ii` , ,lr. - achiq.org
Transcription
ii` , ,lr. - achiq.org
l.li : rr" -a ., :' !:, I .:r.lr ,:i:. .:J: {,..; t;:.t. l:ii . if:' rii, 1l! , : \,\i,r ,i.t) li':'l' 'lrl I ti J ri.;i:: ,il, ,r,.i.' .lr., .ii' ',: , ' l'',,' ,j,:t ,': :li'.;,. "Jr . "1 iCi,l' . ['i. !'. :i ,lr. ',ir' l:t . (("( ,,....i .l ,, I 5 MAY YAYINLARI - .,r::,,. ;t,,., GENEL rrilrrin rcirnpuqnt z . .','" ',i,v i' i .::51_ r:i I ii rl Edebiyat Dizisi 2 Telif hakkr: MAY YAYINIjRI d : {t A ri KA$GARLI MAHMUT nivAN ii r-ticAT-lT TURT{ ALI gigEKrJ Tertip : ACAR MATBAASI, Bash: HAgMET i,IATBAASI, fik yayrmr: Eklm 1970 IXzgl - I mIY Tillntlnl ni.rrry"i Etfal sok. Krod! han kat 3 Cagaloglullrt3 . r "4nHqFt roir6n'iiN Noru May Yayrnlarr'nrn Genel Kiilti.ir Kitaplarr, yalnrz o$renim Ea$rndaki genElerin dedil, herkesin yararlanmasr nedenleri ve dtj'gtincesiyle hazrrlanmrgtrr. Bu temel kitapla,nn, e$itim ve o[retim alanrnda destekleyici :rolij olmakla beraber biitiin okurlann bagvuracaklan yapltlar biqiminde sunulmakta,drr. Yrjzleri agacak bu kiilttjr dizisi tamamlandr$rnda bijyilk bir ansiklopediden Eok ,daha genig ve Eok datha yararlr bir bilgi hazinesi elinizin altrnda bulunacaktlr. Edebiyat dalrnda olsun, Fen ve Tabiat, Sosyal Bilimler, san'at dallarrnda olsun, bu kiiltiir dizisindeki qegitli kitaplar, kendi 6lgij ve Eaprmrzda, krilttjr hayatrmtza katkrda 'bulunmak amacr ile dlizenlenmistir. Utke' mizin toplurnsal ve ekonomik yaprsr iginde yay;rnevlerinin de kendi yonil ve glic[j vardrr. Ki.iltijr hayatrmrza birgeyler getirmer< Eabasrndayrz. Bu da okurla aramrzdaki iligkilerin sijrekli olmasrna ve hizmetimize ba[lrdrr. Kitap'okurunun qok az oldu[u bir ijlkede; Eegitli zorluklar igerisinde Eaba harcamamrz dikkate alrnrrsa, nasrl bir ortanrda neler yapmak istediklerimiz kendili!inderr anlagrlacaktrr. Bijttin ihtiyaElarrn otesinde ve en son olarak dUgijnijlen gey kitaptrr Tijrkiyemizde... Buna kargrn okuyana hizmeti, Eok giiE ve srkrntrlr da olsa bakkallrktan yeg buluyoruz. Otuz beg milyonluk iilkede ki- taplarun iig beg bin basllmasrnln gillijnglil$iine ve geri kalmrglr!rmtztn zavalllllIrna bakmayarak bu hizmeti stirdijrece$iz. Mehmet Ali suNU9 i] | Dilleri <Divan ii Lijgat - it Tiirk>, Sozli.isij>> demektir. Eser aslrnda <Tiirkgeden ArapEaya> bir sozlijktirr. Fakat sozler aErklanrrken ornek olarak 300'e yakrn <savij (atasozii) , 240 kadar giir parEasr (beyit. dortlijk ) yazrya geEirilmig, Tijrk dilinin '/aprst, dilbitgisi kuraltari ayrrntrll olarak anl'rttlmtg u" yuguy,g, gelenek, gorenek, tarih, cc'lrafya vb.' konulaicla birEok ansiklopedik bilgiler verilmigtir. Bu nedenle Ka;garlt Mahrnut'un 'bu pek de$erli eseri: 1. TiirkEemizin ilk sozlU!ijdijr' 2. Bir dilbilgisi (Gramer) kitabrdrr' 3. Aynr zamanda zengin bir <edebiyat antoloiisi>>dir. 4. En eski <<ansikloPedi>mizdir' Kitabrn bu dort ozelli$i, isl6r'ilrktan 6nce ve isl6mllUrn 'heni.jz yaytlma - yerlegme <<Ttjrk YalErn -9- j I I 1 I donemlerinde Trirk dili, edebiyatr, iarihi, Vd. tayrgr, dtjgijniJgrj, Tijrk illerj, yurdu vb.. hakkrnda bir <belgeler kitabr>> niteli!ini kazandrrmakta ve sozlijlUn delerini ijg kat daha artrrmaktadrr. Biiti.jn bu bilgiler ve ornekler, sozcijkler aErklanrrken, yeri geldikge verildiginden kitapta da$rnrk olarak bulunmaktadrr. Bizbun lei-; b!rara)/a getirip dUzenleyerek bolijm bolrim verdik: <Sozlrik> bolumij, <<Gramer>> (Dillcflgisi) bdlrjmij, ((savlar>, <<$iirler> ve <<Ansiklopedik,bilgiler> bcjtrjmleri... Kitabln aslrnda bu bolLjmler yoktur. . Xl. yUzyrl tr.jrkEelerine gore gtinrjmrjzrjn Tr-irkiye tUrkEesi gei-ek kelimeleri, gerekse kurallan ycinrinden qok degigmigtir. Trjrk dilleri ile ilgili bilimsel galrgmalar yapmryacak driz okurlar iqirr bu kelimelerle kurallarrn tijmUnij 96rmek pek gerekli defildir. Gerekli gorenler iqin de Divan U Lrlgat - it Trjrk'rjn kendisine bagvurma olanafr vardrr. Bu nedenle Mahmut'un Trirk dileri hakklnda verdi!i bilgilerin tijmijnij buraya akrarmayr gereksiz gordijk. Kelime agrklamalanntn hepsini aktarmamtzln ise ne olana$r, ne de gene gereli vardr. Bu iki bdllimde, o gUnkij Trirkg,e hakkrnda bir fikir edinmeye yetecek kadar ornekler seEmekle yetindik. <Sav>>larla, giirlerin ise bir iki atlama drgrnda trimrjnrj aldrk. Bunlarr aynca kendi aralarrnda birlegtirip dUzenledik. Ansiklopedik bilgilerin de onemli gorduklerimi- 10 - zin hepsini aldrk,o kadar onemli gormediklerimizi buraya almadrk. Savlarla giirlerin hem orijinal metinlerini, hem bugiinki,i dille ti.jrkEe Eevirilerini, hem de gerektikEe aErklamalannr verdik. Bu aqrklamalarla bilgi bolrjmlerindeki anlarrm bizim de$ildir. De!igtirme zorunlugu olmadrk ga Kaggarlr Ma,hmut'un Besim Atalay taraf lndan aktarrlan anlatlmrnr oldulu gibi aldrk. Sozijn gereksiz uzadl$r yerlerde ise Mahmut'un anlattrklarrnr kendi anlatrmrmrzta ozetledik. Fakat bu tijr de$istirmeler ve ozetlemeler pek azdrr ve onemli def ildir. Bu ozellikleriyle elinizdeki kitap, lise ve lise ijstij genel edebiyat, tari,h, toplurn bilim bilgilerini artrrrp derinlegtirmek istiyenler iEin bir bagvurma kitabr oldu. Boylece onemli bir boglulu doldurmug, duyulacak gereksinmeleri kargrlamr; oldu. BugiinkU alfabemizde, o gi.jnkii Tiirkgenin beg tane sesini karsrlayacak harf yok: 1. Bugtin birgok ,bolgelerimizde halkrmtz aizrnda da yagryan <<N>> ile <G>r arast <geniz N'sini>> (Gunne), <h9> bilegik harfi ile gosterCik. Okurlar <ng> li kelimeleri okurken (<n>) ve <<g>> seslerini ayn ayn Etkarmayrp ikisi arasr o (geniz <<n>> si>ni tek ses olarak Erkarmaya dikkat etmelidir. Or' ne!in <<Manga>> kelimesini <<Man - ga> biciminde de$il <<Ma - nga, diye okumalrlar. 2. <<K> ile <<H>> arasr bir ses daha var ki <X)> harfi ile gosterilir. Fakat biz bu sesi ,de do$rudan ..h> ile qosterdik. ll '{ 3. ile arasl bir ses da,ha var ki gijn[jmijz Trjrkgesinde genellikle ..yrrye dcintigmijgttjr. Bununla birlikte bu sesi de <dh> bilegik harfi ile gosterdik. (dh> ler de lngilizcedeki <<The>> edatlnr soylerken oldu$u gibi dilin. ucu digler araslndan Erkarrlarak . 4.okunmalrdrr. ((W)) ile gosterilebilecek sesleri de dofrudan (v> ile yazdrk. ' 5. Fransrzcadaki <6> lrarfi gibi ayrr bir harfle gosterilmesi gereken ince <<e>> sesi bugi.inkri dilimizde de vardrr. gimdi oldugu gibi o ince <e>>leri de <<e>> ile gosterdik. Orijinal metinlerde iEinde bu, ozellikle (<ng> ve <dh> bilegik harf leli bulunan kelimeler okunurken bu noktaya dikkat edilmel. I rd <<D>> <<Z>> rr. l A.c. KA9GARLI maHmur . Hayatr : Kaggarlr Mahmut, Tiirk dilinin ilk bij-yljk yazarr ve bilginidir. Fakat yazrk ki, kendinden bagka hicbi r Yazar, bu bijyiik l.ijrkgeci hakkrnda bilgi verinemigtir.' Kendi yazar ve bilginlerinin hayatlarrnt titizlikle Yaaya geEiren Arap yazarlart bile ondan siiz et- miyorlar. Bunun igin Kaggarlr Mahm*t'un hayatr hakkrnda Divan [i Lijgat - it Tiirk'te gene kendisinin verdili bilgilerden bagka bir ;ey bilmiyoruz. Kendisinirr verdi!i bilgiler de gunlar: ( ( ... ) imcli Muhammed o$lu Httseyin,- Htjseyin o$lu Mahmut der ki ...", "HUseyin Ollu Mahrnut der ki...> <$u kitab t Yazdt\rmz 466 senesi <<Timsah Ylltdlr.>r, <Kitaba 464 senesinin <<cemaziyel evel>> gurresinde ('baglarrrrda) -. 12 13 - - I baglandl ve dort kere yazrldlktan ve dlizenlendikten sonra 466 senesinin <<cemaziyel a,hirinin>> 12. gUnii bitmigtir.>> ((Ben onlarrn (Trjrklerin) en uz dil- agrk anlatanr, soyca en soylusu, en Iisi, en iVi kargr kullananr, akrlca en incesi oldudum halde onlarrn gehirlerini, gollerini bagtan baga dolagtrm. Tiirk, Tiirkmen, OPvz, qigil, Yafma, KrEz boylannrn dilerini, kafiyelerini belliyerek yararlarrdrm. 6yte ki bende, onlardan her boyun dili, en iyi yolda yerlesmigtir. Ben orrlarr en iVi biEimde slralamrs, en iyi dijzenle dijzenlemisimdir.>> <Abul: Bizim ilde Kaggarda bir koy adr> (Ayrrca Kaggar koylerinin adlarr pek gok geEiyor. 6teki ilerin koyleri ya pek az geEiyor, ya da hiE gegmiyor. A. q.) Bunu yalma ilinde igittim.> <Bu sehir (Barsoan ) Ma,hmut'un babasrnrn gehridir. g$g kitabrmr, Kutsal peygamber postunda oturan, Hagim soyundan, Abbasilerden, imam bulunan, ulumuz, efendimiz Ebiil Kasrm Abdullah katrna arma$an ettim ki imanr olanlarrn beyi ve Tanrrnrn halifesi Muhamrned - ijl Muktedi bi emrillah'rn o!ludur.> Gortildijlti qibi ne zaman do$du$unu, nasrl bir.yatamr oldu$unu, ufraglartnt sdyIemiyor. OlaUdU tarih de bilinmiyor. Ancak kitabrnr 10 $ubat 1072-1074 yrllarrnda bi- 14ifrh,' tirdi$ine gore ve o tarihte de Eok yer gezip' gormUg, inceleme, aragtrrma, derlemeler yapmrg olgun bir bilgin olduluna gore, Xl. yuzytlda ya9amr9, bu yUzyrln sonuna do$ru olmiig oldulu anlagrlmaktadrr. Babasr HUseyin'in Bar,sgan'lr oldulunu soylerken Kaggar'dan tcbizirn il> diye soz ettifine gore Babasr Barsgan'dan Kaggar'dan, gogmi.lg kendisi de orada do$up bUyUmtigt r.i r. Soylu bir aileden ( Emirlerden Bak C. I Sf. 102) imig. AErklamalanndan Kara, hanlrlar saray gevrelerini iyi bildifi anla;rlr-yor. Bu da <<soylulu$unun> bir kanrtr olabi-. lir. Ayrrca iyi kargr kullanrrmrg. Kitabrnr Halife Muktedi'nin o!lu EbOl Kasrm Abdullah'a sunuyor. Kaggar'dan Abbasilerin Ba;kenti Ba$dat'a goE etmi9, kitabr-nr orada yazmrF olabilir. Nerede oldij$ijnii, de bilmiyoruz. Kisilidi Kaggarlt Mahmut'un yagadrir Xl. yrtzyrlda, Kaggar ve Barsgan dolaylarrnda, Karahanlrlar doneminde uyqarlrk, bilim ve ktjltUr oldukqa ileri idi. Boyle bir ortamda,. soylular gevresinde yetisen Mahmut'un iyii bir oSrenim qormesi do$aldrr. lyi bir: o$renim gormekten ote zatnantntn onemli bir bilqini oldudu da eserinden bellidir. ArapEayr, Farsgayr, Tiirkgeyi ve kijltijrlerini qok iyi bitrnese boyle bir kitap yazamazdt. Bu, yuka- 15 - ''rrya aldr$rmrz kendi s6zlerinden de anlagrlmaktadrr. I Mahmut, Trirk dilinin grameri ve s6z' liigU olarak iki kitep yazmlgtlr. YUzyllrrnl.za gelinceye delin bu gapta bir dilcimiz yetismemistir. (Ali 9ir Nevai bile TiirkEeyi Mahrnut gibi inceleyip kurallarrnr ve ornek- lerini ) Hakaniye ( Kaggar, ) Krpgak, Uygur,O$uz, qi6il, Argu, KenEek tiirkeelerirrin sozlerini ve kurallarrnr qok iyi bilmektedir. Yalnv Tirk dilerini de!il, T[irklekoyamadr. rin yagadr$r yerleri (co$rafya), tarihi, yaga- yrglannr, di.jgrjnijg ve irranrglarrnr, kiiltUrlerini de aynr olgijde incelernig, aragtrrmrgtrr. Onun iEin Mahmut'u sadece bUytjk bir dilci ,cle$il, genel olarak delerli bir Ti.jrkoloii bilgini saymak gerekir. Kaggarlr Ma'hmut bilqinli$i yanrnda bilinqli ve inanElr bir Turk milliyetEisidir de. Arap - Acem dil ve kiiltrirlerinin TUrk kUltiir ve dillerini baskr altrnda tutmaya bagladr$, o donemde bu yabancr etkilere bilincle di'reiren bSyle bir eser yazrlmrg olmasr, Tijrk c{ili ve kUltijrti igin baSlrbagrna bir kazangtrr. Bilindi$i gibi o ga!rn egemen ideoloiisi ijrnmetgi ideoloiidir. Mahmut da kugkusuz Tijrk olmayan mljsllimanlarr, mijsl[jman olmayan Tlirklerden ijstljn tutmaktadrr. Orne- iin <<Uygur k6firleri>> ne l6netler yaldlrmak- taclrr. Fakat ote yandan Tijrk dilinin, kijltiirijniin uygarlrf rnrn tjstijnlr;!tjntl hem topladr$r belgelerle somut olarak ortaya koyuyor, 16- hemde Ttjrklerin Araplardan, Acemlerden [is.ttjnli.j!ijnri agrk aErk iddia ediyor. 'Her f rrsatta Turkleri ve T[jrk torelerini, Tijrklijk delerlerini o!ijyor. ilerde metinler arasrncla okuyaca$rmrz Divan rj Lilgat - it Tiirk'tjn ons6. zU, <<Tirk> maddesi ve oteki aErklanr.,lar bunun ornekleri, belgeleridir. , Boylece Tijrkoioji biliminin ter-nellen. ;ni atan Kaggarlr Mahmut, Tiirk milliyetEiligji akrmrnrn da ilk brjvijk bilgini olmaktadrr. rler iki ozellili de o donem iEin gerEekten ile, ri, de$erli ozelliklerdir. Eserleri i ", Elimizda Kaggarlr'ntn yalnrz bir eseri bulunmaktadrr: Divan ij Lijgat - it Tiirk. Fakat bundan baska bir kitabr daha bulurrdu$u'nu Divan ij Lijgat - it Tiirk'te kendisi haber veriyor: ,.(...) Onun - nahivle ilgili kural' lar - igin ayrrca bir kitap yazarak adrnr <Kitab ii Cevahir - in Nahv? fi Ltlgat - it Tiirki> koydum." diyor (C. 1. Sf . 25) Derr:ek ki lilahmut'un, birincisi daha Eok <:ozlijk>> 'ikincisi de Tijrkqenin <<nahvi> ile ilgili kurallar (Dilbilgisi) kitabr olmak uzere iki kitabr var: l. Divan ii L0sat - it Tiirk 2. Kitab i.i Cevahir - in Nahvi "it Tiirki. fi L0gat' Fakat bu ikinci kitabr elimizde c,e!ildir, ,'goren de yoktur. Belki kaybolmugtur. Belki .g[jni.in birinde o da bulunacaktrr. $imdilik 17- tlzerinde durabilece!imiz tek eseri Divan ii Lijgar - ir Tijrk'tijr, Divan ii Liigat - it Tiirk ,'kacaklar rnl soyledi$i srrada: : Divan ij Lijgat it Tijrk olarak aslrnda bir <sozlrjk>> lirtti$imiz gibi hazrrlanmrgsa da sozler aErklantrken verilen ' ornekler ve bilgilerden otijrU aynr zamanda bir dilbilgisi, bir ansiklopedi, bir antoloji kitabrdrr. Kitabr bugijnkti TtirkEemize kazandrran Srrrr AtalaY'tn dedi!i gibi <$imdiye de!in eski Ttjrk dili ve eski TUrk varlr$r Azeri- ' ne bunun kidar ige yarar, bunun kadar elverigli bir eser gorUlmemigtir. Bu eser tektir, tek kalacakttr.> Ka;garlr Mahmut, on sozijrrde lcitabrtrt niEin yazdr!rnr ;oyle agrklryor: Ti-irklerin gUE lendiUini, oteki uluslar Uzerinde egemenli!irri kurdulunu (Araplar'da da yonetimi ele geEirdiklerini) soyledikten sonra diyor ki: <Derdini dinletebilrnek, Tiirklerin gon' lijnij almak isin onlartn dilleri ile konugmaktan bagka yol yoktur. Bir kimse kendi takrmtndan ayrllrp da onlara sr!rnacak olursa ' o takrmrn korkusundan kurtulur, bu adamla birtikte bagkalarr da sr!rnabilir.> <<And igerek soylUyorum, ben Buhara'nrn - sozijne gi.jvenilir - imamlartntn birinden ve bagkaca Nigabur'Iu bir imamdan igittirtt' ikiri de senetleriyle bildiriyorlar ki: Peygarnberimiz kryamet alSmetlerini, ahir zaman karrgrklrklarrnr ve OQuz TUrklerinin ortaya El- - yukarda be" ' 18 - oir_iNi odneNiNiz. cuNru "runK iqiN uzuN sLiREcEK EGEM'ENLiK 'oNLAR VARDIR.> buyurmugtur. Bu hadis dolru ise sorgu- dilini su kendilerinin iizerine olsun Tiirk - bir ig olur. o$renmek vacip (Eok gerekli) Yok, bu soz dolru de$ilse, o zaman da akrl . bunu emreder.>> GorUlijyor ki Mahmur bu kitabr ozellik,; le Araplara, genellikle de TrjrkEe bilmeyenlere Tiirkgeyi o$retmek amacryle yazmrg. AyIiflCa: l <Bana sonsuz bir i.in, bitmez tukenmez bir azrk olsun d\le gu kitabrmr J3p;1- Tiirk> ya srlrnarak spiy6n ij LUgat - it (TUrk Dilleri- SozlijlU) adrnr vererek yaz., dnn.>, 2. Tirk dili ile Arap dilinin atbagr be. raber yijrijdijkleri bilinsin diye...>> dedi$irre gore de kendine iJn safilamak ve tllrkgenirr ;,arspga kadar zengin bir dil oldulunu isbatlamak gibi iki yan amac' daha oldu$u anlasrlryor. Kitabr nasrl yazdr$lnr, hangi y6ntemi kullandrSrnr ve nelere dikkat ettidini de ge' ne onsozde ve kitabrn iEinde yeri geldikEe goyle agrklryor: <Bu kitabl, hikmet, seci', atalar sozi, 9iir, recez. nesir qibi seylerle sijsleverek he' ce harfleri strasrnca diizenledim. inceleyen, ', oflU yer-inde bulsun, arayan srrastnda arasrn !-..1 19 - diye her kelimeyi yerli yerine koydurn.,Derinliklerini yuze Elkardlm, katrlrklannl yurnu;attrm. Yrllarca birEok gUEliiklere go!ijs gerdim. Bu sozlijk kitabrnr ba;tan sona dek sekiz ayrrmda topladrm. (Arap alfabesi ve arapEa sozlr.lklerdeki slraya g6,re dlizenlemiS.) " kitabr <isimler> ve <fiiller> olmak lizere ikiye ayrrdrm. isimleri fillerden once yazdlm, arkasrndan filleri getirdim. 6ne hangileri gelmesi gerekse onu one, ikinci gelmesi gerekeni sona koydum. Herkesin bilmesi kolay olsun diye kitapta ve bolijmlerde olarak Arap dilince el6;p- terimleri <<Her -ad aldrm.> <<Tijrk dili ile Arap dilinin atbagr bera- ber ylirUdUkleri bilinsin diye Halil'in (Kitab'ijl Ayn>> rnda yaptr!r gibi kullanrlmakta olan kelimelerle brrakrlmrg bulunan kelimeleri bu kitapta birlikte yazmak, ara srra yii-" relime dolar dururdu. QijnkU boyle yapmak da'ha derli toplu bir ig olurdu. L6kin benim tuttulum yol daha do$rudur. QLlnktl bu yolda kelimeleri bulmak daha kolaydrr ve herkes bu yolu daha qok sever. Bunun icindir ki sozri krsa tutmak dile$iyle kullanrlmayan, kelimeleri brraktrm. Halil'in tuttu$u yolun, tUrkEede da'hi gider yol oldulunu gosterebilmek igin gu kullanrlan ve kullanrlmayan suretleri yazdrm: (Ornekler). <Adrm yijrijyij;u gosterir>> derler, oteki aynmlar da bu- nun gibidir.>> -20- ye!niltmek ve kitabr krsalt; ak iEin bu yolu tuttum. Benden once kimserrin <<Ben, igi yapmamrg oldulu bir srralayrgla ve kimsenin drigijnmemis old,t!u bir drizenle igi acrklattrm. Bildi$im nedenlerle yazrlan gry, uyulacak yolda olsun, drizenlenen geyin l<rlavuz tutulmaya deleri bulunsun diye birtakrm kurallar, yeniden yeniye olEijler koidum. llerlemek isteyenlere do$ru yolu gostersin, genig bir yol olsun, yUkselmek dileyenlere bir merdiverr bulunsun diye bu ge, kilcle yaptrm. Tijrklerin her boyunun konu;kendisinden kelimeler Etk':ir tu$u dilden kokler aldrm. Qijnkii uzun bir sozii klsaltmakta yarar vardtr.> < K ITAPTA TURKLERI N GORGULERII'Ii, eiLoiLER|Ni, cdsrrnnne iqi'N sovL r- r nirlrni Siin rnNtKLARINl sERPi$rinoitn. KAYGTLT YADA SEVINQL| CUNleBiNnr yUrsrr ou$uNc,rLERLE soYlrNmi$ o- LAN SAVLAR.I DA ALDIM. Onlarr ilk soyleyenler sonrakilere, bunlar da daha sonraki' lere bildirmiglerdir. Bunlarla beraber kitap' ta BiRqOK Sntrmli KEL|MELER TOPLADlM.)) ,.soYtrtirclr rirnP sEqKiNLiKTE SON KERTEYi , G:JZELL|TTT SON YUKST:K t-iOi gUt-DU. Gonijl ba!ladr!rm tu i;te, T.n" ndan yardr;n dilerim.>> <Yazdrirm da$lar, Eoller,. dereler, 5ular, gcller isl6m Tiirklerin ellerinde bui'r' nanlardrr. Ctinkii dillerde dolagan bunlardrr- -21 - ..Bunlan tantnmtg olduklarr iEin yazdlm, ta' nrnmamrg olanlartn birqoklarrnr btraktrm' Mi.islijman olrrrayan Trirk illerinden birtakr' mrnt da yazdtm, gerisini yazmadlm. CUnkij onlan yazmakta bir yarar yoktu->> <Tiirk diline sonradan girmig olan keii' meleri yazmadtm. Erkek ve kadrn adlarr yazrlmadr. Bunlardan ancak - dolru bilinmesi igin - Eok kullantlan, herkes tarafrndan tantnan adlar yazdtm.>> <<Cemi, mijfret, tafdil, tasgir gibi i'ralr ile iligili olan geyler yazllmamlgtlr' Qijnkr! onun (dilbilgisi) iEin ayrrca bir kitap yaza' rak adlnl <<Cevarhir-in Nahvi fi Liigat-it Ttirk?> koydum. Yi.ice Tanrtnrn dile$i ile <<n'lhiv> ile ilgili kurallar orada bildirilmiytir'> ooruldugij gibi Divan ij Lijgat-it TUrk' dijnden bugijne kalan egsiz bir hazineCir' Mahmut kiiaba hicri 464 (m' i068) yrlrnda baglayr p 466 (1072 - 1074) yrllarrnda bitirmigtit. O zaman Tiirkler'in Eolunun lslSmlr!r kabul etti!ini biliyoruz' Fakat ultr' sal dii, edebiyat, dijgijnce ijrijnleri heniiz bij' tijn canlrlr!r ile ayaktadlr. Mahmut bijyii'< emekler, uzun zaman harcryarak ve hergeyi yerinde arayrp bularak bu de!.erli belgelerr yazrya geEirmigtir.. Onun iEin isl6mlr!rn iii< ion"tt"tinde ve islSmlrktan onceki Tiirk .,edebiyatr, tarihi ve kijltijrij igini]k. Y?. un onernii kaynak Divan U Ltigat - it Ti'irk'tiJr' Bugiin elde bulunan tek yazma nijs.hasr ..da MahmUt'Un el yaztst ile yazrlmr; oriiinai ar) |# - n[isha de!ildir. Kitabrn sonunda gu kayrt var : <<Sav'lr, sonra da $am'll Mehmet bin Ebi Bekir ibni ebil Ferh (tanrr onu balrglasrn) bu kitabr asrl nrishasrndan Eektili (istinsah ettigi) gLin 664 yilr ..gevva'l , inlrn 27. Pazar giinij idi. Kaggarlr'nrn el yazrsryle ya zrlnrrg olan nrishantn son parEastnln suretini altyorum...> . l;te eldeki tek yazma nijsha, Save ( lran) dan goErip gam'da yerlegen bu Mehmet'in, Kaggarlr Mahmut'un kendi el yazlsi ile yazrlan orijinal niishadan I Adustos 1266'da qektiSi ( istinsah ettigi) nijshadrr. Asrl nijs,ha ise halen kayrptrr. Mehmet, tijrkEeyi bilmedilinden, arapEayr da iyi yazamadr!rndan asrl niisha'dan Eekerken birEok yanlrglrklar yapmrgtrr. TarihEi Antepli Ayn? (... Ka;garir Mahmut'un lijgatrnda gordijm.>> diyerek Divan rj Lijgat-it Tiirk'ten bilgiler aktarryo,'. Kaggar'dan Mrsrr'a gog eden Rti.n ibn? Mu' hammed, Ebu Hayyan gibi bilginlerin de Divan'r gori.ip okuduklarr anlagrlryor. Bizim K6tip Celebi de <<KegfUzziinUn> adlr bibli--' yografya kitabrnrn (M.E.B. Yayrnr C. 1.t 808. sayfasrnda bu de$erli eserden soz ag-' maktadrr. Demek ki Mahmut'un kitabr Do$tr bilginleri arastnda eskiden de biliniyordu. Fakat sonradan unutulup gitmigti. Yeniden bulunugu ise lstanbul'da, ellt., yrl once hog bir raslantr ile oldu: -23 Emrullah Efendi,nin Maarif Nazrrlrll '(Megrutiyetin ilk yrllarr) srrasrnda , bir gii, . Sahaflar Qargrsr,nda ,kitapgr Bijrhan Ef;nJ; elinde bir kitapla Nazrrlrii gelmip ve kitabr Nazrrlr$a 30 gltrna satmak istemig. Nazlrlr[.. da parasrnl Eok buldu$undan satrn almamrs. Kitabr, sarmasr iEin Brjrhan Efendiye getide eski Maliye Nazrrlarrndan Vant Jdrl1en ,larrndan Nazif paga,nrn akrabasr bir kaJrnmr9. l\e satan, ne de 'alacak olan kitabrn de$erinin farkrnda olma<Jrklanndan elde kalmrg. Sonunda kitapEr Bijrhan Efendi kitabl Ali Erhiri'ye gosterince tantnmtg bilgin he. men istenen 30 altrnr, fazladan kitapgrya ijg .altrn da komijsyon vererek bu de$erii'ururi " satrn almrg. Fakat Ali Emiri Efendinin bilimsel krs" , t<.a1elrsr da meghur. Kitabr kimseye, hemgeh: . risi Ziya Gokalp'e bile gostermezmig. (itu_ , br bastlrmasr iEin yalvar yakar oimuglar ama kimse razr edememis. Sonunda Sadra_ ZdFn TalSt Paga ige karrgmrg da, Kilisli Rifat,_ rn gozetiminde b-asrlmasl gartryle gtjgbela razr olmug. Boylece eser ilk kez .l915 - I Z arasrnda '[..iE cilt olarak basrldr. Daha birinci cildi ci kar Erkmaz btjyilk yankr yaptr. Ondan sonrddrr ki gerek bizde, gerek ,Batrda bu delerli hazine incelenip ijzerinde birgok yanlar yazlldr, dijnyaca tanrnan bir eser oldu. Arag trrmacrlar eski Trlrk kriltiirtj ile ilgili yepye; ni bilgiler bulup grkardrlar. -24- Prof. Brockhelmann Divan Li LUglar'ir Tt-irk'iin bir <dizin> (indeks) ini yayrnliacir.. Bizde de Ali Ulvi Elove Divan'daki giirleri, Abdijlahat Nuri, Necip As,m, Ferit Birtek gibi yazarlar da <<sav>>lan toplayrp birer kitap halinde yayrmlamrglardrr. Eserin bugUnkri dile Eevrilmesi iEin u$raganlar oldu. Kilisli Rifat B.llge, Eski Van. Mebusu Vanlr Tevfik, Konyalr Odretmen Atlf Tijzrjner birer gevirisini- yaptrlq,g. Fakat Eevirileri basrlacak qitelikte gorrjlmedi ve kaldr. Sonra bu gevirme qorevi Samih Rifat'la Mehmet Akif'" verildi ise de onlar da iistesinden gelip tamamlgvamg-d.rlar. En sonunda Eevirme igini dilci Besim Atalay iistlendi, qevirip biri trpkr basrm, biri dizin (indeks) Ugi.j de metin olmak izereTijrk Dil Kurumu'-' na bastrrdr. Elimizdeki geviri igte bu T.D.K. yayrnr olan Besim Atalay Eevirisidir. 1957'' de de Dehri Dilgin'in hazrrladr!r Arap harf-' lerine gore yeni bir dizini gene Ti.jrk Dil Ku' rumu taraf rndan yaytmlandr. Ayrrca bizde F. KoPrtili, Z. V. Togan, H. N. Orkun, A. Caferodlu. Kilisli Rifat, Necip Asrm, Ali Ulvi Elove; Batrda Brockhelmann, Martin Hartmann gibi Alman ve Ma-' car bilginleri, daha sonralart da bazr Rus ve Fnanstz bilginler Divan U Lijgat - it Ttirk rizerinde gallgmrglar, tirli"i yayrnlar yapmr;lardrr. Eserin kapsadr$r dil, tarih, Eo!rafya,' mitoloii, folklor, halk edebiyatr vb. konr"llart tizerinde birqok inceleme yaztlarr, kitaplaryayrmlanmtgttr. Divan ij Lijgat-it Tijrk'te Mahmut'un yaptr$r bir de renkli har.ita vardtr. Harita, o illerini basit, ilkel, eksik, 'ftunt i Tiirk kendi aklrna gore- goster-Mahmut'un mekte lse de TUrkler eliyle yaprlmr; ilk ha- rita oldu$u icin onemlidir. Bgnpn igin de bu harita kitabrn de$erini artrrmaftadii" SonuE olarak onuncu yijzyrldan baglr!ar ak Tijrk itlerini kasrp kavuran <Arap f lrt,nur,r, kaigrsrnda Divan ij Li.igat - it Tiirk granit bir kaya gibi dikilmigtir. Tiirklerin bilginleri oldi.jrtjlmii.g (Ornedin Ti'irkge k:' isl6mivete ettili hizmei tap okuyor diye Ofgin, 6lijm cezasrnd lere bakllp3ft5171p Earptrrtlmlgtrr.), kitaplarr yakrlmtg, taptnaklan ylkrlmrgtlr ama dilleri, edebiyatlarr tarih ve kijltijrleri Mahmut'un bu de$erli ' eseri sayesinde giiniimijze ulagabilmigtir' l(ASGARl-l |VIAHMUT'UN TURKLER HAKKINDA S6YLEO|TLEN| t. Orusoz'den: '- <Tanrrnrn devlet gijnegini TUrk. burElannda doldurmug oldulunu ve onlann mijlkleri ijzerinde g6klerin biitiin te$relerini dondijrmijg bulundu$unu gordiim. Tanrr onlara <<T[irk> adrnr verdi ve onlan yeryUzi.ine ilbeyi krldr. Zamanlmrzrn hakanlarrnr onlardan Erkardr. Dijnya uluslannrri, yonetim yulannr onlarrp ellerine verdi. O"rlan herkese ijstiin eyledi. Kendilerini hak Uzere gliclendirdi. Onlarla birlikte ialrganr, onlardan yana olgnr aziz krldr ye Tijrkler ytizUnden onlarr her dilediklerine erigtirdi. Bu kimseleri kotijlerin ayakta'krmrntn -gerrinden korudu. Oklan dokunmaktan ko-' runabilmek igin, aklr olana dtigen g€y, b.i' . . -27 -26- adamlarrn tuttu[u yolu tutmak o]du. Derai ni dinletebilmek ve Ti.jrklerin gdnltjnij almak .iEin onlarrn dilleliyle konugmaktan bagka yol yoktur))... <And iEerek soylrjyorum: Ben Buhara'nrn sozljne gijvenilir imamlarrnln bi- ve bagkaca Nigabur'lu rinden bir imamdan igittim. lkisi de senetleriyle bildiriyorlar ki, l,Peygamberimiz kryamet alSmetlerini, ahir zaman kangrklrklarrnr ve O$uz T[jrkleri'nin 'ortaya Erkacaklannr soyledi$i srrada : <Tr-irk dilini o$reniniz, Eiinkij onlar iEin uzun stjrecek egemenlik vardrr.>r buyurmuF- igt" bu, Tijrkler iEin btjtijn ins''ilara kargr bir iistijnlUktUr. Onlarr yeryU; inijn en yiiksek yerinde, havast en temiz iillcele' rinde yerlegtirmig, onlara-SKEND| ORDUM> demistir.> Bununla beraber T[irkler'de gtizu!lik, sevimlilik, tatlrlrk, biiyiikleri a$rrla' "d"p, getirmek, sadelik, ti$iin' nnak, sd,ziinti yerine memek, yilitlik, mertlik oibi o!ijlmeye de' ler sayrs,z iy\tikler gqrulmektedir. (c. i. s' 3s2) 'tur. ...> 2. TiiRK MADDEsi'nden : <<Tijrk, Tanrr yarllgayasl Nuh'un ollu'nuh adidrr. Bu Tanrrnrn Nuh o$lu Ttjrk'Un .olullarrna verdi$i b!r addrr. Biz i<ad olarak Tiirk adrnl ulu Tanrr vermigtir> dedik. 'Cijnkij bize, Kaggarlr Halef ollu imam geyh H[jseyin, ona da ibni;t Garki denilen kigi, lbnrj Ebiiddijnya olarak rJnlii E9 $eyh Ebu Bekir El Mtifidijl Cercerai'nin dUnyan'n sonu ijzerine yazdr$r.kitablnda ulu PerTgambere tanrkla varan bir .<HADIS> yazmtF. Hadis tdyledir : <<Ytice Tanrr (BErNlM BIR ORDUM VARDIR, ONA TURK ADINI V;ER,DiM. On. lan Do.6uda birlestirdim. Bir ulusa krzar') i sam TURK,LERI O UI-USUN UZERINE GON"DERiRi/vtu diyor.> ,-29 -28-- - rlhs . ogur " agrk Birinci Bdliim Qocuklara sevgiyi belir:- mek iqin soylenen bir lime. <UlrErm = yavrum !>>. lDevlet. <<tBeg ognnda mening igim etildi _ Bey'in devleti saybsinde benim ipim edildi (dijzeldi)> 'Btiyiik kardeg. Hakanlrlar lbijyrik,kardegi op op ot ig kur erk rrk 6z ekeq 'Ese6in aYalr kaYdr$rnJa soylenir. <Kalk> demektir. 1. Ot. 2. HaYvan Yemi, 3' ilSE (Hekime de <OtaEt>" denir.) a. AUu (zehir) iE kuga!r (uEkur) Saltanat ve sozijgeEerlik Dort yagrna girmek izerz 'eriik de denir. Kendini herkese bir kardeg gibi sevdiren da'ha ktjEUklij$tinde anlaYrg ve olgun' luk gdsteren kv. Bu so= krz gocu$u iEin bir sevgi belirtmek iqin s6Ylenir. -30- , erik , gir:' meyvelere verilen genel bir addrr. Aralan bir srfati: ayrr I I r: Tij lij! ( riiylLi ) erik, t$eftali, kayisr ,san! ((san) erik, kara eri k Kadrnlara verilen l6kap. Altrn gibi temiz ruhlu ka- 'Sziik drna <altun ozijk>, bedeni inci gibi temiz olan kadrna ertini ( iri taneli bulunan koyun. iti aag arasrnda bulunan dere. <<ta! 6zi - dad ozu>> .<aElkrm,> diye Ea$rrrrlar. Hik6ye. ,iititk s6zt-iir ke- inci ) denir. Hece, harf. <<oziik>> ,iijiik Kapkacak. Bunu Oluzlar bilnrezler, onlar bu gici .'ayak geylere <<ganak> derler. .aba ,eyle . Ana. O$uzca. Karluklu T[irkmenler, bu kelimeyi ltpu ile soylerler (Apa). Oyle. O$uzca. <<Eyle krlgrl :oyle ,inal yap>. Anasr hatun (soylu - 3l - ), ba- (Ol ani ikirri ikitti .bu:, ortalrk adamlanndan, bulunan bi.jtijn genElere veIiJgn ad. Bu, dJgismez. Dilenci. Malmtidrini, tahsildar. $vunu,lan tey. Bunun igin cariyelere de <<avrnEu> du- i, : umdugl rnga avingu uragut crllmga amaglrk ekeklik azltgan <<Babacr$rm !> - '"-Ealrnan bir Ealgr .' Anvat, avrat ( kadrn ). tHakanrn mektuplarrnr Tuirk yaztst ile yazan. <AmaElrk yer =- Atrg yap. mak igin nigang6h olaro* ayrrlan yer. Kadrnrn arsrzlr{r, yizsiz_ lUqu' <Ol ti;i, udhlttl ih uzluk rtladr igledi ucuzladr esenledi Eitp-::)p azrtgarr dan azrtrr.>> <Ol evge aguktr : O, evini ozledi.> Bagkasl da boy._ ledir. (agukar - agumak) <Ol meni udhrttr : O, be-. ni uyuttu.>, ((ol yogurt ud_ srgrt srgrr kudhuz gomak *32- llgr I yaptr, ya- gmarlagtl, i;aretle5 ri. DridUk. <<Uragut yuzin cirtrindti:;aqtr>> . YUz,o. ,nri lorterse de yine bdy;e denir. Sanat. <Ol ant rtladr itledi> ( scigdrj, ko reiledr, kcipele dcindcirdri ). Hasralandr. A;agrladr ( Hakaret erti) Sel6mladr. uQop - Eep kigiler _ D+ $ersiz ki;iler>>. Deve yada koyun r,ijnijnden yaprlan giysi. A!layr9. Sijrgtln avt. Dul kadrn. rUygurlarrn, britUn rnrisirjman olmayan lralkrrr mLjsItimanlara vercliklcri acl. <Comak eri> rttr <Ol udhrtma udhrttr - O, peynir mayaladr>. ..o1, ot udh rttl dLiu, (u-dhltur - udhrtmak) e$itti, yetigtirdi>. <<Olar ikki osfu;. lr Onlarln ikisi osUrrrrd Avrat yuzini kars ol yoldan : O kisi adamr hep yoi- aguktr iirtiindi anlamlna sevgi' bildiren bir scjz. tBir gegit saz, kopuz gibi ikeme limlegdi srbrzgu nir. : atakr Osrugdr ,<< <lt'r ler xi miisliimanlarclarr bir adam>> demektlr. kapak Krzrn krzlr!r (bcir6ret). - 33 Ktrsl;rrrh - F. 3 <<Ktz kapakr srdr krzlr$rnt bozdu>. tiimen minE iEin boy halkrnrn toplandrklan yer. Kvtn Bin tane bin, bir milYon' '<<TUmen tigin : ming Yarmak _ Bir milyotr para>. Aslrnda kole demektir. Afrasvab'tn olullarrna babolarrna saygtlarlnt belirt' qigalak solamuk kulnagr Serge parmak. Soiak kisi. << gapdr yizdi>, (Ol atln $t. brk birle gapdl : O arrrir rnda Eubuk ile grrprgtrrcri.) gapdr : MrislUman, g6vurr.rn ( Farsllnrn, Uygur'un ) boynunu vurdu>>, <<Er eyii.l Eapdl tigin > dendi. Ondan sonra btitiit'r an lam hakan Eocuklarrna tat-tavgag << Bulgar denCi. Bu sozde <<Tat>> kelimesinden <<Farsltlar>>, <<TavgaE'> 'liigniit 'tufra{ TuUr:a, ,siirt[ik 1. Kadrntn brzrrt (klitori' si), 2. Frstlk. sd'' rijgti.irii len kad rn, sevici kadrn. Ezi len, sijri-i;ti'jrijlen her geye de <siirtiik> cle- ir. Dernek, igleri kcnugma< - goktr-1.>, <Begni ;tepesine yagt bas- iistiine EullanCr>. dr : Beyi diigman bastr>> 'Bagkasr da boyledir. <<Er' krzr basdl - Adam kizrn 'Bunu Ttirkler bilmez. Betr de aslrnr bilmiYorum. -34:h tura. Hakanrn miiii- Sijrijstijren, lcendisine : i'li bastr, sanki FLi, buyrultusu. Oluzca' n "ternek burt basdr t. urK 9enrl. i*ece. Tat boynrn dr._.r, (Eapar - gapmak) <<Ant basdl Onu karabasan ( k6bus, al ) bastr.>>, <<Beg el basdr Bey Herkesge tantnmtg bir I 'bidrik <<Qomak, <<tigin>r kelimesinden de <Tiirkler> murat edilir. Gebe suda mek iEin, <babalarrnrn kc- lesi> : KulnaEr krsrak krsrak>>. <<Er suvda Eapdl krldr ; (basar Eoktij, - basmak) <Er i9 krldr - Adam i; yaptr.>>, <<Er ktz klldl =: Adam krzr yaptr>>. Bu soz erkekle diginin birlegm':sinden kinayedir. Onun iEirr O$uzlar bu sozli soy- lemekten kagrnrr j35- ve <<kll. dr> yerine <<etti> derler. Nitekim adam namaz krl- 'kanktr tazardl tugurdu <<Men anr kagurdum =-: Ben onu kaErrdrm>. (kaEUrurmen - kagurmak) <<Tazardr neng : Nesne ( ;ey ) dazlagtr ( kellegtl ) . (Ol mengi sanga tugurdu : O, beni sana kavugtui- teviirdi - tiinerdi berigdi siiriigdi savagdr Tat'rktl an I iil doiru clur. <Tiirk Tat'rktr tagrktl tarrldr krnldr <'EEktj tagrktr - Tiirk Tat' - KeEi da$a Erktr, yozla;tr.> Bagkasr da boyledir. <<Bu rsr$ angar seziktim : Bu i9i ondan sezdim>>r <Arpa okijr birle katrldr : Arpa darr ile karrgttrrldt>>. Herhangi bir geY bagka bir gey ile karrgtrrtltrsa gene boyle denir<Er uraguta katrldr : Adam ,;vratla Eif tlegti>. <Tarr! tarrldr - Ekin ekildi>. Bagkasr da boYledir. <<Ktrrldt neng - Bir geYin kabulu soyuldu.>>, Kar kijrijndij>, <Er krrrldl : Adamln malr alrndl, Yok<< bitindi sullagtrrrlclr.>> ' Adam <<Er bitik bitindi yazar gori.indii''>. Ba9' kitap ka birinin Yardrml olinaksi' O!uzca. -36- >> lagtr>>. katrldr savasttlar>.'. ,<kar,> f mek larrn ikisi Bu soz amlna ol an <<karak>> sozijnden gelirse <<Gozbebe$i ,sezikti ) kaina;tl <karrktr> dtr, noksandtr. <Ol tavarr! evijrdi tevtirdi -O, malr evirdi Eevirdi, artrrdr. (tevijrer - tevijr<Trlnerdi yer - yer karardr, karanlrk oldu.>> Zama:r iEin de boyle denir. <OIar birbirge krz berisdi - Onlar birbirine Kv verigti>. Onlar birbirlerrne bir gey verdikleri z:tman da oyle denir. <Adhgrr krsrak bir le sijrC;di - Aygrl krsrak ile stirijgtUu (Aygrr krsra$r diS' liyerek siiriikledi ). Bun:.r aygrr, .<agmak>> istediIi za man yapar. <Olar ikki savagdl : Orl' Aclanrtn sozijnden alrnmrgt r, Fiili du>. evtirdi kozi karrktt ( karadrdr). dr$r zaman <<Er yUkiing etti>> derler kagurdum : gozu -kardan<<Er -37- ztn yalnrz bagrna yazsa dathi boyle denir. <LJraqut bezerrdi =: Avrat bezelrdi stisletrcli>. <Er oztjnge suv 'saElndt : Adam su saqmayr kendine ig edindi>. Uragut kiEindi Avrat gicisti (kagrndl, orospu ol- cagrndr kisindi du ) ,. Bundan alrnarak <kiginme>> denir ki <<gicigrnc)), <kagrnma> demektir. Aslr <Et kiEindi> sozr.inden alrnmrgtrr. <<VUcut kagrndr> demektir. (Ol mengi evge barturdl : O beni eve vardtrdr (gouderdi )>. Bagkasr da boyledir. barturdr <<Anr vurup talturdr : Onu vurup daldrrcil (bayrlttr, bayrltrncaya kadar doUi.idii. ). talturdr siitgerdi kurturdl a <Yo!urt sijtgerdi : YoUurdu - su katarak - sij: gibi yaptr.> <<Ol manga ya kurturdr : O bana yay kurdurdu>. <<Han angar quvag kurturdr : Han ona ota! ( han Eadrrr ) kurdurdu >, <Han 38- keltiirdi miindirdi buldrzdr .bertigdiler Begge srisin kurturdr _: Han Beye askerini toplattl ( ordusunu kurdurdu >>. ) (Cl manga at keltijrdi O, bana at getirdi>. .<<Ol manga at mijndirdi O, beni ata bindirdi). <<Buldrzdr nengi - Bir geyi bir ikindining kongl- <Olar Onlar sertle;ip birbirlerinin gti;rli.jnii krrdr lar, yaraladrlar.>> Olar ikki birlg Tar'lagdr Onlarrn ikisi birbirleriyle f arsga konugtular>. gu germegdi : buldurdu>>. lin bertigdiler: Tat'lagdl : rca kon u9u rla rsa Uy- yini: boyle denir. <Ol manga Eagl$ Eermegdi O bana kamq.rntn ucunu - bUkmekte yardrm etti>>. ,Batkasr da boyledir. Yang iEin de bo.yle denir. ikki : saglagdr <Olar savlasdr larrn ikisi biribirinin s).,lannl tuttular>>. <Ol mening birle savlagcll -O benim ile savlagtr. (i) saElagdr On- bana atasozij soyledi, berr de ona ). Birbirlerine sal'k verme, hik6ye ve konugma tjzerine olan herhangi bir -39- gey.i ve bagkasrnr soylegmek igin de boyle denir. sumlaSdt <<Tai kamu! sumla;dl Farslrlar rtim kendi dillerince konugtular>>. Herhan- gi bir ,kimse s6,kliindi t<rrlandr sakmlagdr trjrkEeden konugursa ge- bagka bir dil ne boyle denir. kubzagdr <Krzlar kubzagdl : Cari_ ,yeler kubuz (kopuz) Sar_ krzlagu (Ol makta yarrgtl.>> mening birle ok atr, krzlagu - O benim ile ortaya kz (cariye) koyarak ok siipriildi atr-nakta yarr;tr. (Kaza- nart krzr alacak.) stjprtildi : Ev sciprtiidri>. Bir adama krzrid,. gr zaman <stjprrjk> yad: <,Ev <siiprijl> denir. <<Suipr[jrr'tri nasrl acrmadan atrlrrsa kubzaldr beglendi tatg-andl gavlandr sen de oyle, git>> demekti'. _< Kubuz kubzaldr puz galrndr>>. Uragut beglendi _ Kadirr beylendi (evlendi) >. <Er a9r! tatgandl : Adarn a9r (yeme!i) tatlr buldu>, <Er gavlandr : Adam Urr. lendi>. siirzlendi (Ol sozin manga sozlend; *O, sozljnU bana soyledi ( agrkladr) >. -40- <Et soglr.indi Et so[ij-lijndri ( kozde kebap edildi.) " <<Yer krrlandr raElagtr>. <<Anln birle salrmlagi-lr : Onun ile saldrngtl, qarptgtt ( Birbirlerine yumr'\rK, delnek vb. sa ldrlar ) (,Kol balrklandr - Gol ba. lrklandr>>. Bir yerde Eamur oldulu zaman da boyle de.nir, Arguca. Bir Verde kale. vaprldrlr zaman da l:oyle der,;r, Uyourca. kudhuzlandr : <<Er kudhuzlandr : Ada-n dul karr ile evlendi>r. >> bahklandr Tavgag'landl ,koldaglandr <Er Tavgag'landr : Adann ,MaEin halkr krlr!rna girdi.> (Ol mening birle landr - ki;ldcrs- O benim ili-. arka- dul oldu, kendini benirn arkadaglarrmdan saydr _ 'btjksiiklendi biiksiiklendi <,Krz sii'kmenledi <Er sokmerrlendi >>. Krztn memesi tomurdu>>. : Adam kahramanlagtr.> ikak <Erijk kakr -- Yarrlmr; ,erik kurusu>. Bagkarsr da boyle. <Kak et * Kuru- tuimug et>. Henharrqi kurutulmug ;eye boyle denir. _41 hog hog 9rt katut : (eEiler sijrrilijrken : . lan yurg ses. <<Tutmag> yedikleri 9i9. PabuEulann kullandr!r 'a t Er. rig. Sukak O$uzlarrn Farslara verdi[i addr r. gekik I sergek kiisgitk , 2. Sergeye benzer' alacalr bir kug. Kara kayeEtjktj ) gil>>, kigirgek ytr yem kn kardegine <<sin- karrnrn kendinden kij- ELik olan ktz kardegine karrnrn kendinden buyijk olan krzkarde- <<baldrz>, iqin rizlim baflanndd !e yanut ko:'- gine <<eke> denir. Kargrlrk, bedel. yrgag Erkegin erkeklik organr. dikilen ku lu k. gen$el .len ir. ,Karrnrn krigrik erkek ko,-degi, ktlEtik kayln. Koca. nrn kr;Eijk kardegi ile kannrn krlEtlk kardegi aytrtedilir. Kocanrn kijEiJk kardesine ini>> denir, yai(o buivtjk olursa oiqi, denir. ,Kocanrn, kendinden kijgiJk olan lrklarda bulunur. Sarho;un iki yana salla''masr. <Esrijk sergekledi : Sarhog yalpaladr>>. Gozdelmesinden sakrnmak bostanlarda kefgek soy- << l. KijEtjk Eocuk pipi;i ( (ot> ile birlikte maz, Erkarr- Kekeme. <Cenflel er ( uduq : $er adam>. oKigirgek er : Evinde bir kimseyi gordij![Jnde cani srkrlan, evi kendine dar gelen kigi>. <Ol yrr yrrladl : O, bir garkr soyledi>>. Cok kez bu kelime <<gazel>> Yerine kullanrlrr. (Musikide.) Baharat' (ot Yem - Karabiber, kimYon gibi t:l' 'hum ve baharat.>> <<Yern> kellmesi Yalntz kullarrr[- -42- ). lki ve ikiden Eok y.umu9 kimse arasrnda elEilik. Bu soz- den alrnarak ..melek>, e de <yumugEt)) denebilir. Ttirkler <<melek> adrnr hig ryatuk bilmezier a <<Yatuk neng _ Atllan, unutulan gey>>. <<Tembel>> e <yatuk kigi> denir. O$uzlardan birtakrmlan var kt kentlerden dlgarr Erkm.:zlar, savagmazlar. Onun igii: bunlara <yatuk> denir, <tembeller ve atrlmrslar> demektir. ,43- yetik ,. <Yetik er ce.rikli, grjE gler:i bagaran adam>. t,t yaya yrlkr yalma Oturak, krE. yalnrz insan_ da kullanrlrr. Dort ayaklr hayvanlara verilen genel ad. Kaftan, kalrn kaftan, yad_ murluk. Bu sozr-j Farslar Trlrklerden, Araplar yezne r ve kar yulduz tene yalafar yorutgan yazr$gr Brjyijk kz ad olup sonra aratari rr lrr : yazadr <Ol atrn taglattr == O, atr* nr dallattr. Farslrlar da bu ala= (Ol anr setrletti = O, ona (sen> dedirtti, (...) Tiirkler bijytj$e <<siz>> derler. kendinden a9a!r olana <<Er krglalda y,-zadt Adam kr;lakta yazr gegir' di>. Ba;kast da bc,'ls61t. yenidi -44- trJrkEelegt!- rerek ((tane> demi;lerdir. Hakanrn gonderdili elEiye verilen addrr. Uygurca. Osurgan. <<Yorutgan kigi>Yazrcr. HrsrmJar arasrnda, mektup getirip gotriren el- <sen> derler. OncJan alarak, <<O biiyijk, kijgtj$e kendisine {,.sen> dedirtti> demektir. ay- Yedi kardeglere <<yetigen> Kutup,ltldrzlna <<tem[jrka Zuk> Ti.irkler bunu lar. senletti <.karakusr> (( Li lker>> O$..rzca. ,FarsEa <<dane>>,kclimesirden a lr nm r;t lr san tnni. rak <d.a6> diye j<ullanrr- Mi.igteri ytldrzrna <€tehtijz>>, Mir,jrn ( Sij reyya'ya det, derler. kelimeyi Ttjrklerrlen kardegin koca. ; Qalgrcr, Ea$rrrcl, garkrcr ( yrro ). : Yrldrzlara vepilen genel bir denir. Hemsehri. <Yerde;; kigi>. tsu iki kiginin bir Sehirden olmasldrr. Birbirir,e (yer- Ei. taglattl Eoktur. Ya$n-rurluk, bagka uluslardan Eok onlara gerekir. st. ytragu yerdeg da, Farslardan almlglardrr. H,E bir kimse Erkrp da .,bu ke'limeyi Trirkler Farslardan a{mrgtrr> diyemez. Qijnkli ben onu slnrrlann oturinden dahi igittim. Ctjnkij qnla.rn memleketlerincte ya$r-nu Merih yrldrzrna <bal rsokrm> <Uragut yenidi : Avrat -45- do$urdu>. Bu kelime alicak kadrn dolurursa soY- stn lenir. Hayvan dolurdu!..,t zaman dolan geyin adr al;- eki ge!irile' rek fiil yaprlrr: <<buza$ladr> gibi... Yalnrz krsrak nrr ve <ladr>> boY iEin boyle soylenmez. Ktsrak yavrusuna <kulun> Cenir. Krsra[tn yavruladr!rnr bildirmek iEin yeldirdi yatgagdl <<ktsrak kulnadr> denir. <Yel yeldirdi - Yel esti>. <Ol anrng birle Yatgagdr : O, onun ile Yatrgtr>. (ikisr birlikte yattr). att yah 'Evet, peki. qit dendidi zaman cevap vere;l adam <<yah>r der. Uzerinde alacall naktSlo' bulunan Qin kumagt oQor uragut: Digilik orga- gor tud Kog <<Bu nr bitigik olan Hakanrn Yanrnda Ealtnrtr kos ve davul. <<Han tu$ur' dr : Han, n6bet davulu vurCu, mehterlrane Ealdt'>> ( Anlamlartndan biri' ) $iirin arvzv, olcijsii' "Pu yrr ne k6! Uie ol? giirin olEijsij ne ijzerinedir ? >. Boylu boslu adamr> denii-. Buradan alrnarak mezara da ,<srn> denir. Qrjnkli mezar insanrn boyunca olur. Kavim, kabile, agiret, hrsrm. Oluzca. iki kigi kar- lgrlagrr: Biri der, daI tut>> avrat>>. Boybos. Bu sozden alrnarak <bodhlu! srnlrg kigi lav beg oteki 6boy kim?> <Salgur>> diye yanrt verir. Atlara ve bagka hayvanlara vurulan da$, dallama. Farslrlar bu kelimeyi Tiirklerden almrglardrr. Ci.jnkij Tijrklerde oldu$u qibi, onlarda siirii bulunmaz ki dillerinde boyle kelimeler' bulunabilsin. Halbuki h'err bu kelimeyi isl6m stnlrla' rrnda da'hi igittim. Mi.ihiir mumu. Kanntn kocast. Evinde beye benzedili igin boYle denmigtir. karn yat giivi.it K6hin, gaman. Ya$mur ve rUzg6r getlrmek igin taglarla yaprlan kam'lrk. Boya. Renklerin hePsini toplayan bir kelimedi'-. -t47- Aralarrnr aylrmak iEin ttEtivtir> kelimesine renk i*- lan getirilerek sciytenir. Kvrl qrivrit, kok (g.tk) ktiviik kryrm vtit... Saman. Dugmanrn den tilkiilendi bilgelendi kr q.i_ gelmesi yizrjn- ve dehgete dijgmesi: <<Ko,-_ kynt kryrrn boidu (olduf>. <Er tilkrjlendi : Adam til- kilik etti, 9ugu kiicedi - Adam akrllrlagtr>>. En iyisi (bitgimsendi> dir, <adam kerr_ : Beri gcl gibi uzatr larak soylenir. ) (Oluzca tinlem) (Ol bardr la _ O gi6i la!> gibi. <Al !> anlamrna bir kelime. <<ma! - Al, igte!>. Bazan !> dahi denir. Kadrnlar bir geyden utan. 9rklarr zaman soylerler. tiiki, tiikit .,i: !ii It enilini gafrrmak ku llan rl rr. *48_ iEin - 'krzadl <Ol krzr! krzadr : O krztn rkiizledi krzlr!rnr bozdu>> <Ol ant kozledi - O, onun gozijne vurdu>r. yatsadl "ayaladr <Er yatsadl : Adam Yatmak, uyumak istedi>>. <Krz ayaladr _ Krz eilerinin ayastnr birbirine vurdu.> .kaslgladl ,kapakladr (Ol kulrn kasrgladr =: O, kolesini itekledi, dulu[una di.irttii>. <<Er kvtfi. kaPaklaclr : Adam klztn <kaPak,' ltlr bozdu.> :Sirkeledi <<meh ya uyutmak iEin boyle der ler. rKolelere verilen adlardandrr. <Stileyman>> kelirnesinin krsaltrlmrgr olmalrc'rr. Bir Tujrk gairinin adl. O$lana "'Oglanr! kijEedi yaptr>>. Cariyelere zorla fenalrk yaparsa gene boyle denir. au- mektir. <Uragut katunlandr : Av_ rat hatunlandr>>, han karis.r gibi oldu. Unlem, Eallrma edatrdrr. Kadrnlar begikte Eccu$u zorla fenalrk yaltaklandr>>. <<Er bilgelendi <<Kr berri kel gr !> ( <kryyy> la sulr bir il halkrnln korku dini akrllr gosterdi> katunlandl ibalu balu yiikiing (Ol oglan bagrn sirkelecli : O, gocu$un bagrndrrr <sirke> ( bit YUmu rtasl ' yavrusu ) sirkelecli >. Namaz. KrPgakga. <'fengrige YijktlnE YUktjrrcli _ Tanrrya namal krlclr. '49- Ktxgarlr F. 2 savct YUce Tanrrnrn conderdi$i peygamber. Bu kelime <ha-. (sav)) dan gelmistir. <<Sav>> soz, atalar sozr-i anlamlarrnadri'. Peygamber de bunlarr erigti ri r. <<'Kam rrkladr _ Kam (9aber>> anlamrna rrkladr imen belingledi singillendi Tengri olan ) kShinlik etti, fala baktr.> <Er belingledi Adam bir' korku ile uykusundan srqradr. Herhangi bir hayvan habersizce bir geyden kor' kup srgrayanak r.jrkerse ge' ne boyle denir. <Ol krzrd singillendi : O,' krzr kardeg edindi (O, cari-. yeyi krzkardeg edindi). Ulu Tanrt. Yere batasl k6' f irler gole de <<tengri> derler. Yine bu adamlar, bi.i-' yijk bir da!, bijYijk bir a- $aq gihi gozlerine ulu gorijnen her geye <<tengri>r derler. Bu yl.izden bu gibi 9eY- lere secde ederler. Yine bun lar bilgin kimseYe ' <tengriden> derler. Bunlann saprklrklarlndan Tan'' rrya sr!tntrlz. tt. Pry, NOTLAR : l. Bir daha ,hatrrlayalrm: Kitap aslrnda boyle sozluk, gramer, ansiklopedi, savlar, giirler diye boliJmlenmig de[ildir. Kirap, aslrnda bir sozlijk oldulu igin bagtan sona kelimeleri aErklamakta, otekileri yeri geldikEe ,da!rnlk olarak vermektedir. Kitabl tanrmakta, kavramakta kolaylrk olsun diye kitabrn iEine serpigtirilmig olan bilgileri, sav. larr, giirleri ayrnp diizenliyerek bu bolrjmlerde biz topladrk. 2. Kitap, aslrnda (lSlML,ER, FIILLER, SIFATLAR> ayrrmlanna boltinmrjg, bir de 4rup.. harfleri.ile yazrl rgrna gore .<<i tcit-iLER, UqLULER, DORTLULER, BEgLtL,ER, ALTILILAR> (AYRIM>>larrna ayrrlmrgtrr. 3. Buraya aldr$rmrz kelimeleri seEerken, kelimenin yaprsrnr, eklerin iglekli$ini, .bugijnkiJ tijrkgeye yakrnlr$rnr, aEtklamannrn ilgingli$ini vc bagka yonlerden okurla- .rrn ilgisini gekebilme ozelliklerini diigUndiik. Bu boliim kitabrn btitiini.i hakkrnda bir fikir verecek niteliktedir. 4. Kelimeler aErklantrken verilen bil' ,giieri ve..ornekleri bu boltimde ayrlca ver' nredik. Oteki bolrjr^nlerde de bu bilgileri topladrk. 5. Kitapta cinsel organlar ve fiiller, oteki kelimelerin agrklanmasrndaki dolai' ilrkla adlarr - sanlart ile, aErk aErk yer almak ta, ornek ciimlelerle daha da aErklagtrrrl' -50- -51 - maktadrr. Bu kelimeler bugtin de koylerimizde aynr aErklrI ve rarhatlrkla kullanrlmaktadrr. Fakat kentler halkr ve okuyan Eevrelerde bunlarr soylemek, yazmak ayrir ve <<mijstehEen> sayrldr$rndan bunlarrn. aErk-saErk olanlannr almaktan kaErndrk. itinci Bolirm oir- sir-oisi tGRAMERIi ( 6rnekler ) cQ- -52- lemigtik. Ulu Tannm dilerse yakrnda anl:r taca$rmrz Uzere, fiillere birtakrm nedenlerle gelen harfler emir: kipine de gelir. Oluzlar, dilde yelnilik yapmak igin genig zaman kipindeki <<r>>nin birini birgok fiillerde atarlar ve <<emir>> gibi, kelimLTi tek <<r>> ile soyler[er (..barrr : vartr)) yerine <<baran _ v.aran>>) Bu, gUzel delildir, kurala uymayan bir haldir. Do[ru ve gijzel olan, isimlerde ve fiillerde kelimenin krsa, soylenigte sa!lam ol mastdtr' KURAL ve EEK|MLEB.Lq. SIFATLAR' KURALLARIN YURUYUSU Fiillerin temeli gegmi; zaman ve emir ya' kipleri i,jzerine kurulur' Bu kelimelerin p,r, arapEa kelimelerin yaplslna uymaz' gelir : ?i;rr.e"J"'flitt"rin hepsi bir. dijzene qok harfli ikiti,'ilgli.i, dortlu, begli ve. daha ve mas fiillerde geEmi; zaman, geni; zaman tar, dijzen iizerindedir' ( "') KrpFiilden tureyen stfatlar' - O!uz' PeEe' Argu, Suvarlar' Euk, i"*"k, Yqlma, Zdrfid;l n"k' uu qoEebe dillerince - geEmig [jzerinekurulur.Geqmigzamankipi<bardr : vardr>> olan keti'ne slfat halindebu<<bar' diidaE> olur. Bijtiin fiillerde kural' :zen izerine Yijrijr' grkarr Emir kiPine gelince: Biz, tiillden gosrfatlarrn, Qi$il vb' gibi Tiirk dillerininsoy.$unda emir kiPi ijzerine kuruldu$unu MA'TAR Mastar, bUtiirr fiillerde bir diizen Uzerine olur. Mastar <k>lidir (mek, mak). Bir drjziiye yijrrlyen kural budur. Bundan, higbir 9ey drgarda kalmaz. EK - FiiL 1..-tururn) Gegmig zaman ve mastarsrz kullanrlrr. Anlamr <odur> demektir. (Ol tag turur O, tag - ttrr> gibi. Yine <<ol kug turur>t derler ki <<O, kustur> demektir. Bu, soz baflantrsldrr. Bunun geEmi; zamanr ve mastart yoktur. AYRIMLAR (...) Bu ayrrtmda emir kipi iki harf iizerinedir (Arap yazrsl ile iki harfle yaz.' lrr). Onun iEin biz buna (ikili)) dedik: -55- ((Bar - Kel : Var - Gel>... Kok olan kelime budur. (UElij, Dortlij, Begli, Altllr ayrrrmr da boyle) Bir kigi iqin <Bar _ Var>> denir, ik; kigi iEin <<bannglar ikigij - ikiniz vann>> denir, daha Eok kigi iEin <<barrnglar kamu[ lar tek kigiye <.bar : var>, birkaE ki;iye vann> derlgr. = Bu sciyledi!im kurallar ve yollar yalnrz bu aynma ozgi de$ildir. UE, dort, beg alt; harfli kelimeler{e dahi -bijtijn kitapta- bir dtiztiye kural olarak yUrUr. Bu kurallar ve yollarr iyi bellemek gerekir. Qrinkri ben bu ayrrrrlda uzun uaJn anlatttm, gok kez s6zii uzatmadan buraya havale ettim: (<Bak. aynmtna> dedim ). Bu, Tiirk dillerinin usuliinii bildiren bir kimyadrr. Bunun iEin birgok defterler ',doldurdum. Bir adam bu kurallarr bellerse, TUrklerdep aslrnr bilmeyerek igitti$i kelimelerin ki,rralrnr kendi kendine grkarabilir. <<barrng 'Bunu iyi anla. riir- qAnsr a) <c-ig, -es ....>r EKi ALMI9 ( <<lgteg>> ) riillEn Bu a.yrrrmda dort kol meydana gelir: lste yardrmlagma> anlamtnadtr: 1. <<Ol manga ton tikigtin, ,.Ol manga bitik bi' tigti>. gibi ki <<O, bana elbise diknekte yar" drm ettirr, ,.O, bana kitap yazmakta yardtm << etti>> anlamlarrndadrr. -56- clah:' iqin giiElii,'.1.h. Vegin oldu$unu. gostermek 'birl: <Yan9>r unlarn,nu geliri <Ol menjng gUregti)) "' Ealrgti Y-"7-..: O, benimle koOyundl yarlgta' atr;ta -ortaye a:' <<Oynadtni nan- <<iidiil> anlpmlna gelir: lagu : Atrna oYnadlm>) "' 4. Fiilin gu saydr$rm anlamlartrrdan oz anlamthiEbirine gelmiyerek .tul' kendi : Bir e3;;;"i;"rTdi'''<'Kemisti nensin anla" yini Erkartp attt>"' Burastnr iyi 2. Bir igte (.!min daha becerikli' <-in> EKi ALMIF riit-Lgn ( diin0;lii - edilgen ) yijrljr: Bu boliim birtakrm yollarda T. 6tn" o i9i YaPmadrlr halde Yapar gorijniir: <Ol evke tarrndr gider goriindir)' gorijndij> (gitmel-igi nufae bagkalartntn yardr 2. }znenin bii i;i'bagrna yapmasrdrr' mlna kalmadan tekO ekin ekti>"' Bu an' (Ol tarr! tartnclt = gelir' <<dz->> keli-nesi lamda otclulu ;;;t"v:o'trr gibi sob ) Fiil serger.t"n i#'i*uv.'p,9u keliT":: soylennrez' rijndi.j$(j,u*un-'ooz> (-il) ile donijglUL': 3. -Edilgenlik ekive <t-inn tn birlegrnesi tttinin eki- <<-in, "n' bitil' "Bitik sevril;;; <<-il>den "*t:ig1:' bitincliu de cienir' di> dendi$i gi';i''ot.litik yazrldn de'' ikisi de bir an[mJua''' ':K]1.?p fiilin belgesi sr' gurada"'lojioer"r mektir. mugtur. tr-Z - 4. Ba;lr bagrna bir kelime olup yukar daki anlamlardan hiqbir gey bildirmiyerex <<-in>> gelmeden onceki hali ne ise o anlartt veren Sekildir: <<Tengrige tap*rndr : Tanrl' ya taprndr>.... c) <<-tur>r EKi ALMIg Fiit-lrn ( ettirgen - oldurgan ) <<Tengri ogul togturdl : Tanrt Cocuk do$urttu>>. Aslr <togurtturdl>>dtr. Bu kural goyledir: (...) Fiil iki ozneden bir f ii' le geEer. 6znenin biri buyurur, ikincisi yapar: <Su igirdi> anlamlna olan soz, (<suv iEtilrdi> biEimine konuldu$u zamatl (c) q.lu* bagkasrna su igirmeyi buyurdu' demek olur. isimlerden <<-lent> eki ile tlireyen plir-lEn Bu bolijm cjort Yolda Yijrijr : 1. O soytenen ya da verilen geyin sahibi olmaktrr: <<Er anr krzlandr : Adam onu krz evlAt edindirr, .,Er kaguklandl _ Adam . kagrk sahibi oldu> ... 2. iki harf li isi"nlerden tiireyen fiil ol' mast <<Er atlandl - Adam ata bindi> "' 3. igliyen'in kendi kendine o i;i igle' mesi, izerine almast (fiilden tijremig ddni.jSlti fiil) anlamtna gelir: <Ol ozinge ei sokliindi - O kendine et solijldU (kozde , pigirdi) >. 4. Bu anlamlardan hiEbirisi beklenmiyerek fiil yalnrz kendi hizasrndaki anlama -58- gelmektir: <<Tevey kevgendi vig getirdi> gibi... : Deve ge' Ayrrca birtakrm,yollarda daha ytjrrjr.: 1. Kendisini soylenen gey cinsinden saymak ve onlarrn kllr!rna girmek anlanrrnadrr: <<Er O$uzlandr> qibi. Bu, bijtijn fiillerde yijrUyen bir kuraldrr. 2. O gey, oznenin do$aslnda bulunmak anlamrnadrr: <YrgaE butaklandl : AUag budaklandr>>. 'Bu fiillerin hepsinin aslr ikili, ijElij, dortlU, be;li ve begliden fazla isimlerden yaprlmrgtrr. Bu kural hepsinde yijri.ir. Bunu iyi belle, bilgi ile ugur bulursun. 6zrurruiru eiEirulrni Ozne oteki Tijrklere gore <<suvarguEt>, <todhgurguEr)> vb., O$uzlara gore (suvgardaEJrr., <todhgurdagr> biEimindedir. l;i sijrdrirmekle tanrlan ozne, bljtiin Tijrklerin birliIiytJe: <udhgurgan, todhgurgan, kijlsirgen er> gibidir ki srra il9 <<her zaman uya[an, doyuran, gijliJmseyen adam>> jemekti r. Deveye gelince <<kevgengen tevey>> denir ki <Eok gevi; getiren deve> demektir. ZAMAN, YER, GEREE ADLARi l. Zaman adr: (Bitik bitigLi .egg!- Kitap yazdrracak zaman> gbi : sonune yada .19db2 kelimeleri getirilir. 2. Yer adr: <<Tant angu yer - Bulday' <(ogur)> -59- ut:lu.:?k yer>, gibi, sonuna <yer> ,kelimesi getirilir. ' neng '' 3. GereE (6ler ) adL <<Tarrr (neng) kelimesi getirilir. tan tgr.J sonuna Sonunda o-l,d>> Bulunan Kelimelerde Kurai: l. <Bedrjk kannlrfi er> sozri gibi ki <brJyr-lk karrnlr, bLiyrjk karrn sahibi adam>> ve <<samanlrd er> qibi ki (saman sahibi adam> demek,tir.. (Karrn _i,,"ru.un _lr.) 2. <Sarrglrg er Sarilrk t.rurtui,g,nu ve -.,Kurugiug ya :_ Ku_ rulmug yay> gibi... (-mis) " 3. Tarr$lafi : Ekilecek yay>>, <Turu$_ la$ - Durulacak yer>, giOi... -(_ecek V..i' tutulmu; adam>> EKLEiR I. r<-sen EKi: (Arap yazrsr ile) ;ki tiE harfli .. isimlere seldisi sibi iki ijE harfti fiilLre de seldi!ini bilmelisin: <Er etsedi : Adam et yemek iitecJ;r, <Kagunsadr : kavunsadr>. <<Er kzrn opsedi = Adam krzlnl op- mek istedi>. oKug uEursadr tedi>. : Kug ugurmak Tijrklerin <bir 9ey saydr> demek olan dl nengi> is_ <<sa_ soztjndeki <sadr> dan gelmektedir.. Sanki igleyen, o i9i kendi dilekleri araslnda (saymts> da dilemig, istemi;... -60- 2. <<-qilr) EKI Herlrangi bir gey, bir gey rizerine Eok devam ederse, ara kesilmeden surerse, o isme <<-qil> eki qetirilir. Bu gekilde elde edilmi9 olan kelime srfat olur: <TUpEil yer:' clenir ki <Tijoi>, <<tipi>> anlamrndadrr. Buna ..-Eil, getirilince Eoklu!un niteli!i olrrrug- tu r. s. iriNci Eo{6uL gAHts EKi Bu da KrpkaElarla O!uzlarn kuralrnca emir kipinin kokij iizerine genizden geien bir <k" (ng) getirilmesidir: <<Et tograng : Et dolrayrn)), (Efge ugrang Eve u$rayrn>> gibi... Dolru olan kural budur. Yalnrz obrir Tijrkler, yaglr olan yada sayrlan kim" dograyrn, lJ$' seye (togranlar, uqranlar rayrn> demeleri yanlrg saytlmamrgtrr. l*". 4. KELIMEDE EKLERIN YERI : ArapEada kelimelerin bagrna gelen eklerle birtakrm anlamlar anlagrllr. Tijrkg':de kelirne oldu$u gibi, sapasa$lam durur, i;irtakrm atrlarn trildirmek iEin gelirilen ekler -qordijlunijz gibi- kelimenin sonuna eklenir. ArapEada eklenen ekler bu kelimeleri:l ortasrna gelir. eiLeSiP KAYNASMA <<Toksun - Doksan>. Aslt <<dokuz ';i-i;r dur, Dokuz kere on>r demektir. iki kelime birle;tirilmigtir. <<sekiz on>> <<Sekscin dan gelmigtir. -61 - - Seksen>> da riit-lrnosru rtineYE1t isitvtlEn Uzenirue s6z isimler: iki tiirlUdijr: t ) Aslrnda a.l yol''r olarak konulrrygg isimler, 2) tijretme ile elde edilmig olan isimler' Fiillerden ti.iretilen isimler' 12 harfte'r birisi getirilerek YaPrllr: 1] e-a (elif ) <Uva: Bir Eegit yemek adrdrr. <<Uvdt>, sozijqden alrnmrgttr' <<kesme>>' : tr r. 4. +'<bili9>, (bildi> fiilinden 12. u alan aygrt vu- KendiJi ile bir i9 YaPrlan: anlamt verir' <urlu neng ;eY>' <<urdt> f iilinden'<<tara' 'utuk Targak : tarak>>' 6. k(kalln)'- c) mak>tan. kesti>'den ' '= . k ( ince ) ' tt kesek"', diri >' ti' 8. 6 t vu'itlrt 1 *f iri[ = rildi : dirildi>>den' <r 7 << -62- Alaca yer>>, <Tarrldl ,- yayrm)), (yaygt>, yaydr,-dogedi>>den. - <<akrn * sel>>, .<akdr>rdan. - ii - <<Sorgu: somurarakkan : emdi, sordu>>dan. aygrt>>, <<sordr KELi'TELERiN KURULIJSTA KAe HARFLi oLAsi LecEGi iisriir.re s-62 Kelimelerin yaprlrgr, ya ye!niltilmig ola. rak Arap yazrsr ile yazrlrgrna gore il<i harf lizerinedir (at, er), ya ijg,harf ljzerine iiq hal var.drr: 5. - g - uU" icin gelerek onlart isim srrbJl riitteie slna kovJt <<Artndt>'dan <<Art$>>"' gelerek <YaYl a$> ' : Bunlar oyle kurallardrr ki go$Ljn kutup yildtzr Ustijnde dondrjlui gibi Trjrk dilleri 'de bu kurallar rjstijne doner. Bu olgri, iki iig, dort, beg ve daha gok harfi bulunan fiillerde de yirAr.. Biz burada krsaca soyledik. Ulu ve biiyrjk Tarrrr dilerse, daha scnra ileriye do$ru daha genig anlatrlacaktrr. alrnmtg- b) Kok isimlerin sonuna Yer adr Yapar: <<Yd = Yaz"dan _ ll. n Eorek'. rr. <<Targrl ekildi>den IO. m - <yadhlfl.r <<yadhdr kapat..t urai" soziinden alrnmrgtrr' Gozi'j <<kesme>> de mamak iEin saErn kesildi!i yere den i r. giy' 2. t-<Kedhijt - giYit>>' <ked'lrdi = di> sozijnden al tnmtgttr' pigi3. S - <KorneE : kijle gomUlerek <Komdi> sozUnden altnmtgrilen t 9. I - olur (azuk, yazuk), ya dort (ya$mur), :, .r ,l ya beg harf rizer"inedir ( kulursak : kursak ). yada altr harf izerinedir ( komtjldijrtjk), yr da yedi harf Azerinedir (zargunEmud : fe:lelen). L6kin isiralerin yedi harfli olanr azdrr. Tijrk dilinde yedi harfi geEen kelime Yoktur. i TURK HARFLERI .. 'r:' BiitUn Ttirk dillerinde kullanrlan harti: ler l8'dir. TUrk yazrsr bu harflerle yaztitr. .1, (Uygur alfabesinin 1B harfi veriliyor.) i.: :_,. :1r1,:,:; I - 63 -- Y?1,1r;ta yeri olmayan, fakat .te gerekli sdylenigbulunan _ k6kt;n sayrl*uyun__ it 7 harf daha vardrr. Trirk dilteri Ounlarsrz ol. maz. Bu harfler : l: ,! il l. (P) I t, harf nan 2. <K6f>a benzer Arap tuirkEede az 3. Qrka!r <<c>r ' si ki 'bulunur. <<z>> <<J>. bt_l ile <r)) arasrnda bulu_ 4. ArapEada da bulunan <<f>r. 5. Noktalr ogu ( - g). ' 6. <Kaf>> ile kef> aiasrndaki yumugal< (ng> ha rf lerr- (kaf) ( g). - ile s€)) bilegili 7'. (n)) ,. o tr. Bu harflerj, Tijrk olmayantar, sciyte. griElLik Eskerler. Bu, koi<ten 19kte_ 7 harf , kokten olan harfler biEiminde "truiun y'aztlrr; yalnrz bunlara nokta konularak tanrirr. yukaru Qin,e dek -britiinKaggar'dan Tiirk iilkelerinde irakanlar,nEepgevre ve sul_ tanlarrn yarlr{larr, mektuplan _ eskiden beri bu yazt ile yaztlagelmigtir. , SERT HARFLER Sert harfler gunlardrr: p_ C_ Ka - Ke. rUnr oiurni ve oiyerEKLERiN orriignnesi UzEniNE s6z Asrl kelimede deligiklik az olur. DeUi;.. meler, anca( birtakrm harflerin. yerine bai. ka harfler gelmesi, yada atrlmasr yizunden olur. Bu da goyledir : -64* Obrir Ttirkler yolcuya <yelkin>, O!uzlarla Krpgaklar <<ell<in>> derler. Onlar rllk suya <yrlrk suv>, bunlar <<rlr!> derler. On lar inciye <yincij>>, bunlar <<cincijr, derler. Trirkler devenin yrjnrin[jne <yu!du r, Ofiuzlar ve KrpEaklar <culdu> derjer. Bundan ba;ka Argular, kelimenin ortasrnda yada sonunda bulunan <<y>> harfini <<n>r ye gevi<.kon> rirler: Tijrkler koyuna..koy, Argular derler. Kelimenin basrnda bulunan..v>> harflerini Suvarlar, O!uzlar, KrpEaklar obn ye Eevirirler: Ttirkler (<men)), Suvarlar, KlpEaklar, Oluzlar <<ben> derler. vb... Kenqek dilinde kelimeler Eok kez <<esre)) ye uyarlar, (esre> olur. QtJnkU onlarrn dili kotrjdtir. Yukarr Cin'e dek Cifil, Ya$ma, Toksr dillerinde <<otre>> olur. Rt,m tilkesine dek. Oluzlar, Suvarlar ve KrpEaklar <<r-istrjn> kullanrrlar. Bu, Ttjrklerin <.<leve>r y,: <<tivi>>, Oluzlarrn <<teve>> demeleri gibidir. Tijrkler <<bardrm> derler, <gittim> clemektir_ Ofiuzlar ve ba;kalarr <<bardamn derler. Kural de$ildir. Argular <bardum - keldrim>> der' ler. Bu soyleyig kuraldan biisbiitiir-r vzak trr. Bu bolijkler arastndaki ayrrlrk boyledir. Bir kimse, bagka yollarr gcizcirrJne alarak <<bu eklerden birini bagka bir i,,min so' nuna 'getirse ve bu anlamlarr dileyerck soyli*' se (yeni kelimeler tijretse)>> zararr yoktur. Qijnkij, isimlerin hecsi cle kendilerirrde bi'' takrm anlamlar bulunan harflerirr f(ekle' Ltr Kasgarlr Ir. 5 nin) getirilmesiyle bazr Eekimleri kabul etmekten, bazr gekiller almaktan geri kalmaz. Bununla birlikte bLitiin TUrk dilerinde her isimden fiil kalrbr yapmak olmaz. QUnkij <<adam atalar sozij soyledi>>, <<adam ijn sahibi oldu> anlamlannda, <<Er savlandt>, <<Er Eavlandr> denmez. Halbuki kurala gore her isimden fiil yaprp kullanmak olabi- lir. Kullananr kimse krnamaz. , Bilinmelidir ki O[uzlarrn dili incedir. Tijrklerin, birisi asrl ve kok, oteki ekleme olmak izere Eift olarak kullandrklan bir ismin ve fiilin, O$uzlar ekleme ollanrnr kullenrrlar. Obijr Ti.irkler bunu tek olarak soy" lemezler. Soz gelimi: TLirkler <<kattl kardt>> derler, O$uzlar <<kardt> dey'ip asrl olanr bi' rakrrlar, Tijrkler <iyi kotU> diye ikisini bit" kullanrrlar, O$uzlar ise tek, yalnrz olara< tigrincii Bd;lijrn ANsit(LopEDit( eilcfuep kullanrrlar. -66- -67_ A. TAR|H CO6RAFYA fiinrcnnEN: Bunlar Oguzlardrr.,Bunla- ra <<Trirkmen> denilmesinde bir hikdye var.drr. goyledir: Tllkarneyn (iskender) Semerkand'i gegip de -l-rjrkler'in,Tijrk ijlkesine yoneldigi srralarda Eok gijElrj ve br.iyrik ordusu bu. lunan <<Su>> adrnda genE bir hakanlarr vardr. Balasagun yakrnrnda <<Su> kalesini bi_l aEmtg ve bu yaptrrmrgtrr. Hergi.ln Balasa" gun'daki saraytntn onrinde beyler iEin 360 nobet davulu vurul,-rrdu. Hakan Su'ira Zrii karneyn'in yaklagtr$l lraber verilmis: <Emriniz nedir? Savagaltm mt, fle buyurursunuz?>> demigler. Halbuki Hakan Hocand rrma$rnrn kenarrna karakol kurmak, Zijlkarneyn'in geEtifini haber vermek iEi,r 40 Tarkanr gozcij qondermigti. Bu kol, kim. :se gormeden gittili iCin askerin haberi yok. tu. Hakan, yijre$i pek duruyordu. grjmrjgten bir havuzu vard,, sefere Hakanrn grktr$rn- da birlikte tagrnrr ve iEine su doldurulur, sonra ordekler, kazlar ytjzdijrtilijrdti. Kendisine <<ne buyurulur, harb edelim mi?> dendi. $i zaman, cevap olarak : <$u kazlara, ordeklere bakrntz, nasrl suya dalryorlar?> demi9. Bunun tizerine orada bulunanlar, hakanrn savata hazrrlanmadr$r ve burdan Eekip gitmek niyetinde olmadr!r sanrsrna drj;miisler. -68- Zijlkarneyn Hocand suyunu geEer^ek karakola gel ir. Z}lkarneyn'in geEti!ini, l;:u gozcti karakol hakana haber verir. Hakan hemen davullar Ealdrrarak doluya do$ru yrjrijr. Halk, gitmek iEin hazrrlrk gormeyen hakanlarrntn savutup gitmesi yi.jztjnden umul. suzlula dtjger. Bir tjrkrjntij, bir karrgrklr< olur. Binek bulabilenler, hayvanlannrn strtrna atlayarak hakanrn arkasrndan kogarlar, kangrklrkla birbirlerinin hayvanlarrnr alrrlar. Sabah olunca ordugdh dUz bir ova halini alrr. O srralarda Taraz, isbicab, Balasagun ve bunun gibi yerler yaprlmamrgtr, onlann .hepsi sonradan yaprimrgtrr. Oralar halkr gij" gebe icli. Hakan ordusu ile savugup gittikten sonra orada Eoluk Eocuklarryla 22 kigi kalmr9ir. Bunlar geceleyin hayvanlartnt bulama' mrglar ve savugamamrglarclr. lgte bunlar c kigilerdir ki kitabrn ba9 tarafrnda acilartnt soyledim, hayvanlartntn damgalartnt iteyan ettim: <<Ktntk>>, <Salgur> ve bagkalarr qibi... (Bu 22 kigi yayan gekiliP gitmek, yada orada kalmak iEin konu;urlark.rn iki kigi Erkagelir. Bunlar a!rrlrklarrnt strtlartna yijklemisler, yanlartna goluk Eocuklarrnr alr.nrglardr. Ordunun izine di.igerek aidi)''rrlardr. Yorulmuglar, terlemiglerdi. Bu 22kigi yeni gelen iki ki;i ile tanlglrlar ve konui'lrlar. Bu ikiler derler ki: <<Z;ilkarneyn, denilen adam bir yolcudur. Bir yerde durmaz, buradan cla gc- -69- de kendi yerimizde kalrrtz'r Eer -Yitti Biz ' gider. ' ikiler onlara Tijrkge: (dG demekkal> (Kal a9!> derler, tir. Sonradan bunlara <<KALAQ> denilmigtir' Asrllarr budur. Bunlar iki kabiledir' Ziilkar' n"Vn-g"fip bunlart sagll ve .ijzerlerinde T[jrk sormadan ;;i;;E;; bulundugunu gorijnce onllru <<Tiirk manend" demig' <<Ttirk'e ben' ka zer> demektir. igte bu ad onlarda bugljne dar kalmtgttr. Tijrkmen'ler aslnda 24 kabifuJi.. Lekin iki kabileden ibaret olan Kalagigin ken' i;l;;, bazan bunlardan ayrrldrklarr dileri O$uz sayllmaz' Asrl olan budur' gitmigti' Hakan $u, Qin'e do$ru gegip Zijlkarneyn,arkasrnadijgmUgtU.Uygurlara bir boliik aske' v.f'" hatan, ZUlkarneyn;e gona"rir. Bu Earprgma <Altun Kan> denilen Han> ;it dalda olmugtur' BugiJn <Altunhakanlr denir. Bunun iizerine ZUlkarneyn' bir stire orabarrgtr, Uygur gehirlerini yaptr' lardaoturdu.ZUlkarneyngekilipgittikten kadar sonra 'hakan $u geldi, Balisagun'a ilerledi. geh' Kendi adtnt vererek c;u> adrndaki Bu' ri yaptlrdl, oraya bir trlstm koydurdu' gegii; ieylekler o gehrin kargtsrna kadar bugiJ' lirler, fakat lenti geEemezler' Trlsrm ne kadar bozulmamrgttr' I ! aErk' (,Ka;garlr Mahmut, ,<6ge>> kelimesini hik6' larken de bu efsaneyi tamamlayan 9u yeYi anlatrYor : ) -70- <Zijlkarneyn> Qin'e dek ilerleyince Tijrk hakanr, savag iEin Ziilkarneyn ijzerine genElerden toplanmlg lrir bol[.ik asker gonderir. Hakanrn veziri: <<Sen Zijlkarneyn Azerine geng,leri gonderdi'n, onlann iEerisinde denenmig, yagll savag eri adamlarrn da,hi 'bu- lunmasr gerekti.> deyince, hakan, <<yagll ve tecrljbeli anlamrna olarak: <<rige mi?> demi9. Yezir <<Evet>> cevabrnr vermig. Bunun izerine hakan ya9lr, srnanmrg 'bir kimse gcinder'mig. Zrilkarne',:r'in ileri ,kollan [jstijne bir qece baskrn yapmrglar, dtigmanlarr yenmigler. Ti.irklerden biri ZUlkarneyn'in askerlerinden birine bir: krlrq.vurmug, 'herifi gobeiine dek pargalamrg. Oldijrlilen adamln belinde, igerisinde altrn bulunan bir kemer varmrg; kemer de kesilmig, altrnlar kana bula' narak doktjlmijg. Ertesi saba'h Tiirk askerleri kana bulanmrg altrnlarr gorerek: <<Bu ne?>> demigler, <<Aliun, kan.>r cevabt verii' mig. Oradaki da[a hemen bu ad ve;ilmrg' 'Uygur iilkesine yakrn olan bu da$rn gevre' sinde Tijrk goEebeleri bulunur. Zijlkarneyn'bu Eece basklntndan sonra Ttir:k hakanr ile bartrcmrg.>> ALP ERTUNGA TONGA: Kaplan cinsinden bir hayvandrr. Fili oldijrUr. Bu anlamrnr yitirmigtir. Qok kez kigi adr olarak kullanrlrr. l[tjrklerin biiyUk hakanr Afrasyab'rn asrl -71 Trirk adr r<Tonga Alper> dir. <Ton$a gibi gtjEltj, yigit adam> demektir. KAZ z Afrasyab,n kr:tnrn adr. Kazvin ;ehrr_ ni bu kurmugtur. Aslr <<kazoynr>> drr. Crjnkrj Afrasyab,rn krzr orada oturur orada oynarmrg. Tij;l;[;;den birtakrmlarr, Tlirk rilkesi srnrnnt Kaz.vin'den sayarlar. <<Kum> gehri de srnrl^ ,uy,_ lrr. QUnkU <<kum>> kelimesi tr.irkEedir. Afrasyab,n ktzt burada avlanrrmrg. Bir takrmlair cja Trjrk srnlnnrn <<Merveg - $ahcihan, dun bagladrUrnr soylerler. QUnki.J Kaz,rn babasl olan <TONGA - ALPER> Afrasyab demektir, t\:r.r ;ehrini yapan zattrr. Afrasyab buray, <<Tahmures>> tarafrnclan gehrin iE katu.i vul prldrktan 300 yrl sonra kurmustur. Bir takrmlarr da britrin <<Mavera_rin Nehr>in ( Cayardr'nrn ) lrer taraf rnr Trjrk ijlkesi saymrglardrr. Bu, <yenkend>>den baslar. <Yenkend> in bir adr da <Dizr0yin; dlr, sarrlr$r dolayrsryle <Bakrr kale>> demektir. Burasr Buhara'ya yakrndrr. Afrasyab,rn krzr Kaz'tn kocasr Siyavug buracla oldtjrr-ilmtjsti.jr. Atege tapanlar her yll bir grin buraya gelirler, Siyavu;'un oldU$tj yerin yoresinde a$larlar, kurbanlar keserler. Kurban kanrnr mezann Lizerine dokerler. Gorenekleri budur. Bu gorUgrin tanrfir, brjtrjn Mavera_[jn Nehir (Cayardr) den, yenkende'den doluya do$ru Tijrk rjlkesidir. Semerkand'a <Semizkent> denir. $a, sehrine <Tagkent>> denildi!i gibi nOzkentr, <Trjirkent> adlarr da vardrr. Bu geh,rlerin hepsinin adr, tijrkge olan <<kend>> ile , ai:rl. rnrgtrr. Bu gehirleri Trjrkler yaparak .rdlannr kendileri koymuglardrr. Bu adlar olcju!u oibi gimdiye kadar gelmigtir. Bu yerler" de Farslrlar Eo$aldrktan sonra Acem ;ehirieri gibi olmugtur. Bugr.in Ttjrk tjlkesinin srnrn, <Abisg0n : Hazer>> denizi ile Eevrili olarak Rum diyarrndan ve uOtEent>>ten Qin'e kadar uzanrr. Uzunlu$u 5000 fersah, eni 3000 fersahtrr, hepsi 8000 fersah eder HAt{: Afrasyab olullarrna ..hant> denir. Afrasyab <Flakan>dtr. Bu adrn verilme:;inde uzunca tarihsel bir hik6ye vardtr. KAZ SUYU : <llr> deresine akan bijyijk bi' gay.Bu adrn verilmesinin sebebi, Afrasyab'rn adlr__ klzlntn bunun ke-s(67; narrnda bir kale yaptrrmastdlr. ORDU I(ENT : Kaggar'a <<Ordu Kent> cl"rrler, <Han'rn oturdu$u gehir> demektir. Cunki havastntn iyili!inden dolayr Afrasyab, burada otururdu. Burasr A;a!l Qin'dir' rtiNT ULUSUNUN BOYLARI HAKKINDA 562 Tijrkler aslrnda 20 boydur. Butrlattn Peygamber kutsal krlasl hepsi -Tann Yafes, Yafes o[lu TURK'e de!'; ulaNuh o$lu nrr. Bunlar Tanrl kutsal krlasr - -Pey' - o!lu ishak, ishak o$lu iysu, gurnU.t ibrahim -73-72- : lysu o$lu Rum'u andrrrr. Bunlardan ther bir boyun birgok oymaklar:r vardrr ki sayrslnr ancak ulu Tanrr bilir. Ben bunlardan kok ve ana boylarr saydrm, oymaklarr brraktrm. yalnz herkesin bilmesi iEin gerekli olanr, OQuz kollarrnr ve hayvanlarrna vurulan damgalannr yazdrm. Bundan bagka her boyun bulundu$u yeri de bildirdim. Bizans ijlkesine en yakrr Qurn olan boy PeEenek'tir. Sonra Krpgak, Ofiuz, Yemek, Baggrrt, Basmrl, Kuy, Yabaku, Tatar, Krrkv gelir. Krrkrzlar, Cin tjlkesine yakrndrrlar. Bu boylann hepsi Rum tilkesi ya. nrndan doluya do$ru ;oyle uzantr gider: Qi!il, Toksr, Ya$ma, U!rak, Qank, Qomul, Uygur, Tangut, Krtay. Krtay ijlkesi Cin'dir. Bundan sonra Tavgag gelir, orasr MaEin (Yukan Qin) dir. Bu boylar gijney ile kuzey arasrnda bulunurlar. Bunlarrn HER BlRlNl $u HAR|TADA sinen einen cosrenoim : ( Bak. lkinci cildin bagrna eklenen renkli hari ta. ) OGuz : Bir Trirk boyudur. ofuzlar Tiirkmen'dirler. .Bunlar 22 b6\iktijr. Her bolijlijn ayn bir belgesi ve hayvanlarrna vurulan vardrr. Birbirlerini bu . . 6. Afgarlar 7. Begrililer B. BUgdUzler 9. Bayatlar 10. Yazgrrlar 1 l. Eymrirler 12. Kara,boliiklen , 13. Alaboliikler 14. iqdirler i 5. Uregirler 16. Tutrrkalar 17. Ulayundlullar 18. Tijgerler 19. BeEenekler 20. Quvaldarlar 2l . Qepniler 22. Qarukluglar ( Kitapta her b6lij$ijn, rhayvanlanrra vurduklan damgalan ayn ayn Eizilmigtir.) , Ka;garlr Mahmut ; ..Bu tymaktann - gerekli otdu$,_r hepsini, herkesEe bilinmesi rigin, yazdrm. Bu belgeler, onlarrn hayvJnlarrnrn, atlannrn, binitlerinin damgalarrdrr. 4. lva (Yrva)lar Hayvanlar karrgtr$rnda, her bolrjk kend; hayvanrnr bu damgalardan tanrr. Bu saydrUrm boliikler koktrjr. Bu kokten birrakrm oymaklar Erkmrgtrr. Onlan soylemedim, scizlj klsa krsa kestim. Bu bolijklerin adlan, onlarr kurmus olan eski dedelerinin adtarrn. dan alrnmlgtrr.>> 5. Salgurlar UYGUR damgasr , tanrrlar: belgelerle 1. Birincisi ve baglan KINIKLAR'dtr. Zamanrmrz hakanlarr bunlardandrr. 2. Kayr$lar 3. Bayundurlar -74- : Beg gehirli bir ilin adr. Zijlkar. neyn, Tijrk hakanr (9u) ile barrgtrktan sonra bu gehirleri yaptrrmrgtlr. -75- Bana, Muhammed Qakrr: Tonka Han c!lu Nizamertin israfil Togan Tekin, babasrn* dan hik6ye ederek decli ki : <<Z}lkarneyn Uygur illerine geldilin_ - de Trjrk hakanr ona 4AOO kigi goid"r,ii;. Tulgalarina takrlan kanatlar kanatlart imig. Bunlar one ok attrklai.sahin gibi ur[uyu da ok atarlarm tg.. Zilkarneyn, Uu"nluru g.g* kalmrg: <Bunlar kenclit<enctilerine gegin ij,rler, ba.gkasrnin yiyece$ine muhtaE-olmazlar. Crjnkii bunlarrn elinden av kurtulrnur, ir*ii[[ri za.man avlayrp yiyebilirler> (demek istiyerek bir ad vernrig, de!igrnig. ) .sonra Bu ilde katr 'Ll be's gehir vardri. itin halkr en kAfirlerdir. Son clerece atrcrdr rlar. Zil- karneyn'in_yaptlrntrs olclu$u Srjlmi, fofr, Canbalrk, Be;balrk, yenibilrk adrndaki ."_ h irlerd ir. YEMEK: Trirklerden bir b6liik. Biz burrlarr Krpgaklardan bir boy saydrk. Halbuki krpEaklar kendilerini ayn bir boy sayarlar. qi6il : Ttjrklerden UE oyrnugin ua,. gigil adr_ nrn veriiisinde esas sudur: Trjlkarneyn Argu rjlkesine geldi!i zaman bulutlar musluklannr aEmtg-, yoll.,: E.mur iginde kalmrg, yljrtjmek gliglegmi; imi;. Bunu gdren Zrjlkarneyn <<Bu ne gamur?> (anlamrnda bir soz soylemi;.) Orada bir ka- le yaprlmasrnr emret:-nis. Kale yaprlmrg, adrna (Ci$il> denilmig. Bundan sonra kalede otu- ran Trirklere <Ci!ili> cienilmi;. Daha ra bu ad yayrlrnr;. -76- son- TAVGA$ : MaEin'in adrdrr. Bur;ist Qin'den clor.t ay uzaktadrr. Qin, aslrnda ljg bo' liiktiir. '!. Yukarr $in : Doludadtr. Burra <<Tav- gaG> derler. 2. Orta $in: Burast <<Hltay>> aciint allr. 3. Agafl Qin : <<Barkan>> adr verilir" Bu Ka;gar'dadrr. LAkin ;imdi MaEirr <<Tav- gaE> diye tanlnmlgttr. <<Httay>> ijlkesine ..Qin> denilrnigtir. tigEf : Bunlar Tijrk ijlkesine goEmtjg bir boliik insandrr. SAbito[ularrndandrr. Yemen'den bir adam orada bir adam oldiir- dijgijnCen Tijrk iilkesine kaErp gelmil ve Tibetliler bu adamdan tijremig. Onlarrn bulundulu yerlerde <<misk ge- yidi" bulunur. Bu geyiklerin gobekleri silip altnr, bu bir misk kutusudur. keGobek miski budur. Qin tjlkesi Tibet'in do!u tara{rndadrr' Batr taraf rnda Kigmir, Kuzeyinde Uygur illeri, Gijneyinde Hind denizi bulunur' Bundan ba;ka dillerinde arapq; sozler de var. €ARUK fijRflEni : Barguk'ta oturur' rasyab'rn gehridir' Ora' da Betzen'i haPsetmigtir. lar. BarEuk lehri Sogdak : Af gelip yerle;' mig olan bir ulustr.rr. Bun. Balasagun'a lar da nclrrla r, Se' bunlar <So$d> <Sold> ile merkand araslrrdaclrr' Bun' -77- Bu tag, britijn dtinyada arr- lar Ttjrk krlr$rnr aln.rlglar, Tijrk huyu ile huylanmrg- cak burada bulunmakta.. drr. lardrr. Yarma Kara Yalga Tarr! Arttiz a . TUrklerden bir b6ltj$Un ve bir koyiin adr. Tiirk diyarr ile Fergana a- Yungu : rasrnda bir sarp yer. Kaggar'a yakrn bir: yayla' ya yiikseklili (<tiz> olu9u ) dolayrsiyle bu ad ve- o!lu rrma!rn G6l Barsgan'da bir gol. Uzunludu 30 fersah, eni I0 fersahtrr. (Korijn, Srdrn, Yrldtz, Tarn golleri de boyre tanrtrlryor.) <Ti,irk iilkele- rinde bunun gibi birEok goler vardrr. Ben ancai< lerin bijyiiklerini dim.>> Kas Okiiz Hotan sehrinin iki yanln' da akan iki deredir. 'Bi' rine <.Urijn kag 6kiiz : Kag denir, temiz, beyaz kag tagl b-'' Beyaz Deresi>> rada bulunur. Dere, adr' nr (yrldrnmdan ve susuztas- luktan koruyan ) bu tan almlgtlr. Otekine <<Ka' ra Kag okiiz> derler, temiz siyah tag burada bulunur- -78- yabaku, kenarrna yap- kalmlgtrr. Nitekim Rum iilkesinde de boyledir: <DiYar-t Rum>> denir. Bg, Tanr.r esinliyesi Peygam- iso, onun ber ishak'rn o$lu o!lu Rum'dan kalmlgtrr. Krpgak illerinden akar, Bulgar denizine doki.il'lir. Bir kolu Rus ij'lkesine gidan, Etir ( ioiL l : lsl6m diyarrnda olan golsoyle- ve mrstrr. <<Barman> adr da bu kasabayr yapan adam- rilir. isi! (Yamar sularl da anlatlllyor.) Barman kasabasrna akan btjyijk bir derenin adrdrr. Bu kasabayl Afrasyab'rn 6tiiken : der. Tataristan qollerinde b;r yerin adr. Uygur illerine yakrndrr. rUnr rAKViMi TUrkler on iki qesit hayvanrn adrnr alarak l2 ytla ad olarak vermigler. Qocuklann yaglarrnl, savag tarihlerini ve bagka geyleri hep bu yrllann donmesi ile hesap ederler. Bunun kokij goyle olmu;tur: TUrk hakanlarrndan birisi, kendisinden birkaE yrl once olmug bir savagr o$renmek -79- istemig. O savagnt yaprldr$r yrlda yanllmrglar onun t-izerine, iqln h'ukun, ulusu ile P, 'rvr\ danrgrr ve kurultayja..5"' ((Biz bu tarihte nasrl yanrldrksa biz_ setecek yanrtacaktar_ 1:: Oyle i"?'aise biz ginrdi drr. gcrgrjn 12 burcu ve l2 sayrsrnca her yrla b;ieiuJ it "i."rlr'ja yrglartmzr bu y,ilur,; l,p. Bu, aramrzda rak kalsrn..>> dedi, rnayladr. .rrl I tovut,rn. ;";"siyle ,nrtrliiJr'iir- "lr. #dk;-n,n Sa_ anlrya_ unduq olarru onerisini Bunun izerine hakan ava Crkar. <<yaban hayvanlarrnr < llrsu" JoUrr"r'r.;r.r.;nler> divu ye buyur-ur. Bu, btiyLik Uirlrlutt,r. Halk bu hayvanlarr sr,kr;tirur.['rrvu srj_ Bu hayvanlarclan uvlarlar.dodru ,rer. Birtaklm h.ayvanlar suya atrlrrlar. l2,si Her gesen h;ilunrn adr bir yrr. .'J:l.rlitij_ k r lrr. Bu hayvanlardan birincisi (stEgan: sr_ qan> imis. ilkonce seqen bu hayvan oldulundan yrlrn basr bu'aCla .",1rn,; ve (srEgan yrlr> denilmis. Bundan ,oniu l,.ulylu geEen hayvanlarrn adla n villara verilmig: 'l . Srggan (srgan) yrlr 2. Ud (okf,z ) yilt , 3. Pars yrll 4 Tavrggan ( tavsan ) yrlr 5. Nek ( timsah ) vrlr 6. Yrlan yrlr 7. Yund (ai) yrlr 8. Koy (koyun) yrlr , , 9. BiEin (maymun) yrll ,l0. Takagu (tavuk) yrlr ll. lt (it) 12. Tonguz (domuz) yrlr Sayr dornuz ytllna varrnca gene slcan yt.lrndan baglar. Kaggarll Mahmut der ki: <Biz su kitabr yazdrlrmrzda 466 (H.) yrlrnrn Mu,harrem ayt idi. <Yrlan yF lr>> girmigti. Bu yrl geqip de 467 yrlr olunca <<at yrlr> girecekti. Hesap sana gostercli!im Uzere olacakrrr.> Trlrkler bu yrllann her birinde bir hik- met var sanarak onunla fal tutarlar, u$ur sayarlar. Soz gelimi "Okijz yrlr> gelclifinde savag Eoialrrmrg. Cijnkij okijzler birbii-leriyle vurus,rrlar, toslasrrlar. <Tavuk yr!it>nda yiyecek Qok olur, ancak insanlar arasrnda kangrklrk Erkarmrg. Crinkii tavulun yiyece5i danedir, daneyi bulabilmek igin Eopleri, krrrntrlarr birbirine karrgtrrrr. <<Timsal: yrlr>> girdilinde yalmur gok ya$ar, bolluk olurmu;. Crjnkij timsah suda yagar. <Domuz ytlr> girince kar ve soluk'gok olur, ka:gagalrk grkarmrg. Boylece Tijrkler her yrl l,ir gey olaca!rna inanrrlar. Tuirklerde haftanrn yedi gtintlntjn adr yoktur. Ciinkij hafta denilen 9ey lslSmlrktan sonra bilinmi;tir. Aylarrn adlarrna qelince: $elrir-lerde arapEa ad kullanrlrr. Gogebe olan ve rrrijslijman olmayan TLirkler, yrlr dcirt aytrtnra bolerek ad verirler. Her ljc ayrn bir acir var- 'drr. Yrlrn -80_ yrlr geEmesi bununla -81 - bilinir: Iiasgai ir F. 6 1. Oglak ay ( ilkbahar) 2. Ulu$ o$lak ay 3. UluU ay 4. Az kullanrldrgr iEin obijr adi soyle'm iyoru m. Sen anla. 'Yartu Bitigit Yonga. Lizerine biryey yazrlan levha, tahta.. TUrk diviti ve buna benzer geyler. Bu, Cin'den getiriten bir a .l\tlekkeh mrirekkeptir. TUrk yazlsi bununla yazthr. Trjrklerin kalem yaptrkla- BILIM ve I(ULTUR I. yazma : :, yazr, ki. tap>> ve <bitimek - yazt yada kitap yazmak>> sozleri, en gok tekrarlanan soz.- ,.Ug lerdendir. Simdiye kadarki orneklerden aynca Uygur ve Arap yazrlannr kullan-drklarrnr da g6rdilk. Bun' dan sonraki giirler ve sav:- Si,titk lar boliimi.inde ise bilgiye, bilime qok deler verildr6ini qosteren birgok or-. rEiir : ,Bukuk : (,Kitapta <<bitik Okuma neli gorecepiz. Burada sa' dece birkac ornek verii' migtir. Bu ornekler bun- Bitik dan onceki ve bundan son raki boliimlerde verdid" miz 6rneklerle birlikte dij' l. r. tunulmelrdrr. ) .<Ol manqa bitik bitisdi : 'O, bana kitap Yazmakta yardrm etti>, <bitik tijrig-' di : kitap dijrmekte Yardrm etti> ya da <Bitik okrldr : -82- <<Yarl;tt.>> Okundu>> n bir alagtrr. Daflarda yetigir. Ondan kirman boston gibi geyler de yaprlrr. : Sr$rr boynuzundan Ian divit. yapt- 2. DOKTORLUK, iLAqUN VE giFALI OTLAR Karrn a{nsrnr iyi etmek iEin kullanrlan bir kdk. Bo$azrn iki yanrnda deri ile et arasrnda peyda olan brr" taklm et bezleridir. Fer"gana ile gr,knr ( gifni) ;ehir- ' lerinde bu hastall$a tutulan birtakrm kimseler vardrr. Daima Eocuklarr da boyle olur. Bazllannda gojsi.inri ya da aya!rnrn ucunu goremiyecek kadar bijyilr. Bunun neden ileri geldi!ini sordum. Bana : <Babalarrmrz, sesi gijr - -83- i g6vurlar imig. lrgayasr J3pp1 y61'-. -Peygamberin yoldaglarr ile savag etmi; ler. Atala rtmE onlar izerine baskrn yapmtt, gijr sesleriyle haykrrmrglar. Onla, rtn bu sesinglen mrjslrjnranlar bozguna ulramr9. l3pp1 'kendinden Ya$r ile il6E YaPrlan bir kug adr. Bunun Yadl 'rvuE iEine siirijlLirse Yad avucun arka tara{rna geger- Ang mig. de$mek>ten kurtulmak igin gocuklartn YuzA' ne galtnan bir ilAE' Bu il6; safian'a bir takrm geYler' <<G'oz Esit hos- -nut olasr 6mer'e ni: ber virdiklerinde bunlara ilenmi;. Bunun Uzerine bolazlarrqda bu hastalrk Erk- kangtlrllarak ipriik ile siit karrgtrrrlarak mrg. Soyl6p;63 na da bu soplarrhastalrk nriras kalmrs.> Yakr! K6zliik 'Bugiin onlann iEinde hiE gijzel sesli kimse yoktur. Yakr. Yaralann ve vLicuitaki giglerin ljzerine konarak tedavi eder. At kuyrulundan bir Yakrrkan Ot-Em yaprlan dokumadrr. Goz a!rrdrdr vada kamagtrdr zaman izerine konur Frndrk briyi.lklri$tinde krrmzt meyvasr olan bir bitkidir. Yel, dudaklarr yar' dr{r zaman yaptgttrtltrsa yarrklar iyi olur. il6q, OTAQI * hekim, EM qi - il6E yapan, ATASAGUN - Hekim. -84- YaPrltr'. Ekgi yemekten igine katttrk gelen kigiYe - iqint Yo$urt siirdurmek iEin lggun ve- rilen ilAg. Serbeti giEek hastalr! rna iyi ge!en, Eiqe[i krrmtzr bir- : ot. UrumdaY Srgun Otu : Kendisi ile a$unun ( z:hi' ( rin ) zararr giderilen 1;anzehir) bir ta;. Kokil insana benzeYen' er' keklik glicij kalmaYanl&rr11 kullandrklarr bir ot' Otu"r Ju ai;iti, erke!i' var' . Di- gisi i<adrna, erke[i s7l'::gc . ver!lir. eurnl Kumlak t iutr. hekimlerinin YaPirk-. larr sijrgijn * il6ct' ,' li,Psuk illerinde Yeti;ir YaPiadr fasulYe YaP.ra$rrta bir benzer, sarmagrk gibi ' -85 ot. Balla kangtlnlarak ga. rap yaprlrr. Bu ot denizia bulunan vapura alrnacak o- K6k lursa frrtrna yapar, dalgalar grkar, gemi sallanrr, tEindekiler batacak gibi o- Tupulgan ,,Kurt .Argun iI.CiI.i EiLCiLEN f i Kurt bir gey yemedi[i zaman kurdun digi kamagrr. I qi;nkij kurt ayda bir hafta / bir tey yemez, bv srrada /\ hava yutarak geEinir. : Srgan cinsinden !onrrr d(9rn uzunlugunda bir hayI : b[jr. tarafa geEermig. Bu- lur. 3. HAYVANLARLA Bu, erkek adr da olur. kana. drnda Eelik varmtg. Dalrn burnuna vurunca delip -5_ Bir kug adr. Bunun 4. nu bana Eok yararlandl$rm bir kimse haber verdi. EDEBiYAT, SANAT, el igleni 562 Tizmek Manzum soz, giir soylemek. (Ol, iBulan : ok, mek ) <-Ok kovgaldr dahlamak iEin bir parEast ile sijrttjldij>, ka yilim yapgurdr : : digisi iEer. Yrrtrcr kuglardan bir ku;. Bin kaz oldriri.ir, bir tane sini yer. -86- (diz_ unun <O,<: .Oka okse ile trjy yaplgtlrdl.>> Qadrra, duvara kug resmi yaoinak. Eve kug kondurmak Berzek bezemek Nakrg yapmak. <<Ev bezelEv nakrglandr> (Ke_ kaplan Eeyi derisi renkleri ile nakrglryorlar.) di : $ikin <<'Krz gisi diz goker, erkek oradan iEer, erkedi diz gokerek d* 'Tognl tizdi) giir, rrjrkrj kogmak vancrk. Duvarlarrn yankla. rtnda serEeleri avlar. Ko. yunun ijitijne atrlrrsa, ko- yunun eti sararrr. Uyuyan insanrn iizerine atrlrrsa sidik tutuklu!una u!rar. Krpgak illerinde olur. iri bir yaban hayvanr. Boynuzu yukarr kalkrk ve iqi kijp gibi oyuktur. Orada karya$mur sulan toplanrr. Di- sciz Yrr kogmak nakrg le Tiirkelemek Eikin Eiknedi i;ledi> (AItrn ipek kumag virler yaptr. : tellei-, uistr_jn6 tas: (Ol bork Trjrkeledi : - 87- O,. .Kalrp 'Onstik : kul6ha altrn yapraklar, kirrntrlar yaprgtrrdl. K6$rttan bir takrm parEa- lar kesilir, yada oyulu,., yada gamurdan ocak bi_ giminde bir gey yaprlrr. Uzerine ipek kumag olgrjleri kesilir. Her geyin kalrbr da boyledir. Yastrklarrn uElanna yapllan ipek sjlkrmlar, 'Yiken Yiz rKubuz iBugr Kupuz Sal ,Oyma lar. O, bana keEeden gizm* yapmakta yardrm etti. Suf Yijn ipliklerden elle orii- Berdi len ku;ak. Pamuk ip arr; kunan hasrr. Kidhiz Krrr;mak sacak- ( -88- dc- kidhiz krrrgtr - Ktz, anaslna kege di.i rmekte ya rdrm etti>. <<Ktz, anasrna (Tijrkmen gadrrlarrnri ortijsijnU teyelti yapmak gibi r KOVALAK OTU ). Bunclan t hasrr yaprlrr. QrS otu, sele otu. GoEebeler lcundan gadrr ortUsij yaparlar. Kamr;tan daha ince ve yurnugaktrr. Kopuz, saz. ( <<Kv kubzag:r - Cariye kubuz Ealmakta yang etti>>) <<Kubuz kubuz larrrak>> ... inleyen sazlardan bir saz. 'Bu, kaz go{sU ( barbat ) adr verilen sazlardan bir saz drr. $.9:. Tutkaldan yaprlan yapr;kan bir ;eydir. Qin kablarrna ve buna benzer geylere slvanarak iizerine nakr9 yaprllr. <Ol manga oyma basrgtr : olarak Yugrug keqeyi srk dikmek.) Trirklerce halktan olup ve' zirlik derecesine Etkan bir Bir Farslrya yada genig varlrkbagkasrna bu lAkali velr olsa bile rilmez. <<Yugrug>> ha'i<anldan bir derece agaiirdrr. kimse. Ona siyah ipekten bir gol- qelik ( gemsiYe) verilir' Ya[murda, karda, stcakta bagr ijzerinde tutulur. Yafgu lug Halktan olup hakandarr ik: derece aga!rda bulunarr k1giye verilen l6kaP. 'rdll)r Sancak <Tokuz tudlu Her ne kadar illeri qok Payesi yijksek olursa clsu'r tud dokuzdarr fazla olarna:' Dokuz udur saYrllr. Ti*'!lar turuncu renkte iPek -89- t'ada l6h yada kug adlarrndan bi-rini par.ola koyar. b6-lijk kargrlaglnca <<im>> so-rulur. Bilirse geEer, bilmez" se ijzerine yiJr0yer:ek onu, iki kumagtan YaPrlrr' Bunu da ufur saYarlar' vdNrrim, AsKERLit<, xuKuK Yol qermek - Be$in, dijgmandan gekindi- !i zaman tanrnmayan kiT: VUTUT. Ot verme R" geEmesinin oniinu almak ve gozetlemek igin gozetleme Yerine adam oiurtrnusrdrr. <Be! Yol keidi : Be$ Yolu-bir ;eY gekaPattt>> riP ielerin - - ikki begge tegi;di oblut Onlarrn ikisi beYin oniin- Teeryts du yilg'l*9''" Tayangu t--* : Ees!"nr <<Uragut bagrn Yoldr 4u( Kadr;r kurtardr> l.ut UIg'nr mih ri nclen vazgeqerek koca- :Yolmak Hakan, bu adarna gijvenir, halk da buna inanrr ki kendi dileklerini ve iglerini o adam' hakana oldu$u gibi erigtirir ve sonra da cevabrnr a- - ,"li Y"rler" minare biEi- minde YaPrlan Yijksek Ya: ptlar. Di'lgman gelmesini 'nuU"t verm'ek, halkrn ha- Ay Bitigi : im , ztrlanmalartnt sallamak ve egYalarrnr almalarr igin ij,urind" ateg Yakrlan kule' Askerin adr ile azl$rnln Yazrldr!r defter' i;uti, Parola' orduda bag bu$ askerler arastnda si- -90- nrn mUhrii basrlrp allg verigte PARA YERINE kullanrlrr. Bu bez eskirse her ye-di yrlda yamanlr, yrkanrr, yeniden ijzerine mrjh[jr vurulur. iv\abeyinci, perdeci ba9r. .dis!b" kelimesi yayrldrktan sonra bu s6z unutul' mugtur. Aslr <<tayandr> fi- ilinden allnmlgtlr. stndan aYrrldr') Oug aotuklarrna Yada Ytjk- ggy-Y .,Bey ona zehir (ot) verdi> Dort argrn boyunda, bir karrg eninde bir bez pargaslnrn ijzerine Uygur hakani-" Ir iiifer seri! r. Bir savas kurnazlrlrdrr: Askerler her yanda hroliik. bolrik toplanrr, biri ilerleyince oteki ona uyar. Bu' hile ile yenilme igi az olur.. --91 - $atpa Tudhun G ,: rrmak, yollarrnr sularrnrn Cetme l<azmaya gitmiyenlerden al. dr{r tutu ( ceza ). Kaynaktan suyu da!rtan adarn, su beyi. EKONOMT tSLER.l (Tijrklerin asrl u$raglarr hayvancrlrk, sijrujcriltjktijr. ikincil olarak da tarrmla ug- ragrrlar. Dokumactlrk drgrnda endijstri i9. leri ve ticaretle az u$ragrrlar. ) : Yijn ve pamuk iptilinden Yatuk . Yiigiirgen : Krrlamak : r{i,'; 9e ii) -D e""g Balrklar aUa girer : Koy muhtarrnrn, karrgrk bir dokuma. Kogucu. Qin'den Erkarak is!6m diyarrna gelmek Uzere olan kervandan daha once, onlann mdktuplarrnr, -haberlerini getiren ki9i. <Ol yeri$ krrladr : O, top- tKamdu Tan! .Kagaq Argrn Yitim 'Ticaret ra!r krr haline getirdi>; Karpuz ve karpuza benzer geyler dikmek igin toprak. ta Ug1,_kisr ve Eukurlar yaptr. Harman do$mek icin kogub'.1lan okiizlerin ortasrnda \__-r' lunan oKuz. A!. Yag alaE Eubuklan suyun igine dizilir. Qayrn or'tastnda bir kapr brrakrlrr. Ag kaptnrn a[zrna konur. -92- €ek gir':1'r3l hemen Erkarrlrr. Alrg verigte Para Yerirle kulanrlan Uygur haka:'rntrr mtihrirti ile miihtirlti be: parqast. ( Bak. Yonetirn. ) Ekin. Ol tarr! savurdr : O, ekin savurdu.>> ipekli bir Qin kumagr. Tijrl< arstnr oteki artinln ijEte ikisi kadardrr' ( Keten tohumu ). Bu, susam tanesi gibidir. L. kin ktrmtzt olur. Ya!r kandil' de kullanrlrr. Tii'ccar, bir adamrn evine iner. Ev sahibi tiicc'rrlrt malrnt sattverir," koYurrla' rrnt toPlar, onu evinde konuk eder. Tiiccar gid;'ce$i zaman otr koYuncla bir koyun bag alrr. Toksr, '/a!i' ma, Cidil boYlartnda ';dYledir. Ben gordiim. Kumag biEiminde muk ortii bir Pa' dokumadrr' Burrdan YaPrlrr. <Yemek>ler giyer. EtYA, ARAq ve GERE9LER :5ls : Ol eti 9r9ka tevdi = O' etl 9i9e dizdi>. -93- Burunduk Hayvanrn burnunun Yumta-' ruk !rna takrlan Yu'lar<<'Ol, manga yarlndak tiligdi _ O bana 'KAY|9 dil- Yanndak Dal Yel Yelpin. mek Tar mekte yardlm etti>. <Ol manga dal bijkiisdi : O, bana dal bijkmekte Yardtnt etti.>> Yelpaze ile kendine Yel es- tirmek. Kelek ( lrmaklarda kullanrlan tulum kaYrk): Bu, tulumlartn baglarr ba!lanarak giglrilir, sonra birbirlerine ba!lanrr. SuYun ijZerine dam qibi bir geY YaPrlrs' izerine oturularak boYlelikle su geEilir. Bu, kamtgtan ve agaE dallarrndan da yapr gatuk II r. Bir balrk boYnuzudur. Qinden getirilir. Baz'Jarrna gore bir a[acrn koktjdijr. Ondan brgak saPr YaPrllr' Bir yemekte a$r (zehir) bulunup bulunmadr$t bununla stnanlr. AUr bulunursa, kaptaki Eorbanln iistijne konunca gorba krmrldamaya baglar. Ateg olmadr$l i-ralde yemek kaYnar Yada' kap burhar ErkarmakslZll'lr terler. -94- i iitti tons rjtidi - O, elbiseyi tjtr-iledi>. Elbisenin prjrizlerini drjzeltmek iEin <<Ol kullanllan <mala>> bicimin. de bir demir parEasr. (Dik'il yerlerini dtjzlegtirmek iBat !:Keng Liyii 'ok 'Kerpig Prsrs ( Pitik ) 'Tapqan iEin krzdrrrlara,k basllrr) Kola. Bezleri sertlestirmekte kullanrlan mayalr bir tortu. lHanlarrn dii$rinlerinde yada bayramlarda otuz arstn yriksekliginde ve mjnare gibi yafma edilmek igin /aprlmrg bir sofra. Ev yaprlrrken Eatlya konulan, uzatllan direk, Tu$la, kiremit. EI erisineyecek kadar yiJksekteki riziim salkrmlannl kesmek iEin ijzerine qtktrk- lan STIrn". Tegirmek sehpa. Duvarlara, - nakrglr Eargaf, halr qibi - gerilen geyler. Deve tizerine iki tarafll atrlarak igerisine binilen sepet ya da sepete benzer gey. Cfrvzl ar bu na [jE i.i rmek>>der. Qocu$un begigine igemesi igin bir kamlg konuyor. Afaqtan yapllmrg tabak. << 5.ryt Kiirke -95- ciyitvt ve siisLENME Yingii Oymak Yogurkan <Ol mening birle yingU tizigti - O, benim ile inci dizmekte yarrgtr>. ( iNCi'. nin iri tanelisine <<erdini>> denir. ) KeEeden gizme. Yorgan. (PeEe) @jk liif Yiin ipliklerden elle oriilen Enslik kugak. Kadrn larrn yanaklarrna stir- dtjkleri krrmrzr <<Uragut trindri ). Sarrk. <<Er Kirgen suvlrkrn sartn- Yrpladr dr >. Euruncuk Tugn -But Saragug tBagortiisri <Uragut biiriin- ctik sarrndr.>> Kemer kayrglarrnrn ucuna takrlan altln yada gijmiigten yaprlmrg tok?. nedefl bjivjjk "<<firuze>> ye denir ki briyUklerin o$ullannrn ve krzlarrnrn alrnlartna takrlrrBasortijs[j. <<Uragut saraguElandl>. Bileziik r\-r-J Bilezik. <Uraqut bileziklen (Ayrrca kadrnlar kulaxlarinr altrn - gtlmijs rhalkalar takar ) di" Bilezrik kijng .eligin tavurdr: Bilezik cariyenin eli' < ni srktr. -96- . Suf yoqurkan brirrindrj Av. ral ybrgan bijrijndij (Ortij ortijndij ). s"U$ ,Kadrnlann takmu olarak kegi krlrndan laptrklarr zij- 9it Bodh moncuk: boya DUzgtln. <Uragut kirgenlen- di - Avrat ytizijne diizgtin siirdli>, <<Kirgen anrng ytizin yolrattli := 'Diizgiill onun yiizijnii parlattl>. lpledi. ( ytizijndeki krllan iplikle yoldu) ..,Uragut yiizin yrplattr Avrat yiizbnii ipletti>. Qin kumagr. (Kadrrrlar entari yapar.) Misk ile <16mek>> te.n yaprlan boncuk. Bunu kadrnlar takrnrrlar. OYUNLAR Top ..O1, toprk yuvtrrdr 'topu yuvarlattr>. <<Er toprknr adhn bile tuldr : Adam topu gatal de$nekle vurdu>r. Bu bir Ttj'-k oyu' nudur. $oyle oynantr: Oy' nayanlardan birisi Dyunun kendinden baglamar',lni i:- - 97 Kasgtrlt F. 7 - tedi$i zaman, topa gatal dejneknevurur. Kuwetli vuran oyuna ba;lar. Qelik luv€k : tiifek lr.qt, boru geklinje- ;;k;;;. lrr. i-gine yuvarlak ,.""'l'"* gomak oyununun vurmasina da bciyle denir. Asrk Boynuz, .boynuz (4flg_beB]: A9r!rn s-q!lnl! qry1!9 YukarrYa gelmesiBuna <<cik '\- - bdkD dahi de- 6tue titOg nrr. Bu, bir gegit Eocuk oyunudur. lrma$rn kenarrna diz qokUp otururlar. Bacaklann rn a rasrna akrcr yarak. serge kugu uurulrl Borudan da yaprlrr. "yaparak - oyrrnu Iplemek : Yrplamak _- der ve Qocuklar : <Ne mijngiz? : Ne boYnu>> : sglu tek- rar ederler. (Ebe) bu arada deve ve egek gibi boY- nuzsuz bir hayvanln adrnt soylerse Qaya atlllr. Kurgun eritilir iS afirr9a{r bigiminde dokiiliir, iizerine keqi krlr ya da bagka bir geY sarrlrr. Qocuklar bunu l:- perek oynarlar. na kadar boyle duvarn eder. ip rizerinde oynamak, canr. bazlrk etmek : Gece toplantlsl, mijsame. re. Bir davetten Elktrktan ra :i'. .';i: son- :s! : geceleyin gidilen baska bir iqki ziyafeii. ,Krgln slra !:rgs' : zek ziyafeti. Bir yaklnrmlz uzaktan gel- ile dostlar arasrnda verilen. ziyafet, ge- digi zaman, donrigij;;" ;. fun yaprlrr. Btjtrjn ".Lirlar ve .baskatar, ,.biii,r. S9n1a birtaklm -98- Onul TORELER diye sorarlar. Biri:i (ebe) boynuzlu hayvanarl birer birer soyleme$e ba9- Tepiik Qocuklar hatta otururlar. Bir Eocuk co.r[. lardan birini- 6yaninJ.[i Eocugu) iter ve ona o6tui, <<yanlndaki arkadagrnl it>, demek ister. Halkanrn ;r;;- yag risi (ebe) <MUngiiz Mi.ingiz : Boynuz boynuzr lar Cocuklar da bunu : ottjg> diye soyler. kum doldururlar, sonra elleriyle kuma vururlar, Bi- zv? .Yal so$rit a{acrnrn ya cl.* buna benzer Li, uUu.,n r.ll : -99- armagan-. lar sunularak gitmesine izin verilir. Boylece birlikte yenilen yemefe <Bogu! agr Dayak : And izin vemedi> denir. Krrgrz, Yabaku, KrpEak va daha bagka boylarrn halkr and iEtiklerinde yada soz- le;tiklerinde demiri ululnmak iEin krlrcr grkararak yanlamasrna one korlar. <<'BU, gok girisin, krzrl grk- Kann atmak \---rl lil!j<_.gt srn> derler. <Sozlinde durmazsan krlrE kanrna bulansrn> demektir. Ci.inkti onlar demiri briyiik sayarlar. Hayvan bolazlandrktan sonra igkembesi nigan olarak dikilip ok atrlrr. Vuran bir parga et alrp goti.rrijr. Klza - aldattr$r ve yaltaklar'drlr iEin - <tilki>, erke$e yiSitli!inden otijrij - <<kuri>> derler. 'B.ir: kadrn dolurdu' Cariye yada kole ('DA' YAK), gelinin mall olur. 9l!Yegl; gtgpet -lii -tl 99Ls-elsr' mak Yiitiis derler. <Soke tur>.' otur : Diz Eok o. donatrrlardr. Bu yardrmla;mava \--+ <Yiitris> de;i81. 100 - Azerine - tjlegmek iEin l.an ok, gekilen kur'a. - att' islaEdan once Tiirklerirt adak iEin yada tanrtlara Yakrnlrk eldb etmek iEin Putlara kestikleri kurban. <Ol mengi okudr : O, beni ga!rrdt>>. ( DUlijne, toretre Ea$r rmaya boYle denir' ) 1. Sefere Erkarken h.'kana verilen Yemek vb. arn'i'r$an' ge' rilen iPten toPU geEiretre va rilen ipek kumag Par('asl 3. Savagta mtzraklar:n ve Yung Gerde$e konulan, geline, yakrnlarr tizerlerine dlj9en arma{an la rr vererek onu Paylar ve toPrak hisseler' 2. nQevgen> oyununda !u zaman ebeye <<Tilki mi do{du, yoksa kurt rhu?>> ,ri:1",rrl Giiveyi, gelin attan inerken omuzuna {ay3!Jl, diYe gariye yada kole verir. B'u zenginlerde gorenektir: bayraklarrn ucuna takrlan ipek kuma;. Cifere bitigik bezli bir ei' tir. Bunu kadrnlar Ye!', erkekler Yemez. Yo6 Olij gomijldijkten Temizlik verilen Yemek. 1. <<Ton kirden to$raldr = sonra ijg yada Yedi gi-ine kadar Elbise kirden do$ranci', parEalandr., oY 'Sgetlemek 2. Qocuklara so$ijldij!r.j vakit <<yingdegii = sijmiiklii !> yada <<sengregli : Burnundan irin gibi Tamgalr! dilerine ozg\ sofralartnr miihiirlerler'. Bunlarda bir ki;iye yetecek kadar YiYecek ve iEecek vardtr. Sotlralart hakanlardan bagka sr kullanmasrn diYe izer' lerine darnga vurulmug, boylelikle <<tamgal r!=6u*' gatt>> kelimesil 3 ;Kekiik Yada tasr ibrik ve sofra igin ad ol' LguK 1 narak yoksullara lr niru Ye irulruEun Seksek kugu. Kemiginden buyij, tilsrm yaparlar. Ayrrca krjrek kemigi ile de fala bakrlrr. ..BeU yatlattr - Bey> yadr tasr>>na her 'kijqf '< mugtur. Beylerden birisi oldijdii za man mezar iistiine serilmek Uzere g6nderilen kumagttr' Bu kumag sonra Pargala' verdi.r> G[iv:- gonderdi deni r. bozulduktan sonra bunutrla temizlerrilir. Hakanlar ibriklerini, ken- cariye ^na $inin evine krzr ile cariye siimiik akan hastalrklt at !r' 3. KES - kesek: Abdesi <Ol, krzrn egetledi=O, k;- Yak okuttu> ( $aman'a Kam'a <<yada tatl> ile kamlrk yaptrrdr. Bu ylzden rUz96r esti, yalmur geldi'.) Bu, Trir-k ijlkelerinde bilinmis bir ;eydir. Ytice Tanrrnrn izniyle <<yada tagrna okumakla ya$mur, so$uk, riizgAr getirilir. Bir ti.jrlij Kam'lrk (,k6hinlik)tir. Ben bunu Ya$ma i.jlkesinde gozijmle gordiim. Orada bir yangrn otmugtu. Mevsim yaz idi. Bu surette kar ya$drrrldr ve ulu tanrrnrn izni ile yangrn da$rtt" r. .; r r.. sondu ru ldu. ''lrk Bir k!msenin gonlrindekini bilmek (_fal, k6hinlik.) 102 - 103 -- Arvag 6r0ng KaphE Qrvr arvag arvadr = Kam, arpadr> (anlagrlmaz sozler soyledi, afsunladr. ) Afsuncuya verilen para. <Eling oriJngti ber : El rjc. retini ver.> Kaplr gocuk: Anast .karnrnda, gocu$un igerisinde bulundulu torbaya ..kapn denir. Bu, Eocukla birlikte do[arsa o gocuk u$urlu sayrlrr ve <kaplr Qocuk> denir. Qinlerden bir bolijk. Tijrk<<(Kam oiul Tiki Kovuq, kovug: ler guna inanrrlar ki, iki il f',,'1,, halkr birbiriyle Earprgtrdr zaman bu iki bolU$ijn illerinde oturan cinler dahi kendi illerinin halkrnr kollamak iqin Earprgrrlar. Cin lerden hangi taraf yenerse onlardan yana grktrlr il halkr da yener. Geceleyin bu cinlerden hangisi kaEarsa onlartn bulundu$u ilin hakanr da kaEar. Tijrk askerleri, geceleyin cinlerin attrklarr oktan kor.lnmak igin gadrrlarrna saklanrrlar. Bu, TUrkler arasrnCa ti r. yaygrndlr, gorenek- 104 : Geceleri igitilen ses. Ttir^k ler oyle santrlar ki, ruhlar sag iken yagadrklarr gehirlerde her yrl bir gece top' lanrrlar ve halkl ziYaret ederler. GeceleYin bu sesi kim igitirse olijr. Bu, Tijrk ler arastnda YaYgrndrr. Cin garpan adamtn Yizi' ne so$uk su serPilir, son' ra <<kovuE, kovuE>> denir' (Bu, <<kag .kagt demek oisa gerek.) Uzerlik ve od alacr ile tiitsijlenir. OPuz' iar. oYel kovuz bitigi>' del" ler ki <<cin qarpmaslna karsr afsun, iifrUk> clemek tir. ( Qocuklart Perilere ve goz de$mesine kargr ko.ru' mak iqin Yi.lzi-ine tiitsij verilerek (lSRlK ISRIK> de- nir ki <<eY o- demektir. mi.ibarek olrn her ve Kutlu sev. Adak iEin bri-akrla:r hayvana bu ad verilir' Bu- lastn>> ldhyuk nun iqin saklanan haYva' na yijk vurulmaz, sUtij sa- Kulbak YUnij krrkrln'iaz' !tlmaz, -6ir" riitk bi.jYij!iintin adr' BalasaqunDa$larlnda bulunurclu. Bir giin sert bir t ava lzeritre <Tanrr kuiu 105 - Peri tstrtlnrtg - Kulbak> diye yazar. Yazr ap-ak meydana qrkar. Bir de bir ak kaya risttjne bu yazryt yazar: Yazt kara ola- ggd: , kap.armrsrr. Dagdan brr tal<rm kaprlar agrldi. O xaprlardarr bize cehennem ya$drnyorlard r. Biz ,atesini rak belirir. Bugtine kada" Biike badraE : bundan korktuk. Bciylece bizi yend iniz.>> dediler. Ben de ..8u, Tann esin_ r. ,,y::1. peygambe rimizin durmakta imi9. Yedi baglr ejderha : Yabaku'larrn en biiyi.jli.jne oldu$u gibi yilitlere de <Btj ,ke BadraE> denir. Ulu Tan- rt bunu, 700.000 askeri oldu$u halde mijslUmanlar, dan Arslan Tegin Gazi'nin 40.000 askeriyle yaprlan bir garpr;mada bozguna u!- rattt. Mahmut der ki: <<Ben bu savaglarda bulurrmug olanlardan sordum ve <K6firle:qok olduklan halde nasii kaqtr?> dedim : 11$i7 de buna 9a9trk, -tutsak olan 96vurlara sor- duk ve onlara: <Bu kadar qok oldugunuz halde niEin yenildiniz?> dedik. Ce vap olarak : 6p6yullar Ealrnrp boru. -lar otmeye bagladr$r zayeman bagrm.ztn ucunda sil bir daU sordiik. Bu da$ 106 - mustumanlara brrakmrs olmucizelerdendiro' delyd, dim. Kur'an Okuyucuya Uyarma : Mahmut der ki: <<Tanrrnrn kitabrna kargr ululama olmak izere, Tiirk lerin bilqisiz erkek ve [u'o_ drnlarr yanrndd Kur,un kuyan kisi, iginde osik, tr_ tak = dil6k, em> kelimele_ ri qeqen ayetleri okurken sesini krsmalrdrr. Crinkii a_ yetlerde geqen bu scjzler TUrkgede kadrn ve erkek cinsel organ larrn ln adlarrdrr. Cahil kadrntar, kekler arapqayl bilmedik"rlerinden bu sozler qecin- ce kerrdi bildikleri tr;riEe s6zler sanarak grilerler u" qLinaha girerler. Kelimenin aslrnr bilenler iqin nasrl o- 107 _ kunsa veridir. ( Mahmut" soz konusu ayetleri de bu agrklama arasrnda yazlyor.) nin rnglN Kat Lekesiz, saf KERAMET| bir beyaz tagtrr. Yriziiklere konur. (Ka- 9r bu tagtan olan ) !rjn sahibine y1zi- ylldrrrm dokunmaz. Cijnki.j yaratrllgr boyledir. Bu bir beze sanlrp da atege atrlacak olursa ne bez yanar ne de tag. Bu srnanmr;trr. Bir adam susadrlr zaman bunu a[zr- iri (Mahmut, Divan'ttr birVe Eok Yerlerinde kad:ri erkek cinsel organlar"l, cinsel ili;kileri adr ile, sant ile uc'k aErk Yazarken bizi o donemdeki bazr ahlAk sorunlart ile de YtjzYi'ize ge- tiriyor. 6rnek ctimlelerinden anlrYoruz ki o clSnem Tijrk toPlumlarlnda Yasak agklar, fuhu9, karlla- rrndan aYrl cariYe kullanma, qllSnlllrk da vardtr' Bu arada rtgr gekici rrokta su: CariYeYi ve ollar: eo.udu kendisi kullanrnakla kaimayrP o i9i bagkalartna faptlran da var' Ancak na alsa susuzlu[u gider. <Kiming ibile ka; bolsa yagrn yakmas =,Kimin yanrnda ap - ak tagtan yijzijk kasr olsa gimgek yakmaz (v.rldrnm qarpm.az.) Bu ta; <Urijn Kag OKUZ = Beyaz Kas Deresi>>nde bulunur. (Bak. Tarih - Co6. Bolii miinde OftiZ" maddesi. ) Us iiggiirmesi : t*uhrnut, bunu kargrlrklr ffir, : Kerkes kugunun insantn olu r. 108 * mr YaPtlr' drklarlnr aErklamryor') 1. <Er, kUngin s" tiirdi = Adam, cariYesini s"'tirdi>... "KAS yijzljne rslrk gibi bir ses Qrkararak otmesi. Bu, u$ursuzluk sayrlrr. O insan ctiruan 2. kar;rltksrz <<Ol, o$lanr! kitletti O, goculun g... ..'-li>r... }IIRSIZLIK " _ YA&MA 'r'r 1. (Ol, tnening birle tavar klrmafslr = O benimle 109 - mal ya$malarnakta yarlg etti>... 2. (Ol manga koy sii- rijsdi = O, bana Bugday igkisi : koYun raya toplanarak lslattlli-; arpa unu ile kangtlrrlrr. sijrmekte siiriiden koYunii"' 6'ilp gotijrmekte) yar( Meydana gelen hamur frn- drm etti. 3. <<Er tam teldi - A' dam dam deldi (Evi Yardr, drk bijyuklr;!tjnde iqril.rn iKrmrz Bek Tim I rmlct- ;?ffi,iH,X"'f,::o""fiil: k tanesi brjVrjklt,diurr,r. de olan her toparlak iizerr. ne pigmig bugday dcjktjlrj,r* ,Bundan sonra bu buddayla rhamur temiz h,ir ;"yu ,u.,] larak olgunlagmasl icin iiq gi.in bir yere blrakrlrr. tiGiincii gtir.r ktipe dolduru,. Flndl $ai-ap. <Si-iEiik eri kusturdr = $arap adamt ktrsturdu.>> <Koyu$ siiqiik = Ko- yu $arap>. Eksimi: krsrak siitii. 6zel bicimde tulumda bekletilip mayalandrrllarak YaPlIrr. ,.Krmtz ek;idi = ktvamrnr buldu>, <Er ktrntz Pt9dr = iyice olmasl iEin ftrmE tulumunu qalkalacir.> Boza. Arpa, bu$daY, dart gibi geylerden YaPrlan ir;ki. (Ol bekni YiiSdi = 0, bozayr - testinin emzi$it:den - aktttt.>> <Tim_ $arap dolu tulum>>, <Timici : gdrdPQt' meyhaneci.>r 110 - kesile- rek toparlaklar haline konur ve"kurutulur. Bundan ; soydu ) >. SUcUK Kendinden iEki.yaprlan bir Eegit hamura <<u!ut> adl ve rilir. BirEok ilAglar bir a. : i lur, daha iyi olgunlagmasn iEin on glinde kijpte brrlakr* llr. On grln sonra ljzerina su dokiiliir, sUziilerek bir. iEki elde edilir. igte .,bug.. day iEkisi> budur. gerbet gibi, bu{daydafl,}rdpllan garap, i;gki. : Agartgrr YEMEKLER Tatmag : TutmaE: Ttirklerin tanrn-. mlg 'bir yemeli. Bu yemek Ztilkarneyn'in yaptt$,t azrk-. lardarr. Azr,klan - lil azalmr.s. Zijlkarneyn'e agllktan ya_ krnmlglar: s.Bizi tutma ag : bizi aE tutma> demigler. Zijlkarneyn, bilginlerle konugmug, bu yemefi Elkar- Ecirek. Kuru et Uziim At eti t ..,Koy kedhrildi : Koyun ,kurutuldu> <Ol manga Lizlim srklgdr: O bana iizlim slkmakta yardrm etti.> <<Yund eti ylpar : At eti mis gi,bi kokar.> At eti pigirildikten sonra sofiumaya brrakrlrr. O zaman etten gi.izel bir koku Erkar. Guz vakti birtaklm baha ratla lrazrrlanarak kurutulan ettir. 6ylece brrakrlrr, Yazok et ilkbaiharda ma ). yenir. ( pastrr- dolayr - krrrlrvermesi yljztjnden verilmig bir addrr. Pigirici krrdrn> yabi I i r. Kitapta, kurabiye biEiminde, Eomlekte su buharrnda pigirilen hazmr kolay bir ekmekten daha s*z ed Yiirgemeg : Suglandrrrcr yufka: Bir qegit katmerli ekmek. Bu ad, ekmefin, kendisine do- - 112 - iliyor ) iskembe ve bafirrsak incecik kryrlrr, ba$rrsak igerisine doldurulur. Ktzartllarak yada pigirilerek ye' r. Bag ni :Srmsrmrak pigirildikten sonra ufak ufak do$ranarak bir gld vece konur, baharat karrS' trrrltr ve i.jzerine ekgi yc' durt dokijlijr. Olmasr igin bir siire btraktltr, sonra yenir. Ci6ilce. 'Kavut ,Darr unu, ya$la, gekerle l'a- ngtrltr, yeni doluran !<a- drnlara yernek olarak veri' lir. 'Kazr maz. : diye <<bunu sen adaml suEl*- ( Boylece pastlrmast bulunan kigi, ilk baharda iyi et yer. Qijnkii o zaman hayvanlann etleri iyi ol- yuga li!inden mrglar. Bedeni kuvvetlendirir, yize krrmrzrllk verir, kolay sindirilmez. yendik_ .tq! sonra suyundan iEilir. Krjle gomtilerek pisirilen Kiizrnen Yalagr kunulur dokunulmaz - ince. 'To Atrn karnrnrn iElnden Etkarr ya6. Bu, TUrklerin en Eok sevdi$i ya[drr. BulamaE gibi Pigirilen hir un. Bir kaba konuluP ek,sitilir, sonra iEilir. KasgarhF'B Ila I tv - l{amur, kadayrf hamuru gibi ince ince kesilir. Tencerede kaynamakta olan. Ya!a atrlrr, karrgtlrlltr. Uzer| ne geker dokiilerek Yenir. lslanmrs bu$day kurutularak olrltiilUr. Onunla br,- Kuyma Suma lamag, tangrzdl gun lagsrn, kabarstn dlYe iizerine'hardal ve sirke dokmektir. Bir sofukluk Piring pigirildikten son13 so$uk suya konur, sol'lf6r suyu sijziilerek igerisine 9e ker attlrr, solukluk olarak yeni r. Bulday Top u.pu su ile karlgttrlltr, h.*uru ile Yo[rularak' bir kegeye sarlllr; srcak'bir yere brrakrlrr. Erdikten Buksr Et k$zartma : : Uzerine an garap doktjli.jr. Bundan sonra bir gece brrakllrr. Boylece elde edilen bu sirke, sirkelerin en gijzelidir. ekmek gibi geYier' yaprlrr. $erbet hamuru Yaprlan rslatllmr; arPa iqin de' boyle denir. Ci$er ;igti: .' Ciler Yemeii pigerken iyice Pigsin, ol-' Opt" JVlandu sonra yenir. Bu$day pigirilerek iEine ba' rdem taneleri attltr, iizeri' ne bol ve sljt ile Pi9mi9 bu' lamas dokiilijr. Ekgitildik' ten sonra bu!daYlart 'r'enir' Yallr tavuk, Ya$lr et ktzar" '114 - trlaca!r zaman ya$r stzmasrn diye kadayrf hamuru grbi ince bir hamura sarrlrr. ,Bir gegit Trirk sirkesi. tjz}m Strast ktjpte ekSitilir, TOPLUMSAL SINIFLAR (Tiirk tcplunrlarrnda Han (Hakan) ve rBeyler gibi soylular srrrrf; var. Halktan kigi,ler de hakandan sonra ikinci ljEijncii derece mevkilerine kadar yijkselebiliyor ve ..has h6cib>lik gibi ytiksek meniuriyetJere yijksele'biliyorlar (Bak. YONE'flM.) Bunun drgrnJt 'kentlerde verlesik yada krrlarda goEebe halk arasrnda mal ve zenginlik farklarr var. En onemlisi de kolelik dijzeni geEerli. Alrnrp sa'trlan, do$tilen, e!lenilen, bagkalarrna pegkeg gekilen koleler ve cariyelerden srk soz ediliyor. ) lKul : Koie. <Er kulrn pijsdi - Adam kolesini Eok ddldij>. <Er kulrn urgalt sesindi : Adam kolesini 'dolmek istedi.> <<Bu oglanr$ bir to- rudka aldrm 115 -- : Bu ollan' ata sarrn al- iEin putlar iizerine yestehlerler (pislerle; ' .> (tsak: $iirler: <<Putlar llze slEtrm,z>>.,1 Hadrm a$asr. <<,Uragut tu_ 4. Birkag erkek adr: Atr9, Utug, Al:r, (kcileyi) Tutuk bir drm>>. : tuklandr a$asr : Avrat lhud,,.n edindj> (Kadrn, ci ntjnde yiiruiyen bir hadr;r,. tdhi agasr sahibi oldu ). Efendi, sahip. .. idhim flt) der? : Efendim ne der?>. T_Ul_re da < idhi" denir. tdhtmiz yarlr$r mtz,n buyF@[> Cariye. <<KUng mengi yorci, Cariye - sevigip oynagtr,: t<en fazla cilvelenerek beni yordu>... ( Cariyelerle ilgi, li pek Eok cirnekten birliaErnr da yukarrda gordtjk) Oyuncak. Kadrnlara da bu_ a?-G7ilir. Qijnkij onlaria oynanrr ve oyalanrllr. .,-q,_ TP, sozij de (qglrffii (( Kiing, klz Ohgagu get I r. tur, Katmr;... Bir,kadrn adr l. Erkekler de saElarrnr arkaya do$ru salrverirler. 2. Kadrnrn da srjnnet edilmigi vardlr. 3. <MiislUmanlarrn toreleri budur: Bir g6vur r,ilkesine girdikleri 7aman, horlamak _ : Keimrjg (Grimrj;). 5. gehirliler sivrisine$e, karasinele goEebeler de der. 6. Zil ve galpara ile geng (raks) oynayan ozel oyuncular vardr. ( Cengi. ) <<singek>> 7. Av ijzerine gahin (dofan) salrnir, diye geri Ealnlrrdr. 8. SavagErlar baglarrna .,Y.!ij.b : Demir .baglrk (Iglga.)> giyerler, .@J4,, us{yarrr> (demir gogijsl-DF) ,r.(nr.h), karlardr. sonra da <Tah tah>> 9. Yi!itler, yigitliklerinin ,h*"sj diye atlanntn olsun kuyruklarrnr ipekle ordriri.,n- lerdi. 10. Atrrr clamarrndan emerek kan alrrlardr. rUnlti eiLciLEn 114 Erv1z, Otamrg, KoluE, KuluE, Tutu;, Takr;, Tutuk, Komuk, Kutan, Beglen, Quglan, Bek- 11. <At Ttirktin oneminden dolayt ilin bagr> derler. *---l kanadrdrr>r. Atrn at bakrcrsrna ug|!g' bu 72. <<Rijgvet> yaygrndrr, o[ijtlenen i.:irSeydir. ( Bak: Orne$in 249. ve 251 . SAV'lar.), .- 117 - Dordiincii Boliim EDEBiYAT Untirulrni ($iirler - Savlar) 119 - A. $t iRLER ( iJ. sAvAS A. giinlrn ASLI ) giinlrni (qEVtRt vE AqtKLAMA) , t. sAVAg giinlrni : I Endik kisi (...? ) El, t6rii yetitsiin Toklu btiri yetilstin Kadhgu yeme savulsun I $agkrn kigi ayrlsrn Yurda tore yayrlsrn Kurtla kuzu giidijlstjn Kaygr yine savulsun Yurtta diizenli, barrs iginde, kaygrsrz igin uyanrp sava;ahm: Tang ata yorrtallm Budhrug kanrn irtelim Basmrl Begin gr@ Emdi yigit yuvlffin \---/ Vag&mair Tan attnca yijrijyelim <Budhrug> un kanrnr istiyelim <<Basmrl>larrn Beyini yakalrm $imdi yi!itler toplanstn $imti toptanrp ;afakla Basmrl'lar iistiine yiiriiTiinle bile kiigelim Yamar suyrn keqelim Terngiik suvrn iqelim Yuvga yagr ovulsun yelim, Beylerini yakarak Budhrug'un iiciinli elaltm. Gece ile goEelim suyun geEelim Kaynak suyun iEelim Yufka dugman ovulsun <<Yamar>> Gecoden kalkrp Yamar digmanr stelim.' i rmaftnr ' 120 - 121 gegorek zn"Yrt '- (Qeviri ve aErklama) ( Aslt ) Tegre alrP egrelim Attrn tiigiiP Yiigrelim AslanlaYu kiikrelim *iiei anrn keviilsiin Qep Eevre Eevirelim Attan inip kogallm Aslan gibi ki.jkreyelim Onun giJcii gevgesin I)ugmanr gevirip aramlza alalun, yayfl saldrrip aslan gibi ktikreyerek onun giiciinii krahm. Qr$rr9rp atr sijrelim Kalkan _ sringri vurugallm Kaynayrp cogarak yumgayalrm Katr dUgman yumugastn Krknp atr! kemgelim . ii"lL"n siingiin gumtaltm KaynaP Yana Yumgallm Katgl Yagr Yuvllsln ll 6avaq rrafralanyle atrhp kalkanla, siingiiyle ve bogku ile l'uru;ahm. Bizim iifkemiz insin, sert clugman ynmugasrn. il Keldi manga Tat Kugka boluP et Aydrm emdi Yat Geldi bana <Tat> Kuga olup et Dedim gimdi vat Seni diler kerkes, kurt Seni tiler us biiri Bana bir Uygur givuru geldi: Otaiirtip legini Lurda ku;a yem ettim Anrng lgrn keqijrdiim Egin Yeme kaqlrdrm Oltim otrn iqiirdiim igti boluP Yiizi tiir0 Onun isin bitirdim Yoldagrnr kagrrdrm OlUm zehrin iqirdim igti yiz\ burugarak Ornn yolilapru kagrnp, korkmasura acrmrdan, khilbini 122 - dlduralEm. - 123 - (Qeviri ve aqrklama) (Ash ) KiSriip negiik kagmadrng Yamar suvrn kegmedin! 'Tavarrngr ,"g.,nrj,ng Yesiin seni ar biiri ilt Budhrag yeme kudundr Alpagutln adhlrdl Stisin yana kadrrdr Kelyelimet irkegiir Dedim: GorUp niEin kagmadln gYamar>r suyun geEmedin Mallannl sagmadln Al yesin seni srrtlan Madem beni giiriince kagmaddr, kurfulmahk da vernedin, iiyle ise srrflana yem oI. lll, <Budhrag> yine kudurdu Yi!itlerini ayrrdr Askerini dondiirdti Gelmek iEin toplagrr Yabakn Beyi Budhrag yine kutlurilu: yenlde;r tliiintip iizerimize salduacak. Basmll sUsin komrttl Borga kelip yamrttr Arslan taba emitti Korkup bagr tezgintir askerini cogturdu Hepsi gelip toplandr <Arslan>dan yana yoneldi Korkup bagl d6ner <<Basmrl> Basmrl Beyi ile Arslan Bey'in sava;rnr anlatryor. Orungak alrp yermedi Alrmh! kiirii armadr Adagltk iize turmadr Kalln eren tirkegiir 124 * Emaneti befenmezlik etmedi Alacaklryr gorrjp arlanmadl Arkadagldk r.jzere durmadr Kalabalrk adamlar toplagrr Emanetin, borcunun iistiine yattr. Dostluia ihanet etti. Bir de utanmatlhn iizerimize geliyor. 125 - (Ash) Usrtgan kuyag kaPsadl Umunglu! adag yaYsadr Ertig suvtn keqsedi Budun anrn iirkiistir Kelse abang terkenim Edilgemet Tiirkiintim Yadhrlmagay terkinim Emdi gerif gergegiir Yandr ering ograll Keldi berii trgralr 6zi kuyr ografr Alplar karnr$ tirkegiir Ertig suvl Yemegi Srtgap tutar bilegi Kiirmet antng Yiiregi Kelgelimet irkO:iir 126 - ( geviri ve agrklama ) Susatan gr-ineg kapladl Umulan adag krskandr uirtig, suyun geEem dedi Ulus ondan i,jrkijgi.ir ;Ummadrfrrnrz ada,m, ummafu rnrz ramtun iistiiS . miize yiirtiyor. Ulus iirkiintiiye kaprtdr. Gelse e$er tarkantm iyilegir yru.m, oymafilm Dalr lmaz derne$im, toplululum gimdi asker saf saf olur Baqrmz (bey) qrkrp gelse bu terslikler diizelir, haltri derlenir toplanrr, asker do savaqa hazrr '.oIur. , Belki vaz geqti kurdulundan Geldi yakrgrklr elEisi Kendi dere udra$rnda Yilitler hep toplagrr 'Belki karannr deSiptirtli de elgi giinderdi. Kendlisi derede, yifftler savag igin tplanryor. ! i irtig Suyu Yemek'i Srvadrlar bilegi Pektir onun yUregi Gelmek isin toolagrr Krpgak'Iann <Yemek>> boyu, iizerimize gelmeli igin hazrlanryor. 127 - (Qeviri ve ( Aslr ) Blgkas bitik krlurlar And key yeme berirler Handln basat tilerler Basmrl, Qomal tirkegiir '!. ii lr t4r ii. ,," , Anlagma bitidi yanyorlar Sa$lam yemin veriyorlar Handarr yardrm diliyorla r Basmr l'lar, Qomal'lar topl,,nryor i Barry oluyor, Basmrl ve Qcmal boylarr toplanr- ' ';i t', agrklama, . IV IV 6pkem kelip ogradrn Aslanlayu kiikredim Alplar bagrn togradlm Emdi meni kim tutar Ofkem gelip frrladrm Aslan gibi kijkredim Alplar bagrn doqradrm $imdi beni kim tutar Ofkeyle dr;arr ufracllm, Aslan gitri ki.ireyerelr nafralar attrm, yifitlerin ba.,srnr dofradirn. $iru. di treni kim tutar ? Tokug iqre Toklg iqre ungtlm Uluf birle vurugtum i Btiyijklerle kangttm Sakar atla yarrgtrm Dedim: <-Simdi al, Utar !> karrgtrm TiikUz atrn yangtlm Aydlm: <<Emdi al, Utar !> i Sava;ta vuru;arak biiyiikler araslna h:rrtstmt, htzla kogup <Utar> adh ki;iye yeti;tint tr'e oni"l okladrm. Bagl aning alrktr Kanl yozup turuktl Bahd bolup tagrktr Emdi anl kim yeter Yarast onun azdt Kant gorlayrp durdu Yaralanrp dada Erktr $imdi ona kim Yeter Yarall, yaralt iiylo Ilir lrrzla da[a qlhlr lii ar' kastndan yeti;ilmezdi. 129 128 - - Kasgrrlt F. I (Ash) , (Qeviri ve aqrklama) : Kurvl quvaq kuruldl Tugum tikiP urlldr Ota! qadrn kuruldu Tulum dikip kos vuruldu Askeri orEa biqildi Nere kaEarsa o tutar Siisi otln oruldl KanEuk kagar oltutar : ', Bir kez kavga huruldu, onun askerleri do krrildr, o nereye kagabilir? O, onu tutar. gimdi uykusundan Emdi udhrn udhandr Kidin telim tikindi El bulgalr igendi Anda! eri kim utar uyandr Sonra bin pigman oldu Bans olacalrnda Eekindi Onun gibi adaml kim <ijtebilir> Akh baglna geldi, savagtrflna pigman oldu. Bang olurken de tedbirli dtavrandl. Oylesini bu kumarda kim yenebilir? Tapdu manga ilindi Emgek kiiriiP uhndr Krlml;lnga ilendi Tutgun boluP ol katar i (?) manga tutsak oldu Zahmet gorUp slkrldr Yaptrgrna ilendi Tutsak olup srkrllr (Tapdu) Sonunda tutsak oldu. Yaptrklan igin kendine ileniyor ama", ne fayda gimdi srklhyor. Keldi berii arttru Berdi elin arturu Munda kallP olturu Biikri boluP iin biiter Geldi bir Ealrmla ki, ilini i.irt" verdi Burda kalrp oturur Bel biikrik, sesi krsrk frimizi alma$a yiiksekten atarak geltli, t<endi ilini bizo arma$an etti. $imd[ yanrmlzda tutsak. 130 - l3l : ( (Qe Aslr ) ) : : Adamlar yaman kabanyor .r. .. Ociinr.i, hrncrnr istiyorlar Sakallarrndan tutup sallry*rla,. Go$i.Jslerinde oc ategi ttjtijyor an$ iirpegiir Ogin kekin irtegiir Sakal tutrp tartlgur Kiiksi ara ot tiiter Eren ,riri ve aqrklama , ' Birbirlerine yaman girdiler. Yigitler yaman do!rJgijyorlar Gijc birli!i edip arka veriyorlar Birbirlerini ogijyorlar Drl;i.jnmeden ok atlyorlar Alplar an! alklgur Kiig bir kllup arka;ur Birbir iize alkasur Edhgermedhip ok atar Sava; kr..rgtr. Yifitler tam bir dayanl;ma iqinde. Yidit erleri Alp ereni udhurdrm Boynrn anrng kadhlrdrm Altun kiimiis yudhurdrm Siisi kalrn kim iiter seqtim Boynun onun biiktiirdljm Altrn oijmijg qanimet aldrm Askeri kalabalrk kim geger Yifitlerini yendim. Altrn gtimig toplanr:rya ba;ladrm. Kalabahk asker,in altrnnu toplanr;rk. Ia bitmiyor. Vaz tla geglimez. Kanr akrp yuguldr i(abr kamrfi tesildi 6lti6 bile kosuldr To$mug giini u5 batar 132 - Kanr akrp dondu Kabr btjt[in desildi Otr; ile birlegii Do$mug gijnegi batryor Bedeni ilelik yor. ile;ik oklu, iilmek 133 - iizere. i;te irlii- (Qeviri ve aErklama) (Ash ) Sesi yine krsrldr Adamr, atl alrndr i;i dahi bozuldu Sozrin onun kim tutar Trnr yeme iiqiikti Eri atr igikti l9r takr giilikti SiizUn antng kim tutar O, yeniltli artrk. Kimseye siiz gegiremez. l9l anlng artagup Ograk bile iirteriP Boynun allP kadhrrlrp Tutgun allP kul satar igi onun bozulup Oymak ile birlegip Boynunu alrp bijkerek Tutsak alrr kole satar Tutsnfrn i;i bozuldu. Oymaklarla birlegip korku saldrlar. Onlara boyun biiktiirdiiler. lgto tutsak allyor, kiile gibi satryor. Var giicriyle vurugtu Tijm oymagr Eagrrdr Kiici tengi tokugtt Ogu; konum okugtl Qerig taba Yaklstl Bizge keliP iig Ster Asker iyice yaklagtr Bize gelip oc istiyor Var giiciiyle vurugup oymafa da haber etti. Asker iyice yaklagtr. Octinii bizdbn almak istiJOr. TrgraklanlP segirtti Evin atrn viigirtti Bizni kamrg angitti Anda! siige kim Yeter Yigitlenip segirtti Erini, atlnr kogturdu Bizi brittin sagrrttl Onca askere kim yeter Biiyle bir savagta, bu askere kim dayamr? Giig mti yeter? 134 - 135 - (Ash ) (Qeviri ve aQrklama) V V, Eren alpl okugtllar Krngrr kdziin bakrgtrlar Erler yiliti birbirini Ea!rrdr Ktzgn gozle yan yan ,bakr;trlar Trim sil6hlarla vurugtular KrlrE klna gUcin sr$dl Yi$itler birbirini vumgmaya gari'rrrp krynsrya garpr;ttlar. Ifuhqlar krnlanna giig beld, girdi. ldhu beriip bosuttum Tavar yolu! taguttum verip br raktrm Mal bulsun diye drgarr saldrm Adamlarrn ayrbrnr kapattrm Yi.ikiinri tiim kendi sardr Tutsafrmr kurtulmahk bulup getitsin dliye serbest brraktrm. Kimse ona yardrm etmedi. Kenili yiikiinii kendi gehti. Kamu! tolmun tokugtllar Krhg krnga kiiqin srgdr Eren essin aguttum .Yiikiin barqa iizi galdr Begim 6zin ogurladr Yara! bilip oqurladr Ulu! Tengri agrrladr Anln kutkr tiiri togdr Tangut siisin iigikledi Kigi rgrn elikledi Erin atln belikledi Bulun bolup bagr tlgdr T36 Ozgrj rl Llk Beyim kendini gizledi Sil6h bilip frrsat gozledi Ulu Tanrr a$rrladr Onun kutu, devleti yiiceldi Tangut Beyi, askerilen saklatrdr, frrsat liollatlt. Sonra muradtna erdi, Tanqut askerini bastr O ki;ilerin i;lerini alaya aldr Askerini attnt armaf,an krldr Tutsak oluP ba; eUdi UgtimUg, Tangut askerlerini ii;iirnii;lren bastlrlp yentli. Beyini de tutsak alth. - 137 - (Qeviri ve aqrklama) (Ash) Ozin iigniiP urrldadr Yrrak yeri! karrldadr Atr! kemgip urrldadr Ufut boluP tiiPii aldr Telim baglar Yuvaldrmat Yagt andln Yavaldlmat Kiigi anrng keveldimet Krllq krnka kiiqin Olrjnmekre ileri gitti lrak yeri argrnladl Atrnl srjruip haykrrdl Mahcup olup tepeyi agtl Yiiksekten atarak saldhrdr, ama sonunrla mahcup tlti;iip kagtr. Pek qok baglar yuvarlandr Dtis.nan ondan yavagladl GijcU onun gevgedi de Krlrg k:na gijc[Jn sr$dr Ilu;ntan zayrf di$tii tle vurugma giigliikle bitti. srgdr Dilesem ardrndan vanp Tutardrm askerini bozup Tutsak edip bagrnr yarardtm Nesi varsa tijm bana yr$dr Abang kalsam udhu barrP Tutar erdim siisin tarlP Bulun krllP bagl Yarlp Bulu! barga manga Ylfdl Diteseydinr, yahalar, tutsak ederilim Fakat biitiin mahnr bana verip kurtuldu. Aga biiktir iize Yordrm Banp yakrk krYa ktirdim Anr biliP takr bardrm Tiikel Yagr tiiri togdr Ila['da ytiriirken bir karaltr giirdiim, yakrnuta varmca hemetr tattrdrtn : I)upmanrn tozu yiik' seliyortlu. ' i l:.,, I i. .. Sarp yarrraglarda yijrijdilm Yakrn vanp karaltr gordijm Onu tanrdrm da vardtm Ttim dijgman tozu yi-ikseldi r39 138 - - { ( Aslr (Qeviri ve agrklama, ) , Kudhr krgnp ogug terdim kan kirig kurdum Tokug igre urus berdim Eren k6,riip bagl tlgdl Yagr Agalr Er!rrrP boYu derdim Dijgmana kargr kirig kurdum Tokug iEinde vurug verdim Erler gorrjP bagrnr e$di OymaS toplayrp, kirigimi kurdurn. Sava;tun' tlu;mana ba; efitlirritim. : Eren ldhup siike turdr Basr boynun siike turdl Ufut bolup bijke turdr Uhdu kama tiben tigdi Katun Sini qoltladl Tengiit Begin yagrladl Kanr aklp jagrladr Boyun suvln krzrl sagdr Adam salrP dizristii geldi Bagrna boYnuna soldij MahcuP oluP biikiildij durdu Kovalama diYe boYnunu btikiij Yenilince eilebiyle durmasrnt bildi, algaht:rn aldr, yalvarch. <Katun - Sini> halkr Er!rr9tt Tengtjt BeYini dijgman bildi Kant akrP ga$rldadr BoYUn suYUnu ktzil saldr Tengiit - Katunsini halklan savagh' Kanltrr Qagibi kan aktt' Brl qa$rl alitr. Boyunlanndan su Tengiit Hanl yubrladl Oliim birle tiipiledi Kadhaglarr tabaladr Oliim kiirtip yiizii agdr 140 Tengijt Hanr hile YaPtr OtUm ile tePesine indirdi Yakrnlarr heP krnadr Olijm gorUP bozuldu Tcngiit llatrt, hile ileli Ktrtunsini Hantnr 3'endi' Yenileni etr Yaklnlnrt al'tPltth. Oliimii giirtinco rengi uqtu. - 141 (Qeviri ve aqrklama) (Ash) Evin barkrn satrgsadl Yolug berip yarlgsadl Tirig erse turugsadl Angar sakrng kiini togdl Yagr begdin udhukladr Kiiriip siini aChrkladr 6liim anr konukladr Agrrz igre agu saldl Anr yetip silnEiiledi Bagrn yandhru Yangrladr Eren bayup miingiledi Anrng alpln kara bo$dl Evim barkrm satam dedi Fidye verem yargrlanam istedi SaU kalrp yagryam dedi Ona sakrnacak qijnler doldu Kurtulmahk verip kurhrlmal< ve saf kalrnak istedi. Fakat ona kaygrh giinler bagladr. Dijgman beyden uyukladr Goriip askeri sagaladr J 6tum onu konuktadr Alzrnrn iEine adr sa$dr l I)iigman, beye gtivenip u5'uklatt. Askerin bas' krnrna u$rayrp iildiiriildtiler. Onu yetip sijngUledi Yarasrnr yenileAi Erler zenqinlesiP ganimetlendi Yiditlerini krrrp boldu Savaqta yentli: Askerlenini krrth. Kentlileri ga' nimetle zenginlegtiler. VI VI . Beqkem urup atlaka Uygur'daki Tatlaka Ugru yavuz rtlaka Kuglar gibi uEtlmlz 142 Belge vurup atlara Uygur'daki Tatlara Hrsrz, kotii itlere Kuglar gibi uEtuk o hrrsrz iUerin iizerine at' givurlanrlrn, Uygur lanrp kuglar gibi ugtuk 143 - - (Ash , ) Kudhruk katr{ tiigdiimiiz Tengri! tiki.ig 6!diimtiz Kem;ip atr! tegdimiz Aldap yana kagtrmrz Kuyruk srkr dij!iimldik Tanrryr Eok Eok ogdijk o atl Uzengiledik Aldatmak iEin kagtrk. Gemleyi ilkin bir Tiinle bile bastrmrz Tengme yangak pustlmlz Kesmelerin kestimirz Mrnglak erin blqtlmlz (Qeviri ve aqrklama) aldatmaca yaptrk. Geceyle birlik bastrk Her yandan pusu kurduk PerEemlerini kestik <Mrnglak> adamlarrnr biEtik. Gece basrp pusu lmrrluk. Saglannr kestili. Mrng- lak ilinin halkrnt bigtik. I(elnEizley0 aktrmrz Kendler iize qrktrmrz Furkan evin yrktrrnrz Burkan iize srqtlmrz Seller qibi aktrk Kentler ijstijne qrktrk Mabetlerini yrktrk Putlar ijstiine srgttk .:Kentlerini ahp taptnrhlannr yrktrk, putlartn .iistiine srgtrk. (Bu, miisliirnanlarila tiiredir.) Agdr krzrl bayrak Togdr kara toprak Yetgii kelip Ograk Tokgrp anrn keqtimiz Yijkseldi krzrl bayrak Havalandr kara toprak Yetigip geldi Ograk Savagrp ondan qeciktik \Ograli'lar yeti;ti, sava;tlfrmz igin geg llalchk' 144 - 145 - Kasgarlt F. 10 (Qeviri ve aErklama) (Ash) Kimi iqre olduruP lla suvrn keqtimiz Uygur taba baglanrP Mrnglak elin agtlml'z oOnrlUrlEn Gemi iqinde oturup , la >nu gegtik Uygur'dan yana yonelip <Mlnglak> ilini agtrk < I Suyu ..Ila'yr gemi ile gegip Uygurdan y,ana yiineld[k. Mrnglak il,ini agtrk. DOnrlurleB Sti keldi yer yapa Karar kar... Kaqtr angar ..AlP AYan Ufut bolup ol Yagar * Uhdrm barlp sangdadl Tegre durup angdldl Saqrn klra mengdedi Arzulayu er avar * Mbnins bile kengegdi Bilgi rnanga tengegdi Eren bile siingiigdi Alplar bagrn ol vuvar Asker geldi atnrn tozuyla Karlr dag ufku ortrjldti Kagtr ona <AIp Ayart Mahcup olup gizleniyor Kalabaltk askerlerin hatrldr$r savagta, uAIp Aya, ael[r ki;i yenilip ktigiik tliigtii. * Arkasrndan vanp kovaladr Cevresini kugattr Sagrnr yolup da$rttr Qakal gibi adam avlar 'savaqta bir yi.{itlin bir adamr nastl yakaladr$l ranlatrltyor. Benim ile danrstr Aklr bana denkle;ti Yi!itlerle garPrgtr Alplarln bagrnt YuvarllYor 146 * .Akilhca iliigiiqiip baq kesiyor. 147 - (Ash) (Ceviri ve agrklama) BEYiTLER BEY iTLE R Utru turup yafdr angar ki9 okl glgrlvar Aydlm: ..Atld kllgu emes sen takl yalvarl Kargrda durup yaldr ona sadaktan <ErgrlVaf)) oku ( kriqrik ok t Dedim: <Fayda vermez sen claha yalvarsarr da "" * Yagnat krllg bagnr i.ize kakgll yara Brcllp antng boynl takl kalkan tura .* Parlat krlrcr, bagrnrn iistljnde oy yara Bicilsin onun boynu dahi kalkan ve tura * * 6 ngdiin nelek yalvarmadlng, kag kata ber.. ding tavar Tolumlung bolup katrndrng, kanrng emdi yer suvar' neden yalvarmadrn? KaE kez verci ;-; mal, vergi ? Silahlanrp hem serteldin. Kanrn gimdi yeri suli:r. * * Korkma angar otru turup tegre yere Kapsa antng alpagutln andan yara 148 ilkin - Korkma ondan, kargl durup Eevre yere Kugat onun yilitlerini, ondan uzaklagtlr. * 149 - (Ash ) il. AV EdLENCE Siinleni - il. (Ceviri ve aqrklama) AV - rolrrucr giinlrni I I Kara tiinii! gegirsedim Aglr unr ugursadlm Yetikenig kaqursadlm Sakrg igre kiiniim to$dr Kara gece geEse dedim Agrr uyku ugsa dedim <Yedigen>i kag kez saydrm Saymaktayken grine; doldu na[Aa sabahr dar ettim, <yedigen> (gedi kar. ile;ler) yrldrzlarrnr saya saya bekledim. Gece kalkrp Kege turuP Yorur erdim Kara krzrl biiri kiirdiim Katrf Yanr kura kiirdiim Kaya kciriiP ba[<u aldr yijrijr idim Kara kal bir kurt gordrirn Sert yaytmr hemen kurdum Beni goriip yol<uga a$dr Kurdu vurmak igin yayhmr kurdum, giirlince yokugzr hrmandr. tjAnii barrp <ikiir evdim Telim YorrP kiiqi kevdim Atrm birle tegii evdim Meni kisriiP Yini aldr Itrrn tutuP kr'rdhr galdl A*nrng tiisin krra Yoldr Ba9rn. alrP kudhl saldl Boguz ahP tiikel bogdr Ardrnca vanp Eok evdim Qok yorup gi.jclinij krrdrm Atrmla yetigmeye Eabaladrm Beni gorUp tijyleri kabardr Kovllarken sablrsrzlanryorclum. Onu iyice yortlum. Yakalamak iizere iken beni giiriince gok korktu. itim tutup yere galdr Onun tijytjnij krnp yoldu Bagrnr alrp yere saldr Bo$azrnr alrp tijmden boddu 150 Kiipe$im yakalayrp boftlu. - 151 Saklne, kudhl gizleyii (Ash ) (Qeviri ve aqrklama) ' il lvnk bagr kazlayu Salrak tolu kiizleyii Sakrng, kudhr gizleyU Tiin kiin bile sevnelim Ottuz igip krkralrm Yokar kopup sekrelim Arslanlayu ktikrelim Kagtr sakrng sevnelim iOrit< bapr kaz gibi Kadeh dolu 96z gibi Srkrntryr kuyuya gizleyip Gijndtjz gece sevinelim Siirahiler, kadehler igrneye hazl,r. Srkrntrlartnln unutahm. lgefm, hep sevinelim. Uc kez iEip haykrrallm Yukarr kopup zrplayalrm Aslan gibi krikrevelim KaEtr kaygr sevinelim lgelim, haykrrahm, kiikreyelim kogup zrplayaItm. Srkrntr, kaygr kahr mr? Sevinelim. Yiditleri ige kogup YiOitleri rglatu Yrgag yemis rrgatu Kolan keyik avlatu Bedhrem krlrp avnallm AbaE, yemig toplatarak Kolan, geyik avlatarak Bayram edip avunaltm Gengler, gah;sln, yemi; toplasrn, Biz de ayram edip avunaltm. av avlasln Taya binip kogtursun Huysuzlulunu yattgttrstn Tosun miiniip segirtsiin Esizligin amurtsun Itka keyik kaytarsun Tutmu; sant umnallm 152 - i geyi$e saldrrtsrn Tutmug santp umutlanalrm lf Hagan tayla geyik avrrur gtksrn, Bizdo avlar, etini yeriz d.iye umaltm. 153 - .. (Qeviri ve agrklama) (Ash) Dogan verip kuglatarak Tazr salrp digleterek Tilki domuz taglatarak Erdem ile ogrinelim Ca6rr berip kuglatu Taygan ldhrp trglatu Tilkit tonguz taglatu Erdem bile iifilelim Avlana.hm, erdem ile ii*iinelim. $iirler trjm di.jziildii lbrik, kadeh dizildi Kiiller kamr! tiiziildi lvrrk,idhir tizildi Sensiz iiziim iizeldi Kelgil arnul oyna!rm Sensiz oziim ozledi Gel a!rrdan oynayalrm Igte ;iirler, siirahiler, kadehler Bir sen yolcsun Seni pasrl iizledirn. Gel yavagtan sevigip oynagahm. BEYIT Qaln alrp arkun miinlip arkar yeter ,Avlar keyik, taygan rthrp t;lkij tutar BEYiT Do$an alrp, kilheyl6na binip da! keEisine yetigir Geyik avlar, tazr salrp tilki tutar. 154 - 155 - (Ash) (Qeviri ve aqrklama) 1il. DO6A ve BAHAR :IiI. DO6A VE TASV| RLERi BAHAR TASVi RLERi Klg yay bile tokugtr ile tokugtu Krzgrn, yan yan bakrgtr Krg yaz Klngrr k6ziin bakrgtl Tutusgah yakrgtl Utgallmat oErogur Tutugmaya yaklagtr Birbirlerini tjtmeye u$sagryorlar yaz iki tifkeli Pehlivan gibi ortaya grhrp Kr;tra kapr;r5'orlar Senden kacar <Yund kugurt Bende dinlenir krrlangrE Senden kagar sundllag Mende tiner kargllag Tatlr oter biilbiil Erkek disi uQugur Tatlr! iiter sandulag Erkek tigi ugrugur Bu gtizel tuqlar sende almaz, bentle olur. (Yaz, kr;a siiyliiyor.) Kaklar kamr! kiilerdi Taglar bagr ilerdi Qukurlar tijm qoleklendi Ajun tlnl ylllrdl Da! baglarr gorUndlj Dtjnyanrn solu$u tslndt Tiitii gegek serkegiir Kar buz kamr! eriigdi Taglar supr aktgdl Kiikgin bulut driiedi Kayguk bolup egrigiir Tijrlij Eigek stralantr Bahar geldi, hava rsrndh, sular gofalih, clofa giizellqti. Kar, buz tiim eridiler aktl Da$larrn Gokqe bulut "uy,belirdi Kayrk olup dolanrr Sular ahyor, bulut gtikte kaynk gibi dola;ryor. Iadrlar. 156 - 157 - (Qeviri ve aqrklama) (Aslt ) : Kolan tOkel komuttt Arkar sukak Yumuttt Yayla{ taba emitti fizik turuP segri;iir Kulanlar biitiin costu Geyik, srfrn toplandr Yayladan yana yoneldi Saf saf durup se!irtirler 'Taylar ve av hayvanlan canlanrp yaylalara grk'maya baqladr. Binbir sisek dizildi Tiimen gegek tizildi Biikiinden ol Yazrldr 6tii; YatrP iizeldi Yerde kaPa adhrrgur Tomurcu$undan yayrldr Qok yatmaktan srkrldr Yerden bitip ayngrr Krqtan srkrlan gigekler, agrhp yayrlmaya bagIadr- Yagrn atlP YagnPdr iu-"n turuP tugnadl Adhgrr krsrr kignedi 6giir ahP okragur $imgek, yrldrrrm Eaktr Sis - pus kalkrp kargrlagtr Ayg't krsrak kignedi Ogijr alrp kignegir 'IIer gey egini yanlna aldr. Aygrr da hrsraftnr ahp birlikte kigniyorlar. Ay Erktp Ay koPuP evleniiP Ak bulut 6rleniiP Birbir iize iikliiniiP SaqluP suvl engrqiir <.ev>>lenir Ak bulut beliriP Birbirinin ijstrjne r59 - 158 - Yr$rlrr: Suyunu saqarak inilder Ayrn gevresinde afrl gibi <hale, belirir. Bulutlar, yr$rhp, Bdk giiriiltiisii ile ya$mur salar. - (Ash ) Balgrk bahk yogrulur Crgay yavuz yrgrulur Evngekleri ogrulur OdhguE bile evrigiir ( Ceviri ve agtklama ) Balgrk Eamur yo[rulur Yoksul, miskin btiziil[ir Parmaklarr kavu;maz Az ategte ellerini dondtiruir. Yaz kr;r lititiiltiyor: <Sen pissin, ne;esiz ve rahatsrzstn> diyor. Yrlkr yaztn atlanur Otlap anln etlenir Begler semiiz atlanur Sevntip iigiir rsngur Yarattl yagrl Yrlkr baharda Otlayarak etlenir Beyler semiz ata biner Sevinip odiirler birbirini rsrrrr Yazrn atlar, serniz ve canh olur. iki iifiir (aygrrla krsrzrk) sevinip birbirlerini rsrnrlar' Yarattr ye;il < fir}ze>> Saqtr ak <kag>> Dizildi Karakus>> qeg Savurdu Uriing krt Tizildi karakug Tiin kiin iize ylirkenir at olur << Grjndijz gece ljzerine ortijlijr Baharda giili deferli ta;larla siislii trir tirtiiyt: benzer: Giik firfize>ye, yrldrzlar <<B,eyuz yiizi'ii: kagrna> benzer. <Mtigteri yrldrzr> bunlardan di' zilir. Tegme qegek 6kitldi Bukulanrp biikiildi Tiigsin tiigiin ttisiildi Yargalrmat yiirkegiir 160 - Her bir gigek yrdrldr Tomurcuklanlp sarrldr Kogeli dii6ijm cibi dij!ijmlendi Yanlarak birbirine girer Siqek firizlerinin ve tomurculrlarrmn birbirlorine sartlt;Iartnr tasvir ediyor. Kasgarh F. 11 . 161 (Ceviri ve aqrklama) (Ash) Tumlu! kelip kapsadr Kutlu! yayri tepsedi Karlap ajun yapsadr Et yin iigiip emrigfir Soluk gelip kapladr Kutlu yazr klskandr Karlayrp dr.inyayr orttrj )Beden kanncalanrp ij;tlmekten titregrr Gene bahar krpr yeriyor. Alrn tiipU yasardr Urut otln yagurdl Kiilning suvrn kiigerdi Srgrr boka miingregiir YamaE - tepe yegillencli Kuru otlar yegerdi Golrjn suyu doldu Sr!rr boga bogruiguir Bahar geldri, dofa canlandr. Yagmur yagrp saglldl Yagmur yaltp saErldr TUrlij Eigekler srktr qeqek suquldr Yin-cii kabr agrldr Sandal, misk yolrulur Tiirlii! Crndan ytpar yugrugur I t' t. Ol kar kamr$ klgrn iner Aglrk tanfi anrn iiner Yavlak yagr mende ttnar Sen keliben tepregiir inci kabi aErldr Yaimur yasmca,sanki inci kutusu agrlfu. lsr de misk gibi kokuyor. Sanki sanda,llaeigek. misk birbiri ile yo$ruluyor. O kar tlim krsrn iner Aglrk, bugday onunla biter Yavuz drigman bende dinlenir Sen gelince depregir Krq., yzza: <<Ben olmasam yemek, ekin olmaz. Dugmanr ben dinritiriyorum, sen harekete riyorsum> iliyor. - 162 - 163 - gog,i- (Ash) Keldi esin (eeviri ve aqrklama) esnyO Geldi yel, eserek Kar gibi trim egerek Girdi budun titre;erek Kara bulut kijkregir Kadhka tiikel esneyii Kirdi budun kasnayu Kara bulrt kiikresir Sofuk riizgdnn esmesini, bozuk bir havaSn tas- vir ediyor. Koydu bulut ya$murunu Gerip tutar ak a!rnr Krra kodu o karrnr Sel akar inliyerek Koydr bulrt yagmunn Kerip tutar ak tonn Krrka kodhdr ol kann Akrn akar engregiir Bulut, ya,fmurunu karuu ktrlara brraktr. Cer' ;gin bir a[ gibi duruyo'r. Seller inliyerek aktl'or. Kr9 frsrltryla soylenir : Adam, at benimle sertlegir Hastalar azalryor Et, ten dahi pekigir Kr9 yaygaru siivleniir Er at mening yavrayur ikler yeme savrryur Et yin takr bekrigiir Krg yaza: <insanlar ve hayvanlar bende d:'lta saflam olur>> tliyor. Sende kopar gadhanlar Kudhgu, singek, yllanlar Diik ming kayu temenler Kudhruk tikip yiigriigiir Sende qrkar ErYanlar Cibin, sinek, Yrlanlar , 'Ktvlrtp binlerce ilnelerini KuYruk dikiP Yijrlj$iir - .- Gene krrs, ynza: <Btitiin ha;ereler ve zehirli hayvanlar sen gelince ortaya gtkar> diyor' 164 - (Ceviri ve aqrklama) (Ash) Koptu bulut inliyerek Aktr seller ca!lryarak Kaldr budun sagarak Krikrer ve ba$ngrr 6rdi bulrt lngragu miingregii Aktr akrn Kaldr budun tanglagu K6krer takr mangraiur Kogngar teke gegildi Saghk siirii! koguldr Siiiler kamu! Yuguldr Oglak, kuzu Yamratur Yafmurlu, selli bf,r havamn tasviri. ..,._. Koqla teke segildi Salmal srirri katlldr Siirler biiti.in aktr O$lak kuzu karrgrr Yazrn kog, teke siiriiden ayrllrr. Sairlanlar bir arada olur. SiiUer bol olur. OStak - huzu [rir. birine girer. Yaz, krg ile kargllagtl Erdem yayrnr kar;rlrklr kurdular Ktzrl sart! arkaglP Yipkin Yagrl YiPkegiP sii Oir kerii YtirkegiP Yalnguk anr tanglagur Saf baglayrp giiregri Ok atrnca az kalsrn birbirini oldrj rtjyorlardr Yazla krs'rn tutu;masr (bak. b,u btittimde: ditrtliik.) Yay kr9 bile kartgtt Erdem Ya'stn kurugtt eerif tutuP kiiregti 6k atsalr iirtiigiir Klztl, san ardarda Erktr Yegil menekge yijze grktl Birbirlerine yaslandrlar insan ona tatryor Bahar gigeklerinin renklerineve birbirlerino karrsrnasrna insan, Saglyor. 166 - ilk 167 - (Ash (Qeviri ve agrklama) ) il fi Yay karu ban er kiizi Aktr akrn mundr,zr Togdu yarrk yulduzr Tingle siiziim kiilgiisiiz Yaz giderken kar sularr Aktr cogkun.seller qibi Dogdu gafak .ytldzr Dinle soztjmtj gijlmeden Birbiri ile ilgisiz, olmryacak geylor siiyleyip 6onra db <giilme> diyor. Ashnda amael giikliirmek. Tirrlitd Eegek yarrldr Bargrn yadhlm kerildi Ugmak yeri k6riildi Tumlu! yana kelgiisiiz Ugdr bulrt kiikreyii Ya$mur tolu sekriyii Kohk anr iigriyii Kanga barur belgtisiiz Kgrt kug kamuf tirildt Erkek tr$r terildi Ogitr alrp tarrldr Yrnka yana kirgiisiiz - t6B Tiirki,j EiEek aErldr ipek yaygr serildi Cennet yeri gorUldri Krg gene gelrneyecek Baharda dbla gok giizellqti. Sanki krg ha gehniyecek. rla- Yijkseldi bulut kUkreyerek Ya$mur, dolu kogu;uyor Onu hava srjrUyor Nere vartr bellisiz Bulut, giikte, ya[rnur-do'1u sagarak siiriiliienl. yor. Nereye giilecefi belli tlefil. Kurt ku9 britrjn dirildi Erkek, digi toplandr Egini alrp da!rldr Artrk inlerine girmezler Baharda biitiin hayvanlar, ortaya grkrp, e;lerini ahp da[rldrlar. Sanki bir tlahn rinlerino girnreyecekler. 169 - bir - ( (Ceviri ve agrklama) Aslr ) . D6nrliirlen oOnrriirlsn I *itil" I Etil suvl aka turur Kaya tiibi kaka turur Balrk telim baka turur Kiiliing takr kiigerir Suyu akar durur. Kaya dibi kakar durur Balrk pek Eok, bakar durur Golcijk dahi tagryor itil umafr, kayalann dibini kazarak akryor. iginde gok bahk va.r. I\lerede ise gtilciikler tasacak. * * Ktlheylanrm yrirrJk oldu lkrlagrm - erik bo'ldr Erik bolgu yeri kiirdi Bulut iiriip kiik iirtiildi Tuman tiir0p toll yagdr Yrjrrjk olmanrn yeri gordtj Bulut Erkrp goUL, 6rttij Duman trjreyip dolu yaldr Dolu yaf'rnaya ba;layrnca, atrm chrzh lioqrna. nrn yericilr> diye hrzlandr. * i, lr * Kogtu soylu at t, I I Yiigiirdi kevel at Qakrldr krzrl ot Kiiyiirdi arut ot Saqrap antng iirtenijr 170 Qrktr krzil ateg Yandr kuru ot Srgrayrp onunla yanar Soylu at kqarken grkardrfr krvrlcrrnlar, na, srerayrp kun.- otlan tufupturdu. 171 - iki ya. (Ask (Qeviri ve aqrklama) . ) BEY ITLER BEYiTLER altrnlar damlar Durmaz yalar bulutu' som nltu onun seti, lcen sevince kanartm' Tutgr yagar bulltl altun tamar an! Aksa anrng'aklnl kandr mening kanl! * * Tamga suvr tagra grkrp tagr! 6ter Artuglarl tegre iiniip tiugin yeter <<Tamga>> ( iskele) Ardrglarl * EePEevre suyunun bir kolu dtgarl da!t geEer' bitip dizgin gibi Yeti;ir' ErkrP * Yaruk yulduz togar da udhnu kelip bakarmen Satulayr sayragtp tatlr! iinin ku9 iiter gelir bakartnt Parlak Yrldrz dodunca uyanlp oter' sesle ku9 Gevezece gakrYrP tatlr * Korday, kugu anda uqup yumgln iiter Kuzgun, yangan sayrap anln lini biiter 172 JrclekkufluoraclaUqUptoplanarakoter sesi kts'Kuzgun ile kargaln'n OuU'rmaktan lrr. 173 - - (Qeviri ve aqrklama) (Ash) lv. AgK SiinlERi AsK$iinlrni : , I Avlap meni koymangrz Ayrk ayrp kaymangrz Akar kiiziim us tengiz Tegre yiire kug ugar i, Avlayrp beni koymaylnlz Soz verip de caymayn,z Akar gozrim deniz giti Qevresinde kug uEar Sevgilisine: <Beni avladrn, brrakrp gitrne> diye yalvarryor. A!layrp ardrndan bozuldum Yrglap adhr; artadrm Ba$nm bagrn kartadrm Kagmrg kutu! irtedim Yalmur kibi kan saSar Ba!rrmln yaraslnr degtim Kagan mutluludu aradrm Ya$mur gibi kan sagar Aynhfr beni yaraladr. Kaglrdrfrm mutulufu arryarak, gtizlerimclen yagmur gibi yag yerino kan sagryorum. Yiikniip manga imledi Ktiz[im yagrn yamladr Bafrrm basrn emledi Elkin bolup ol keger Bulnar mini ulaq kiiz Kara mengiz krnl yiz Andrn tamar tiikel tiiz Bulnap yana ol kagar 174 - Bagryle bana igmar etti GozijmUn yagtnr sildi Ba$rrmrn yarastnt ilaEladr Yolcu qibi konuk olup gegti gitti. Bir igareti ile giiz yaslarlmr dindirdi, yaralanmr iyilegtird[. Fakat pek krsa stirdii. Kul eder beni baygn goz Kara beniz knll yiz Ondan damla tUm gr-izellik Sonra brrakrp kagar O baygrn giizlii, esmer, krrmrzr yanakh giizelde hig vefa yok. 175 - : , (Ash t ) C:'.'.:-, . 3 3i'r'::-''3) ll ll Aydrm ona:, <<seviik Bizni taba ne eliik Kegting yazr kerik Krrlar dhiz, dedUk> Aydr sening udhu Emgen telim udhr Yumgar katr! 6dhii Kiinglii msanqa yiigriik lll Dedim ona: <Sevgili Bizirn Yana nastl geldin? Nasrl qeEtin genig 'ovaYl, BUYijk, Yril<sek krrlarr?> ,{Jzaklartlaki sevgilinin hayaline siiyliiyor' DeCi: <Senin arkanda, EziYet, srktntr Qoktu' Yumsar katr da$lar' Gontiim sana kogmakta>> Sevgilinil hayali: <Bu sevginin eziyetiuo engel mi iayanrr? Sert ilaftar bile yumuqayrp yol ve:rirr tliYor. ill iianit nrini komrttr Sakrng manga yumuttu. Kiingliim angar emitti Yiizijm mening sarganur Sevda beni cogturdu EziYet bana iisii;tij Gonlijm ona Yoneldi YiizUm benim sararlr .A;k cogkusu ve srktntrlan ile sararlp soluytt' runl. Kiingliim angar kaYnaYu igtin angar oynayu Keldi manga boYnaYu Oynap meni argarur 176 - Gonlrim ona kaYntYor iEerde onunla oynuyorum Geldi bana galrm satarak Yorar OYnaYrP beni sevi;ip oynapttk' iCeride odaya .Sevgili *:t"d yordu' 6ih,g ile oytuf,'p sevigmekte beni Kasgarh F' 12 177 - (Ceviri ve agrklama) (Ash) Gitti goztlmijn rgrgr Aldl canlmr birlikte Nerde dileline kanmrg gimdi uykudan uyartr Bardr kiiztim yaruku Aldr iiziim kamrkl Kanda ering kanrkr Emdi udhrn udhgarur Yalvln anrng kiizi Yelkin anlng iizi Tolun ayrn yiizi Yardr mening yiirek OONTIUTLER : ittedi mening adhak Kiirmedhip ogrr tuzak ikledi- andrn uzak Emleqil emdi turzak * Kizlep tutar seviikliik Adhrrg kiini belgiirer Baglr$ kiizii! YaPsama Yagr anrng savrukar Giizbetrefim, giderken canrmr da birlikte giittirdii. $imdi o neretledrir? Uykularrmr kagrrdr. onun gozi Konuktur onun ozii Ayrn on dordr-j yizi Yardr benim ytjre$irni 'Onun gtizleri biiyiidii, yiizii dolunay... Fakat kendisi brrakrp gidecek. Ytire[imi pargaladr. . BiJyrjlui A 'f. . DCRTLUKLER : Avlandr benim ayak Gormeyip qizli tuzak Hastalandlm ondan uzak ilacla gimdi sevqili gel Bilmeden tlrnagma cltigiip yaralandrm. Sevgili, gel gimdi yararnr emle. Gizleyip turar sevgiyi Ayrrlrk grinri belirir Yaralr qozLini.i kapatma Yagr onun f rskrrrr Nasrl yara,h giiz, yasrnr sakllyamazsa, gizlenen :sevgi tle aynlft giinii belli olur. 178 - 179 - (Ceviri ve agtklama) (Ash) ijanit meni kiiqeyiir Tiin kiin turup yrglayu K6,rdii kdziim tavraku Yurtl kahp allayu A;k bana zulmediyor Gece qlindtjz duruP a!llYorum Gordij gozUm davrandrlrnr Yurdu kalrp bogalrYor Onun gittif,ini, 5rurdunun bo; katiiN[urr giirdiim. Durmadan afihyorum. Bu agk bir zuliint' Verin bana BerinE manga siizkiye Mengli! kara tuz klya Yalvln tutar ktizkiye Mungum mening bilinge Berdim sanga kallng Emdi munr allng Emgek mening biling Ugrar tlingiir bargall Kaygagup yatsa anrng yiJzinge Alsrkar iikin anrng siizinge Ming ki;i yolugr bolup 6zinge Bergeler iidhing anrng kiizinge blr EY oozleri biiYi.ileYici ! Verdim sana kalrn $imCi bunu alrn Zahrnetimi benim bilin Dijntjr kagmak izeredir Diiniir geldim. Qok nazlanmayrn. Ba;h$r (ka' Itnt) ahn. Fazla naa iliintirii kagrnr' KoYnuna giriP baksa Ytjzi'ine Aldlrrr akllnl onun sozfine Bin kisi kurban olur ozijne Verirler canlnl onun gozijne Bir kez onu giirtip, onunll yatan, onun gark;' larnu dinliyen, artrk onun agkrRdpn'hurfuI':'" lBl - ! Bunaltmlml benim bilesin. Sy tnth sevgili, bana' bir kiiqiik siiz ver de, bee bunahmilatr kurtar benil maz'. 180 sozcefriz, Benli esmer, tatlr Yijzlij ( (Aslr ) . Ceviri ve aglklama ) BEYiTLER BEYiTLER Avlanrr oziim onun gtjzelli$ine Emlenir gozijm onun tozuna Avlalur iiziim anlng tuzunga Emleliir kiiziim anrng tozunga Gi.izlerim aSlamaktan hastalanrnca, onun ayafmrn tozu ilicr oluyor. Kim demig -boyte bir gUzel- i;itilmigtir? Onun yUzU ay halesi, boyu ardrg Kim aYrP: <<igtir kulak>r Ay evi, artug butak"' da lr.- Cariyeyi iigiiyor. Ardr seni klz, bodl anrng tal Yayllr anlng artugl, burnu takl Sevigmekten yordu seni krz, boytr onun dal gibi Salrnrr onun ardrq boyu, burnu bi' gimli, drizgUn. krval Atar oku azgtn avrat De$medi bu kovlaytct Atgalrr oknl azak Tegmedi bu sav ugak soz (Azgrn, oynak karr gizli ok atar gibi lama siizti attr anna, bana de[meili.)' A;k atesi tutugunca otr turup 6pke Yiirek kagrulur 6uttit 182 - Ci$er, yrjrek kavrulur. ..1' - I83 - bir kov'' (Ash ) (Qeviri ve aqrklama) iKdngli ktiyiip, kanr kurr F, afiutagrp, katgarur ,Srzgurgahr iidhikler, essiz ifiriJurtur.r. Ografrm kendij yrrak Bulnadr meni karak Yelkin botup bardukr, k<ingtiim angar bty' layu r:Kaldlm ering kadhEuda, rglm udhl yrglayu Gonlli yantp, kanr kuruyup, a[zi agrk gijlmekten katrlrr. ASk co;kusu solup s.arartr, yitzi"inU burusturur. (Drgrndan giller ya igi peri;an) Udradrm kendi rrak Tutsak etti beni gozu (Giilecefim yer goh uzakken onun giizlerine tutsak olup yolumtlan kakllm.) Konuk olup gitti de gonIijmij ona ba!ladrtr Kaldrm ai'trk kaygrda, igim ardrrrdan a$lamaktrr". v. SAGULAR (a6lrlaR) : Alp Er Tonga 6ldi mij lsrz ajun kaldr mu Odhlek 6gin aldr mu Emdi yiirek yrrtulur 6antet kamu! kiifredi Erdem arrfi sevredi Yungrk Vavuz tuvradr Erdem begi qertiliir 184 _ v. SAGULAR ( AG|rLAR ): Alp Er Tonqa oldu m[j Kahbe dtinya kaldr mr Felek 6ctin aldr mr $imdi yijrek ytrttlrr Biiyiik hakan Afrasyap iiltliikten sonra tliinya .Iralmg Feye yarar? Felek biiyleco iiciinti *ldr$rntlan yiirek pargala,ruyor. Zaman tlimden qevgedi Erdem dederden diistii Dijgki.jn, kotij davrandt <<Erdem Beyi> vok edilir O erdomli hakaru yok ettikten sonra bu zatrila'r' da ordem'den, disiplinli yiinetimden siiz mii erdi' Iir. lleydan diipkiinlere, ktitiilero kaltlt. 185 - - (Qeviri ve agrklama) (Ash) Budur qergek Adeti Bundan ayrr neden Atsa dtjnya okunu Da$lar basr kertilir 6greyUki mundaf ok Munda adhrm tegdei ok Atsa ajun ulrap ok Taglar basr kertiliir (iltim, 9u dliinyanrn yasasrthr. Fakat Tunga'yr tildtirmesinri(e felefin tizel ch var. ramaz. Felelin otr<una rise AIp Er" bir maksa. daflar bile kargr du- Ulugtir erler kurr gibi Yrrtrp yaka gr!rr9rr lslrk sesiyle a!lagrr Kor olmacasrna allar Ulgrp eren b6rleyii Yrrtrp yaka urlayu Srknp iini yurlayu Srgtap ktirzi iirtijliir Yifitler, kurt gibi uluyarak, yakalaruu yrrtrp, grSngarali, rshk gibi keskin hiiykiirii;lerle giizIeri kapanasrya afhyorlar. Gonlijm iEini yaktr Olmug yarayl trrmaladr* GeEmig gijni"i aradr Gece gUndUz arantr Kiingliim igin iirtedi Yetmig yagrd kartadl Kegmig iidhiik irtedi Tiin ktin keqip irtellir 186 - Onqrl iiliimil yiirefimi yaktr, yaramr degti O. nun za,mant giin gegtikge daha gok aramyor. * Matlmut'un mlsrraa bu anlamr vermesi vanl5 olsa gerek. Fpef mr,snanrn anlamr bu1'sa <ya5l[',clefiil, "ba5,iS" olmalrydt. Dolrusu: "Yetmig yagina gelmipcesine kocattr" 187 - (Ash (Ceviri ) Begler attn argurup Kadgu ant turgurup Mengzi yiizi sargarup Kiirkiim angar tijrtiiliir Odhlek kiini tavratur Yalnguk kiiqin kevreriir Erdin ajun sevritiir Kaqsa takl artulur Cdhlek ang kevredi Yunglg yavuz tavradt Erdem yerne savradl Ajun beyi gertiliir Odhlek yarai kiizetti Ogrr tuzak uzattl Begler begin azlttl Kagsa kall kurtulur -- --., 188 rze 3911olama) Beylgr atlnr yorup Kaygl onu durdurup Benzi yUzU saranp Safr.an ona stirrilrir uYugo slrasrnda beyler, iiliiniin gevresind e at. lan yoruluncaya kadar diindtiiler. Onlan ani.ai{ kaygr durdurdu, Sarr - safran siiriilmiig gibi yiizleri sapsarr oldu. Zaman, gUnri davrandlrrr insan grjcrJnri gevgetir Erden drjnyayr seyreltir Kagsa darhi yetigir Giin yerinde durmaz, zamunla- insan, giiciinden dii;er. Diinyatla insan seyrekle;ir. Oil,m- den kurtulu; yok. Zaman iyicc gevgedi Drlgkijn, kotti davrandr Erdem gene savrldl DUnya beyi yokedilir Zaman gevgek. Giin kiitiilerin giinii. Erd*m gene savugturuIdu. Diinya beyi (Afrasyap) 6ldii. Felek yarar gozetti Gizli tuzak uzattr Beyler beyini aztttl KaEsa nasrl kurtulur Felek . Alp Er Tunga'yr iikliirmekten - yarar trekledi. Ona tazak kurdu. Onu yolundan 9a;lrttr, Kagsa 'trile l<urtuluq yoktu. OtaU. tB9 - - (Ceviri ve aqrklama) (Ash ) Bilge Bilge - bi,ki, Yungrdr Aiun eti Yengidi Erdem eti tlngrdl Yerge tegiP siirtiiliir - bilgin k6tUlegti. Di.inya etleriiri rsrrdl Erdemin bedeni koktu Yere de!ip srjrtrjlrjr Diinya, bilgeleri - trilginleri zayfilatlp yozlagtrrdr. Erdem ise koku;tu. Bilgi'nrin errlemin gii. riimiig bedenleri yerde siirtintiyor. ll ll Erdi agtn taturgan Yavlak Yaglg kaqurkan ..Og."f." ttiiin kaYtargan ( '' ) Bastl iiliim agtaru Yagt otln d'qiirgen Toydrn anr kiigiirgen lglar iiziiP kegiirgen Tegdi okr Sldiirii Turgan ulu! rglaka Tergi urup aglaka tumtud kadrr krglaka Kodhtr er![ umduru kaChrrbaska bir verinde " Folun *Bu mtsra kitabrn 'iliw eEdircnn geQrvor olarak gan', Bovnunu A e 190 - Agrnr tattrrandr Kotij dugmanr kagrrandr <Ograk> askerini Eevirendi Bastr olrim, aktardr Ciimertti, bolgiizltiydn..Kiitiiye, diigmana aman vermezdi. <Ograk>hlan yenrnigti. Oliim onu ha: bersiz yakaladr, yendi. Dugman ategini sondljrendi Onu toydan (ordudan) goEijrendi isleri iizijp atlatandr DeSdi olljmiin oku Dugrnana giizagtrrmazdr, kolardr. igleri kolayIayrp baganrdr. Oldii igte. Duran btiyijk iglere Sofra serip aglara Halkl o sert krglara K-odu hayrr umuduyla Yiiriimeyen biiyiik iiglere kogulup sert klqlarila trile halka sofra sererdi. HaIk gene onun iyi- liklerini beklet. lel (Ash) vr. oiiruyalrr ( v isrpn I Ceviri ve aqrklama ) oui'lvl,t-t< iglrn : I Nere Kanga bardrng ay olul Erdin rnunda ing amul Attrn emdi sen tiingiil Krldrn erse krlmagu Bardrnq neliig aymadrng Kiri kijriip kaymadrng Kiingill berii yaymadrng Boldun erinq bolmagu gittin ay olul Burada kaygrsrzdrn Attan ;imdi sen vazgeE yaptrn yapaca$rnr : A}'n!,Ip gittiliten srsnra geride brraktjr*r attnr ahnaya gelen genci vazgeeirrneye gah;ryor. Gittin, neden demedin Geri bakrp kayrrmadrn Goniil verip yonelmedin Olmaz bir kigi oldun Neden habersiz gittin? Geride halanlan hig mi dii;timnedin,'sevrnedin? Bu sana yakttmryor'. ll il Tiingiir kadhrn bulugtr Krzkrn takr kolugtl Emdi trgrm kamagtr Aldr Torumtay'lmr Dliniir kayrn bulugtu Krz alrp ktz verdiler $imdi di;im kamagtr Aldr torumtay'lmt Adarn benden krz istemeye geldi, ben de onuil krzrnr istetlim. Herif kiilemi ahp gitti. Bu ige gok canrm srkrldr. - 192 - 193 -_ Kasgarh F" L3 (Aslr ) (Ceviri ve aqrklama) Todhgurmadl ltlml Turgurgallr atlml Siirdi mening kutumnl Kaz takr kordaYtm, Doyurmadr itimi Zayrflattl atrmr SUrdii benim <<kut> umu Kaz dahi ordegimi Ava gittik: Kiipefimi do5ruracak kadar bile av b,ulamadr. Ustelik atr,mr gatlatayazdr. Bonirr qansrmr da kaz ve iirtitefimle birlikte kovaladr. Kelse sanga Yolglra Udhln anr udhgura Barsun naru kadhgura Sattr mening aylml Gelse sana yolsrra Uykudan onu uyandrr Gitsin nere isterse Sattr binim kolemi Sana raslarsa, onu uyar. Bildifiini yapsrn, ziime gtiriinmesin. O, benim kiilemi sattr. Ortak boluP bilirdi Mening tavar satrgdl bile Yaragdl KizleP tutar taYtmt <<Bisten Ortak olup bilisti Mal satmama yardrm etti ile anlagtr Gizleyip tutar tayrml Orta.k olduk: Mal satmak igin Biste'nin ovine inrlik. lkisi antagrp benim tayrmr Caldrlar. <<Biste>> Yara! boluP Yagugdr Er taklugun sogiigdi FrrsatEr olup dugman kesildi Ortaklr$rnr ayrrdr Taylarr kaprp ayrrldr SiirdU benim koyunumu Kulun kaPuP keligti Siirdii mening koYumu 0 frsat iliigktinti ortafrm, ortaklr$ taylarrmt, koyunlanmr gaLp giitiirdti' 194 - gd" 195 - bozdh, (Qeviri ve aqrklama) (Ask ) Dedim ona: Aydrm angar: <<$avulma <<Kulbak> udhu yuvulma Yuvga suvrn suvrlma.>r Kaptl mening <<Kay>>tmt <<Gitme, Kulbak'tan yana akma, Sr! su ile sulanma.> Kaptr benim <<Kay>tmt. tlenilen atlamclan [inna olma, db[mez.> dedim. O da. benim <<Kay> oyma$ntlan getirtlifim kiilemi kapfi. Ona: Neliik angar biligdim Koggup takr kovugtum TiiziinEliigin kayrgtrm Alktl mening yaytmt ill idhimni iiger men Biligni yiigerrnen Kiingiilni tiigermen tiirliiniir 196 Nisin onunla biligtim Kucakla;rP kmrugtum Yumgaklrkla kaYrrdlm Berbat etti Yaz'tml. Ke;ke yaplnasaythni: Yaz giinlerimi berbat etti. lll. KiiEendi bilegim Yagudr dilegim Telindi bilisim Tegr0p angar gertiltir Erdem iize <Giltrne, Kultrak' - A$rrlagtr biledim Yakrnlagtr dile!im Genigledi bilimim YaklagrP ona Yok olur Y'azmaktan bileEim tutuldu. Ililefime eri;nrex iizereyim. Bilimete goh ilerledim. Ne varki iilii' mtim ile yaklaqtr. Bunlar, hep yok olacak' Tanrtmt oderim BilgiYi Yr!ar:m Goniilii baIlarrm Erdem uzere dririiliir [anm. Gtinltim erdem iistiine diif'iimlenir' Sahibini (Tanrryr iifierim. Bilgileri toplayrlr yt' - 197 -. (Aslr ) Ululnr tiler men Tavarrn yiiler men Tilekni bular men Yrlkrm angar iiplenir Biliqni irdedim Biikii'ni udhurdum Oziimni adhrrdrm Yalgrl atrm yaalanur (Ceviri ve aqrklama) Ululugu dilerir_n Maldan destek alrrrm Dile!imi buldrum {-layvanlarrm ondan yra$malanrr ' Mal yardmt ile ululuk dilerirn, dile$ime de eripirim. lllahm, hayvanlartm bu yiizden yalmaIamr. Bilgiyi aradrm Bilgini seqtim Kendimi ayrrdrm Ak yeleli atrm Eoztjlrir Bilgilerin, bilginlenin ardrnda halktan aynhp hrzla ilerliyeceftinr. TASLAMALAR : TASLAMALAR iltip tarri kodmadr Srggan takr slklrgan Kirzlep neliik kiiter sen Emdi anr krsrrkan : iletip yeygiyi koymadr Srgan ile srkrrgan Gizleyip ne beklersin $imdi orru krskan Yiyecekleri sakladrn da efine ne gegti? frare ilo <<srktrgan> yecli. Ha5'tli gimtli ktskan bakalmr. 198 - 199 - (Aslr ) ( Qeviri ) y.rjik 6tiin ognlayu yizge bakar. Elkin tarup bermif ,;,g 6r9i. L.t ., Hileci, algak adam hrrsrz gibi ytlze bakar Konulu kolup verdili yemeli bagrna kakar. Nengin tutar bekleyii iizi! yemes Soranhkun yrglayu altun yig.r" Malrnr tutar bekler, kengli yemez. Pintilikten a$lryarak altrn yr!ar. Ordhulanrp ytiksek tagr! oglak gatar Uygur Tatrn yufka V".gln satar Yurt tutarak yuksek dalr, ollak toplar Uygur g6vurunCan ucuz alrr, toptan salar. Yakrn yaguk kijrmedhip nengi kiidhiir Kadhag taba rt kibi krngru bJkar Yakrnrnr, dosturru gormeyip malr gorUr' Hrsrmlarrndan yana it qibi yan bakar. "l,p ugun Tengri odhlamadrp I"""I Uya kada; oghnr grnla bolar -200- Mal iEin Tanrryr ansrmayrp Kardeg, hrsrm o!lunu gerqekten bo$ar -201 - (Ash) vu OrEnerici ve oiisiir,roiiniicU siinlsa 1. ZAMAN ve YAKINMA 9llRLERI Eren kamu! artadl nengler udhu Tavar kdriip uslayu eske gukar + (Qeviri ve aErkla,ma) t. ZAMAN VE YAKTNMA giinlrni Adamlar tijm bozuldu mal peginde Mal gorijnce kartal gibi lege konar Goztjm yagr savrulup agair akar Bilinir dljnya zahmetleri hep de, ondan Kiiziim yasr savrukup kudhl akar Bilnip ajun emgegin tiikel ukar + : Gece gUndiiz durmadan a$lryorum Benim gozyaglanm savruluyor. Ttin kijn turup yrglayu Yasrm mening savrukar + Akturur kiiziim yulak Tu9 krlur iirdek yugak Akrtrr gozijm ptnar Konar ordek, su kugu (Giizyaglarrm pmar gibfl ahar. Ordekler, su ku;lan gozya$rma konar.) + Atsa okrn kez kerip kimdir anr yrgdacl Tagr! atrp oErasa, 6zi klyr ylrtulur. + - 202 (Zaman) nigan alrp atsa okunu, kimdir onu durduracak? Atrnca da$a u$rasa, dafrn kuytularr yrrtrllr. -203- (Ash) Ajun tiini kiindixi yelkin keger Kimi kall satgasa kiigin kever * ( Ceviri ) ( giindiJzii konuk gibi Eagecesi DijnYanrn buk) geqer' gibi - u!rasa, gi' 'ijr.ri Kimin ijstijne - konuk gevget t r' * ToEuk takl kalmadr menggii eren. Ajun kiini, yulduzr tutqu togar * adamlar' Do$up da kalmadr oliimsiiz clurmadan dcgar' Dijnyanrn gunegr' v'ttt't' * Bardr eren konuk kiiriip kutka sakar Kaldr yavuz oyuk ktiriip evni yrkar adamlar diYe gi':lrrrnr un kotijler kaldr' savan Gitti konuk gori'jP u$u.r o"iiuot tururtr gorse konul< 6it i,t * * Urrnus aiun pusugrn krlmrs anr bahg Em sem angar silenip sizde bulur yakr{ * Emgeksizin turgu yok munda tamu Edhg0liig kiirmedhip aiun grkar -204- etmi.; onu Varalt Kurmug diinya pususunu' yakryt"' bulur ilaq, qare arayrp sizcle * burda Zahmetsizce du rmak Yok biter' iu'i'r.-notmeden dunYa -205- ha ! (Qeviri ve agrklama) (Ash) 2. ATAsOzti ruirEli6iruor 2. ATAsOzii ruireli6ir.roE BEyiTLER il"t Tegtir mening sabrmnr bilgelige ay Trnur kalr atatsa klsrak seni tay BEY|TLER benim sozrimij bilgelere hey: at olunca tay., <<Dinlenir krsrak, * * Tavar kiming tikilse, beglik angar kergeyiir Tavarsrzrn kalrp beg, erensizin emgeyiir * Kimin malr Eolalsa, beylik ona yarattyor. Bey, malsrz kalrnca adamstzlrktan srkrntr gekiyor. * (Adamrn) Koyun, deve, at sUrtisti otunca Toplayrp erkenden sijtijnij sa$ar siiriii koy, tevi, yund'l bile Yumurlayu erkenin siitin salar Ogiir * Koldagrka ming yagak Barga bile ayruk tayak * Dilenciye bin ceviz Ustijne de ayrtca baston Dilenciye bin ceviz vereceksin, aynca dayanmasr igin sopa.) ( * Bulgak iikiig bolsa kaqan biliging yiter Yanggak telim sayrap anr tamgak kakar * -206- * Karrgrklrl< qok olursa bilgin kaybolur Mvmv gok soylerse qenesi yorulur -207- (Ash ) Karga kalr bilse munrilg ol buz sukar AvEr yagrp tuzak taba menge bakar * Tengde bile kiirse meni iirdek atar Kalva kiiriip kagkalakr suvka batar ( Qeviri) Karga bagrna geleceli bilse gagasryle buzu deler Avcr gizlenince tuzaktan yana yeme bak'rr * 6rdek, beni, golde terrirellsiz ok atar'gorse < Kaggaiak> ( bir su kugu ) suya batar * * Tengri ajun tiiritti grgn adhu tezginiir Yuldurzlan gerge;iip riin kiin iize yiirgeniir * Bug buE iiter Tanrt dljnyayr yarattt, felek durmadan doner Yrlclrzlar saf saf olup gece gUndiz izerine sartltr. + <SemirclLjk> ku;u ..buq bug>> oter Bolazr igin tane toPlar'. * rcsemirgiik>> Bulzr uSUn mengleniir Elimi fena bereler ok temreni Aii*i; bUyiik golek ijstiinde Eok <<ka.'akt>> otu. * * Eligim arrg krrqatur ok bagakr drnmig ulug terngek iize kcip ka;akr 208 - -209- Kasgarh F. 14 (Ash) ( Us, es kiiriip yiiksek kalrk kodr gakar Bilse ki;i iilUt beriP tavrak ukar Qeviri ) lKerkes kugu, legi yijksekten gori.ip, a9a$r iner ,Bilge kigi o$ijt verir ve iyi anlar * Bardl sanga Yek otru tutuP bal Bargrn kedhiben tatu yuvga bolup kal Vardr sana geytan, ontine tutup bal 'ipek giyerek simdi <deli> olup kal * Kodhgrl manga aklllk bolsun manga ayaga ldhglf mengi tokugka viivgil manga ulafa * .Ad koy bana comertlik, olsun bana takma ad ..Sijr beni savaga da at ver, yardtm et bana Kiingtil kimin bolsa kalr yok glgay Krlsa kiiciin bolmas anr tok baY 'Kimin gonltl yok - yoksul ise O, zorla tok ve zengin edilemez * Bolsa kiming altun kiimiig, irle iter Anda bolup tengrigerii tapgrn iiter * Kut kuvr! berse idhim kullnga Kimin alttn, gi.imUgiJ olsa yurtlu$u da olur' tOrda tanrt adatnl olup tapma borcunu oder' Kiinde rgr Yi.ikseben Yokar agar 'Kut, kader verse Tanrtm kuluna, iHer giin i9i yiikseldikqe vijkselir. - 210 - - 211 (Ash (Qeviri ve aqrklama) ) 3. 66ii1lrn 3. oGiirlsn: oonrlurclr DORTLUKLER n Erdi uza erenler Erdem begi, bilig rag Aydr 6ki!; <igiitler Kiingltim bolur angar sai Gcnlrim olur onlarla sa$ + * Ktirklii! tonu! Gegmigte adamlar vardl: Erdem beyi, bilgi dagr. Decliler Eok o$ijtler tiziingge Tath! agr! adhrnka Tutkrl konuk afirrlr! GUzel giysiyi kendirr giy Tatlr agr ver ba;kasrna Konu!u iyi a$rrla Yaysrn r-inrinrl ulusa Yadhsun qavrng budurka * Bakmas budun seviiks0z Yudhkr yi,dhi saranka Kazgan uhE tiiziinliik Kalsrn cavrng yarlnka -212_ * Bakmaz ulus sevgisize, Suratsrza, eli srkrya Kazan yavrum q]zel huy Kalsrn ijrrr-in yanna * - 213 ( (Ash ) Yay ktirkinge inanma Suvlar tize taYanma Esisligi! anunma Qeviri ) Baharrn goruniJ;iitre inanma Sular tistune dayanma Kotijlii$e hazrrlanma Trlda qrkar edhgii s6z * iyi Dilden Erkar soz * Eldeki mala sevinirsin Bulmrg nengin seversen Akrun angar sevingil Basmtg nengin saktnma Azrak angar 6kiingil * Kognu konum aglgka Krlgrl angar agrrlrk Artut allP anungll Edhgii tavar ogurluk * Kardunl Yincii sakrnmang Tuzgunu manqu sezinmeng Bulmadrk nenge sevinmeng Az sevin sen ona Giden geyine actma Qok pigman olrna verdi$ine * Konu - komsu, hrslma ivilik yap, afirrla Arma$an aldrfrnda ivi mal ver kargrlrk * Yuvarlak buzu inci sanmaYtn Arma$ant iicret sezinmeYin Elinize gegmemig geye sevin;neyin' Bilgeler bunu Yerer, aYrPlar. Bilgeler ant Yerer * -214- 215 - (Aslr ) ]BEYITIER . (Qeviri) : 'Bilge eren savlann algrl t gijt Edhgii saytg eslese siner Bilge kigilerin sozlerinden o$tjr sozi.i dinlersen cize siner lyi * al * .[tily kigi arma angar iirter kiile Bakgrl angar eahgllirgUn Liil" "gzln + Sana biri gUlerse, sen de ona srcak gijl Bak ona iyilikle, - bakarken - alzrn da gulstin, * bilsin kiinde angar baru 9n1:".lnrng Kotkulrkrrr taprngrl kodhErl "kii"", narr * Ogren onun bilgisini her gtin ona vanp Alcak gontjllij hizmet et, brrak kibirliligi + Seviinmegil yund, iigiir adhgrr anrn Altun, kiimiig bulnaLan agl tavar * Sevinme hiE at'a, onun e9i aygrra Altrn, gUmcig, kumag, ,mal... varlr$rna. + 'Kelse uma tugurgll, trnstn antng qrdSIB Arpa saman yogrlgrl, bulsun "r, L-@ * Koldag bile yaragErl, kargrp edin iidiime Bek tut yayag takaEu siivlin yarzrn ederme * - 21(, Gelirse konuk, kondur, dinsin onun yorgun lu$ur Arpa, saman ilet de atr da dinlensin + Arkadagla yarag, ona kargr bagkasrnt seErne' Srkr tut yavag tavuiu, krrcla sijlin arama. _ -217- (Aslr ( ) 'Tegme evet igka kiiriip turgrl ala Qakmak qakrp evse kalr udhnrr yula Qeviri ) Acele etme ig gori.jrken, yavag ol. Qakmak gakarken acele edersen, soner kan- dil.. * * 'Kiilse kigi yiizinge kiirkliik yiizin kiiriingil Yavlak kiidhez trlrngnr edhgti savl! tile'ngil * Grilse kigi yi.iziJne, sen de gi.izel yiiz goster. KotLi sozden sakrn dilini, sen de iyi soz iste. * Tavar ytgtp su akln indi sakln 'Korum kibi idhi;in kodr yuvar Mal yr$rnca goyle san: Sel sularr indi, Kaya gibi, sahibini aga$r yuvarlar... * * Agruk agtr tstngnr adhnaguka yiidhiirme Aqrup 6zing ii;erip adhnagunl todhurma A$rr yilktini.j bagkasrna yiikleme Kendini aE brrakrp bagkaslnl doyurma * * Bermis sening bit, yalnguk tapar kannka Kalmr; tavar adhrnnrng kirse kara orunka * Verdi$ini senin ,bil, insan tapar mideye. Kalan mal bagkasrnrn, qirince kara mezara., * 'Kelse kalr katrfhg erter teyii sevingil Odhlirg rgrn bilip tur anqa angar tirengil Gelse bi.jyiik fel6ket, (geqer> deyip serin ol.. Felefin igini bil, oylece ona diren. * - 218 * -219 - ( ..(.Ash ), "Tiin kijn tapun tengrige boynamagll ,Korkup angar eymenii oynamagrl Gece gUndijz taprn Tanrtya, boyun Eekme Korkup ondan, utan da oynama. Dugmandan yana dik bakrp hanger bile Frrlayrp ne zaman gelse sana, kargr asker g rka r. Yagrn taba titrii bakrp bUkdeng bile "Okrap kall kelse sanga kargl siile * ' . * * 'Oglrm sanga kodhurmen erdem Ceviri) * iiliit kumarl 'Bilge eri$ bulup sen bakgll anrng ta baru * '6g kek kamu! kigining yatnguk iize atrm bil Edhgitlitgii! uganEa eliging bile telim krl * Algrl 6giit mendin ogul erdem tile Boyda uluq bilge bolup bilging'dla *r Ululluku! bolsa sen edhgti krlin Bolgrl kigi! begler katrn yahgr ulan O$lum sana btrakttm, erdem, o$tjt mirast Bilge adamt bulup, sen bak ondan tarafa' * Herkesin ocijnij, insan izerine bir borc. bi!' iyilili, var gijcilnle konuluna Eok et (OE'ten Eekin ) * Al ogiidii benden oiul, erdem dile' Halk iqinde ulu bilge ol, bilgini yay' * Bi.lyi.iklil!e eri;ince iyi davran' Beyler kitrncla - halkrna - iyi aracr ol' * * -220- -221 - ( Aslt (Qeviri) ) Krgka etin kelse kalr kutluf YaY Tiin kiin kege atkrnur tidhlek bile ay Krga hazrrlan gelince kutlu yaz Gece, gtjndijz geger, biter zaman ve ay. * * Gelse haktan buyruk olup yoksul konuk, Kelse kalr Yarll! boluP Yungr! uma KeldUr anuk bolmug a9r! tutma uma Getir hemen pi9mi9 agr, geciktirme. * * Biri gelse, atma ona srcak kijlij. Bak ona iyilikle, a$zrn gijlsrin. kiile Kelse kigi atma angar tirter Bakgrl angar eahgi'litgiin afzrn klile * * Erdern dile, ofrenince kibirli olma. Erdemsizler o!i.inse, slnav zamant gagar. Erdem tile iilreniben olma kOvez Erdemsizin iigiinse engmegiidhe angar * Konuk sana u$rarsa ver aynca azrklrk 'llenirler rkonuklar, kotij konukluk gorij.- * azukluk Kolsa kalr ograban bergil takl konukluk Kargrg krlur uLJ"t vuigtd kiiriip * Kiqik buluP Yagrnl Yergii emes iaitg"tt"jnip kodhsa anI elni kunar * igit Bilge eri! edhgii tutup siizin Erdemini iilreniben lgka sura -222* lerse i * KriErjk gori.ip dugmanr yermemeli. Sakrnmayrp onu brraksan, il'i Ealar. * Bilge kiiiyi hog tutup sozijnii dinle Erdemini olren de igte kullan (uygula.) -223- (Qeviri ve agrklamaJ' (Ash) Oglum iigiit algrl bilgisizli! kiter Talkan kiming bolsa angar pekmez katar * Egtip ata ananrng savlarlnl kadlrma Neng, kut bulup kiivezlik krlnrp t.nl"rf; OUIum odirt al, bilqisizli$i qider. Kin'rin <<kavut>>u olsa ona pekmez l<atar' (Kavutyeme!;i olan, nastl ona pel<niez katmr;sao sen de varhfrna ti6tit, bilgi hat.) igitip ata - ananrn sozlerini gevirme lriat, t<rt bulunca kibirtenip yine kudurma' vril. GERiKALAh.! PARqALAR Seyrelmig olgun konak (darr)' vilr. GERI KALAN PAR$ALAR : Sijzijlmijg siitten (Hernen Sedhremig olgun koyak Sarmamrs siitten kayak * Mende bulnu'i sAring otl kadhgu atar Kargr giiriip saldrg anr uqmak atar t,i kaYmal<. ikisini pigirip kanqtrrmah' yemeli') *' Bende var bir <<Sevinq otu>', kaygt atar' Saldrq gorlip kargtdan, (koiltge) <cenner>; *. . ffiF lrt- ;=; *MJsrlrrr;5"1 * -- 125 - -224- Kasgarlr F- 15 ( Aslr ) (Ceviri ve aqrklama) Kagan k6'rse anl Tiirk Budun anga aydact: <<Munga tegir ululluk Ne zaman onu T[irk gorse Ulus ona goyle der: Mundan art kesliniir> <<Buna ulagmrs ululuk, Bundan sonra kesilir.> * eri tlgrak, Yemi anlng oglak iize sagrak, Yeri takr aglak <<Ograk>> Siiti (Onu Tiirk boylarr giirse yada birisi Ttirk olarak giiriinse: <Bundan biiyiifii olmaz> der.) * <<O$rak> boyunun adamr drvral< (yakrtrklr, t * srj -lil'.;:fl trerinin tjzerinde :iJ;.1-",1' hazt r. 6ziim menirn budursln Otr antnE qaklanur * Benim oziim brldrrcrn Ategi onun galkanrr * (Camm-yiirefim, zavalh trir bildrrcm gibi. iei (TERKEN KATUND katrnga tegiir mendin kogu$ Aygrl <<Sitiii$'iHpufgr, iitniir yeni tapu$r> atq dolu.) * Sultan Hatun katrna ilet benden <koguk> ( ;iir ) Deki: <Sizin hizmetgi, umar yeni -226- -227- hizmet.>>..- ir igin olanalr yoktu. Aslrnda da bunu crta- ya Erkarmak, o kadar onemli de de$ildir. 3. Bu giirler edebiyatrmlzrn hang, doneminin malrdrr? $airleri kimdir yada ;<iin' lerclir? Kitapta bu sorulartmtztn kar';iltgt yok. Yalnrz <Qu> adlr bir ozanrn adt :legryor ki onun da <9u giiri vardlr>> diye tek or' nek verilmiyor. Mahmut, belki bildiSi bir zanrn giirlerinden ornekler almt9, belki kimt pargalarr kenclisi <diz>mi9tir. Fakat kt-,;ku suz-ki Eolunu halk a{zrndan derlemigtir' O' nun iEin f,uradaki giiilerin Eo[u, islAmlrktan once* Tijrk edebiyatr doneminin ijriinleridir' Ozellikle beyitler gibi birtakrm parEalar ise isl6mlrk ga$rnrn ilk ornekleridir' 4. Bijtijn giirlerde : a ) Dil, katrlcsrz ttlrkEedir' b) Olqij (vezin), Tijrk giirinin l':ncli olEusri olan .<hece olgijsU>dijr' Heconirr cle oi + 3 - 7>> ve <<4 * 4 * B> kalrpla'"r ile buniartn tekrarlan.masiyle uzayan <<4 I kul* 4:12>> <<7+7 : 14> gibi kalrplari lanrlryor. (1.l> li hece kalrplarr pek kulianriEn Eok raslanan ise en krsa ( 44-3'.,yoi. i jii *'ttalardrr. <<5>> ve <<6>> heceli mtsralarducla vardir. <<6>> lr hece olEijsij tt3 + 3o raklr oluyor (<DUnyalrk igler>>: 3' ;iir') Beyiiterden kimisi, <<imale>> zor'i9-ulariyle <ar0z>> kalrplarrna uydurulabi.lii-s: giirlerecle bunlar , <<Ar0z olqiisil ile yazrlmr; de raslanlyor> qledirtnreye yeter karrrtlar .--' NOTLAR : l. Bu bolumde, Kaggarlt'ntn Divan'rna geEirdi$i giirlerin trimri toplanmrgtrr. Bu ;iirler, kitapta bcyle toplu clarak de!il, tek tek dortlrikler ya da beyitler halinde serpi; tirilmig olarak bulunmaktadrr. Bu dortlrjkler ve beyitler de buradaki qibi belirli bir srra ile diizenli biEimde de!il , yeri geldikqe dagrnrk ve karrgrk olarak verilmistir. Bunlarr boylece biz bi rlegti rip dijzen ledi k. 2. D5rtuikleri, konularr ile dordrinci mrsralarrndaki kafiyelerine gore birlegtir. 'lik. Bu birlegtirmenin sonunda, Eo!u uzun giirler, manzum pargalar ortaya grktr. B,.l giirlerin dortlijklerinin srrasr, herhalde bu rada bizim srraladr!rmrz gibi de$ildi. Hat' t6 bizim konusu ve kafiylerine bakarak bi.legtirdi!imiz dortliikler belki de ayrr ayri giirlerin dortlijkleridir. Ne yapalrm ki giirle. rin asrllarr nasrl srralanmrgsa ve kag dortlijkten kurulmugsa onu bulup Erkarmantn her ;i- -228- -229- cle$ildir. Mahmut'un seEti!i orneklere <ArJz>> henUz girmemigtir. Aynr giir iEinde de$i;ik olEi.llu mrsralara da raslryoruz. Ayrrca ya yaztya geEirilirken ya da kopya edilirken yaprldr$r beiii olan olgU yanlrglarr da vardlr. c ) Kaf iyeler Trjrk giirinin tipik kaf iyeleridir. Ozellikle yarrm kafiyelere Eok raslr- yarvz. Kafiyelerde Eegitlilik goremiyoruz, genellikle uzun giir soylemeye elverigli belir:li kaf iyeler kullanrlryor. ( <<uErugur>>, <<tezginijr>>, <<yrrtrlrr> gibi...). Kafiyesiz,'kafiyelerin aksadr!r parqalar da gorrilUyor. Kaf iyelerin dizi i9i de Tri rk giirin irr tipik kafiye diziligi biEimindedir: ilk iJ9 mrsra kendi arasrnda, dordiincii mrsralar da kendi aralarrnda kaf iyeli ( aaab - cccb - dddb... ) Dort mrsrar da kafiyeli dortlijkler vardtr. d) .9iirlerin konulart lsl6mlrktan on ceki ve lsl6mlr$a yeni oirmig Tiirk halklarr nrn gijnlijk vagamlart, duyug ve dUgtjnUgleri, zevkleri ile iloili yerli konulardrr: Sava9, dodtis, av, sevgi, do!a, olijm, inanE vb... Beyitler konularr yoni.jnden adamakrllr aynlrnaktadrr, bilim, ahlAk. felsefe, o$ijt.., I .ilerde <Divan Edebiyatr>> adrnt alacak olan isl6m?, okumuslar giirinin ilk taslak ornekleri -say, nek gerekir. 5. Divan tj Lrjgat - it Trirkijn malar ayni defiildir. Biz, aslrndan aynlrnadan Eevirileri yeniden yaptrk, birEok aErklama. lan da krsaltrp bugrlnkri clille ve kendi an_ ,latrmrmrzla yeniden yaptlk. 6. Bu,kjtabrn en onemli ijg bolijmrj I ) Ansiklopedik bilgiler, 2) Siirler, S) Sav,lar. l>olrimleridir. Okurlar bu boltimleri dikkai_ le okuyup incelemelidirler. Bu arada yeniden birlegtirip drjzenleyerek okurun igini kolaylagtlrdr!rmrz bu giirler, aynr dikkat ve il_ tizlikle okunup incelenirse Tijrk giirinin kokleri 'hakkrnda daha bagka sonuglara va_ rtlacaktrr. Okurla r, bu gabayr gostermelidir- ier. ! ilgili konularda ozellikle ba$rrmsrz beyi tler soylendidi an la;r I maktadr r. .. d) Tiirk giirinin deli9mez nazrm biriml krsaca <<fikir>le <DORTLUK>ttir. Bu ornekler de aynl ozelliktedir. <<'Beyit> ise Arap ve Acem giirinin naztm birimi' d.ir. Buradaki hece olCiilij tUrkEe beyitleri, -230- Besim .Atalay qevirisihdeki siirlerin" gevirisi ve agrklamalarr ile buradaki Eeviri ve aErkia- -23r * 6. r<Ot tese alrz kiiymes - Ate; dey;rrce a$tz yanmaz.>> (Sozi.jnden cayanlar iEin soylenir -) Z. 6t keger, kisi tuyrnas; yalnguk ogul, mengU kalmas : Zaman geEer ki;i duymaz, insano!lu bengri (olrjmsrjz) B. ka lmaz.> <<SAV>LAR I. 2. keligi b6rkqige * Dazrn (kelin) gelece!i borkEtjye>. ( Kel, eninde sonunda takkeciye gelecektir.Eksikli" eksi$ini tamamlayacalr yere ille cje gider) <<Taz kanatln, er atln lKul la, adam atryla...>> 3. <,im bilse er <ilmes adam olmez.>> 4. Kug kanadry_ = parolayr .lAlp yafrda, algak golrda bilen yidit, -, du;m.an kargtstnda, miskin kargagalrk- ta belli olur.> 5. art botur _ Eringene egik da$ slrtl olur.), (E9ik, tj;engece da$ gibi agrlmaz goruinUr) <<ElyeSiige egik -232* ayur: <Tijbijm altun>r, kanru-c (men kayda men?>r _ Tencere der: <Dibim altrn>>, kepge der: <Ben nerde_ deyim?r... (ic yrtzUnij iyi bitenlerirr yanrnda kasalanlar iEin soylenir) 9. <<Egir bolsa er iilmes : Egir olu,-sa adam olmez.> ( karrn a!rrsrnr iyi eden <egir>> koki.jnij yanrnda bulunduran adam, karir, a!rryrnca onu yeyip olijmden kurtulur.) 10. (Tilki, oz inge iirse udhuz bolur Tilki kendi inine r.irerse uyuz oiltr. (Tilki kendi yuvasrna,kargr urlursa uyuz olur) 8. (Atascjzleri) <<AslE 11. <<A!rz yese kiiz uyadhur : Adtz ye;iii- ce qoz utanrr. ( Birinin arma!anrnr yeyip i;ini .,i5rsrkrlan kirnse meyen, bu yijzden de igin soylerrir) '|'2. o6kii,t adhakr bolgrnga, buzair lrasr bolsa ye! : OkUz aya!r olmaktat"r ouza!r bagr olmak yeg.>) ( Bijyijde u'1dtr olmaktan, krlqUle egemen olmak, kijgLik olup badrmsrz olmak daha iyiilir) -233- 13. <Tirig esen bolsa, tang 6kii9 kiirlir lnsan sad oldukga gagrlacak gok 14. gorri r. '.<Avgr nege =, 9ey al bilse, adhr! anga yol biAvcr nice al bilirse ayr da oncr yol bilir.> (Avcrnrn bildigi hile kadar ayr da kurtulma yolu bilir.) 21. 22. <<Sartnlng azukr yiiki as bolsa aEka az giiriinilr Deve yiikti a9 olsa, aca az gorij- n i.i r.;> 23. nEsende evek yok ( acelecilik) yok.> 24. <<Aq ne yemezt ter.)) 16. : <<Atan - lir - 15. AErlda oglak togsa arrkta otr iiner _ Alrlda oglak dodunca, derede otu bi- <<Allmgl arslan, berimgi slgkan Alacakll raslann verecekli srEan.>> - Esenlikte evme yemes, tok ne temes tok ne demez !>> 25. igli! tutnlr adh bolur : AE ne Hastanin arlfi bolsa yol iize yer : Sattctntn azl{r iyi olsa yol ristr-lncJe yer.) ( Do$ru ve grjvenilir oldu$unu isbatlayamayanlar iEin soylenir. ) 26. "17. <<Uluk yagrn ogulka kallr - Omuzbayarast o!ula kalrr. ( Omuz bagrnda 9t agrlan yara kolay iyi olmaz. ) tolun bolsa, eligin imlemes - Af dolun (ondordrj) olunca elle isaret eimeye gerek kalmaz.> 27. .<Uri kopsa ogug aklrsur, yagr kelse imrem tepregtir Bir grlrijltij kopsa hrsrm akraba aklgr.r, dugman gelser halk depregir.> (Uyanrk - hazrr bulurrmalr.) 28. <<Ki9i alasr I B. <Anuk utru tutsa, yokka sanmas Hazrrr onijne tutunca yok sayllmaz; ( Konu{un onijne haztr ne varsa onu kov-) 19. <<Kiinde iriik yok, begde kryrk olmaz, beyd,' Grinegte yirik ( yrrtlk ) caymak olrnaz (yakrgmaz)>. 29. <<Erik lrf = yok erini ya$lr$, ermegii bagr , kan- <rAy igtin, yrlkl alasr tagtrn : Kiginin alasr igte., hayvanrn alast drg ta.> 29. Calr;kanrn duda$r ya!lr, rjgen* geg (tembel) in. ba;r kanlr. (Calrgan yadlr yer, tembelin baglna vurup kanatrrlar. vasiyet etmesi iyilik getirir.>> bolsa yol azmas, bilig bolsa stiz lozrnds - lgaret ol'sa yol gagtnlmaz, b!lqi olsa soz da[rlrp saprtmaz.>> <<Ula 30. Uma kelse kurt kelir= Konuk gelirse kut ( u$ur) gelir.>> ) - 234 -- -235- 3I. t<Yurt kiigiik bolsa angut bedik ur =: Delik kijcrjk olsada rrpayr bUyi.ik vur.) l;i 32 ( btjyiik goster. ) <<Erkeg eti em bolur, egkii eti yel bolul' Erkeg (teke) eti il6q olur, keEi ei; -<Vel>> olur.>> 33. Yrrak yer savrn arkrg keldiriir yerin haberini kervan qetirir. _ 42. Andhuz bolsa at iilmes : (Karrn ',itiit rtstna il6c yaptlan, lozu sanclld;: atrn burnuna ijf lenen kok) <<andhueu olunca at olmez 43. ltka ufut atsa oldang Yemes utanma atllsa mestin altrnr Yemez (<utan> Yerine kullanrlrr') 44. Ergenge eli! karl b6z iim tikemes Etiu,''! elli irsrn bezden don dikilmez kalr ieukat adam bir don diktirmeye Bek6rlrk sa elli argr n bez bile yetmez: masraflr olur') 45. Ostak yiliksiz, oglan biligsiz - Oglar iliksiz, qocuk bilgisiz' 46. lrgan lngrasa botu bozlar : Digi clevs- inlese, boduk hoYkijrijr' yi'lkserr ( Digi deve inleyince yavrusu lrak 34. Adhrn kigi nengi, neng 35. sanrnas =: Ba;kasrnrn malr, mal sayrlmaz. Ortal<, erden arterk almas : Ortak. adamdan (ortairndan) fazlasrnr al_ maz- 36. Tagri ukrukrn egmes, tengizi kaygrkln btikrnes Dait kement e$emez, denizi kayrk kapatmaz. 37. Kaz kopsa <irdek kitlig igeniir ayrrlrnca ordek gole sahiplenir.- 38. Ersek erge tegmes, evek evge tegmes : Orospu (erkek delisi) ere kavugamazl even ( aceleci) eve ulagamaz. 39. izlik bolsa er riidimes, iglik bolsa ai yagrrmas - Carrk olsa adam olmez, keqe olsa at ya!tr olmaz. 4A. Endik uma evlikni agrrlar : Ahmak konuk ev sahibini a$rrlar. 4I. Emgek e$inde kalmas ta ka''.=.1Trr";.L - sesle adlar.) 47. Beg erngek tiiz ernnes : Be9 Parmak ditz olmaz. 48. Umayga taplnsa ogul bolur : <<Son>ra Kaz Srkintr srrt- hizmei edenin qoculu olur' i;.art* kadrnrn <son>u t ufrur iu- dur. ) I ' gei"l$ 49. Arpaslz at agurnas, arkaslz alp sryumas : ArPastz at engel agamaz' 50. yilit asker saflartnr bozamaz' boy' Yllan kendi egrisin bilmes' <tevi YIlan kendi e$risini nrn elri i;t;bilmez, <<deve, boYnun e[ri> der' urkasrz *237- 5t. : 62. Yalnguk iiriilmiis kap ol, agzr yazllp Ugengece alkrnur = insan, gigirilmig tulum gibidir, apzt agrlrnca soner. 52. Alo er"ii yavrrtma, rkrlgag arkasrn yasrltrna Yifit adarrs kotijleme, k.ii- srrtrrrr hevianrn ya{lr etme. ( Beyler., 63. Kuruf yrgaq egilmes, kurmrs kirig tU^ ErmeEtige [:r"rlrt bulut yrJk olur. yiik bclrr obi.jt. ) 53. Arzuklu$ aruk ermes : Azrklt yoru - maz. 54. Emikli$ uragut k6,sekgi bolrr : zikli avrat isialrlr olur. 55. Tasr! rsrrmasa 6,pmis kerek _ EmTagr rsiramaytnca oprnel< gerek. 56. l(ijrnii.s kiincge ursa altun adhakrn ke- lir - Gi.imri; giinege konursa alttn ayadryle gelir. (Olmasrrrr istedidin i.,e 57. iqin oijrnijt paravr esirqeme.) Otui odlrgug birle dgiirmes * Ateg alevle sondtjrtjlmez. ( Yangrna korriklt qidilmez. ) 58. Etli trrngaklr edhirmes : Et ttrnakta'r ayrrlmaz. 59. Alplar birle urugma, begler birle tu' rusma - Yi$itler ile vuru9ffid, beyler ile durusma. 60. ikki bogra igegiir, otra kiik egiin yan' grlur : iki bola qarplglr, arada gok sinek (btjdelek) incinir. 61. Usukmrsa sakr! kamu! suv kiiriiniir' : Susamtga (serap)) tijm su goi'i.lni.jr. - 238 .- giilmes : Kuru alag e$ilmez, kurulu ki riS dtidLi m len rrrez. 64. Ogiingiiqi iiminde artatur donunu kirletir. OdtjngeE 65. Tay atatsa at trnur, ogul eredhse ata trnur - Tay at olunca at dinlenir, gocuk adam olunca ata dinlenir. 66. Kulak egitse kiingiil bilir - Kiiz kiirse iidhik kelir Kulak isitse gonijl biiir - Goz gor-se -sevda qelir. 67. Tolurn anutsa kulun bulur, tolurn unutsa bur!'un bolur - Sileh hazrrlayan yarar bulur, sil6hr unutan tutsak olu r. 68. Suv iqiirnresge siit ber siit ver. : Su igirine;e 69, Tiiziin birle urug, utun birle iisterme : Uysal iie vurus, algak adamla yan9ma. 70. Biitiin Umlii,i kanga bolsa otturur Donu olan (yrrtrk olmayan)., bijtrjn nere olsa cturur. - 71. tls iiggi,irse tiliir = Kerkes kargr oterse o adam oltjr. -23,- kugu l<ime : 72..K.engegli! bilig iidhregiir, kengegsia bilis obrasur _ Danrgrktr bilgi le9ir, danrgrksrz bilqi parEalantr. ;t;;l: 73. Slnamasa arsrkar, sakrnmasa usrukar 180. Yagrnl asaklasa bagka qlkar : [,jgmanr kijgUk gorijrsen baga grkar. ,81. Yrgag ugunga '.;el kelir ler, gizel kigiye scz gelir. (K*p sci$iitge kug konar, kiirkliig kigige siiz gelir - Giir solijde ku; konar, gizel 74. Tiinle bulrr iirtense evliik urr ketdiir_ karr erkek ao.rI dc{urmu9 Eibi olur, tanda bulut klzarsa eve zarrrsa dijsman girmi5 qibi olur. 75. Yakadaki yalEatr, eligdeki rEgrnur : Yakadakini yalayayrm derken elirrdekini yiririr. 76. Karga kazga <itgiinse butr stnur : Karqa kaza oykijnse ( taklit etse) aya!r krrrlrr. 77. Bir toyrn barr agrrsa kamu! toyln bagt agrlmaz __ Bir <toy>>un bagr afinmakla brjtijn <<toy>>larrn bagr alrrmaz. ( Toy de din btjyrjgtl 78" Alrm keq kalsa adhaklanUr : Alacak Eeg kalrrsa ayaklanrr. (Alacaklr aya$r ile qidip alacagrnr isier.) ululayan kut bulur. -240- kigiye soz gelir. ) :82. Kim kiir bolsa kiivez bolur badayr olsa kurumlu olur. 83. BrjyUgUnri . Ki;n ka- Kr.rzda kar eksiimez, koyda ya! eksii. rn€s Kuzda (da$rn kuzey yijzijnde) kar, koyunda ya$ eksik olmaz. 84. Krz kigi savt yorrEll bolmas _. Pinti kiginin sozij yrjrrjmez ( ijnri yayrlrnaz. ) "85. Kizdeki kiz yrpar : Kutusunda gizli misk kokar. (Kedrnlarrn aizrnrn mis gibi qLizel koktu$unu belirtmek iEin soylenir. ) '86. Bo9 nengde idhi bolmaz sahibi olmaz. ) 79. Ulugu uluglasa kut bulur _ kigige A$acrn tepesine ye i de- s<iz rjrrjlr_ir. ( Kaybeder). migqe bolur, tangda bulut 6rtense ev_ ge kirmigge bolur * Akgam bulut kr_ tegir, kiirklii! - Bo: maltrt .87. Krg konrkr ot * Krgrn konulr ateg. 188. Kul yagl, rt biiri Kole dugirran, it kurt. ( lkisi de salribine zarar vermek iEin f rrsat gozler ) a9. Kiil iirkiinEe kiiz Urse yik - Kijle ijfleyeceiine koztj ijflemek ye$dir. (Kii- - 241 Kasgarh F. 10 Eijk iglerle ufra;aca!rna 'biJyi.ik i9ler. le u$ragmalr) 90. Kiinge baksa kiiz kamar : Giinese' bakanrn goztl kamagrr. 9I. Krrk yrlka tegin bay-grgay t[jzliniir Krrk yrla delin zengin - yoksul bir olur 92. Tat'srz Tiirk bolmas, bagslz biirk bolmas - Acemisiz Tijrk olrnaz, bag' (kiilah) olmaz. ' 93. Kara bulutr! yel agar, urung bile el' srz bork l(ara bulutu yel aqar, rugvet agar ile el aqar ( Hijkijmet kaprlarr riigvetle aErlrr.) 94. Siilijt siilinge, kadhrn kaslnga _ So$ijde tazelik, kayrn agacrna sertli[<... (Her gey aslrna geker.) 95. Kog krlrg krnka srgmas : Qifte krllE krna sr$maz. ( iki krlrE bir krna sr!'- srnCa panik 96. bi delerli tutulur.) 97. Ktik temijr keri turmas : mir ( krlrg) bog durmaz. Gok de- 99. lt gaklrl. atka tegir, at qaklrl rtka teg' rnes- itin gaktr gozliisti ata de$er ( bedel), atrn Eaktr gozlUsrj ite de!mez ( it kadar deferi yck ). 100. Kagrg bolsa krva kiirrnes 242 .- - _ Halk ara' kimse kimseye yan bakmaz. IOt. Ol kegigni su.v iletti ruyrj ) su gdtUrdU. O gecidi ( kop. 1O2. Kudhulda suv bar, it burnu tegmes : Kuyuda suvar, itin burnu ulagmaz 103. Balrk suvda kiizi tagtrn gozi.i drgarda. I04. Yacihafi _ Balrk suCa, atr garnrk, k0qi azrk - Ya- yanrn atr Earrk, gi.jcij azrktrr. lC)5. I(urr.llq k,esul.r ;.;rr[<a ],ararrlas, kuru$ sdz kulakka yakr;mas _ Kuru ka;rk a[rza, kuru soz kula!a yaragmaz. "105. Konak bagr sedregi yeg bagrnrn seyreli ye!. 107. Nice _ Cavdar yitik bigek erse iiz saprn yonu- ;Nice keskin brEak olsa, saprnr mas yontmaz. maz. ) Bar bakrr, yok altrn - Var bakrr, yok altrn. (Elde edilmig var olan 9ey bakrr gibi defersiz, yok olan ise altrn gi- olsa 108. Tegek suvCa belE[irer - 'Degik (de;ilmigy ara) suCa belli olur. '109. Aqevek, tok tiilek - AE aceleci, tok dolek (serin.). 'l t0. Alp gerikde, bilge tirikde Yigit savag saf inda, bilgin dernekte (srnanrr.) 1t I. Ot tiitiinsiir: bolmas, yilit yazuksuz bolrnas _- Ates durnanstz, delikanlr sijnahsrz ol^ii, _ I t 2. Sabanda sandrng bolsa teg bolrnas _ tirtkiinde ir- Ekim strastnda dolug olursa, harman srrasrnda Eekigme ol- maz. ll3. Kadag temi; kaymamr;, kadhrn temi; kaymlg - <<KarCas> demig tlnmamts da <kayrn>> demi; ttnmtg. . lI4. Kal savr kalmas, kagrl bagl yazllmas : Yaglr sozi.j attlmaz, <kalrl" bai' Eozilmez. tls. Flan r9l bolsa katun r9l nrn igi olunca hatunun kalrr i9i kalrr. Ha- 116. Kagun karma bolsa idhisi ikki eligin tegir -_ Kavun Yalma olsa sahibi iki eliyle yaprgrr. I l7.l(atrn <.kolan> qufEaslz bolmas _ Yaban e9e!i sijrlisij ktlavuzsuz ol' maz. 1 I8. Karga karlsln kim bilir, kigi alasln kim tapar? kim bilir, kisinin iqindekini kim se- zer? 119. Tavgag Hanln turkusl telim, tengle' medhip brEmas : Qin Hakantntn ipeli pek Eok fakat denklemeden biEmez. I20. Kut belgesi bilig : Kut belgesi bilgi. 121. Trlrn tersise ,*;ttr-: Dil ile sof raYa erigilir. (Tatlr dilli olursa her yerer sofraYa ga!rrlrr) 122. Tegme kigi tlz bolmas, .yat'yagui iiiz bolmas - UveY adam oz olmaz' ,do -yabatrct Yakttrtn olmaz' l2g. Ku; yavuzu sakzlgan, ytgaE yavuzu azganf Yer Yavuzu kozgan, budun Ya' g,r, Bnrrg"n lalan, a$aglarrn yavuzu it burnu ( ku; buinu, Vut un glrlij), yerin koti'isij bataklrk, halkrn ko,.ljti; Barsgan'l'1arC rr. 124. Borining ortak, kuzgunun ylgag ba' grnda : Kurdunki ortak' kuzgutrunti alag bagrncJa' ( Kuzgun kurdun avlaCr$rrra ortak olur, fakat ker+cli avladr!r alacrn bagrnda durur' ) 125. Ebdeki bu'rafr tikiiz bolmas : E"'leki buzalr okijz olmaz' ta' 126. Yazrdaki siivlin edhergeli evdeki kagu lqgrnma * Krrdaki siilini drarken evdeki 'tavu$u 'kaErrma' 127. Kek kiirdi keregii viidhdi : Srkrntt gorclij, gadrrrnr Yijkledi' 128. Kiizegii v:zrrn bolsa eliy kiiymes(Qayanmaz' Kijskii uzun olursa elin Itsantn varken sen rahatsrn') : 12g. Kutsuz kudhu$ka kirse kum yagar $ansstz kuYuYa qirse kum Yafar') -245- '130. Neqe mudhrz erse eg edhgii, nege e$ri erse yol edhg'.i --= Nice budala olsada eg (yolda;) ivi, nice e$ri ise de yol iyi. "140. 6z k6z ir krgla$ : Kendisi grjney yizden krgla$rnr kendisi tuttu, (Kett di igini kendi gorcli.j) t4t. Yer basrukr tag, budun basrukl beg halkr da bey... '142. Qahsak iize ot bolmas, qakrak bile uvut bolmas -- Daf tepesinde ot, keide ut ( utanma ) clmaz. Soz ile <<sag143. Savrn sagrakka tegir rakr>a ulagrlrr. ( tyi sozle beylerin iEti6i iEki kabrndan igilir, onlartn sofralanna ulagrlrr.) "144. Krz birle kiiregme, krsrak birle yarlt' Kv ile qijregme, krsrak ile Yarna ngma ( yenilirsin ). 145. Kalrn kaz kulabussuz olmaz - Kaz siiriisii kr lavuzsuz olmaz. 146. Egyek ayur:, <<Baglm bolsa sundurls' da suv iEgeymen>> : Egek derki: <<Bastm sa! olsa denizden su iEerim.>> (Uzun yagama di.le$ini bildirir.) '147. At tekiizliii ay bolmas -( At akrtmasr ( sakarr ) ay olmaz. Biiyij!iln yerine kUEijk konmaz.) I48. Subuzganda ev bolmas, topurganda.,, av bolmas - K6fir mezarlLirnJa ev olmaz, gevgek, krraE yerde av olmaz. 149. Sundrlaq ltr ermes iirtkiin tepmek : Qayrr kugunun i;i harman do$mek deli l. 150. Buldagr buzafrr, iikiiz ara belgilirg Olacak buza!r oktjzler arasrnda bell olu r. 151. ((Adrm yiiriiyiig gtisterir.r> 152. Yalnguk ogll yokadhur, edhgii atr ka, lrr insanoglu yok olrr, iyi adr ka. lrr. l53.Alln arslan tutar, kiigin srggan tut- mas : Al ile aslan tutulur, griE ile srEan tutulmaz. (Alln arslan tutar, kii- gin ktisglik (bostan korkulugu) tutmas. ) 154. Karr iikijz balduka korkmas ca okriz baltadan korkmaz. I55. Suv k6rnrekinge ettik tartma : KoSu- yu gormeden <edikn E,karma (Edik : Ham deriden yaprlmrg, krsa gonElu,. yumugak, ballr gizme) I56. Yalksa yeme yag edhgti, k6,yse yeme kiin edhgii Brksan yine ya! iyi, yaksa yine gtlneg iyi. I5T.Yazmas atlm: yagmur, yangllmas bilge: yangkrl atrcr: YAGMUR," iOr1t! yanrlmaz bilge: YANKl... (Yalmur y\zdeyUz hedef ini ( yeryijzijnij ) bulur, yankr da yrizdeyijz do$ruyu soyler (tekrar eder). Herkes yanrlrr.) -158. Kogngar bagr bir agagta prgmas lki koE bagr bir : tencerede pigmez. '159. Ka'ngdag kuma urur, igdig iirii tartar : Baba bir ijvey kardegler krskanE' lrkla dolUgi'jrler, ana bir tjvey kardegler birbirlerine yardrmct olurla,'. 160. Yalngus kaz iitmes mez ( e9 gerek ). - Yalnrz kaz ot' 16I. Yiizge kiirrne, erdem tile bakma, erdem ara. Yrize 162. Uygur! yrgaq uzun kes, temiir krsga kes : E), Uygur, a$act uzun kes, demiri krsa kes. (AdaE uzattlmaz, de- mir uzar.) 163. Bugmasar boz ku9 tutar, evmeser uriing kug tutar - Avct beklemekten sr'ktlmazsa boz kus tutar, evmezse (acele etmezse) ak ku; tutar. Aceleci 164. Evek singek siitge ttigiir sinek sijtq dijger. '765. Mu9 oglr muyavu togar -_ Kedi yavrusu miyavlayarak do$ar. (Qoculun huyu babasrna geker.) 166, Taygan yiigiirgenni tilkii sevmes : tilki sevmez. Taztntn $r;firnu 167. Kiig eldin kirse, ti5r0 tiinliikten gr'" kar : Zorbalrk kaPrdan girse, tore' bacadan Erkar. 168. Oglan suv toker, ulu$ yanl slnlt:' == Cocuk su doker, btlyiilijn bir ya" .i'rcinir. (Qocu$un su doktijlti yer9. ba,srp kayrn.u UUyl;ltjn bir yanr krfrlrr') 169. Trlln t0grniigni trsln yazmas : Dil iie dU$ijmtenen, di; ile Eoziilmez' (Ve' rilen sozde durmalr') 170. Tikmegince tinmes, filemegince bul'' yince bulmazmas = DikmeYince bitmez, dileme171. Qaksa tiitniir, galsa bilniir - Qakrnca tijter, galtnca bilinir' (Qakmak gak,'l,n.u dr-rman ttjter, soz kulala ;alrnlnca srr o$renilir') tore 172. El kaldr, tbr0 kalmas : il kaldr' kalmaz (it nrraktlsa bile tore brrekrl maz. ) 773. Bir karga birle kr9 gelmes ga ile 'krg gelmez' 774. Evek evge tegmes : * Bir kar' Aceleci eve ula' 9amaz. V 5, Tntti.smeginge tiiziiimes, tiipiirm'egip'- Dolij;meYince ari dlj "itl*-,tipi yapmaylnca hava aqrl-)"|^Lt, g" maz. -249- i l76.Tiitiin kopursa igleni.ir kurcalayan islenir. - - Atao$lu atasr gi- 179. Kdkge sudhsa ( sagursa ) yiizge tiigtir : Go$e tiikiirtince yrize diiger. ( Bu. yijklere kotrilijk dijgUnen, kendisi bulur. ) 180. Er oglr. mulrgadhmas, it oglr kiilermes : lnsano$lu bunalmaz, it o!lu tokezlemez- t8I. Sitgii;tip urugur, otra ton titigiir lkisi so$ul9tjp vurugur, ortada elbise yrrtrlrr. I82. Edhgiiliikin kel, isizligin kelrne * iVilikle gel, kotLiltjkle gelme. I83. Kiqik ulu$ka turugmas, ktrguy songurka karrgmas - KriErlk bijyui.je kargr gelemez, atmaca (songur> a ( ? ) kargr koyamaz. 184. TaS talka kavuemas, kigi ki;ige kaYU.Sur - Da$ da$a kavugmaz, kigi kigiye kavugur. I85. Mug yakrrka tegigmes, ayur kigi nen- -250- <<insan t 177. Tevi yiik k6tiirse, kamrE yeme kiitijriir : Deve yrlk goti.jrrirken kagagryrda qotrirrir. I78.Ata oglr ata,E togar bi dolar. Ei yaragmas Dumanr Kedi yaga ulagamaz malr bana yaragmaz> der. 86. Edhqiili,igni suv adakrnda kemig, ba;rnda tile - iyilisi su ayalrna at, bagrnda ara. (Yeme$i rrma!rn a9a$rsrni brrak, yukarrsrnda bulursun. ) 187. Yogurkandan artuk adhak kiisiilse iigiyiin - Yorgandan,fazla ayak uzatrlrrsa tj9r"ir. I88. Arslan kiikrese at adhakr tugalrr Aslan kijkreyince atrn aya$r dolaglr. t89. S6zge siigiinse bulun barrr Sozlj,r tatlrlrfrna kapllrp dalan, tutsak gi- der. l9O. Kiiz keti,gi yazrn belgiirer gelece$i, yazdan I9l. Giizijn belli olur. Todhgursa k6zi yolka bolur nr doyanrn EozU yolda olur. 192. Erdemsizden kut gertilUr sizden <kutn yok olur. : : ,Kar- Erdem- I93. Tevi silkinse egekke yiik glkar : ,Deve silkinse eseule yiik Erkar ('KijEtlUtinij brrak, biiyUUijnij al.) 194. 6z kartlng kartan : Sen kendi yaranr sa!alt (Haddini bil). 195. Kigikde katrglansa ulgadhu sevntir' Ki.lEi.lklii$ijnde katlanan brlyUdii- - $iJnde sevinir. - 251 '196. Baglanglansa boksuklanur : Krzsa, eli boynuna ba$lanrr. (Yalnrz kenclr bildi!ini okuma.) 197. Tatr! ktizre, tikeni! tiipre : Tat'ln gozline vur, dikeni dibinden sok (Tat: Uygur, Farslr, Qinli) '198. Krlrg tatrksa ig yunErr, er Tat'lksa ei tungrr : Krlrg paslanrrsa ig koti.ile" 9ir, adam Tat'lagrrsa eti bozulur. (yi$it ol, kendi cinsinle yaga. ) 199. Er siizi bir edher ktiki tig - Adarnt:r sozij bir, eyerin ba!r ijE... (Sozijnde dur. ) 200. Sakak okgar, sakal blgar-- Qeneyi okgar, sakalt keser. ( lki yijzltjliiklr kandr rr r. ) :20t. Eli! tutgrnga ot tut : El tutacalrna ( kefil olaca!rria ) ateg tut. 2O2. Canlut kantmrgka bodhu$ talkrmas kocaitr$rna boYa - krrla aytp sayrlmaz. (<KAr etmez> olsa gerek - A.q.) : Zamantn 203. Atasl agl! alrnrla yese, ogllnlng tlgl kamar - Atast ekgi elma Yese, Eocu- !unun digi 'kamagrr, ) "2O4.Sagratgudln korkmls'kug, klrk yll adh' rr yrgag iize konmas : Tuzaktan korkmug kug, krrk yrl gatal alrg tjstiine konmarr,, _ 205. At bagln yularlap ye : At ba9' :l yularlayrp ye. ( Pigtikten sonra y''rken bile atrn bagrnr bog btrakma, ''ular' la.) 206. Yailiiglii! kelin kudhegti yafag hulur alan gelin, damaCr - Bol armalanbulur' yumugak huYlu 2O7.19 yara$rnda, sart asl$rnda : i9 tavinda, tLiccar k6rrnda' (Tijccar kAr gorijrse satmayacagr geyi yoktur') 208. Oprak yasrkdrn tozlu! ya grkar -' l(1 palr gedelegten ( eski yay kabrnclan ) tozlu yav qrkar. (Bazan yayln saIlarnr eski gedeleEten grkrr") 209. Yiti.ikli!, anasr koyun agar _ Yiti6i olatr anastntn kc;'nunu arar' 210. Telim sozij! uksa bolmas, yalrm kaya ylksa bolrnas : Qol< soz daha anla' i'ltr olmaz, yalErn kayayr ytklma;':' 211. Krlnu bilse krzrl kedher, yaranu l:ilse kr;rl $;' Yagll kedher : Cilve bilse (Ergiyer' yer, yaranmayl bilse yegil kekler bu renkleri giyen kadrnlar is' ter. ) : Ki' 212. Yarln bulgansa el bulganrr rek kemifi karrgrrsa' il de ke rrgtr(Kijrek kemi!i ile bakrlan fal kartgtirklrk g5steriyorsa ilde karrgrklik kacak demektir' ) -2s3- 213. Bargtn yama$l barqrnka, karlg yarna'' 5r karrska - ipekli yarnast ipekliye' yijnlij yamasr YijnltjYe.. 214. 6tlii! yingii yerde kalmas _ Delikli inci yerde kalmaz. (cariyeye de <in- denir. Krzollan-ktz cariye/i bet bir alan bulunur> demektir.) 215. A; tatrll tuz yogrln yemes : Tuz, a;t tatlandrrmak igindir, ganakla yen' mez. (Tutumlu ol.) 216. Kara mung kelmekinEe <tKara Yalga>r gegme : Kara bun (bunallm, kahrr) gelmedikqe <<Kara Yalga> strtlartnt qeqme. ( Kara Yalga her zaman sarP' ve karlrdrr. ) 217. Anasl tevliik: yuka yapar; ogh tetik: koga kaPar : Anast kurnaz: ekme{i ince YaPar, o$lu tetik: qift qift kaci>> << el- par. 218. Obrak kedhiik erse yagmurka yarar' KePenek Yrrtrk olsa da Yalmura yarar. 219. Yrlan yarpuzdan kaEar, kanqa barsa Yarpuz utru keliir - Yrlan <<yarpuz'> dan kagar, nere gitse <<yarpuz>> onii- gelir. ( Yarpuz: <<Firavun slEanlD' da denilen, Ytlan YiYen bir havvan' ne 22O. Yatnr! yaflr$ tikiisinden iizniing kan' lrg Yudhrug V"g-_ Elin Yallr lokma kanlr Yumru$u Ye!'" ,,idun, Yo;?I '.221. Yagrn erse kerek yundakl tegir _Dugmanrn ise de at frgkrsr .kalrr. (Zen- gin adam dljgmanrn bile olsa sans bir yaran dokunur. Hiqbir tey brr.akmasa, atlnrn frgkrsl kallr.) '.222. Ya9 ot kiiymes, yalafar iilmes ot yanmaz, elEi oldrirtjlmez. - ya, 223.Yryarlr! kesiirgiidin' yipar kitse yidlli kalrr : Mis kokulu kaptan <<mis>> gitse, kokusu kalrr. '"224. Tevey miniip koy ara yatmas _ Deveye binip koyun arasrnda saklanrr . maz. 225. Yalnguk menggii ririlmes, srnka kiriib kirii Kigi sonsuz yagamaz, mezara gireri geri donmez. yanmas '226. Kanl! kan bile yumas - Kan, kan ile Ylkanmaz (,Barrgmak Eerek.) 227. Ata tonl ogulka yarasa, atasln tile. mes Atasrnln giysisi qocula uy_ gun gelince atasrnl istei-nez. ,( BUyu yen gocuk babasrnrn yagadl$rnr iste. mez, .ona artrk muhtaE olmaz.) '228. Tiinle yorup kiindiiz seyniir, kigikde eflenip ulgadhu sevnlir : Geceleyin yrjrUyen grindriz sevinir, krJEUkken evlenen yaglandrirnda sevinir. ',229. Kigi siizlegii, yrlkr yrdhla;u : insan soyle$erek, *oklagarak. iH." 23O. Bor bolrnadhrn sirke bolma olmadan sirke olma. - $arap, 23t. Kolan kudhufika ttisse kurbaka aygrr bolur : Yaban egeli (ya da tay) ku_ yuya dij;se kurbala ufg,r- olur. 232. Buzdan suv tama r : Buzdan su damlar. ( Huyu babasrnrn huyuna benzer.l 233. Korkrnus kigige koy bagr ko9 k6riinijr : Korkmus ki;iye koyun ba;, Eift gorrinrlr. 234. Yavlak trllr! beqden karii yalnguz tul yeg : KotLi dilli kccadan yalnrz dul. luk ye!. 235. Erdem bagr tr! * Erdemin bagr dil. 236. Yalnguk oglr munsuz bolmas : insan o!lu bun'suz (Eilesiz) olmaz. 237. Qglan rgt r-s bolmas, oglak miingizi sap bolmas : Qoculun yaptrlr ig ig olmaz, ollak boyunuzu sap olmaz.. 238. Taz at tafargr bolmas : Kel at yrjk tagrmaz. 239. Kadlng kasrnka - Kayrn alacrna katrlrk (yaraglr). 24O. Kiini barrr keyikning kdzinde adhrn, bagr. yok : Do!ruca giden geyigirr goztJnden bagka yarasr yok. 241. Ye.-:n kahglansa klgrn sevniir : Ya-. zrn Eal,r.AI? sevinir. 242. Bilmig yek, bilmedhiik ki;iden Ye{ : Bilinen teytan, bilinmeyen insaridat; veu. 243. Tayak bile taymas, tanuk s6ziin biit' mes : DaYanalr (bastonu) olan kaYmaz, tanlk sozUne inantlmaz' (T-antUrn yargllama gUnij ne diyeceli onceden belli olmaz.) 244. Tevey bediik erse mayakr bedtik er' mes _ Deve bUYUkse de Pislili (gijbresi) birYijk deflil, 245. Kaynar iikiiz keqiksiz bolmas - Cogkun dere geEitsiz olmaz' ( Her i;irr brr grkar Yolu vardrr') 246. Ota$ka iipkelep siise siizlemedOk : Otala ofkeleniP askere klistij' 247. Kurmrg kirig tOfiilmes, ukruku:t3 tag efilmes : Kurulu kirig dii$ijn lenmez, kementle da$ elilmez' 248. Kalln bulutl, tiipi siirer, karangku l;t urunE sgar : Kalrn bulutlu tipi silrei-' karanlrk i9i rtjgvet aEar' 249. B6ri kosnlsln |€fies : Kurt, komgu sunu yemez : 25O. Kovr er kudhulka kirse Yel alff allr: $anssrz adam kuYuYa girse Yel (Yel kuYudan grkarrP savurur') Kaggarh -257- F . 17 25I. Tamu kapulun aqar tavar : Mal, ce- hennemin kaprsrni agar. ( Rrj;vet ver. ) 252. Kiinining kiiline tegi yagl : Kuma'. srnrn kiilijne kadar dugman. ( Kuma kumantn gozrine kril savurur. ) 253. Bulday katrnda sarkag suvalur Bu$dayln yanrnda <<karamuk> da su* lan rr. 254. Kizlen gii kelinde Gizli gey gelin, de bulunur. ( Kocasr iEin saklamrgtrr. ) 255. Bir tilkit terisin ikile soymas - tilkinin derisi iki kez soyulmaz. Bir 256. Yazrda biiri ulrsa evde lt bagn tartrgur - Krrda kurt ulusa, evde kopelin baln yanar (Ne de olsa birbirlerine benzerler, hrsrm sayrlrrlar.) 257. Kedhiiklif iilimes, kUfeglii kiirmes : Kepenekli rslanmaz, gemli at eginmez. ( Hazrrlrklr bulunmalr.) 258. Kigi eti tirifle tatrr _ insan eti sa$ iken tatlrdrr. (6li;nce seveni kalmaz. ) 259. Kurtga biidhik bilmes, <<yerim tarr> ter Kocakarr oyun bilmez. <<yerim - dar> der. 26O. Arslan kansa stqgan -258- iitin kii.dheziir Aslan kocayrnca srEan delili bekler ( Kedilesir). 251. .Oldegi stEgan, mus tagakln kaglr : Olecek stEan kedinin taga!rnr kagrr. .262. Atasl anast agrS almrla yese, ollr-klzr tlgl kamar _ Atasr-anasr ekgi elma yese, o$lunun k.zrnur digi kamagrr. 253. Tegirmende togmug srggan, kiik kiikre. gingge korkmas - De$irrnende dolan srgan gok gtlrlemesinden korkmaz. "264. Tengsizde tegirmen turgursa, yara!- stzda yar barrr : Uygunsuz yerde de{irmen yaparsan , yararsE zamanda yar peyda olur. (Her igi yerinde,zamanrnda, yarannl di.igijnerek yapmalr.) :265. King ton obramas, kengegli$ biliU artamas : Genis giysi yrpranmaz/ danrgrklr bilgi bozuk Erkmaz. '.266. Ku9 tuzakka meng igin rlrnur Kug tuza!a tane iEin iligir. '.267. Erge mung tegir, tag sengiringe yel te. gir - Adama <<bun> (srkrntr - Lizijntti de$er, da! doru$una yel de$er. Sonra qeEer.) 268. Birin birin ming bolur, tama tama kiil bolur Birer birer bin olur, damla' - gol olur. ya damlaya - 259,- 259. Siisegen udhka tengri mling[iz bermes - Qok srjsen oktjze Tanrr boynu. u"r. mez. 27O. Kduden yrrasa kiingiilden yeme yrrar , := Gozden rrak olan gonrilden de rrak olur. 271. Kahng berse krz atlr, kerek bolsa krz alrr Kalrn ( ba;lrk) verilirse_dul de!il-krz alrnlr, gerekli olunca mal pa. halr alrnrr. ?V2. 6t<U9 seving bolsa katr! oksunur : Qok sevinen pek pigman olur. 273. Tayrn tapufsak, Tengri sefinqsiz : .{Toyun> taprnmaya can atar, Tanrr hognut de!il. (Toyun: mrjslijman olmayan Tijrklerde din brjytjdtj.) 274. Edhgii er stingiiki erir, atr kallr - iyi adamrn kemikleri erir, adl kalrr. t. NOTLAR : Sav"lar burada da - genellikle - kl,aptaki srra ile verilmigtir. Tekrarlanan yada bir iki kelime de!isikli$i ile aynr olar; savlar yerinde igaret edilerek buraya alrrr,nadr- 2. Savlann bugUnkij dile gevirileri ve parantez iEindeki aErklamalar, Mahmut'un ve ts. Atalayrn ifadelerinin aynlsl deSildir'. Ceviride dilimizin bugi.inkti olanaiilarrna gore de$igiklikler vaprldr. AErklamalari*a ise Mahmut'un uzun uzun yaptr$r agrklamalarrn birEo$u - zaten anlamr aErk olan sozlerde - atrldr, agrklama gere$i ve zorunlu!u duyulan sozlerde ise 1',r Mahmut'un'aErklamasr krsaltrlarak alrndl, yada yeniden krsaca soylendi. Bu, hern sozii uzatmamak iEin, hem de genig anlaml't sozlerin dar bir kalrba sokulma:;ita enqel olmak iEin yaprldr. Fakat elber sozlerin anlamlarr ne ise o verildi. 3. Her atasozij gibi bu savlar da o done;ir Tijrk dijgijncesinin, de$er yargtlartntn, yagayrgrn'n ozlv formtilleridir. ilir tijr sozlij yasalardrr. O gt"in'krj Ttirk foplumlarrnrn yaprsrnt, niteli$ini giiniimrize aktaran deferli belgelerdir. Ayrtc,t bura' daki savlarrn pek qogu bugijn de dil de' di;iklikleri ile yagamakta ve hali<lmlzln davranrglannr diizenlemekte devam etmektedir. Onun iqin her soz lizerinde dikkatle durup dijsi.innnek gerekir. -260- -261 - 4. Tijrkgenin, genig anlamlarr en yalrn b;gimde anlatma gijcri asrl bu sozlerde gorijlijyor. Anlatrmrn ozlijlij!ij, arrlrIl ger'Eekten gagrrtrcr ve Earptcrdrr. HiEbir savda fazladan tek kelime olmadrgr gibi, soylenmesi bir fazlalrk olmayacak keli meler bile atrlarak anlam en az sozle verilmigtir. (<Kug kanatln, er atln> savrnda oldulu gibi...) MAHMUT ILE MEHMET'IN soN s6zii o$lu Mahmut derki : Tiirk diliniri kelimel'erini toplamak, kurallarrnr ve usullerini bildirmek, iilg0lerini agrklamak, ayrrmlarrnr, biil[imlerini slralamak yolunda kitabrn bag tarafrna gart ko;mu;tuk ( Sitz vermigtik ). Bu sdziimiiz verine geldi, dilek elde edildi. Artrk olanlarr, yersiz olanlarr, diigiik olanlan, bo9 olanlan. attrm. Kitap sona kadar yayrlsrn, ebedi bir azrk olarak kal' srn. Artlk kitablmlz burada bitsin...>> <<Sav'lr, sonra da $am'lr Mehmet bin Ebi Bekir ibni ebil Feth ( Tann onu ba$rgla. srn), b:r l<!tabr asrl nijshasrndan qektifi giin 664 yth gewal'inin pazar gilnii idi. ( l. Agustos. 1256)>> <<$liiseyin 5. Savlardaki bnlatrmrn bir gizellili de kufiyelerle <<aliterasyon>> lann yarattr$r ahenkten do$maktadrr. Buradaki savlar, gerEekten - bir onceki bdlijmde gordij$ijmuz - manzumeierden Eok daha gijzel ve ahenklidir. Savlartn bugiinkij TUrk gemize gevrilmesinde yazrk ki bu gijzel' lik ve ahenk kayboluyor. Onun iqin o' kurlarrn olabildi$ince verdi$imiz Eeviri ve aCrklamalar yardrmlyle savlartn asltnt okuyup anlamaya gallgmast gerekir. Her savrn anlagrlrnast da oyle giic de!ildir'; azrcrk dikkat ve Eaba ile astllarlnln de kolayca anla;rldr!r gorUlecektir. bu savlart, gerek giirleri bugi-ink'j tijr'kEemize Eevirirken tLirkge sozcijklerin yerine arapca - farsEalarrnr koymak zorunlu$u <TijrkEeye sayglsl> olan hei kesi iizecek bir durumdur. Trirkqe o za' man ne'kadar arl imig, bugijn ne kaCar' kar.rgmig ! Bugiin o sozleri anlryabilmek el yazrsryle yazrlmlg olan parqasrnrn niishanrn son suretini al''yorurn: <<Kitaba 464 yrlrnrn cemaziyel evvel baglannda (gurresinde) (25. Ocak IOTI . 72 ) baglandr ve diirt kere yazrldrktan ve dii' zenlendikten sonra 466 yllrnln cemaziyel ahirinin 12. siinO ( t0. Subat 7073 -74) bit' <<Kasgarlr'nrn 6. Gerek iEin neredeyse tijrkceden arapEaya - farsEayu Eeviri yapmak qibi bir aclklr du- rumla karertyTr;; _ :;::mittir.>r... '.'r:l .l :,: .: .. soN , .: 1 t,-: r'i'li.rt: , , :!r .r, :. l'r.:,,. .l.q: -263; iEi:npexirrr Efftiiriin notu 7 9 Sunug ',trASGARtl MAHMIIf (Hayatr, Kigili{i, Eserteri) }......r.....-.--:, lQivan ii L0gar-it Tfrk ,t. Mahmul'un T0rkler hakkrnda sbyledikleri ....---.-..... Eirinci fliittm: 56ZIUJ( i(inci Biitiim: OirsiLCiSi (Gramer) 13 18 27 30 53 68 68 {.lsijncii Bcilum: ANSIKLOPEDIK BitcitER Tarih-Co$rafya tsilim ve Xiiltiir 1.. Okuma yazma 2._ Doktorluk, llaglar ve $ifalr Otlar 3. Hayvanlarla ilgili bilgiler 4..Edebiyal, Sanat, Eligleri Yiinetim, Askerlik, kqnorni igleri 68 a2 B3 86 a7 Hukuk 90 92 93 gy9, Araq ve Giyim ve r- Geregler Siislenme 96 97 99 Oyunlar [6reler Dip ve 't inangtar 03 ickiler 't 10 Yemekler 't11 115 Toplumsal Srntflar Tiirlii Bilgiler D6rdiinc0 Biiliim: EDEBiYAT URUNLERi A. $iirler (Aslr, eeviri ve Agrklamalar) l, 5aia9 {iiirleri ll. Av Eilenci $iirleri....... ttl. Doda ve Bahar Tasvirleri ..........:............................ lV. Aik.$iirteri V. Sagular (A$trlar) Vl. D0nyatrk irler .......... Vll. Tailamalar Vlll. 66rerici ve Diigiind0riicii $iirler Geri Kalan Pargalar 8.. SAVLAR {Aias6zleri) Mahrnut ile Mehmet'in Son Stizr-i -264- 'l 16 119 120 120 150 156 175 175 192 205 225 225 232 263
Similar documents
lse."mo, r*, rgm
onlann fiyaka stmalan i9in geli$lirmedak. Aslrnda bu ise, liimp€nce birtekadrm bile atamalar. Oamil geriye ne kalrr denilirse,; geriye, emredilen larzda ve dooru yolda tutturulmGr gereken bir ya$am...
More information