Nieuwsbrief Gezondheidstechniek

Transcription

Nieuwsbrief Gezondheidstechniek
Uitgave:
TU-Delft • Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen • sectie Gezondheidstechniek
Redactie:
Mieke Hubert • Jasper Verberk • Luuk Rietveld
Contact:
Postbus 5048 • 2600 GA Delft • +31152783347 • m.a.j.hubert@tudelft.nl
Internet:
www.drinkwater.tudelft.nl
Nummer:
11e jaargang nummer 1 • januari 2010
Redactie
Fieieieiieieieuwboemraketakketakketakkeboem boem-
sectie Gezondheidstechniek uitgegroeid is tot een solide
boem.
team, waar goed onderzoek en onderwijs wordt verzorgd
(de inhoud van de nieuwsbrief is hier het bewijs van) en
Mijn hond (een Jack Russel van het gevoelige en opge-
hiermee blijven we gewoon doorgaan.
wonden soort) sloeg aan en was urenlang niet meer te
houden. We hebben hem in de ‘bench’ moeten stoppen.
In deze nieuwsbrief vindt u natuurlijk een stuk over de
Voor de niet hondenbezitters… een bench is een kooi die
professorale veranderingen binnen de sectie. Niet alleen
bench wordt genoemd omdat dit wat minder agressief
Hans heeft aangekondigd weg te gaan, maar ook François
klinkt. Je wilt als hondenbezitter namelijk niet als een die-
Clemens houdt het voor gezien. Gelukkig wordt er wel
renbeul door het leven gaan, die te pas en te onpas zijn
voorzien in opvolging. Daarnaast is er een update van
hond kooit. De bench heeft, nadat we hem er in gestopt
nieuwe Innowatorprojecten waar de sectie bij betrokken
hadden, vervolgens nog urenlang (een stuk of drie) door
is, vijf in het totaal.
de gang gewandeld, ritmisch aangedreven door een tegen
de tralies opspringende hond. Uiteindelijk werd hij rustig
Veel belangrijker is echter dat twee prestigieuze NWO
en na een goede wandeling was hij weer de oude. U denkt
grants zijn verkregen. Ook stellen nieuwe onderzoekers en
natuurlijk, een traditioneel oudejaarstafereel. Dit zou inder-
stafleden zich aan u voor. Josanne Derks en Robin Harder
daad zomaar kunnen.
gaan afstuderen op drinkwater, respectievelijk riolering. Zij
hebben een samenvatting van hun werk gemaakt om u
In dit geval had het echter te maken met de mededeling van
te prikkelen op het afstudeercolloquium aanwezig te zijn.
Hans van Dijk dat hij per 1 september 2010 (en dat is het al
Ten slotte geven Stefan Geilvoet, Victor Yangali en Sabine
bijna) gaat stoppen als Hoogleraar Drinkwatervoorziening.
Latteman een uiteenzetting over hun onderzoek. Zij zullen
Hij gaat met pensioen! Deze mededeling sloeg in als een
de eerste zijn die in 2010 hun proefschriften zullen verde-
bom: ongeloof, verbijstering, verdriet, angst, paniek, en
digen. Er zullen er nog vele volgen dit jaar. Houdt daarom
dan uiteindelijk, berusting en begrip. Veel reacties uit de
de komende nieuwsbrieven goed in de gaten.
watersector: wat gaat hij doen, heeft hij het niet naar zijn
zin, speelt er wat anders? Laten we het positief uitleggen.
Veel leesplezier en fijne dag tijdens de 62ste Vakantiecursus
Het betekent dat men inziet dat (mede) door Hans de
Drinkwater en Afvalwater, de redactie
Nieuwsbrief ontvangen?
Wilt u onze nieuwsbrief voortaan ook ontvangen? Stuur dan even een e-mail naar het secretariaat van de
Sectie Gezondheidstechniek: m.a.j.hubert@tudelft.nl
1
Nieuwsbrief Gezondheidstechniek januari 2010
Agenda
Datum Drinkwater colloquia
Data:
Tijd:
vrijdag 22 januari (zaal 2.62) 26 febru
Aankondigingen Promotie :
Stefan Geilvoet
ari, 26 maart, 23 april, 28 mei, 25 juni
Titel:
The Delft filtration characterisation
15.00 - 17.00 uur
method, assessing MBR activated
sludge
Lokatie: Faculteit Citg, zie www.drinkwater.
tudelft.nl: Info: s.li@tudelft.nl
Datum: 12 februari 2010
Tijd:
Afstudeercolloquium Drinkwater
12.00 uur
Lokatie: Aula, TU Delft, Mekelweg 5
Josanne Derks
Titel:
Performance comparison of LP vs.
Victor Yangali
MP mercury vapour lamps
Titel:
Datum: 29 januari 2010
Tijd:
16.00 uur
Rejection of Emerging Organic
ContaminantsbyNanofiltrationand
Reverse Osmosis Membranes
Lokatie: Zaal E, Faculteit CiTG, Stevinweg 1
Borrel:
Tijd:
17.00 uur in PSOR
12.00 uur
Afstudeercolloquium Riolering
Robin Harder
Sabine Latteman
Titel:
Titel:
Data Validation in Environmental
Development of an environmental
Sensor Networks
impact assessment and decision sup-
Datum: maandag 15 februari 2010
port system for seawater desalination
Tijd:
plants
16.00 uur
Lokatie: Zaal E, Faculteit CiTG, Stevinweg 1
Borrel:
Tijd:
17.00 uur in PSOR
10.00 uur
Hoogleraren komen, hoogleraren gaan
2
Enkele maanden geleden meldde ik al dat de brui-
prof. dr. ir. Luuk Rietveld voor de leerstoel Innovaties
sende activiteit van de watersector zich tegenwoor-
en Integratie in de Watercyclus (een kortere naam
dig ook weerspiegelt in het bestand aan Delftse
zou wel welkom zijn…). Elders in deze Nieuwsbrief
hoogleraren. Ik kon toen de nieuwe leerstoelen “
stellen zij zich aan U voor, hoewel U hen natuurlijk
Innovaties en Integratie in de Watercyclus” , “ Water
allang kent. We verwachten grote impulsen van de
en Gezondheid” en “ Industriewater” aankondigen.
nieuwe professoren voor het Delftse onderwijs en
Inmiddels hebben we 2 nieuwe professoren in
onderzoek op het gebied van de gezondheidstech-
ons midden verwelkomd, namelijk prof. dr. Gertjan
niek (of moeten we onze naam ook al veranderen in
Medema voor de leerstoel Water en Gezondheid en
Urban Water Cycle?..)
Kandidaten voor de nieuwe leerstoel Industriewater
vendi zal “afmaken”. En ook verder zult U mij nog wel
worden momenteel geworven, onder meer via adver-
tegenkomen bij leuke dingen als de Waterleidingloop
tenties in de vak- en wetenschappelijke bladen.
en de Vakantiecursus… Inmiddels is ook voor mijn
Mocht U dus nog ambities hebben of mensen kennen
opvolger als voltijdhoogleraar Drinkwatervoorziening
die een versterking voor dit vakgebied zouden kun-
een profielschets gemaakt, de advertentie zal bin-
nen zijn, laat het mij svp. dan weten. De tekst van de
nenkort verschijnen in de vak- en wetenschappelijke
advertentie staat elders in deze Nieuwsbrief.
bladen, dus mocht U zich in staat achten om deze
Hercules-taak op U te nemen, neem dan contact op
Geheel in overeenstemming met de titel van dit
met prof. Huub Savenije, voorzitter van de Profiel en
stukje, moeten we ook wel eens afscheid nemen van
Benoemings Advies Commissie…
onze professoren. Zo kondigde ik de vorige keer het
afscheid van Francois Clemens aan als hoogleraar
Hans van Dijk
Riolering. Inmiddels heeft een werkgroep onder
leiding van drs. Hugo Gastkemper van Rioned zich
gebogen over de wensen en de (financiële) moge-
Persbericht
lijkheden voor het profiel van zijn opvolger, inclusief
de daarbij behorende staf en promovendi. Dit heeft
Luuk Rietveld is door het College van Bestuur van
geleid tot een profielschets voor de nieuwe deeltijd
de TU Delft benoemd tot hoogleraar Integratie en
(0,5 fte) hoogleraar, waarvoor binnenkort de werving
Innovatie in de Urbane Watercyclus aan de Faculteit
zal starten. Ook hiervoor geldt dat we zeer geïnte-
Civiele Techniek en Geowetenschappen. Hij zal met
resseerd zijn in Uw tips en mening over geschikte
ingang van 1 januari 2010 zijn kennis, kunde en
kandidaten.
inzichten op het gebied van de Urbane Watercyclus
delen met studenten en promovendi aan de TU
Tenslotte zullen diversen van U via de tam-tam of
Delft.
via onze website www.drinkwater.tudelft.nl gehoord
hebben van mijn eigen plannen om mijn functie als
Luuk Rietveld (1961) is sinds 1991 wetenschappelijk
voltijdhoogleraar Drinkwatervoorziening en hoofd
medewerker aan de TU Delft. Hij studeerde in 1987
van de sectie Gezondheidstechniek en de afdeling
af aan dezelfde universiteit met als specialisatie
Watermanagement per 1 september 2010 neer te
Hydrologie en Drinkwatervoorziening. Vervolgens
leggen. Zoals ik al eerder verwoord heb, is dit niet
werkte hij op de Eduardo Mondlane Universiteit in
omdat het werk als hoogleraar aan de TUD niet leuk
Mozambique, waar hij de taak had om het onderzoek
zou zijn; integendeel, ik heb dit 20 jaar met veel
en onderwijs voor drinkwatervoorziening, afvalwater-
plezier gedaan en enorm genoten van de interac-
verwerking en riolering op te zetten. Ten slotte heeft
tie met mijn studenten en promovendi. Er is echter
hij zich als wetenschapper aan de TU Delft verder
nog meer in het leven en Atty en ik willen dat de
gespecialiseerd in de drinkwaterzuivering, waarop hij
komende jaren graag samen ontdekken (zonder in
ook promoveerde. Hij deed daarbij veel onderzoek
de file te staan tussen Leusden en Delft…). Het is
met Waternet, het watercyclusbedrijf voor Amsterdam
overigens nog te vroeg om al te gaan terugblikken
en omgeving, waar hij tevens werkzaam was als
en een traantje te plengen bij het afscheid aangezien
part-time adviseur voor de afdeling Onderzoek en
ik nog geruime tijd een aantal studenten en promo-
Advies
3
De aanstelling van de hoogleraar aan de Technische
De Urbane Watercyclus bestaat uit de deelgebie-
Universiteit Delft zal bijdragen aan het opzetten
den drinkwatervoorziening, afvalwatertransport en
van onderwijs en het ontwikkelen van fundamen-
-verwerking, regenwateropvang en het beheer van
teel en toegepast, integraal onderzoek om de
oppervlaktewater en grondwater in de stad. Op het
genoemde problemen efficiënt het hoofd te bieden.
moment zijn deze vakgebieden nog gescheiden. Het
Aandachtsgebieden hierbij zijn onder andere het
wordt echter algemeen aangenomen dat er in de
(decentraal) behandelen van afvalstromen, het her-
nabije toekomst veranderingen zullen optreden die
gebruiken van huishoudelijk afvalwater voor industri-
van invloed zijn op de urbane watercyclus. Door kli-
ele doeleinden, het gebruiken van brak grondwater
maatverandering, verhoogde verstedelijking en ver-
voor drink- en proceswater en het ontwikkelen van
grijzing zal het water in de stad steeds meer vervuild
nieuwe technologieën voor het ontwerpen en bestu-
wordt met o.a. zouten (verzilting) en medicijnresten
ren van de processen in de urbane watercyclus.
en zal de temperatuur van het water gaan stijgen.
Dit zal gevolgen hebben voor ons leefmilieu, maar
De leerstoel “Integratie en Innovatie in de Urbane
ook voor de kwaliteit van het drinkwater. Daarnaast
Watercyclus” aan de TU Delft is in het leven geroepen
zal gezocht moeten worden naar mogelijkheden om
door Waternet, het eerste en enige watercyclusbedrijf
energie te besparen en, waar mogelijk, energie te
van Nederland.
genereren uit verschillende waterstromen om het
Waternet heeft de ambitie om innovatie in de water-
dreigend tekort aan fossiele brandstoffen het hoofd
cyclus vorm te geven. Waternet en de Technische
te bieden.
Universiteit Delft hebben daarom in 2008 een meerjarige samenwerkingsovereenkomst gesloten.
Verslagen
The Delft Filtration Characterisation
method, assessing membrane bioreactor
activatedsludgefilterability
and of course also your yearly contribution to my
Stefan Geilvoet
are easy to point out: the conferences. And to be a
summer holidays via the tourtoto! ;-)
The personal highlights during my time as a PhD
bit more specific, the locations of the conferences. I
After a period of more than 12 years my days at
was lucky enough to visit (and spend time at) places
Delft University/the Faculty of Civil Engineering are
that I probably would not have visited soon otherwise.
ending. Looking back I have to say it was an exciting
Travelling in Korea was a great experience. And so
and unforgettable period, although I do have to admit
was being back again in Australia a few years after I
that especially counts for the first 7 years. Thereby
had been there for my internship. The cherry on the
I am of course not saying that I didn’t enjoy being a
pie was my last conference in Hawaii. I could easily
PhD researcher at the Sanitary Engineering section.
fill my space in this newspaper with my travel stories,
Doing scientific research has been great and I have
but I guess that is not the purpose so I will focus on
enjoyed working and having fun with the colleagues
my PhD research now.
at our section. I will miss you all, the coffee breaks
4
In the past few years I have investigated the filterabi-
ces in the activated sludge properties. The DFCm
lity of activated sludge in membrane bioreactor (MBR)
has proven to be a useful tool to point out the role of
plants. This has resulted in the thesis with the title:
the activated sludge properties in the filtration pro-
The Delft Filtration Characterisation method, asses-
cess at two full-scale MBR plants in the Netherlands.
sing membrane bioreactor activated sludge filtera-
Good filterability can be considered the starting point
bility. I will defend my research on Friday February
for a well functioning filtration process. In addition
12 2010 in the aula of Delft University, starting at
empirical data strongly indicate that the short term
12:00h.
filterability as measured with the DFCm provides an
indication about the long term fouling rate. Particle
In the MBR process a membrane filtration step is
counting experiments indicate that the filterability
used to separate the activated sludge from the efflu-
of activated sludge is closely related to the volume
ent. This offers several advantages compared to
of colloidal particles (0,01-1,0 μm) in the activated
the conventional sedimentation process (superior
sludge free water. The Soluble Microbial Products,
effluent quality, reduced installation footprint). The
widely considered to be major foulants, show a much
MBR process is however more expensive due to
weaker relation with the filterability. This can be
higher operational costs associated to the problem
explained by the fact that the colorimetric methods
of fouling. Fouling in MBR systems is an extensively
used to measure the SMP concentration does not
investigated problem, but many questions about this
distinct between colloidal (fouling) and soluble (non-
phenomenon are not answered yet. Besides the com-
fouling) SMP. Filterability is closely related to the
plexity of the process fundamentals this can also be
mechanisms of flocculation and deflocculation. In
attributed to the multitude of factors involved in the
order to improve the MBR filtration process stable
MBR fouling process. In addition to this the total fou-
and aerated circumstances are required before the
ling process is composed of different components,
activated sludge reaches the membrane area.
each with a specific rate and tenacity (i.e. accompanying cleaning method). This indicates that the
I‘d be happy to tell you more about my research at
influence of an activated sludge characteristic on the
my defence. Of course you are kindly invited.
fouling process can only be considered in relation to
S.P.Geilvoet@tudelft.nl
the accompanying membrane characteristics/operation and time scale. The fact that both in practice and
in scientific research a wide research of MBR plants,
operation protocols and activated sludge liquors are
used explains the divergent and sometimes even
contradictory explanations on fouling in literature.
Rejection of Emerging Organic
Contaminants by Nanofiltration and
Reverse Osmosis Membranes: Effects of
Fouling, Modelling and Water Reuse
Victor Yangali
With the Delft Filtration Characterisation method
(DFCm) an activated sludge sample collected from
The removal of emerging organic contaminants
any MBR plant can be filtrated under identical ope-
(1,4-dioxane, estrone, atrazine, bisphenol A, 17β-
rational and membrane circumstances. In this way
estradiol, 17α-ethynilestradiol, ibuprofen, sulfa-
differences in the short term fouling rate as measured
methoxazole, naproxen, fenoprofen, ketoprofen,
with the DFCm can be attributed directly to differen-
phenazone, carbamazepine, caffeine, acetaminop5
hen, metronidazole and phenacetine) from synthetic
mechanism of rejection for ionic compounds. On the
water solutions and surface water was investigated in
other hand, for hydrophilic neutral and hydrophobic
filtration experiments using NF membranes. Two aro-
neutral compounds, the rejections were mainly rela-
matic polyamide nanofiltration (NF-90 and NF-200)
ted to variables of size in the order of length > equi-
membranes were utilized in laboratory-scale expe-
valent width > molecular weight. Hydrophilic neutral
riments. Additionally, other NF membranes and RO
compounds were less rejected by an NF membrane
membranes were also studied, taking into account
when their size (length or equivalent width) is less
data (of removal of micropollutants) generated during
than or close to the pore size of the membrane (<
research conducted in other laboratory, pilot- and
1nm). By contrast, hydrophobic neutral compounds
full-scale installations.
are influenced by log Kow (hydrophobicity) contributing to partitioning when the pore size of the
NF experiments considered the fouling effects of
membrane is close to the size of the compound.
natural organic matter (NOM) and surrogate foulants
Partitioning of a hydrophobic neutral compound (log
(dextran, sodium alginate). At a fouling degree equal
Kow > 3) will occur after adsorption of the solute into/
to or less than 22% flux decline, mixed rejection
onto the membrane until saturation.
results, either increased or decreased (±9%), were
observed for neutral compounds by membranes fou-
A quantitative structure-activity relationship (QSAR)
led with sodium alginate, dextran and NOM. However,
model for predicting the rejection of pharmaceuticals,
NOM fouling up to 50% flux decline increased rejec-
endocrine disrupters, pesticides and other organic
tion up to 14%, except for some compounds (caffeine,
compounds by NF membranes was developed.
phenacetine). Ionic compounds showed increased
Principal component analysis, partial least-square
rejection by membranes with 50% flux decline after
regression and multiple linear regressions were
NOM fouling (2–6%). Direct filtration of feed water
used to find a general QSAR prediction model that
with NOM (after 35% flux decline) showed consi-
combines interactions between membrane charac-
stent increased rejection for all compounds (6–46%).
teristics and compound properties. Subsequently,
Nonetheless, considering the particular use of one
the development of an extended model applicable to
type of feed surface water, generalizing that other
NF and RO was realized. Prediction of the rejection
types of feed water containing different compositions
of neutral organic compounds by polyamide NF and
of NOM will show similar results must be a cautious
RO membranes was evaluated using artificial neu-
consideration.
ral network (ANN) models. The ANN models were
developed based on QSAR equations.
Physicochemical properties of organic compounds
6
were used to compare similar or different removals
Finally, the results obtained in this study and other
achieved by clean and fouled membranes. High
existing information were used to demonstrate that
rejections (90–99%) were observed for ionic com-
NF is an effective barrier against pharmaceuticals
pounds compared to neutral compounds (hydrophilic
and endocrine disrupters. It raises the question of
and hydrophobic, 20–99%). It was demonstrated that
why RO is used in existing water reuse facilities
electrostatic repulsion between the negative charge
when NF may be a more cost-effective and efficient
of the ionic species of the solutes and the negative
technology able to tackle the problem of emerging
charge of the membrane surface was the main
organic contaminants. Sufficient support information
Development of an environmental impact
assesment and decision support system
for seawater desalination plants.
Sabine Lattemann
The seawater desalination industry is experiencing a
tremendous growth. While thermal distillation plants
predominate in the Middle East, seawater reverse
Routes and cycle of emerging organic contaminants in
the water cycle
osmosis (SWRO) is the preferred process in most
other countries. The development potential for SWRO
seems boundless in the face of an ongoing urbanization and industrialization of many coastal areas.
However, as the need for desalination accelerates
in many parts of the world, concerns are raised over
the various adverse impacts of desalination plants on
the environment. A key concern that is specific to all
Geometrical size descriptors of a compound
desalination plants is the disposal of the concentrate,
which may contain chemical residuals from opera-
and, more importantly, experimental and current
tion and maintenance and which may be harmful to
practice results provide proof that NF should be con-
the flora and fauna in the discharge area. Other key
sidered instead of RO in future water reuse projects.
concerns, although not exclusive to desalination,
It was demonstrated that NF can comply with cur-
are the seawater intakes, which may cause impin-
rent regulations of water quality regarding pesticides
gement and entrainment of marine organisms, and
removal, and its compliance with future regulations
air pollutant and greenhouse gas emissions due to
for pharmaceuticals and endocrine disrupters may
energy use.
be realistic. Specifically, when there is a potential
presence of difficult to remove organic contaminants
The growing number of desalination plants worldwide
such as NDMA and 1,4-dioxane, implementation of
and their potential impacts on the environment emp-
additional processes in a wastewater treatment plant
hasize the need for more sustainable desalination
will help to remove these compounds and reduce
their presence during further water treatment with
intentions of indirect reuse. Biodegradation of NDMA
can be achieved through aquifer recharge and recovery, and other treatment techniques that are less
expensive than advanced oxidation processes can
help to remove 1,4-dioxane.
V.A.YangaliQuintanilla@tudelft.nl
7
during construction and operation is paramount to
verify the EIA results. An environmental monitoring
framework for desalination projects, including laboratory, modeling and field studies, has therefore also
been elaborated.
ii) BAT aims at the identification of state of the art
technologies which indicate the practical suitability for
preventing or reducing pollution and therefore miniprojects and ‘greener’ desalination technologies.
mizing impacts on the environment as a whole. The
This can be achieved through the conduct of metho-
concept of BAT has been applied to desalination pro-
dologically sound environmental impact assessment
jects, and as a result, subsurface (beachwell) intakes
(EIA) and monitoring studies at the project level, and
have been identified as the preferred option under
the implementation of standards for best available
various environmental and operational criteria.
techniques (BAT) at the technology level. To this
day, however, only a limited number of EIA studies
iii) Decision making in an EIA can be facilitated by
of desalination projects has become available, and
a formalized decision support tool, such as MCA,
the longest monitoring programs have gathered
which allows a comparison of alternatives under
2-3 years of cohesive data. BAT standards, which
various quantitative and qualitative criteria, as well
exist for similar industries like the power industry,
as different stakeholder perspectives. The usefulness
are so far absent. The objectives of this PhD study
of MCA as a decision support tool for EIAs of desali-
were therefore (i) to develop guidance on EIAs for
nation projects was explored in this thesis, and, as a
desalination projects, (ii) to develop strategies and
practical example, MCA was used to evaluate diffe-
identify measures for impact mitigation by applying
rent intake and pretreatment options for SWRO. The
the concept of BAT to desalination plants, and (iii) to
MCA consolidated the conclusion that a subsurface
develop and implement a decision support system
intake offers many operational and environmental
based on multi-criteria analysis (MCA) which can
benefits, which makes it the preferred intake and
facilitate decision making in various stages of the
pretreatment option for SWRO where feasible.
EIA process.
In conclusion, sustainable desalination is not a utopia
8
i) The main objectives of an EIA are to identify, eva-
but technically feasible. However, it requires a com-
luate and mitigate the potential impacts of a deve-
mitment to providing water at a price which does not
lopment project on the environment. A systematic ten
only include the usual construction and operating
step EIA process for desalination projects has been
costs, but also the costs that are necessary to reduce
proposed in this thesis, ranging from project scree-
the environmental footprint through environmental
ning to decision making, and about 150 environmen-
studies, best available technology, or compensation
tal concerns of desalination projects were identified
measures. The recent Australian SWRO projects
which may be relevant in the contexts of EIAs. As
set a good example for environmental protection
EIA studies make predictions about the expected
measures that will hopefully encourage others to
impacts before a project is implemented, monitoring
follow in their footsteps. The industry, regulators and
communities alike have to pave the way by making a
Even though the reduction in concentrations of model
commitment to greener and more sustainable desa-
compounds is the key performance indicator, the
lination projects.
degradation capacity should be judged in relation to
Sabine.Lattemann@uni-oldenburg.de
the energy consumption, the formation of undesirable
by and degradation products (increased toxicity for
instance) and the overall sensitivity towards seaso-
Performance comparison of LP vs. MP
mercury vapour lamps
Degradation of organic micropollutants by
advanced oxidation through UV/H2O2
Josanne Derks
nal fluctuations.
The performed experiments yield a large amount of
data which allows for a qualitative and quantitative
comparison of the performances. The outcomes of
this research should provide insight into the rele-
Advanced oxidation has been applied successfully
vant mechanisms behind AOP via UV/H2O2, in par-
for disinfection and degradation of organic micropol-
ticular the differences between the two lamp types.
lutants during drinking water production (e.g. water
Furthermore, Dunea can use the outcomes for the
company PWN). Mostly medium pressure mercury
design and implementation of full-scale AOP in her
vapour ultraviolet lamps are used that emit a broad
drinking water treatment scheme.
spectrum of light, coinciding with the absorbance
J.G.Derks@student.tudelft.nl
spectrum of many substances, which results in a high
photolytic capacity. Low pressure mercury vapour
length (254 nm). Consequently, the direct photolysis
Data Validation in Environmental Sensor
Networks
of target substances is less effective and the yield
Robin Harder
lamps emit ultraviolet light at just one single wave-
of hydroxyl radical is lower compared to MP lamps.
However, LP lamps have advantages over MP lamps
Data in the sense of factual information are an indis-
such as significantly lower energy consumption and
pensable basis for reasoning, discussion, calcula-
less by products (e.g. AOC, nitrite) are formed.
tion, or prediction. Data relevant to the field of water
management often come from specific measuring or
The degradation of organic micropollutants by advan-
monitoring campaigns and are usually obtained by
ced oxidation through UV/H2O2 is analyzed with a
using various kinds of sensors. In early measurement
pilot-scale experimental set-up, located at Dunea’s
and monitoring campaigns these sensors used to be
pre-treatment in Bergambacht. A reactor equipped
automatic data loggers that collected measurements
with MP lamps and a reactor equipped with LP lams
in-situ and required batch-wise manual data collec-
are used in parallel configuration. Both receive a feed
tion on site, but sensors eventually became capable
flow consisting of pre-treated Meuse water, spiked
of automatically transmitting data to a repository.
with model compounds.
Over the past years, a further evolution took place:
In order to gain insight into the influence of seasonal
sensors developed from passive loggers towards
variations, the experiments are performed weekly,
intelligent agents forming part of intelligent sensor
over a longer period of time, using water directly
networks being referred to as wireless sensor net-
abstracted from the pre-treatment.
works or environmental sensor networks. Along with
9
the deployment of environmental sensor networks a
shift took place from few pointwise measurements
with expensive sensors towards numerous measurements using inexpensive bulk sensors yielding
distributions of values. Naturally, the amount of data
collected from such sensor networks is much larger
in volume and coverage than with data obtained from
conventional measuring campaigns. Manual data
validation is no longer practicable.
Yet, the quality of the data must be ensured. Several
automatic data validation algorithms have been pro-
Voor de productie van drinkwater in de omgeving
posed in the literature, which in general are restricted
van Bergen, zuidwest gelegen in Noorwegen, wordt
to small networks with static network topology. The
voornamelijk water uit meren gebruikt. Dit water is
aim of this thesis is to explore possibilities for auto-
van goede kwaliteit, het heeft alleen nagenoeg geen
matic data validation in large sensor networks with
alkaliteit (m-getal < 0.015 meq/l) en hardheid (Ca
variable network topology, that is, networks where
< 0.04 mmol/l) en redelijk veel organisch materiaal
sensors can frequently fail, be removed from or
(kleur > 20 Pt). Ik vroeg hem of ze geen grondwater
added to the network. In essence, it is attempted to
hebben in Bergen, maar hij dacht van niet vanwege
propose and test an automatic data validation method
de rotsen. Toen ik hoorde dat ze een lekverlies van
that accounts for redundant information in correlated
30 % hebben stelde ik voor om toch maar wat grond-
data streams whilst being robust to frequent changes
waterputten te slaan.
in network topology.
De typische zuivering van het oppervlakte water
R.C.Harder@student.tudelft.nl
bestaat uit coagulatie met ijzer of aluminium, daarna
een meerlaags filtratie en vóór het water de berg in
gaat naar de rein waterkelders wordt het nog gedes-
Hans en Grietje in Noorwegen
infecteerd met UV of chloor.
Jink Gude
Het opharden van het water doen ze op twee manieren, of ze voegen een slurry met 80% CaCO3 toe of
Ik ben sinds kort bij Vitens aan het afstuderen op
het conditioneren van agressief water met microkristallijn CaCO3 . Dit idee komt van prof. Odegard
uit Noorwegen. Het was voor mij natuurlijk absoluut
noodzakelijk om naar Noorwegen te reizen om met
eigen ogen te zien hoe de Noren deze slurry van
kleine deeltjes aan het water toevoegen en de mensen van het waterleiding bedrijf de kleren van het
lijf te vragen. Een goed gemutste Noor kwam mij
ophalen bij het hotel om naar de eerste productie
locatie te gaan.
10
ze harden het water op met marmerfiltratie.
De slurry wordt met een slangenpomp in de hoofdstroom gebracht waar een groot deel oplost, het overige deel wordt in de ijzervlokken gevangen en lost
verder op in het filter. Bij het opharden met filtratie
zit het marmer samen met zand en antraciet in een
filterbak. Dit filter bestaat van boven naar beneden
uit antraciet (0.6 m), zand (0.4), en marmer (2 m).
Beide processen conditioneren het water voldoende
om aan de Noorse richtlijnen te voldoen.
Er is per student echt wel een relatie tussen hits in
Het is indrukwekkend om te zien dat sommige zui-
Blackboard en het tentamenresultaat
veringen volledig in een berg zijn gebouwd, verder
Tentamenresultaat
waren de zuiveringen netjes en schoon maar het
Het tentamen werd door 415 studenten gemaakt.
indrukwekkendste van mijn trip naar Bergen moet
We hebben de gegevens per student bekeken om
waarschijnlijk het koekjesdorp zijn. Ik wist niet dat
te zien of er een mooie relatie bestaat tussen de
de Noren van koekjes zulke mooie huisjes konden
activiteiten in Blackboard en Collegerama en het
maken er reden zelfs verschillende treinen. Hans
behaalde tentamencijfer.
en Grietje zouden hier zeker hun boekje te buiten
Als dit een mooi significant verband zou geven, dan
zijn gegaan.
zouden we in de toekomst wel heel snel klaar kun-
Nu alleen nog even een proefje doen bij PS
nen zijn met het nakijken van de tentamens. Hiervoor
Driebergen om te kijken of de slurry in Nederland
bleek die relatie jammer genoeg niet voldoende
ook goed werkt…
duidelijk.
j.c.j.gude@student.tudelft.nl
Help! Morgen tentamen
Peter de Moel
Het BSc vak Watermanagement (CT2011) had dit
jaar 554 aanmeldingen in Blackboard.
Er hadden zich 529 studenten aangemeld voor het
tentamen op vrijdag 6 november 2009 van 14:00 tot
Hits in Blackboard (m6= maandag week6) met 3 normale
17:00 uur. Dit moment was ook goed te zien in het
collegeweken, gevolgd door 2 collegevrije weken (alleen
gebruik van Blackboard.
tentamens)
Op zondag en maandag voor het tentamen hadden
Groepen
we 300-400 hits in Blackboard, maar dat aantal begon
Op basis van de tentamenresultaten hebben we de
gestaag toe te nemen tot 4.600 hits op donderdag.
studenten in 4 groepen kunnen indelen, te weten:
Ook op de tentamendag hadden we nog 2.400 hits.
afhakers, realisten, gokkers en werkers.
Het tentamen was tenslotte pas ’s middags.
11
Type
Cijfer
Aantal
Afhakers
In Blackboard ingeschreven, maar niet voor het tentamen
-
25
Realisten
Aangemeld voor tentamen, maar niet deelgenomen
0
114
Gokkers
Deelgenomen aan tentamen, zonder of weinig inspanning
2-5
183
Werkers
Deelgenomen aan tentamen, met inspanning
6-9
232
De meeste waardering hebben we uiteraard voor de
Misschien moeten we maar instellen dat een stu-
grote groep werkers, waaronder een groep van heel
dent zich maximaal 3 keer voor een tentamen mag
harde wrekers.
inschrijven, of zijn collegegeld per tentamen moet
Ook voor de realisten kunnen we wel waardering
gaan betalen. Dat bespaart niet alleen die 114 lege
op brengen. Deze studenten hebben ook de laatste
plekken in de tentamenzalen, maar dat verlicht vooral
week nog veelvuldig in Blackboard gekeken, maar
de inspanning van de docent die dan veel minder
besloten toch maar niet naar het tentamen te gaan.
tentamens moet nakijken van kansloze gokkers.
De grote groep gokkers bezorgt ons vooral over-
P.J.deMoel@tudelft.nl
last.
12
2010 – Het jaar van de waarheid
Een avontuur en de reality check
Het begon als een stage. In 2007 mocht ik stage
Eind 2008 kwam de vraag uit de Filippijnen of ik
lopen bij een lokale ontwikkelingshulporganisatie
terug wilde komen om te helpen bij de implemen-
op de Filippijnen. Van een dorp van 3000 mensen
tatie. Na wat wikken en wegen hebben mijn vrouw
had 70% van de bevolking overdag geen water.
Gretha en ik de knoop doorgehakt en ja gezegd.
Samen met het lokale team onderzochten we de
Februari 2010 stappen we op het vliegtuit.
drinkwaterproblematiek en maakten een plan,
De techniek is praktisch nooit het probleem. De
inclusief kostenraming, voor een betrouwbaar
sociale implementatie is de crux. Mensen met veel
drinkwatersysteem.
ervaring hebben mij de ‘participatory approach’
Thuis gekomen liet het project me niet los. Begin
gedoceerd. Een aanpak waarbij je ruim de tijd
2008 heb ik samen met twee vrienden stichting
neemt om de mensen zelf de problemen, oplos-
Water voor Filippijnen opgericht. In december
singen en ideeën van ‘hoe gaan we het doen?’
2008 hebben we onder promovendi op de TU
laat inventariseren. Hierbij is het zeer belangrijk
een ‘doneer-een-vakantiedag’ actie gedaan. Van
dat alle lagen in het dorp – arm, rijk, met en zonder
3 faculteiten konden promovendi 1 of 2 vakantie-
macht, mannen, vrouwen, jong, oud – hun bijdrage
dagen doneren. De waarde van deze dagen werd
leveren. Dat klinkt prachtig.
vervolgens gedoneerd aan het drinkwaterproject.
In theorie is alles mooi. Hoe zal de praktijk zijn?
Het resultaat: 175 dagen, met een waarde van
Ik ben zeer benieuwd hoe het me afgaat als verse
€25.147,-!
ingenieur mee te werken aan een drinkwatersy-
In de zomer van 2009 kregen we fantastisch bericht
steem voor 3000 mensen. 2010 is de reality check.
van het NCDO fond: de aanvraag, die we hadden
Ik weet dat ’t tegen gaat vallenen dat het moeilijk
ingediend, was goedgekeurd voor een bedrag van
zal zijn. En toch kan ik me er geen voorstelling van
€23.500,-! Samen met de opbrengst van een radio
maken. Het wordt een mooi avontuur. Bent u ook
actie bij EO Metterdaad betekende dit dat het totaal
nieuwsgierig hoe het zal lopen? Volg het ons op
bedrag van €55.000,- binnen was!
www.watervoorfilippijnen.nl.
Nieuwe medewerkers
Gert Jan Medema
Water Microbiology group were very stimulating and
Understanding how patho-
helped promote the Dutch approach internationally.
gens may pose a health risk
With the broadening of KWR’s scope to the water-
through water systems and
cycle, our research is looking into the health risk of
how we can prevent that.
other water systems (bathing water, water in the city
That is, in broad terms, the
etc.). October 1st, I was appointed to hold a part-time
mission of my research.
chair on Water & Health at Gezondheidstechniek in
That was the basis of my
Delft. This is a great opportunity for me to further
research at RIVM from
broaden my horizon and to work with (PhD) students
1988-1996. We studied the sources of pathogens in
and other academics to dive a little deeper into the
surface water and their transport and survival. We
processes behind pathogen transmission. And I
wanted to be able to express our research in terms
like the opportunity to transfer my “mission” to new
of health risk, so we conducted epidemiological stu-
generations of water engineers, so they will be able
dies to determine the health risk of bathing in fresh
to design safe new water systems. The first PhD
surface water and designed Quantitative Microbial
(Helena Sales Ortells) has already started to work
Risk Assessment for drinking water systems. I got my
on the health risk of new water concepts (WADI’s,
PhD on the research on Cryptosporidium and Giardia.
water-playgrounds, stormwater storage etc.) that are
In 1996, I moved to Kiwa, now KWR Watercycle
introduced in our cities.
Research Institute, where the focus was on the barri-
Is there more than the researcher? Yes, I am 47,
ers in the drinking water systems to prevent transmis-
happily married and we have 4 children (20, 18, 16
sion of pathogens. So design, operation and control
and 11) and it is a delight (mostly) to witness their
of safe water systems. We provided building blocks
development. I enjoy singing in two pop/rockbands.
for the water utilities to assess the safety of their drin-
Satisfaction!
king water supplies. The collaboration within the EU,
G.Medema@tudelft.nl
World Health Organisation and IWA/Health Related
Henri Spanjers
I’m an environmental engineer from Wageningen
My name is Henri Spanjers
University where I also did my PhD on activated
and since November 1st I’m
sludge respirometry. I’ve worked for almost 15 years
part-time (40%) associate
on instrumentation, control and modeling of activated
professor at CiTG-Sanitary
sludge process, and during this period I spent more
Engineering. I will be wor-
than two years at the University of Ottawa, Canada,
king in the group of prof.
and shorter periods at the University of Lund in
Jules van Lier on wastewa-
Sweden, and the European Joint Research Centre
ter treatment. For the other part I will continue to work
in Ispra, Italy. Ten years ago, after having taken a
with LeAF, a consulting firm in Wageningen speciali-
breath or two, I decided to go anaerobic and started
zed in anaerobic wastewater treatment processes.
to work with LeAF where I deal with many aspects
13
of anaerobic digestion, including treatment of solids,
ves more recognition and implementation, and has
sewage and industrial wastewater, mostly within the
great potential for further development and integra-
framework of consultancy and practical research
tion with other environmental technologies with the
projects. During this period I was also part-time pro-
objective to achieve truly sustainable water manage-
fessor of modeling and simulation of bio-systems in
ment. With my background in modeling, instrumen-
the department of Applied Mathematics, Biometrics
tation and process control I’m keen to apply these
and Process Control, Ghent University, Belgium.
methodologies to contribute to this goal.
I believe that anaerobic wastewater treatment deser-
H.L.F.M.Spanjers@tudelft.nl
Helena Sales Ortells
in Valencia. My MSc Thesis was about Indicators
My name is Helena, I’m
of nutrients degradation in baby-feeding milk. Last
25 years old, I come from
March, I came to The Netherlands to follow a 6
Valencia, Spain, and I’ll
months internship in TIFN (Top Institute Food and
be pleased to be your col-
Nutrition, Zeist). My work there consisted in doing a
league for the next four
study of the effect of the temperature on the water
years. I started my PhD in
sorption of starch films. It isn’t at all related with my
Microbiologic Risk Assessment of Urban Water in
current job, but I’m sure it gave me the chance of
November, in KWR watercycle research institute
finding a new position in The Netherlands.
(Nieuwegein) and I’ll be working 4 days per week
During my free time I like cooking, listening to music
there and one here in TU Delft.
and dancing (preferably in concerts), reading,
I studied three years of Medicine at the “Universitat
climbing, travelling… The time I’ve spent in The
de Valencia” and one at the “Universidade Nova de
Netherlands so far has been really pleasant and I’m
Lisboa” (Portugal). After that, I decided to change
sure it will continue like this.
a little bit my academic direction and specialize in
H.SalesOrtells@tudelft.nl
Food Science and Technology, degree that I coursed
Peter Lu
national ideas, warm coffee break … We can discuss
My name is Jie Lu, you
with everybody in the team, just like old friend, even
can call me Peter for short.
with professor. Yes, it is really free, really like a big
I come from China and
family. The only thing need I do is to spark my ideas
have been awarded dou-
and burn the prairie. I believe the next four year will
ble bachelor and master
be a prolific four year, an exciting four year, a golden
degree of Hohai University.
four year. I enjoy working here. If there is something
With Chinese government
about drinking water treatment to discuss with me,
financial support, I came to TU Delft to start my PhD
please send email to me without any hesitation.
student life in drinking water areas. There is a per-
Lujie.hhu@gmail.com
fect working condition of our research team, good
research topic, freedom research circumstance, inter14
Ryan Shang
From February 2009, I worked as an intern in PRAS
I am Ran SHANG from
(Philips Research Asia, Shanghai) for six months, and
Oriental China, and I also
put my efforts to several projects in Philips, including
have a western name,
the survey on drinking water quality in different cities
Ryan.
of China and the development of new water purifier
I achieved the Master’s
used for domestic drinking.
Degree at Tongji University,
I am currently performing the PhD research at Delft
Shanghai, in 2009. When
University of Technology, from October 2009. The
studying at Tongji University from September 2006,
topic is urban waste water reuse for the industry in
I spent one and a half years on the research of
Holland. As water is becoming a scarce resource
membrane fouling and on the laboratorial research
with the expansion of population and industry in the
of the Electro-HFMF (Hollow Fiber Microfiltration). I
urban area, water reuse and recycling have or will
developed an hollow fiber membrane module with
be practiced in many countries to reduce the overall
electrical field applied, which was effective to mini-
water demand. From both ecology and economic
mize the membrane fouling caused by the charged
points of view, the practice of water reuse is of great
organic matters in water.
importance. R.Shang@tudelft.nl
Xuedong Zhang
opportunity to pursue my PhD in Chair of Wastewater
Treatment of Section of Sanitary Engineering in TU
Hi there! My name is
Delft. Additionally, my research has been concerning
Xuedong Zhang. I did my
the emission minimalization of marine aquaculture
PhD research in Harbin
recirculation systems, which refers to so many dis-
Institute of Technology from
ciplines and will be a great challenge for me. But, we
Sept. 2008. However, in
will try our best to accomplish the project and obtain
early 2009 it was very lucky
good project results!! By the way, I arrived at Delft half
for me to get a PhD position
month ago, and found that Delft is really a beautiful
offered by Professor Jules
city which owns very good environments and nice
B. van Lier and obtain a
people who have great hospitalities. I really enjoy
scholarship from China; therefore, I gained the great
working and living here. X.Zhang@tudelft.nl
Recent Papers in DWES
Recent Final Revised Papers:
21. Development of a predictive model to determine micropol-
Paper in Open Discussion:
22.Waterqualityandtreatmentofriverbankfiltrate
lutant removal using granular activated carbon
W.W.J.M. de Vet, C.C.A. van Genuchten, M.C.M. van
D.J. de Ridder, M. McConville, A.R.D. Verliefde, L.T.J. van
Loosdrecht, and J.C. van Dijk
der Aa, S.G.J. Heijman, J.Q.J.C. Verberk, L.C. Rietveld,
and J.C. van Dijk
23. A bottom-up approach of stochastic demand allocation in
water quality modelling
E.J.M. Blokker, J.H.G. Vreeburg, H. Beverloo, M. Klein
Arfman, and J.C. van Dijk
15
Projecten
NWO WOTRO grant awarded to TU Delft/
Dhaka University initiative: Subsurface
Arsenic Removal for rural drinking water
supply in Bangladesh
sustainability of Subsurface Arsenic Removal in the
Doris van Halem
and health problem, disproportionately affecting the
diverse settings of rural Bangladesh.
Arsenic contamination of shallow tube well drinking
water in Bangladesh is an urgent developmental
rural poor, i.e. those most reliant on this source of
NWO WOTRO has awarded a grant to an initiative
drinking water. The research study explicitly takes
by TU Delft/Dhaka University to solve the problem
on the challenge to assess social-technical feasibility
of arsenic contamination of Bangladesh groundwa-
of an arsenic mitigation option in geo-hydrologically
ter with a social-technological framework to study
and socially diverse conditions of rural Bangladesh,
an innovative technology: Subsurface Arsenic
in close collaboration with a parallel acceptability and
Removal. WOTRO is the science division within
implementation assessment.
NWO which supports scientific research on development issues, in particular poverty alleviation and
Subsurface Arsenic Removal (SAR) relies on existing
sustainable development. The awarded grant is for
infrastructure of a shallow hand-pump based tube-
an Integrated Programme between Bangladesh
well and retains arsenic in the subsurface. As such,
and the Netherlands, involving, Dhaka University,
it has crucial advantages over other household/com-
Wageningen University, UNESCO-IHE, VU University
munity arsenic removal filters (no costly filter media,
Amsterdam and Delft University of Technology. Key
tube well is 1st preferred drinking water option, (mini-
stakeholders in Bangladesh are the Department of
mum) additional hardware widely available, additional
Public Health Engineering (government), UNICEF
removal of iron, and potential for post-deployment
and WaterAid.
monitoring of water quality).
Although there has been extensive practical expe-
16
The objective of the five-year-project is to assess
rience with subsurface iron and manganese removal
the acceptability, social-technological feasibility, and
in Europe, the application for subsurface arsenic
NWO WOTRO SAR workshop in Dhaka, Bangladesh ,
8-10 August 2009
removal is novel. For the wide dissemination of SAR
NWO WOTRO SAR workshop in Delft, 27-28 August
in Bangladesh it is essential to fully understand the
2009
geochemical and microbial processes of iron and
arsenic (im)mobilization under shifting redox con-
ners formulated four interrelated PhD sub-projects
ditions in the natural multi-component subsurface
for this multi-disciplinary project: Social Science/
environment; and to understand how compatible
Environmental Policy, Drinking Water Engineering,
SAR is with local belief systems and practices rela-
Geohydrology, and Microbiology. The PhD stu-
ting to health and water use; and local modes of risk
dents will get started in the spring of 2010 and early
governance.
research findings will be closely followed by the key
The awarded research proposal is the result of
stakeholders for potential dissemination in the field.
two workshops, in Dhaka and Delft, where all part-
d.vanhalem@tudelft.nl
Veni-beurs van NWO voor onderzoek
naar verwijdering van geneesmiddelen
bij de drinkwaterzuivering
Het Veni-onderzoek is er daarom op gericht om wis-
Arne Verliefde
nen voorspellen. Deze voorspelling is gebaseerd op
kundige modellen te ontwikkelen om de verwijdering
van de geneesmiddelen tijdens de zuivering te kunde chemische structuur van de stoffen, waardoor de
Drinkwaterbronnen in Europa worden in toenemende
modellen de naam “QSAR” (Qualitative Structure-
mate vervuild door geneesmiddelen, onder andere
Activity Relationship) meekrijgen. Met de Veni-beurs
door veroudering van de bevolking, toename in pro-
zal onderzoek gebeuren naar QSARs voor twee
ductie en een onvolledig metabolisme bij de mens.
frequent gebruikte processen in de drinkwaterzui-
In de praktijk blijkt dat deze geneesmiddelen ook in
vering in Nederland, namelijk actief koolfiltratie en
beperkte mate ons drinkwater terecht kunnen komen.
oeverfiltratie.
De huidige kennis over hoe geneesmiddelen verwijderd worden in de drinkwaterzuivering is echter nog
Door het doseren van een mix van modelstoffen
relatief beperkt.
met verschillende eigenschappen en chemische
structuren, kan statistisch nagegaan worden wat de
invloed van de verschillende stofparameters op de
17
verwijdering is. Door bovendien onder verschillende
binnen een onderzoeksinstelling. Met de Veni is een
procescondities en met verschillende kooltypes en
bedrag gemoeid van 250 000€ voor een onderzoeks-
waterbodems te werken, kunnen ook deze invloe-
periode van 3 jaar.
den op verwijdering bepaald worden. Door gebruik
A.R.D.Verliefde@tudelft.nl
te maken van verschillende natuurlijke watertypes,
in combinatie met synthetische watertypes, kan ook
de invloed van de watermatrix op de procesvoering
en dus de verwijdering van geneesmiddelen nage-
Toegewezen SenterNovem Innowater
subsidies
gaan worden.
AsRem
Het grootste deel van het onderzoek zal gebeuren in
Arsenic is a metalloid well known for its toxicity that
het lab via proeven op kleine schaal, waarbij zowel
is found in natural waters worldwide. Ground waters
de adsorptieve als de biologische processen in meer
in Serbia, Bangladesh, India, Hungary, USA and
detail zullen bestudeerd en gemodelleerd worden.
Canada, and many other countries, are seriously
Daarna zullen de modellen ook getoetst worden via
affected by presence of this element. The objective
piloot-onderzoek en metingen in de praktijk. Dit zal
of the AsRem project is to develop an innovative,
ook de toets vormen voor het vertalen van resultaten
low-cost and robust technique that is widely appli-
naar andere watertypes.
cable to remove arsenic from drinking water. The
idea is to develop an integrated treatment consisting
Het onderzoek vormt eigenlijk een verlengstuk op
of two steps: 1) subsurface arsenic removal and 2)
Arne’s promotie-onderzoek, waarin hij een dergelijk
polishing adsorptive filtration through a filter with
wiskundig model opstelde waarmee de verwijdering
iron oxide coated sand that can be regenerated.
van organische stoffen door membraanfiltratie voor-
The participants in this project are Royal Haskoning,
speld kan worden. Tijdens het promotie-onderzoek
Delft University of Technology, Unesco-IHE, Vitens,
werd ook aangetoond dat oeverfiltratie en actief kool-
Subotica and Obrovac (2 water supply utilities from
filtratie in grote mate complementair zijn met mem-
Serbia that supply arsenic contaminated drinking
braanfiltratie (omdat ze net die stoffen verwijderen
water).
waar membraanfiltratie grotere moeite mee heeft),
J.Q.J.C.Verberk@tudelft.nl
waardoor de combinatie van deze drie technieken
veelbelovend wordt als barrière tegen geneesmidde-
DisConTO
len en andere organische microverontreinigingen.
This project focuses on the development of software
to simulate short and long term variations in the
18
Het Veni-programma maakt deel uit van de
water quality in the distribution network. The simu-
Vernieuwingsimpuls van NWO. Het doel van de
lation software can be used to train operators to act
Vernieuwingsimpuls is vernieuwing van het weten-
on calamities (both quantitative as qualitative) and
schappelijk onderzoek door persoonsgerichte stimu-
to localise problems in the distribution network. The
lering van jonge, talentvolle onderzoekers. Met een
participants in this rojects are PWN, Dunea, Brabant
persoonsgebonden subsidie kunnen de
Water, Vitens, Delft University of Technology, DHV,
onderzoekers een eigen vernieuwende onderzoeks-
RIVM and UReason.
lijn ontwikkelen die een structurele inbedding krijgt
Emares project
the fishery department of Wageningen UR, in close
In September a new Innowator project was approved,
cooperation with manufacturers of water technology
opening a new research line at CiTG: the closure of
equipment. The Chinese PhD student Xuedong
process water cycles in marine aquaculture systems.
Zhang will dedicate 4 years of research to unravel
The project combines wastewater technologies with
the complexity of a high salinity treatment systems.
clean water technologies safeguarding appropriate
The exact focus of his research will be determined
water conditions for breeding marine fish species.
in the coming month.
Aquaculture systems are rapidly developing owing
J.B.vanLier@tudelft.nl
to the ongoing pressure to minimize fishing activities
in open seas. Recycle aquaculture systems (RAS)
were developed for the breeding of fresh water fish
Coldsoft
such as eel. To minimize the environmental impact
Coldsoft is gel dat werkt als een ionenwisselaar.
of marine aquaculture systems, there is a growing
Er kan bijvoorbeeld water mee onthard worden.
interest to adapt the RAS technology to high salinity
De calciumionen worden opgenomen door de gel.
conditions.
Het bijzonder aan deze ionewisselaar is de regeneratie: Conventionele ionenwisselaars worden
geregenereerd met een zoutoplossing. Een zoute
afvalstroom (brijn) komt vrij. Deze innovatieve ionenwisselaar wordt geregenereerd door de gel ca. 20
graden te verwarmen. De gel krimpt en het calcium
wordt er als het ware uitgeknepen. Als de gel weer
afkoelt en zwelt wordt calcium weer opgenomen.
Een erg milieuvriendelijke ionenwisselaar dus!
The marine conditions require adaptation of the
S.G.J.Heijman@tudelft.nl
conventionally wastewater treatment techniques
used in fresh water RAS, which are mostly based
on biofilm and suspended growth technologies for
removing nitrogen, digestion of suspended solids,
oxidation of ammonium and oxidation of residual
organic matter. The impact of high salt conditions
will be evaluated and novel high salinity treatment
systems will be developed. For instance, high salinity digestion systems for the entrapped suspended
solids are simply non-existent. Another concern is the
salt impact on clean water technologies for removing
suspended solids to a low level and to disinfect the
ColdSoft mechanism
process water prior to recirculation. The project will
also shed light on the impact of high salts on coagulation, flocculation as well as UV treatment. Emares will
be performed with the Imares institute at Yerseke and
19
SLIMM
2) het ontwikkelen van nieuwe real-time sensoren;
SLIMM staat voor “Self Learning Integrated Model-
3) de ontwikkeling van een Real Time Plant
Based Management” en is een project dat onlangs
Management systeem voor grondwaterzuiverin-
een internationale Innowatorsubsidie heeft verkregen
gen.
van SenterNovem. Het project was door een con-
Het consortium heeft ambitieuze marktdoelstelling:
sortium van verschillende partijen, DHV, Perceptive
een marktaandeel verkrijgen – binnen 5 jaar na afloop
Engineering, TUDelft, Logisticon, Vitens en Yorkshire
van het project in de modellering activiteiten binnen
Water, aangevraagd. In het consortium is de gehele
de grondwater zuiveringmarkt:
benodigde kennisketen vertegenwoordigd om de
a. in Nederland: 75%
ontwikkeling tot een succesvol eind te brengen en
b. in UK: 35%
de kans op een geslaagde marktintroductie te opti-
c. internationaal 10%.
maliseren. Innovatieve kennis wordt tevens geleverd
L.C.Rietveld@tudelft.nl
door IMEC (wireless sensoren) en University of
Manchester (chemometrische algoritmen).
Grant awarded by EVD
De achtergrond van het project is dat de kwaliteit en
betrouwbaarheid van gezuiverd drinkwater hèt toet-
Water Supply and Sanitation in Indonesia
singscriterium voor waterleidingbedrijven is.
A grant was obtained from the EVD to develop an educational programme on Water Supply and Sanitation
Paradoxaal genoeg wordt dit toetsingscriterium niet
in Indonesia making use of OpenCourseWare. The
of nauwelijks gebruikt voor de processturing van
project is carried out in collaboration with Stichting
grondwaterzuiveringen.
Wateropleidingen and ITB Bandung, Indonesia
Een aantal problemen en uitdagingen liggen ten
and aims at accelerating the achievement of the
grondslag aan dit project
Millennium evelopment Water Goals by capacity
1) door vergrijzing vloeit kennis en ervaring van zui-
building in the field of education and research on drin-
veringsprocessen weg;
2) het niet sturen op kwaliteit leidt tot suboptimalisaties;
3) grondwaterwinningen krijgen toenemend te
maken met verontreinigingen.
collection/treatment through open, practice oriented education and applied research on appropriate
water technologies. The project builds on experiences of Delft University of Technology and Stichting
Het consortium gaat daarom een besturingsysteem
Wateropleidingen with educational and research con-
ontwikkelen, dat door een zelflerend model, gevoed
cepts (training the trainer in both technical knowledge
door bekende en nieuwe sensoren (zowel fysieke
and didactical skills, Open CourseWare practice
draadloze sensoren als softsensoren), besturings-
orientedness of trainings, active learning, model-
advies geeft aan de operators. De centrale doelstel-
ling and cooperative applied research) and aims to
ling is het ontwikkelen van een generiek toepasbare
make these experiences available in education and
technologie voor grondwaterzuivering om real-time
research in the Indonesian setting.
op drinkwaterkwaliteit te kunnen sturen.
De innovatie behelst:
1) het ontwikkelen van generieke modellen voor
grondwaterzuiveringsprocessen;
20
king water production/distribution and waste water
Inaugural lecture Jules van Lier
My inaugural lecture
Jules van Lier
On 19-11-2009, I had the opportunity to convey my
inaugural address, consolidating the acceptance of
my chair on wastewater treatment / environmental
engineering at CiTG, sanitary engineering. I tried
to picture my views on the urban water cycle emp-
Jules van Lier’s welcome within the section
hasizing the potentials of ‘treatment and recovery’
our hand: clean water experts, water conveyance
technologies for the various pollutants in municipal
and distribution experts, high level knowledge on
sewage and industrial wastewater.
sewerage and drainage, wastewater treatment
specialists, excellent ties with other ‘water-oriented’
groups at TUD, like of course Water Management
and TNW, and a strong embedding in the Dutch academic ‘water’ setting with close links to Unesco-IHE,
Wageningen UR, Wetsus, etc. Well, let’s just call our
section the Urban Water Cycle Technology Dream
Team..! (but UWCTDT is weird abbreviation..).
Jules van Lier giving his inaugural lecture
In the passed decades we did a great job, reducing
the environmental emissions from municipal effluents
to a minimum. “Dutch” biological and physical-chemical treatment technologies, like those developed
in our group, largely contributed to this tremendous
effort. Sure, more pressure will come to us as effluent criteria will get more stringent. In addition, energy
Jules van Lier with his family
efficiency and carbon footprint reduction are a must
The day of my inaugural address was excellent!.
and resource recovery will be demanded. Meeting
With the never-ending support of Mieke and Amy in
effluent criteria will be no longer the goal of a tre-
the logistic preparations and the loving support of my
atment system, but a pre-condition for technology
family and friends in (senti)mental coaching, I expe-
selection. Resource efficiency will become another
rienced that day as simply wonderful. I sincerely hope
pre-condition. In my lecture (I still have to publish
that this event will be the start of an exciting career
it…) a highlighted some aspects to where I feel that
in our section. Feeling the energy and enthusiasm of
major steps forward can be made. The CiTG section
the group, there is no doubt that Sanitary Engineering
sanitary engineering is the most ideal place to realize
will be the recognized key player in water technology,
this. After one year having this position, I even more
both in The Netherlands and World Wide.
than before realize that we have all ingredients in
21














              







 


 


 



 






 

 






       


 

 
 
 




            



             
           
               
              





22

Media
AD / Haagse Courant
30 oktober 2009
23
De Ingenieur
CiTG Nieuws 95
2009
september/oktober 2009
FOTO PWN
RIVIER BEVAT RESTEN GENEESMIDDELEN
ZUIVEREND OZON
Medicijncocktail
Voor het verwijderen van medicijnresten zet
Waternet, dat Amsterdam en omstreken van
drinkwater voorziet, een installatie in die gebruikmaakt van een ozonisatieproces en koolfilters.
Deze twee reiningsstappen zijn ingevoerd nadat
in 1987 uit proeven met een nieuwe analysetechniek bleek dat de concentratie van het bestrijdingsmiddel bentazon in de Rijn de norm voor
pesticiden overschreed. De fabrikant van dit middel stopte de lozingen in de rivier en drinkwaterbedrijven pasten hun zuiveringsinstallaties aan.
Waternet bouwde het ozonisatieproces en de
koolfilters in. ‘Hoewel tijdens de plaatsing medicijnresten nog niet waren op te sporen, dachten
we al wel dat ze in het water zouden voorkomen’,
vertelt ir. René van der Aa van Waternet. ‘Inmiddels hebben we bevestiging: met de ozonisatie en
koolfilters halen we meer dan 90 % van de
geneesmiddelen uit het water.’
Door het ozon oxideren de resten van medicijnen, bestrijdingsmiddelen en andere microverontreinigingen, waardoor ze uit elkaar vallen.
Eenmaal geoxideerd zijn ze biologisch afbreekbaar. Andere waterzuiveraars gebruiken ultraviolet licht om hetzelfde te bereiken. ‘De resten,
die door het 15 minuten durende ozonisatieproces heen glippen, vangt de actieve kool op’,
vertelt Van der Aa. ‘In ongeveer veertig minuten
adsorbeert de kool de stoffen in zijn poriën. Na
ongeveer twee jaar is de kool verzadigd. Dan sturen we het terug naar fabrikant Norit. Die brandt
de verontreiniging eraf, waardoor de kool schoon
is voor hergebruik.’
DOOR HET TOENEMENDE MEDICIJNGEBRUIK ZULLEN STEEDS MEER RESTANTEN VAN GENEESMIDDELEN TERECHTKOMEN IN HET DRINKWATER.
DE HOEVEELHEID MEDICIJNVERVUILING LIGT NU NOG TWEEHONDERD TOT DUIZEND KEER LAGER DAN DE CONCENTRATIES DIE SCHADE
TOEBRENGEN AAN DE GEZONDHEID. ‘MAAR ALS WE NIETS DOEN, BEREIKEN WE EEN PUNT WAAROP DE MEDICIJNCONCENTRATIES WEL
SCHADELIJK ZIJN.’
Hart- en vaatmedicijnen, middelen tegen jicht en antidiabetica; deze geneesmiddelen zullen de komende jaren beduidend
vaker over de toonbank van de apotheek gaan.
Nederland vergrijst en daardoor groeit het totale medicijngebruik in de periode 2007-2020
met 20 %, voorspelt het Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Zonder
maatregelen komen de resten van de geneesmiddelen via het
‘De concentraties riool in het oppervlaktewater teleken nul vanwege recht. ‘Een mens
een te grote die elke dag 2 l
kraanwater drinkt,
onnauwkeurigheid’ krijgt gedurende
zijn leven 5 % van
een dagdosis van een patiënt binnen’, zegt onderzoeker ir. René van der Aa van Waternet,
3
dat dagelijks 260 000 m drinkwater aan
Amsterdam en omstreken levert. Deze hoeveelheid medicijnvervuiling ligt tweehonderd
tot duizend keer lager dan de concentraties die
schade toebrengen aan de gezondheid. ‘Boven-
dien bevatten de monsters die we nemen van
het Rijnwater, een belangrijke bron voor Waternet, lang niet altijd medicijnresten. De concentratie hangt af van de hoeveelheid schoon
water die door de rivier stroomt en van de pieken en dalen in medicijngebruik’, aldus Van
der Aa. ‘Maar al is de concentratie onschadelijk voor de mens en wordt deze niet altijd
aangetroffen in het water, het ongevraagd binnenkrijgen van deze bestanddelen ligt gevoelig. Er is best veel ophef over.’ Met verschillende zuiveringsmethoden verwijdert Waternet
de resten van de geneesmiddelen uit het oppervlaktewater.
In feite is de medicijnvervuiling dus een
non-probleem. Toch staat het hoog op de
agenda. ‘Dat is een gevolg van verbeterde
meetmethoden’, vertelt Van der Aa. Sinds
2002 is het mogelijk lage hoeveelheden geneesmiddelen in het water te meten met
vloeistofchromatografie en massaspectrometrie, waarbij de verschillende stoffen
worden gescheiden en daarna gedetecteerd.
‘Met heel gevoelige analyseapparatuur kun-
nen we de medicijnresten detecteren. Vroeger leken de concentraties nul, omdat de instrumenten een te grote onnauwkeurigheid
hadden. Nu meten we hoeveelheden vanaf
10 ng/l. Overigens is het ene stofje beter te
detecteren dan het andere en zijn de hoeveelheden te klein om ze heel precies te
kunnen bepalen.’
ZIEKENHUIZEN
Dankzij de verbeterde meettechnieken is
het ook mogelijk te bepalen waar de medicijnresten vandaan komen. Hiervoor neemt
de Vereniging van Rivierwaterbedrijven
(RIWA) monsters op verschillende plaatsen
in de Rijn, die vervolgens in een laboratorium worden onderzocht. ‘Ziekenhuizen
vormen een belangrijke bron’, laat drs.ing.
Steven van Duijvenbode, procesvoeringstechnoloog bij Waternet, weten. ‘Met de resultaten van de metingen kunnen we druk
op die instellingen uitoefenen. Inmiddels is
er een aantal ziekenhuizen die het afvalwater dubbel zuiveren voor ze het afvoeren.’
www.waternet.nl
Sommige waterzuiveraars gebruiken uv-licht om medicijnmoleculen af te breken.
FOTO’S OMEGAM LABORATORIA
Het testen van watermonsters op medicijnresten gebeurt in het laboratorium.
32
De Ingenieur
24
13 NOVEMBER 2009EDE INGENIEURE18
19 november 2009
j[aijcWh_jj[Z[]hWW\
Van Duijvenbode benadrukt dat de Vereniging van waterbedrijven in Nederland (Vewin)
op het moment bezig is om het publiek bewust te maken hoe medicijnresten in het
water terechtkomen. ‘Mensen moeten ongebruikte pillen en poeders terugbrengen naar
de apotheek en niet door de wc spoelen. Daarnaast pleit Vewin bij fabrikanten voor betere
biologisch afbreekbare medicijnen. Het is
belangrijk dat een geneesmiddel al is afgebroken voor het in onze waterbronnen terechtkomt.’ Als een bepaald medicijn steeds
vaker in het water voorkomt, benadert Vewin
de fabrikant.
De Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen
Nederland (Nefarma) steunt dit principe, vertelt woordvoerder Armand Voorschuur. ‘Maar
in de praktijk ligt het moeilijk. Het is een afweging tussen het genezen van bepaalde ziektes en een op dit moment te verwaarlozen
milieulast. Het ontwikkelen van een medicijn
duurt tien tot vijftien jaar. Wanneer we eindelijk een geneesmiddel hebben gevonden voor
een bepaalde ziekte, onthouden we de patiënt
dat niet om milieuredenen.’
Er bestaan normen voor medicijnen in het
milieu, maar niet specifiek voor in drinkwater.
‘Maar ik verwacht dat die er tussen vijf en tien
13 NOVEMBER 2009EDE INGENIEURE18
jaar gaan komen’, aldus Van der Aa. Tot
die tijd zijn Nefarma en Vewin via het
ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu met elkaar in gesprek. ‘Doordat we met zijn allen steeds
meer medicijnen gebruiken, moeten we
nu actie ondernemen om erger te voorkomen’, meent Van der Aa. ‘Als we niets
doen, bereiken we een punt waarop de
medicijnconcentraties wel schadelijk zijn.’
Zuivering is
geen pro‘Het is een afweging
bleem, dat gebeurt nu al:
tussen het behandelen
drinkwater dat
van bepaalde ziektes
het proces
door de filters
en een te verwaarlozen
heeft doorlomilieulast’
pen, is schoon.
Grote zorg is
dat de resten van medicijnen ook in het diepere grondwater terechtkomen. ‘Medicijnzuivering is daar nog niet nodig. Dat willen we
graag zo houden.’
33
Afstudeerpraatje Harmen van der Laan
Afstudeerpraatje Xiao Yu
Yearly Christmas Dinner
Uitbreidingen
Anke en Carien
Ignaz en Mijke
Zahira en Maria
25
PROFESSORSHIP IN THE INDUSTRIAL WATER CYCLE
The Department of Water Management of the Faculty of Civil Engineering and Geosciences of Delft University
of Technology (DUT) announces the following part-time (0,2 fte) vacant professorship in the industrial
water cycle.
The Department has responsibility for the following disciplines: Hydrology, Water resources management,
Drinking water engineering, Sewerage and Wastewater treatment and has organized its activities into two
sections, i.e Water resources engineering and Sanitary Engineering. Teaching is organized as part of DUT’s
MSc-program in Civil Engineering, where the department offers the MSc specialization in Water Management.
The Department is also offering a PhD program in this area.
The Chair in the Industrial Water Cycle is a new and specialized chair, which has been defined in view of the
increasing need for research and teaching in this field. The chair will be sponsored by the industry for a minimum period of 5 years. The chair will focus on water use in industrial processes, sustainability and reuse and
process integration and product development.
The Chair will be responsible for a research programme, which will be defined in cooperation with the industry.
Teaching will include MSc-projects and guest lectures in existing courses.
The successful applicant must be able to document his/her research qualifications in important fields within
the discipline. Serious consideration will be given to the candidate’s ability to supervise and initiate research
and development work.
The sucessful candidate must be recognized as a leading expert in the field of the industrial water cycle and
have or develop an excellent relationship with the (Dutch) industry.
Also consideration will be given to the candidate’s pedagogic skills. The candidate should be able to motivate and
stimulate MSc and PhD-students and convey the results of research at congresses in a convincing way.
The succesful candidate should be the natural leader of the academic group, have a broad mind and have
people and management skills.
It is assumed that newly-employed staff in academic positions who do not already speak Dutch will obtain
within three years knowledge of Dutch.
Applicants are asked to submit their application letter, CV and supporting documentation, including list of
publications, before February 15th 2010 to Professor Hans van Dijk, Chair of the Nomination Committee on
Industrial Water Cycle, P.O. Box 5048, 2600 GA Delft, (j.c.vandijk@tudelft.nl). A profile report is available. The
applicants who have been short-listed will be invited for interviews and a demonstration of their pedagogical
ability and research views in the form of a trial lecture in March 2010.
26
International knowledge exchange at first IWA Benelux YWP Conference
The first edition of the IWA Young Water Professionals Benelux was organised in Eindhoven from September
30th to October 2nd 2009, by Flemish, Luxembourg and Dutch research institutes and universities. The conference was organised in collaboration with the International Water Association (IWA) and Waternetwerk and
received financial support from the sponsors HeliXeR, PWN, Witteveen + Bos, VMW (Vlaamse Maatschappij
voor Watervoorziening), Aquafin and Vitens. The conference was attended by around one hundred young
researchers from various institutes and water companies within the different Benelux countries.
One of the main objectives of the conference was to offer young water research a platform for knowledge
exchange with other researchers and companies within the water industry. Ample time for presentations was
therefore provided within the programme. It was obvious from the presentations that research topics and
water-related problems are very similar in the different countries. The relaxed atmosphere among the young
researchers was a catalyst for knowledge transfer: research discussions were easily started, participants were
given sufficient time to ask/answer questions and all researchers could take many suggestions for their own
research home. The conference also provided companies in the water sector with an excellent opportunity
to introduce themselves to potential employees. Several Flemish, Dutch and Luxembourg wastewater and
drinking water treatment companies, but also engineering companies, therefore sent delegates to present the
company and scout for new talent, in addition to staying updated on current trends in research. This was one
of the main goals of the congress: to bring science and industry closer together. This was partly to ensure that
scientific research would suit practical questions better, but also to create sufficient inflow of young scientists
to the industry. Several workshops were organized during the conference to assist young professionals in
preparing a good CV and writing good research proposals (with clear links to the industry).
The informal atmosphere between the researchers was already created during the first night of the congress,
when the main sponsor HeliXeR provided the participants with a challenge during a workshop: “how would you
convince the general public to drink at least 2 liters of tap water per day?” The discussions that followed helped
to strenghten the mutual contacts between the participants. Afterwards, the contacts were further strengthened
during the extracurricular activities: over dinner and drinks afterwards, it was possible to discuss about the
conference (and other things) in a relaxed setting. Contactpersoon: p.s.ross@tudelft.nl
27
Technische Universiteit Delft
Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen
VAKANTIECURSUS CONGRES
ENERGIE UIT WATER: HYPE OF KANS?
62e Vakantiecursus Drinkwater en Afvalwater
Vrijdag 15 januari 2010
Plaats: collegezalen A en B van de Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen
Stevinweg 1, 2628 CN Delft.
Onder auspiciën van de Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen van de
Technische Universiteit Delft en met medewerking van Vewin, RIVM, KWR, Waternetwerk,
RIONED, RIZA en STOWA zal op vrijdag 15 januari 2010 de 62e Vakantiecursus Drinkwater
en Afvalwater worden gehouden. De Commissie van Voorbereiding heeft als thema
gekozen: Energie uit water: hype of kans?
PROGRAMMA
9.30 Ontvangstbalie, begane grond
10.00 Welkomstwoord, Prof.ir. L. de Quelerij, decaan van de Faculteit
Parallelsessie Drinkwater
10.20 Energie en drinkwater
Prof.ir. J.C. van Dijk/Dr.ir. L.C. Rietveld
(TU Delft)
10.45 Een wereld te winnen
Ir. H. Hoogeveen
(Waterbedrijf Groningen)
Parallelsessie Afvalwater
Druk op afvalwater
Prof.dr.ir. J.B. van Lier
(TU Delft/UNESCO-IHE)
Exit conventioneel actief slib?
Prof.dr.ir. W. Verstraete
(Universiteit Gent)
11.10 Koffiepauze, eerste verdieping
11.40 Blauwe energie: van goed idee naar
veelbelovende technologie
Prof.dr.ir. C.J.N. Buisman (TTI Wetsus)
RWZI als energiefabriek
Ir. F. Kiestra (Waterschap Aa en Maas)
12.05 Wat kost energie uit water?
Prof.dr.ir. J.K. Vrijling (TU Delft)
Industriewater: tak of vak?
Drs. M.G. Flick (Evides)
12.30 Lunchpauze, eerste verdieping
13.30 Energie in de watercyclus
Dr.ir. J.P. van der Hoek (Waternet)
13.55 Is er een dokter in de zaal?
Prof.dr. G.J. Medema (KWR/TU Delft)
Zuiveringsslib: kostenpost,
energiedrager of grondstof?
Ir. L.D. Korving (SNB)
Potentie van water als bron voor
duurzame energie
ir. M. Bruggers (Deltares)
14.20 Theepauze, eerste verdieping
Gezamenlijke slotsessie
14.50 Water en energie: verantwoordelijkheid voor politiek en sector
Drs. T.T.J. Schmitz (Vewin)
15.10 Water and energy in Singapore
Mr.T.C. Khoo (PUB)
15.45 Nieuwjaarsborrel aangeboden door KWR en Vewin, eerste verdieping
28

Nieuwsbrief Gezondheidstechniek

Transcription

Similar documents

5902-10 A5 flyer veiligheid(NL-UK).indd

TU-folder Veiligheid 2012.indd

Slides - TU Delft OpenCourseWare

nieuwsbrief - juli13 web

Water Innovation - North Sea Region Programme

GGD en logopediste in groep 1/2

Agenda Verjaardagen

September 2013 - Civiele Techniek en Geowetenschappen

pdf - Delta

I Believe - Delft Chamber Music Festival