisation established as its main
goal to combat the “three evil forces” of terrorism,
extremism and separatism” as the Shanghai
Convention on Combating Terrorism, Separatism
and Extremism proves. It seems consistent with
the orientation of its members who had already
agreed to intensify their cooperation on these
issues on the course of the summit meeting held in
1999 Bishkek. The organization is consistent with
the spirit of the New Security Concept developed
by the PRC, mentioned earlier in this paper. In
fact, China is the clear leader of the organization
as the location of the Secretariat, Beijing, proves.
12
13
14
15
16
17
Dwivedi, Ramakant, op. cit.
Brill Olcott, Martha Is China a Reliable Stakeholder in
Central Asia? Testimony before the US-China Economic
and Security Review Commision, Carnegie Endowment
for International Peace, August, 4 2006
Mackerras, Colin, op. cit. pp 41
See Lentini, Pete “The Shanghai Cooperation Organization
and Central Asia” en Vicziany, Marika; Wright-Neville,
David and Lentini, Pete, op. Cit., pp 128 y ss
Yom, Sean “Russian-Chinese pact a ‘great game’ victim”
in Johnson’s Russia List, July 30, 2002, www.cdi.org
1123
In the framework of this organization the six
countries have intensified their co-operation
against terrorism especially in the fields of police
cooperation and intelligence gathering. To this end
they issued an “anti-terrorist statement” in the
course of the St. Petersburg summit18 and created
a counterterrorist centre which originally was
thought to be established in Bishkek but was
finally transferred to Tashkent, Uzbekistan. In the
same sense, not surprisingly, the last SCO summit,
held in June 2006 in Shanghai, was focused
among other things on combating terrorism. To
this end the leaders decided to organise develop
anti-terrorist action in their territories in order to
identify the infiltration channels used by
terrorists19. Actually the Russian Foreign Ministry
Spokesperson signalled that the SCO Regional
Antiterrorist Infrastructure (RATS) had already
helped the members to disrupt hundreds of
terrorist attacks20.
The other security challenge that the PRC had
to face was the border issue. In fact, the
demarcation and demilitarization of the borders
inherited from the Cold War period was one of the
first bases for the relations between China and the
Central Asian countries. This issue, still
unfinished, has been well managed by the PRC as
it has frequently been the winner in the
negotiations but it has never been perceived as
offensive. On the contrary, the borders
negotiations have helped to create an atmosphere
of trust. Thus, borders negotiations (some
stretches of the Chinese borders with Kazakhstan,
Kyrgyzstan, Russia and Tajikistan demilitarization
were not delimited by mid nineties) were followed
by CBMs, which led to stronger co-operation and
culminated in the creation of the Shanghai Five on
26 April 1996 on the occasion of the signature of
the “Treaty on Deepening Military Trust in Border
Regions” 21 and the agreement on “Reduction of
Military Forces in the Border Areas”, later
transformed into the Shanghai Cooperation
Organization, in 200122, as we mentioned above.
Actually, the Shanghai Five itself contributed
to Confidence Building in the context of this
border talks as it helped to establish some
measures such as force reductions and pre-
notification of exercises to be developed in border
regions.
Bilateral contacts have also been very helpful
in this realm and Chinese and Central Asian
leaders have exchanged a large number of visits.
Such meetings provide them also with the
opportunity to expand their political co-operation
into other areas as the meetings held among
Chinese and Central leaders over the summer
indicate 23 . This is the case, for instance of the
meeting held on 4 July between the Kazakh
President, Nursultan Nazarbayev and the Chinese
President, Hu Jintao. In the course of this meeting
they signed a joint declaration on a “strategic
partnership” and agreed to enhance their cooperation in a number of areas, including counterterrorism and military co-operation24. Likewise, in
May, the PRC and Uzbekistan signed also a treaty
on friendly and cooperative partnership, as well as
13 bilateral agreements, on the occasion of the
state visit paid by President Karimov to the PRC25.
18
24
19
20
21
22
Qiao Liang and Wang Xiangsui “A Chinese Alternative to
US Hegemony” in Heartland, Nº 2, 2002, pp 11-16
Weitz, Richard “Reading the Shanghai SCO Summit”
Central Asia-Caucasus Analyst, 12 July, 2006
Akiner, Shirin “Islam in post-Soviet Central Asia” in
Carter, Hannah and Ehteshami, Anoushiravan, op. cit., pp
92
Gill, Bates and Oresman, Matthew, op. cit. pp 21
1124
2.2. Chinese economic and trade relations
with Central Asia
In the economic realm the PRC’s interests in
Central Asia are led by its increasing energy needs
and, to a much less extent, by the trade relations it
has with the countries of the region.
The People’s Republic of China is currently
the main energy consumer in the world, only after
the United States26. Since 1994, in spite of being
the fifth largest oil producer in the world27, it is
not self-sufficient any more and it has to import 30
percent of its oil.
http://www.petroleum-economist.com
23
25
26
27
“Kazakh president meets Chinese vice premier on bilateral
ties” en People’s Daily Online, 17 July 2005,
http://english.peopledaily.com.cn
“Kazakhstan, China Sign Cooperation Declaration” in
Radio Free Europe Radio Liberty, 4 july 2005,
www.rferl.org
“China, Uzbekistan sign friendship treaty” en Hindustan
Times.com, 25 May 2005, www.hindustantimes.com
Kenny, Henry J. “China and the Competition for Oil and
Gas in Asia” in Asia-Pacific Review, Vol. 11, No. 2, 2004,
pp 36-47
Dillon Michael, op. cit. pp 56
The situation became even more serious for
China in 2000, when the volume of China’s oil
imports almost doubled28. Still worse, according to
the experts, taking into account that its demand is
increasing –according to the data of the International Energy Agency the country’s oil demand
is expected to rise to over 14 million barrels per day
by 202529– and its reserves declining, it will import
50 percent of its oil by 201530.
Besides, in 2003 Japan emerged as a
competitor for the construction of an extension of
the a Siberian pipeline which, according to an
agreement signed by Russia and China in 2001
was to link the Russian oil fields of Angarsk and
the Chinese oil field of Daqing but in 2002 Prime
Minister Koizumi suggested that it could be
directed to the Pacific coast31.
Thus, together with the resources believed to
exist in Xinjiang itself32, the possibilities offered
by Central Asia as a source of oil and gas are
looked with great interest by China. Even, if the
Middle is expected to continue as the main source
of energy supply for the PRC33, they may try to
diversify its oil imports so as not to depend of
those coming from the Middle East34, as this is a
sea-lane which is protected only by the USA and
depending on a rival country for the protection of
your only source of energy does not seem very
wise. This explains why Chinese energy strategists
advise to establish a stable pattern of oil and gas
supply from Central Asia. (They also seek to
import energy from the Caspian and Russia’s Far
East). Consequently, over the last decade, China
has undertaken contacts with the different Central
Asian republics in order to negotiate the best arrangement for each country35. Some examples are:
• A 1200 km cross border oil pipeline from
Atasu in Kazakhstan to Alashankou in Xinjiang36,
28
Zha Daojiong “China’s Energy Security and Its
International Relations” in The China and Eurasia Forum
Quarterly, Volume 3, No 3, November 2005, pp 41
29
Kielmas, Maria “China’s Foreign Energy Asset
Acquisitions: From Shopping Spree to Fire Sale? In The
China and Eurasia Forum Quarterly, Volume 3, No 3,
November 2005, pp 27
30
31
Liao, Xuanli, “Central Asia and China’s Energy Security”,
The China and Eurasia Forum Quarterly, Vol 4, No 4,
2006, pp 61-69
32
“China willing to develop trade ties with Central Asian
countries: Chinese vice premier”, People´s Daily, 15 July
2005, http://english.peopledaily.com.cn
33
Zha Daojiong, op. cit. pp 49
34
Woodrow, Thomas “The New Great Game” in China Brief
Vol 3 Issue 3, February 11, 2003, The Jamestown
Foundation, http://china.jamestown.org
35
36
Giragosian, Richard, op. cit. pp 137
worth some $3 billion, built to bring in 10 million
tons of crude annually37, was opened in May 2006.
Source: www.japanfocus.org
• In June 2006 the China National Petroleum
Corporation signed an agreement to invest $210
million in Oil an Gas exploration in Uzbekistan
over the next five years
• In April 2006 an agreement was signed to
build a gas pipeline from Turkmenistan to China.
It provide the PRC with 30 billion cubic meters of
Gas a year from 2009 to 203938.
• An agreement for another gas pipeline from
Uzbekistan to Xinjiang via Kyrgyzstan39.
Likewise, the recent efforts made by the
Chinese CNPC to acquire Petrokazakhstan may be
analysed in a similar way40.
Regarding trade, the PRC also sees Central
Asia as a potential market for its exports,
especially for those coming from China’s West,
the poorest area, which could contribute to its
economic development41. Although Chinese trade
with Central Asia represents only a small
percentage of its total trade, it is a growing
percentage and it increasingly includes not only
raw materials but also machinery, electronic
products and high tech 42 . Thus it considers that
they must make the most of the possible
complementarities among its economy and those
of the Central Asian countries43.
37
38
39
40
41
42
43
“China looking west to Xinjiang for oil and gas supply”
People’s Daily, 21 June 2005, http://english.peopledaily.
com.cn
Liao, Xuanli, op. cit.
Kielmas, Maria, op. cit. pp 28
Giragosian, Richard, op. cit., pp 135
Swanström, Niklas, “Chinese Business Interests in Central
Asia: a Quest for Dominance” in Central Asia-Caucasus
Analyst, Central Asia – Caucasus Institute, June 18, 2003,
www.cacianalyst.org
“China willing to develop trade ties with Central Asian
countries: Chinese vice premier”, People´s Daily, 15 July
2005, http://english.peopledaily.com.cn
1125
As for the investments, we have to say that
Chinese firms have made only limited investments
in Central Asia but they are growing rapidly since
1991 44 . Most of them have been in the textile,
mining and food-agricultural sectors although, of
course, the oil and gas industries receive a high
amount of investments and the transport sector
also is favoured by some of them. For some time
now China is also investing in the construction of
infrastructure facilities in the region; the
agreement reached in June 2006 for the construction of a highway in Tajikistan, the project of a
hydropower station in Kazakhstan or the improvement of the Uzbek irrigation system agreed also
last year are only some examples45.
In any case, investments, like trade exchanges
themselves, are jeopardized by the poor security
environment and the organised crime activities
existing in these countries as well as by the poor
transportation and communication networks. This
is the reason why the PRC together with the
different Central Asian countries are developing a
number of projects to deal with these difficulties46,
such as railways to link Xinjiang with Uzbekistan,
Kyrgyzstan and Tajikistan and roads to link
Xinjiang and Central Asian countries, like the
China-Kyrgyzstan-Uzbekistan transnational highway or the recently finished road between China
and Tajikistan 47 . At the same time, they try to
create a safer, more transparent and open
environment for investment in the area.
Coupled with investment, the PRC is trying to
enhance its economic and technical co-operation
with its Central Asian neighbours as the Chinese
Vice Premier Wu Yi stressed last July on the
occasion of a meeting with Chinese and Uzbek
entrepreneurs48.
Even in the framework of the SCO, Beijing
has encouraged agreements to build better
communication lines. Actually, as an example of
its commitment with this issue, China has offered
to link all the SCO by a fiber-optic network by the
year 201049. In fact, already on the occasion of the
SCO summit held in May 2003, Hu Jintao pointed
out that transportation and communication could
be good start points for multilateral economic co-
operation. In the course of the same summit, the
Chinese Premier, Wen Jiabao, proposed to set up a
free trade area among member states and to reduce
non tariff barriers in a number of sectors.
Nevertheless, they will need to solve also
other problems such as rigid custom laws and
procedures,
taxation systems,
widespread
corruption, absence of a proper banking system50,
lack of respect for commitments, lack of trust and
lack of accurate legal frameworks to deal with
trade disputes.
However, as we said, China-Central Asia
trade relations are expanding and interdependence
is growing. That’s why they stress the need to
foster common development and enhance bilateral
and regional co-operation in different fields51.
We have just seen the elements which explain
the Chinese interest in Central Asia and how they
are both, causes of that interest and means for the
PRC to enhance its leverage and influence, in
other words its Strategic Sovereignty, over the
region.
Nevertheless, there are other powers, both
internal and external, with interests in the region.
When it comes to design its foreign policy
strategy, the PRC has to take into account these
powers and their interests and strategies as they
could coincide or be in contradiction with its own
interests and policies.
3. Chinese relations with other powers in
Central Asia
Among the actors with interests in the Central
Asian region we should include the United States,
Russia, the European Union, India, Pakistan,
Turkey or Iran, just to mention the most relevant
ones 52 . However, given their different capacity
and presence, in the following lines we will focus
on two of them: Russia, the traditional competitor
of China in the area, and the United States, an
actor external to the region, of whose intentions
the PRC seems increasingly wary.
As far as Central Asia is concerned, like in
many other issues, the relation between the
50
44
45
46
47
48
49
Swanström, Niklas “China conquers Central Asia through
trade” in Central Asia-Caucasus Analyst, Central Asia –
Caucasus Institute, April 11, 2001, www.cacianalyst.org
“China for more economic cooperation with Uzbekistan:
vice premier”, People’s Daily, 19 July 2005,
http://english.peopledaily.com
1126
51
52
Aksakalov, Sultonbek “A new Silk Road? TajikistanChina border crossing opens”, in Central Asia-Caucasus
www.cacianalyst.org
“Kazakh president meets Chinese vice premier on bilateral
ties” en People’s Daily Online, 17 July 2005,
http://english.peopledaily.com.cn
India, Pakistan and Iran have been accepted as observers in
the SCO. See Blank, Stephen “New turns in Chinese
Policy Towards Central Asia” in Central Asia-Caucasus
www.cacianalyst.org
People’s Republic of China and Russia may well
be defined as a mixture of partnership 53 and
rivalry 54 , as far as they share some common
interests but they are also becoming increasingly
competitive for influence in the region. Thus, both
are interested in limiting and balancing US
presence in the region55, particularly China, who
sees in Russia a good partner against the “strategic
encirclement” which the United States might be
designing against it.
In fact, especially since the beginning of the
US operation in Afghanistan, the SCO seems to
have changed56. It might even be seen as slightly
“anti-American” if we consider, for instances, the
Dushanbe declaration, signed in 2000, which
condemned humanitarian interventions like
Kosovo and the American TMD57, the refusal to
the American bid for observer status in the
organisation last July 58 or the call to the US to
announce a deadline for the withdrawal of the US
and NATO forces taking parts in operations
related to the “war on terrorism” from the
territories of the SCO member countries issued in
the course of the summit held in Astana in July
200559.
Likewise, The People’s Republic of China has
also welcomed the Russian efforts to reduce
Turkish influence in Central Asia and both
counties have supported regional co-operation.
In the same sense, the PRC has supported the
Russian policy in Chechnya while Russia has
acted in a similar way regarding Chinese course of
action in Xinjiang Autonomous Region60. In this
sense, both share an obvious interest in preventing
the Fundamentalist Islamic and terrorist groups of
Central Asia from getting more powerful61.
Nonetheless Russia and China are not true
allies either. Interestingly, they only signed an
53
54
55
56
57
58
59
60
61
Carpenter, Ted Galen “Managing the US-China-Russia
triangle” in Heartland, Nº 2, 2002, pp 141-148
Umbach, Frank “The Bounded Bear and the Rising
Dragon. The Sino-Russian relationship at the beginning of
the 21st century: A view from Europe” in Asia Europe
Journal, Vol 2 Nº 1, January 2004, pp 43-62
Lo, Bobo A Fine Balance –The Strange case of SinoRusian Relations, Russie. Cei. Visions Nº 1, Research
Programme Russia/CIS, April 2005, pp 6
Ziyadov, Taleh “The Battle of Forums: Transformation of
Regional Organizations in Eurasia”, Central AsiaCaucasus Analyst, 12 July 2006
Kellner, Thierry, op. cit. pp 43
“SCO to grant observer status to Iran, India, Pakistan” en
Itar Tass, 4 July 2005, http://itar-tass.com
Lo, Bobo “The long sunset of strategic partnership:
Russia’s evolving China policy” en International Affairs,
Vol 80, No 2, 2004, 295-309
Umbach, Frank, op. cit.
agreement delimiting their common border a year
ago, on 5, October 200462, though some steps in
that direction had been given in the previous
years. Russia is also wary of the growing presence
and influence that the PRC is gaining in the region
and the world and it might eventually turn its eyes
to the United States to try to contain China. In the
same sense, Putin’s administration has not
doubted too much to support the American
intervention in Afghanistan as well as certain
American military presence in Central Asia in the
post 9/11 context. And, even worse for the PRC,
Russia has hardly consulted China on these
issues63 in spite of having signed a Friendship and
Cooperation Treaty on July 20, 200164.
Thus we can consider that Russia and the
PRC, once competing for sovereignty over Central
Asia, are currently competing for influence on it.
Consequently, while China may welcome a certain
degree of Russian influence in the region for the
time being, it also expects to displace it in the long
term65. Actually, it is not but its traditional policy
toward Russia: “wait-and-see”66.
The relation between the USA and the PRC is
really a very complex one but we can consider that
it has also two dimensions: On the one hand both,
China and the USA have some common interests
in Central Asia while, on the other hand their
relations are largely characterized by mutual
distrust. Thus, while China is always wary of a
potential “Strategic Encirclement” by the United
States and many American specialist and
politicians remain convinced about an emerging
“China threat” it is also true that the PRC has
openly supported the Americans in the fight
against terrorism in general and in their struggle
against the Taliban in Afghanistan in particular
and, since the events of 9/11, it has cooperated
with Washington in the fight against terrorism
tracking the sources of terrorism financing and
sharing information. In fact, the PRC appreciates
the US contribution in the fight against terrorism
in Central Asia and its leadership in this issue, as
62
63
64
65
66
“Concluyen China y Rusia delimitación de Frontera”,
Xinhua
News
Agency,
15
October
2004,
www.spanish.xinhuanet.com
Russia’s evolving China policy” op. cit
Cohen, Ariel, The Russia-China Friendship and
Cooperation Treaty: A Strategic Shift in Eurasia?, The
Heritage Foundation 18th July 2001, available at http://
www.heritage.org/Research/RussiaandEurasia/BG1459.cfm
Trenin, Dimitri, The End of Eurasia, Canergie Endowment
for International Peace, Washington, 2002, pp 195
Syroezhkin, Konstantin, op. cit. pp 177
1127
long as it allows China to assume a less assertive
role in this issue67.
However, the PRC would not like to see a
larger and permanent American military presence
in the region68 , especially if it is so close to its
Western Border69. (We must take into account at
this point the US military presence at the Ganci
airbase, near Manas, just 200 km far from the
Chinese border)70. At the same time, it has seen
with concern the rapprochement in political and
military terms between India and the USA, (a
rapprochement which was already evident in
2002), the cooperation between Washington and
Islamabad and the American deployment in the
Pakistani bases of Karachi, Jacobabad, Dalbandin
y Pasni.
Thus, the American penetration in Central
Asia could become a serious obstacle in the
Chinese efforts to project a certain Strategic
Sovereignty over the area and, consequently, in its
struggle to enhance its regional and global roles.
This could explain why the Chinese insist in
considering the growing American presence in
Central Asia as an element in the US
“encirclement” strategy. At the same time, the
PRC dislikes the USA presence in Central Asia as
it could work in favour of the spread of the “China
threat” theory in a region71 historically linked to
China.
Likewise, eventual American actions in the
region in line with the spread of democracy idea
are perceived as a serious threat by the Chinese
Communist Party, which is clearly decided to
remain in power72. A good example of this took
place in 2005 when the PRC saw with serious
concern the events which sorrounded the Tulip
Revolution in Kyrgyzstan and the Andijon
uprising in Uzbekistan73. Not in vain, China was
the first country visited by President Karimov
after the Andijon events.
Given these circumstances, it is likely to see
the development of a growing rivalry between the
PRC and the USA, at least as far as their interests
in Central Asia are concerned74.
4. Conclusion
As we have seen, the disappearance of the
Soviet Union and the concomitant emergence of
the Central Asian Republics and their importance
in the regional and global systems, together with
the rise of the People’s Republic of China have
created an opportunity for the latter to increase its
influence in the area.
In order to achieve this goal, the PRC is trying
to enhance its trade and security links with the
region. Thus, security and trade in Central Asia
become for China not only goals but also means to
increase its leverage and, ultimately, its strategic
sovereignty, over the other Central Asian players.
However, to achieve these goals, the PRC
must also overcome some obstacles and the
existence of other actors with interests in the
region is not a minor one. Thus, the People’s
Republic of China will have to take into account
the interests and policies of many countries but
specially those of Russia and the United States.
Eventually, those interests may coincide with the
Chinese ones, but they can also be in contradiction
with one another.
Bibliography
−
Aksakalov, Sultonbek “A new Silk Road? TajikistanChina border crossing opens”, in Central Asia-Caucasus
Analyst, Central Asia – Caucasus Institute, June 02,
2004, www.cacianalyst.org
−
Allison, Roy and Johnson, Lena, Central Asian Security,
The Royal Institute of International Affairs, London,
2001
−
Blank, Stephen “New turns in Chinese Policy Towards
Central Asia” in Central Asia-Caucasus Analyst, Central
Asia – Caucasus Institute, June 15, 2005,
www.cacianalyst.org
−
Brill Olcott, Martha Is China a Reliable Stakeholder in
Central Asia? Testimony before the US-China
Economic and Security Review Commision, Carnegie
Endowment for International Peace, August, 4 2006
−
Atabaki, Touraj y Mehendale, Sanjyot, Central Asia and
the Caucasus, Routledge, Abingdon, 2005
−
Carpenter, Ted Galen “Managing the US-China-Russia
triangle” in Heartland, Nº 2, 2002, pp 141-148
−
Carter, Hannah and Ehteshami, Anoushiravan The
Middle East’s Relations with Asia and Russia,
Routledge, London, 2004
74
Blank, Stephen “New Turns in Chinese Policy Towards
Central Asia” in Bi-weekly Briefing, Vol 6 No 12, Central
Asia-Caucasus Institute, 15 June 2005
67
“China’s hostages: Al Qaeda’s challenge should stiffen
resolve in Beijing”, Times Online, October 12 2004,
www.timesonline.co.uk
68
In fact, already in the nineties, the PRC disliked the
American and NATO growing presence in Central Asia.
See Reza Djalili, Mohammad and Kellner, Thierry, op.
Cit., pp 521 y ss
69
Akiner, Shirin, op. cit., pp 96
70
71
Kellner, Thierry, op. cit. 38
72
Reza Djalili, Mohammad and Kellner, Thierry, op. Cit., pp
535
73
Chargynov, Zamir “Revolution, Repression and Reelection in 2005: China’s Response to Political
Developments in Central Asia” in China and Eurasia
Forum Quarterly, Volume 4, No 1, 2006, pp 31 y ss
1128
−
Chan, Gerald, Chinese Perspectives on International
Relations: A framework for Analysis, Palgrave, London,
1999
−
Shambaugh, David, “China engages Asia: Reshaping the
Regional Order” in International Security, Vol. 29, No 3
(Winter 2004/05), pp. 64-99
−
Chargynov, Zamir “Revolution, Repression and Reelection in 2005: China’s Response to Political
Developments in Central Asia” in China and Eurasia
Forum Quarterly, Volume 4, No 1, 2006, pp 31-36
−
Swanström, Niklas, “Chinese Business Interests in
Central Asia: a Quest for Dominance” in Central AsiaCaucasus Analyst, Central Asia – Caucasus Institute,
June 18, 2003, www.cacianalyst.org
−
Cohen, Ariel, The Russia-China Friendship and
Cooperation Treaty: A Strategic Shift in Eurasia?, The
Heritage Foundation 18th July 2001, available at
http://www.heritage.org/Research/RussiaandEurasia/BG
1459.cfm
−
Swanström, Niklas “China conquers Central Asia
through trade” in Central Asia-Caucasus Analyst,
Central Asia – Caucasus Institute, April 11, 2001,
www.cacianalyst.org
−
−
Dwivedi, Ramakant, China’s Central Asia Policy in
Recent Times, China and Eurasia Forum Quaterly, Vol 4,
No 4, 2006, pp 139-159.
Trenin, Dimitri, The End of Eurasia, Canergie
Endowment for International Peace, Washington, 2002
−
Umbach, Frank “The Bounded Bear and the Rising
Dragon. The Sino-Russian relationship at the beginning
of the 21st century: A view from Europe” in Asia Europe
Journal, Vol 2 Nº 1, January 2004, pp 43-62
−
Vicziany, Marika; Wright-Neville, David and Lentini,
Pete, Regional Security in the Asia Pacific, Edward
Elgar, Chentelham, 2004
−
Weitz, Richard “Reading the Shanghai SCO Summit”
Central Asia-Caucasus Analyst, 12 July, 2006
−
Woodrow, Thomas “The New Great Game” in China
Brief Vol 3 Issue 3, February 11, 2003, The Jamestown
Foundation, http://china.jamestown.org
−
Yom, Sean “Russian-Chinese pact a ‘great game’
victim” in Johnson’s Russia List, July 30, 2002,
www.cdi.org
−
Zha Daojiong “China’s Energy Security and Its
International Relations” in The China and Eurasia
Forum Quarterly, Volume 3, No 3, November 2005, pp
39-54
−
Ziyadov, Taleh “The Battle of Forums: Transformation
of Regional Organizations in Eurasia”, Central AsiaCaucasus Analyst, 12 July 2006
−
Gill, Bates and Oresman, Matthew China’s New Journey
to the West, CSIS Report, CSIS, Washington, August
2003
−
Giragosian, Richard “The Strategic Central Asian
Arena” en China and Eurasia Forum Quarterly, Volume
4, No 1, 2006, pp 133-153
−
Gunaratna, Rohan and Pereire, Kenneth George, “An AlQaeda Associate Group Operating in China? Chinaand
Eurasia Forum Quarterly, Vol 4, No 2, 2006, pp 55-61
−
Kenny, Henry J. “China and the Competition for Oil and
Gas in Asia” in Asia-Pacific Review, Vol. 11, No. 2,
2004, pp 36-47
−
Kenyon, Ian R. and Simpson, John Deterrence and the
Global Security Environment, Routledge, London, 2006
−
Kielmas, Maria “China’s Foreign Energy Asset
Acquisitions: From Shopping Spree to Fire Sale? In The
China and Eurasia Forum Quarterly, Volume 3, No 3,
November 2005, pp 27-30
−
Kim, Hodong Holy War in China: The Muslim Rebellion
and State in Chinese Central Asia, 1864-1877),
Standford University Press, Standford, California, 2004
−
Lo, Bobo A Fine Balance –The Strange case of SinoRusian Relations, Russie. Cei. Visions Nº 1, Research
Programme Russia/CIS, April 2005
−
Russia’s evolving China policy” en International
Affairs, Vol 80, No 2, 2004
−
Liao, Xuanli, “Central Asia and China’s Energy
Security”, The China and Eurasia Forum Quarterly, Vol
4, No 4, 2006, pp 61-69
−
Mackerras, Colin Ethnicity in Asia, Routledge Curzon,
London, 2003
−
Qiao Liang and Wang Xiangsui “A Chinese Alternative
to US Hegemony” in Heartland, Nº 2, 2002, pp 11-16
−
Rashid, Ahmed “China forced to expand role in Central
Asia” in Central Asia-Caucasus Analyst, July 19, 2000,
www.iicas.org
−
Reza Djalili, Mohammad and Kellner, Thierry La nueva
Asia Central: Realidades y Desafíos, Bellaterra,
Barcelona, 2003
−
Rumer, Boris, Central Asia: A Gathering Storm? M.E.
Sharpe, London, 2002
−
Sabahi, Farian and Warner, Daniel The OSCE and the
Multiple Challenges of Transition, Ashgate, London,
2004
1129
INTEGRATION PROCESSES IN THE CAUCASUS: THE GLOBAL AND THE
REGIONAL IN PERSPECTIVE IN THE CASES OF THE EU AND NATO
Maria Raquel FREIRE
PhD, University of Coimbra,
Portugal
rfreire@fe.uc.pt
Licínia SIMÃO
PhD candidate,
University of Coimbra,
Portugal
liciniasimao@gmail.com
ABSTRACT
After the end of the Cold War, the new independent republics in the southern Caucasus – Armenia, Azerbaijan and Georgia –
followed distinct paths in their consolidation of sovereignty and regarding their perceptions and approaches over the transition
course to be followed. The new alignments in the post-Soviet context demanded a reformulation in policies, the implementation of
new practices and the construction of new options. In this process, the combination of regional integration processes and global
forces in a geostrategic complex setting add to the definition of the context where policy-making takes place, constraining choices
and actions. In a post-Westphalian order marked by growing interdependence and globalization as challenging agents to the state
structure, political, security and economic elements cannot be overlooked when analyzing internal politics and external relations.
The south Caucasus is particularly affected by these transnational dynamics due to the combination of local, regional and global
forces acting in this strategic region.
The Caucasus countries, sharing a common past but pursuing distinct goals, have been revealing disparate options towards
regional integration processes, in particular the European Union (EU) and the North Atlantic Treaty Organization (NATO).
Despite these organizations’ regional approaches and framework for action, directed by the same goals of stabilization of their
neighborhood, in an ample understanding of the term, the regional response has been revealing difficulties in a global order. The
inter-relation between the global and the regional has been evincing elements of continuity and bi-directionality, though sparkled
by drops of complementarity – Does the regional help management of the global? – and dissonance – Can the regional represent a
resistance element to the global? How the regional integration processes take place in a globalization framing, in the particular
cases of the EU and NATO integration processes and their inputs in the Caucasus is analyzed here. In addition, the extent to
which these organizations have been pursuing their goals of stabilization is object of study, along with the instruments and tools
applied: consolidation through a regional framework for action or individually tailor-made plans? Understanding these
organizations involvement as not unidirectional, the paper also analyses the southern Caucasus countries openness to policies,
implementation targets and integration goals into the EU and NATO. In searching answers for these questions, this paper aims at
clarifying the relationship between globalization and regionalization, as embodied in regional integration processes in the context
of EU and NATO, assessing its impact in the southern Caucasus policies and courses of action.
Introduction
The southern Caucasus, including Armenia,
Azerbaijan and Georgia, despite its commonly
applied label, is a heterogeneous region where
these three different states present different
political and institutional stages of development,
distinct political cultures, and disparate paths in
their transition courses towards democratization.
This implies complexity in any policy directed at
the region, since a multilevel and encompassing
approach to the problems is required. A challenge
which both the European Union (EU) and the
North Atlantic Treaty Organization (NATO) face
in their involvement in the area, rendered complex
by the intricacy of local, regional and international
linkages implied. The general guidelines defined
by the EU and NATO for involvement in the
southern Caucasus, and the patchy and volatile
situation in the region have raised numerous
1130
interrogations about the applicability, sustainability and viability of a policy of cooperation to
the area along with the differentiated responses
and expectations from the envisaged countries
towards the proposals and measures which have
emerged.
The new alignments in the post-Soviet context
demanded a reformulation in policies, the implementation of new practices and the construction of
new options. In this process, the combination of
regional integration processes and global forces in
a geostrategic complex setting add to the
definition of the context where policy-making
takes place, constraining choices and actions. In a
post-Westphalian order marked by growing
interdependence and globalization as challenging
agents to the state structure, political, security and
economic elements cannot be overlooked.
Departing from this framing, this paper looks at
how the EU and NATO integration processes take
place in a globalization setting, with particular
inputs regarding the Caucasus and, more
specifically, Azerbaijan. The extent to which these
organizations have been pursuing their goals of
stabilization is object of study, along with the
instruments and tools applied. Understanding
these organizations’ involvement as not
unidirectional, this paper analyzes the southern
Caucasus countries openness to policies,
implementation targets and integration goals into
the EU and NATO, again with a particular focus
on Azerbaijan. It aims, therefore, at clarifying the
relationship
between
globalization
and
regionalization, as embodied in regional
integration processes in the context of EU and
NATO, assessing its impact in Azeri policies and
courses of action, along with its implications for
the Southern Caucasus as a whole.
The global and the regional:
complementarity versus dissonance
The Caucasus countries, sharing a common
past but pursuing distinct goals, have been revealing disparate options towards regional integration
processes, in particular the EU and NATO.
Despite these organizations’ regional approaches
and framework for action, directed by the same
goals of stabilization of their neighborhood, in an
ample understanding of the term, the regional
response has been revealing difficulties in a global
order. The inter-relation between the global and
the regional, bi-directional by nature, has been
evincing elements of continuity sparkled by drops
of complementarity – to the extent that the
regional and the global are mutually reinforcing
processes –; and dissonance – regarding elements
of resistance.
A very much debated concept, globalization is
understood here as a process of high intensity,
fostering interdependence and multiple linkages;
and broad in scope, ranging from economics to
politics and social aspects. Thus, globalization,
referring to the multiplicity of linkages and
interconnections between international actors
generally implies a variety of economic, social,
and political forces as seen in such areas as market
expansion, science and technology driven
increases in global interdependence, a new wave
of democratization, and cooperation for the sake
of new economic, social and cultural opportunities
(McGrew cited in Busch 2000: 21-22; Kühnhardt
2002: 1; Schulz, Soderbaum & Ojendal 2001: 304).
Regionalization is also a difficult concept,
both in terms of its definition, regarding aspects
such as geographical proximity, sharing of a
collective good, and cohesiveness, not always
easily identifiable, and concerning its focus, since
some studies on regionalization focus on its supranational dimensions while others look at the local
intra-state regional dynamics. Here we understand
regionalization as a broad process of interaction
and integration at the regional level, through a
focus on the EU and NATO. As far as elements of
political, economic and security concerns are
addressed in a regional format in relations between
the south Caucasus countries and these international
organizations, they become elements expressing an
aggregation of interests as both a defensive reply
and a commitment to global challenges. As Scholte
argues, states have instigated regional projects and
remain prominent participants in regionalization.
However, in some ways, they have also been
constrained to ‘go regional’, for example, in order
to adequately respond to global challenges, such as
capital flows and trans-border ecological problems
(Scholte 2000: 147).
As such, this paper frames the South Caucasus
countries’ integration processes with the EU and
NATO, reflecting the duality complementarity/
dissonance implicit in regional versus global
processes. It analyzes the issue of integration as a
continuum of rapprochement and socialization of
procedures and tools, not having necessarily as
end-result formal accession. This study is pursued
in the alignment of the political community
approach implicit in the EU dealings, and the
security community goals implied in NATO’s
actions, as well as on the policy responses and
expectations of the three Caucasus countries, with
particular focus on Azerbaijan.
EU perceptions and instruments towards
the management of its neighbourhood
The EU is the result of powerful integration
dynamics based on the shared idea that economic
integration would lead to political cooperation,
growing interdependence and shared expectations
of peaceful change in Europe. In time this strategy
revealed itself to be a very solid one. The EU
developed into one of the most important
economic actors on a global level, and became a
political and moral reference. A Union at 27, it
also developed a network of agreements and
partnerships looking to extend its governance
model beyond its geographical borders, directly
trying to answer the question of how to promote
its “transformational diplomacy” (Dannreuther
2006: 185) without further enlarging. In addition,
fundamental security challenges emerged in its
neighbourhood. Seeking both to “abolish existing
division lines through assistance and closer co1131
operation with the adjacent countries that should
be based on the common values and interests”,1
and to promote stabilization and development of a
“ring of well governed countries with whom [the
EU] could enjoy close and cooperative relations”
(ESS 2003: 8), the EU looked to address the root
causes of instability described by the 3 P’s
(Proximity, Prosperity and Poverty) emanating
from an enlarged neighbourhood (EC Communication 2003: 3).
These regional processes were also developing in a context of globalization marked by
growing security concerns linked to developing
criminal networks, nuclear proliferation and a
global war on terrorism that urged the EU to
define interests and assume responsibilities in the
neighbourhood in a more realist way. Moving
beyond enlargement to offer new cooperation
perspectives, the European Neighbourhood Policy
(ENP) is the privileged instrument for relations
with the South Caucasus, deeply rooted in the
European Security Strategy (ESS) as two faces of
the same coin in the development of a common
approach to the security needs of both the EU and
of its neighbourhood.
When the first communication from the
European Commission on wider Europe came out
in March 2003, no reference was made to the
South Caucasus. However, a series of changes
took place that made it unavoidable for the region
to be integrated into the ENP. First, the role of the
European Parliament (EP) was particularly
important during 2003, raising awareness of the
region in the Council and the Commission, which
eventually led to the appointment of a Special
Representative for the EU to the South Caucasus
in July. The Finish diplomat Heikki Talvitie was
appointed with a mandate to “assist in the
resolution of the conflicts”, and to “enhance
visibility of the EU in the region”2. Furthermore,
the EP issued in February 2004 a report with a
proposition of recommendation calling on the
Council and the Commission to include the South
Caucasus in the ENP framework as a means to
deal with the European aspirations of the
neighbours and stabilizing an important region
that would border the Union after the May 2004
enlargement (Gahrton 2004) This was also in line
1
2
Non-paper containing Polish proposals concerning policy
towards the new eastern neighbours after EU enlargement,
presented on 21 February 2003, and available at
www.msz.gov.pl. Cited by Kaczynski and Kazmierkiewicz
(2005), p. 13.
Council Joint Action 2003/496/CFSP, http://www.
consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/L169-.7.2003.pdf,
7 July 2003.
1132
with the ESS, presented by Javier Solana at the
Thessalonica Council, in December 2003, where
there was explicit mention to the need to “take a
stronger and more active interest in the problems
of the South Caucasus” (ESS 2003: pp. 4 and 8).
These developments set the stage for the
South Caucasus inclusion in the ENP strategy
paper put forth by the Commission in May 2004,
fully associating Armenia, Azerbaijan and
Georgia to the ENP. This change in perception
was closely linked to security concerns over the
region. 3 In addition, a new sense of urgency
proved to be timely as in November 2003,
Georgia’s Rose Revolution became the most
important event to bring the three South Caucasus
countries into the ENP (Lynch 2006: 65). A
further innovation was the deployment of a Rule
of Law Mission to Georgia – EUJUST THEMIS –
at the request of the government in Tbilisi, in July
2004. Though the results were not substantive, the
strong signal given first by the Georgian
authorities, presenting themselves as willing to be
assisted in reforms, and then by the EU, as able to
assist, was central in maintaining interest and
support for the ENP initiative in the region.
As Dov Lynch points out “much of the EU
thinking and policy [towards the South Caucasus]
is the result of contingent circumstances, the pull
of events from the region itself, functional to the
member state holding the presidency at a
particular period, as well as the role of strong
individuals inside the EU machinery” (Lynch
2003: 172). This reflects the lack of an integrated
vision for the region, still much criticized today,
as the ENP is in place: it is by far a comprehensive
strategy for the EU to guide its action in the
region.
The ENP Action Plans signed between the EU
and the three South Caucasus states are based on
the principles of differentiation and joint ownership, aiming to build a privileged partnership
based on common values, shared between the EU
and its neighbours. This view of common values
can be challenged, but there is no doubt that a
European identity has been underlined in the
process of deepening cooperation. This has been
perceived from a pragmatic point of view as an
option towards the Western institutions of the EU
and NATO. Azeri options are wider and that was
reflected in the initial lack of enthusiasm with
ENP. However, economic and strategic interests
have webbed Europe and the Black and Caspian
3
Interview with Marie-Anne Isler Béguin, President of the
Delegation of Parliamentarian Cooperation Commissions
EU-South Caucasus, by Chauffour (2004).
Sea regions together, underlining the common
interests between the EU and Azerbaijan in terms
of energy and transport infrastructures. Growing
local ownership on integration dynamics
(Devdariani and Blanka 2007) and a more
effective mood for constructive talks has place
Baku at the heart of the transport and energy
infrastructure development linking Europe to
Asia4. Azerbaijan is also a moderate Islamic ally
and a central actor in conflict resolution and
stabilization of the South Caucasus, slowing being
perceived as security provider in the region
(Suleymanov 2006).
The differentiation approach in which the
ENP is based was a welcomed development in the
EU’s involvement in the region, allowing for
specific interests, contexts and rhythms of reform
to be taken into consideration. However, the
European Commission has also stressed the need
for a commitment to shared values, compatible
with a coherent regional approach (EC Communication 2004: 8), something that at times risked
jeopardizing the ENP process (Freire and Simão
2006: 136-144). Adding to the complexity of
relations, each of the South Caucasus countries
has been perceiving the EU involvement differently and therefore pursuing different objectives
and cooperative models. Armenia and Azerbaijan
went through ENP negotiations without truly
engaging in a dialogue towards the finding of a
solution to the Nagorno-Karabakh conflict, and
eventually lost an opportunity to engage in
confidence building mechanisms that could
complement the OSCE’s Minsk group mediation
efforts. Under the justification that national
constituencies are not ready for peace and that
governmental legitimacy might be called into
question, both leaderships maintained the status
quo, and managed to avoid major breakthroughs.
For Georgia, the notion of regional cooperation focused on the South Caucasus looked as a
major impediment for the deepening of relations
both with the EU and the US, something Tbilisi
was eagerly seeking as a way to counterbalance
Moscow’s influence in its internal conflicts and
domestic politics. Since the “Rose Revolution” in
2003, the authorities in Tbilisi sought to
internationalize the conflicts and looked for
support inside the new EU member states to
advance its claims as a regional frontrunner in
reforms. The “New Group of Friends of Georgia”,
comprising the three Baltic states, Ukraine, Poland
and Romania, provided the necessary incentives to
advocate a different regional nexus for coope4
Interview with Azeri officials, March 27, 2007, Brussels.
ration in which Georgia could play a central role.
After the official opening in May 2006 of the
Baku-Tbilisi-Ceyhan pipeline, the Black-Caspian
Sea region steadily grew into the central object of
regional cooperation, and eventually, the EU
would come to accept and incorporate this view in
the EU/Georgia ENP Action Plan, and further
develop it as a central aspect of the Eastern
dimension of the ENP (EC Communication 2006:
10; Emerson et al. 2007).
Transferring the nexus of cooperation from the
South Caucasus to the wider Black Sea region was
a welcomed development and revealed that the
principle of joint ownership between the EU and its
partner states was maintained. For Georgia and
Azerbaijan it meant the possibility of becoming
central players in energetic and transport infrastructures, financed jointly by Baku and Ankara.
TRACECA and INOGATE projects, supported by
EU TACIS program, have proved to be an
ineffective format, based on intergovernmental
bodies and a project-oriented scheme for international finance. As the EU tries to harmonize its
energy market and promote integration with the
Black and Caspian Sea regions, the Baku Initiative
became the new base for dialogue. 5 These
developments are welcomed, since the inclusion of
these states into the ENP raises expectations that
economic and financial improvements derived from
oil and transport profits will be managed in a
transparent and responsible manner.6 For Armenia,
the Black Sea is the only regional forum where the
country participates, and due to its deluded form
and Russia’s membership, Yerevan is more
comfortable with this format, expecting it to serve
as a platform for its inclusion in regional energy
projects. Finally, keeping the regional nexus active,
even if not always well balanced with
differentiation, has allowed the EU to keep a
minimum level of competition for reforms in the
area. Georgia is seen as the frontrunner with its prowestern stated policy, though much closer to
American aggressive rhetoric than to EU
bureaucratic discourse. Armenia has stated its
European vocation and has welcomed EU
involvement along Russian dominance, through its
5
6
See, Kamov, Georgi “The European Union on the Black
Sea shores – ready to swim?” (unpublished paper)
The European Commissioner for External Relations and
ENP, Benita Ferrero-Waldner has pointed to the
importance of using the energy revenues to develop a
sustainable economy, as this opportunity does not repeat
itself. Speech by EU Commissioner Ferrero-Waldner
(2006) “Political reform and sustainable development in
the South Caucasus”, 28 August, Bled, Slovenia, available
at www.europa-eu-un.org, accessed on September 8, 2006
1133
complementarity policy. 7 Azerbaijan’s interest in
European integration processes is more limited,
though still considerable in the economic sectors. It
perceives the West as its strategic option, supported
by growing EU and US involvement and also as a
consequence of Turkey’s European integration
process.8
Viewing Baku from Brussels – or the other
way round?
Azerbaijan came into the ENP as a reluctant
partner: both in Brussels and in Baku the ups and
downs of this partnership seemed obvious but hard
to negotiate. For the EU, oil-rich Azerbaijan was a
central element in the new Energy Strategy being
developed to secure availability and supply of oil
and gas to Europe. This entailed Azerbaijan’s own
resources in the Caspian, being transported to
Western markets through the Baku-Tbilisi-Ceyhan
pipeline since May 2006, but also a strategic
partner in building bridges into Central Asia. For
Azerbaijan, Europe represented a pole of
modernization and the most valuable market for
its energy. Guaranteeing that Azeri oil would be
bought at European prices meant a higher flow of
income and stability of demand. The major
problem was the resistance to conditionality and
“preaching” from Brussels and its insistence to
make it a central piece of relations with the ENP
countries, particularly regarding democratization
issues. Azerbaijan was included together with
Armenia and Georgia in the ENP, with a very
similar Action Plan in its wording, though much
weaker in terms of propositions regarding
democracy promotion.
Presently the geopolitics of energy is
emerging as central to the ENP for the South
Caucasus. This is perceived as a priority by the
European Commission and was at the centre of
discussions at the last European Council, pushed
also by the German Presidency’s wish to develop
the base for a European Strategy on Central Asia
(German Presidency 2007). This approximation
between Central Asia and the EU also benefits
from Azerbaijan’s privileged position as a bridge
to the other side of the Caspian. Azerbaijan has
recently signed a Memorandum of Understanding
with the EU on the establishment of a Strategic
Partnership on energy, looking to better integrate
Azeri energy resources into European markets,
thus guaranteeing better management of supplies
7
See, Freire, Maria R. and Simao, Licinia (forthcoming)
“The Armenian path towards democratization: internal and
external dimensions of a tortuous process”.
8
1134
in Azerbaijan and contributing to Europe’s energy
security (Memorandum 2006).
The strategic nature of relations has granted
Baku a powerful leverage over the EU, reflected
in the wording of the ENP Action Plan where
democratic reforms are more limited and
participation in regional cooperation efforts on the
South Caucasus level, seen as both a step to and a
result of enhanced dialogue and confidence
building are virtually inexistent in the Action Plan.
Explicit mention of the respect for territorial
integrity of Azerbaijan, and support for this
principle by the EU was a central demand in
negotiations, stated against the backdrop of EU
hesitation and lack of strong political will.
Azerbaijan would like the EU to recognize its
interest in European integration and its gestures of
support, by taking into consideration Baku’s
demands more closely. Notably, Baku was central
in guaranteeing energy to Georgia during last
winter at a time when Russia was seeking to
increase energy prices. This led to an
unprecedented situation since the break up of the
Soviet Union, when Moscow was unable to exert
its influence over Baku, and leaving relations
between the two in a strained condition.
NATO-Azeri relations: the security
dimension of a complex geostrategic puzzle
Cooperation between Azerbaijan and NATO
dates back to March 1992 when Azerbaijan joined
the North Atlantic Cooperation Council (NACC).
In May 1997, NACC gave place to the EuroAtlantic Partnership Council (EAPC), with
Azerbaijan keeping its commitment to this
institutional forum for discussion and consultation
on political and security-related issues. In May
1994, Azerbaijan joined Partnership for Peace
(PfP), a program tailored to individual needs
agreed between NATO and the partner country.
PfP has been relevant regarding the Azeri
commitment to participate in NATO-led
peacekeeping missions. In addition, it has been
promoting mechanisms for defense cooperation
and military interoperability, allowing joint crisis
management and peacekeeping operations.9
9
In order to render its involvement in the Atlantic structures
more efficient, Azerbaijan established a diplomatic
mission at NATO headquarters in Brussels. The mission
involves diplomatic staff and a Military Representative to
the NATO Military Committee, as well as a Liaison
Officer of Azerbaijani Armed Forces at the Partnership
Coordination Cell, Supreme Headquarters of Allied
Powers in Europe (SHAPE). Moreover, Azerbaijan is
present at the EAPC Ad-hoc Group on Prospects for
Regional Cooperation in the Caucasus. Regarding PfP, the
1996 Presentation Document of the Republic of
Cooperation with NATO goes far beyond the
traditional defense-military issues, to include
border control, civil emergency planning,
environmental and scientific issues, and public
diplomacy. Concrete examples include a shortterm project on environmental problems of the
Caspian Sea (with a pilot meeting held in May
2003 in Baku); ongoing work on tackling the
mélange rocket fuel problem in Azerbaijan;
Azerbaijan’s joining the virtual Silk Highway
Project (using the internet as a resource for linking
research and education institutions from all the
three Caucasian countries and five Central Asian
states); seminars and workshops, such as on the
role of mass media in crisis, and a summer school
held in Baku for the first time between 7 and 13
July 2003, and since then on held every year, with
sessions focusing on global security challenges,
including terrorism, WMD proliferation, and the
role of NATO in a changing world. Currently, the
Atlantic Alliance is assisting Azerbaijan in setting
up the PfP Trust Fund project on clearance and
rehabilitation of the contaminated area near
Saloglu village in the Agstafa region of
Azerbaijan from unexploded ordinance and
ammunition, which is causing humanitarian and
environmental problems for the inhabitants of the
surrounding areas. 10 “For the countries of the
Caucasus and Central Asia […] Partnership tools
must help them pursue their own reform
initiatives. Given the Alliance's expertise in
defence reform, and the experience gained with
the new members through the Membership Action
Plan, helping to reform defence and military
structures will be a core part of this process”
(Weaver 2004).
Azerbaijan is willing to deepen cooperation
with NATO to that of “integrational partnership”,
through implementation of the Prague initiatives –
Partnership Action Plan against Terrorism, and the
Individual Partnership Action Plan. It understands
integration in the Euro-Atlantic area as a strategic
goal, involving the country in the process of
10
Azerbaijan to NATO defines objectives and steps ahead,
and identifies military and other assets that can be used for
NATO-led peacekeeping operations. Azerbaijan joined the
PfP Planning and Review Process in 1997, which through
defense reform initiatives precludes interoperability within
NATO available forces. Azerbaijan is within this framing
contributing with peacekeeping forces to NATO-led
peacekeeping operations in the Balkans (KFOR) and
Afghanistan (ISAF). In order to coordinate these various
initiatives, the Azeri authorities have created a
Governmental Commission on Cooperation with NATO
which gathers twice a year at the level of ministers and
reports to the country’s presidency.
“widening democracy, stability, security, economic
development and prosperity along the whole EuroAtlantic area”.11 However, Baku has not made clear
yet the meaning of this “integrational partnership”,
regarding the level of integration it aspires to.
While Georgia has already expressed clearly its
wish at integration and Armenia mentioned joining
the Atlantic Alliance is not in the country’s plans,
Azerbaijan has maintained an ambivalent posture
with no clear definition of intentions. This unclear
posture has led Robert Simmons, NATO’s Special
Representative for the South Caucasus and Central
Asia, to comment about the need for a clearer
discourse and approach towards NATO.
Justifications for this uncertainty relate to issues
such as the ongoing Karabakh conflict as a
powerful deterrent, a careful dealing of a difficult
relation with Russia and Iran, and the requirements
attached to integration with regard to reform of the
armed forces, as well as the implications of broader
implicit political reforms to the accession process.
The timing between the request for accession and
formal integration, taking up to about five years,
could further accentuate regional tensions, eliciting
angry responses from Russia, Iran or Armenia, as
has been suggested by an Azeri political
commentator (cited in Fuller 2007). Despite reports
of President Aliyev having told NATO officials in
November 2006 that “the system of military
education has already been upgraded to meet
NATO standards, and that analogous improvements
are being implemented in management and military
construction” (Fuller 2007), Azerbaijan still seems
to follow “very much a policy of instinct”
(Jonathan Eyal cited in Allnutt 2006).
The Azeri authorities understand that
September 11, 2001, further enlarged the
opportunities for cooperation since the terrorist
attacks demonstrated common vulnerabilities in
the face of the threat of terrorism, and the
common endeavor that could result from this
acknowledgement in terms of Euro-Atlantic
cooperation, underlined by growing security
interdependence. “[O]ur cooperation with NATO,
within the Individual Partnership Action Plan, is
developing quite successfully. It is very important
for us for reforming our army. It’s very important
for us to increase the capability of the army”
(Mammadyarov 2006).
Cooperation with the United States is, in this
regard, also described as fundamental, with
collaboration between military institutions and
Azeri officials receiving training in the US,
11
Azerbaijan-NATO, www.mfa.gov.az/eng/international/
organizations/nato.shtml, accessed on January 15, 2007.
1135
information exchanges on terrorism, and the
relationship with NATO.12 In addition, the Foreign
Minister of Azerbaijan describes the relationship
towards Washington as having moved from “a
country of interest” to a “strategic ally”
(Mammadyarov 2006). Geography and energetic
issues provide the answer. Cooperation has been
intensified with the signature on 22 March 2007 of
an agreement over cooperation in energy issues.
The agreement reads: “dialogue will aim to
deepen and broaden already strong cooperation
among governments and companies to expand oil
and gas production in Azerbaijan for export to
global markets”. 13 The underlining rationale is
Azerbaijan emerging as an alternative to Russia as
a provider of oil and gas. Azerbaijan is also
cooperating closely with Turkey in the
modernization of its armed forces and defence
sector, an image of cooperation not difficult to
grasp in the regional context (Giragosian 2007). In
fact, bilateral military cooperation with Turkey
and the US, regarding equipment, funding, and
expertise provided a valuable framework for
security cooperation which serves the purpose of
enhancing the effectiveness of Azerbaijani armed
forces without incurring the risk of antagonizing
Russia and Iran, which a formal expression of
intent to join NATO would inevitably do (Fuller
2007).
In security terms, integration into EuroAtlantic structures is considered a priority goal, in
a complex geostrategic setting where volatile
relations, unclear objectives and not always
12
“US-Azerbaijan political-military talks”, US Department
of State, Media Note, Washington DC, 31 March 2006.
http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/63970.htm;
“Azerbaijan bolsters anti-terrorism participation”, Press
Statement,
13
May
2004,
Washington
DC,
http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2004/32466.htm;
“Assistant Secretary Bloomfield hosts United StatesAzerbaijan Political-Military Talks, Media Note, 30 April
2004, http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2004/32036.htm.
“Joint statement on terrorism by United States, Georgia,
Ukraine, Uzbekistan, Azerbaijan and Moldova”, Press
Statement, 15 November 2001, US Department of State,
http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2001/6173.htm.
All
documents accessed on January 15, 2007.
13
“US, Azerbaijan sign energy agreement”, RFE/RL, 22
March 2007. US Department of State, Media Note, USAzerbaijan sign Memorandum of Understanding on
Energy Security Cooperation, Washington DC, 22 March
2007,
http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2007/mar/82072.htm,
accessed on March 25, 2007; “US, Azerbaijan sign
agreement on energy cooperation, security”, 23 March
2007,
http://realtimenews.slb.com/news/story.cfm?storyid=6409
02, accessed on March 25, 2007.
1136
friendly neighbourly relations define the context
for Azeri security and military policy. The Foreign
Ministry refers, in this context, to the NK conflict
as the most pressing issue. Azerbaijan has
repeatedly voiced its will and determination to
solve the issue by legal means, but the words have
become stronger: “we will develop successfully
from the economic point of view, definitely we
will develop it successfully in all range, including
the military. And sooner or later, when the
frustration will come to the society and saying that
why should we keep our eyes closed on the
occupation of our territories, then can be a very,
very serious challenge to the peace and stability in
the region” (Mammadyarov 2006). The Armenian
occupation, as it is described by Azeri authorities,
“fundamentally affects the security of Azerbaijan,
representing the main threat to independence and
democratic development of the Republic of
Azerbaijan, and remain the major source of
instability in the whole region” (Khasiyev 2007).
In the words of Azerbaijani President Aliyev,
further collaboration between Azerbaijan and
NATO is envisaged, and the increased attention
on the part of NATO regarding the South
Caucasus is acknowledged, but “any regional
initiatives and proposals must, in the first place, be
aimed at the liquidation of consequences of wars
and restoration of internationally recognized
borders between states” (Aliyev 2002).
In addition, further rendering complexity to an
already difficult issue, Kosovo has been
mentioned as a fundamental model for the
conflicts in the former Soviet Union: if the
province achieves independence, these selfproclaimed territories will further deepen their
demands, eventually assuming an ever more
intransigent claim for total independence. And the
discourse follows this direction, despite contrary
winds coming from the EU, for example, which
describes Kosovo as a unique case, of a territory
that has been under UN administration, and that
therefore should not be generalized leading to the
establishment of a dangerous precedent in the
former Soviet area (see for example Lobjakas
2007).
Therefore, the Karabakh conflict remains a
source of major contention, an issue of the utmost
importance for the country’s authorities and
transversal to Azeri relations with its neighbours
and the wider international community. However,
NATO has already made it explicit that it assumes
no responsibility or direct involvement in the
resolution of the NK conflict. “NATO cannot and
will not claim a leading role in facilitating the
peace processes in this region. That responsibility
rests first and foremost with the parties of the
region themselves” (Robertson 2003). Recognizing its role as one of promoting regional
cooperation, in the same line of reasoning of the
EU, NATO sees the Southern Caucasus as a
potential area for cooperation and the implementation of joint projects on civil-emergency
planning or border security. The goal is the
promotion of stability and the enhancement of
confidence in the area, a necessary ingredient for
the building of an atmosphere prone to much
needed dialogue.
Linking enhanced economic power to the
consolidation of the country’s security, Azeri
foreign policy has assumed increasingly an
assertive tone, with the national interest lying well
ahead the country’s decisions and policy-options.
“[W]e are start feeling ourselves as regional
leaders in our part of the world, and we are
behaving as regional leaders in our part of the
world” (Mammadyarov 2006). Azerbaijan
initiated a program of reform of its armed forces
(formed in 1991), as stated in a close document
which was agreed for the period between 2007
and 2009. In the words of Zahid Oruj, Member of
the Parliament’s Standing Commission on
Defence and Security Issues, “the program is
being prepared, but as its points are military
secret, it is not publicized” (Oruj 2007). This is an
important step given that Azerbaijan has no
national security concept or military doctrine, and
thus this new strategic doctrine to be adopted by
mid-2007 might clarify goals and procedures.
The linkages between energetic resources and
their distribution to security aspects are clear.
They have impacted on neighbourly relations, as
well as on wider regional cooperation, particularly
with Russia, Iran and Turkey, as well as the EU
and the US. The soaring of relations with Russia
in view of Moscow’s more affirmative posture on
energetic issues and Azeri’s blunt reply,
demonstrate well the level of tension in the region.
The already functioning BTC pipeline and other
projects bypassing Russia are source of strain. The
Georgia-Ukraine-European Union Gas Pipeline
project, known as GUEU, which would transport
Azerbaijani gas to the EU via Georgia and
Ukraine, is such an example. Reacting to Russian
decision to more than double the price of natural
gas to Azerbaijan, Foreign Minister Elmar
Mammadyarov spoke of a “defining moment for
Azerbaijan and the South Caucasus as a whole”.
The Russian move was understood as “more than
just a market message”, with the images of the gas
crises in Ukraine, Belarus and Georgia coming to
mind. “In response, we have decided to stop
buying Russian gas as well as to stop using the
Russian pipeline to export Azerbaijani oil to
Europe” (Azerbaijani Foreign Minister cited in
Rahder 2007), further deepening differences in
relations with Moscow, and implicitly assuming a
desire of rapprochement to the West. “What may
now be changing is President Ilham Aliyev’s
policy of maintaining a special relationship with
Russia as he balances US and Iranian ambitions.
Keeping US bases out of Azerbaijan while
accepting US assistance in modernizing its
military; refusing to denounce Iran’s nuclear
program but keeping a watchful eye on Iranian
influence in the region; and maintaining cordial
ties with Russia have been hallmarks of Ilham
Aliyev’s foreign policy (Rahder 2007).
Conclusion
The announcement of the “end of the postSoviet space” (Nikitin 2007) has become a central
aspect in the development of a coherent set of
policies for the South Caucasus both by the EU
and Washington. However, Russia’s influence in
the region is strategic and devising regional
integration policies without including Moscow
will not yield positive results in the long-run. The
growing gap between the US and Russia and the
lack of a true partnership between the EU and
Russia have placed these countries in a troubled
position.
The regional differentiation in the Caucasus
emerges as a major factor in the complex political,
economic and strategic dealings in the area. These
differences become evident in the divergent
policies and approaches of Armenia, Georgia and
Azerbaijan towards integration in the EU and
NATO. As for these organizations, and despite
official acknowledgement of the area’s
heterogeneity, as expressed in the definition of
tailor-made cooperation plans for each of the three
countries, the fact is that a regional approach is
encroached in their institutional involvement. The
conditionality attached to the simultaneous approval of the Action Plans and the regional dealings
implicit in NATO’s activities, are example.
Both the EU and NATO have sought to
manage interdependence of the global order
through
regional
frameworks,
extending
governance models beyond its borders, building
on the power of attraction they exert on the region.
As we perceive it, these processes might be
conditional to a specific timeframe, during which
driving away from Russia was both a national
objective and a real possibility that might,
however, change in the future. Russia’s growing
assertiveness in the face of what it considers
1137
constant meddling in its sphere of influence has
been met in Brussels by a lack of political will to
confront Russia and a lack of capability to
embrace it. Washington is deeply engaged in the
South Caucasus, but it has antagonized their
powerful neighbour to the North.
Bringing these three states closer to the EuroAtlantic political and security community is a
strategic objective in itself and has proved to be a
powerful driver for hard political decisions and
reforms. However, more needs to be offered in
order to guarantee sustainability of reforms and to
tackle global security concerns. This means doing
more and doing it better, in a give/get reciprocal
equation. If both the EU and NATO wish to
develop credible instruments to manage the global
order from a regional basis, an assessment of their
achievements in the pivotal region of the South
Caucasus might help understand the shortcomings
of their approaches. In addition, these countries’
political options for integration into western
institutions should be regarded as a commitment
to the western values and principles, besides the
material development, much longed for by EU’s
neighbours.
REFERENCES
−
Aliyev, Heydar (2002). President of the Republic of
Azerbaijan, Statement at NATO EAPC Summit, Prague,
21-22 November.
−
Allnutt, Luke (2006). “Azerbaijan: BTC inauguration
sign of Baku’s growing strength”, RFE/RL, July 12.
−
Baghdasarian, Laura and Yunusov, Arif (2005). “War,
Social change and ‘no war, no peace’ syndromes in
Azerbaijan and Armenian societies” in Broers, Laurance
(ed.) The limits of leadership elites and societies in the
Nagorny Karabakh peace process, Accord, www.cr.org.
−
Busch, Andreas (2000). Unpacking the Globalization
Debate: Approaches, Evidence and Data. In: C. Hay &
D. Marsh (ed.) Demystifying Globalization. London:
Macmillan Press.
−
Chauffour, Célia (2004). “European Parliament plays the
South Caucasian hand. Does the Commission follow
up?”,
Caucaz
Europenews,
November
22,
www.caucaz.com, accessed on February 24, 2007.
−
Dannreuther, Roland (2006). “Developing the alternative
to enlargement: the European Neighbourhood Policy”
European Foreign Affairs Review, vol. 11, n. 2, pp. 183201.
−
Devdariani, Jaba and Hancilova, Blanka (2007). “Oil
money fuels regional ties in the South Caucasus”,
Central Asia – Caucasus Analyst, vol. 9, n. 4, February
21.
−
EC Communication (European Commission) (2006)
Communication to the Council and the European
Parliament
“on
strengthening
the
European
Neighbourhood Policy”, COM (2006) 726 final,
Brussels, December 4.
1138
−
EC Communication (2004). European Neighborhood
Policy Strategy Paper, COM (2004) 373 final, Brussels,
May 12.
−
EC
Communication
(2003).
Wider
Europe
Neighbourhood: A New Framework for Relations with
our Eastern and Southern Neighbours, COM (2003)
final, Brussels, March 11.
−
Emerson, Michael; Noutcheva, Gergana; and Popescu,
Nicu (2007). “European Neighbourhood Policy Two
Years On: Time Indeed For An ‘ENP Plus’”, CEPS
Policy Brief, n. 126, March, www.ceps.eu.
−
ESS – European Security Strategy (2003). “A Secure
Europe
in
a
Better
World”,
Brussels,
http://ue.eu.int/uedocs/cms_data/docs/2004/4/29/Europe
an%20Security%20Strategy.pdf, accessed on January
15, 2007.
−
Ferrero-Waldner, Benita (2006). Speech by EU
Commissioner “Political reform and sustainable
development in the South Caucasus”, August 28, Bled,
www.europa-eu-un.org,
accessed
on
Slovenia,
September 8, 2006.
−
Freire, Maria Raquel and Simao, Licinia (2006).
“Политика ЕС в отношении республик Закавказья: в
поисках общего в неоднозначной ситуации” (“The
EU’s Neighborhood Policy towards the Southern
Caucasus: Searching for Commonalty in a Patchy
Scenario”) Comparative Constitutional Review Journal,
vol. 57, n. 4, pp. 136-144 (in Russian).
−
Fuller, Liz (2007). “Azerbaijan: Baku seems ambivalent
about NATO membership”, RFE/RL, March 22.
−
German Presidency (2007). “Ensemble, nous réussirons
l’Europe”, Program of the German Presidency – January
1 – June 30 (French version) p. 22, available at
www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/EU-P/ProgrammEU-P-fr.pdf, accessed on January 15.
−
Giragosian, Richard (2007). “Azerbaijan: Baku signals
new determination for defense reform”, RFE/RL,
February 1.
−
Gahrton, Per (2004) Report with a proposal for a
European Parliament recommendation to the Council on
the EU policy towards the South Caucasus, 2 February
2004 Final A5-0052/2004
−
De Haas, Marcel (ed.) with Andrej Tibold and Vincent
Cillessen (2006). Geo-strategy in the South Caucasus:
Power Play and Energy Security of States and
Organisations. The Hague: Netherlands Institute of
International Relations Clingendael.
−
Katzenstein, Peter (2000). Regionalism and Asia.
New Political Economy, 5 (3) 353-370.
−
Kaczynski, Piotr Maciej and Kazmierkiewicz, Piotr
(2005). “European Neighbourhood Policy: Differentiation and Political Benchmarks”, EuroMeSCo Papers, n.
44.
−
Kamil, Khasiyev (2007). Word of Welcome by the Head
of Mission of the Republic of Azerbaijan to NATO,
Ambassador
Khasiyev,
http://www.nato.int/pfp
/azerbaijan/homepage.htm, accessed on January 15,
2007.
−
Kuhnhardt, Ludger (2002). Implications of globalization
on the raison d’être of European integration. Arena
Working Papers WP 37/2002, 1-55.
−
Lobjakas, Ahto (2007). “Azerbaijan: Baku urges EU to
reject Kosovo precedent”, RFE/RL, March 20.
−
Lynch, Dov (2006). “Why Georgia matters?”, Chaillot
Papers n. 86, February.
−
Lynch, Dov (ed.) (2003). “The South Caucasus: a
challenge for the EU”, Chaillot Paper n. 65, December.
−
Mammadyarov, Elmar (2006). MFA of Azerbaijan,
Heritage Foundation Discussion, Federal News Service,
Washington DC, April 7.
−
Mehdiyeva, Nazrin (2003). “Azerbaijan and its Foreign
Policy Dilemma”, Asian Affairs, vol. 34, n. 3, pp. 271285.
−
Memorandum of Understanding (2006). “President
Barroso and the President of Azerbaijan sign a
Memorandum of Understanding on energy partnership”,
IP/06/1516
Brussels,
November
7,
http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference
=IP/06/1516&format=HTML&aged=0&language=EN&
guiLanguage=en, accessed on December 16, 2006.
−
Nikitin, Alexander (2007). “The end of the ‘Post-Soviet
Space’. The changing geopolitical orientations of the
Newly Independent States”, Russia and Eurasia Briefing
Paper Rep BP 07/01. London: Chatham House.
−
Oruj, Zahid (2007). Member of the Parliament’s
Standing Commission on Defence and Security Issues,
cited in “2007-2009 Program of reforms prepared in
Azerbaijani
Armed
Forces”,
20
February,
http://www.today.az/news/politics/36759.html, accessed
on March 25, 2007.
−
Rahder, Karl (2007). “Azerbaijan looks westward”, ISN
Security
Watch,
February
22,
http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=17281,
accessed on February 23, 2007.
−
Robertson, Lord (2003). Secretary General of NATO
speech at the Parliament of the Republic of Azerbaijan,
May
15,
http://ls.kuleuven.be/cgibin/wa?A2=ind0305&L=natopres&D=1&T=0&H=1&P
=2450, accessed on January 15, 2007.
−
Sadri, Houman (2003). “Elements of Azerbaijan Foreign
Policy”, Journal of Third World Studies, vol. 20, n. 1,
pp. 179-192.
−
Scholte, Jan Aart (2000). Globalization: A critical
introduction. Basingstoke, UK: Palgrave.
−
Schulz, Michael; Soderbaum, Frederik and Ojendal,
Joakim (Eds.) 2001. Regionalization in a globalizing
world: A comparative perspective on forms, actors and
processes. London: Zed Books.
−
Suleymanov, Elin (2006). “Azerbaijan: the Wider Black
Sea’s Caspian Keystone” in Asmus, Ronald D. (ed.),
Next steps in forging a Euro-Atlantic strategy for the
Wider Black Sea, German Marshall Fund of the US,
November.
−
Weaver, Robert (2004). “Continuing to Build Security
through Partnership”, NATO Review, Spring,
http://www.nato.int/docu/review/2004/issue1/english/art
1.html, accessed on January 15, 2007.
1139
THE CAUCASUS AND CENTRAL ASIA IN THE GREATER MIDDLE EAST AND US
STRATEGIC POLICY
Dr. David García CANTALAPIEDRA
Universidad Complutense de Madrid.
Real Instituto Elcano, Madrid
Madrid / SPAIN
dgarcia@rielcano.org, dgarciacan@wanadoo.es
1. INTRODUCTION
Since middle nineties, there has been talked of
the return of the “Great Game” to Central Asia.
This was highlighted after the publication of
works as Brzezinski’s “The Grand Chess Board”
and other as Michael Klare’s “Resources War”1:
Eurasia has become as a security problem a global
problem, and the “Hearthland” of this problem is
Central Asia. And much of these visions are
indebted with geopolitics but also with new
considerations. The most dangerous are securityrelated issues.
The US Strategic Policy after the Cold War
has been focused in Eurasia, above all in Central
Asia and the Caucasus, and has been developed
within a certain geopolitical framework, which is
also running to collide with EU’s and China’s.
This approach, although still using Mackinder and
Spykman’s approaches at general level, also has to
do with the Mahan’s approach, above all in
Central Asia. This is clear after taking a look to
US behaviour there during the last 10 years: US
Strategic Policy has taken the Middle Strip
conception and has been developed a set of
policies related to this vision. The concept of
Euroasian Balkans has to do with Mahan’s Middle
Strip and Mackinder’s argument of control of the
Hearthland, because both concepts overlapped on
the priority to control Eastern Europe, Caucasus
and Central Asia. At the same time, some of the
new considerations enter in the energy realm: the
argument of creating channels and railways in the
area wrote by Mahan, has been substituted by the
search of gas and oil and the building of a
pipelines network.
This situation creates an area in which
different axis as strategic, geopolitical, raw
materials and energy-related issues, and even
ideological converge. These realms create a
unique scenario for the XXI century that is the
greatest challenge for US Strategic Policy in the
Post-Cold War world.
2. GRAND STRATEGY, NATIONAL
INTEREST AND GEOPOLITICS.
After the end of the Cold War, the United
States started to pay attention to an immense area
stretched from Turkey to China. Some writings
and researches started to highlight the
reminiscences of the “Great Game” in the new
game in the area. The United States began his
penetration into a zone that was Soviet territory
until then. In fact, this area became the main
objective of the US Post-Post Cold War
Strategic Policy. Following the patterns of
geopolitics, this approach uses much of the
rationale of both Sir Halford Mackinder and
Admiral Alfred Mahan’s concepts. Thus, the
relation with the current US initiative in Near East
called the Greater Middle East or Broader Middle
East, with the concepts of Heartland and Middle
Strip resounds in the Mackinder’s famous words:
Who rules East Europe commands the
Hearthland. Who rules the Hearthland
commands the World Island. Who rules the
World Island commands the World2
But it also resounds related to current
international situation:
There are certain strategic positions in the
Hearthland and Arabia which must be treated
as of world importance, for their possession
may facilitate or prevent world domination”.3
In this vein, the United States has been using
two main tools: first, the enlargement of NATO’s
Area of Responsibility (AOR) through every
program and agreement as full membership,
Partnership for Peace or Euro-Atlantic Cooperation Council; Bilateral agreements with Caucasian and Central Asian Republics; after 9/11, US
bases instalment in the area; and second,
penetration of US and western companies, above
all, oil companies.
2
1
Brzezinski, Z. “El Gran Tablero Mundial”. Paidos, Barcelona. 1998; Klare, M. Resources War. Owl Books, 1999
1140
3
Mackinder, H. Democratic Ideals and Reality. Constable.
London. 1919. p. 194.
Ibidem, p. 223.
2.1. The Mediterranean Space, the Greater
Middle East and Central Asia.
During the Cold War, the United States
maintained a certain strategic vision of the
Mediterranean as NATO’s south flank. The
Middle East, Caucasus and Central Asia had also a
role in the Cold War framework. But, after the fall
of the Berlin Wall, certain groups in the academic
and political establishment started to consider
these areas as parts of a whole entity called the
Greater Middle East. This entity would cover the
North-eastern Mediterranean, the Near East
(Middle East, Persian Gulf, Iran), Caucasus and
even would enter well into Central Asia4. But this
huge area, which Bzrezinski calls the Eurasian
Balkans 5 , is also determined by the so-called
Mediterranean Space. This concept is created by
the necessity to enlarge the Mediterranean as a
relational space where a set of peripheries
influence and are influenced: for instance
Southern Europe, North Africa, the Shael, the
Middle East, Caucasus and Central Asia6.
Then, the strip to be considered goes from the
Portuguese Algarve to the borders of China, and it
is Southern-Central-Eastern Europe to SubSaharan Africa wide. This area includes priority
areas in Geopolitics: the Hearthland, Rimlands
and the Middle Strip. 7 . From a geopolitical and
strategic point of view, this is a priority area for
US global policy: strategic control, energy and
War on Terrorism.
3. THE ROOTS OF THE US POST COLD
WAR STRATEGIC POLICY: “OLD”
AND “NEW” GEOPOLITICS.
The conception of Founders Fathers about the
United States as a Commercial Republic, the 1796
Washington’s Farewell Address and the posture of
Jefferson on the relations with Europe, created the
former Isolationism 8 and the bedrock for a
doctrine to resolve the “strategic” uncertainty of
the United States: the problem of preventing any
4
5
6
7
8
Blackwill, R. And Stümer, M. (ed). Allies Divided.
Transatlantic Policies for the Greater Middle East. CSIA.
The MIT Press. Mass. 1997. p. 1.
Brzezinski, pp. 129-131.
Marquina, Antonio and Günther- Brauch, Hans (ed). The
Mediterranean Space and Its Borders. UNISCI/AFESPRESS. 2001.
Mahan, A. The Problem of Asia. Samspon. London. 1900.
p. 47.
“The great rule of conduct for us, in regard to foreign
Nations, is extending our commercial relations, to have
with them as little political connections as possible”.
Andrist, Ralph. (ed) The Founding Fathers, George
Washington: A Biography in His Own Words. NY, 1972.
p. 372. Also Gilbert, F. To the Farewell Address: Ideas of
Early American Foreign Policy. Princeton, 1961. p. 54
other power from extending its jurisdiction to the
vast areas of North America and to justify the US
enlargement to the Pacific Ocean. The Monroe
Doctrine (1823) and the “Manifest Destiny”
(1845) were the main ideological devices of US
Strategic Policy to solving those problems. The
situation of a natural frontier in the West and the
expansion toward the Pacific were seen as a
“mission”. From this point of view, the interests
and principles that are the foundations of the
United States, cannot be separated and it has to be
ready even to defend them intervening abroad.
The Monroe Doctrine, then, not only created the
basis for Isolationism, but also a mechanism to
intervene when the US principles and/or interests
were at danger.
From this point of view, the end of the
continental expansion of the United States, but the
increasing of US interests abroad, met the
geopolitical theories of Mackinder, Mahan, and
others. Both were attempting to create a rationalist
approach to envisage relevant geographical patterns
for policy-making and political behaviour. In this
sense, Mackinder created the concept of
Hearthland and Mahan that of the Shatter Belt or
Middle Strip 9 . Mahan established the United
States as maritime power, which was conditioned
by his power projection capacity10. But despite the
current obsolescence of large parts of his writings
in regard to naval strategy and superiority,
transport and technology, a still valid approach
can be found in regard to the explanation than
predominance or preponderance is not only a
matter of power, but a matter of the
geographical structure of the field within
power is exercised. In this sense, Mahan stressed
the future political importance of a large part of
Eurasia in the conflict of interest of European
balance of power: this area lay between 30º and
40º parallels, from Mediterranean to China. Of
course, the Imperial Russia and the then-maritime
power, Great Britain were the major actors in this
scenario, where Russia had the ultimate advantage
due to his character of land power. Anyway, the
opposition through naval power to Russia’s
objectives of reaching ports in the Indian Ocean
was recognized to be impossible. Then,
Manchuria was an area to fulfil these Russian
objectives in exchange of a balance of power in
the area11, avoiding more access to principal seas
9
10
11
Mahan, A. The Problem of Asia. Sampson. London. 1900.
p. 47.
Mahan, A. The Interest of America in Sea-Power.
Sampson. London 1898.
Op. cit. note 9.
1141
that eventually would allow this continental power
to threat a maritime power.
Figure 1. Mackinder’s Hearthland
Figure 2. Mahan’s Middle Strip.
However, the own US policy of expansionism
(and the support for a US naval power from T.
Roosevelt and the so-called Imperialist)12 and the
Japanese Empire’s aspirations imposed the
renaissance of the Manifest Destiny and the
Monroe Doctrine: the United States should be the
dominant power in the Western Hemisphere and a
major power in Asia. This would mean the
annexion of the Philippines and rivalry in China
with other powers, but, at the same time, “the
salvation of China and the Chinese” and the
protection of US strategic and commercial interests.
In the 1930s and 1940s, the changes in
transport and weapons technology highlighted the
necessity to address the new geographical
structure created in terms of capacities and
distance. Then, influence and the perception of the
political importance of Eurasia for the security of
the United States was to rise in the priority list of
the US Strategic Policy: an Eurasian power to
dominate the continent would result in an
increasing capacity to reach ports and enable to
disrupt maritime routes and eventually threat
maritime powers thanks to blue sea fleets, aviation
and other power projection capacities in the
future. These facts pushed forward US Strategic
Policy toward a global defense posture since the
Second World War and during the Cold War.
However, in order to carry out this policy, the
United States had to use every aspect in the
capacities spectrum at hand, Soft and Hard Powers:
the techno-military superiority and the alliances and
agreement policies have almost completely solved
the problems of power projection capacity
presented by Mahan 13 . Moreover, the Command
and Control (C2) superiority and dominance of the
Commons reached by the United States (including
sea, air, land and space) thanks to organizational,
economical and technological superiority, concedes
a position beyond local, tactical or temporal
dominance or control14. This capacity is, at the end,
a capacity for global influence, an enabler and
12
See Sprout, H. and Sprout M. The rise of American Naval
Power, 1776-1918. Princeton, NJ. 1939.p. 202-280.
13
The technological innovations empower the United States
for power projection in a way Mahan did not even dream.
He thought to compensate this disadvantages shattering
China, giving Manchuria to Russia to balance power in
Central Asia.
14
This conception is related to the former concept of the
British Naval Mastery. Kennedy, P. The Rise and Fall of
British Naval Mastery. MacMillan, London. 1983. p. 9.
1142
multiplier of capacities, allowing a more complete
use of existing Soft and Hard Powers15.
4. US POST-COLD WAR STRATEGIC
POLICY AND THE BUSH
ADMINISTRATION: CHANGE AND
CONTINUITY.
4.1. Grand Strategy and the Bush
Administration
The National Security Strategy, NSSD, issued
in 2002, is the climb of the evolution in the
development of a truly new US Grand Strategy
after the Cold War. The NSSD establishes new
parameters but maintains certain characters from
Bush I and Clinton Administrations approaches. In
fact, these characters were already included in the
Containment Policy, although conditioned to the
Soviet threat and the global struggle between both
superpowers16. The Containment Strategy and the
Bush and Clinton projects established a posture of
Primacy and Selective Primacy respectively 17 ,
which included the characters of Primacy posture:
- An openly international order to US interests
and values: this means international institutions,
rule of law, democracy and free markets. US
would be the center of this system.
- To prevent any hostile power from dominating
a region whose resources would, under
consolidated control, be sufficient to generate
global power. This means technological and
military superiority.
Following the arguments of political
predominance or preponderance, and clearly since
the Truman Administration, a primacy strategy
was established:
"The US and the USSR are engaged in a
struggle for preponderant power: To seek less
than preponderant power would be topped for
15
See Posen, Barrry “Command of the Commons”.
International Security, vol. 28, nº 1. 2003. pp. 5-10.
However, positions hold by sectors of academia
establishment defend that Land Powers are still best suited
than Maritime Powers for this struggle. In this vein see
Mearscheimer, John. The Tragedy of the Great Powers
Politics. Norton. London. 2001. pp. 83-137
16
See García Cantalapiedra, David. Una Estrategia de
Primacía: la Administración Bush, las relaciones
transatlánticas y la construcción de un Nuevo Orden
Mundial 1989-1992. UNISCI Papers nº 23-24. Madrid,
2002. For a wider review see García Cantalapiedra, David.
EEUU y la construcción de un Nuevo Orden Mundial: la
Administración Bush, las relaciones transatlánticas y la
seguridad europea 1989-92. Ph.D. dissertation.
Department of International Studies. Faculty of Political
Sciences. UCM. Madrid, 2001. pp. 148-169.
17
Ibidem, pp. 11-12.
defeat. Preponderant power must be the object
of US Policy"18.
Following this pattern, the Defense Planning
Guidance 1992-1999 ruled out:
"Our first objective is to prevent the reemergence of a new rival, either on the territory of
the former Soviet Union or elsewhere that poses a
threat on the order posed formerly by the Soviet
Union. This...requires that we endeavour to
prevent any hostile power from dominating a
region whose resources would, under consolidated
control, be sufficient to generate global
power....Our strategy must now refocus on
precluding the emergence of any potential
future global competitor". These regions
include Western Europe, East Asia, the
territory of the former Soviet Union and
Southwest Asia”.
This vision was hold by Reagan, Bush and
Clinton Administration in the successive National
Security Strategy Documents 19 . All of them are
principles to be maintained after the Cold War.
The Containment Grand Strategy also included the
coordinated use of every political, economical,
military and moral national resource to face the
threat posed by the USSR. After Soviet Union’s
demises, the Primacy Strategy used uncertainty on
risks and threats to US National Security instead
of Soviet threat but maintaining the rest of
characters.
As former President Bush announced the
creation of a New World Order in 199020, drawing
a democratic and stable international system
anchored in American values under an UN
peaceful and security structure, a set of principles
were issued to structure an US strategic vision for
the Post-Cold War world: a Collective Engagement approach and a Democratic Peace with
Enlargement of democratic nations 21 . This
18
Policy Planning Staff. PPS paper. "Basis Issues raised by
Draft NSC". Reappraisal of US Objectives and Strategy for
National Security. ND, FRUS 1952-54, nº2, pp. 64-65
19
President Ronald Reagan. National Security Strategy of the
United States 1988. The White House, Washington D.C.
1988. p. 1; President George Bush. National Security Strategy of the United States August 1991. p 4, 7; President
William Clinton. National Security of Engagement and
Enlargement, February 1996. p. 2; President William
Clinton. National Security for a New Century. 1998, p. 5
20
President George Bush. Public Papers. Remarks at the
Aspen Institute Symposium in Aspen Colorado. August 2,
1990. p. 1190-1194; Toward a New World Order. Address
by President Bush before a Joint Session of the Congress.
September 11, 1990. US Department of State Current
policy nº 1298
21
The concept of Enlargement and Democratic Peace respond
to the Kant’s concept of “permanent federation in a
permanent enlargement”.
approach was also followed and improved by
Clinton Administration as the core of its foreign
policy: "...ultimately the best strategy to insure
our security and build a durable peace is support
the advance of democracy elsewhere"22. This was
to be the theoretical framework to develop its
Engagement and Enlargement Strategy 23 : “the
successor of a doctrine of Containment must be a
strategy of Enlargement, Enlargement of the
world's free community of market democracies"24.
This approach received harsh critics due to the use
of realism and liberalism alike: an old internationalist approach with tips of Nixon-Kissinger’s
geopolitical mechanisms along Wilsonian rhetoric.
Following 9/11 events, Bush Administration
substituted uncertainty by the War on Terror and
mobilization of all the resources available to fight
this threat, creating a truly new Grand Strategy.
The neo-conservative influence on the Bush
Administration pushes forward an ideological
aspect in the new Grand Strategy beyond the
Wilsonian concepts. In fact, this envisages a
posture á la Reagan. The neo-conservatives from
the Congress have been pushing during the
Clinton Administration to a hard-headed foreign
policy 25 . Thus, the three pillars that support the
NSSD, which established the President Bush at
West Point address26, are directly related to the 3
principles that conforms the US Grand Strategy:
- To “defend the peace against threats from
terrorists and tyrants”: War on terror, the first
principle of the Grand Strategy.
- To “preserve the peace”: through preventing
any hostile power from dominating a region
22
President Clinton's State of Nation Message. New York
Times. January 26, 1994. p. A17. Also Owen, John. "How
Liberalism Produces Democratic Peace". International
Security., vol. 19, nº 2. Fall 1994. p. 87-125
23
President William Clinton. National Security Strategy of
Engagement and Enlargement. The White House, July
1994. GPO, Washington D.C. 1994
24
Anthony Lake. From Containment to Enlargement. US
Department of State, vol.4, nº 39. September 27, 1993.
25
Kristol, W. and Kagan, Robert. “Toward a Neo-Reaganite
Foreign Policy”. Foreign Affairs, July/August 1996.
"Rebuilding America's Defenses: Strategy, Forces and
Resources For a New Century," September 2000. A Report
of the Project for the New American Century; Project for
the New American Century. Statement of Principles. June
3, 1997. Robert Kagan and William Kristol . Present
Dangers: Crisis and Opportunity in American Foreign and
Defense Policy . Encounter Books. San Francisco, 2000.
Kagan, R. “Power and Weakness”. Policy Review, nº 113.
June-July 2002.
26
President Bush. Remarks at 2002 Graduation Exercise of
the United States Academy. West Point, New York. June
1, 2002. Office of the Press Secretary. The White House.
Washington D.C.
1143
whose resources would, under consolidated
control, be sufficient to generate global power.
- To “extend the peace by encouraging free and
open societies on every continent”: an international order according to US values.
According to those premises above, this
strategy establishes a symmetric strategy or
approach to rollback terror (WMD, terrorist and
tyrants), re-creating the Reagan approach of Peace
through Strength, restoring the militarization of
US Foreign Policy. This approach assumes the
geo-strategic strategies from Nixon-Kissinger era,
the expansive conceptions of Kennedy-Johnson
era and the rhetoric of Wilsonism (a rhetorical
speech about Evil, Evil Empire, Axis of Evil) as
ideological aspect; a renovation of Reagan
Doctrine with Bush Doctrine on rogue
organizations, networks and states; reassessment
of SDI throughout MD. It is also important to
assume the language of the NSSD: since the
Reagan’s NSSDs, a state of war had not been
assumed in the following NSSDs, when the
objectives about to defend and expand peace are
issued. Inside Clinton’s NSSD, it can be found a
clear situation of peace, using enlargement and
engagement to reinforce this situation 27 .
Moreover, the 2002 NSSD introduces a set of
concepts that, although do not appear clearly in
the document, there can be envisaged as core
assumptions in the conduct of the US Foreign
Policy and Strategy. Then, taking into account
these characters, the Peace through Strength
motto reaches its ultimate manifestation, changing
to Peace through Primacy. US Grand Strategy
would be an Imperial Primacy. This approach,
however, is not referred to a relation of dominance
and subordination between a metropolis and its
colonies but to the nature and implementation of
power28.
The renaissance of the Monroe Doctrine and
Manifest Destiny and the Mahan’s approach can
be recognized in some current strategic documents
27
28
See President William Clinton. National Security Strategy
of Engagement and Enlargement. The White House, July
1994. GPO, Washington D.C. 1994; "The successor to a
doctrine of containment must be a strategy of Enlargement,
Enlargement of the world's free community of market
democracies". NSA Anthony Lake. From Containment to
Enlargement. US Department of State, vol.4, nº 39.
September 27, 1993.
For a wider explanation of the concept of Imperial Primacy
and the “Peace through Primacy” motto, see Garcia
Cantalapiedra, David. “Peace through Primacy”: la
Administración Bush, la política exterior de EEUU y las
bases de una Primacía Imperial. UNISCI Papers nº 30.
December 2003. Madrid.
1144
“The foundation of a peaceful world for
ourselves and for our posterity rests on the
ability of the US Armed Forces to maintain a
substantial margin of national military
advantage relative to others. The US uses this
advantage not to dominate others, but through
cooperation with its friends and allies around
the world to dissuade new functional or
geographic military competitions from
emerging and to manage them if they do”.
“The US is committed to expanding its
network of friendships and alliances with the
aim that eventually all of the world’s great
powers will willing cooperate with it to
safeguard freedom and preserve peace. The
aim is to extend the conditions favourable to
peace and the US geo-strategic position far
into the future”29:
Figure 3. US Unified Command Plan (Regional Commands)
4.2. US Policy in Caucasus and Central
Asia: a review
This policy also has to do with political
objectives and the will of creating a world order
through an active and even an aggressive posture
related with a unconformity on current world
order’s status quo. This is clear in the Bush
Administration and his neo-conservative ideology
about not respecting status quo situations in regard
to rogue states and the capacity of the United
States of deploying all its means and power to
establish a world order according to US interests
and values, or a new interpretation of this interests
and values in agreement with neo-conservative
principles rooted in the “Manifest Destiny” and
the Monroe Doctrine. Really, the United States
appear as a Revisionist power
A new interpretation for this articulation can
be seen at the consecutive NSSD in the paragraphs
dedicated to the concept of avoiding that the land
power that controlled the Heartland ruled Eurasia
(mainly USSR/Russia) 30 . Thus, should Manifest
Destiny and Monroe Doctrine mean a doctrine of
avoiding foreign powers to control a part of North
American territory and those areas in which the
29
30
Secretary of Defense Donald Rumsfeld. Guidance and
Terms of Reference for the 2001 Quadrennial Defense
Review. June 22, 2001. p. 1
For instance, President Ronald Reagan. National Security
Strategy of the United States 1988. The White House,
Washington D.C. 1988. p. 1; President George Bush.
National Security Strategy of the United States August
1991. p 4, 7; President William Clinton. National Security
of Engagement and Enlargement, February 1996. p 2;
President William Clinton. National Security for a New
Century. 1998, p. 5.
US had interests (it could be mean a threat for the
US and its trade), it is then consequent a posture
of avoiding the rise of a challenger power that
seeks regional or world hegemony: a doctrine of
denegation/denial. The difference is that this
posture will not only apply to the CONUS and
periphery but to a global level, taking in account
that US interests are global or are spreading
around the world31.
At the same time, there are other considerations as international order, regional security,
ideological perspectives and economic and
strategic interests, which help to define the
perceptions, constrains and limitations of US
policy and behaviour. One of the most important
considerations enters in the energy realm: the
argument of create channels and railways in the
area wrote by Mahan, has been substituted by the
search of gas and oil and the building of a oil and
gas pipelines network. Geopolitics is surpassed by
Geo-energy.
The “Shatter Belt” or the “Middle Strip” was a
concept created by Mahan in The problem of
Asia.. This “strip” is a huge zone of instability
stretching from the Balkans to Northeast Asia
(Japan, Russia and China) through Grater Middle
East, Caucasus, Caspian Basin, and Central Asia,
including Iran, Pakistan and Afghanistan. At the
same time, sir Haldford Mackinder introduced the
concept of Heartland. Both concepts include
Caucasus and Central Asia and its periphery, and
both visions agree on the importance of
controlling or denying the control this area in
strategic policy.
Probably both authors maintained a similar
approach to this issue but from opposite points of
view or, at least, the interpretations made of both
conceptions: one positive and other negative
proposition. For a sea power the interpretation
should be this: a negative proposition on
denegation of the control of Hearthland or, at last,
containment of land powers through rimlands.
And a positive proposition on controlling the
“Hearthland” through penetrating the “Middle
Strip”, thanks to power projection. The United
States adopted the former because of the
incapacity of projecting in the Soviet/Communist
part of the Middle Strip during the Cold War.
Now, the US has adopted the last thanks to his
ability of force projection and the progressive
penetration of the area.
31
The acknowledge of the CONUS vulnerability again after
9/11, has taken to reassess this posture, and Monroe
Doctrine has received a new impulse through Homeland
Security and Bush Doctrine.
The United States started this policy through
the NATO enlargement and the programs as
Partnership for Peace and the EACC32. Since 1991
on, and above all since1994 the East European,
Caucasian and Central Asia states jointed NATO
as members or partners33. Since 1994-95 after the
Chechen War on34, the idea of ending the Russian
monopoly over the control of Caucasus and
Transcaucasian energy started to be apparent in
US Government ranks.
The first US official declarative policy for the
area was issued by US Congress and US Clinton
Administration in 199735 . At the same time, the
enlargement to Caucasus, Caspian Sea, and even
Kazajastan and Turkmenistan, of the AFSOUTH
AOR were contemplated36. In October 1998, the
USECOM expanded his AOR to the Caucasus,
Ukraine, Moldova, and the USCENTCOM included Kyrguiztan, Turkmenistan and Uzbekistan in
his AOR in October 1999and other projects
included the creation of the GUUAM37 . But the
definitive impulse came in 1999 with the necessity
of reinforce military the regimes of the area after
the attacks of the Islamic Movement of
Uzbekistan from Afghanistan and Tajikistan38.
32
33
34
35
36
37
38
Véase Goldgeier, J. Not Whether But When. The US
Decision to Enlarge NATO. Brookings Institution Press.
Washington D.C. 1999. See also García Cantalapiedra,
David. The Relations between the European Union and the
United States. The Implementation Problem of the New
Transatlantic Agenda’s First Objective of the Action Plan.
Final Report. June 1999. NATO Individual Fellowship
1997-99. pp. 11-19.
Priego, Alberto. La Asociación para la Paz. Creación,
evolución y perspectivas de futuro. DEA Thesis.
Departamento de Estudios Internacionales. Facultad de
Ciencias Políticas de la UCM. Madrid. June 2002.
See Priego, Alberto. La Guerra en Chechenia. UNISCI
Paper nº 20. December 2000. Madrid. pp. 5-17.
US Congress. Caspian Region Energy Development Report.
US Department of State. House International Relations
Committee. April 15, 1997. p. 1.; Deputy Secretary of State
Strobe Talbott. “A Farewell to Flashman: American Policy
in the Caucasus and Central Asia”. Address at the John
Hopkins School of Advanced International Studies.
Washington D.C. July 21, 1997.
WEU Colloquy. Remarks of Admiral T. Joseph Lopez.
AFSOUTH Commander. Madrid, May 6, 1998.
See Priego, Alberto. “El GUUAM: iniciativa regional
norteamericana en Asia Central”. UNISCI Discussion
Paper nº 3. October 2003.
See US Government Assistance to and Cooperative
Activities with the New Independent States of the Former
Soviet Union. FY 1999 Annual Report. Office of the
Coordinator of US Assistance to the NIS. January 2000;
Fiscal Year 2002. US Assistance to Turkmenistan,
Tajikistan, Kyrgyz Republic, Kazakhstan, Georgia,
Azerbaijan, Armenia, and Uzbekistan. Bureau of European
and Eurasian Affairs. US Department of State. June 6,
2002.
1145
The Bush Administration after 9/11 based his
policy in securing the area: GWOT and energy
security, allowing at the same time a development
of the republics to overthrow poorness: prosperity
will create stability39. This was a pragmatic point
of view after the failure of the expectations of
reform and development during the 1990s, which
have permitted the perpetuation of authoritarian
regimes and lack of economic reforms. The
reinforcement of the repression has favoured the
expansion of terrorism across the area 40 . At the
same time, due to Afghanistan operations, the
USCENTCOM started to obtain the installation of
bases across the area: for instance, Khanabad in
Uzbekistan41 and Manas in Kyrguiztan.
5. CONCLUSION
For a Maritime Power as United States, the
main problem in Asia has been always power
projection and the advantage of land powers as
Russia and China. However, US Strategic Policy
has been solving this situation during last 10 years
throughout a policy of penetrating in the Middle
Strip from Eastern Europe and the Balkans to
Caucasus and Central Asia republics. The
mechanisms and tools used for this policy have
covered a wide range of capacities or different
kind of powers (hard and soft power) as political,
economical and military: the 1991 Gulf War,
NATO Enlargement and other programs as
Partnership of Peace, settlement of Bosnia and
Kosovo crisis, reaffirmation of US-Turkey
alliance, progressive penetration of US and
Western oil companies in Caucasus and Central
Asia, the Global War on Terror and, for the time
being, the military campaigns in Afghanistan and
Iraq. This, along the US techno-military
superiority, has almost totally solved the problem
of power projection established by Mahan.
39
40
41
The US Role in Central Asia. B. Lynn Pascoe. Deputy
Assistant Secretary for European and Eurasian Affairs.
Testimony before the Senate Foreign Relations
Committee, Subcommittee on Central Asia and the South
Caucasus. June 27, 2002.
Jones Luong, P., Weinthal, E. “New Friends, New Fears in
Central Asia”. Foreign Affairs. Nº 2, March/April 2002.
US operated Secret Alliance with Uzbekistan. The
Washington Post. October 14, 2001.For example,
Uzbekistan received military aid: Uzbekistan National
News Agency. US present equipment worth $270.000 for
dealing with WMD to Uzbekistan. UzA. July 26, 2002;
The US Government Border Security Assistance Programs
in Uzbekistan. Office of Spokesman, Tashkent,
Uzbekistan. US Department of State. April 18, 2000. Intent
to Designate as Foreign Terrorist Organization The Islamic
Movement of Uzbekistan. Statement of Richard Boucher,
Spokesman, US Department of State. September 15, 2000.
1146
6. BIBLIOGRAPHY.
−
Andrist, Ralph. (ed) The Founding Fathers, George
Washington: A Biography in His Own Words. NY, 1972.
−
Blackwill, R. And Stümer, M. (ed). Allies Divided.
Transatlantic Policies for the Greater Middle East. CSIA.
The MIT Press. Mass. 1997. p. 1.
−
Brzezinski, Z. “El Gran Tablero Mundial”. Paidos,
Barcelona. 1998;
Goldgeier, J. Not Whether But When. The US Decision to
Enlarge NATO. Brookings Institution Press. Washington
D.C. 1999.
Garcia Cantalapiedra, David. “Peace through Primacy”:
la Administración Bush, la política exterior de EEUU y
las bases de una Primacía Imperial. UNISCI Papers nº
30. December 2003. Madrid.
----------------------------------. Una Estrategia de Primacía:
la Administración Bush, las relaciones transatlánticas y la
construcción de un Nuevo Orden Mundial 1989-1992.
UNISCI Papers nº 23-24. Madrid, 2002.
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
-----------------------------------. EEUU y la construcción de
un Nuevo Orden Mundial: la Administración Bush, las
relaciones transatlánticas y la seguridad europea 198992. Ph.D. Dissertation. Department of International
Studies. Faculty of Political Sciences. UCM. Madrid,
2001.
------------------------------------. The Relations between the
European Union and the United States. The
Implementation Problem of the New Transatlantic
Agenda’s First Objective of the Action Plan. Final Report.
June 1999. NATO Individual Fellowship 1997-99.
Gilbert, F. To the Farewell Address: Ideas of Early
American Foreign Policy. Princeton, 1961.
Jones Luong, P., Weinthal, E. “New Friends, New Fears
in Central Asia”. Foreign Affairs. Nº 2, March/April 2002.
Kagan, R. “Power and Weakness”. Policy Review, nº 113.
June-July 2002.
------------ and Kristol, W . Present Dangers: Crisis and
Opportunity in American Foreign and Defense Policy .
Encounter Books. San Francisco, 2000.
Kennedy, P. The Rise and Fall of British Naval Mastery.
MacMillan, London. 1983.
−
−
Klare, M. Resources War. Owl Books, 1999
Kristol, W. and Kagan, Robert. “Toward a Neo-Reaganite
Foreign Policy”. Foreign Affairs, July/August 1996.
−
Mackinder, H. Democratic Ideals and Reality. Constable.
London. 1919.
Mahan, A. The Problem of Asia. Sampson. London. 1900.
−
−
------------ The Interest of America in Sea-Power.
Sampson. London 1898.
−
Marquina, Antonio and Günther- Brauch, Hans (ed). The
Mediterranean Space and Its Borders. UNISCI/AFESPRESS. 2001.
Mearscheimer, John. The Tragedy of the Great Powers
Politics. Norton. London. 2001.
Owen, John. "How Liberalism Produces Democratic
Peace". International Security., vol. 19, nº 2. Fall 1994.
Posen, Barrry “Command of the Commons”.
International Security, vol. 28, nº 1. 2003.
−
−
−
−
Priego, Alberto. “El GUUAM: iniciativa regional
norteamericana en Asia Central”. UNISCI Discussion
Paper nº 3. October 2003.
−
-------------------. La Asociación para la Paz. Creación,
evolución y perspectivas de futuro. DEA Thesis.
Departamento de Estudios Internacionales. Facultad de
Ciencias Políticas de la UCM. Madrid. June 2002.
−
------------------. La Guerra en Chechenia. UNISCI Paper
nº 20. December 2000. Madrid.
−
Sprout, H. and Sprout M. The rise of American Naval
Power, 1776-1918. Princeton, NJ. 1939.
Azerbaijan, Armenia, and Uzbekistan. Bureau of
European and Eurasian Affairs. US Department of State.
June 6, 2002.
−
The US Role in Central Asia. B. Lynn Pascoe. Deputy
Assistant Secretary for European and Eurasian Affairs.
Testimony before the Senate Foreign Relations
Committee, Subcommittee on Central Asia and the
South Caucasus. June 27, 2002.
−
The US Government Border Security Assistance
Programs in Uzbekistan. Office of Spokesman,
Tashkent, Uzbekistan. US Department of State. April 18,
2000.
DOCUMENTS
−
Policy Planning Staff. PPS paper. "Basis Issues raised by
Draft NSC". Reappraisal of US Objectives and Strategy
for National Security. ND, FRUS 1952-54, nº2.
−
President Ronald Reagan. National Security Strategy of
the United States 1988. The White House, Washington
D.C. 1988.
−
NEWS AND MAGAZINES
−
US operated Secret Alliance with Uzbekistan. The
Washington Post. October 14, 2001
President George Bush. National Security Strategy of
the United States August 1991.
−
President Clinton's State of Nation Message. New York
Times. January 26, 1994. p. A17.
−
President William Clinton. National Security Strategy of
Engagement and Enlargement. The White House, July
1994. GPO, Washington D.C. 1994
−
Uzbekistan National News Agency. US present
equipment worth $270.000 for dealing with WMD to
Uzbekistan. UzA. July 26, 2002.
−
President William Clinton. National Security of
Engagement and Enlargement, February 1996.
−
President William Clinton. National Security for a New
Century. 1998.
−
President George Bush. Public Papers. Remarks at the
Aspen Institute Symposium in Aspen Colorado. August
2, 1990. p. 1190-1194; Toward a New World Order.
Address by President Bush before a Joint Session of the
Congress. September 11, 1990. US Department of State
Current policy nº 1298
−
National Security Advisor Anthony Lake. From
Containment to Enlargement. US Department of State,
vol.4, nº 39. September 27, 1993.
−
"Rebuilding America's Defenses: Strategy, Forces and
Resources For a New Century," September 2000. A
Report of the Project for the New American Century;
Project for the New American Century. Statement of
Principles. June 3, 1997.
−
President Bush. Remarks at 2002 Graduation Exercise of
the United States Academy. West Point, New York. June
1, 2002. Office of the Press Secretary. The White House.
Washington D.C.
−
Secretary of Defense Donald Rumsfeld. Guidance and
Terms of Reference for the 2001 Quadrennial Defense
Review. June 22, 2001.
−
US Congress. Caspian Region Energy Development
Report. US Department of State. House International
Relations Committee. April 15, 1997.
−
Deputy Secretary of State Strobe Talbott. “A Farewell to
Flashman: American Policy in the Caucasus and Central
Asia”. Address at the John Hopkins School of Advanced
International Studies. Washington D.C. July 21, 1997.
−
WEU Colloquy. Remarks of Admiral T. Joseph Lopez.
AFSOUTH Commander. Madrid, May 6, 1998.
−
US Government Assistance to and Cooperative
Activities with the New Independent States of the
Former Soviet Union. FY 1999 Annual Report. Office of
the Coordinator of US Assistance to the NIS. January
2000;
−
Fiscal Year 2002. US Assistance to Turkmenistan,
Tajikistan, Kyrgyz Republic, Kazakhstan, Georgia,
1147
RUSYA’NIN ĐSLAM POLĐTĐKASININ KAFKASYA VE
ORTA ASYA’YA MUHTEMEL ETKĐLERĐ
Yard. Doç.Dr. Đbrahim MARAŞ
Ankara Üniversitesi
Đlahiyat Fakültesi
Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü
Ankara / TÜRKĐYE
ABSTRACT
Russian Federation is a region where the Hanafite-Maturidite understanding was dominant and mostly an urban life ruled and
the phenomenon that tolerated different mentalities and lived in peace with the non-Islamic traditions prevailed. In this paper, a
flexible structure that adapted in a success way to the changing ethno-cultural milieu in a region where throughout history made a
balace between a rational religious understanding and the mystic mentality are pointed. As such, this paper also touched upon the
relationship of this situation with “the Traditional Islam” which is recently popular in Russia.
Rusya’daki Müslümanların tarihine bakıldığında apaçık görülen en önemli hususlardan birisi
Rus idaresinin Müslümanlara yönelik politikalarındaki tutarsızlık ve belirsizliktir. Bu problem
halen aşılamamış olmakla birlikte, Rusya’nın
Đslam Konferansı Teşkilatı’na gözlemci olarak
dahil olma isteği ve bunun kabulüyle ortaya çıkan
yeni durum ileride bu konuda olumlu gelişmeler
olabileceği yönünde bazı işaretler vermektedir.
Đslâm dini, bugünkü Rusya’nın idaresinde olan
Müslüman bölgelere, miladi 7. asırdan itibaren
girmeye başlamış ve oldukça etkin bir konuma
sahip olmuştur. Bu konum, sadece bölge halkının
ve devletlerinin bugünü ve geleceği açısından
değil, aynı zamanda bir Đslâm ülkesi olarak kabul
edeceğimiz bölgenin en etkin gücü Rusya Federasyonu’nun bugünü ve geleceği için de önemlidir.
Çünkü Rusya Federasyonu, asırlardır kendi bünyesinde yüksek oranda Müslüman nüfus barındırmaktadır. Bu Müslüman nüfus günümüzde Rusya
Federasyonu’nun her tarafında yaşamaktadır. Ancak, yoğun olarak Volga(Đdil) Ural bölgesinde
(Tataristan, Başkurdistan ve çevre vilayetlerde) ve
Kafkasya’da yaşamaktadır. Bunun yanında Rusya’nın başkenti Moskova’da ve eski başkenti St.
Petersburg’da da azımsanmayacak derecede Müslüman nüfus yaşamaktadır.
Günümüzde Kafkasya’da yaşayan Müslüman
toplulukları iki ana gurup halinde değerlendirmek
mümkündür. Bunların birincisi, Türk asıllı topluluklardır: Azerbaycan Türkleri, Nogaylar, Kumuklar, Karaçaylar, Balkarlar, Ahıska Türkleri, Stavropol Türkmenleri (Stavropol’ün doğu ve kuzeydoğu kesiminde) ve Tatarlar (özellikle Dağıstan,
Stavropol ve Rostov’da). Đkincisi ise, Avar,
Dargin, Lezgin, Lak, Tabasaran, Rutul, Agul,
Çeçen, Đnguş, Çerkez, Adıge, Acar vs. gibi Kafkas
halklarıdır.
1148
Kafkasya’daki Müslümanlar kend

Untitled - Qafqaz University

Transcription

Similar documents

Visits Alberta - Azerbaijan Star

KKTC Devleti Fonksiyonel Kurumsal Gozden Gecirme

PDF - Qafqaz University

Mədəniyyət 2015 - Baku 2015 European Games

AZERBAIJAN NGO ALLIANCE FOR

Elm və sənət adamları Səndik Paşa Pirsultanlı haqqında [Mətn]

Fikrət Sadıq Halbuki

“ADA” Universitetinde Azerbaycan-Vyetnam Dostluq Forumu keçirilib

книгу - Kitabxana.Net

Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları