korica prednja - Privredna komora Crne Gore

2012
ZBORNIK CONFERENCE
KONFERENCIJE PROCEEDINGS
KONFERENCIJA CONFERENCE
EKONOMIJA CRNE GORE 2012 ECONOMY OF MONTENEGRO 2012
Put do privrednog rasta Road to economic growth
Podgorica, 2012.
2
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
KONFERENCIJA
EKONOMIJA CRNE GORE 2012
Put do privrednog rasta
SADRŽAJ
Velimir Mijušković, uvodna riječ ................................................................................................................................
4
Igor Lukšić, uvodna riječ ................................................................................................................................................
8
Program konferencije ...................................................................................................................................................
14
Karl Fink: Rastuća snaga koja stoji iza osiguravajućih kapaciteta Centralne i Istočne Evrope ....................................
16
Ivan Saveljić: Regionalna i granska analiza crnogorske ekonomije .............................................................................
22
Branka Pavlović: Strane invescije – iskustva Crne Gore i regiona .............................................................................
28
Dr Goran Knežević: Efikasnost bankarskog sektora Crne Gore ........................................................................................
40
Aldo J. Marnez: Ekonomska hrabrost – Odlučnost da se priželjkivana budućnost transformiše u realnost ..........
44
Dr Dragan Lajović: Modeli finansiranja start up preduzeća i visoki rast malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori ....
52
Mr Darko Petrušić: Nauka, istraživanja i inovacije – put koji vodi ka ekonomskom razvoju Crne Gore ....................
70
Prof. dr Anđelko Lojpur: »Ekonomija znanja« kao ključna pretpostavka privrednog razvoja.....................................
74
Dr Mira Vukčević: Međuzavisnost kao odnos koji odlikuje ekonomski rast i RITI (Razvoj istraživačko-tehnoloških
inovacija) – analiza slučaja Crne Gore ..........................................................................................................................
88
Dr Sanja Vraneš: Uspješan transfer tehnologija – Ključ uspjeha društva zasnovanog na znanju ..............................
96
Manijeh Reyhani: Održivi ekonomski rast putem naučnih inovacija – slučaj nanotehnologije ................................
110
Jovan Mirković: Nauka kao pokretač razvoja ekonomije .............................................................................................
122
Prof. dr Predrag Ivanović: Zahtjevi rasta konkurentnos Crne Gore ..........................................................................
138
Branislav Đuranović: Mjere unapređenja poslovnog ambijenta na lokalnom nivou kao doprinos jačanju ukupnog
privrednog rasta .............................................................................................................................................................
150
Dr Ivan Ribnikar: Budžetski ili platno bilansni deficit? .................................................................................................
164
Mr Chrisan Mandl: Ekonomski aspek evropskih integracija .......................................................................................
174
Ljiljana Filipović: Ekonomski aspek evropskih integracija .........................................................................................
180
Vuk Roćen: Put do privrednog rasta – mogući razvoj u opšni Pljevlja ......................................................................
194
Verica Maraš: Osnove privrednog rasta .......................................................................................................................
220
Prof. dr Mihailo Burić: Ekonomski rast baziran na domaćim prirodnim potencijalima ..............................................
234
Prof. dr Saša Popović: Između proizvoda i procesa: ravnoteža ekonomskih i ekoloških zahtjeva .............................
248
Biljana Gligorić: Društveni akvizam i ekonomski razvoj ............................................................................................
258
Jovan Lekić: Nelikvidnost, međusobna dugovanja privrede i poslovna eka ............................................................
266
Dr Lynne Germain Montgomery: U susret razumijevanju fenomena korupcije u Crnoj Gori – jedan antropološki
pristup ............................................................................................................................................................................
282
ENG
3
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
CONFERENCE
ECONOMY OF MONTENEGRO 2012
Road to economic growth
CONTENTS
Velimir Mijušković, introductory word ......................................................................................................................
5
Igor Lukšić, introductory word ...................................................................................................................................
9
Conference Programme ...............................................................................................................................................
15
Karl Fink: A driving force behind the growth of the CEE insurance industry .............................................................
17
Ivan Saveljić: Regional and sector analysis of Montenegrin economy .......................................................................
23
Branka Pavlović: Foreign investments – experience of Montenegro and the region ................................................
29
PhD Goran Knežević: Efficiency of the banking sector of Montenegro .......................................................................
41
Aldo J. Marnez: Economic courage – the will to make the future desired a reality ................................................
45
PhD Dragan Lajović: Models of financing start-ups and high-growth SMEs in Montenegro ............................
53
Mr Darko Petrušić: Science, researching and innovaon – path leading to economic development of Montenegro .................................................................................................................................................................................
71
PhD Anđelko Lojpur: „Knowledge economy“ as a key assumpon of economic development ....................
75
PhD Mira Vukčević: The relaonship between RTDI and economic growth – Montenegro case ..................................
89
PhD Sanja Vraneš: Successful technology transfer the key to knowledge economy ....................................................
97
Manijeh Reyhani: Sustainable Economic Growth through Scienfic Innovaon – The Case of Nanotechnology ...
111
Jovan Mirković: Science as a driver of economic development .................................................................................
123
PhD Predrag Ivanović: Growth compeveness requirements of Montenegro ..................................................
139
Branislav Đuranović: Measures to improve business ambient at the local level as a contribuon to strengthening the overall economic growth .................................................................................................................................
151
Dr Ivan Ribnikar: Budget or balance of payments (BOP) deficit? ...............................................................................
165
Mr Chrisan Mandl: Economic aspects of European integraon ..................................................................................
175
Ljiljana Filipović: Economic aspects of European integraon ....................................................................................
181
Vuk Roćen: The road to economic growth – development possibilies in the municipality of Pljevlja ...................
195
Verica Maraš: Basis for economic growth ...................................................................................................................
221
Prof. dr Mihailo Burić: Economic growth based on domesc natural resources ......................................................
235
Prof. dr Saša Popović: Between products and processes – an equilibrium of economic and ecological demands ...
249
Biljana Gligorić: Social acvism and economic development ....................................................................................
259
Jovan Lekić: Illiquidity, mutual debts of businesses and business ethics ...................................................................
267
PhD Lynne Germain Montgomery: Toward an understanding of corrupon in Montenegro – an anthropological
model ............................................................................................................................................................................
283
4
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Velimir Mijušković
Poštovani predsjedniče Vlade, gospodine Lukšić,
Poštovani ministri,
Uvaženi ambasadori,
Dragi gos,
Dame i gospodo,
Dozvolite da vas na početku sve srdačno pozdravim i zahvalim,
što ste izrazili interesovanje da učestvujete u radu naše Konferencije. Posebno želim da zahvalim svim govornicima, koji su
prihvali naš poziv da budu uvodničari po pojedinim temama
i koji će iznoseći rezulatate nekih novih istraživanja i analiza sa
svog stručnog stanovišta da veliki doprinos uspješnos ovog
događaja. Učešće svih relevantnih subjekata - predstavnika
Vlade i drugih državnih instucija, predstavnika nauke, međunarodnih organizacija i privrednika, garancija su da će poruke
ove Konferencije ima svoje mjesto u kreiranju ekonomskih
odluka u vremenu koje je pred nama.
Za naziv Put do privrednog rasta smo se opredijelili jer vjerujemo da je uzimajući u obzir i ekonomsku krizu čije je trajanje
i snaga neizvjesno, te najzahtjevnije faze procesa evropskih i
evroatlantskih integracija u kojima se nalazimo, trenutak kada
se mora definisa koji je to put koji nas vodi u ukupni prosperitet, a čemu je osnova svakako privredni rast.
Precizno smo definisali teme za koje smo uspjeli da obezbijedimo predstavnike svih struktura koje sam već naprijed pomenuo. To nam je i garancija da će ova Konferencija da doprinos
utvrđivanju smjernica za ekonomski razvoj naše države.
Ja vjerujem da svaki odgovoran pojedinac u ovoj zemlji kao
mogućnost za razvoj domaće ekonomije prepoznaje povećanje stepena korišćenja domaćih resursa. Ali mi da bi smo pošli
dalje u tome, prvo moramo brižljivo utvrdi čime raspolažemo
u cjelini i koji su najbolji načini da se resursi koriste.
Ulazak u EU znači stupanje u jedan razvijen i razrađen instucionalni poredak. Pristup značajno većem tržištu od onog na koji
je Crna Gora sada orijensana nosi sa sobom efekte koje je u
ovom trenutku nemoguće precizno odmjeri. Pitanja na koje
smo morali da imamo odgovor i ranije su: šta su naše prednos
u evropskoj tržišnoj utakmici; znamo li da valorizujemo svoje
prirodno bogatstvo i uposlimo ljude; znamo li da proizvedemo
novu vrijednost i izbjegnemo da se nacionalno bogatstvo zagubi u tokovima ekonomske globalizacije.
Struktura crnogorskog bruto domaćeg proizvoda pokazuje dominantno učešće sektora usluga, dok je udio industrijske proizvodnje zabrinjavajuće mali. Činjenica je da stepen korišćenja
prirodnih resursa stoji u odnosu velike disproporcije s njihovim
potencijalom, čija je relavna vrijednost za jednu malu zemlju
Predsjednik Privredne komore Crne Gore
značajna.
Zemlje koje se mogu pohvali uspješno realizovanom tranzicijom su stavljale u prioritete industrijske grane za koje se država
opredijelila, a na osnovu svojih komparavnih prednos. Tu se
ne radi o uplitanju države u tržišne odnose već je linija ucaja išla u suprotnom smjeru i opredjeljujući impulsi dolazili su
sa tržišta. Ekonomski uspjeh ostvaren tržišnim mehanizmima
oslonjenim na čvrstu i djelotvornu regulavu osporava tvrdnju
da je odmjereni državni intervencionizam u suprotnos sa procesom evropskih integracija. Uspješno komplerani procesi
tranzicije u Poljskoj, Češkoj i Sloveniji afirmišu vladu kao inicijatora i činioca trajne podrške razvoju. Poslovni ljudi prepoznaju
tendencije u kretanju tražnje, formulišu planove njenog opmalnog korišćenja, okreću se državi sa precizno definisanim
zahtjevima da ona odradi svoj dio posla. Sve se najzad objedinjava u jedan krupan poduhvat koji je tržišno inspirisan i decentralizovano realizovan s državom koja čini ono što se od nje
argumentovano traži - da stvori povoljan ekonomski ambijent.
Strateški razvojni plan ima šanse na uspjeh ako je rezultat kooperacije javnog i privatnog sektora.
Model privređivanja koji se bazira na uvozu, potrošnji i zaduživanju, mora bi zamijenjen solidnom proizvodnom bazom
orjensanom na izvoz, koja će otvori mnoga radna mjesta.
Crna Gora jeste mala zemlja da bi ucala na globalnu ekonomsku privredu, ali u vođenju ekonomske polike mora polazi
isključivo od svojih interesa. Postoje različi instrumen koji
joj omogućavaju da akvnom polikom smuliše razvoj i izvoz,
zadržavanjem nacionalne kontrole nad prirodnim resursima u
ključnim granama.
Na bazi valorizacije samo dijela raspoloživih resursa, kao što su
energetski, poljoprivredni i drugi, Crna Gora bi mogla da poveća sopstvenu proizvodnju, da bude konkurentnija, smanji
nepotreban uvoz i samim m izbalansira svoj spoljnotrgovinski
deficit, čime se obezbjeđuje ekonomski rast i razvoj i stvaranje
novih radnih mjesta.
Nesporno je da su za obezbjeđenje daljeg razvoja Crne Gore
potrebne značajne strane invescije. Isto tako stoji i činjenica
da je ovo težak period za svjetsku ekonomiju, što usložnjava
privlačenje investora. Iz h razloga Crna Gora mora preduze
sve neophodne korake da ambijent za poslovanje učini konkurentnim.
To podrazumijeva stabilnost i transparentnost ambijenta, smanjivanje administravnih troškova poslovanja koji će poveća
atrakvnost za ulaganja i poslovna povezivanja, stvaranje održivog okvira za sprovođenje evropskih zakona u čijoj osnovi je
ENG
Velimir Mijušković
Respected Prime Minister, Mr. Lukšić,
Dear Ministers,
Disnguished Ambassadors,
Dear guests,
Ladies and gentlemen,
Let me at the beginning wish you a warm welcome and thank
you for expressing your interest in parcipang in the work
of our Conference. Especially, I want to thank all the speakers
who have accepted our invitaon to be the keynote speakers
on parcular topics and who will, by presenng some new research and analysis from their expert point of view, give a great
contribuon to the success of this event. The parcipaon of all
relevant stakeholders - representaves of the Government and
other state instuons, representaves of science, internaonal
organizaons and businesses, is a guarantee that the messages
from this Conference will be taken into account in making economic decisions in the years to come.
We decided to entle this Conference “Road to Economic
Growth” since it is the moment when we have to define what
is the road that leads to global prosperity, taking into consideraon the economic crisis whose duraon and power is uncertain, and the most demanding stages of the process of European and Euro-Atlanc integraon in which we are now.
We were concrete in defining topics for which we have managed to provide representaves from all structures whom I have
already menoned before. It is our guarantee that this Conference will contribute to establishing guidelines for the economic
development of our country.
I believe that each responsible individual in this country, an opportunity for the development of domesc economy recognizes in the higher use of domesc resources. But, in order to go
further in this process, first we must carefully determine what
we in general have on disposal and what the best ways to use
resources are.
Joining the EU means entering into a developed and worked
out instuonal order. Approach to a significantly larger market, than the one to which Montenegro is now oriented, carries with itself effects which are at this moment impossible to
be accurately measured. The quesons to which we were supposed to have answers even earlier are the following: what are
our strengths in the European market compeon, do we know
how to valorize our natural wealth and employ people; are
we able to produce a new value and avoid losing our naonal
wealth in the flows of economic globalizaon.
The structure of the Montenegrin GDP shows a dominant share
of the sector of services, while the share of industrial produc-
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
5
President of the Chamber of Economy of Montenegro
on is very low. The fact is that the level of exploitaon of natural resources is in a huge disproporon to its potenal, whose
relave value is very important for a small country.
The countries that can boast about successfully completed transions chose among their priories the industries for which the
state opted, on the basis of their comparave advantages. This
is not about government interference in the market relaons,
but the line of the impact was going in the opposite direcon
and the decisive impulses were coming from the market. The
economic success achieved through market mechanisms resting on the solid and effecve regulaons is challenging the
claim that a steady state intervenon is in the opposion to the
process of European integraon. Successfully completed transion processes in Poland, the Czech Republic and Slovenia are
promong the government as the iniator and the factor of the
permanent support to the development. Businessmen recognize tendencies of demand, formulate plans for its opmal use,
turn to the state with well-defined requirements to do their part
of the job. Everything is finally unified into a big venture which
is market-inspired and implemented in a decentralized manner
with the state that does what is required with arguments – to
create a favorable economic environment.
The strategic development plan has chances of success if it is a
result of cooperaon between the public and private sectors.
The model of entrepreneurship based on imports, consumpon and borrowing must be replaced by a solid manufacturing
base oriented to exports, which will create many jobs. Montenegro is a small country to be able to affect the global economy,
but in managing the economic policy it must start from its own
interests. There are various instruments enabling it through an
acve policy to smulate growth and exports, by retaining naonal control over natural resources in key industries.
Based on valorizaon of only part of the available resources,
such as energy, agriculture and others, Montenegro could increase its own producon, be more compeve, reduce unnecessary imports and balance its trade deficit, thereby ensuring
economic growth, development and creang of new jobs.
It is undisputed that significant foreign investments are needed
in order to ensure further development of Montenegro. Also,
the fact is that this is a difficult period for the world economy,
which makes the job of aracng investors more complicated.
For these reasons, Montenegro must take all necessary steps to
make the environment for business more compeve.
It implies the stability and transparency of the environment,
reducon of administrave costs which will increase the aracveness of investments and business connecons, creaon of
6
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
realno sagledavanje apsorpcionog kapaciteta domaće privrede.
Dugoročno rješenje problema deficita tekućeg računa platnog
bilansa, posmatrano sa stanovišta spoljotrgovinskog deficita,
jeste podizanje konkurentnos crnogorske privrede na viši nivo
i po tom osnovu ubrzavanje rasta izvoza. Zaduženost zemalja
koje uz to imaju i negavan tekući račun platnog bilansa dodatno usložnjava i problem javnog duga.
MNE
pred nju postavljuju, a vezana su za evropske integracije, što
podrazumijeva poslovanje na jedinstvenom tržištu. Komora
će zahvaljujući svojoj strukturi i načinu rada, kao i povezanos
sa komorskom mrežom širom Evrope i dalje predano radi na
podizanju konkurentnos crnogorske privrede kroz njenu promociju, kao i upoznavanje sa evropskim pravilima i standarda
poslovanja. Uloga Komore u predstojećem procesu integracija
je nezamjenljiva, što je pokazalo i iskustvo svih zemalja koje su
te procese prošle.
Ograničenja za veći izvoz roba su mali kapacite, usitnjenost
proizvodnje i veoma niska diverzifikovanost. U izvozu preovladavaju sirovine, odnosno, robe niskog stepena obrade. Strukturni problemi realnog sektora ukazuju na potrebu za angažovanjem države u pravcu podscanja proizvodnje namijenjene
izvozu i povećanja konkurentnos domaćih proizvoda. U cilju
povećanja izvoza, smanjenja troškova, podizanja efikasnos
poslovanja, a samim m i ostvarenja boljih poslovnih rezultata,
potrebno je podsca privrednike da koriste mogućnost poslovnog povezivanja.
Dame i gospodo,
Naglašena je međuzavisnost uvoza i izvoza roba, jer veliki dio
proizvodnje počiva na uvoznim sirovinama i repromaterijalima. Pored toga, domaći kvalitetni proizvodi nijesu adekvatno
pozicionirani, pa bi njihovim boljim pozicioniranjem u svijes
potrošača dio uvezene robe široke potrošnje mogao bi supstuisan, čemu Komora sa realizacijom projekta „Dobro iz Crne
Gore“ posvećuje posebnu pažnju.
Ovom prilikom ne želim svojim stavovima uca na moguće
pravce izlaganja i diskusija koje će siguran sam bi konstrukvne i ukaza na neke nove pravce. Još jednom želim da zahvalim, prije svih panelisma koji će uvodnim izlaganjima da
značajan doprinos uspjehu Konferencije, kao i svim učesnicima
koje pozivam da se akvno uključe u razgovor po temama koje
sami odaberu.
Značajni pomaci u tom provca jesu učinjeni poslednjih deset i
više godine, ali prostora za poboljšanje poslvne klime je ostalo
i me se moramo pozabavi. Imam bojazan da dešavanja iz
bliske prošlos ne emituju dobre signale potencijalnim investorima ni stranim ni domaćim. Svjedoci smo da je država u
poslednje vrijeme bila okrenuta rješavanju nekih problema u
privredi, čini se samo vođena mogućim socijalnim posljedicama h problema. Sa druge strane mi u Crnoj Gori imamo veliki broj preduzeća koji su svoje poslovanje prilagodili kriznim
uslovima i zahvaljujući tome opstaju. Međum i te kompanije imaju često problem sa likvidnošću zbog neblagovremene
naplate svojih potraživanja, što uz skupa bankarska sredstva i
njima otežava poslovanje. Ja mislim da m kompanijama treba
više da se bavimo i dajemo im veću podršku.
Organizacioni odbor Konferencije koji je prao njenu pripremu
i organizovanje svojim sugesjama i prijedlozima dao je izuzetan doprinos. Želim ovom prilikom da im zahvalim na tome.
Čnjenica je da su dosadašnji rezulta koje smo kao država posgli pozivno ocijenjeni u Briselu i da nas od juna očekuje naporan rad, ali to je i priznanje za ono što smo činili da bi se našli
na putu kojem smo težili.
Sa ovog mjesta želim da pozovem sve Vladine strukture da
daju podršku privredi u shvatanju zadataka i uslova koji se
Sve ono što sam naveo kao probleme su pitanja kojima se već
duže bavimo i moram istaći da Vlada sa pažnjom razmatra i
usvaja sugesje koje dobija od Komore, tj.privrede prilikom njihovog rješavanja.
Očekujem da ćemo sa ove Konferencije dobi odgovore na
mnoga otvorena pitanja koja treba u narednom periodu rješava.
Takođe, sa zadovoljstvom želim da kažem i da zahvalim privrednim društvima koja su prepoznajući značaj ove Konferencije
doprinijela njenom organizovanju na ovako visokom nivou. Još
jednom im zahvaljujem.
Zahvaljujem i predstavnicima medija koji su pokazali visoko interesovanje za praćenje rada Konferencije.
Želim vam uspješan rad i zahvaljujem na pažnji.
ENG
a sustainable framework for the implementaon of the EU law
based on the realisc assessment of the domesc economy absorpon capacity.
A long-term soluon to the problem of deficit in the current account balance, from the point of foreign trade deficit, is raising
the compeveness of the Montenegrin economy to a higher
level, and as a result accelerang the growth of exports. Indebtedness of countries which in addion have negave current account balance is addionally compounded by the problem of
public debt.
Limitaons to higher export of goods are small capacies, low
producon, and a very low diversificaon. The export is predominated by raw material or semi-finished goods. Structural
problems in the real sector point to the need for the state intervenon in order to encourage producon intended for export and increase of the domesc products compeveness. In
order to increase exports, reduce costs, increase efficiency of
doing business, it is necessary to encourage entrepreneurs to
use business networking opportunies.
The interdependence of import and export of goods is stressed
out, since a large part of producon is based on imported
raw materials and repro-material. In addion, quality domesc products are not properly posioned, so by means of their
beer posioning in the minds of consumers part of imported
consumer goods could be substuted, which is in the focus of
aenon of the Chamber of Economy of Montenegro through
the project “Good from Montenegro”.
Important improvements in this direcon have been made in
the past ten years and more, but there is sll enough room for
improvements and that’s what we need to tackle. We have fears
that the events of the recent past are not transmi
ng good signals to potenal investors both foreign and domesc. We have
witnessed that the Government has lately been solving some
problems in the economy, as it seems, guided only by the possible social consequences of these problems. On the other hand,
we in Montenegro have a large number of companies which
have adapted their businesses to crisis condions, and thereby
survived. However, even these companies oen face problems
of liquidity due to late payments of their claims, which together
with expensive bank assets impede their businesses. I think that
we should focus on these companies and give them more support.
The fact is that recent results that we have achieved as a country
are posively assessed in Brussels in June and as of June it is a
lot of work ahead of us, but it is recognion for what we have
done to find the road we have been striving to.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
7
From this place I want to invite all the government structures to
support the economy in understanding the tasks and condions
which are put in front of it, referring to European integraon,
which includes operaons in the single market. The Chamber of
Economy will, thanks to its structure and the work methods, as
well as its connecvity with a network of chambers throughout
Europe connue to work hard to raise the compeveness of
the Montenegrin economy through its promoon, and by its familiarizaon with the European rules and standards of conduct.
The role of the Chamber in the upcoming process of integraon
is irreplaceable, as demonstrated by the experiences of all countries which have passed earlier through these processes.
Ladies and gentlemen,
All that I have listed as problems are issues that we have been
tackling for a long me and we have to point out that the Government carefully considers and adopts the suggesons received from the Chamber, that is, the economy in course of their
resoluon.
I expect that this Conference will result in answers to many open
quesons to be addressed in the future period.
I don’t want to affect the possible route of exposures and discussions which I am certain will be construcve and point to
some new direcons. Once again I want to thank, first of all to
panelists who will in their opening remarks give a significant
contribuon to the success of this Conference, and to invite all
the parcipants to acvely engage in the discussion on topics of
their choice.
The Organizing Commiee of the Conference which monitored
its preparaon and organizaon with their suggesons and proposals made a great contribuon. I want to take this opportunity to thank them for that.
Also, I’m pleased to thank the companies which, recognizing the
importance of this Conference, contributed to its organizaon
at the highest level. I thank them once again.
I would like to express my gratude also to the members of the
media who have shown high interest in monitoring the work of
the Conference.
I wish you successful work and thank you for your aenon.
8
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Igor Lukšić
Uvažene Ekselencije.
Poštovane dame i gospodo,
U trenutku kada tražimo što konkretniji i u praksi primjenljiv odgovor na pitanja najboljeg puta do privrednog rasta, skup koji danas otvaram, u Vašem prisustvu,
ima poseban značaj. Ova, kao i mnoge konferencije koje
se na slične teme organizuju u današnje vrijeme diljem
Evrope, imaju is cilj.
Vlada i Privredna komora su prirodni partneri u svakoj ozbiljnoj ekonomiji. Stoga je današnja konferencija
u Budvi, u organizaciji Privredne komore, u prisustvu
predstavnika Vlade, eminentnih domaćih i stranih profesora, analičara, eksperata, privrednika dokaz konnuiteta naše saradnje. Vjerujem da će zaključci i preporuke konferencije pomoći kod koncipiranja ekonomske
polike za naredni period.
Današnja konferencija je potvrda naše posvećenos
i ozbiljnos da se suočimo sa ekonomskim izazovima.
Sa vizijom i ambicijom da definišući dugoročne razvojne pravce crnogorskog društva, imamo ključ da krenemo putem prosperiteta. Na taj način, valorizovaćemo
resurse kojim raspolažemo, ali i privući one koji svoju
valorizaciju s pravom očekuju u okviru crnogorskog ekonomskog prostora.
Ključ prosperiteta je konnuitet ekonomskog rasta. Ali
ne ekonomski rast kao cilj sam za sebe, za uzak krug pojedinaca. Naprov, njegovo ostvarenje treba da na nivou
društva obezbijedi blagostanje, sigurnost, zadovoljenje
raznovrsnih potreba i veći stepen kvaliteta života za
svakog od nas pojedinačno. Upravo iskustva ukazuju da
se u srednjem, a posebno dugom roku benefi visokih
stopa ekonomskog rasta raspodjeljuju na sve građane
jednog društva. Ova raspodjela nije linerna. Podaci ukazuju da građani na najnižoj socijalnoj ljestvici u bogam
državama imaju značajno veće nivoe dohotka i životnog
standarda nego što je to slučaj kod stanovnika nerazvijenih država sa niskom stopom rasta. Rješava socijalnu
problemaku tog dijela stanovništva mnogo je lakše u
bogam državama.
Najefikasniji način da se pobijedi kriza, da se riješe
problemi nezaposlenos, siromaštva, deficita i javnog
duga je ekonomski rast. Osmišljeni pokušaji ekonomskog rasta pretočeni u samo državne mjere, programe
MNE
Predsjednik Vlade Crne Gore
i instrumente obično su, do sada, širom svijeta donosili
više nazadovanja i siromašenja. Takođe, koncentrisanje
ekonomske polike samo na mjere fiskalnog prilagođavanja, koliko god opravdane, su
izvor socijalnih tenzija i u dužem roku ne mogu podstaći
rast ekonomije.
Stoga su strukturne reforme, smanjenje opterećenja i
barijera polike koje podsču održivi razvoj, daju efekte
i ohrabruje preduzetništvo i inovavnost. Stvaraju sinergiju cijelog društva da iskoris raspoloživo znanje i
sposobnos u pravom trenutku. Dobijamo tako društvo
u kome pojedinac svojim radom ostvaruje svoj interes
u zajednici sa drugim. S druge strane, to je siguran put
iz društva u kome pojedinac očekuje da mu neko drugi,
prije svega država, obezbijedi egzistenciju.
Što je zadatak države? Da stvori sistem koji osigurava za
ekonomski rast i razvoj podscajan instucionalni okvir.
Sistem koji podsče preduzetnike da uočavaju šanse
koje se ukazuju. Okvir koji pruža slobodu i sigurnost
preduzetnicima da svojim znanjem, inovacijama i invescijama stvore novu vrijednost za sebe, za zaposlene,
za ukupno društvo. Bez nagrade onima koji preuzimaju
rizik nema napretka društva u cjelini.
Različite ekonomske škole pokušavaju da prepoznaju
„krivce“ i daju „recept“ za dugoročni opravak ekonomije. Istovremeno, donosioci odluka i kreatori biznis ambijenta, monetarne vlas i privrednici se suočavaju sa
izazovima svakodnevnog života.
Činjenica je da male države, kakva je Crna Gora, ne mogu
promijeni globalne tokove, ali se u novim okolnosma
moraju prilagodi situaciji, kako bi njihove ekonomije
postale otpornije, konkuretnije i vitalnije.
Kako doći do održivog ekonomskog rasta u ovom trenutku?
Danas se u Evropi postavlja “lažna” dilema između “štednje” i “rasta”. Ovi termini nijesu uporedivi.
“Štednja” je vrsta polike. Danas u mnogim državama
nužan izbor koje donosioci odluka mogu napravi. Suprotno štednji je veća potrošnja, ali ona je dijelom odgovorna za nagomilane probleme deficita, duga i strukturnih debalansa.
ENG
Igor Lukšić
Your Excellencies,
Ladies and gentlemen,
At a me when we are looking for more concrete and praccally most applicable answers to quesons of the best road
to economic growth, the gathering that I’m opening today,
in your presence, has a special significance. This, like many
other conferences organized at present me across Europe
to cover similar topics, is having the same goal.
The Government and the Chamber of Economy are natural partners in every serious economy. Therefore, today’s
Conference in Budva, in the organizaon of the Chamber
of Economy of Montenegro, in the presence of the Government representaves, prominent domesc and foreign
professors, analysts, experts, and businessmen proves the
connuity of our cooperaon. I believe that conclusions and
recommendaons from this Conference will help in designing the economic policy for the coming period.
Today’s Conference is a tesmony of our seriousness and
commitment to facing the economic challenges. With a vision and ambion by defining long-term development direcons of the Montenegrin society we have the key to the
road of prosperity. In this way, we will valorize the resources
available to us, but also aract those which rightly expect
their valorizaon within the Montenegrin economic space.
The key to prosperity is the connuity of economic growth.
But not the economic growth as a goal in itself for a narrow circle of individuals. On the contrary, its achievement
needs at the level of society to provide welfare, safety, satisfy the diverse needs and ensure greater quality of living for
each of us individually. The experiences themselves suggest
that benefits of high economic growth rates in the medium
and especially long term are distributed to all cizens of a
society. This distribuon is not linearly. The data show that
people on the lowest social ladder in rich countries have significantly higher levels of income and living standards than it
is the case with the cizens of the underdeveloped countries
with low growth rates. To solve the social problems of this
populaon is much easier in the rich countries.
The most effecve way to overcome the crisis and resolve
the problems of unemployment, poverty, deficit and public
debt is an economic growth. The conceptualized aempts
of economic growth transformed solely in the state measures, programs and instruments have so far brought more
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
9
Prime Minister of Montenegro
decline and impoverishment worldwide. Also, concentrang
the economic policy only to fiscal adjustment measures, no
maer how jusfied, is the source of social tension and they
cannot smulate economic growth in the long run.
Therefore, structural reforms, reducon of burden and polical barriers encourage sustainable development, give effects and smulate entrepreneurship and innovaon. They
create a synergy of the whole society to take advantage of
the available knowledge and skills at the right me. By doing so, we create a society in which individuals through their
one work achieve their interests in community with others.
On the other hand, it’s a safe way out of the society in which
one expects from someone else, especially the state, to ensure their existence.
What is the task of the state? To create a system that ensures a supporve instuonal framework for the economic
growth and development. The system which encourages
entrepreneurs to perceive the arising opportunies. The
framework that provides freedom and security to entrepreneurs to be able to create with their own knowledge,
innovaons and investments a new value for themselves,
for their employees and the society as a whole. Without a
reward for those who take risks there is no progress for the
society as a whole.
Different economic schools are trying to recognize the “culprits” and give a “recipe” for a long-term recovery of the
economy. At the same me, the decision makers and business environment creators, the monetary authories and
businessmen are facing the challenges of the everyday life.
The fact is that small countries, such as Montenegro, cannot change the global flows, but they have to adjust to new
circumstances in order to make their economies more resistant, more compeve and more vital.
How to reach sustainable economic growth at the moment?
Today, Europe sets “false” dilemma between “savings” and
“growth.” These terms are not comparable. “Savings” is a
type of policy. Today, in many states it is a necessary choice
which the decision makers can make. Opposite to saving is
higher spending, and it is parally responsible for accumulated problems of deficit, debt and structural imbalances.
“Growth” is not a policy, but the desired outcome. Growth
10
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
“Rast” nije polika, već željeni ishod. Rast je jedina moguća posljedica implementacija dobrih polika. Iskustvo
i istraživanja pokazuju da dobre polike u funkciji rasta
znače promociju ekonomskih sloboda, preduzetništva,
znanja i inovacija. Takvo društvo gradimo u Crnoj Gori.
malja, ali je pitanje da li će u dugom roku bi dovoljni. Tome treba doda i mjere za unaprjeđenje stanja u
oblas zdravstva i obrazovanja. Uspješno sprovođenje
ovih mjera u dugom roku garantuje dinamiku i konkurentnost jednog društva.
Faktori kao što su obilni prirodni resursi, dobro obučena
radna snaga i dostupnost novih tehnologija mogu pozivno uca na rast, ali nisu dovoljan uslov za rast. Da su
resursi ključna determinanta bogatstva nacionalne ekonomije Venecuela bi, primjera radi, bila bogata, a Tajvan
siromašan. A ukoliko bi dostupnost tehnologiji garantovala uspjeh Sovjetski Savez bi još uvijek postojao kao
ekonomski snažna država.
Svjedoci smo da su geografski mali prostori često središta svjetskog kapitala. Svi zajedno moramo učini dodatan iskorak da na prostoru Crne Gore privučemo što
više kapitala. Danas niko sebi ne smije dozvoli luksuz
gubljenja bilo kog respektabilnog investora. To je naš
održivi pristup tržišta kapitala. Moramo iskoris svoje
potencijale, prepozna svoje strateške prednos, ponudi ih kao invescionu šansu, ulaga. Ali i bi otvoreni
za ulaganje, zaokruži unutrašnje tržište, stvori proizvode prepoznatljive u svijetu. Jedino na taj način ćemo
našu ponudu oboga, upotpuni, a naše resurse iskoris.
Pitamo se što je važno za razvoj, za ekonomski rast? Važne su instucije. Toga su danas svjesne glavne međunarodne finansijske organizacije, poput Svjetske banke,
koja u posljednjih desetak godina mjeri kvalitet poslovnog okruženja po zemljama. Nije novost da su instucije važne za ekonomski rast. I Adam Smit je razloge prosperiteta tražio u niskim porezima, dobrom dijeljenju
pravde, slobodnoj trgovini i miru. To u detalje objašnjavaju instucionalni ekonomis od 1970-ih. To nikad nisu
prestali da tvrde austrijski ekonomis, čije stanovište mi
je, lično, kao ekonomis blisko.
Poštovane dame i gospodo,
Vrijeme u kome živimo traži efikasne odgovore. Što je
pravi odgovor za crnogorsku ekonomiju?
Crnogorski ekonomski sistem je bio kreiran kao dio cjeline jugoslovenskog sistema koji više ne postoji. I ne samo
da ne postoji, nego se na tom prostoru u međuvremenu pozicionirao čitav niz novih ekonomskih subjekata
sa znatno oštrijom tržišnom utakmicom. Nijesmo više
u državi sa planskom, centralizovanom ekonomijom,
zatvorenom za proizvode spolja. Sudionik smo svjetske
ekonomske utakmice.
Moramo dokaza svoju konkurentnost. A tu konkurentnost nam niko neće dariva. Moramo je zaradi. Zato
je pitanje na koje treba kao društvo da odgovorimo kako
podstaći rast produkvnos koja je niža od evropskog
prosjeka, i kako da ljudi budu akvni sudionici tržišta
rada. Iz tog razloga su važne penzijske reforme, reforme tržišta rada i socijalne zašte. Do sada sprovedeni
zahva svakako idu ispred jednog broja evropskih ze-
Slijedeći pozivne primjere Crna Gora je nastojala i
nastoji da razmjenom iskustava sa investorima gradi
partnerski odnos, odnos u kome će obostrani interes
bi garant dugoročnog razvoja. To je proces u kome
smo naučili i u kome učimo, proces koji traje i trajaće,
jer Crna Gora ima resurse koji nastavljaju da privlače
međunarodnu pažnju.
Raspolažemo sa energetskim potencijalom u sektoru
koji globalno posmatrano ima najbolju perspekvu. Istovremeno, taj potencijal je moguće koris na „zeleni“
način. Turisčkim potencijalom koji je već prepoznat
kroz projekte koji se akvno realizuju ili su u začetku.
Poljoprivrednim potencijalom koji pra turizam. Ne treba zaboravi ni industrijsku proizvodnju, metalopreradu, drvopreradu, razne uslužne djelatnos. Koliko god
izgledali određeni subjek u ovom trenutku beznadežan problem uvjeren sam da i dalje mogu predstavlja
ozbiljnu okosnicu izvoza.
Pojedine ekonomske oblas potrebno je dodatno podrža nastavkom ulaganja u infrastrukturu. Ogroman
i vidljiv rad na unaprjeđenju infrastrukture treba nastavi i u narednim godinama kako bi se u naredne 3
godine uložilo najmanje 150-200 miliona eura u različite projekte. I bogat ljudski potencijal koji je u razvoju i
neophodan kao podrška svim ostalim. Perspekva Crne
Gore je u realnoj mogućnos da bude atrakvan sistem
koji će nudi kompletnu ponudu.
ENG
is the only possible result of implementaon of good policies. Experience and research show that good policies in the
funcon of growth mean promoon of economic freedoms,
entrepreneurship, knowledge and innovaon. This kind of
society we are building in Montenegro.
Factors such as abundant natural resources, a well-trained
workforce and the availability of new technologies can have
a posive impact on growth, but they are not sufficient condion for growth. If the resources were the key determinant
of naonal economic wealth, Venezuela, for example, would
be rich and Taiwan would be poor. And if the availability of
technologies was a guarantor of success, the Soviet Union
would sll exist as an economically strong state.
We are wondering what is important for development, and
economic growth? Instuons are important. Major internaonal financial organizaons such as the World Bank
are now aware of this fact, and it measured in the past decade the quality of business environment across countries.
It is not new that instuons are important for economic
growth. Even Adam Smith sought the reasons for prosperity in low-tax rates, good administraon of jusce, free trade
and peace. This has been explained in detail by instuonal economists since the 1970s. It has never ceased to be
claimed by the Austrian economists, whose views are close
to me personally, as an economist.
Ladies and gentlemen,
The me in which we live requires efficient answers. What is
the right answer for the Montenegrin economy?
Montenegro’s economic system was created as part of the
Yugoslav system that no longer exists. And not only that it
does not exist, but meanwhile a number of new economic
enes has been posioned in this area with a much tougher market compeon. We are not any longer in a state with
planned, centralized economy, closed to outside products.
We are the parcipants of the global economic compeon.
We have to prove our compeveness. Since, the compeveness would not be given to us. We have to earn it. Therefore, the queson to which we as a society need to give
answer is how to encourage producvity growth, which is
lower than the European average, and how to make people
acve parcipants in the labor market. For this reason, pension reforms, labor market and social welfare reforms are
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
11
important. The so far undertaken intervenons are certainly
ahead of a number of European countries, but the queson
is whether this will be sufficient in the long run. We should
add to these measures in order to improve the situaon in
the areas of health and educaon. The successful implementaon of these measures in the long term guarantees
dynamics and compeveness of a society.
We are witnesses that small geographic areas are oen the
center of the world capital. We all together have to make
an addional step to aract more capital to the territory of
Montenegro. Today, nobody should allow oneself the luxury of losing any reputable investor. It is our sustainable approach to capital markets. We must take advantage of our
potenal, idenfy our strategic advantages, offer them as
an investment opportunity, and invest. But we must also be
open for investments, round up the internal market, create
globally disncve products. It is the only way to enrich our
offer, make it complete and ulize our resources.
Following posive examples, Montenegro has endeavored
and sll endeavors through exchange of experiences with
investors to build a partnership, a relaon in which mutual
interests will be the guarantor of the long-term development. It is a process in which we have learnt and we learn,
a process that lasts and will last, since Montenegro has the
resources which connue to aract internaonal aenon.
We have energy potenal on disposal in the sector that
globally has the best perspecve. At the same me, this potenal can be used in a “green” way. In addion, we possess tourism potenal which has already been recognized
through projects that are acvely implemented or being in
their inial phase. Agricultural potenal that accompanies
tourism. We should not forget industrial producon, metal
processing, wood processing, and various services. No matter how, at this point, hopeless certain enes might look
like, I am convinced that they sll can be a serious backbone
of exports.
Certain economic areas need to be further supported
through connued investments in infrastructure. Huge and
visible work on improving infrastructure should be connued
in the coming years, in order to have investments of at least
150-200 million in the next 3 years through various projects.
Including rich human potenal which is in the phase of development and needed to serve as a support to all the rest.
The prospects of Montenegro lay in realisc possibilies to
be an aracve system which has a complete offer.
12
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Ekonomska polika Vlade je upravo na tom stanovištu. Kredibilan smo međunarodni partner. Integraciono
napredovanje kreira okvir koji je privlačan za domaće
i strane ulagače jer podsče pravnu sigurnost. Konkurentan poreski ambijent biva sve više prepoznat. Uspjeli
smo da u vremenu krize zadržimo niske poreske stope.
Sušna je u oporezivanju vrste potrošnje, upotrebe
dohodka koje je usmjereno luksuznoj potrošnji, a ne
oporezivanje dohodka. Istovremeno, stvaramo uslove
da podstaknemo regionalni razvoj. Nedavno smo usvojili akcioni plan konkretnih mjera, a tome treba doda
i poreske smulacije za ulaganja u proizvodne pogone u
biznis zonama.
Umjesto da mijenjamo poreske stope, treba da mijenjamo sebe, način razmišljanja da ne bi podrili temelje ekonomske održivos Crne Gore. Trošimo manje,
opravdavajući na taj način povjerenje investora. Javna
potrošnja je danas svedena na oko 40%, a do 2016 javni
dug će bi oboren na oko 42% BDP. To govori jako puno
o kredibilnos polike javnih finansija. Radeći na unapređenju stanja u oblasma izvršavanja ugovora, dobijanja građevinskih dozvola, započinjanja biznisa, plaćanja poreza i registracije nepokretnos dalje unaprjeđujemo poslovno okruženje za preduzetnike i investore
u Crnoj Gori. Međunarodni indikatori konkurentnos
potvrda su našeg ispravnog puta.
Rebalans budžeta i an-krizne mjere za 2012. godinu
naš je odgovor da se na najadekvatniji način suprotstavimo ekonomskim izazovima sa kojima se suočava Evropa, odnosno i Crna Gora. Odgovor na probleme, a ne
stavljanje problema pod tepih. Zapravo, olako nuđenje
rješenja je neodgovorno, čak i neinteligetno. Svjesni da
bilo kakvo drugo ponašanje vodi u ekonomski sunovrat
iz koga se teško izlazi. A tada ima najmanje socijalne
pravde.
Kratkoročna rješenja uveliko uzimaju danak u evropskom ekonomskom prostoru. Države koje su na vrijeme
intervenisale, koristeći često teške i nepopularne mjere danas se nalaze na putu ekonomskog oporavka. One
koje to nisu uradile zarad trenutnih kupovina socijalnog
mira teško da mogu uspostavi stabilniji polički okvir
neophodan za dalje ekonomske mjere. Da ne govorimo
o mogućnos budžetske intervencije koja omogućava
finansijsku stabilnost.
Nakon sprovedenih reformi i primjene finansijskog zako-
MNE
nodavstva, vjerujem da je svima jasno, da smo kao Vlada na vrijeme povukli teške i nepopularne rezove kako
bi omogućili stvaranje novih i zdravih osnova za dalje
snaženje ekonomije. Vjerujem i da je danas, bez obzira
na sve krike, ekonomski sistem na zdravijim osnovama
nego prije neku godinu. Jedna smo od rijetkih zemalja
u Evropi koja je kompenzirala recesione gubitke iz 2009,
i u kojoj prema posljednjim podacima nezaposlenost
opada. U kojoj i ove godine hiljade radnika iz regiona
traži svoju šansu.
Ipak, iako sam siguran da je bilo jednako teških, pa i težih ekonomskih perioda u posljednjih nekoliko decenija,
nijednog trenutka ne treba smetnu težinu ekonomsko
socijalne slike s uma. Svjesni smo činjenice da ćemo i u
narednom periodu donosi teške i odgovorne odluke.
Odluke koje će u krajnjem održa crnogorsku ekonomiju, a građanima čije strpljenje treba cijeni stvori uslove da kvalitetno žive od svog rada.
Dame i gospodo,
Svi mi moramo odigra pozivnu ulogu kako bi u ovom
složenom procesu pronašli pravu mjeru uspjeha, održivos, ali i socijalne odgovornos i solidarnos.
Naša obaveza je da snažimo ekonomiju Crne Gore. Ekonomiju koja podržava inovavnost i preduzetništvo, istraživanje i razvoj, usvajanje novih tehnologija, istovremeno ugrađujući u ekonomski sistem mehanizme koji
će osigura brzo prilagođavanje promjenama na globalnoj sceni.
Hvala!
ENG
The economic policy of the Government represents this
viewpoint. We are credible internaonal partner. The integrated progression creates a framework which is aracve
to domesc and foreign investors as it promotes legal certainty. A compeve tax environment is increasingly recognized. We managed to keep low tax rates even in me of
crisis. The essence is in a taxaon of a type of consumpon,
the use of income which is directed to luxury consumpon,
and not the taxaon of income. At the same me, we are
creang condions to encourage regional development. We
have recently adopted an acon plan of concrete measures,
and addional tax smuli for invesng into producon facilies in the business zones.
Instead of changing tax rates, we should change ourselves,
the way of thinking in order to avoid undermining the economic viability foundaons of Montenegro. We should spend
less to jusfy the confidence of investors. Public consumpon is now reduced to about 40%, and by 2016, the public
debt will be cut down to about 42% of GDP. That speaks a
lot about the credibility of public finances. By working to improve condions in the areas of contract performance, obtaining of construcon permits, starng a business, paying
taxes and registraon of real estate we connue to improve
our business environment for entrepreneurs and investors
in Montenegro. Internaonal compeveness indicators
confirm the rightness of the path we chose.
The budget amending and the an-crisis measures in 2012
is our response to finding the most appropriate manner
to deal with economic challenges faced by Europe, that is,
Montenegro. The soluon to the problems, rather than putng them under the carpet. Actually, lightly offering of soluons is irresponsible, even unintelligent. We are aware of
the fact that any other kind of behavior leads to economic
collapse from which is difficult to get out. That’s when there
is least social jusce.
The short-term soluons largely take their toll in the European Economic Area. The states which have intervened on
me, using oen difficult and unpopular measures are now
on the road to economic recovery. Those which had not done
it for the sake of current buying of social peace hardly can establish more stable polical framework needed for further
economic measures. Not to menon the possibilies of the
budgetary intervenons which ensure financial stability.
Aer the conducted reforms and the implementaon of financial legislaon, I believe everyone is aware, that we as
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
13
a Government undertook on me difficult and unpopular
cuts to allow creaon of new and healthy basis for further
strengthening of the economy. I believe that today, regardless of all the cricism, the economic system is on the sounder basis than few years ago. We are one of few countries in
Europe which made up for the recession losses from 2009,
and in which according to the latest data the unemployment rate is decreasing. The country in which even this year
thousands of workers from the region are looking for their
chance.
However, although I’m certain that we have had equally difficult or even more difficult economic periods in recent decades, we should not forget at any point the weight of economic and social image. We are aware that in the future we
will have to make difficult and responsible decisions. Decisions that will ulmately sustain the Montenegrin economy,
and for the cizens, whose paence should be appreciated,
create the condions for higher quality of living from their
own work.
Ladies and gentlemen,
All of us have to play a posive role in order to find the right
measure of success, sustainability, social responsibility and
solidarity in this complex process.
It is our commitment to strengthen the Montenegrin economy. The economy which supports the innovaon and entrepreneurship, research and development, adopon of new
technologies, while at the same me integrate mechanisms
in the economic system to ensure rapid adjustments to
changes in the global scene.
Thank you!
14
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
PROGRAM KONFERENCIJE
PRIVREDNA SITUACIJA U EVROPI I NJEN UTICAJ NA
ZAPADNI BALKAN I CRNU GORU
Uvodničari:
Vladimir Gligorov, viši ekonomista, Bečki instut za
međunarodne ekonomske odnose
Jelko Kacin, specijalni izaslanik za Balkan, Evropski
parlament
Karl Fink, potpredsjednik, Bečki ekonomski forum
Jože Damijan, profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet
u Ljubljani
Andrija Lompar, ministar saobraćaja i pomorstva, Vlada
Crne Gore
Vuk Roćen, izvršni direktor, Rudnik uglja Pljevlja
Verica Maraš, izvršna direktorica, Plantaže
Mihailo Burić, profesor, Univerzitet Crne Gore
Daliborka Pejović, direktorica, Agencija za zaštu
životne sredine
Saša Popović, profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet
Crne Gore
Biljana Gligorić, direktorica, NVO Expedio
Panel I - POTENCIJALI I STEPEN RAZVOJA CRNOGORSKE
EKONOMIJE
Teme:
• Crnogorska ekonomija - granska i regionalna analiza
• Strane invescije - iskustva Crne Gore i regiona
Uvodničari:
Vladimir Kavarić, ministar ekonomije, Vlada Crne Gore
Radoje Žugić, guverner, Centralna banka Crne Gore
Predrag Sekulić, ministar održivog razvoja i turizma,
Vlada Crne Gore
Ivan Saveljić, potpredsjednik, Privredna komora Crne
Gore
Vujica Lazović, potpredsjednik, Vlada Crne Gore
Branka Pavlović, izvršna direktorica, Podgorička banka
Societe Generale Group
Radni sto I - FINANSIJSKI I BANKARSKI SISTEM U
FUNKCIJI PRIVREDNOG RAZVOJA
Uvodničari:
Velimir Bole, ekonomski analičar, Ekonomski instut
Pravnog fakulteta, Univerzitet u Ljubljani
Goran Knežević, izvršni direktor, Komercijalna banka
Aldo J. Marnez, director, AJM Advisory
Dragan Lajović, predsjednik odbora direktora,
Invesciono razvojni fond Crne Gore
Panel II - ODNOS DRŽAVE I BIZNISA
Teme:
• Smulansi i ograničenja poslovnog ambijenta predlozi mjera za poboljšanje
• Budžetski deficit i javni dug
Uvodničari:
Predrag Ivanović, predsjednik odbora direktora, Luka
Bar
Branislav Đuranović, predsjednik opšne Danilovgrad
Milorad Katnić, ministar finansija, Vlada Crne Gore
Ivan Ribnikar, profesor emeritus, Univerzitet u Ljubljani
Aleksandar Damjanović, predsjednik odbora za
ekonomiju, finansije i budžet, Skupšna Crne Gore
Diskusija i pitanja
Panel III - OSNOVE PRIVREDNOG RASTA
Teme:
• Ekonomski aspek evropskih integracija
• Ekonomski rast baziran na domaćim potencijalima
• Održiva ravnoteža ekoloških i ekonomskih zahtjeva
Uvodničari:
Chrisan Mandl, šef odjeljenja za koordinaciju evropske
polike, Privredna komora Austrije
Ljiljana Filipović, potpredsjednica, Privredna komora
Crne Gore
Radni sto II - KOMPLEMENTARNOST NAUČNOG
SEKTORA I EKONOMSKOG RASTA
Uvodničari:
Darko Petrušić, pomoćnik ministra nauke, Vlada Crne
Gore
Anđelko Lojpur, potpredsjednik, Savjet za nauku Vlade
Crne Gore
Mira Vukčević, prorektor, Univerzitet Crne Gore
Sanja Vraneš, naučni direktor, Instut Mihajlo Pupin
Beograd
Manijeh Reyhani, gostujući profesor, Ekonomski
fakultet, Univerzitet Crne Gore
Jovan Mirković, profesor, Prirodno-matemački fakultet,
Univerzitet Crne Gore
Radni sto III - NELIKVIDNOST, MEĐUSOBNA
DUGOVANJA PRIVREDE I POSLOVNA ETIKA
Uvodničari:
Zorica Kalezić, savjetnica glavnog ekonomiste, Centralna
banka Crne Gore
Jovan Lekić, direktor, Nall Internaonal
Branko Radulović, profesor, Pravni fakultet, Univerzitet
u Beogradu
Sonja Tomović Šundić, dekan, Fakultet poličkih nauka,
Univerzitet Crne Gore
Lynne Montgomery, profesor poslovne/primijenjene
eke
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
CONFERENCE PROGRAMME
THE ECONOMIC SITUATION IN EUROPE AND ITS IMPACT
ON THE WESTERN BALKANS AND MONTENEGRO
Key speakers:
Vladimir Gligorov, senior Economist of the Vienna Instute
for Internaonal Economic
Jelko Kacin, Special Envoy for the Balkans, European Parliament
Karl Fink, Vice President of Vienna Economic Forum
Jože Damijan, Professor at Faculty of Economics, University
in Ljubljana
Panel I - POTENTIALS AND LEVEL OF ECONOMIC DEVELOPMENT OF MONTENEGRO
Topics:
• The economy of Montenegro – sector and regional analyses
• Foreign investments – experiences from Montenegro and
the region
Key speakers:
Vladimir Kavarić, Minister of Economy, Government of
Montenegro
Radoje Žugić, Governor, Central Bank of Montenegro
Predrag Sekulić, Minister of sustainable development and
tourism, Government of Montenegro
Ivan Saveljić, Vice President, Chamber of Economy of Montenegro
Vujica Lazović, Vice President, Government of Montenegro
Branka Pavlović, CEO, Podgorička banka Societe Generale
Group
Panel II - RELATIONSHIP BETWEEN THE STATE AND THE
BUSINESS
Topics:
• Incenves and constraints of the business environment –
proposals of measures for improvement
• Budget deficit and public debt
Key speakers:
Predrag Ivanović, President of the Board of Directors, Port
of Bar
Branislav Đuranović, City Mayor Danilovgrad
Milorad Katnić, Minister of Finance, Government of Montenegro
Ivan Ribnikar, Professor Emeritus, University in Ljubljana
Aleksandar Damjanović, President of Commitee on Economy, Finance and Budget, The Parliament of Montenegro
Panel III - BASES OF THE ECONOMIC GROWTH
Topics:
• Economic aspects of European integraon
• Economic growth based on local resources
• Sustainable balance between the ecological and economic requirements
Key speakers:
Chrisan Mandl, Head of Department for Coordinaon of
European Policy, Austrian Chamber of Economy
Ljiljana Filipović, Vice President, Chamber of Economy of
Montenegro
Andrija Lompar, Minister of Transport and Marime Affairs,
Government of Montenegro
Vuk Roćen, CEO, Rudnik uglja Pljevlja
Verica Maraš, CEO, Plantaže
Mihailo Burić, Professor, University of Montenegro
Daliborka Pejović, Director, Environment Protecon Agency
of Montenegro
Saša Popović, Professor, Faculty of Economics, University of
Montenegro
Biljana Gligorić, Director, NVO Expedio
Round table I - FINANCIAL AND BANKING SYSTEM IN THE
FUNCTION OF ECONOMIC DEVELOPMENT
Key speakers:
Velimir Bole, Economic Analyst, Economic Instute of the
Faculty of Law, University in Ljubljana
Goran Knežević, CEO, Komercijalna banka
Aldo J. Marnez, Principal, AJM Advisory
Dragan Lajović, President of the Board of Directors, Investment and Development Fund of Montenegro
Round table II - COMPLEMENTARITY OF THE SCIENTIFIC
SECTOR AND THE ECONOMIC GROWTH
Key speakers:
Darko Petrušić, Deputy Minister of science, Government of
Montenegro
Anđelko Lojpur, Vice President, Science Council of Government of Montenegro
Mira Vukčević, Vice Rector, University of Montenegro
Sanja Vraneš, Scienfic Director, Instute Mihailo Pupin
Belgrade
Manijeh Reyhani, Vising Professor, Faculty of Economics,
University of Montenegro
Jovan Mirković, Professor, Faculty of Natural Sciences and
Mathemacs, University of Montenegro
Round table III - INSOLVENCY, MUTUAL DEBT OF THE
ECONOMY AND THE BUSINESS ETHICS
Key speakers:
Zorica Kalezić, Advisor to the Chief Economist, Central Bank
of Montenegro
Jovan Lekić, Director, Nall Internaonal
Branko Radulović, Professor, Faculty of Law, University in
Belgrade
Sonja Tomović Šundić, Dean, Faculty of Polical Science,
University of Montenegro
Lynne Montgomery, Professor of Business/Applied ethics
15
16
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Karl Fink
Potpredsjednik, Bečki ekonomski forum
RASTUĆA SNAGA KOJA STOJI IZA OSIGURAVAJUĆIH
KAPACITETA CENTRALNE I ISTOČNE EVROPE
REZIME
imamo budućnost.
“Bečka osiguravajuća grupa” (AG Wiener Versicherung
Gruppe) je vodeća osiguravajuća kuća u Austriji, Centralnoj i Istočnoj Evropi. Tokom protekle dvije decenije,
zemlje Centralne i Istočne Evrope su prošle kroz proces fascinatne tranzicije. Centralno rukovođeni, sistemi kontrolisani od strane države postali su dinamične
tržišne ekonomije sa brzim privrednim rastom. Tekući
procesi ekonomske ekspanzije koji su rezulrali poboljšanjem životnog standarda otvaraju nove mogućnos
za osiguravajuće kompanije u narednom periodu. Upoređivanje ključnih tržišnih indikatora pruža mogućnost
sagledavanja objekvnog potencijala rasta u ovom
sektoru. “Bečka osiguravajuća grupa” sa opmizmog
gleda u budućnost, imajući u vidu činjenicu da posjeduje znanja potrebna za pozicioniranje osiguranja u
hijerahiji potreba. Neživotno osiguranje – drugim riječima osiguranje koje pokriva domaćinstva i posebno
automobile – bazirano je na piramidalnoj strukturi. Gotovo svi mi imamo potrebu za takvim pokrićem tokom
svakodnevnog života. Ključni aspek strategije na kojoj
se bazira uspijeh “Bečke osiguravajuće grupe”su: Fokusiranje na Centralnu i Istočnu Evropu, “radi lokalno,
razmišljaj globalno”, mulbrend startegija, veliki broj
kanala distribucije i raznovrsnost.
Suprotno od banaka, osiguravajuće kuće rade na principu privlačenja sredstava, pa njihova reputacija pouzdanos zavisi od stvaranja velike, čvrste kapitalne
osnove. Sve kompanije koje posluju na liniji sa klasičnim modelom moderne industrije osiguranja i koje su
ostale vjerne pravcu predviđanja rizika dobro su se nosile sa teškim periodom koji je slijedio nakon finansijske krize 2008. godine.
UVOD
Događaji tokom nekoliko proteklih godina naglasili su
značaj osiguranja u makroekonomskom ciklusu i u globalnoj ekonomiji u cijelini. Posebnost osiguravajućih
društava je njihov kapacitet da snose rizik za veliki broj
ljudi i kompanija.
Zašta imovine i lica prov mogućih finansijskih gubitaka je važan stub svake moderne ekonomije. Želju za
sigurnošću je gotovo neohodno zadovolji u našem sve
kompleksnijem svijetu i kamen temeljac naše sposobnos da se ponašamo racionalno i da uvijek na umu
Za potrebe svog osnovnog poslovanja ni jedna osiguravajuća kuća nije morala da se osloni na državnu pomoć. One koje jesu trebale „spašavanje“ same snose
odgovornost jer su se širile u industrije dalako izvan
osiguranja.
To me dovodi do teme životnog osiguranja. Regulave
na području Centralne i Istočne Evrope obezbijeđuju
posebnu zaštu za imovinu korisnika. Ako osiguravavjuća kuća bankrora uložena sredstva se vraćaju korisnicima i ne mogu se koris za izmirivanje duga kreditora.
1.
MOGUĆNOSTI U CENTRALNOJ I ISTOČNOJ
EVROPI - RAST U KORIST KORISNIKA, ZAPO
SLENIH I ZAINTERESOVANIH STRANA
Tokom protekle dvije decenije, zemlje Centralne i Istočne Evrope su sprovele krupne tranzicione promjene. Centralizovani sistemi komandno-planske privrede
postali su dinamične tržišne ekonomije sa brzim privrednim rastom. Ljudi pokazuju snažnu potrebu da nanovo izgrade svoje zemlje i da kreiraju korpus trajnih
vrijednos.
Sve zemlje Regiona pogođene su skorom ekonomskom
krizom, ali su takođe pokazale svoju posvećenost putu
koji vodi ka privrednom rastu. Suprotno sumnjama izražanim od strane mnogih eksperata koji su imali malo
iskustva „iz prve ruke“ u saradnji sa Regionom, narodi
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Karl Fink
17
Vice President, Vienna Economic Forum
A DRIVING FORCE BEHIND THE GROWTH OF THE CEE
INSURANCE INDUSTRY
ABSTRACT
The Vienna Insurance Group is the leading insurer in
Austria, and Central and Eastern Europe. In the past two
decades, the countries of Central and Eastern Europe
have undergone a fascinang transformaon. Centrally
managed, state-controlled systems have given way to
dynamic, rapidly growing market economies. The ongoing process of economic expansion and the resulng
improvements in living standards will open up a host of
opportunies for insurance companies in the future. A
comparison of key market indicators provides a highly
objecve view of the growth prospects on offer. The Vienna Insurance Group’s opmisc outlook stems from its
knowledge of the hierarchy of insurance needs. Non-life
insurance – in other words insurance coverage for homes
and in parcular cars – forms the basis of the pyramid.
Almost all of us need this kind of coverage in our daily
lives. The key aspects of the strategy that underpins the
Vienna Insurance Group’s success: Focus on Central and
Eastern Europe; act local, think global; Mul-brand strategy, Mul-channel distribuon and diversificaon.
All of the companies that operate in line with the classic
model of the modern-day insurance industry, and have
remained true to their core business of assuming risk,
have performed well in difficult period following the
2008 financial crisis.
Not a single insurer has had to fall back on government
support for its core business. Those that did need
rescuing only had themselves to blame – for expanding
into industries far removed from insurance.
This brings me to the subject of life insurance. The
regulaons in place in Central and Eastern Europe provide
special protecon for customers’ assets. If an insurer
goes bankrupt, its customers’ savings are paid back and
cannot be used to sele creditors’ claims.
1.
OPPORTUNITIES IN CENTRAL AND EASTERN
EUROPE – GROWTH FOR THE BENEFIT OF
CUSTOMERS, EMPLOYEES AND
SHAREHOLDERS
INTRODUCTION
The events of the past few years have underlined the
importance of insurance for the macroeconomic cycle,
and for the global economy as a whole.The disnguishing
feature of insurers is their capacity to assume risk for
large numbers of people and companies.
Protecng assets and individuals against potenally
existenal financial threats is an important pillar of any
modern economy. This desire for security is virtually
indispensable in our increasingly complex world, and the
cornerstone of our ability to operate raonally and with
an eye on the future.
In contrast to banks, insurance companies work on
the principle of pooling capital, so their reputaon for
reliability depends on creang a large, solid equity base.
In the past two decades, the countries of Central
and Eastern Europe have undergone a fascinang
transformaon. Centrally managed, state-controlled
systems have given way to dynamic, rapidly growing
market economies. People have shown a strong desire
to rebuild their countries and create a set of long-lasng
values.
All of the countries in the region were hit by the recent
economic crisis, but they have also demonstrated their
commitment to driving forward economic growth.
Contrary to the doubts expressed by many experts with
lile first-hand experience of the region, the naons of
Central and Eastern Europe have returned to growth
much sooner than expected.
The ongoing process of economic expansion and the
resulng improvements in living standards will open up
18
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Centralne i Istočne Evrope su se, mnogo brže nego što
je bilo očekivano, vrali na stazu privrednog rasta.
jaza državnih penzija. Polise životnog osiguranja su takođe odgovarajuće za rast sredstava.
Tekući procesi ekonomske ekspanzije koji su rezulrali
poboljšanjem životnog standarda otvaraju nove mogućnos za osiguravajuće kompanije u narednom periodu. Upoređivanje ključnih tržišnih indikatora pruža
mogućnost sagledavanja objekvnog stanja mogućnos za rast u ovom sektoru. Ključ ovog razvoja je gusna
osiguranja – drugim riječima visina plaćanja premije
po stanovniku– i penetracija osiguranja izražena kao
odnos proporcije bruto domaćeg proizvoda i onog njegovog dijela koji se troši na premije.
Privatno zdravstveno osiguranje čini vrh hiijerahije potreba. Mnogi se opredjeljuju za ovu vrstu zašte u vidu
putnog zdravstvenog osiguranja koje ima za cilj da putniku pruži bazičnu sigurnost činjenicom da bi troškovi
bilo kakvog medicinskog tretmana koji može da im zatreba tokom boravka u inostranstvu bili pokriveni.
“Bečka osiguravajuća grupa” je opmisčna imajući
u vidu činjenicu da posjeduje znanja potebna za poziciniranje osiguranja u hijerahiji potreba. Neživotno
osiguranje – drugim riječima osiguranje koje pokriva
domaćinstva i posebno automobile – bazirano je na piramidalnoj strukturi. Gotovo svi mi imamo potrebu za
takvim pokrićem tokom svakodnevnog života.
Osiguranje motornih vozila je obavezno sa razlogom –
š pokretna dobra. Pokretnos ne samo što su kamen
temeljac društvenog ekonomskog razvoja, već su važan
odraz lične slobode i sušnski dio ekonomskog života.
Pored toga, moćan su demokratski simbol jer samo demokraja jedini garant sigurnos stečenih prava.
Osiguravajuće kompanije su tu da pruže zaštu prov
rizika u korist društva u cijelni. Zbrinjavanje ljudi od finansijskih posledica nesreća – koje u nekim slučajevima mogu bi katastrofalne – je druga važna funkcija.
Tako da ukoliko se desi ono najgore osiguranje po mjeri
korisnika može pojednostavi život tokom faze oporavka i brige.
Penzijsko osiguranje je sada vruća temu duž Evrope.
Državni zdravstveni i socijalni sistemi su napregnu
skoro do krajnjih granica tako da raste tražnja za privatnim penzijskim planom. Životno osiguranje – sledeći
nivo u hijerarhiji osiguranja - je idealan proizvod kada
govorimo o planiranju budućnos.
Veoma sigurne, dugoročne invescije koje su u vezi sa
tradicionalnim životnim osiguranjem su pravljene po
mjeri za planiranje penzija i za prevazilaženje mogućeg
U Austriji privatno zdravstveno osiguranje takođe igra
vitalnu ulogu u finansiranju državnog zdravstvenog sistema i ima za rezultat izvrsne standarde u zdravstvenoj
zaš. Privatno zdravstveno osiguranje je najviše prošireno na iskusnim tržišma osiguranja Zapadne Evrope.
Ali svi znakovi ukazuju da će tražnja za ovim polisama
ras tokom narednih godina i u zemljama Centralne i
Istočne Evrope.
Sada želim dan naglasim značaj ključnih aspekata koji
karakterišu uspijeh Bečke osiguravavjuće grupe.
1.1.
FOKUSIRANJE NA CENTRALNU I ISTOČNU
EVROPU
Grupa se snažno strateški fokusirala na CIE nakon otvaranja filijale u zemlji koja je tada još uvijek bila pod
imenom Čehoslovačka. Primjeli smo jaku tražnju za
modernim formama osiguranja po mjeri korisnika u Istočnoj Evropi i kasnije Jugoistočnoj Evropi. Ovi inovavni proizvodi više su fokusirani na potrebe korisnika
nego što su to bila državna osiguranja.
Bečka Osiguravajuća Grupa ima predstavništva širom
Balkana, uključujući zemlje bivše Jugoslavije. Novoosnovano crnogorsko predstavništvo počelo je sa radom
2011. Godine. Prošle jeseni Bečka Osiguravajuća Grupa se proširila i na bosansko tržište. 2011. Prosječna
vrijednost polise bila je 104,5 eura u poređenjusa sa
1.951,8 eura u Austriji. Ove cifre i prošlo iskustvo pokazuju da je rast BDP-a obično u skladu sa povećanjem
iznosa osiguranja. Širenje i rast u sektoru turizma povećali su se za 25% BDP.
1.2.
RADI LOKALNO, MISLI GLOBALNO
U okviru Bečke osiguravajuće Grupe postoji jasan konsenzus da su lokalni menadžeri bolje informisani o po-
ENG
a host of opportunies for insurance companies in the
future. A comparison of key market indicators provides
a highly objecve view of the growth prospects on offer.
The levers of this development are insurance density
– in other words, premium payments per head of the
populaon – and insurance penetraon, the proporon
of gross domesc product accounted for by premiums.
The Vienna Insurance Group’s opmisc outlook stems
from its knowledge of the hierarchy of insurance needs.
Non-life insurance – in other words insurance coverage
for homes and in parcular cars – forms the basis of the
pyramid. Almost all of us need this kind of coverage in
our daily lives.
Motor insurance is obligatory for a reason – it safeguards
mobility. And mobility is not only the cornerstone of a
society’s economic development, but also an important
expression of personal freedom and an essenal part of
economic life. In addion, it is a powerful democrac
symbol, since only democracies can guarantee such a
basic right.
Insurance companies are there to offer protecon against
risk for the good of society as a whole.
Sheltering people from the financial consequences of
accidents – which in some cases can be disastrous – is
another important funcon. And if the worst actually
comes to the worst, made-to-measure insurance
coverage can make life easier during the recovery or care
phase.
Rerement provision is now a hot topic across Europe.
State welfare systems are almost stretched to the limit,
so personal pension plans are increasingly in demand.
And life insurance – the next level in the pyramid – is an
ideal product when it comes to planning for later life.
The highly secure, long-term investments associated
with convenonal life insurance are tailor-made for
rerement planning, and for plugging the potenal gap
in state pensions. Life insurance policies are also ideally
suited to asset growth.
Private health insurance forms the top level of the pyramid
of needs. Many people take out this sort of coverage in
the form of travel health insurance, which gives them the
peace of mind that the costs of any medical treatment
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
19
they require abroad will be covered.
In Austria, private health insurance also plays a vital
role in financing the state health system, and as a result
promotes excellent standards of medical care.
Private health coverage is most widespread in the mature
insurance markets of Western Europe. But all the signs
are that demand for such policies in Central and Eastern
Europe will increase in the next few years.
Now I would like to briefly outline the key aspects of the
strategy that underpins the Vienna Insurance Group’s
success.
1.1.
FOCUS ON CENTRAL AND EASTERN EUROPE
The Group’s strong strategic focus on CEE emerged
following the establishment of our subsidiary in what
was then sll Czechoslovakia. We pinpointed a strong
demand in Eastern Europe, and later in Southeastern
Europe as well, for modern forms of insurance protecon
that were tailored to local condions. These innovave
products also paid much closer aenon to customer
needs than the policies offered by the established, stateowned insurance companies.
The Vienna Insurance Group is represented throughout
the Balkans, including in the states of the former
Yugoslavia. Our newly founded Montenegrin subsidiary
Wiener Städsche Osiguranje started operaons in
2011. The company currently has around 50 employees
and focuses on the life segment. Last autumn the Vienna
Insurance Group also expanded into the Bosnian market.
In 2011, insurance density in Montenegro was 104,5 euros,
compared with 1.951,8 euros in Austria. These figures
and past experience show that a rise in GDP is usually
accompanied by increases in both insurance density
and penetraon. The rapidly expanding tourism sector
accounts for twenty-one percent of Montenegro s gross
domesc product. In the next few years, as the country s
economy grows and, as expected, GDP connues to rise,
we will also see a further jump in demand for insurance,
and an increase in the amounts spent on premiums.
1.2.
ACT LOCAL, THINK GLOBAL
There is clear consensus within the Vienna Insurance
Group that local managers are beer informed about
20
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
trebama korisnika u lokalnoj zemlji. Kao rezultat takvog
stava, lokalni menadžer je u mogućnos da donosi
brze, efekvne odluke od kojih koris imaju i korisnici
i kompanija.
1.3.
MULTIBREND STRATEGIJA
Grupa radi pod nekoliko različih brendova na gotovo
svim tržišma. Prvi put smo osjeli prednos mul –
brend startegije u Austriji akvizicijom Donau Versicherung. Ova strategija uspostavlja VIR.
Svaka od 50 kompanija Grupe ponosno isče ime sopstvenog Brenda i većina njih je dobro prepoznata od
strane lokalne populacije. Očuvanje ovih brendova je
takođe simbol težnje za poštovanjem partnerstava u
okviru Grupe.
Mi vidimo lokalne brendove kao “prvo ime” koje je
praćeno “porodičnim imenom” Bečke osiguravajuće
grupe. To je glavna prednost za manje lokalne predstavnike jer težište u prodaji postaje pripadnost Grupi.
Naša konkurencija nas krikuje za ono što smatraju
skupom strategijom. Ali, očigledno stvari vidimo drukčije.
Poszanje ovog zahjeva podsče uspiješnost svake od
grupa.
1.4.
Mulkanalna distribucija
Pristup širokog ranga kanala prodaje pomaže nam da
maksimiziramo dostupnost korisnika i jasna su indikacija benefita mul-brend strategije. Naša mreža zaposlenih na terenu i agenata je kičma naše strukture
prodaje. Mi takođe imamo seriju partnerstava i sporazuma sa brokerima, nezavisnim agenma, mul level
organizacijama i bankama.
MNE
1.5.
Diverzifikacija
Diverzifikacija je vitalni faktor kada govorimo o osnivanju Bečke osiguravajuće grupe kao provajdera osiguranja. Naša grupa je posvećena što efekvnijoj diverzifikaciji. Ne samo u smislu proizvoda , regiona i kanala
prodaje. Ona se odvija bez da ovaj pristup centralizuje
i opstruira nove invescije i strategije osiguranja.
ZAKLJUČCI
Bečka osiguravajuća grupa je vodeća osiguravajuća
kuća u Ausji, Centralnoj i Istočnoj Evropi. Pomažemo
našim korisnicima da sačuvaju svoju ličnu imovinu i
stvore neophodne uslove za penzionisanje. Možemo
reći da je naša Grupa posvećena uslugama poszanja
vitalnog cilja scanja povjerenja korisnika.
Iz tog razloga, mi pridajemo veliki značaj bliskom odnosima sa korisnicima i pristup vođen uslužnim procesima. To je kamen temeljac našeg uspijeha.
Odluka Grupe da se proširi na Jugositočnu Evropu tokom protekle dvije decenije se ispostavila kao ispravna.
Godine našeg iskustva i poznavanja Regiona omogućili
su nam da postanemo uspiješna, pan – evropska osiguravajuća kuća.
Unaprijeđenje životnih standarda u zemljama Jugo –
istočne Evrope stvorili su tražnju za različi vrstama
osiguranja i bilježiće rast tokom narednih nekoliko godina. Kao rezultat Grupa će nastavi da služi kao siguran partner na kojeg se mogu osloni za sve potrebe
Regije u obalas osiguranja.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
the needs of customers in their country. As a result they
can take autonomous, quick and effecve decisions
that benefit both the customers and the company.
This approach is backed up by the know-how we have
developed through our experience of working in the
region, and our belief that specialist knowledge, and
insights into the differences between regional markets
are a key aspect of global compeon. This experse
also enables us to aract customers and build longterm, mutually beneficial relaonships. VIG’s Vienna
headquarters offers local managers all the support they
need, and coordinates Group-wide acvies.
3. MULTIBRAND STRATEGY
The Group operates under several brands in almost all of
its markets. We first experienced the advantages of the
mul-brand strategy in Austria following the acquision
of Donau Versicherung. This strategy sets VIG apart from
almost all of its peers.
Each of our about 50 Group companies proudly bears its
own brand name, and most of them are well established
and widely recognised among the local populaon.
Preserving these brands is also a symbol of the strong
sense of respect and partnership within our group.
21
benefits of our mul-brand strategy. Our network of field
staff and agents lies at the heart of our sales structure. We
also have a series of partnerships and agreements with
brokers, independent agents, mul-level organisaons
and banks.
1.5.
DIVERSIFICATION
Diversificaon is a vital factor when it comes to establishing
VIG as a crisis-proof provider of insurance products. Our
group is commied to diversifying its risks as effecvely
as possible. And not only in terms of products, regions
and sales channels. It goes without saying that this
approach centres around a forward-looking, conservave
investment and reinsurance strategy.
CONCLUSION
The Vienna Insurance Group is the leading insurer in
Austria, and Central and Eastern Europe. We help our
customers to safeguard their personal assets and make
all the necessary precauons for their rerement. We
can say that VIG’s dedicaon to service is a means of
achieving a vital goal: earning the trust of our customers,
day in, day out.
We see the local brands as “first names”, followed by
the Vienna Insurance Group “family name”. This is a
major advantage for the smaller subsidiaries, since it
emphasises their membership of a reliable Group with a
strong capital base.
For this reason, we aach great significance to close
customer relaons and a service-driven approach. We
intend to sck to our core business, connue pursuing
our highly successful strategy, and give our experse an
even sharper edge. Because that is the cornerstone of
our success.
Our competors cricise what they see as the high costs
of this strategy. But we see things differently. A group
of companies acng together can capitalise on the
individual members’ strengths and appeal to various
customer groups more effecvely than in a centralised
set-up.
The Vienna Insurance Group’s decision to expand into
CEE over the past two decades, and into Montenegro, has
turned out to be the right one. Our years of experience
and outstanding knowledge of the region have enabled
us to become a successful, highly skilled pan-European
insurer.
But achieving this requires successful Group companies,
and, where feasible, a single provider of shared backoffice services, such as IT and accounng, that are hidden
from the customers’ view.
The improvement in living standards in CEE will push
up demand for state-of-the-art insurance products and
trigger growth in the region’s insurance markets over
the next few years. Thanks to its extensive presence, the
Vienna Insurance Group is especially well placed to reap
the benefits of that growth. And as a result the group will
connue to serve as a reliable, secure partner for all of
the region’s insurance needs.
1.4.
MULTICHANNEL DISTRIBUTION
Access to a wide range of sales channels helps us to
maximise customer reach, and is a clear indicaon of the
22
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Ivan Saveljić
MNE
Potpredsjednik, Privredna komora Crne Gore
REGIONALNA I GRANSKA ANALIZA
CRNOGORSKE EKONOMIJE
Pitanje iskorišćenos raspoloživih prirodnih resursa Crne
Gore često je tema rasprave na organima i jelima Privredne komore Crne Gore. Naime, stalno preovladavaju
stavovi da se naši potencijali nedovoljno koriste, kako u
ukupnom obimu, tako i sa stanovišta zaostajanja pojedinih
regija u ovom procesu kao i nekih privrednih grana naše
ekonomije. To rezulra sa nizom negavnih pojava, od
jako izraženog spoljno- trgovinsko deficita do migracionih
kretanja i demografskih promjena izazvanih promjenama
u sveri ekonomskog ambijenta u pojedinim sredinama.
Da li je to stanje objekvno realno i opmalno? Da li je
ono proizvod tržišnih uslova poslovanja i gdje je tu (i kojoj
mjeri) potrebno traži ulogu države u procesu ublažavanja
negavnih trendova? Da li su ovi procesi reverzabilni i koji
su mehanizmi koji mogu da pokrenu ove procese, samo
su neka od pitanja na koja se može pokuša ukaza ovom
prilikom.
Kada govorimo o Crnoj Gori jedna od prvih karakteriska
koju ćemo pomenu je svakako činjenica da se rijetko gdje
u svije na tako malom prostoru nalazi takav raznovrstan
ambijent sa jasno diferenciranim geološkim i klimatskim
razlikama. To je, zajedno sa postojanjem niza kulturno-istorijskih povezanih faktora, kao i potrebom da se određenim
pitanjima priđe na jedinstven način uslovilo podjelu na tri
regije u Crnoj Gori, bez obzira na činjenicu da se prema
kriterijumima EUROSTAT-a Crna Gora posmatra kao jedan
region.
cijal nalaze u području koje je najmanje ekonomski razvijeno, tj. u dijelu Sjeverne regije Crne Gore. Na tom području se nalaze energetski resursi (ugalj i drugi rudni i vodni
potencijali), šume, poljoprivredne površine i mogućnos
za razvoj seoskog i zimskog turizma. Stoga, prva obaveza
koja se nameće je sagleda stanje i iznaći rješenja da se
što prije, zasnovano na principima održivog razvoja, stave
u funkciju ovi potencijali i me doprinese ne samo razvoju
ovog područja nego i cjelokupne ekonomije Crne Gore.
U tu svrhu je od strane Vlade Crne Gore, odnosno Ministarstva ekonomije kao ministarstva nadležnog za koordiniranje polikom regionalnog razvoja u Crnoj Gori, prije nešto
više od godinu dana i donesena „Strategija regionalnog
razvoja Crne Gore 2010- 2014“, koja je više puta navođena
od strane predhodnih govornika.
Dokumenat hvale vrijedan, kako po obuhvatu, tako i po
dubini analize i određivanjem mogućih pravaca i metoda
za rješavanje problema usklađivanja regionalnih disproporcija.
Ta tri regiona su : Sjeverni, sa opšnama: Andrijevica, Bijelo Polje, Berane, Mojkovac, Kolašin, Plužine, Plav, Rožaje,
Pljevlja Šavnik i Žabljak; Centralni, sa opšnama: Danilovgrad, Nikšić, zam Glavni grad Podgorica i Prestonica
Cenje; Primorski, sa opšnama Herceg Novi, Kotor, Tivat,
Budva, Bar i Ulcinj.
Bez namjere da polemišem sa određenim stavovima, pada
u oči konstatacija negdje sa početka Strategije, da je do povećanja neravnomjerenos razvoja došlo usled uvođenja
tržišog sistema privređivanja i da je jedan broj industrija na
sjeveru zasnovan na nerealnim osnovama propao, te da
su invescione akvnos bile u novijem periodu bile značajnije u primorskom i centralnom dijelu Crne Gore što je
uslovilo migracione procese ka ovim djelovima. Takođe se,
u nastavku, težište polike regionalnog razvoja stavlja na
jedinice lokalne samouprave čiji je zadatak da prepoznaju
potrebe i definišu projekte koji će maksimizira stepen korisnos, za što smatram da većina njih nema administravnih i stručnih kapaciteta.
Dakle, postoje tri regiona sa jasno izraženim disnkcijama
u pogledu potencijala, dosgnum stepenom razvoja i
stopama rasta. Ostavljajući druge segmente različitos u
drugi plan, za ekonomiju je od prvenstvene važnos činjenica da se najznačajniji prirodni resursi i ekonomski poten-
Mišljenja sam da je polika države u tranzicionom procesu
i privazacija mogla da bude sprovođena na osmišljeniji
način, uz veću dozu opreza kod izbora strateških partnera i sistem postepenog prilagođavanja tržišnom modelu
privređivanja. Naš cilj jeste da se proizvodnja koju treba
ENG
Ivan Saveljić
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
23
Vice President, Chamber of Economy of Montenegro
REGIONAL AND SECTOR ANALISIS OF
MONTENGRIN ECONOMY
The ulizaon of Montenegrin dispose natural resources is
very frequent issue on agenda of debates conducted by the
bodies and commiees of Chamber of Economy of Montenegro. Therefore, predominant note heard through such
analyses is that our potenals are underused viewed in its
summarized value as well as considering some of our regions
and enre commercial sectors of our economy are significantly legging behind in the process of raonal ulizaon of
resources. It resulted in the series of detrimental trends beginning from deepened trade exchange deficit to migratory
movements and changing demographic landscape caused
by variaons in economic condions prevailing in some regions. Would it be right to consider the current state of affairs
as objecvely realisc and opmal? Does it reflect the fully
established market economy environment and in regard to
this queson where and to what extent is desirable the state
interference in alleviang the down-ward trends? Are these
processes reversible and what are the driving forces capable
to trigger these processes in posive direcon, represent
only a part of emerging issues which can be indicated taking
this occasion.
One of the characteriscs that is inevitably to be emphasized
in discussing Montenegro is the rare range of different surrounding and diversified natural wealth situated in small
space which features clearly differenated geological and
climate variaons. This factor associated with series of historically-cultural features and the necessity to approach some
key development quesons in unified manner has imposed
division of Montenegrin territory into geographical totalies
in the way that follows the natural demarcaons, nevertheless Montenegro is being viewed as one singular region by
EUROSTAT criteria.
Those three regions are : Northern composed of municipalies of: Andrijevica, Bijelo Polje, Berane, Mojkovac, Kolašin,
Plužine, Plav, Rožaje,Pljevlja, Šavnik i Žabljak. Central region
comprises of the municipalies of: Danilovgrad, Nikšić, then
the capital city of Podgorica and historical capital of Cenje;
The marime which compounds the municipalies of Herceg
Novi, Kotor, Tivat, Budva, Bar i Ulcinj.
Therefore, there are clearly disnguished three regions with
plainly manifested disncons in regard to its potenals,
reached development level and growth rates. Pu
ng aside
all remaining aspects of expressed differences for economic
point of view the most significant and indicave is that the
voluminous natural resources and huge economic potenals
are located exactly in the less developed region – North of
Montenegro. This area is endowed with energec resources
(coal and other oar and water potenals), forests, acreage
and opmal condions for farm and winter tourism. Subsequently the first task imposing itself is an in depth insight into
current economic situaon and finding in accordance to such
an examinaon the soluons based on principles of sustainable development and providing this way - pu
ng in operaon and fruiul ulizaon of these potenals which would
contribute to the development of Northern region as well as
the enre Montenegrin economy.
In this purpose the Ministry of Economy of Montenegrin Government as a instuonal body responsible to coordinate
regional development policy in Montenegro brought on the
“Strategy of regional development - 2014” more than a year
before which previous disputants pointed out several mes.
It’s a commendable document regarding both the coverage
and analysis deepness and determinaon of feasible direcons in resolving problem of regional disproporons harmonizaon.
Without intenon to open a debate it strikes the standpoint
elaborated at the Strategy beginning that the discrepancies
between regions has been extended by introducon of market economy and that as a consequence of new economic
model that separated health and unsustainable producon,
some industries located at the North on the irraonal basis
have failed and that the investment acvies were much
more intensified in the central and marime region which
caused migraons towards these parts of Montenegro. As it
proceeds below, the accent in regional development implementaon is put on local authories whose main task is to
recognize and arculate needs and define projects which
would maximize the ulizaon increment, the complex job
24
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
zasnova na domaćim sirovinama, bazira na tržišnim uslovima, ali se o m uslovima može govori samo ukoliko
imate iste ulazne elemente za zasnivanje biznisa sa konkurenma. Da li se uslovi kod nas mogu mjeri sa onima
u razvijenim evropskim ekonomijama koji su konkuren i
na njihovom a i na našem vrlo otvorenom tržištu? Da li su
finansijska sredstva koja se nude za zasnivanje biznisa istog
kvaliteta? Da li su procedure u poslovanju, birokratske barijere, nivo znanja i radnih navika i radnog zakonodavstva
kod nas efikasniji ili makar istog kvaliteta kao kod konkurenata?
Mislim da je odgovor na većinu ovih pitanja negavan i da
je zbog toga visok nivo stranih invescija ostvarivan u visokoprofitne djelatnos (banke, telekomunikacije, energeku, turizam i građevinarstvo) dok su se djelatnos iz oblas malih i srednjih preduzeća, kao i dugoročna ulaganja u
razvojne projekte našla našla na marginama interesovanja
i me dodatno pospješila negavne trendove kod razvoja
sjevera Crne Gore.
Kada planiramo i sprovodimo određene akvnos u Crnoj Gori, takođe moramo vodi računa o usklađenos
određenih strategija i drugih planskih dokumenata na
nivou države kao i njihovom skladu sa nivoom lokalne samouprave. Čini se tačnom konstatacija da kada imate više
strategija koje regulišu određenu oblast, a nemamo krovni
dokument koji ih objedinjava, kao ni da nemamo te strategije. U slučaju regionalnog razvoja imamo, ako sam dobro
prebrojao, 23 zakona koja se na određeni način bave ovom
problemakom i predloženo rješenje iz Strategije da se
pristupi donošenju Zakona o regionalnom razvoju, na način na koji su to uradile većina zemalja iz našeg okruženja,
je dobro postavljeno. Zakon je u međuvremenu usvojen i
počela je njegova primjena. Nadamo se da će on ispuni
svoju namjenu i predstavlja opmalan okvir za poszanje
realnih pozivnih pomaka.
Ukoliko dobro sprovedemo predviđene mjere iz Strategije
regionalnog rasta i podscajne mjere iz zakona o regionalnom razvoju, bićemo u prilici da ublažimo i disproporcije
koje su nastale u granskoj profilaciji crnogorske privrede.
Naime,od nekadašnje proizvodno orijensane ekonomije
danas je crnogorska ekonomija orjensana na strukturu
gdje usluge u bruto domaćem proizvodu učestvuju oko
55%, industrija samo 10,8%, poljoprivreda i šumarstvo
7,5%, a građevinarstvo 6,2%. Ta činjenica, sama po sebi
MNE
nije ni dobra ni loša, da ne postoji problem enormnog trgovinskog deficita I to, uglavnom, po osnovu uvoza dobara
koji bi mi mogli u Crnoj Gori da proizvodimo na konkurentan način na bazi sopstven sirovinske osnove, uz sve ostale
pozivne efekte do povećanja stope zaposlenos I standarda stanovništva.
Vraćamo se dakle ponovo na mogućnost korišćenja onoga
što imamo, i trenutnom stepenu korišćenja po pojedinim
granama.
Metalska industrija u Crnoj Gori već duži period susreće se
sa problemima. Metalsku industriju u Crnoj Gori dominantno čine tri kompanije: Kombinat aluminijuma Podgorica,
Rudnici boksita i Željezara Nikšić koji dijele i sličnu sudbinu
razvoja.
Industrija aluminijuma ostala je i dalje kao jedna od bazičnih industrija koja obezbjeđuje oko 40% crnogorskog izvoza. Ono što nije povoljno je da se cjelokupna proizvodnja
aluminijuma izvozi kao sirovi neprerađeni aluminijum.
KAP se svodi samo na primarnu proizvodnju aluminijuma
sa elektrolizom i livnicom, kao jedina dva preostala proizvodna pogona. Svima su pozna problemi u funkcionisanju ove fabrike i sve reperkusije koje nose određena rješenja koja se zagovaraju.
Slična situacija kao sa KAP-om je do skoro bila i u Željezari Nikšić. Željezara je svela broj radnika na podnošljivu
mjeru i ostvarene su ili započete određene invescije. U
poslednjih desetak godina fabrika je opstajala zahvaljujući
isključivo proizvodnji čelika za građevinarstvo, jer je samo
povremeno i u malim količinama izrađivala određene vrste
kvalitetnih čelika. Zbog toga smo samo u 2009 godini za
uvoz čelika i čeličnih proizvoda izdvojili više od 93 miliona
eura.
Kada je sektor energeke u pitanju,u strukturi energetskog
bilansa imamo dominantno učešće električne energije I visoko smo uvozno zavisni (skoro 1/3 potreba za energijom,
za čiji uvoz prosječno izdvajamo preko 100 miliona eura
godišnje), a naročito poslednjih godina kada je zabilježeno
povećanje potrošnje, kao i rast cijena električne energije
na tržištu.
Dalje, jasno je vidljivo da dugogodišnje odsustvo invescija
u energetski sektor i razvoj energetskih resursa dovelo do
ENG
for the realizaon of which our local authories have no sufficient administrave and expert capacies, as I have understood the issue.
In my opinion, the government policy in transional period
and privazaon could be carried out in more designed and
cauous manner when strategic partners were chosen and
the gradual system of adjustment to market economy model.
Our intenon for the producon, supposed to be based on
domesc row processing is to funcon on market principles
but we can appraise the market condions to be fulfilled only
if there is full equality in relaon to the inputs in domesc
business conceiving and the competors.
I think the answer on the majority of these quesons is negave and that resulted in a large part of foreign investments
oriented to highly-profitable acvies (banking sector, telecommunicaons, energec, tourism and construcon) while
the acvies related to small and medium sized enterprises
as well as long-lasng investments found on margins of interests and has contributed to downward trends in development of Montenegro North.
In planning and implemenng certain acvies in Montenegro we must take in consideraon the compability of strategies and other planned documents in force on the state
level as well as the harmonizaon with the regulaons envisaged on local level. It seems correct the ascertainment that
a number of strategies and planning documents in absence
of one umbrella document to consolidate the proven to result in the similar effects as no strategy existence. In regard
to regional development there are 23 lows in force currently
and the proposed soluon from the Strategy to dra a low on
regional development in the manner that majority of neighboring countries did it, since it proved to be composed well.
Meanwhile, the low entered in vigor and its implementaon
started. It’s expected to hopefully fulfill its purpose and is presenng an opmal frame for making an assurance of being
on pathway to realisc but steady progress.
The measures spulated in Strategy on regional development
and incenve measures prescribed by Low on regional development if carried out well, will provide us an opportunity to
migate disproporons that appeared in the process of sector profile of Montenegrin economy.
Indeed, once upon me producon-oriented Montenegrin
economy has evaluated in structure dominated by services
which compound around 55% of GDP, industry seizes only
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
25
10,8%, agriculture and forestry 7,5% and construcon 6,2%.
This fact, per se, is neither good nor bad if not for the presence of enormous trade deficit previously based on import
of goods that we are capable to produce by ulizaon of our
proper row materials accompanied with all the other rewarding effects leading to increase of employment rate and improved state of living.
That turn us toward analyzing the possibilies of usage of capacies and resources we do have at our disposal and the
ulizaon degree assessment in any singular sector.
Metal industry in Montenegro has been faced with problems
for a long me. Montenegrin metal industry is dominated by
three companies: Aluminum plant Podgorica, Bauxite mines
and Ironworks from Nikšić which has found in the similar
condions and share the same unpredictable development
future.
The aluminum plant has remained one of the basic industries
which seizes around 40% of Montenegrin export. Unfavorable fact is that overall aluminum producon is being exported as row unprocessed material. Aluminum plant Podgorica
is reduced only to primary aluminum producon including
electrolyses and foundry as the last two remaining manufacturing plants. The problems in funconing of those two manufacturing are broadly known as well as the inevitable repercussions each of proposed soluons is accompanied with.
The situaon in which Aluminum plant is plunged has weighed
on Ironwork unl so far. The Forge reduced a number of employees on bearable measure and certain investments has
commenced or realized. In last ten years the forge due its
survival exclusively to producon of steel for construcng
because it produced just periodically and small quanes
of certain quality steel species. Consequently, the export of
steel and steel derivaves cost us 93 million Euros in 2009.
Concerning energy sector, there is dominant share of electric
energy and we are highly import dependent economy (nearly
one third out of total of our energy needs for the import of
which we pay in average 100 million Euros per month).
Furthermore, it’s prey obvious that long lasng scarcity of
investments into energec sector and failed development of
energy resources led to huge amorzaon of current fix assets and infrastructure and diminishing of energy efficiency.
Paradoxically, Montenegro has large unused energy potenal
at its disposal.
26
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
visoke amorzacije postojeće infrastrukture i smanjenja
energetske efikasnos. Nasuprot tome, Crnoj Gori na raspolaganju stoji ogroman neiskorišćen energetski potencijal.
Ostaje i dalje međum činjenica da postoji visok uvoz
poljoprivredno - prehrambenih proizvoda i deficit koji se
ostvaruje po tom osnovu (više od 20% ukupnog crnogorskog uvoza).
Razvoj energetskog sektora trebalo bi da doprinese i ravnomjernijem regionalnom razvoju Crne Gore imajući u
vidu da se najveći dio hidropotencijala i nalazišta uglja
nalaze u predjelima nerazvijenog sjevera. Strategijom
razvoja energeke do 2025. godine, predviđen je razvoj
sopstvenog energetskog sektora zasnovanog na efikasnijoj
eksploataciji sopstvenih energetskih izvora, koji bi trebalo
da u srednjoročno periodu Crnoj Gori omogući da tražnju
za energijom zadovolji iz sopstvenih izvora, a dugoročno
da bude njen izvoznik. Ključni pravac akcije usmjeren je na
gradnju novih postrojenja.
Šumarstvo i drvna industrija je važan činilac ekonomskog
razvoja Crne Gore. Ukupne drvne zalihe u šumama Crne
Gore procjenjuju se na oko 72. miliona m³ i predstavljaju
izvanredan potencijal za razvoj prerađivačkih kapaciteta u
cilju izvoza proizvoda višeg stepena obrade.
Kod građevinskog sektora svjedoci smo visokog nivoa
građevinskih radova koji je ostvaren u poslednjoj deceniji u
Crnoj Gori. Poražavajuće je da je i ova privredna grana bila
uvozno zavisna kada je riječ o građevinskom materijalu, radnoj snazi i drugim resursima. Ovo m prije, jer postojeće
i perspekvne rezerve sirovina za proizvodnju građevinskog materijala na preko 80 nalazišta su jedan od mogućih
pravaca za razvoj i eksploataciju prirodnih resursa. U 2008
godini je za uvoz cementa, granita, opekarskih proizvoda i
ostalih građevinskih materijala utrošeno preko 113 miliona eura. Samo za uvoz cementa u prethodne dvije godine
izdvojeno je preko 82 miliona eura. U isto vrijeme već pripremljena sirovina od oko pet miliona po osnovu otkrivke
iz rudnika uglja u Pljevljima ostala je neiskorišćena.
Poljoprivreda i šumarstvo se prepoznaju kao sektori za čiji
razvoj postoje dobre prirodne pogodnos, ali njihovo učešće u BDP-u (7-8%) je i dalje značajno ispod potencijala.
Privredno ribarstvo, na žalost, nije mnogo razvijeno i unaprijeđeno. Naš ulov je zanemarljiv i nalazi se na nivou daleko ispod 500 tona godišnje. Kada se uporede podaci sa
kojima se, kao relevantnim, barata u medijima, Italijani godišnje u Jadranu ulove 200.000 tona ribe, a Hrva 20.000,
iako je poznato da u dijelu Jadrana kojem gravira Crna
Gora ima neuporedivo više ribe nego na italijanskoj strani.
Adekvatna infrastruktura je preduslov za valorizaciju svih
ovih potencijala, a samim m i dalji razvoj crnogorske
ekonomije. Planirana izgradnja autoputa, rekonstrukcija
željeznice, kao i izgradnja i rekonstrukcija niza regionalnih
i lokalnih puteva, izgradnja novih energetskih objekata,
kao i razvoj informaciono komunikacionih tehnologija,
odnosno njihovi mulplikavni efek obezbijediće dodatni impuls za razvoj kako postojećih tako i izgradnju novih
kapaciteta.
Na bazi valorizacije samo dijela prethodno navedenih
raspoloživih resursa, Crna Gora bi mogla da poveća sopstvenu proizvodnju, da bude konkurentnija, smanji nepotreban uvoz i samim m izbalansira svoj spoljno trgovinski
deficit.
Crna Gora ima dobre preduslove da ostvaruje značajno
veći obim poljoprivredne proizvodnje i da stvori svoje specifične međunarodno prepoznatljive brendove u proizvodnji zdrave hrane
Ne smijemo zaboravi da je svjetska ekonomska kriza kroz
iskustvo Grčke, Španije i Portugalije iznijela na vidjelo ranjivost zemalja u kojima je dominantan uslužni sektor i mala
privreda, usled nemogućnos da obezbijede dugoročno
stabilan razvoj.
Značajni pomaci u poljoprivrednoj proizvodnji posljednjih
godina evidentni su u prehrambenoj industriji, posebno u
proizvodnji mesa i mesnih prerađevina, mlijeka i mlječnih
proizvoda i u pekarskoj industriji. Organizovana je proizvodnja u modernim industrijskim pogonima koji zadovoljavaju sve međunarodne standarde kvaliteta, sa tendencijom
širenja i u susjedne države.
Zaključak je da dovoljno raspoloživih resursa imamo, podrška međunarodnih instucija, tamo gdje se ukaže neophodnom postoji. Mislim, da je nužno izradi Strategiju
ekonomskog razvoja Crne Gore, koja bi zasigurno ukazala
na neophodnost korišćenja svih resursa o kojima sam govorio. Takvom Strategijom, siguran sam, napusli bi uhodane šeme (modele) i progres bi bio logičan slijed.
ENG
The energy sector development is supposed to contribute to
even regional development slenderizing the discrepancies
between regions, having in mind that the great part of hydropotenals and the largest sites of coal are situated exactly in
the area of underdeveloped north. Strategy of energec system development foresees the development of own energy
sector relied on more efficient exploitaon of its own energy
sources, which is likely to ensure Montenegro ability to satisfy domesc energy demand and to outgrow in an energy
exporter at long term. The main course of acon will be directed to new plants construcon.
In regard to construcon sector, we have tesfied a heightened level of building works which were realized in last decade in Montenegro. We found devastang the fact this
commercial sector has been import dependant in relaon to
construcon materials, labor and other necessary resources.
Furthermore, it’s to be emphasized the existent and perspecve reserves of row materials found on over 80 locaons in
Montenegro represent one of possible development direcons in excavaon and exploitaon of natural resources. It
was expended over 113 million Euros on the importaon of
cement, granite, brick products in 2008. Only the cement import cost over 82 million Euros in last two years. Meanwhile,
already prepared 5 million tones of row materials extracted
from overburden in mine coal of Pljevlja remained unulized.
Agriculture and forestry is being broadly recognized as sectors
for development of which there are favorable environmental
condions, but its share in GDP (7-8%) is sll significantly under potenals.
Montenegro possesses good predilecons to obtain significantly huger agricultural producon volume and to create
internaonally recognizable brands in healthy food producon.
Notable steps forward have evidently been made in agricultural producon in last few years, parcularly in producon of
meat and meat canning, milk and milk products and baking
industry. The producon in modern manufacturing facilies
which sasfy all the required internaonal quality standards
has been organized with tendency to be enlarged on neighboring countries.
What remains to be dealt with is the fact of persistently high
import of alimentary products and the deficit appearing as its
consequence (over 20% of overall Montenegrin import).
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
27
Forestry and wood and mber industry is an important factor
of Montenegrin economic development. The overall wooden
supplies in Montenegrin surface covered by forest are esmated at 72 million cubic meters and compose an extraordinary potenal for development of processing capacity with
scope to enable exporng the heightened processing stage
products.
Commercial fishery is unfortunately underdeveloped and
insufficiently advanced. Our catch is negligible and it has accounted for far below 500 tons annually. Comparing the reliable data being oen released in media, Italians catch 200 000
tons of fish annually while Croats managed to catch around
20 000 tons of fish per year, though it’s well known that part
of Adriac Sea which Montenegro is oriented to, is abundant
with fish more than the Italian side of Adriac does.
An adequate infrastructure is unavoidable precondion in
striving to valorize these potenals and consequently contribute to further development of Montenegrin economy.
Planned construcon of highway, railway reconstrucon
as well as building and reconstrucon of regional and local
roads in way, new energy facilies to be built and informaon and communicaon technologies associated with their
mulplied effects will ensure an addional impetus both to
development and renewal of existent and construcon of
new capacies.
On the basis of pu
ng in producve use at least half as much
as these potenal worth, Montenegro would enabled itself
to increase domesc producon, diminish unnecessary import and doing in this direcon balance it’s profound trade
exchange deficit.
It’s not to be forgoen that world economic crises has enlightened the vulnerability of economies predominantly
composed of service sector and small scale economy, due to
its inherent inability to provide long lasng, steady development.
The conclusion is that we do possess prey enough of resource, the support coming from competent internaonal
bodies if necessary is available too. I consider draing Strategy of development of Montenegro to be of crucial importance, because such a document would certainly point out
the necessity of ulizing all the resources menoned through
my discussion. I am sure following this strategy we would
abandon habitual models and then we logically have progress as a result.
28
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Branka Pavlović
MNE
Podgorička Banka Societe Generale Group a.d. Podgorica
STRANE INVESTICIJE ISKUSTVA CRNE GORE I REGIONA
REZIME
Strane invescije predstavljaju jedan od najznačajnijih
instrumenata kojim nacionalne ekonomije mogu uveća
proizvodnju, uvoz znanja i tehnologija, zaposlenost, razvi infrastrukturu, smanji siromaštvo itd.
Zemlje regiona, a naročito Zapadnog Balkana, u proces
tranzicije, ušle su nešto kasnije nego ostale zemlje, sa više
problema i izazova. Neophodne promjene odrazile su se
na polički, instucionalni, ekonomski i socijalni ambijet,
zahjevaći sveži kapital dok su domaći izvori bili limirani. Započete promjene postaju jako važne sa evropskim
aspiracijama ovih zemalja, gdje buduće članstvo zahjeva dodatne troškove za suszanje evropskih standarda u
svim pravcima
Kako u regionu, tako i u Crnoj Gori, još uvijek dominiraju
strane direktne invescije povezane sa procesom privazacije, dok su greenfield invescije još uvijek relavno
malo zastupljene.Najveći iznos stranih direktnih invescija bio je usmjeren prema turizmu, bankarstvu, industriji
i telekomunikacijama.
Polika privlačenje stranog kapitala treba de je usmjerena ka produkvnim i samoodrživim sektorima, uz jak
finansijski i fiskalni sektor, koji ublažavaju posledice budućih kriza.
scija, a zam karakteriske priliva direktnih stranih invescija u regionu, sa posebnim osvrtom na Crnu Goru,
uz prikaz glavnih izazova koji stoje pred zemlje regiona
u njihovim naporima ka privlačenju stranih invescija i
poszanja makroekonomske stabilnos.
1. DETERMINANTE STRANIH DIREKTNIH
INVESTICIJA SDI
SDI su jedan od ključnih faktora razvojne ekonomije i
procesa globalizacije u svijetu i predmet intenzivnih istraživanja. Što se pak če njihovog ucaja na ekonomski razvoj pojedinih zemalja on je različit od zemlje do zemlje i
uslovljen nizom heterogenih faktora. Neke su zemlje kao
Kina, Malezija i Singapur pozivale sebi strana ulaganja,
druge su se-Južna Koreja i Japan-osjećale ugodnije bez
njih i isto tako su rasle. Čini se, međum, da preovladavaju mišljenja da u ovom slučaju treba zanemari korejski
i japanski “model” razvoja, te da su u mnogim zemljama
SDI neophodne usljed nedostatka štednje i hroničnog deficita platnog bilansa. U geoprostoru JIE je sigurno takav
slučaj1.
Dinamizam globalne SDI scene ukazuje, naročito posljednjih godina, na određene promjene na relaciji razvijene
zemlje-zemlje u razvoju, što je veoma uočljivo na narednoj slici:
UVOD
Korist koje je ostvarena povećanjem direktnih stranih
ulaganja je stvorila jaku konkurenciju na svjetskom tržištu slobodnog kapitala, a sve sa ciljem privlačenja što je
više moguće raznolikih direktnih stranih invescija. Opš
trend na tržištu stranih invescija je brisanje geografskih
granica među razvijenim i zemljama u razvoju. U poslednje tri godine, zemlje u razvoju predstavljaju rastuće tržište za strane direktne invescije,kao i invescije koje se
odnose na istraživanje i razvoj (R&D invescije).
U radu je dat prikaz bazičnih determinan stranih inve-
Izvor: UNCTAD; World Investment Report, 2011
1 I.Ibreljic, S.Nuhanovic: „Strane direktne invescije u funjciji transformacije ekonomske strukture zemalja jugoistocne Evrope“, str. 69, udk
339.727.22:338.2(4-12)
ENG
Branka Pavlović
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
29
Podgorička Banka Societe Generale Group a.d. Podgorica
FOREIGN INVESTMENTS EXPERIENCE OF MONTENEGRO AND THE REGION
SUMMARY
Foreign investments are one of the most important
instruments for naonal economies to increase producon,
import of knowledge and technologies, employment,
develop infrastructure, reduce poverty, etc.
eign investments and the characteriscs of foreign direct
investments inflow in the region, with special focus on
Montenegro, while outlining the main challenges which the
countries of the region are facing in their efforts to aract
foreign investments and achieve macroeconomic stability.
1.
The countries of the region, parcularly the Western Balkans
have entered the transion process later than other countries,
with more problems and challenges. The necessary changes
were reflected in the polical, instuonal, economic and
social ambience, requiring fresh capital, while domesc
sources were limited. The iniated changes have become
very important with the European aspiraons of these
countries, where future membership requires addional
costs to catch up with European standards in all direcons.
Both in the region and in Montenegro, foreign direct
investments associated with the privazaon process are
sll dominant, while greenfield investments are sll relavely
low. The largest amount of FDI was directed towards
tourism, banking, industry and telecommunicaons.
The policies for aracng foreign capital should be directed
towards producve and self-sustaining sectors, with strong
financial and fiscal sector, which can alleviate the effects of
future crises.
INTRODUCTION
The benefits achieved through increase in foreign direct investments have created a strong compeon on the world
market of free capital, with the aim of aracng as many
as possible variees of foreign direct investments. The general trend in the market of foreign investments is eliminaon of geographic boundaries between the developed and
developing countries. In the past three years, the developing countries represent a growing market for foreign direct
investments, as well as investments related to research and
development (R&D investments).
This paper presents a review of basic determinants of for-
DETERMINANTS OF FOREIGN DIRECT
INVESTMENTS FDI
FDI are one of key factors of development economy and the
globalizaon process in the world and the subject of intense
researches. As far as their impact on the economic development of countries is concerned, it differs from country to
country and it is condioned by a number of heterogeneous
factors. Some countries like China, Malaysia and Singapore
have called for foreign investments themselves, others such
as South Korea and Japan have felt more comfortable without them, but they were sll growing. It seems, however,
that the prevailing opinion is, in this case, to ignore Korean
and Japanese “model” of development, since foreign direct
investments are necessary in many countries due to the lack
of savings and chronic balance of payments deficit. In the
geographic area of South East Europe this is certainly the
case1.
The dynamism of the global FDI scene indicates, especially
in recent years, certain changes with regard to relaon between the developed and the developing countries, which is
very evident in the following figure:
Source: UNCTAD; World Investment Report, 2011
1
I.Ibreljic, S.Nuhanovic: „Foreign direct investments in the funcon of
economic structure transformaon in the South East European countries“, p.
69, udk 339.727.22:338.2(4-12)
30
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Ono što je evidentno na grafičkom prikazu je da na zemlje
u razvoju i zemlje u tranziciji (zajedno), po prvi put otpada
polovina SDI tokova u 2009. i 2010. godini, dok nasuprot
tome SDI u razvijene zemlje imaju tendenciju pada.
Nivo realizovanih SDI u nekoj zemlji u razvoju zavisi, po
mnogima od njenog geopoložaja, ali i od stabilnos njenog
okruženja, stepena poličkih i ekonomskih rizika, obezbijeđenog pristupa lokalnom i regionalnom tržištu, pravne sigurnos invesranja, kvalifikovane i jeine radne snage, ili
sumarno rečeno od invesciono-atrakvne poslovne klime
u toj zemlji. Sušnski, ekonomska polika konkretne zemlje
se mora dugoročno konnuirano prilagođava da bi bila
atrakvna za priliv SDI, ali ako to situacija nalaže da istovremeno zadovolji interese domaćih i stranih preduzetnika, ili
da pak bude fleksibilna u vremenu. Primjera radi, razvojna
polika Kine se, prema J.E. Sglitzu u svom tri decenije dugom razvojnom periodu prilagođavala datoj situaciji - u jednoj je fazi fokus bio na privlačenju stranih invescija i kad
se pokazalo izuzetno uspješnim fokus se premjeso na razvoj domaćih preduzetnika.
Savremena praksa ukazuje da SDI danas primarno ne mora
da privlači funkcionalna instucionalna infrastruktura, kreavna radna snaga i perspekvno tržište, već i neki drugi
razlozi. Naime, stranci u posljednje vrijeme nerijetko protežiraju strateško resursne preferencije (resource seeking
investment) , ili ulažu znatna sredstva u osvajanje domaćeg
tržišta (market seeking investment).
Uspjeh reformi u nekadašnjim tranzicionim zemljama, današnjim novim članicama EU, zasnivao se na prilivu stranog
kapitala, kroz značajnu trgovinsku i finansijsku liberalizaciju
i integraciju sa EU tržištem. Iako se priliv kapitala po osnovu stranih direktnih invescija povećao u ove ekonomije,
tokom druge polovine 90’h godina, distribucija kapitala
je značajno varilala medju tranzicionim zemljama. Zemlje
Centralne i Istočne Evrope kao i Balčke zemlje imale su
mnogo više uspjeha u privlačenju stranih direktnih invescija i ostalih oblika kapitala u odnosu na ostale zemlje. To je
dovelo do rastuće analize zašto su neke zemlje pogodnije za
inostrani kapital od drugih2.
Koristeći uzorak od 25 zemalja Centralne i Istočne Evrope,
2
D.Jacimovic Ph.D: „Impact of world economic crises on trade and
foreign investments in the west Balcans“; Bjelic, Jacimovic paper Milocer
fin., and part of autors research for a scienfic project of Serbian Ministry od
science, No. 179062.
MNE
i bivšeg Sovjetskog Saveza3 Campos i Kinoshita (Kinoshota
and Campos, 2004) analizirali su faktore stranih invescija u
periodu 1990-1998. godine. Autori su željeli da, pored tradicionalnih faktora invescija (veličina tržišta, prirodni resursi
i radna snaga), analiziraju faktore koji se pojavljuju u novijoj
literaturi (faktor aglomeracije i faktor instucija) i inicijalne
uslove, koji se vezuju za tranzicione zemlje. Istraživanje je
pokazalo da su instucije i faktor aglomeracije najznačajnije determinante stranih direktnih invescija u tranzicionim
zemljama.
Merlevede i Schoors (Merlevede and Schoor, 2005) su, na
uzorku od 25 tranzicionih zemalja, analizirali specifične determinante SDI i stavili akcenat na različite privazacione
programe koje su zemlje implemenrale i njihov ucaj na
priliv SDI. Empirijski podaci govore da su zemlje koje su dominantno imale insajdersku privazaciju (prodaja preduzeća
radnicima i menadžmentu) i masovnu vaučersku privazaciju imale manji priliv SDI, od onih koje su se u najvećoj mjeri oslanjale na direktnu prodaju. Direktna prodaja državnih
preduzeća je otvarala najviše prostora za strane investore,
jer su oni u najvećem broju slučajeva imali jednak tretman
ili su bili eksplicitno traženi kao kupci (kao u Mađarskoj).
Kada se govori o determinantama SDI u zemljama u tranziciji potrebno je pomenu još jedan set faktora koji su u
literaturi pozna kao “inicijalni uslovi”. Inicijalni uslovi predstavljaju uslove u kojima su se zemlje nalazile na početku
tranzicije i neki od najznačajnijih su:polička stabilnost; društveni bruto proizvod po glavi stanovnika; inflacija, nezaposlenost, siva ekonomija i ostali naslijeđeni ekonomski pokazatelji, instucionalna razvijenost; prirodni resursi;lokacija,
u smislu blizine razvijenim tržišma;
Faktori privlačenja se značajno razlikuju od sektora do sektora, i treba da budu ozbiljno razmotreni u i prisutni u novim strategijama razvoja zemalja kroz davanje akcenta na
razvoj pojednih sektora4 i strategija za privlačenje stranih
invescija u regionu. Polika privlačenje stranog kapitala treba de je usmjerena ka produkvnim i samoodrživim
sektorima, uz jak finansijski i fiskalni sektor, koji ublažavaju
posledice budućih kriza.
3
Ekonomije koje su učestvovale u uzorku su: Bugarska, Češka, Estonija,
Madjarska, Latvija, Litvanija, Poljska, Rumunija, Slovačka, Slovenija, Ukraina,
Armenija, Azerbejdžan, Bjelorusija, Gruzija, Kazahstan, Kirgistan, Moldavija,
Ruska Federacija, Tadžikistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan.
4
Savremena kriza ucala je da aktuelaizaciju stava, da ekonomski razvoj
ne može da se zasniva samo na tercijalnom sektoru, već ipak da u određenoj
mjeri mora postoja i industrijski sektor.
ENG
What is evident in the graph is that for the first me the developing countries and the countries in transion (together)
account for half of FDI flows in 2009 and 2010, while in contrast FDI in developed countries have a tendency to fall.
The level of realized FDI in a developing country depends,
according to many, of its geographic posion, but also of
the stability of its environment, the degree of polical and
economic risks, secured access to local and regional markets, legal safety of investments, skilled and cheap labor,
or to sum up, it depends of investment-aracve business
climate in the country. Essenally, the economic policy of a
specific country must be in a long run and connuously adjusted in order to be aracve for FDI inflow, but if the situaon requires it should simultaneously sasfy the interests
of domesc and foreign entrepreneurs, or at least be flexible
in me. For example, the development policy of China, according to J.E. Sglitz, in its three-decades long development
period was adjusng to the given situaon - at one stage,
the focus was on aracng foreign investments, and when
this proved to be extremely successful the focus was shied
to the development of local entrepreneurs.
The contemporary experience shows that FDI nowadays do
not have to be primarily aracted by the funconal instuonal infrastructure, creave workforce and promising market, but also some other reasons as well. Namely, foreigners
lately oen favor resource seeking investment, or they invest large funds in conquering the domesc market (market
seeking investment).
The success of the reforms in the former transion countries,
today’s new EU member states, was based on the inflow of
foreign capital, through significant trade and financial liberalizaon and integraon with the EU market. Although, the
capital inflows from foreign direct investments was increased
in these economies, in the second half of 90s the distribuon
of capital varied significantly among the transion countries.
The Central and Eastern Europe and the Balc countries had
much more success in aracng foreign direct investments
and other forms of capital in comparison to other countries.
This has led to a growing analysis of why some countries are
more convenient for a foreign capital than others2.
Using a sample of 25 countries in the Central and Eastern
2
D.Jacimovic Ph.D: „Impact of world economic crises on trade and foreign
investments in the west Balkans“; Bjelic, Jacimovic paper Milocer fin., and part
of authors research for a scienfic project of Serbian Ministry of science, No.
179062.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
31
Europe and the former Soviet Union3 (Kinoshota and Campos, 2004) the factors of foreign investments in the period
1990-1998 were analyzed. The authors, in addion to tradional investment factors (market size, natural resources
and labor), wanted to analyze the factors that appear in the
recent literature (factor of agglomeraon and the factor of
instuons) and the inial condions, which are linked to
the transion countries. The research has shown that instuons and the factor of agglomeraon are the most important determinants of FDI in the transion countries.
Marveled and Schoor (2005), using a sample of 25 transion
countries, have analyzed the specific determinants of FDI
and put an emphasis on different privazaon programs implemented by the countries and their impact on FDI inflows.
Empirical data show that countries that have had a dominant insider privazaon (sale of companies to employees
and the management) and the mass voucher privazaon
had fewer FDI than those that have largely relied on direct
sales. The direct sales of state enterprises opened up a great
deal of space for foreign investors, as they had in most cases
the same treatment or were explicitly required as buyers (as
in Hungary).
When talking about the determinants of FDI in the transion economies we need to menon another set of factors
known in the literature as the “inial condions”. The inial
condions are the condions in which the countries were at
the beginning of transion and some of the most important
are: polical stability, gross domesc product per capita, inflaon, unemployment, the gray economy and other inherited economic indicators, instuonal development, natural
resources, locaon, in terms of proximity to developed markets;
Pull factors vary considerably from sector to sector and they
should be seriously considered and present in new developing strategies of the countries by giving emphasis on the
development of certain sectors4 and strategies for aracng
foreign investments in the region. Policies to aract foreign
capital should be directed towards producve and self-sustaining sectors, with strong financial and fiscal sector, alleviang the effects of future crises.
3
Economies taken for the sample: Bulgaria, Chezk Republic, Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Poland, Romania, Slovakia, Slovenia, Ukraine, Armenia,
Azerbaijan, Belorussia, Georgia, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Moldow, Russian Federaon, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan.
4
The current crisis affected the actualizaon of an a
tude that the economic development cannot rely on teran sector only, but that industrial sector to certain extent must exist.
32
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
2.
MNE
KARAKTERSITIKE PRILIVA SDI U REGIONU
Nivo domaće štednje u zemljama Balkana je nedovoljan
za finansiranje korjenih privrednih i drustvenih reformi.
Fondovi EU su različito dostupni zemljama i zavise od njihove sposobnos da ih koriste, tako da je finansiranje iz
eksternih izvora nužno, posebno iz SDI kao njihove glavne
komponente. Uloga SDI u procesu transformacije i asocijacije zemalja Centralne i Istočne Evrope je bila ključna.
Ove invescije su snažno doprinijele formiranju invescija, transferu tehnologije, omogućile pristup stranim
tržišma, jačanje privatnog sektora i stvaranju tržišne
ekonomije, kao i eliminaciji makroekonomskih neravnoteža naslijeđenih od ranijih centralno planskih sistema.
Prliv stranih direktnih invesicija u periodu 1991-2002.
godina možemo pra na bazi podataka dah u sledećoj
tabeli :
Tabela: Tokovi stranih direktnih invescija(FDI) u zemljama Balkana 1991-2002 (in mil$)
Albanija
Bosna and Hercegovina
Hrvatska
FYR Makedonija
Srbija i Crna Gora
Ukupno
1991-96 1998
45
58e
-1
56
216
932
15
118
66
113
370 3,832
1999
41
154
1,467
32
112
3,666
2000 2001
143
207
147
130
1,089 1,561
1,777
442
25
165
5,208 4,475
Izvor: UNCTAD, FDI/TNC baza podataka (2003):
cjena 1991-1996 –prosjeci za period
2002
213
321
981
77
475
3,652
e-pro-
Podaci ukazuju na veoma mali priliv stranih direktnih
invescija u regionu. Priliv invescija u ranim ’90-m
godina je bio neznačajan, zbor ratnih dešavanja u regionu. Sa obezbjeđenjem relavne poličke i ekonomske
stabilnos, priliv u periodu 1995-2000.godine je povećan
značajno (čak 10 puta) i dosže nivo od 3-4 milijarde dolara na nivou regiona, a taj obim sredstava uz minimalne
oscilacije biće prisutan sve do 2004.godine.
Ekspanzija kapitalnih tokova širom svijeta u periodu
2005-2007.g. ucala je na značajno povećanje kapitalnih
tokova u zemljama Regiona. Priliv stranih invescija je bio
značajan i pozivno je ucao na cjelokupni ekonomski i
polički ambijet zemalja u regionu. Najveći pojedinačni
absorber stranog kapitala je bila Hrvatska, kao najrazvijenija zemlja regiona sa najboljim integracionim rezultama. Veliki priliv stranog kapitala zabilježila je Crna Gora,
čiji je priliv SDI pre capita bio jedan od najvećih u Evropi.
Proces privazacije je bio glavni motor za priliv stranih
invescija u regionu, koje su dominantno išle u uslužni
sektor kao što je: bankarstvo, telekomunikacije, trgovina
i energija, i jednim dijelom u nekretnine. Ulaganja u sektor industrije su bila značajno manja od učešća sektora
usluga u inostranom invesranju. Dominantni investori
su bile zemlje članice EU.
Finansijska kriza ucala je na ove tokove, gdje se pad tokova stranih direktnih invescija osjeo u trećem kvaratalu 2008.godne kod većine zemalja u regionu, dok su
Albanija i Crna Gora i u 2009.godini ostvarivale rast invescija. (graf 1. i tabela na sledećoj strani) Na nivou regiona pad tokova SDI bio je 47% u 2009.godine.
Graf 1. Priliv SDI u zemlje Balkana 2004-2010
Izvor: Centralne banke navedenih zemalja
Tabela: FDI priliv u zemlje Balkana u periodu od 20042010 (in mil. €)
Albanija
BiH
Hrvatska
Makedonija
Crna Gora
Srbija
Jugo-istočna
Evropa
2004 2005 2006 2007 2008
2009
278 213 259 481 675
567 493 611 1517 725
950 1468 2765 3670 4192
261
77 345 506 400
53 384 493 673 625
772 1268 3392 2513 2018
698
361
1875
181
944
1410
2880 3903 7864 9360 8636
5469
Per capita Per capita
inflow
stock
2009
2009
219
800
94
1500
423
5729
88
1500
1498
5233
193
2000
255
2500
Međunarodni kapital je jako osjetljiv na rizike, tako da
je teško projekva kada će se i u kojoj mjeri pojavi
na svjetskom tržištu. Svjetska kriza značajno će uca
na investore i na njihovou percepciju interesantnos i
rizičnos zemalja i sektora. Za zemlje regiona od presudnog značaja je tržite EU, tj. njegov oporavak i oslanjnje na evropske invescije. U međuvremenu, rješenje u
godinama oskudnos od svjetskog kapitala, treba traži
alternavne izvore. Za zemlje regiona koje su predomi-
ENG
2.
33
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
CHARACTERISTICS OF FDI INFLOW IN THE
REGION
The level of domesc savings in the Balkan countries is
insufficient to fund the radical economic and social reforms. The EU funds are available to countries under different terms and depend on their ability to use them,
so that funding from external sources is necessary, especially from FDI as their main component. The role of
FDI in the process of transformaon and associaon of
countries of the Central and Eastern Europe was crucial.
These investments have strongly contributed to the formaon of investments, transfer of technologies, enabled
access to foreign markets, strengthening of the private
sector and the creaon of a market economy, and the
eliminaon of the macroeconomic imbalances inherited
from the previous centrally planned systems. FDI inflow
in the period 1991 to 2002 can be traced on the basis of
the informaon provided in the following table:
Table: FDI trends in the Balkans countries 1991-2002 (in
mil$)
most developed country in the region with the best integraon results. Large capital inflow was recorded by
Montenegro, whose FDI inflow per capita was one of the
largest in Europe.
The process of privazaon was the main driving force
for the influx of foreign investments in the region, which
were predominantly going into the sector of services
such as banking, telecommunicaons, trade and energy
and partly in real estate. Investments in the industrial
sector were significantly lower than the share of the sector of services in foreign investments. Dominant investors were EU members.
The financial crisis has affected these flows, where the
decline of foreign direct investments was felt in the third
quarter of 2008 in most countries of the region, while
Albania and Montenegro even in 2009 recorded an investment growth. (Graph 1 and table on the next page).
On the regional level the decline in FDI inflows was 47%
in 2009.
Source: UNCTAD, FDI/TNC database (2003): e-assessment
1991-1996 –cross- secons for the period
Albana
Bosnia and Hercegovina
Croaa
FYR Macedonija
Srbia & Montenegro
Ukupno
1991-96 1998
45
58e
-1
56
216
932
15
118
66
113
370 3,832
1999
41
154
1,467
32
112
3,666
2000 2001
143
207
147
130
1,089 1,561
1,777
442
25
165
5,208 4,475
2002
213
321
981
77
475
3,652
The data indicate a very low inflow of foreign direct investments in the region. Inflow of investments in the
early 90’s was insignificant, due to war in the region.
When the polical and economic stability was relavely
ensured, the inflow in the period 1995-2000 was significantly increased (by 10 mes) and reached a level of 3-4
billion dollars at the regional level and this amount of
resources with minimal fluctuaons kept being present
unl 2004.
The expansion of capital flows worldwide in the period
2005 to 2007 resulted in a significant increase in capital flows in the region. The inflow of foreign investments
was significant and posively affected an overall economic and polical ambience in the region. The largest
single absorber of the foreign capital was Croaa, as the
Graph 1. FDI inflow in the Balkan countries 2004-2010
Source: Central Banks of the listed countries
Table: FDI inflow in the Balkan countries 2004-2010 (in
mil. €)
Albanija
BiH
Hrvatska
Makedonija
Crna Gora
Srbija
Jugo-istočna
Evropa
2004 2005 2006 2007 2008
2009
278 213 259 481 675
567 493 611 1517 725
950 1468 2765 3670 4192
261
77 345 506 400
53 384 493 673 625
772 1268 3392 2513 2018
698
361
1875
181
944
1410
2880 3903 7864 9360 8636
5469
Per capita Per capita
inflow
stock
2009
2009
219
800
94
1500
423
5729
88
1500
1498
5233
193
2000
255
2500
34
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
nantno orjensane na evropski kapital, u cilju iznalaženja
buypass –a u kratkom roku, značajan izvor kapitala je
u evropskim fondovima, gdje treba jača sposobnost za
njihovo korišćenje.
3.
CRNA GORA
Kada je u pitanju priliv SDI možemo izvući sljedeće zaključke:
•
•
•
da je značajan dio priliva SDI realizovan u nekretnine
(naročito u 2006. i 2007. godini),
da još uvijek dominiraju SDI povezane sa procesom
privazacije, dok su green field invescije još uvijek
relavno malo zastupljene,
da je najveći iznos SDI bio usmjeren prema
turizmu,bankarstvu,industriji i telekomunikacijama5.
Mala ekonomija, velikih potencijala, Crna Gora je privukla veoma visok nivo SDI u relavnom smislu – kao sto se
vidi na grafu na sledećoj strani - u periodu od 2005 do
2010 god.- dosgnut je najveći nivo SDI po glavi stanovnika kao i najveći nivo SDI u procenma od BDP-a, u odnosu na rastuće ekonomije Centralne i Istocne Evrope 6.
MNE
Iako mala ekonomija, sa malim tržištem, Crna Gora je
„izvukla” koris svoje geografske lokacije i prirodnih bogatstava postajući popularna turisčka desnacija uz rastući trend turisčke konkurentnos – kao sto se vidi na
donjoj lijevoj slici, a prema izvjestaju Svetskog Ekonomskog Foruma 2011 (rangirana je kao 36-ta medju 139
zemalja uključenih u izvjestaj). Takodje nastoji da ostane
konkurentna u oblas poreskog rezima primjenjujući jednu od najnizih korporavnih poreskih stopa u regionu
(donja slika desno):
3.1. PERSPEKTIVE SDI U CRNOJ GORI
Perspekva crnogorske ekonomije uveliko zavisi od direktnih stranih ulaganja (FDI). Turizam i energetski sektor
naročito predstavljaju jasni potencijal za velike projekte
kao što su razvoj priobalja i transformisanje Crne Gore
u središte regionalne razmjene električne energije. Ipak,
da bi posgla široko razvijen rast koji će bi praćen značajnim razvojem zapošljavanja, ekonomiji je potreban
priliv ka srednjim i malim biznisima. Stoga veoma je važno dalje poboljšanje biznis okruženja za ove kompanije i
obezbjeđenje konkurentnos.
Alokacija SDI po sektorima i zemljama porijekla prikazana je na narednom grafu:
Konačno, razvijeno i stabilno domaće tržište i zdrava makroekonomska polika mogu stvori opš smulans za
FDI.
4.
KLJUČNI PRIORITETI REGIONA
U 2012 GODINI 7
Crna Gora
•
5
CBCG, Sektor za istrazivanja, stasku i IT, Radna studija br.16
“Strane direktne invescijekao pokretac privrednog razvoja Crne Gore” – grupa autora, Podgorica, 2008.
6
IMF Country Report No. 11/100, May 2011
•
Obezbjeđenje početnog datuma za pregovore o
ulazu u EU je prioritet.
Poreska disciplina je značajna za održavanje rasta.
Dalje reforme su potrebne kako bi se proširila po-
7
Transion report 2011- Country assessments; European Bank for
Reconstrucon and Development
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Internaonal capital is very sensive to risks, thus it is
difficult to project when and to what extent it will appear
on the world market. The global crisis will significantly
affect the investors and their percepon of what is interesng or risky in certain countries or sectors. For the
countries of the region the EU market is of crucial importance, that is its recovery and reliance on the European
investments. In the meanme, the soluon in the years
of scarcity of world capital, we should search in the alternave sources. For countries from the region which are
predominantly oriented towards the European capital, in
order to find the bypass –and within a short period of
me, a significant source of capital is in European funds,
where we should enhance our ability to use them.
3.
MONTENEGRO
When it comes to FDI inflow, we can draw the following
conclusions:
•
•
•
35
Although being a small economy with a small market, Montenegro has taken advantages from its geographic locaon
and natural resources becoming a popular tourist desnaon with a growing trend in tourism compeveness - as it
can be seen on the next le image, and according to a report
of the World Economic Forum 2011 (it was ranked as the 36th
among 139 countries included in the report). It also tends
to remain compeve in the tax regime applying one of the
lowest corporate tax rates (the image below on the right):
that a significant share of FDI was realized in real
estate (especially in 2006 and 2007)
that sll FDIs associated with the privazaon process dominate, while greenfield investments are sll
relavely few,
that the largest amount of FDI was directed towards
tourism, banking, and telecommunicaons5 industries.
Small economy, with great potenal, Montenegro has
aracted a very high level of FDI in relave terms - as it
can be seen in the graph on the next page - in the period
from 2005 to 2010 – it has reached its highest level of
FDI per capita and the highest level of FDI in percentages
of GDP, compared to the emerging economies of Central
and Eastern Europe.6
Allocaon of FDIs by sectors and countries of origin is
given in the next graph:
5
CBCG, Sector for research, stascs and IT, Working Paper No.16
“Foreign direct investments driver of economic development of Montenegro” – group of authors, Podgorica, 2008
6
IMF Country Report No. 11/100, May 2011
3.1. FDIS PROSPECTS IN MONTENEGRO
The prospects of the Montenegrin economy greatly dependent on foreign direct investments (FDI). Tourism and energy
sector in parcular represent a clear potenal for large-scale
projects such as coastal development and transformaon of
Montenegro in the center of regional power exchange. However, to achieve widely developed growth which would be accompanied by significant development of employment, the
economy needs flow towards medium and small businesses.
Therefore it is very important to further improve the business
environment for these companies and ensure compeveness.
Finally, the stable domesc market has been developed including healthy macroeconomic policies that can create incenves for overall FDIs.
36
•
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
reska osnovica i smanjila ukupna javna potrošnja.
Ovo bi trebalo da utiče na javni dug i otvori prostor
privlačan daljim stranim investicijama.
Slabosti bankarskog sektora treba riješiti. Povjerenje u ovaj sektor se postepeno vraća i strane „roditeljske” banke nastavljaju sa predanošću ranije
preuzetim obavezama.
MNE
•
Makedonija
Srbija
•
•
•
•
Obezbjeđenje početnog datuma za pregovore o
ulazu u EU je prioritet. Dobijanje statusa zvaničnog
kandidata za EU i izazovi koji proizilaze iz pregovora jednom kada počnu daće podstrek implementaciji reformi kompatibilnih sa EU.
Neophodne su dalje fiskalne reforme. Novi program sa MMF će pomoći očuvanju makroekonomske stabilnosti, ali su neophodni dalji napori na
smanjenju javne potrošnje i svođenje penzionih
obaveza na održivi nivo.
Hrvatska
•
•
•
Obnavljanje snažnog rasta je najveći izazov. Kompletiranje pristupanja EU pregovorima je napredak, ali je potrebno da bude praćeno sveobuhvatnim reformama uz promociju “business-friendly”
okruženja. (dobar primjer regionalne saradnje
predstavlja nedavno (18 aprila 2012) otvaranje
predstavnistva privredne komore Srbije u Zagrebu
i vec se tumaci kao istorijski trenutak u razvoju bilateralni odnosa)8
Privatizaciu je potrebno ubrzati. Relativno velik
broj firmi je pod kontrolom države te je potrebno
restrukturiranje firmi da bi se smanjio relativno visok nivo državnih subvencija.
Dalja komercijalizacija infrastrukture treba biti
ubrzana.
Stand-By aranžman (SBA) sa IMF treba završiti.
Ovo bi bio pozitivan signal predanosti organa vlasti ka mudroj politici i omogućiće “otključavanje”
značajne podrške od internacionalnih finansijskih
institucija i drugih zemalja.
•
Održavanje poreske discipline je ključna potreba
daljeg ekonomskog razvoja.
Privatizacija bi trebalo da napreduje. Jednom kada
se postignu bolji tržišni uslovi, izvršiće se prodaja
velikih kompanija kako bi se obezbijedio novi kapital i vještine istim firmama.
Potrebno je obezbijediti privlačenje investicija. Kao
mala, kopnena zemlja, Makedonija mora da udvostruči napore da bi privukla investitore. Uprkos
značajnom uspjehu poslednjih godina, neophodna
su dalja poboljšanja uslova za ulaganja.
Albanija
•
•
•
Nastavljanje rada na poreskim mjerama su potrebne da bi se postigla makroekonomska stabilnost.
Progres koji se odnosi na pridruživanje EU je vitalni
cilj.
Kompletiranje planirane privatizacije neće samo
donijeti neophodne prihode Vladi, nego će i signalizirati njenu predanost ka tržišno orjentisanim
reformama, što bi trebalo da bude okidač za priliv
stranih direktnih investicija u godinama koje dolaze.
5.
SOCIETE GENERALE GROUP U REGIONU
2005
2005-2010
Podgorička banka a.d. postaje dio Societe General Group
Otvorene ekspoziture: Rožaje, Berane, Ulcinj, Zabjelo, Stari
aerodrom, Delta city
Akvizicija cerfikata VISA Internaonal
Bosna i Hercegovina
•
•
2010
Napredovanje u procesima EU uz stabilizaciju političke situacije i konstitucionalne reforme sa ciljem
efikasnijih institucija.
Neophodno je ubrzati privatizaciju. Samo ubrzavanje ovih procesa bi donijelo neohodne investicije
koje bi bile praćene novim vještinama i tehnologijama..
8
Ekonometar – vodic kroz svet biznisa i ekonomije; br 89, godina VII, maj
2012, str. 48
2011
2012
Akvizicija cerfikata MaestroCard
Konstantni rad na opmizaciji mreže na kraju 2010. godine
kao rezultat ima 19 ekspozitura i 21 ATM
Započeta izgradnja novog sjedišta banke u poslovnom
centru grada; otvorena ekspozitura u Kotoru;
ekspozitura Nikšić na novoj lokaciji, Banka dobija priznanje
ISKRA za filantropiju
Zbog akvnos koje se ču rodne ravnopravnos u okviru
svoje kuće dobitnik je priznanja “Naravno ravnopravno”
Mijenja svoje ime u Societe Generale banka Montenegro
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
4.
KEY PRIORITIES OF THE REGION IN 20127
•
Montenegro
•
•
•
Providing the start date of negoaons over entry into the
EU is a priority.
Tax discipline is important for sustaining growth. Further
reforms are needed to broaden the tax base and reduce
overall public spending. This should affect the public debt
and open up further space to aract foreign investments.
The weaknesses of the banking sector need to be addressed. Confidence in this sector has gradually been returned and foreign “parent” banks connue with the commitment to earlier overtaken obligaons.
•
•
Serbia
•
•
Providing the start date of negoaons over entry into the
EU is a priority. Obtaining the status of an official candidate
for EU and challenges arising from the negoaons once
they start they will give impetus to the implementaon of
reforms which are compable with the EU.
Further fiscal reforms are necessary. A new program with
the IMF will help preserve macroeconomic stability, but
further efforts are necessary to reduce public spending
and reducing pension liabilies to a sustainable.
Croaa
•
•
•
Restoring the strong growth is the biggest challenge. Compleon of accession to EU negoaons is a progress, but
it needs to be accompanied by comprehensive reforms
along with the promoon of “business-friendly” environment. (A good example of regional cooperaon represent
recent (18 April 2012) opening of the representave office
of the Serbian Chamber of Commerce in Zagreb, and it has
already been interpreted as a historic moment in the development of bilateral relaons)8
The privazaon has to be accelerated. A relavely large
number of companies are controlled by the state, so companies need to be restructured in order to reduce the relavely high level of state subsidies.
Further commercializaon of infrastructure should be accelerated.
more efficient instuons.
The privazaon has to be accelerated. Only accelerang
of these processes would bring essenal investments that
would be accompanied by new skills and technologies.
Stand-By Arrangement (SBA) with the IMF is to be completed. This would be a posive signal of the authories’
commitment to prudent policies and enable the “unlocking” of significant support from internaonal financial instuons and other countries.
Macedonia
•
•
Maintaining fiscal discipline is a key necessity of further
economic development.
Privazaon should record progress. Once when good
market condions are achieved, the sale of large companies will be conducted in order to provide new capital and
skills to the same companies.
It is necessary to ensure aracng investments. As a small,
landlocked country, Macedonia has to double its efforts to
aract investors. Despite considerable success in recent
years, further improvements of condions are necessary
for investments.
Albania
•
•
•
The connuaon of the work on the tax measures is needed to achieve macroeconomic stability.
Progress relang to the EU accession is a vital goal.
Compleng the planned privazaon will not only bring
needed revenues to the Government, but it will also signal
its commitment to market-oriented reforms, which should
be the trigger for the inflow of foreign direct investments
in the years to come.
5.
2005
20052010
2010
Bosnia & Herzegovina
•
2011
Progress in the EU processes along with the stabilizaon of
the polical situaon and constuonal reforms aimed at
7
Transion report 2011- Country assessments; European Bank for
Reconstrucon and Development
8
Econometer – a guide through the world of business and economy,
No.89, year VII, May 2012, p.48
37
2012
SOCIETE GENERALE GROUP IN THE REGION
Podgorička bank a.d. became part of the Societe General Group
Opened branches: Rožaje, Berane, Ulcinj, Zabjelo, Stari
Aerodrom, Delta City
Acquision of the VISA Internaonal Cerficates
Acquision of MaestroCard Cerficates
Permanent work on THE opmizaon of network at the end of
2010. As a result it has 19 branches and 21 ATM
The construcon of the bank’s new headquarter in the business
city center; opened a headquarter in Kotor;
The branch office in Nikšić on a new locaon; Bank received
ISKRA award for philanthropy;
Because of acvies related to gender equality within the
company itself, it won the award entled „Equal off course“;
Changed its name into Societe Generale Bank Montenegro
38
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
ZAKLJUČAK
1977
1991
2001
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2006
2007
2009
2010
2011
2012
2007
2010
2012
2007
2009
2012
Societe Generale otvara predstavništvo u Beogradu
Osniva se Societe Generale Yugoslav Bank sa sjedištem u Beogradu. Banka počinje poslovanje sa korporavnim klijenma
Societe Generale Yugoslav Bank počinje poslovanje sa
stanovništvom. Otvorene prve 4 ekspoziture u Bg
Položeni temelji novog sedišta banke na Novom Beogradu,
u blizini Beogradske arene
Societe Generale Yugoslav Bank je povećala broj
ekspozitura sa 25 na 50 ekspozitura širom Srbije.
U prvom kvartalu Banka se uselila u novo sjedište. SOGE
LEASE Srbija započinje poslovne akvnos u domenu lizing
usluga.
Banka mijenja ime u Societe Generale Srbija
Osnovano društvo za upravljanje dobrovoljnim penzijskim
fondom - Societe Generale Penzije
Osnovano Societe Generale Osiguranje
Splitska banka postaje dio Societe generale Group
Otvoren prvi Kreditni centar
Migracija IT na novi server- Delta migracija
Global Custodian magazin izabrao Societe GeneraleSplitsku banku za najbolju kastodi banku u Hr.
Domaći i strani klijen dodijelili „Top-rated“ status Splitskoj
banci za pružanje usluga nad vrijednosnim papirima za
2011. godinu
Splitska banka Societe Generale ima mrežu od 130
poslovnice, a pod okriljem Societe Generale Grupe su
takođe Societe Generale osiguranje, ALD automove, kao
i SG Leasing
Akvizicija većine dionica Banke Populore od Société
Générale Group
Banka Populore mijenja ime u Societe Generale Albania
42 poslovnice sa 380 zaposlenih i 63000 akvnih klijenata.
Najveći dioničar: Societe Generale S.A., France sa 85.82%
dionica u vlasništvu
Ohridska banka postaje dio Societe Generale Groupe
Ohridska banka Societe Generale Group prima cerfikat
za “Kompanija sa dobrim korporavnim upravljanjem
2008“ na izborima organizovanim od Transparency –
Zero Corrupon u sardnji sa Makedoskom privrednom
komorom i Privrednom komorom sjeverozapadne
Makedonije
Kao najveća banka u Makedoniji, posluje sa mrežom od 25
poslovnica.
Aktuelna ekonomska kriza je globalnih razmjera. Regija je dobro integrisana u svjetsku ekonomiju i osjetila
je krizu kroz smanjenje izvoza tradicionalnim tržištima, kao što je EU, i kroz smanjenje priliva direktnih
stranih investicija u region od tradicionalnih partnera,
obično razvijenih zemalja. Naš region posjeduje nivo
izvoza koji je mnogo ispod granice njegovog ekonomskog potencijala i podrazumijeva izvoz poljoprivrednih
roba i proizvoda tako da je uticaj krize bio manji nego
u razvijenim zemljama. Ali zbog nedovoljnog kapitala
za ekonomski razvoj i velike zavisnosti od priliva direktnih stranih investicija kriza se proširila zbog napuštanja stranog kapitala i napuštanja velikih investicionih
projekata. Interesantna je činjenica da je kriza imala
veći efekat na trgovinu regiona sa EU nego na unutarregionalnu trgovinu
Neophodna su dalja poboljšanja uslova za ulaganja, a
prije svega postizanje makroekonomske stabilnosti, fiskalne reforme, dalje restrukturiranje firmi, progres ka
EU uz institucianalne reforme.
LITERATURA
Transion report 2011- Country assessments; European
Bank for Reconstrucon and Development.
IMF Country Report No. 11/100, May 2011.
CBCG, Sektor za istraživanja, stasku i IT, Radna studija
br.16 “Strane direktne invescijekao pokretac privrednog
razvoja Crne Gore” – Dr Nikola Fabris, glavni ekonomista,
Boris Kilibarda, direktor Direkcije za platni bilans i realni
sektor, Mr Zorica Kalezić, specijalni savjetnik, Mr Mira
Radunović, šef Odjeljenja za platni bilans,Maja Rakočević, viši savjetnik u Odjeljenju za platni bilans, Podgorica,
2008.
Ekonometar, br. 89, maj 2012.
D.Jaćimović Ph.D: „Impact of world economic crises on
trade and foreign investments in the West Balcans.“
UNCTAD; World Investment Report, 2011.
I.Ibreljić, S.Nuhanović: „Strane direktne invescije u
funkciji transformacije ekonomske strukture zemalja jugoistočne Evrope.“
Grinfild strane direktne invescije u Srbiji; grupa autora:
Boris Begović, Boško Mijatović, Marko Paunović, Danica
Popović; Centar za liberalno-demokratske studije.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
39
CONCLUSION
1977
1991
2001
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2006
2007
2009
2010
2011
2012
2007
2010
2012
2007
2009
2012
Societe Generale opened a representave office in Belgrade
Societe Generale Yugoslav Bank is established with its seat in
Belgrade. The Bank started its operaons with corporate clients.
Societe Generale Yugoslav Bank started retail operaons. First
four branches opened in Belgrade.
Laid the foundaons for a new seat of the Bank in the New
Belgrade area, close to Belgrade Arena
Societe Generale Yugoslav Bank increased the number of its
branches from 25 to 50 throughout Serbia.
In the first quarter of 2006, the Bank moved into the new seat.
SOGE LEASE Serbia started business acvies in the field of
leasing services.
Bank changed its name into Societe Generale Serbia
Established company to administer Voluntary Pension Fund
-Societe Generale Pensions
Established Societe Generale Insurance
The Bank of Split became part of Societe generale Group
Established First Credit Center
Migraon of IT to the new server - Delta migraon
Global Custodian magazine chose the Split Societe Generale
bank for the best custodian bank in Croaa.
Domesc and foreign clients assigned the „Top rated“ status to
the Bank of Split for provision of services on securies in 2011
Split Bank Societe Generale has network of 130 branches, and
under the auspices of the Societe Generale Group are also
Societe Generale Insurance, ALD automove, as well as SG
Leasing
Acquision of majority of shares of the Banke Populore from
Société Générale Group
Bank Populore changed its name into Societe Generale Albania
Split Bank Societe Generale has network of 130 branches, and
under the auspices of the Societe Generale Group are also
Societe Generale Insurance, ALD automove, as well as SG
Leasing
Ohrid Bank became part of the Societe Generale Group
Ohrid bank Societe Generale Group was awarded with the
cerficate for „Company with good corporate governance 2008“
in the elecons organized by the Transparency – Zero Corrupon
in cooperaon with the Chamber of Economy of Macedonia and
the Chamber of Commerce of the North-West Macedonia
As the largest bank in Macedonia, it operates a network of 25
branches.
The current economic crisis is global in scale. The region
is well integrated into the world economy and felt the crisis through reduced exports to tradional markets, such as
the EU, and through reducon of foreign direct investment
inflow in the region from tradional partners, usually developed countries. Our region has a level of exports which
is much below the level of its economic potenal and assumes the export of agricultural commodies and products
so the impact of the crisis was weaker than in developed
countries. But due to lack of capital for economic development and high dependency on foreign direct investment,
the crisis spread through leaving of foreign capital and large
investment projects. There is an interesng fact that the crisis has had a greater effect on regional trade with the EU
than on the interregional trading. Further improvements of
condions are necessary for investments, and primarily for
achieving macroeconomic stability, fiscal reforms, further restructuring of companies, making progress towards the EU
along with instuonal reforms.
REFERENCES
Transion report 2011- Country assessments; European
Bank for Reconstrucon and Development.
IMF Country Report No. 11/100, May 2011.
CBCG, Sector for research, stascs and IT, Working Paper
No.16 “Foreign direct investments driver of economic development of Montenegro” – PhD Nikola Fabris, chief economist, Boris Kilibarda, director of the Directorate for balance
of payments and real sector, Mr Zorica Kalezić, special advisor, Mr Mira Radunović, head of Department for balance
of payments, Maja Rakočević, senior advisor in the Department for balance of payments, Podgorica, 2008
Econometer, No. 89, May 2012
D.Jaćimović PhD: „Impact of world economic crises on trade
and foreign investments in the West Balkans“.
UNCTAD; World Investment Report, 2011.
I.Ibreljić, S.Nuhanović: „Foreign direct investments in the
funcon of transformaon of economic structure of the
South East Europe countries“
Greenfield foreign direct investments in Serbia; group of
authors: Boris Begović, Boško Mijatović, Marko Paunović,
Danica Popović; Center for liberal-democrac studies.
40
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Dr Goran Knežević
MNE
Komercijalna banka a.d. Budva
EFIKASNOST BANKARSKOG SEKTORA CRNE GORE
UVOD
Nije teško dokaza da je crnogorska privreda, sa stanovišta orijentacije na pribavljanje dodatnih izvora finansiranja,
bankocentrična ili drugačije rečeno dominantno orijensana
na bankarski sektor u odnosu na alternave. Opservacije na
temu koliko je bankarski sektor trenutno sposoban da ponese
ulogu podrške razvoju privrede, dakle govorimo o njegovoj
efikasnos, valjalo bi da se usmjere kao odgovor na nekoliko
pitanja:
1. Da li na odgovarjući način, mjerimo efikasnost bankarskog sektora?
2. Da li je bankarski sektor dovoljno efikasan u ovom trenutku?
3. Koja su najvažnija ograničenja da bude efikasniji?
4. Šta se može očekiva u pogledu buduće efikasnos?
5. Kako uca da se efikasnost bankarskog sektora mijenja
u željenom pravcu?
Moja namjera nije da ovaj put pružim odgovore na ova pitanja ali jeste da ukažem na neke pravce istraživanja koje treba
slijedi i da probam da pružim neke druge vizure.
1.
EFIKASNOST BANKARSKOG SEKTORA
Efikasnost bankarskog sektora se odnosi na njegovu sposobnost da posreduje između deficitarnih i suficitarnih dijelova
ekonomskog sistema. Ta sposobnost obuhvata pdjednako
obe dimenzije: obim potrebnih sredstava i kvalitet h sredstava. Uobičajene mjere efikasnos na koje se često pozivamo, kao što su mjere finansijskog posredništva(kredi /GDP
ili mjere raspoloživos bankarske infrastrukture po raznim
osnovama), mogu da zamagljuju sliku. Po nekim od ovih parametra kao što je nivo kredita u odnosu na GDP bankarski
sektor Crne Gore je još uvije lider u regionu. Nikako ne znači
da bankarski sektor po obimu svog krediranja treba da udovolji ukupnu tražnju, da bi bio ocijnjen efikasnim. Tu kod nas
leži veliki broj nerazumjevanja za trenutnu ulogu bankarskog
sektora, te često poličko – demagoškog odnosa prema ulozi
banaka. Zato kad govorimo o obimu tražnje kojoj bankarski
sektor treba da udovolji onda moramo govori samo o tra-
žnji koja je rizično prihvatljiva. Ako bi bankarski sektor udovoljavao rizično neprihvatljivoj trežni onda bi kumulirao gubitke
koji bi ugrozili finansijsku stabilnost. Socijalni troškovi finansijske nestabilnos su nesagledivo veća šteta od bilo kojih
eventualnih propuštenih koris zbog nepodržavanja nekog
kreditnog zahtjeva. Dakle kod razmatranja efikasnos koju
pruža bankarski sektor treba isključi tražnju koja je dokazano rizično visoka. O tome šta je rizično neprihvatljiva tražnja
struka nema previše nepoznaninaca. Uopšteno govoreći, to
je ona tražnja iza koje ne stoji novčani tok za servisiranje preuzeh obaveza, bez obzira na kolaterale, ili koja dolazi od izrazito prezaduženih subjekata. Dakle najkraće to je tražnja koju
banke odbacuju kao neprihvatljivu, jer su samo one osposobljene da ocijenjuju rizik. Kod nas se još uvijek ne analizira
struktura tražnje sa kojom se konfronra bankarski sektor u
toku poslovne godine. Na bazi odnosa traženih i odobrenih
kredita kod najakvnijih banaka u protekle dvije godine može
se zaključi da je rizično prihvatljiva tražnja za banke oko dva
puta manja od ukupno formalizovane. Pri tome je ovaj odnos kod razvojno orijensane tražnje za kreditnim sredstvima znatno bolji. Od 2008. godine, najveći dio formalizovane
tražnje se odnosi na potrošnju, finasiranje obrtnog kapitala,
restruktuiranje kredita ili refinansiranja, često neuspješnih
projekata. Restruktuirani kredi su u stalnom porastu i trenutno na nivou koji je preko 15% ukupnih kredita.
Kada sagledamo obim kreditne podrške koju je bankarski
sektor pružio u protekloj i ovoj godini (oko 165 miliona novoodbrenih kredita ove godine) onda se da zaključi da je
on sposoban da udovolji razvojno orijensanoj tražnji, koja
je više nego očigledno ocjenjeno na bazi strukture odobrenih kredita značajno ispod ovog nivoa. Moja banka je samo
ove godine do sredine maja kredirala blizu 20 mil. Eura. Od
toga je razvojno orijensana tražnja ni jedna četvrna. Kada
se obimu kreditno angažovanih sredstav doda nivo raspoložive likvidnos koju banke prikazuju ( oko 100 miliona iznad
zahtjevanih minimuma na kraju prvog kvartala ove godine9)
zaključak dobija na težini. Kad se ovome doda promtni po9
Na kraju marta 2012 likvidnost bankarskog sektora iznosi 336.371
milion eura. Prosječni koeficijent likvidnos je 1,5 što znači da 1/3 likvidnih
sredstav je iznad limita raspoloživo za krediranje pod uslovom da to ročna
struktura ovih sredstava dozvoljava.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
PhD Goran Knežević
41
Komercijalna banka a.d. Budva
EFFICIENCY OF THE BANKING SECTOR OF
MONTENEGRO
INTRODUCTION
It is not hard to prove that the Montenegrin economy is, in terms
of orientaon to obtain addional sources of financing, bankcentered or in other words predominantly focused on the banking sector compared to its alternaves. Observaons on what are
the present capacies of the banking sector to take a supporng
role to the economic development, thus we are talking about its
efficiency, should be directed as a response to several quesons:
1. Do we measure the efficiency of the banking sector in an
adequate manner?
2. Is the banking sector efficient enough at this point?
3. What are the major constraints to be more efficient?
4. What can we expect in terms of future efficiency?
5. How to affect changing of the banking sector efficiency in
the desired direcon?
It isn’t my intenon this me to provide answers to these quesons, but it is to point out to certain direcons of research to follow and to try giving another perspecve.
1.
it would accumulate losses that could threaten financial stability. Social costs of financial instability are immeasurably greater
damage than any possible missed benefits due to refusal of loan
applicaons. So when considering the efficiency provided by the
banking sector we should exclude the demand which is proven
to be prey risky. When it comes to a queson what is the unacceptable risk demand, the profession has no unknown terms.
Generally speaking, it is the demand behind which there is no cash
flow for servicing the overtaken commitments, regardless of the
collateral or which comes from a highly indebted companies. So,
briefly it is a demand that is rejected by banks as unacceptable,
since only banks are qualified to evaluate the risk. We are not
sll analyzing the structure of demand which the banking sector
is confronng during the financial year. Based on the relaonship
between the required and approved loans with the most acve
banks in the past two years we can conclude that the acceptable
risk demand for banks was about two mes lower than the total
formalized. This relaonship within the development-oriented
demand for credit funds is much beer. Since 2008 the largest
part of the formalized demand is related to spending, financing of working capital, loan restructuring or refinancing of oen
unsuccessful projects. The restructured loans are increasing and
currently at a level that is over 15% of total loans.
EFFICIENCY OF THE BANKING SECTOR
The efficiency of the banking sector refers to its capacies to
mediate between scarce and abundant components of the economic system. This capacity includes equally both dimensions:
the extent of necessary funds and the quality of those funds. The
common efficiency measures to which we oen refer, such as
measures of financial intermediaon (loans/GDP or the measures of banking infrastructure availability by various basis), can
blur the picture. According to some of these parameters such as
the level of loans in respect to GDP, the banking sector of Montenegro is sll the leader in the region. In order to be regarded as
efficient it doesn’t mean that the banking sector by the volume
of its lending has to meet the total demand. In this regard we are
facing a great lack of understanding for the current role of the
banking sector and very oen polical - demagogic a
tude towards the role of banks. Thus, when talking about the extent of
demand which the banking sector needs to meet, we must talk
only about the demand that is acceptable in terms of risks. If the
banking sector sasfied risky and unacceptable demands then
When we perceive the volume of credit support provided by the
banking sector in the past and this year (about 165 million of
newly approved loans in this year), it can be concluded that it is
able to meet the development-oriented demand, which is more
than evidently, rated on the basis of the structure of approved
loans, significantly below this level. My bank in this year only by
mid-May credited nearly €20 million. Out of this, the development-oriented demand hardly covered a quarter. When we add
to the volume of loan commitments the level of available liquidity that banks show (about 100 million above the required minimum at the end of the first quarter of this year9) this conclusion is
gaining weight. When we add to this prompt potenal in a credit
support from abroad, it turns out that banks in this year have
provided credits or are in posion to do so in the amount of €300
million. Isn’t it enough for the Montenegrin circumstances?
9
At the end of March 2012, the liquidity of the banking sector
amounted to €336 371 million. The average liquidity rao is 1.5 which means
that 1/3 of liquid assets is above the limit available for creding, provided that
it is allowed by the maturity structure of these assets.
42
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
tencijal u kreditnoj podršci iz inostranstva, ispada da su banke
ove godine kredirale ili u mogućnos da to urade u iznosu
preko 300 mil. Eura. Zar je to malo za crnogorske prilike?
Ostaje da vidimo kako stoje stvari po pitanju kvaliteta odobrenih kredita sa stanovišta ročnos i cijene. Agregatno posmatrano dugoročni kredi u ukupnim čine preko 78% od čega je
preko 80% ročnos duže od tri godine. Dakle ročna struktura
kredita ukazuje na efikasnost podrške razvoju. S druge strane
otvoreno je pitanje da li iza dominantne ročnos duže od 36
mjeseci i stoji razvojna upotreba odobrenih sredstava. Posmatrano po djelatnosma, najznačajniji neto davaoci sredstava
u sistemu su sektori stanovništva, energeke, finansija i p
komunikacija. Najznačajniji korisnici kredita sa nedostajućim
depozitnim potencijalom su sektori trgovine, građevinarstva
i usluga, turizma i ugosteljstva.
Cijenovni aspekt je najviše diskutovan u poslijednje vrijeme sa
naglašavanjem po meni pogrešne teze da su kamatne stope
u Crnoj Gori previsoke. Ta teza bi mogla da stoji kada bi se
prosječna ponderisana kamatna stopa upoređivala sa istom
u razvijenom EU okruženju. Ali ako je upoređujemo u odnos
sa rizikom onda je slika i zaključak drugačiji. Uzmete li u obzir
da je samo prosječna cijena izvora u strukturi kamatne stope
između 3,5 – 4,5 onda je jasno koliko je nedovoljno prostora
da prosječna kamata pokrije prosječni rizik zemlje i specifični
rizik zajmoprimca, te da nadoknadi operavne troškove koje
banke imaju (koji su uzgred na nivo bankarskih sektora u okruženju). To je jasno iz prostog uvida u procenat pokrivenos
kredita rezervacijama za rizike (oko 33%) ili na bazi procentulnog učešća NPL (oko 15% ili 24% do prije par mjeseci sa
podcjenjenim mjerenjem) ili nivo kredita koji kasne sa otplatom duže od 30 dana (oko 27%). Izmedju ostalih razloga zbog
navedenog bankarski sektor godinama i posluje sa gubicima.
2.
OGRANIČENJA ZA POVEĆANJE EFIKASNOSTI
BANKARSKOG SEKTORA
Ovo je tačka kod koje dolazimo do jasnije predstave šta su
najvažnija ograničenja da bankarski sektor bude još efikasniji.
Ona se upravo ču smanjenja sistemskih rizika jer se kroz njih
mulplikuju specifični rizici. Danas među njima dominiraju
ograničenja koja se odnose na finansijsku disciplinu i zaštu
imovinskih prava. Među njima su naznačajnija:
•
•
Sistem koji još uvijek favorizuje dužnike u odnosu na povjerioce,
Sporost izvršnih postupaka, a posebno postupka fakčkog scanja imovine u posjed koji omogućuje naplatu iz
MNE
•
•
•
•
•
kolaterala;
Krično nizak nivo kvaliteta finansijskog izvještavanja i
eksterne revizije finansijskih izvještaja;
Visok stepen sistemske nelikvidnos,
Visok stepen zaduženos privrede i stanovništva;
Jačanje finansijske nediscipline i sive ekonomije;
Izuzetno visok nivo moralnog hazarda.
Što se če ograničenja koja dolaze iz samog bankarskog sektora ona su prije svega vezana za raspoloživost izvora.Mogućnost
obezbjeđivanja izvora je u stalnom padu, cijena izvora raste, a
uz sve to raste i ročna neusklađenost plasmana u odnosu na
ročnost izvora. Od ukupnih depozita u sistemu 50,5% depozita ima ročnost do 3 mjeseca (37% ukupnih depozita su po
viđenju), dok je 60% kredita odobreno na rok preko 3 godine.
Ino pozajmice bankama kao ključni izvor kreditne ekspanzije ostvaruju stalni pad ( sa preko 870 mil. iz 2008 na manje
od 500 danas). Depozi privrede konstantno opadaju dok je
domaći depozitni potencijal iz sektora stanovništva dosgao
svoje limite i postaje izuzetno osjetljiv. Posebno bi bilo zanimljiva analiza depozitnog potencijala u sektoru stanovništva
u smislu koncentracije depozita na manji broj klijenata, kao
i učešće depozita nerezidenata u ukupnim depozima. Bankarski sektor iskazuje neprimjereno visok nivo varjabilnos i
nepouzdanos izračuna parametra koje prate kreditori. Neke
banke recimo imaju manje od 1% rezervacija za kreditne gubitke dok druge imaju blizu 40% ili neke banke za godinu dana
zabilježe nevjerovatnu profitabilnost od preko 50 miliona dok
je kod drugih profitabilnost skromna ili je nema.
UMJESTO ZAKLJUČKA
Dakle iluzija je očekiva da će sa ovom cijenom izvora i ovim
rizicima u sitemu, banke značajnije spušta kamate i značajnije kredira ali sigurno hoće i to već čine, značajnije diferencira kamatne stope u zavisnos od kvaliteta klijenata i
svrhe finansiranja. Kvalitetni i održivi projek, sa jasnom svrhom, dobro su došli da budu kredirani. S druge strane neke
klijente ne treba više finansira. Oni su se pokazali dovoljno
neuspješnim. U ekonomski teškim vremenima koja dolaze oni
sigurno neće bi uspješni. Kroz reformu sistema te instrumente ekonomske polike treba smanjiva navedene sistemske
rizike. Dodatno mjerama ekonomskog, finansijskog i fiskalnog
podscaja treba usmjerava invescionu akvnost ka sektorima i posebnim projekma koji pružaju najveći stepen mulplikacije i akceleracije za sistem kao cijelinu. Veća vladavina
prava je uslov svih uslova da bankarski sektor i privreda kao
cijelina budu još efikasniji.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
It remains to see the situaon in terms of the quality of approved
loans from the point of maturity and price. In aggregate terms,
long term loans in the total make up over 78% of which over 80%
are loans of maturies longer than three years. Thus, the maturity structure of loans indicates the effecveness of development
assistance. On the other hand, we have an open queson if there
is behind the dominant maturity longer than 36 months the development use of allocated funds. Observed by sectors, the most
significant net providers of funds in the system are the sectors
of populaon, energy, finance and postal communicaons. The
most important borrowers with a missing deposit potenal are
sectors of trade, construcon and services, tourism and hospitality industry.
Aspect of price is the most discussed lately underlining, in my
opinion, a wrong assumpon that interest rates are too high
in Montenegro. This assumpon could be valid if the average
weighted interest rate is compared with the same in the developed EU countries. But if we compare it in relaon to risk then
the image and conclusion would be different. If you take into account that only the average price of a source in the structure of
an interest rate ranges between 3.5 to 4.5, it is clear that there
is insufficient space for an average interest rate to cover an average country risk and a specific risk of the borrower, and pay
off for the operang costs of banks (which are at the same level
of banking sectors in the region). This is clear from a simple insight in the percentage of coverage of loans by risk reservaons
(around 33%) or on the basis of the percentage NPL share (about
15% or 24% unl a few months ago with underesmated measurement) or the level of loans with overdue payments for more
than 30 days (around 27%). Among other reasons, due to just
menoned, the banking sector have been operang with losses
for years.
2.
RESTRICTIONS TO INCREASE THE EFFICIENCY OF
THE BANKING SECTOR
At this point we are coming to a clearer idea what are the most
important restricons for the banking sector to be more efficient.
They refer to reducon of systemic risks since the specific risks
are mulplied through them. Today the restricons that apply
to financial discipline and protecon of property rights dominate
among them. The most important are the following:
•
•
•
The system which sll favors debtors in relaon to creditors,
The slow pace of enforcement proceedings, and in parcular the proceedings of factual property acquiring in a possession which enables the collecon of collateral;
Crically low quality of financial reporng and external audit
of financial statements;
•
•
•
•
43
High degree of systemic illiquidity,
High level of indebtedness of the economy and populaon;
Strengthening of financial indiscipline and gray economy;
Extremely high levels of moral hazard.
As for the restricons coming from the banking sector itself, they
are mainly related to the availability of resources. The possibility
to ensure resources is constantly declining, the price of resources
is increasing and with all this the maturity mismatch in placements in relaon to the maturity of the source is also growing.
Of the total deposits in the system, 50.5% of deposits have maturies up to 3 months (37% of total deposits are sight deposits),
while 60% of loans are granted for a period exceeding 3 years.
Foreign loans to banks as a key source of credit expansion are
facing steady decline (from over 870 mill. in 2008 to less than
500 today). Deposits of the economy are constantly decreasing,
while the domesc deposit potenal in the sector of populaon
has reached its limits and became extremely sensive.
Parcularly interesng would be an analysis of the deposit potenal in the populaon sector in terms of concentraon of deposits on a smaller number of clients, as well as the parcipaon of residents’ deposits in total deposits. The banking sector
shows abnormally high levels of variability and uncertainty in the
calculaon of parameters followed by creditors. Some banks,
for example, have less than 1% of reservaons for credit losses,
while others have near 40% or some banks record in a year an
unbelievable record of profitability of over 50 million while the
profitability of others is modest or le out.
INSTEAD OF CONCLUSION
Therefore, it is an illusion to expect that with this cost of resources
and these risks in the system, banks can significantly lower their
interest rates and do the major financing, but they surely will and
already do, significantly differenate interest rates depending on
the quality of clients and funding purposes. High quality and sustainable projects, with a clear purpose, are welcome to be credited. On the other hand, some clients should not be financed
any more. They have proved themselves unsuccessful. In tough
economic mes to come they certainly will not be successful.
Through the system reform and economic policy instruments
these systemic risks should be reduced. Addionally, through
measures of economic, financial and fiscal incenves the investment acvies should be directed towards sectors and specific
projects that provide the greatest degree of mulplicaon and
acceleraon for the system as a whole. Greater rule of law is the
main prerequisite for the banking sector and the economy as a
whole to be more efficient.
44
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Aldo J. Marnez
Director, AJM Advisory
EKONOMSKA HRABROST: ODLUČNOST DA SE PRIŽELJ
KIVANA BUDUĆNOST TRANSFORMIŠE U REALNOST
REZIME
Održivi ekonomski rast zavisi od dobre volje mnogih društvenih grupa da u dobroj vjeri sarađuju i čine neophodne
kompromise u balansiranju između potrebe da se smanje troškovi i obezbijede invescije potrebne za stvaranje
i podršku efikasnoj infrastrukturi podscajnog učinka na
razmah poslovne akvnos i zadovoljenja odgovornos
preuzete prema odrzavanju standarda egzistencijalnog
minimuma stanovnistva i imanentnih socijalnih potreba.
Privlačenje stranih investora, smanjeno zaduživanje u
inostranstvu i formiranje stabilnih finansijskih rezervi za
prevazilaženje recesionih ekonomskih ciklusa su od vitalnog značaja za postavljanje crnogorske ekonomije na
održivo rastuću putanju. Jedna od lekcija naučenih od
posljedica ekonomske oluje izazvane globalnom finansijskom krizom i njenim učincima u Evropskoj zoni bi mogla
bi oportunitet štedljivog rukovođenja tokom ekspanzionih ciklusa kako bi stvorili bazu za odlučne ankrizne mjere
koje će obezbijedi održivi ekonomski ambijent i u periodu
recesije.
UVOD
Ovo švo je zapravo pokusaj da u sažetoj formi povežemo
relevantne momente sadašnje ekonomske realnos Crne
Gore s onima iz skorašnje prošlos kako bi sistemskim
tumačenjem sugerisali moguće katalizatore pozivnih
budućih ishoda po Crnu Goru i njenu ekonomiju. Jedan
kratak osvrt na razarajuću finansijsku krizu koju smo iskusili posljednjih nekoliko godina prve decenije 21 vijeka i
koju većinski dio čovječanstva još uvijek pokušava da prevaziđe, da je ton i dikra jedan iznuđeni instrument tumačenja koji prožima sve teme za diskusiju.
Tokom posljednjih nekoliko godina uloga vlada, regulatornih reformi, finansijske kontrole i funkcionisanje tržišne
ekonomije su bili predmet oštre debate na način koji je
tesrao vitalnost i drasčno suženi prostor za djelovanje
vlada u aktuelnoj konstelaciji. Bez izuzetka, ta svojevrsna
provurječnost uzroka i mogućih rješenja je kristalisana u
procesu analize i iznalaženja adekvatnih odgovora na krizu
u cijeloj Evropi i SAD.
Sa čisto doktrinarnog stanovišta, polički diskurs i vladajući
principi, ekonomski i polički analički aparat tvoraca zakona u SAD pruža čitavo bogatstvo inoviranih empirijskih
saznanja o tome kako treba i kako ne treba upravlja. Finansijska kriza često daje jedno plodno tle za nama toliko omraženi pluralitet mišljenja i kolebanje u stavovima i
ponašanju odgovornih pojedinaca čiji je primarni zadatak
da operavno djeluju. Posljedično, često se dešava da odgovorni pojedinci zaborave gdje prestaje njihova lična
postavka problema i počinje vizija ljudi koji su izabrani da
služe najboljim interesima naroda svoje zajednice umjesto
zapadanja u iskušenja takmičenja ekonomskih ideologija,
što prečesto zaboravljaju. Oni zaboravljaju da je hrabrost
neophodna kako ne bi bili izmanipulisani parcijalnim interesima, hrabrost da se omoguće najbolje alternave dostupne njihovim narodima.
1.
FINANSIJSKA KRIZA 2008
Nemoguće je izdvoji jedan odlučujući uzrok, okidač koji je
pokrenuo spiralu ekonomskog urušavanja i ljudske patnje
uslovljene finansijskom krizom koja je počela 2007 godine
u SAD i brzo se proširila širom svijeta. Ekonomije moraju
osta oprezne u odnosu na ono što bi se moglo dogodi
ukoliko trijezni, stručni i nepristrasni umovi ne uspiju da
odnesu prevagu. Takođe, ne postoji čarobno dugme u
stanju da povra naše ekonomije na održivi kolosjek. Ne
postoji univerzalni recept, svaka ekonomija je funkcionalni
izraz odnosa njenih sastavnih djelova i za svaku od njih rješenja mogu varira u preduzem koracima i stepenu primjene. U svakom slučaju, čini mi se da bilo koje rješenje
u sebi mora sadrža izbalansiran pristup troškovima invesranja i modelima plaćanja invescija. U mnogo aspekata ekonomija Crne Gore se ne razlikuje od dominantne
ekonomske slike svijeta. Uživajući period značajnog rasta
do 2008 godine koji je kao takav svoju potvrdu dobio u
„Preliminarnim Zaključcima Misije Međunarodnog Monetarnog Fonda“ ( 5 mart 2012 – Ivona Mihajlović), crnogor-
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Aldo J. Marnez
45
Principal, AJM Advisory
ECONOMIC COURAGE: THE WILL TO MAKE THE FUTURE
DESIRED A REALITY
ABSTRACT
Sustained economic growth depends on the will of many
working together in good faith balancing the needs to
cut expenses while providing the investments needed to
create and support an efficient infrastructure incenvizing business and sasfying the responsibilies of social
needs. Aracng foreign investors, reducing borrowing
and building reliable financial reserves for overcoming
economic downturns are crical to a growing and sustainable economy in Montenegro. One of the lessons
learned from the economic storm of the global financial
crisis and its resulng effect in the European area may be
that economies need to behave frugally during economic
boom periods so as to be ready act aggressively to create a sustainable economic environment during recessive
economic periods.
INTRODUCTION
This paper aempts to briefly connect the recent past
and present economic realies to suggest a potenal
catalyst for a possible beneficial future outcome for
Montenegro and its economy. The topics to be discussed
include a short glimpse at the brutal financial crisis experienced in the last few years of the first decade of the
twenty-first century from which most of the world is sll
trying to overcome.
During these last few years the role of government, regulaon reforms, financial supervision and the workings of
the market economy have been ferociously debated in
a manner which has tested the very fabric and viability
of governments. Without excepon, such collision of issues has been crystallized throughout Europe and in the
United States (US).
To a student of polical discourse and governing principles, the economic and polical discourse of law makers
in the US, offers a treasure trove of experiences on how
to and how not to govern. Financial crises oen provide
ferle grounds for such heated differences of opinions
and errac behaviors by supposedly responsible adults.
Consequently, more oen than not, these responsible
individuals blur their visions with personal agendas and
forget what they were elected to do – serve the best interest of the people of their community instead of falling
into the temptaons of compeng economic ideologies.
They forget that in order not to be manipulated by special interests they need courage – courage to provide the
best opportunies available to their people.
1.
THE FINANCIAL CRISIS OF 2008
There is no single event responsible for the magnitude
of economic devastaon and human suffering caused by
the financial crisis which started in the US in 2007 and
quickly spread throughout the world. Economies need to
remain vigilant for the potenal of what may yet occur if
sober, knowledgeable and imparal minds fail to prevail.
Similarly, there is no silver bullet likely to reposion our
economies on the path to sustainability. Each economy
presents its own unique components, for which, the soluons may vary in steps taken and degree of commitment. In any event, it seems to me that any soluons
will need to include a balanced approach of investments
and prudent ways to pay for such investments. In many
ways, the economy of Montenegro is no different. Having enjoyed a period of significant growth prior to 2008
and so recognized by the “Preliminary Conclusions of
the IMF Mission” (5 March 2012 – Ivona Mihajlovic), the
economy of Montenegro experienced a significant reversal and downward economic spiral. While aer 2009
the situaon of Montenegro was not unique during this
crisis period, according to the Roosevelt Instute, for example, According to Roosevelt Instute, on October 31,
2007, the total market value of publically traded companies reached a high of USD63 trillion and by the end of
March 2009 that value had dropped more than half to
USD28.6 trillion. This wealth deficit will take a decade to
46
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
ska ekonomija je iskusila značajan preokret i silazni trend
relevantnih parametara. Iako nakon 2009 godine situacija
u Crnoj Gori nije pokazala specifična obilježja, prema podacima Ruzveltovog Instuta od 31 oktobra 2007 godine
ukupna tržišna vrijednost kompanijama čijim se akcijama
trguje na berzi je dosgla visokih 63 triliona američkih dolara i do kraja marta 2009 godine ta vrijednost je opala za
više od polovine, na 28 triliona i 6 milijardi dolara. Takav
deficit u vrijednos će zahjeva deceniju da bi povrao
predkrizni nivoi to ukoliko godišnja stopa rasta ne bude
manja od 5%.
Danas, većina u svijetu posmatra kao opšte poznate i prihvaćene činjenice da su do sada nezabilježeni propus u
praćenim i istovremeno nepredviđenim uslovima na tržištu kapitala, nekretnina, bankarskog i kreditnog sistema,
agencija za dodjelu rejnga i nedostatak odgovarajuće
regulave i kontrole odgovorni za velike gubitke u globalnom bogatstvu od kojih 32 triliona američkih dolara otpada na tržišta akcijama.
Iako su različi regioni u različitoj mjeri pogođeni njenim
efekma, kriza nije ostavila netaknum nijedan ekonomski
sektor ili region. U nezavidnu poziciju je dospjela naročito
srednja klasa. Stopa nezaposlenos kao makroekonomski
agregat koji se generalno najteže oporavlja nakon recesije
nije imao prostora za ozbiljniji napredak, što je imalo nesagledive posljedice po kupovnu moć i sposobnost srednje
klase da kreira potražnju za proizvodima i uslugama, lančano uzrokujući pad proizvodnje i izvoza.
Neki od značajnih negavnih rezultata obuhvataju:
•
•
•
•
Krupne finansijske instucije su povukle sredstva iz rastućih regiona
Kreditni prilivi kroz međunarodne banke su presušili
Prva dva faktora su dovela do obimnog pada izvoza iz
rastućih regiona
Vrijednost obveznica na rastućim tržišma je pala sa
230 milijardi dolara u 2008 na 170 milijardi dolara u
2009 godini
Nadalje, psihološki faktor iznenađenja i obim gubitaka su
stvorili strah od takozvanog „širenja zaraze“ koji se rukovodi logikom „ako se to dogodilo tamo, može se dogodi
ovdje i bilo gdje“. Druga cipela je otpala u uslovima i dilemi
koji su definisali evropski ambijent – potencijalni bankrot
čitavih nacija nasuprot strogim mjerama štednje. Finansijska kriza je ponudila živ, opipljiv primjer da su naši finan-
MNE
sijski sistemi, tržišta kapitala i ekonomije u cjelini vođeni
povjerenjem i kako smo svi mi povezani ničim dugim do
strahom od širenja zaraze, strahom da ako se nešto dogodilo tamo, može se dogodi i meni; to je najživotniji
primjer kolekvnog nedostatka povjerenja. Stoga, druga
lekcija je da svi zainteresovani od vlada do poslovnih preduzeća imaju uvijek na umu (posebno u vrijeme rasta) da
je najveća hrabrost i najodgovornije držanje štedlivost u
periodu konjukture. Svi treba da razumiju da je u svakom
momentu bitno da uradimo ono što je neophodno da se
očuva povjerenje investora, javnos i susjednih ekonomija u svrhu održanja zdravlja naših javnih finansija.
2.
ELASTIČNOST CRNOGORSKE EKONOMIJE
Budući da sam Crnu Goru prvi put posjeo 2008 godine,
veoma brzo sam razvio simpaje prema ovom narodu i
prirodnim ljepotama zemlje. Podsjeo sam se koliko su
dostojanstvo, osjećaj nacionalnog ponosa i jasna vizija
cilja koji se želi posći sušnski važni za vitalnost jednog
društva i njegovu sposobnost da se pravilno rukovodi u
rastućim i opadajućim ciklusima, te da što je moguće više
skrate amplitude privrednih ciklusa, spriječe njihovo trajanje i brzo se povrate ekonomski jači a ne oslabljeni. Jedan
od otežavajućih faktora je relavno malo stanovništvo i
izraženi trend depopulacije čitavih regija, što u smislu igre
malih brojeva do određene mjere može radi u korist takve zemlje ali predstavlja i prepreku rastu nivoa kapitala
neophodnog za razvijanje i upravljanje poslovnim akvnosma. Crna Gora je bila teško pogođena finansijskom krizom i ne idu joj sva aktuelna kretanja u prilog. Na primjer:
•
•
•
•
•
•
Od 2009 do 2001 godine svi svjetski regioni izuzev
Evrope su dosgli viši rast ukupnog bogatstva od prosječne rate zabilježene za period od 2000-2009 godine
Nedostatak stranih invescija je pomjerio vrijednost
javnog duga na približno 45% bruto društvenog proizvoda
Visoka nezaposlenost je rezulrala u padu domaće
tražnj i potrošnje
Regionalni trgovinski partneri su iskusili posljedice nepovoljnih ekonomskih okolnos
Baza dostupnih kredita je značajno istanjena
Smanjena potražnja i usporeni tok kretanja pojedinih roba je pogodio industrijsku proizvodnju i izvoz: u
2009 godini izvoz je opao za 4%, u 2010 je zabilježio
skroman rast od 1,1 % I u prvoj polovini 2011 godine
izvoz se pomjerio za 2% naviše.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
be replenished if growth is compounded yearly at 5%.
Today, most of the world regards as common knowledge
that unprecedented failures of observed and unforeseen
condions in the capital markets, real estate, banking
and credit systems, rang agencies and lack of appropriate regulaon and supervision were responsible for the
massive destrucon of global wealth, of which USD32
trillion in losses were directly experienced in the equies
markets.
Although some regions of the world were impacted in
different proporons, the crisis le no economic sector
or region unaffected. In crical condion is the world’s
middle class. The unemployment rate which generally is
the last to recover aer an economic downturn has been
difficult to significantly improve and has taken a tremendous toll on the middle class ability to directly create
demand for products and services causing diminished
producon and exports.
investors, the public and neighboring economies for the
sake of our financial health.
2.
•
•
•
•
•
•
•
In addion, the psychological factor of suddenness and
the magnitude of the losses created the fear of “contagion – if it happened there; it can happen here and everywhere”. The second shoe has dropped in the fashion
of the European condion – potenal bankruptcy of naons versus austerity measures. The financial crisis offered a living, tangible example proving that our financial systems, capital markets and economies are driven
by confidence and how all we are connected in through
nothing else than by “contagion” – the fear that if can
happen there, it can happen to me; this is the most vivid
example a collecve lack of confidence. So another lesson is likely to be that all involved from governments
to business enterprises need to always (parcularly in
growth mes) remember there is no greater courage
that to act frugally during economic growth periods. All
need t understand that all the me we need to do what
is necessary to preserve and safeguard the confidence of
THE RESILLIENCY OF MONTENEGRO
Having been in Montenegro for the first me in 2008, I
quickly developed and affecon for its people and the
natural beauty of the country. I remember nong a
sense of dignity and purpose which are so essenal for
a society to sustain itself through economic growth and
downturns and to bounce back to become economically
stronger. One area of difficulty is the relave small and
decreasing populaon of the country which can work it
its favor to some extent and is an obstacle with respect
to raising capital for government or businesses. Montenegro has been hit hard by the financial crisis and not all
is working in its favor. For example:
Some of significant negave results include:
Major financial instuons withdrew funds from
emerging regions
Credit flows through internaonal banks dried up
These two previous condions led to significant contracon of exports from emerging regions
Remiances to emerging markets fell from USD230
billion in 2008 to USD170 billion in 2009
47
•
•
•
From 2009 to 2011, all regions except Europe
achieved higher wealth growth than the average rate
for the period between 2000 to 2009
Lack of foreign investments have moved naonal
debt to about 45% of GDP
High unemployment has resulted in decrease domesc demand and consumpon
Regional trade partners have experienced negave
economic condions
Available credit has ghtened
Downturn in certain commodies have affected industrial producon and exports; in 2009, GDP contracted about 4%; however, in 2010, GDP rebounded
to 1.1%; and in first half of 2011, GDP moved to 2%
THE CHALLENGE
In simple terms: What has Montenegro learned from the
worst financial global crisis which can be used to speed
the current recovery process and secondly, how it expects to react in the future in the face of other economic
downturns? How does Montenegro transion from such
favorable economic growth prior to the global financial
crisis through the 2010 – 2012 period of increased debt
to a sustained economic growth in the years ahead?
Globally, economies acted to put into effect iniaves
to:
•
Increase exisng deposit insurance
48
4.
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
IZAZOV
Jednostavnom terminologijom rečeno: Šta je Crna Gora
naučila iz najteže do sada finansijske krize a što bi bilo
upotrebljivo radi ubrzanja procesa oporavka i drugo, da
li se na osnovu ponašanja tokom krize mogu predvidje najpodesniji operavni instrumen kojima bi država
pribjegla u budućim recesionom ciklusima? Kako će Crna
Gora preći tranzicioni put od ubrzanog rasta prije nastupanja globalne krize, preko narasle opšte zaduženos
države i privrede u periodu 2010-2012 do održivog ekonomskog rasta u godinama koje su pred nama?
Globalno, ekonomija je reagovala pokretanjem inicijava
usmjerenih na:
•
•
•
•
•
Povećanje postojeće mase depozita osiguranja
Ubrizgavanjem svježeg kapitala u bankarski sistem
Odobravanje fiskalno podscajnih paketa
Mjerama podrške bankarskim operacijama
Primjenu programa štednje usmjerenog na značajno
snižavanje nivoa zaduženos i troškova
Rekao bih da je to najvažnije pitanje; konsenzus o tome
kakvu ekonomiju želimo mora da postoji i ovakve analize
nam mogu pomoći da se brze usaglasimo o odgovorima
na predstojeće izazove. Naravno, prije poszanja takvog
dogovora neophodno je potpuno poznavanje raspoloživih resursa. Osim toga, pregrijana debata koja se širom
svijeta vodi o prirodnom bogatstvu kao budućem nosećem elementu ekonomske akvnos i tražnje zahjeva izbalansiran pristup koji će uvaži i zahtjeve socijalne
odgovornos i računa sa svim komponentama socijalne
strukture jedne ekonomije. Na primjer, ukoliko ustanovimo kao nesporno da je za ekonomski napredak preduslov solidno obrazovana, finansijski stabilna srednja klasa
onda je položaj srenje klase referentni sistem za vrednovanje i ocjenu svih preduzeh inicijave u smislu njihove
podrške ili štete koju proizvode po položaj srednje klase; da li inicijava u pitanju sužava mogućnos za manje
napredne slojeve stanovništva i preteškim i zahtjevnim
radom osujećuje njihovu posvećenost da se pomjere
na društvenoj ljestvici i svrstaju u srednju klasu, kao što
slično tome treba procijeni da li je otežana realizacija
mogućnos koje stoje na raspolaganju srednjoj klasi u
njenom nastojanju da se unaprijedi u bogaju društvenu
grupu.
MNE
Naravno, takva inicijava ne isključuje realnost da pod
određenim neočekivanim i zabrinjavajućim opadajućim
eknomskim ciklusima sve društvene grupe moraju podnije i ravnomjerno podijeli žrtvu. Pitanje koje traži odgovor
ne odnosi se na konkurenciju interesa već rangiranje prioriteta budući da svi uživaju blagode ekonomskog rasta
koji kao takav, ne bi bio moguć bez potražnje za dobrima
i uslugama. U svakom slučaju, balansiranje promjenljivih
prioriteta čija je svrha da probudi tržište kapitala, finansijski i bankarski sistem vrlo vjerovatno može da rezultate
potpuno drugačije od očekivanih. U vremenu poput ovog,
takvo rangiranje prioriteta može za učinak ima preusmjeravanje finansijskih sredstava. U svakom slučaju, dok god
na ekonomski zdrav način izbalansirane mjere za redukciju
javnog duga vode u pravcu poboljšanja kreditnog rejnga uz održavanje odgovarajućeg nivoa invescija u infrastrukturu i zadovoljenja socijalnih zahtjeva, rastu i šanse
za budući održivi razvoj i odluke koje se u finansijskoj sferi
ubuduće budu donosile bi trebale da budu predvidljivije.
Trenutno, postoje jasne indicije da se ekonomske odluke
u cijelom svijetu donose na jedan prilično radikalan način.
Da li je to posljedica decenije prekomjerne potrošnje? Da
li je to ispostavljen račun za neodgovorno donošenje odluka tokom ovih godina? Da li je to posljedica ideološkog
pretpostavljanja jedne društvene grupe drugoj i privilegija
koje ostvaruje jedna na račun druge. Da li smo sgli do
tačke zaokreta kada je neminovno napravi novi model
redistribucije društvenog bogatstva jer je stari u potpunos iscrpio svoju djelotvornost. Iako u Crnoj Gori nije bilo
rasta broja stanovnika već je posljednjih godina zabilježena blaga depopulacija, ukupno svjetsko stanovništvo se
gotovo udvostručilo za posljednjih 30 godina pa tako Zemlju umjesto negdašnjih oko 3,5 milijardi sada naseljava 7
milijardi ljudi, a očekivanja su da će se ta brojka u narednih
30 godina pope na 12 milijardi – u tom kontekstu se postavlja pitanje od kakvog je to značaja za javnu potrošnju i
mogućnos za razvoj biznisa u budućnos. Imamo li jasan
pravac kretanja i gdje će naše ekonomije bi za 20 ili 30
godina?
Sa poličkog stanovišta, naša terminologija i otvorene debate postaju naglašeno ideološke konfronrajuće. Postajemo manje skloni kompromisima. U SAD imamo članove
jedne parje koji obećavaju da će aktuelni Predsjednik države bi predsjednik jednog mandata, očigledno ne obazirući se na to da li su preduzete mjere bile korisne ili su
produbile štetu po američki narod.
ENG
•
•
•
•
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Injected capital to the banking system
Provided fiscal smulus packages
Supported banking operaons
Implemented austerity measures aimed at significantly reducing debt and costs
It seems to me that this is the most important queson;
that in order for the answer to be agreed upon, a consensus needs to exist regarding the type of economy
desired. Of course, prior to coming to such agreement
there needs to be a complete understanding of the resources available. In addion, throughout the world a
passionate debate regarding the role of wealth as a driver of economic acvity and demand is being balanced
with social responsibilies and the components of the
economy’s social structures. For example, if it is agreed
that to sustain economic growth a well educated, financially stable middle class is necessary, then all iniaves
undertaken must be weighed or evaluated in terms of
whether that iniave supports or harms the middle
class; does that iniave impede the opportunity for the
less advantaged, by hard work and dedicaon to move to
the middle class and, similarly, whether the middle class
opportunity to advance to the wealthier poron of the
economy is thwarted.
Certainly, such evaluaon does not preclude that under
certain unexpected and dangerous economic downturns,
sacrifices are not to be expected and shared by all. The
queson that remains should not be about compeng interests but one of balancing of priories because everyone benefits from economic growth and such growth will
not take place without demand for goods and services.
However, balancing changing priories which would otherwise weaken the capital markets, financial and banking systems may likely set in moon results contrary to
expected outcomes. At such mes the balancing of priories would likely result in a temporary redirecon of financial resources. However, as long as a healthy balance
of public debt reducon measures leading to enhanced
credit rangs and adequate investments in infrastructure
and social needs are maintained, chances improve for a
future of sustained growth and future financial decisions
might be more predictable.
Currently, globally, there are significant signs that economic decisions are being made in radical fashion. Is it
due to decades of excessive spending? Is it due to irresponsible decision making during these years? Is it due
49
to ideological tendencies of benefi
ng one class over
another? Have we come to the cross roads of a cataclysmic economic shi in how society distributes its resources? Although Montenegro’s populaon has remained
the same or perhaps slightly decreased in the last few
years, the populaon of the world nearly doubled in the
last 30 some years from about 3.5 billion people to just
over 7 billion people and in another 30 years, it is expected the populaon to number about 12 billion people
– what does that mean to government spending and opportunies for businesses in the future? Where are we
headed and what will our economies look like 20 or 30
years from now?
Polically, our discourse and debates are becoming more
ideologically and confrontaonal. We are becoming less
inclined to compromise. In the US, we have members of
one of the polical pares who have vowed to make sure
that our current President becomes a “one term” President, apparently undeterred about whether or not the
acons taken help or hurt the American people.
Not being an economist but a capital markets regulator I
tend to evaluate proposed regulaon from a standard of
what is reasonable from a regulatory and an economic
perspecve – efficacy and efficiency of regulaons are of
major concern – will the regulaon address the problem
and at what cost? So in reading the “Preliminary Conclusions of the IMF Mission” which address some recommendaons resulng from their observaons, provide
a great deal of material to weigh in making decisions. I,
however, am le a bit confused, and likely for good reasons but reading the report I get a childhood queson
entering my mind: “What came first, the chicken or the
egg”? So I start at the IMF Mission conclusions “Economic
output has almost recovered and financial sector condions are stabilizing. In other ways, though, the crisis and
its repercussions are sll acute … the sizable connuing
buildup of public debt and a ghtening liquidity squeeze
in the economy. The immediate priority is a substanal
reducon in the fiscal financing requirement, while invigorang structured reform, most importantly in the labor
market, but also including connued progress in financial
regulaon and supervision.”
Therefore, Montenegro seems to need to draw down
considerably its public debt and spend capital to invigorate reforms – ergo my chicken and egg analogy. A once
50
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
S obzirom da nisam ekonomista već regulator i analičar
tržišta kapitala, nastojim da predložena normavna rješenja procjenjujem u odnosu na ono što je racionalno
s regulatorne i ekonomske perspekve – primjenljivost i
efikasnost regulave su predmet najveće pažnje u smislu
izvođenja empirijski konsekventnog zaključka o domašaju i troškovima njihovog djelovanja na problem. Tako,
iščitavanje “Preliminarnih zaključaka Misije MMF-a” koji
se bavi određenim preporukama koje ishodište imaju u
opservacijama MMF-a pruža obiman materijal upotrebljiv prilikom balansiranja u donošenju odluka. Ja sam čitajući izvještaj ostao pomalo zatečen budući da je ostavio
mnoge dileme na način koji me naveo da sebi postavim
dječje pitanje – šta je starije kokošaka ili jaje? Krenuo
sam od zaključka Misije MMF-a “Ključni ekonomski pokazatelji su se gotovo oporavili i stanje finansijskog sektora
se stabilizuje”. Po ostalim parametrima međum, kriza i
njene reperkusije su i dalje akutni…nastavak obimnog rasta javnog duga i smanjena likvidnost uzrokuju opadanje
ekonomije. Momentalni prioritet je sušnska redukcija
zahtjeva za javnim finansiranjem dok bi se paralelno radilo na osnaživanju strukturnih reformi od kojih su najvažnije one na tržištu rada, ali takođe uključivanje mjera za
konnuirani napredak u regulisanju i kontroli finansijskih
tokova”
Dakle, za Crnu Goru bi bilo preporučljivo da u znatnoj
mjeri smanji javni dug i utrošak kapitala usmjeri na jačanje sistemskih reformi - u skladu sa mojom analogijom o
kokoški i jajetu. Jedan mudar rođak, na moje pitanje šta
je starije kokoška ili jaje odmah je zamijenio teze i pitao
me ako bih ja morao da odlučim šta bih volio da je starije.
Na moj odgovor da ne znam uzvrao je da zavisi da li sam
prvo ugledao pijevca.
Posmatrajući naš problem, da li je strani investor crnogorski pijevac? Može li Crne Gora privući dovoljno stranih investora da preokrene stanje svog javnog duga što
je neodvojivo od procesa jasnog utvrđivanja prioriteta u
pogledu potreba tržišta rada i sprovođenja strukturnih finansijskih reformi u skaldu da preporukama MMF-a. Po-
MNE
stoji li dovoljno hrabros – volje da se budućnost kakvu
priželjkujemo pretvori u realnost; podudarnost ciljeva; riješenost da se isprobaju različite inicijave i realna očekivanja u vezi sa izvjesnim greškama koje će se na tom putu
neminovno pravi ali koje treba ispravlja i na osnovu
njih uči. Postoji li dovoljno hrabros da se prevaziđe
polički prisak koji je usmjeren na svaku vladu u svim
zemljama i da se suprotno trenju radi na ostvarivanju zajedničke vizije naše ekonomske budućnos.
5.
SUGESTIJE
Uvažavajući ozbiljnost trenutne finansijske krize, njene
posljedice i neizvjesnost u vezi sa projektovanim smulisanim ekonomskim rastom, treba osnaži “Plavu Nit”,
Komisiju sastavljenu od vladinih zvaničnika, predstavnika
biznisa, akademika, ekonomista i predstavnika bankarskog sektora koja se sastaje poslije svakih šest mjeseci da
sačini izvještaj sa preporukama koji bi pokrivao sljedeće
oblas: Bankarske transakcije, uslovi krediranja, javni
dug, tržište rada, strane invescije, tržišta kapitala; kontrola i normavni okvir; održivost prirodnog okruženja
– ograničenja i podscaji sa posebnim osvrtom na smanjenje javnog duga i kako stvo ambijent koji će generisa strane invescije umjesto pozajmica kao lokomove
rasta?
IZVORI
•
•
•
•
•
•
Ucaj finansijske krize na rastuća tržišta od Jack Boorman
Švajcarski kreditni Instut – Kriza raspodjele bogatstva od Henry C. K. Liu
Posljedice globalne finansijske krize na ekonomije I
funkcionisanje tržišta rada zemalja Zapadnog Balkana I Moldavije od William Nero, marta 2010
Preliminarni zaključci Misije MMF-a od Ivone Mihajlović, 12 marta 2012
Web Sajt Ministarstva finansija Crne Gore
Web Sajt Centralne banke Crne Gore
ENG
wise relave, when I asked him – “grandpa what came
first, the chicken or the egg? immediately changed the
facts on me and said “if you had to decide which one
should come first – what would you want?” I said what
usually a child would say “I don’t know”. So he fired back
“well, it all depends if you see a rooster first”
So, back to our challenge, is the foreign investor Montenegro’s rooster? Can Montenegro lure enough foreign
investors to posively alter its public debt situaon while
priorizing its needed labor, financial structure reforms
as idenfied by the IMF? Does the courage exist – the
will, to make the desired future a reality; a commonality of purpose; and a willingness to try different iniaves and expect some failures along the way which can
be corrected and learned from? Is there enough courage
to overcome the polical pressures exisng in every government of every naon and work toward a commonly
envisioned economic future?
SUGGESTION
Given the severity of the current financial crisis, its impact and the uncertainty of sustained future economic
growth, empower a “Blue Ribbon” Commission comprised of government officials, business representaves,
entrepreneurs, academics, economists and banking representaves to convene for six months and at the end
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
51
of the six months, produce a Report with recommendaons covering the following areas: Banking, credit, the
public debt, labor market, foreign investments, capital
markets; supervision and regulaon; sustainability of the
ecological environment – constraints and incenves with
special aenon to reducing the public debt and how to
induce foreign investments rather than borrowing as the
engine of growth?
REFERENCES
•
Impact of the Financial Crisis on Emerging Markets
By: Jack Boorman
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Credit Suisse Research Instute – Global Wealth Report
2011
The Roosevelt Instute – The Crisis of Wealth Distribuon
By: Henry C. K. Liu
Economic and Labour Market Impacts of the Global Economic and Financial Crisis on the Countries of the Western
Balkans and Maldova
By: V. William Nero
March 2010
Preliminary Conclusions of the IMF Mission
By: Ivona Mihajlovic
March 12, 2012
Montenegro Ministry of Finance website
hp://www.mif.gov.me/en/ministry
Central Bank of Montenegro website
hp://www.cb-mn.org/eng/index.php
52
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Predsjednik Odbora direktora
Invesciono-razvojni fond Crne Gore
Dr Dragan Lajović
MODELI FINANSIRANJA START UP PREDUZEĆA
I VISOKI RAST MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA U
CRNOJ GORI
SIŽE
Mala i srednja preduzeća i preduzetnici sve više postaju lideri ekonomskog razvoja i zapošljavanja i trebala bi
da budu najefikasniji i najdinamičniji segment crnogorske ekonomije. Međum, ove kompanije se suočavaju sa
velikim problemima. Nedostatak većeg broja relavno
jakih, dinamičnih i visoko rastućih malih i srednjih preduzeća predstavlja značajno ograničenje u rastu crnogorske
ekonomije, što je razlog za dalje istraživanje ovog problema u cilju kreiranja mogućeg modela za razvoj i rast
malog biznisa.
Glavni cilj malih i srednjih preduzeća je da naša ekonomija
dobije razvijen, jak, međunarodno konkurentan i izvozno
orjensan sektor malih i srednjih preduzeća. Realizacija
ovog cilja će rezulra značajnim ekonomskim i socijalnim korisma za Crnu Goru kroz viši životni standard, porastom zapošljavanja, jačim i izbalansiranim regionalnim
razvojem, ubrzavanjem procesa pristupanja Crne Gore
Evropskoj uniji, većim mogućnosma za ulaganja u obrazovanje, zdravstvo, socijalnu sigurnost, itd.
Ključne riječi: mali biznis, modeli, brzo rastuća preduzeća, mala i srednja preduzeća (MSP), preduzetnik.
UVOD
Mala i srednja preduzeća predstavljaju „snažnu mašinu“
ekonomskog razvoja. Ona promovišu privatno vlasništvo
i preduzetničke vješne. Njihova komparavna prednost
je ta da su fleksibilna, da se mogu brzo prilagođava, mijenja i zadovoljava potrebe tržišta.
Mali biznis postoji u skoro svakom sektoru ekonomije.
Ova preduzeća, prema ekonomskim parametrima, imaju
mali obim djelatnos, malo kapitala i mali broj zaposlenih. Ona strukturalno pripadaju komercijalnom području
koje nije pokriveno velikim i srednjim preduzećima. Takođe, ona obavljaju zadatke za koje nijesu zainteresovana veća preduzeća.
Mali biznis osnivaju individualni preduzetnici, koji su vlasnici i/ili menadžeri kompanija. Oni donose nezavisne
poslovne odluke i sami snose rizike.
Nasuprot malom biznisu, srednja preduzeća zapošljvaju
između 100 i 300 radnika. Veličina kompanije se određuje u skladu sa primijenjenim kriterijumima. Ako uzmemo
kao kriterijum samo broj zaposlenih istovremeno ignorišemo iznos invesranog kapitala.
Prednos srednjih preduzeća u poređenju sa velikim
kompanijama su fleksibilnost na tržištu i tehnološke promjene. Ovo je naročito evidentno u oblasma gdje su
brzina i sposobnost prilagođavanja važan faktor za fleksibilnost biznisa.
Preduzetničko ponašanje traži i kreira promjene u kompaniji i okruženju. Svrha preduzetništva je traženje efikasnos kroz stalne promjene u profitnom potencijalu
kompanija.
Perspekva socijalnog i ekonomskog razvoja Crne Gore,
me i polika razvoja MSP-a, leži u široj implementaciji
principa koji su dominantni u Evropskoj uniji, a što čini da
se preduzenički napori i invescije vrednuju.
Razvoj tržišne ekonomije, koja ima konkurentan sektor
MSP-a, u kojem je prihvaćen koncept preduzetničke ekonomije bazirane na znanju, inovacijama i tehnološki modernizovanim kapacitema, doprinijeće stvaranju Crne
Gore kao preduzetničkog društva.
1.
POKRETANJE BIZNISA
Pokretanje biznisa zavisi od preduzetnika i okruženja.
Preduzetnik je centralna figura čitavog procesa.
Postoje dva aspekta tokom procesa pokretanja biznisa.
Jedan se če svih preduzetnika koji rade nezavisno. Pokreću posao bez izrađenog biznis plana, samo sa sred-
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
53
Chairman of Board of Directors
Investment and Development Fund of Montenegro
PhD Dragan Lajović
MODELS OF FINANCING STARTUPS AND
HIGHGROWTH SMES IN MONTENEGRO
ABSTRACT
which are not profitable for companies.
SMEs and entrepreneurs are becoming more and more the
leaders of economic growth and employment and should
also be the most efficient and most dynamic segment of the
economy of Montenegro. However, these companies are faced with many problems. Lack of a large number of relavely
strong and dynamic high-growing SMEs represents a significant limitaon on economic growth of Montenegro, which is
the reason for further invesgaon of this problem, in order
to create a possible model for development and growth of
small business.
Small businesses generally are established by an individual
entrepreneur, who is the owner and/or manager of the company. He independently makes all decisions regarding the
business and bears the risk of business, too.
The main goal of SMEs is that our economy gets a developed,
strong, internaonally compeve and export-oriented sector of SME. Realizaon of this goal will result in significant
economic and social benefits for the Montenegro through
the higher living standards, employment growth, stronger
and more balanced regional development, acceleraon of
the process of EU accession of Montenegro, the greater opportunies for investment in educaon, health, social security, etc.
The advantages of medium-sized enterprises compared to
the large companies are flexibility to the market and technological changes. This is parcularly evident in branches where
speed and ability to adapt is an important factor for business
flexibility.
Keywords: Small business, models, start-up, fast-growing
enterprises, small and medium enterprises (SMEs), entrepreneur.
INTRODUCTION
SMEs represent “powerful engine” of economic development. They promote private ownership and entrepreneurial
skills. Their comparave advantage is that they are flexible
and they can quickly adapt to the changes and sasfy the
market requirements.
Small businesses exist almost in all sectors of the economy.
These enterprises, according to the economic parameters,
have a small volume of operaons, lile equity and a small
number of employees. They structurally fit into the commercial area that is not covered by big and medium entreprises,
and also perform tasks for which they are not interested or
In contrast to small businesses, medium-sized companies
employ between 100 and 300 employees. Company size is
determined according to the applied criteria. If we use as a
criterion only the number of employees, at the same me
we will ignore the amount of invested capital.
Entrepreneurial behavior requires and creates changes in
the company and also in the environment. The purpose of
entrepreneurial behavior is seeking efficiency by permanent
changes in the profit potenal of companies.
The perspecve of social and economic development of
Montenegro, and therefore the policy of SMEs developing
lies in the wider implementaon of the principles which are
dominant in the European Union, and which enables that the
entrepreneurial efforts and investments are valued.
Developed market economies, that has compeve SME
sector, in which has been accepted the concept of entrepreneurial economy based on knowledge, innovaon and
technological modernized capacies, will contribute to the
creaon of Montenegro as an entrepreneurial society.
1.
STARTING A BUSINESS
Starng a business depends on the entrepreneur and the environment. An entrepreneur is a central figure in the whole
process.
54
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
stvima koja su im na raspolaganju. Ne traže ne-finansijsku pomoć, dok se za finansijsku pomoć oslanjaju na
privatne zajmove (pozajmice).
Drugi aspekt se odnosi na preduzetnike koji su, u prvom
trenutku, posvećeni ne-finansijskim oblicima pomoći.
Ne-finansijska pomoć podrazumijeva razne vrste obuka,
korišćenje konsultantskih usluga i angažovanje konsultanata koji će im pomoći da naprave biznis plan. Pomenute
usluge su na raspolaganju u javnom, ali veoma često i u
privatnom i NVO sektoru.
Usluge, osim osnovnih informacija, nijesu besplatne već
ih subvencioniše država. U ovom procesu se razvija vaučerski sistem koji preduzetniku omogućava da odabere
gdje će traži pomoć. Pružaoci usluga su akreditovani od
strane nacionalnih serfikacionih jela.
U skladu sa rezultama biznis plana, preduzetnik traži finansijsku podršku u javnom ili privatnom sektoru.
Postoje dva modela pribavljanja nedostajućih finansijskih
sredstava. Prvi se zove „dužnički“ model, gdje se preduzetnik zadužuje preko kreditnih linija finansijskih instucija u javnom sektoru (sredstva za „start up“, razvojna
banka ili specijalizovana mikro-kreditna instucija) ili kod
specijalizovanih banaka u privatnom sektoru.
Nivo razvoja
Način finansiranja Izvori finansiranja
Početna faza
Zajmovi
Osnivači, porodica, prijatelji
„Biznis anđeli“
Ulagački kapital
Ulagačka sredstva
Zajmovni ili lizing
aranžmani
„Start up“ sredstva
„Start up“ faza
Dobavljači, klijen, lizing
kompanije
Izvor: [Beck, T. Finansijska ograničenja MSP-a u zemljama u razvoju: dokazi, determinante i solucije]
Preduzek se često odlučuje za kombinaciju oba dostupna resursa, gdje je ukupan trošak obezbjeđenja potrebnog kapitala manji nego tržište, a ukupni iznos obezbijeđenih sredstava je viši od limita koji postoje u nacionalnim instucijama za razvoj. Drugi model je „kapital“, gdje
preduzetnik dobija potrebna sredstva od specijalizovanih
investora, nudeći za uzvrat vlasništvo u svojoj kompaniji.
MNE
Takođe, takozvani „fond za pokretanje novog invescionog ciklusa“ (venture capital funds) ili „biznis anđeli“10 se
pojavljuju kao investori i to su specijalizovane kompanije
koje se bave invesranjem u potencijalno visoko-profitne
projekte.
Preduzetnik uvijek ima nedostatak finansijskih sredstava ali njegov biznis nikada nije u potpunos finansiran
iz eksternih izvora. U procesu pribavljanja neophodnih
finansijskih sredstava preduzetnik prvo računa kolika su
sopstvena sredstva, a onda koliki je nedostajući iznos. Tokom inicijalne razvojne faze, preduzetnik traži finansijsku
pomoć kroz instucionalne forme finansijske pomoći ili
poslovnog partnera.
U zemljama Evropske unije, finansiranje start-up kompanija ide kroz EU programe i strukturna sredstva koja finansiraju projekte MSP-a.
U većini zemalja EU, osnivači start-up kompanija mogu računa na sljedeće programe finansijske podrške od strane Evropske unije:
•
•
•
•
•
•
Mala i srednja preduzeća:
Jednake mogućnos;
SAVE II;
Socretes II;
Leonardo da Vinci II;
Mladi i kultura 2000.
U najvećem broju slučajeva strukturalni fondovi se fokusraju na rješavanje socijanih problema koji nastaju iz
strukturalnih ekonomskih devijacija.
Osnivači start-up kompanija u najvećem broju država članica11 EU mogu računa na finansijsku podršku od sljedećih strukturalnih fondova:
•
•
•
•
Evropski regionalni razvojni fond (ERDF);
Evropski socijalni fond (ESF)
Evropski fond za poljoprivredne smjernice (EAGGF –
oblast smjernica);
Finansijski instrumen za smjernice u ribarstvu
(FIFG).
Veliki dio podrške koju obezbjeđuju strukralni fondovi izgleda kao vrsta retroakvnog finansiranja. Dakle, start-up
10
Biznis anđeo - je imućna osoba koja obezbjeđuje kapital za start up
biznis, obično u zamjenu za konverbilan dug ili vlasnički kapital;
11
hp://europa.eu/documentaon/index_en.htm;
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
There are two aspects during the process of starng a business. One is related to all entrepreneurs who are working
independently. They start a business without making a business plan, only with resources which are at their disposal.
They do not seek for any kind of non-financial support, while
with financial support they rely on the private loans (borrowings).
Another aspect is related to the entrepreneurs who were, at
first, dedicated to the available non-financial forms of support. Non-financial support implies the different types of
training, use of consulng services and hiring of consultants
that help them in making of a business plan. The menoned
services are available within the public sector, but very oen
in the private and NGO sector.
Services, apart from the basic informaon, are not free of
charge, but they are subsidized by the state. A voucher system is oen developed in this process, which enables to
entrepreneur to choose where he will seek an assistance.
Service providers are accredited by the naonal cerficaon
bodies.
According to the results of a business plan, entrepreneur is
seeking financial support into the public or private sector.
There are two models of obtaining the insufficient financial
funds. The first is called a “debt” model, where the entrepreneur is debited by credit lines at financial instuons in
the public sector (fund for “start-up”, development bank or
a specialized micro-credit instuons) or at the specialized
banks in the private sector.
Level of
development
“Seed” phase
Type of financing
Sources of financing
Zajmovi
Founders, Family , Friends
Business angels
Start-up phase
Venture capital
Venture funds
Loans and Leasing
Arrangements
Start -up funds
Banks
Suppliers, Customers,
Leasing companies
Source: [Beck, T. Financing Constraints of SMEs in Developing Countries: Evidence,Determinants and Soluons]
The entrepreneur oen decides for a combinaon of
55
both available resources, whereby the total cost of providing the required capital is lower than the market, and
the total amount of the assets provided is higher than
the limits which exist in naonal development instuons. The second model is the “equity”, in which the
entrepreneur obtains the necessary finance from the
specialized investors, giving them part of ownership in
his company. Also, the so-called “venture capital funds”
or “business angels”10 appear as investors, and these are
specialized companies engaged in invesng in potenally
high-profit projects.
The entrepreneur always lacks the financial funds, but
his business is never completely financed from the external sources of funding. In the process of obtaining the
necessary financial funds entrepreneur as first calculates
how many own funds he has, and what is the amount of
insufficient funds. In the inial phase of development,
for addional financial support, entrepreneuer turns to
his closest sources from the environment. In the development phase, entrepreneur seeks financial assistance
through the instuonalized forms of financial support
or business partners.
In European Union countries, financing of start-up companies is done through the EU programs and structural
funds which cover the financing of SMEs projects.
In most EU countries, founders of start-up companies
may rely on the following programs of financial support
by the European Union:
•
•
•
•
•
•
Small and Medium-Sized Enterprises;
Equal Opportunies;
SAVE II;
Socrates II;
Leonardo da Vinci II;
Youth and Culture 2000.
In most cases the EU structural funds are focused on the
resoluon of social problems appearing due to structural
economic deviaons.
The founders of start-up companies in most EU member
states11 can rely on financial support from the following
structural funds:
10 Business angel - is an affluent individual who provides capital for a business start-up, usually in exchange for converble debt or ownership equity;
11 hp://europa.eu/documentaon/index_en.htm;
56
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
kompanija, da bi dobila finansijsku pomoć iz ovih fondova, mora se finansira iz drugih instucija, bio to bankarski sektor, državni program, „biznis anđeo“ ili kapital za
pokretanje novog invescionog ciklusa, a realni troškovi
se nadoknađuju iz strukturalnih fondova tek nakon realizacije projekta.
Država Crna Gora obezbjeđuje podršku preduzetnicima u
prevazilaženju prepreka u poslovanju kroz razne forme nefinansijske ili finansijske podrške.
Osnivanjem Invesciono-razvojnog fonda, Vlada Crne
Gore je obezbijedila efikasan mehanizam za ekonomski
razvoj, naročito imajući na umu ekonomsku i finansijsku
krizu. Cilj ove instucije je da obezbijedi podršku ubrzanju
ekonomskog razvoja u Crnoj Gori.
Akvnos Fonda su definisane odobravanjem pozajmica
i izdavanjem garancija, privazacijom preostalih porolio
kompanija, kao i ostale zadatke u cilju podrške ekonomskom razvoju.
Opš uslovi poslovanja Invesciono-razvojnog fonda za
otvaranje kreditnih linija su12:
•
•
•
Iznos za start up kreditnu liniju – maksimum 50.000€;
Grejs period – maksimum 24 mjeseca;
Period vraćanja (ne uključujući grejs period) – 72 mjeseca;
•
Kamata – 6% na godišnjem nivou za proizvodne
akvnos, turizam i usluge i 5,75% na godišnjem nivou za
poljoprivredu i proizvodnju hrane.
Treba spomenu da Invesciono razvojni fond (IRF) obezbjeđuje podscaj za kompanije sa sjevera Crne Gore i opšna Cenje i Ulcinj, što znači da su kamate na projekte
koji su iz pomenuh regiona niže za 1%. Takođe, kompanije koje upošljavaju 5 ili više ljudi (direktne kreditne linije
IRF-a) imaće smanjenje kamate za 1%.
MNE
2.
IZVORI FINANSIRANJA ZA VISOKO-RASTUĆE I
START UP KOMPANIJE
2.1.
KOMPANIJE KOJE OSTVARUJU VISOK RAST –
KAKO FINANSIRATI RAST I RAZVOJ
Razvoj visoko rastućih kompanija u Crnoj Gori doprinosi
porastu BDP-a, stvaranju novih radnih mjesta, smanjenju
nezaposlenos, substuciji uvoza i većoj izvoznoj konkurentnos domaće privrede. One su izvor inovacija i imaju
značajnu ulogu u balansiranom regionalnom razvoju i, takođe, predstavljaju važan faktor u procesu pridruživanja
EU.
Bez obzira koliko je poželjan, brzi rast kompanija mora
bi kontrolisan na način da stabilnost i balansiran razvoj
kompanije ne budu dovedeni u pitanje. U tom kontekstu,
strategija finansiranja je jedan od ključnih faktora održavanja kompanija sa brzim rastom. Bilo da je interno (iz
sopstvene akumulacije u kompaniji) ili eksterno (iz izvora
van kompanije), finansiranje mora bi u funkciji razvoja.
Glavni izvori finansiranja kompanije, u momentu kada
dolazi do stadijuma ubrzanja ekonomskog razvoja (rasta
prodaje, uvođenja novih proizvoda i tržišta) su sljedeći:
•
•
•
•
•
Pored pomenuh modela finansiranja kompanija sa visokim rastom, značajnu ulogu u ne-bankarskom finansiranju
preduzetništva, realizuje takozvani kapital za pokretanje
novog invescionog ciklusa koji invesra u ideje, projekte
i mlade kompanije sa brzim rastom, kao i u eksperzu zaposlenih i potencijalne projekte.
2.2.
Ako kompanija koris podscaj baziran na novoj radnoj
snazi, obavezna je da svake godine priloži dokaz o upošljavanju adekvatnog broja ljudi. Na osnovi priloženog dokaza
IRF će refundira razliku u kama za tekuću godinu.
Podscaji se primjenjuju samo za jednu svrhu (tj. za zaposlene ili za Sjever).
12
hp://www.irfcg.me;
Država (direktne invescije ili subvencije);
Domaće i međunarodne finansijske instucije (invescioni fondovi, razvojne instucije...);
Komercijalne banke (kroz kreditne linije);
Strateški partneri;
Berza.
PODRŠKA POČETNICIMA U POSLOVANJU –
START UP
Potencijalni preduzetnici predstavljaju značajan i veoma
specifičan segment MSP sektora. Sve veći broj kompanija
se osniva u Crnoj Gori, što rađa zatjev za različite forme
finansijske i ne-finansijske podrške. U isto vrijeme, Crnu
Goru karakteriše strukturalna nezaposlenost kao i nepovoljna strosna i kvalifikaciona struktura radne snage. Zbog
ENG
•
•
•
•
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
The European Regional Development Funds (ERDF);
The European Social Fund (ESF);
The European Agricultural Guidance and Guarantee
Fund (EAGGF – Guidance Secon);
The Financial Instrument for Fisheries Guidance
(FIFG).
Most of support, provided by the structural funds, act as
a kind of retroacve financing. In other words, a startup company, in order to receive financial support from
these funds, must be financed by other instuons,
whether it is the banking sector, the state program, business angels or venture capital funds, and real costs and
expenses are only reimbursed from the structural funds
aer the realizaon of the project.
The state of Montenegro, through various forms of nonfinancial and financial support, provides support for the
entrepreneurs to overcome the obstacles they are facing
with in business.
With founding of Investment and Development Fund
(IDF), Government of Montenegro has provided an efficient support mechanism for economic development,
especially having in mind economic and financial crises.
The aim of the instuon is providing support for and acceleraon of economic development of Montenegro.
Fund’s acvity is defined by approving loans and issuing guarantees, privazaon of the remaining porolio
companies, as well as other tasks to ensure support for
economic development.
General terms and condions of IDF for start up credit
lines are12:
•
•
•
•
Amount for the start up credit line – max 50.000€;
Grace period – max 24 months;
Repayment period (grace period not included) – max
72 months;
Interest rate - 6% annually for producon acvies,
tourism and services, and 5.75% annually for agriculture and food producon.
It should be menoned that IDF provides incenves for
companies that come from the Northern Region of Montenegro and from municipalies of Cenje and Ulcinj,
which means that interest rate for projects that come
12
hp://www.irfcg.me;
57
from this region are lower by 1%. Also, companies which
will employ 5 or more new persons (direct credit lines of
IDF) will have reduced interest rate per 1%.
If company uses incenves based on new hired employees, it is obliged to submit at the end of each year an
evidence about employment of adequate number of
new persons. Based on the submied evidence, IDF shall
refund the difference in interest for the respecve year.
Incenves may be used for only one purpose (that is, either for employees or for Northern Region).
2.
SOURCES OF FINANCE FOR A HIGH-GROWTH
AND START UP COMPANIES
2.1.
HIGH-GROWTH COMPANIES – HOW TO
FINANCE GROWTH AND DEVELOPMENT?
Development of high-growing companies in Montenegro
contributes the growth in GDP, creaon of new jobs, reducon of unemployment, import substuon and a higher export compeveness of the domesc economy. They are a
source of innovaon and have a significant role in balanced
regional development and, also, represent an important
factor in the process of EU accession.
No maer how is desirable, rapid growth of companies
must be controlled in a way that stability and balanced development of the company will not be threatened. In this
context, a carefully chosen strategy of financing is one of
the key factors of maintaining the fast-growing companies.
Either internally (from own accumulaon of company) or
external (from sources outside the company), the financing
should be in funcon of development.
The main sources of financing the company at the moment
when it comes to the stage of acceleraon of economic
growth (growth of sales, introducing new products and
markets) are the following:
•
•
•
•
•
State (direct investment or subvenons);
Domesc and internaonal financial instuons (investment funds, development instuons...);
Commercial banks (through credit lines);
Strategic partners;
Stock excange.
58
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
ove činjenice, neophodno je primijeni mjere podrške što
će poveća spremnost i konkurentnost radne stage kako
mladih tako i onih koji su izgubili posao, u cilju olakšavanja njihove reintegracije u privredu kroz započinjanje sopstvenog biznisa ili kreiranje novih radnih mjesta.
Kao dodatak ne-finansijskoj podršci, postoji iskazana potreba za obezbjeđenje neophodnih finansijskih sredstava
za započinjanje biznisa:
•
•
•
•
Banke nisu zainteresovane ua osnivanje saradnje sa
novim i nepoznam klijenma jer to predstavlja veliki
rizik i trošak za mali iznos sredstava;
U okviru NVO sektora, postoje mikrofinansijske instucije koje pomažu start-up preduzeća, iako ova sredstva nisu uvijek dostupna;
Na taj način, preduzetnici u najvećem dijelu sami finansiraju svoje start-up kompanije (lična štednja, partnerstvo, kapital za pokretanje novog invescionog
ciklusa i biznis anđeli);
Mikrokreditne instucije i razvojne banke – posebne
kreditne linije za start up i preduzetnike.
2.2.1. ULOGA „BIZNIS ANĐELA“ U
FINANSIRANJU START UP PREDUZEĆA
„Biznis anđeli“ su bogata lica koja unvesraju novac, znanje i iskustvo u (start up) mala i srednja preduzeća. Na
ovaj način, preduzetnici-početnici dobijaju sve što je potrebno za funkcionisanje njihovog preduzeća, dok „biznis
anđeli“ očekuju visok godišnji povraćaj svoje invescije i
višestruko uvećanje inicijalne invescije nakon nekoliko
godina, kada su spremni da napuste taj biznis. Ovo znači
da mala i srednja preduzeća trebaju da izrade atrakvan
biznis plan da bi privukla biznis anđele. „Profesionalni
anđeli“ invesraju u oblas sa potencijalnim uvećanjem
inicijalnog invesranog kapitala i do deset puta za period
od pet godina. Neki od njih očekuju uvećanje od čak 20
do 30 puta, za period od 5 do 7 godina.
MNE
znis anđeli“ sličniji onima koji ulažu kapital za pokretanje
novog invescionog ciklusa, ali se razlikuju u sljedećem:
•
•
•
•
•
•
•
Oni prije svega ulažu u strart up kompanije;
Invesraju manje sume od onih koji ulažu kapital za
pokretanje novog invescionog ciklusa;
Oni invesraju u lokalna ili regionalna preduzeća, a ne
u nacionalna i internacionalna;
Veoma su probirljivi i prihvataju mali broj predloženih
projekata za invesranje;
Ulažu u brzo rastuće kompanije (IT, telekomunikacije,
bio-inženjering, itd.);
Za kratko vrijeme očekuju višestruko veći povraćaj
ulaganja (do 40 i 50%);
Sa gotovinom, „biznis anđeli“ takođe žele da invesraju u svoje profesionalno znanje pa ih stoga možemo
zva „profesionalni investori“.
Ono u čemu se razlikuju od onih koji ulažu kapital za
pokretanje novog invescionog ciklusa, je to da ne vole
transparentnost, tj. ne žele da budu prepozna kao javni
investori, ali to ne znači da bi izbjegli poreska ili druga
davanja.
2.3.
FINANSIRANJE MSP-a – EU PODACI
Važnu ulogu u sektoru malog biznisa ima razvoj konkurentnos u nacionalnoj ekonomiji u funkciji poboljšanja
međunarodnog funkcionisanja domaće ekonomije. Konkurentna sposobnost malog biznisa predstavlja osnovu za
uspješno tržišno pozicioniranje nacionalne ekonomije na
globalnom tržištu.
Važnost malih i srednjih preduzeća u razvijenim ekonomijama najbolje ilustruje primjer koji se odnosi na EU, gdje
među 204 miliona kompanija, čak 99% su MSP, i kreira
75 miliona radnih mjesta. Takođe, MSP učestvuju 70% u
ukupnom prometu, tj. sa 60% u BDP-u EU.
Movi anđela investora su različi, ali se svi baziraju na
novcu: na velikim profima koje ne ostvaruju tradicionalni investori, višestrukom povraćaju inicijalne invescije
i niskim porezima na invesciju i profit. Oni invesraju
u biznise sa rapidnim rastom, sa značajnim prinosom za
kratko vrijeme: obično u prvih 4 do 7 godina, dok nijesu
zaineresovani za zreo biznis.
Evropska centralna banka je nedavno objavila svoj šes
izvještaj rezultata pod nazivom „Istraživanja o finansiranju
MSP u euro zoni“13.Ovo istraživanje je obavljeno između
29. februara i 29. marta 2012. i pokriva uzorak od 7.511
kompanija eurozone. U skladu sa rezultama istraživanja,
eksterno finansiranje MSP-a u eurozoni je poraslo u periodu od oktobra 2011. do marta 2012. godine. Takođe,
rezulta istraživanja pokazuju da je pristup bankarskim
Iz svega navedenog možemo zaključi da su današnji „bi-
13
en.html
hp://www.ecb.int/stats/money/surveys/sme/html/index.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Besides the menoned modes of financing of the highgrowth companies, valuable role in the non-bank financing
of entrepreneurship realizes so-called venture capital that
invests in ideas, projects and young companies that grow
fast, as well as in experse of staff and potenal of projects.
2.2.
SUPPORT FOR BEGINNERS IN BUSINESS –
START UP
Potenal entrepreneurs represent a significant and very
specific segment of the SME sector. More and more enterprises are being established in Montenegro which
generates a demand for various forms of financial and
non-financial support. At the same me, Montenegro is
characterised by structural unemployment as well as an
unfavourable age and qualificaon structure within the
workforce. Due to this fact, it is necessary to implement
support measures which will increase the competency
and compeveness of both unemployed youth and
those who have lost their job, in order to facilitate their
reintegraon into the economy through starng their
own businesses or the creaon of new jobs.
enterprises, while “business angels” expect a high annual return on their investments and mulple increase
of the inial investment aer several years, when they
are ready to leave the specific business. This means that
SMEs need to have an aracve business plan in order to
aract “business angels”. “Professional angels” invest in
areas where the potenal increase of the inial invested
amount is higher at least ten or more mes than the inial investment for a period of five years. Some of them
ask for increase of even 20 to 30 mes, for the period
between 5 and 7 years.
Moves of angel investors are different, but they are always based on money: on large profits that can not be
made by tradional investors, mulple higher return of
inial investment and low taxes on investment and profit.
They invest in rapidly growing businesses, with significant
yield and for a short me: oen in the first 4 to 7 years,
while they are not interested in mature businesses.
From all the above we can conclude that today’s “business angels” are more similar to the venture capitalists,
but different in the following:
In addion to non-financial support, there is an expressed
need for providing the necessary financial resources for
starng a business:
•
•
•
•
•
•
•
•
Banks are not interested in establishing cooperaon with new and unknown clients as it would be
too great of a risk and expense for a small amount of
resources;
Within the NGO sector, there are microfinance instuons that support start-ups, although these funds
are not always available or accessible;
In that way, entrepreneurs finance their start-ups for
the most part with their own resources (personal savings, partners, venture capital and business angels);
Microcredit instuons and development banks –
special credit lines for start up and entrepreneurs.
2.2.1.
ROLE OF “BUSINESS ANGELS” IN FINANCING OF
START UP COMPANIES
“Business angels” are rich individuals who invest money,
knowledge and experience in (start-ups) small and medium enterprises. In this way, entrepreneurs-beginners
receive all what is needed for the funconing of their
59
•
•
•
They invest primarily in start-up companies;
They invest smaller sums than venture capitalists;
They invest in local or regional ventures, but not in
the naonal and internaonal;
They are very picky and accept a small number of
proposed projects for funding;
They invest in a high-growing businesses (IT, telecommunicaons, bioengineering, etc..);
They are expected in the short term several mes
higher return on inial investment and a high annual
return on investment (up to 40 and 50%);
With the cash, business angels also want to invest in
their professional knowledge, and for that reason we
can call them as “professional investor”.
Perhaps the biggest difference from the venture capitalists is that they do not like the transparency, ie. do not like
to be well known as a public investors, but that does not
mean that they avoid their taxes and other liabilies.
2.3.
FINANCING OF SMEs - EU DATA
Important role of the small business sector is reflected
in the development of compeveness at the naonal
60
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
pozajmicama nastavio da opada. Kompanije su izvijesle
da je pristup bankarskim kredima opao za 20% što je povećanje od 14% u odnosu na prethodno istraživanje.
Godišnji rast kredita opredijeljenih za građane euro zone
je u porastu na 1,8% u martu 2012.g. sa 1,4 u prethodnom mjesu. Godišnja stopa rasta kredita opredijeljenih
za privatni sektor bila je 0,5% u martu, u poređenju sa
0,4% prethodnog mjeseca.
3.
VISOKO RASTUĆE KOMPANIJE
Razvoj preduzeća je proces transformacije od postojećeg
u novo stanje kompanije. U isto vrijeme, očekuje se da će
novi status bi efikasniji, da će kompanija bi efikasnija, te
da će proći kroz mnoge promjene u svim oblasma poslovanja.
Razvoj neizbježno donosi promjene u kompaniji čiji je rezultat promjena strukture buduće proizvodnje, kao i poboljšanje u funkcionisanju i radu uopšte.
Kompanija radi na harmonizaciji svojih internih mogućnos
sa tržišnim prilikama. Tržište u kojem funkcioniše konstantno se mijenja i ove promjene zahjevaju reakciju kompanije. Glavna reakcija je borba za opstanak. Kompanije, kao
i svi živi sistemi, imaju potrebu da prežive, što je njihov primarni cilj. Uzimajući u obzir da kompanija koris kapital sa
tržišta (materijale, sredstva za rad i radnu snagu), a na njega distribuira svoje proizvode i usluge, možemo zaključi
da ima dualnu vezu sa tržištem.
Kompanija, sa svojim asormanom proizvoda i usluga, prilagođava se novim situacijama na tržištu, bilo da su one reverzibilne ili ireverzibilne. Kod reverzibilnih se radi o ciklusima, ili sezonskim karakteriskama. Međum, kompanija
ne može nazad jer se tržište konstantno mijenja (porast ili
smanjenje broja stanovištva, novi konkurent, itd.). Nemogućnost prilagođavanja tržištu, povratak na pređašnje stanje, jeste glavna karakteriska razvoja kompanije [Krisn
Hallberg, „Tržišno orjensana strategija za mala i srednja
preduzeća“]. Rezultat izmijenjene kompanije predstavlja
novi odnos prema okruženju. Razvoj preduzeća neki autori
zovu potencijalom kompanije. Razvoj je isto što i potencijalna energija – akumulirana sposobnost za obavljanje akvnos. U osnovi, ovi autori takođe prihvataju tezu da je
razvoj kapaciteta sistema da posgne posebni cilj svojim
akvnim pod-sistemima u referentnoj ravni (tržištu).
MNE
Razvoj preduzeća u odnosu na okruženje može izazva
sličnu promjenu u potencijalu, te tada govorimo o konvergentnom razvoju. Ako su odnosi drugačiji, tada govorimo
o divergenciji, koja može bi pozivna ili negavna. Pozivna je ako je kompanija na visokom stepenu razvoja ili
ako dobija bolje rezultate u odnosu na promjene u okruženju (na pr. kompanija u odnosu na industriju ili opšte
ekonomsko poslovanje), a negavna je ako su promjene
neznatne.
Iako su koncep razvoja i rasta uze iz studija bioloških
sistema, oni su primijenjeni na organizaciju i ekonomiju.
Rast uključuje kvantavni porast u obimu proizvodnje,
primarno predstavljajući nove proizvodne kapacitete, bez
mijenjanja postojećih struktura. Kao dodatak ovom kvantavnom rastu u biznisu, razvoj uključuje kvalitavno
širenje, poboljšanje i ažuriranje postojeće proizvodnje.
Stoga, može se zaključi da rast predstavlja kvantavnu
promjenu dok je razvoj kvalitavna promjena.
Rast kompanije je rezultat razvoja kao i njegova mjera.
Mjerenje može bi apsolutno i relavno. U prvom slučaju, izmjeren je konkretan korak naprijed u razvoju, a u
drugom je mjeren progresom drugih kompanija. Pošto
kompanije nisu izolovane na tržištu, već su u relacijama
jedne sa drugim, relavno mjerenje je prihvatljivije kao
vrijednost razvojnih faza u kompanijama. Ovo ne znači da
kompanije ne trebaju mjeri rast u apsolutnim jedinicama. Naprov, to je važan indikator uspjeha.
Rast kompanija može bi proporcionalan i disproporcionalan, tj. kompanija se može kreta paralelno sa promjenama u idenčnim ili srodnim sistemima (proporcionalnim), ili pokaza manje ili veće odstupanje.
Mjerenje rasta može se saže u pitanje mjerenja veličine
kompanije. Mnogi autori se bave ovim problemom. Neki
od njih daju prioritet kvantavnim indikatorima, kao što
je broj zaposlenih, kapital preduzeća, vrijednost imovine
itd. Ostali autori naglašavaju indikatore vrijednos (kapital kompanije, prodaja, udio u tržištu, i dr.), dok treći
kombinuju mjere. Izgleda da, zbog velikog broja formi
preduzeća, poput sasvim nezavisnih preduzeća, nacionalnih i mulnacionalni korporacija, saveza i ostalog, čije
se funkcije različito distribuiraju, teško da je moguće naći
metodologiju za poređenje kompanija.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
economy in the funcon of improving the internaonal
operaons of the domesc economy. Compeve capability of small enterprises represents the base for the successful market posioning of the naonal economy in the
global market.
The importance of SMEs in developed economies best illustrates an example related to EU in which approximately 204 million companies, much as 99%, are SMEs, and
which creates about 75 million of working places. Also,
SME parcipates with 70% in total turnover, ie. with 60%
in GDP of EU.
The European Central Bank has recently published its
sixth report of the results called “Surveys about the access of SMEs financing in the eurozone”.13 This research
was done between the 29 February and 29 March of 2012
and covers a sample of 7.511 companies in the eurozone.
According to the results of survey, external financing of
SMEs in the eurozone has increased in the period from
October 2011 ll March 2012. Also, the results of survey
show that the access to bank loans has connued to deteriorate, and the company reported a deterioraon in the
availability of bank loans for 20%, which is increased for
14% in contrast to previous research.
The annual growth rate of total loans allocated to the cizens of eurozone has increased to 1.8% in March 2012,
from 1.4% in the previous month. The annual growth rate
of loans that has been approved to the private sector was
0.5% in March, in comparasion with 0.4% in the previous
month.
3.
HIGH-GROWING COMPANIES
Development of the enterprise is a process of transformaon from the exisng into new state of company. At
the same me, it is expected that the new state will be
more efficient and that the company will go through a lot
of changes in all areas of business.
Development inevitably brings qualitave changes in the
company which result is change of the structure of future
producon, as well as improvement of the funconing
and operaons in general.
The company works in order to harmonize its internal ca13
hp://www.ecb.int/stats/money/surveys/sme/html/index.en.html;
61
pabilies with market opportunies. The market in which
it operates is constantly changing and these changes require a reacon from the company. The main reacon is a
fight for survival. Companies, as well as all living systems,
have a need to survive, which is their primary goal. Given
that company uses assets from the market (materials,
funds for operaon and work force) and distributes its
products and services, we can conclude that it has a dual
relaonship to the market.
The company with its range of products and services adjusts to new market situaons, which are irreversible or
reversible. In reversible, it is about cycles, or seasonal features. However, the company usually can not go back because the market is sll changing (increased or decreased
populaon, a new competor, etc...). Inability to adapt to
the market, by returning to the condion that existed before, is the main characterisc of enterprise development
[Krisn Hallberg, A Market-Oriented Strategy For Small
and Medium-Scale Enterprises]. The result of changed
company represents a new relaonship with the environment. Development of enterprise some authors call as
potenal of the company. Development is the same as
a potenal energy - the accumulated ability to perform
acvies. Essenally, these authors also accepted the
thesis that the development is capacity of the system to
achieve a parcular goal with its acve subsystems in a
reference plane (the market).
Enterprise development in relaon to the environment
can cause a similar change in potenal, and then we speak
of convergent development. If relaonships are different,
then we talk about the divergence, which can be posive
or negave. It is posive - if the company has a higher
level of development, or if it gets beer results in relaon
to changes in environment (eg. a company relave to industry or general economic acvity), and it is negave - if
the changes are minor.
Although the concepts of development and growth are
taken from the study of biological systems, they are applied in the organizaon and economics. Growth involves
a quantave increase in producon volume, primarily
by introducing a new producon capacity, without altering the exisng structure. In addion to the quantave
increase in business, the development includes qualitave expanding, improving and updang of exisng producon. Therefore, it can be concluded that a growth
62
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Osim toga, mnoge empirijske studije razvoja tržišne ekonomije su potvrdile odsustvo zavisnih veza između veličine biznisa i njegove poslovne efikasnos. Moderni teorečari će vjerovatno dalje istraživa probleme mjerenja
kompanija u budućnos.
invescionog ciklusa kroz postrojenja visoko rastućih i
inovavnih malih i srednjih preduzeća koja su na raspolaganju kroz CIP (Compeveness and Innovaon Framework Programme – Okvirni program za podscaj konkurentnos i inovacija).
Često ćemo se naći u situaciji gdje je ekspanzija kompanije u izgradnji nove farme, zapravo invescija u imovinu, i
smatra se razvojem preduzeća. Međum, ovo je samo rast
koji u osnovi obezbjeđuje poboljšanje budućeg funkcionisanja. Rast je potreban u određenim situacijama, ali ne
možemo očekiva da to bude dovoljan uslov za uspješno
buduće poslovanje. Nasuprot rastu, razvoj je neophodan i
dovoljan uslov za uspješno buduće poslovanje. Međum,
ovdje napravljena razlika između razvoja i rasta teško da
može bi izvedena zato što se trenutna mišljenja o rastu
kompanije treraju poput fenomena koji uključuje kompleksan razvoj kompanije.
GIF pokriva invescije u fond za pokretanje novog invescionog ciklusa što se fokusira na ranu fazu, uključujući
i početne fondove i fondove posvećene akvnosma
transfera tehnologija, plus sredstva sa fokusom na visok
potencijal rasta u njihovoj ekspanzionoj fazi.
3.1.
ŠTA JE KAPITAL ZA POKRETANJE NOVOG
INVESTICIONOG CIKLUSA?
Kapital za pokretanje novog invescionog ciklusa se obezbjeđuje biznisu koji je u ranim stadijumima razvoja novog
proizvoda ili usluga ili u ekspanzivnoj fazi. Invesranje od
strane Evropske unije se obavlja preko ovog kapitala, kojim se finansiraju prevozna sredstva i ostala oprema naročito predviđena za ovu svrhu.
Fondovi za pokretanje novog invescionog ciklusa su veoma selekvni oko biznisa u koji će invesra. Tipične oblas invesranja ovih fondova su informaciona tehnologija i
oblas nauka o životu/oblas biotehnologije.
3.1.1. KO IMA KORISTI OD KAPITALA ZA POKRETANJE
NOVOG INVESTICIONOG CIKLUSA?
Mala i srednja preduzeća imaju koris od kapitala predviđenog za pokretanje novog invescionog ciklusa. Fondovi ovog kapitala idenfikuju sopstvene invescione
mogućnos, zavisno od njihove invescione strategije.
3.1.2. KO IMA KORISTI OD KAPITALNIH ULAGANJA
U POKRETANJE NOVOG INVESTICIONOG CIKLUSA
EVROPSKE UNIJE?
Evropska unija obezbjeđuje kapital za pokretanje novog
Evropski invescioni fond (EIF), koji je finansijsko jelo EU
sa eksperzom u obezbjeđivanju kapitala za pokretanje
novog invescionog ciklusa, upravlja GIF m fondovima u
ime Evropske komisije.
4.
FONDOVI ZA POKRETANJE NOVOG
INVESTICIONOG CIKLUSA
Glavna akvnost fondova za pokretanje novog invescionog
ciklusa jeste da pronalaze mlade, kreavne i inovavne ljude
koji osnivaju obećavajući biznis. Kapital ovog fonda je uglavnom fokusiran na projekte visokog rizika, koji donose brz povraćaj kapitala. Takođe, kapital za pokretanje novog invescionog ciklusa se fokusira na kompanije koje tek počinju i često
su to kompanije koje se bave tehnologijom. Invesciona polika ovakvog kapitala je raznovrsna zato što se ne invesraju
sva sredstva podjednako. Invescije se razlikuju po veličini i
udijelu, fazi invescije, industriji, zemlji itd. Većina fondova
je specijalizovana, ako ne po gore navedenim kriterijumima,
onda makar po razvojnoj fazi kompanije.
Ciljana veličina invescije i minimalni iznos koji fond invesra
u kompaniju je u vezi sa razvojnom fazom kompanije. Fondovi koji invesraju u ranu fazu razvoja kompanija obično ulažu
minimum od 500.000 eura. S druge strane, sredstva koja
su opredijeljena za razvoj iznose minimum 10 miliona eura.
Sredstva koja su opredijeljena za invescione transakcije iznose minimalno nekoliko desena miliona eura.
Uzimajući u obzir fazu invescije i invescionu strategiju, fondovi će kupi veći dio, odnosno manji blok akcija u kompaniji i kombinova oba pristupa. Invescije mogu uze formu
preferencijalnih akcija ili kombinaciju običnih akcija i duga,
obično konverbilnog duga, koji može posta akcija ukoliko
je određeni nivo rizika prekoračen.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
represents a quantave change while development is a
qualitave change.
necessary and sufficient condion for the successful future operaon of the company.
Growth of the company is a result of development, and
also its measure. Measurement can be absolute and relave. In the first case, it is measured a concrete step forward in development, and in the second is measured by
the progress of other companies. As companies are not
isolated on the market, but they are in relaons with others, a relave measure is more acceptable as the value of
developmental stages of companies. This does not mean
that the company should not measure growth in absolute
units. On the contrary, it is an important indicator of success.
However, the disncon made here between the development and growth can hardly be executed because
current opinions about the growth of the company are
treated as a phenomenon that involves complex development of company.
The growth of companies can be proporonal and disproporonal, ie. the company can move in parallel with
changes in idencal or related systems (proporonal), or
show a smaller or larger variance.
Measurement of growth can be summarized as queson
of measuring the size of the company. Many authors deal
with this problem. Some of them give priority to quantave indicators, such as the number of employees, company assets, or the amount of effects and the like. Other
authors emphasize the value indicators (capital of the
company, sales, market share, etc..), while the third combine measures. It seems that due to the large number of
forms of enterprises, such as fully independent enterprises, naonal and mulnaonal corporaons, alliances and
so on, whose funcons are distributed differently, there is
hardly a reliable methodology for comparing companies.
In addion, many empirical studies in developed market
economies have confirmed the absence of dependent relaonship between the size of businesses and their business effects. Modern theorists will probably explore the
problems of measures of growth of companies in the future.
Oen we will find ourselves in situaon where the expansion of a company by building of new farm, in fact is
an investment in property, is considered development of
enterprise. However, this is only the growth which basically can provide the improvement of future funconing.
Growth is needed in certain situaons, but we can not
expect it to be a sufficient condion for the successful future operaon. In contrast to the growth, development is
3.1.
63
WHAT IS VENTURE CAPITAL?
Venture capital provides capital to businesses which are
either in the early stages of developing new products or
services or in their expansion phase. Investment by the
EU is made into venture capital via venture capital funds,
which are financing vehicles especially established for
this purpose.
Venture capital funds are very selecve about the businesses in which they will invest. Typical areas of investment by venture capital funds are informaon technology and life science/biotechnology fields.
3.1.1.
WHO BENEFITS FROM VENTURE CAPITAL?
SMEs benefit from venture capital. Venture capital
funds idenfy their own investment opportunies, depending on their investment strategy.
3.1.2. WHO BENEFITS FROM THE EU’s VENTURE CAPITAL INVESTMENTS?
The EU provides venture capital through the High Growth
and Innovave SME Facility (GIF) which is available under
CIP.
GIF covers investment into venture capital funds which
have an early stage focus, including seed funds and funds
dedicated to technology transfer acvity, plus funds with
a focus on SMEs with high growth potenal in their expansion stage.
The GIF venture capital funds are managed for the
European Commission by the European Investment Fund (EIF), which is an EU financial body with
experse in making venture capital investments.
64
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
4.1.
CILJEVI INVESTIRANJA
Finansijski eksper procjenjuju rizik i invesraju u novi
projekat ili kompaniju. Kod invesranja u kompaniju,
obično se uzimaju vlasničke akcije. Ciljevi takvih invescija su sljedeći:
•
•
•
Razvoj biznisa;
Profit od kasnije prodaje vlasničkih akcija;
Obuka preduzetnika za traženje daljeg finansiranja od
komercijalnih banaka.
Fondove za pokretanje novog invescionog ciklusa možemo opisa kao posrednike između kapitala koji boga
pojednici ili instucije žele da invesraju i obećavajućih
kompanija kojima je potreban kapital za poslovni rast.
4.2.
INVESTICIJA I PROFITABILNOST
Model vođenja biznisa je sljedeći: tokom perioda od deset
godina razvija se porolio od trideset kompanija u koje je
uložen novac. Jačanjem porolija tokom vremena, pružaju se mnoge mogućnos - kompanije koje imaju veću
šansu da budu uspješne su odabrane i na kraju ciklusa
od deset godina linija je podvučena: obično su dvije ili tri
kompanije veoma uspješne, jedna ili dvije su potpuna katastrofa, preostale ne ostvaruju naročito dobar rezultat.
MNE
invescionim uslugama. Od dana stupanja na snagu 1.
novembra 2007. godine, zamijenila je Direkvu invescionih usluga14.
MiFID želi da ostvari tri glavna cilja ovim direkvama:
prvi je stvaranje konkurentnog i integrisanog evropskog
tržišta i drugi, podscanje inovacija i efikasnost. Što se
če prvog cilja, mali koraci prema daljoj harmonizaciji u
Evropi su napravljeni, ali ostaje još puno da bude urađeno. MiFID je samo zagrebala površinu određenih nacionalnih razlika – još uvijek ima toliko mnogo nacionalnih
regulatora, koliko i post-trgovinskih procesa, sistema
i država Evrope. Kad su u pitanju inovacije, tržišta su
otvorena za konkurenciju i tu smo vidjeli nove učesnike
kao i nove solucije evropske suprotne strane, zajedno
sa značajnim prednosma i invescijama u tehnologiju.
Treći cilj je zašta i podrška nastajanju „Evropskog investora“. Ove direkve bi trebale da zamijene sve ostale
direkve kojima je bilo regulisano područje invescionih usluga, prije svega ISD (Investment Services Direcve – Direkva invescionih usluga).
Kada kompanija počne da pravi profit i kada je dovoljno
jaka da se pojavi na berzi, fond zatvara invesciju, investori realizuju zadovoljavajući povraćaj, a određeni dio profita ide menadžmentu kompanije. Neuspješne kompanije
se zatvaraju, a plodovi uspješnih kompanija su dovoljno
veliki da budu prihod investorima.
MiFID (Direkva za tržište finansijskih instrumenata) je
temelj Akcionog plana za finansijske usluge Evropske
komisije čije će 42 mjere značajno promijeni način
funkcionisanja tržišta finansijkih usluga u EU. MiFID je
najznačajnija legislava koja je uvedena kroz „Lamfalussy proceduru“15 napravljenu da ubrza usvajanje legislave bazirane na pristupu od čeri nivoa, predložene
od strane Komiteta mudrih ljudi sa kojim predsjedava
baron Alexandre Lamfalussy. Postoje još tri druge „Lamfalussy“ direkve – Prospekt direkva, Direkva o zloupotrebi tržišta i Direkva o transparentnos.
5.
5.2.
5.1.
TRŽIŠTA U DIREKTIVI FINANSIJSKIH
INSTRUMENATA (MiFID)
PORIJEKLO I CILJEVI OSNIVANJA MiFID
Tržišta u Direkvi finansijskih instrumenata 2004/39/
EC (poznatoj kao MiFID) kako je naknadno izmijenjena, dokumenat je koji su usvojili Evropski parlament i
Savjet Evrope. On obezbjeđuje harmonizovano tržište
i regulavu za invescione usluge u preko 30 zemalja
članica Evropskog ekonomskog prostora (27 članica EU
plus Island, Norveška i Lihtenštajn). Glavni ciljevi Direkve su podizanje konkurentnos i zašta potrošača u
PODRUČJE MiFID
Da bi se utvrdilo koje su kompanije pod ucajem MiFID,
a koje nijesu, MiFID pravi razliku između „invescionih
usluga i akvnos (osnovne usluge – core services) i „pomoćne usluge“ (non-core services). Termin „invesciona
kompanija“ odnosi se na sva pravna lica čije su akvnos
ili biznis fokusirani na obezbjeđenje invescionih usluga trećim licima i/ili obavljanje jedne ili više akvnos
14
Direkva 2004/39/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 21. aprila
2004 o tržišma u finansijskim instrumenma dopunjavajući Direkve Savjeta
85/611/EEC i 93/6/EEC i Direkvi 2000/12/EC Evropskog parlamenta i Savjeta
i ukidanjem Direkve Savjeta 93/22/EEC (Službeni list EU, L145, 30.04.2004
P.0001 – 0044);
15
hp://en.wikipedia.org/wiki/Lamfalussy_process
ENG
4.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
“VENTURE CAPITAL” FUNDS
The main acvity of venture capital funds is to find a
young, creave and innovave people who started a
promising business. Venture capital mostly focuses on
high risk projects, which also bring high returns. Also, veture capital focuses on companies that begin their acvies and oen a technology companies. Investment policy
of venture capital fund is a diversified, because they do
not invest all funds equally. Investments differ by size of
investment and size of share, by phase of investment, by
industry, country, etc. Most of the funds are specialized, if
not by all of the above criteria, then at least by the development phase of company.
The targeted size of investment and the minimum amount
which fund invests in companies is related with the development phase of company. Funds that invest in early
phase of development of companies usually invest a minimum of 500 thousand euros. On the other hand, funds
that are focused on expansion invest in the company a
minimum of 10 million euros. Funds which are committed to buyout a transacons oen have the minimum investment of up to several tens of millions of euros.
Given the phase of investment and investment strategy,
the funds will buy a majority, i.e. minority block of shares
in the company and combine both approaches. Investments may take the form of preference shares or combinaon of ordinary shares and debt, usually of converble
debt, which can become a share if the certain level of risk
is exceeded.
4.1.
OBJECTIVES OF INVESTING
Financial experts esmate the risk and invest in a new
project or company. When invesng in the company, it
is usually done by taking over the ownership share. The
objecves of such investment are as follows:
•
•
•
Development of business;
Profit on the later sale of ownership share;
Training of entrepreneurs to seek further financing
from the commercial banks.
We can describe venture capital funds as intermediaries
between the capital that rich individuals or instuons
want to invest and the promising companies which need
capital for business growth.
4.2.
65
INVESTMENT AND PROFITABILITY
Model of business conducng is the following: in the period of ten years is being developed porolio of companies with thirty companies in which money is invested.
With the strengthening of the porolio during me, there
are many opportunies - companies that have a higher
chance to be successful are selected and at the end of
ten-years cycle the line is underlined: usually two or three
companies are very successful, one or two are a complete
failure and disaster and the rest of the companies typically do not generate a parcularly good result.
When a company begins to make profits and when it is
strong enough to appear on the stock exchange, fund
closes the investment, investors realize a sasfactory return, and a certain poron of profits goes to management
of the company. Unsuccessful companies are closing, and
yields of successful companies are high enough to make a
large income to investors.
5.
MARKETS IN FINANCIAL INSTRUMENTS
DIRECTIVE (MiFID)
5.1.
THE ORIGIN AND OBJECTIVES OF CREATING MiFID
The Markets in Financial Instruments Direcve 2004/39/
EC (known as “MiFID”[1]) as subsequently amended [2] is
a document adopted by the European Parliament and
Council of Europe. It provides harmonised market and
regulaon for investment services across the 30 member
states of the European Economic Area (the 27 EU Member States plus Iceland, Norway and Liechtenstein). The
main objecves of the Direcve are to increase compeon and consumer protecon in investment services. As
of the effecve date, 1 November 2007, it replaced the
Investment Services Direcve.14
MIFID wants to achieve three major aims by these direcves: the first of which was to create a compeve and
integrated European market and the second, to foster
innovaon and efficiency. As regards its first aim, small
steps towards further harmonisaon in Europe have been
made, but a great deal more needs to be done. MiFID has
14
Direcve 2004/39/EC of the European Parliament and of the Council of
21 April 2004 on markets in financial instruments amending Council Direcves
85/611/EEC and 93/6/EEC and Direcve 2000/12/EC of the European Parliament
and of the Council and repealing Council Direcve 93/22/EEC, (Official Journal of
the European Union, L 145, 30/04/2004 P. 0001 – 0044);
66
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
na profesionalnom osnovu (Član 4, stav 1). Invescione
usluge uključuju sljedeće akvnos (Član 4, stav 1)16:
•
•
•
•
•
•
•
•
Primanje i prenošenje naloga u vezi sa jednim ili više
finansijskih instrumenata,
Izvršenje naloga u ime klijenata,
Djelovanje u svoje ime,
Upravljanje poroliom,
Invescione savjete,
Osiguranje finansijskih instrumenta i/ili plasiranje finansijskih instrumenta na bazi čvrstog opredjeljenja,
Plasiranje finansijskih instrumenata bez čvrstog
opredjeljenja,
Funkcionisanje mullateralnih trgovinskih sadržaja.
MiFID je zadržala principe EU „pasoša“ koje je uvela
Direkva invescionih usluga (ISD) ali i uvela koncept
„maksimalne harmonizacije“ što stavlja dodatni naglasak na domaću državnu superviziju. Ovo je razlika u odnosu na prethodnu EU legislavu za finansijske usluge
što je predstavilo koncept minimuma harmonizacije i
međusobnog priznavanja. Maksimalna harmonizacija
ne dozvoljava državama da budu „super-ekvivalent“
ili „zlatni tanjir“ EU zahtjeva štetnih za ista pravila postupanja koja su podjednako obavezujuća za sve aktere
(„level playing field“)17.
6.
GENERATORI EKONOMSKOG RASTA U 2012.
U CRNOJ GORI
Događaji u globalnoj ekonomiji i u regionu stvaraju izazove u upravljanju ekonomskom polikom u Crnoj Gori.
Zavisnost od spoljnih tržišta na jednoj strani čini crnogorsku ekonomiju ranjivom ali takođe naglašava potrebu da polike koje će obezbijedi osnovu za smanjenje
negavnih efekata krize. Prije svega, kreiranje instucionalnog okvira za efikasno i fleksibilno donošenje odluka.
Glavni izazov u kreiranju ekonomske polike je posgnu balans između kratkoročnih koris od implementacije mjera ekonomske polike u nadolazećoj godini,
srednjoročni ciljevi i dugoročni rast. Nakon dva talasa
krize, Crna Gora ne može dozvoli luksuz kratkoročnih
rješavanja problema koje bi moglo potkopa osnovu za
postupan i održiv rast u kvalitetu života pojedinaca.
16 Direkva Komisije 2006/73/EC Komisije evropskih zajednica (Sl. list
Evropske unije L 241 od 2. septembra 2006. g. str. 26.
17 Regulava Komisije br. 1287/2006 Komisije evropskih zajednica (Sl. list
EU L241, od 02. septembra 2006.g., str.1)
MNE
Nakon pada u ekonomiji od 5,7% u 2009. godini, Crna
Gora je izašla iz recesije u 2010. godini i generisala realni rast BDP-a od 2,5%, što je bilo značajno više od
projektovanog rasta o 0,5% (i prevazišla rane procjene
rasta od 1,1%).
Procijenjeni rast u 2011. godini je bio nepromijenjen, od
projektovanih 2,5% u EFP-u za 2010-2013. godinu. Procjena rasta je bila bazirana na rezultama posgnum
u prvih devet mjeseci i očekivanim trendovima za kraj
godine. Oni pokazuju značajan rast u turizmu, izuzetan
rast u prvih devet mjeseci i očekivane trendove do kraja
godine. Oni pokazuju značajan rast u turizmu, izuzetan
rast u maloprodaji i transportnim uslugama, nagli pad u
generisanju električne energije i neznatan rast u oblasma prerađivačke industrije i građevinarstva.
ZAKLJUČAK
Generalno, upravljanje kompanijom je konnuirani
proces započinjanja i vođenja poslovnih akvnos u
cilju implemenranja svrhe poslovanja. Primarna svrha upravljanja biznisom je donošenje velikog broja poslovnih odluka, kombinovanje resursa radi poszanja
poslovnih ciljeva u kompaniji, kao i stabilnu poziciju na
tržištu, rast i razvoj.
Savremeni ekonomski razvoj se bazira na harmoničnoj
kombinaciji ekonomskih i tehnoloških prednos velikog
i malog biznisa, gdje je glavni kriterijum za odabiranje
jednog ili drugog fokusiran na ekonomsku efikasnost.
Gledano iz ovog aspekta, u ekonomskom razvoju naše
zemlje postoje jedinstvene potrebe, značajne mogućnos i široki javni interes za brži razvoj malih jedinica biznisa poznajeg kao mala ekonomija.
Recept za uključenje u globalne trendova prema pravilima nove ekonomije i organizaciji koju traži, mi znamo:
veliki sa malim ujedinjeni na osnovu zajedničke strategije.
LITERATURA:
„Tržišno orjenisana strategija za mala i srednja preduzeća“, Krisn Hallberg, Rasprava 40, Svjetska banka Vašington;
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
only scratched the surface of some naonal differences –
there are sll as many naonal regulators, as many posttrade processes and systems as there are countries in Europe. As regards innovaon, markets have been opened
up to compeon and we have seen new market entrants
as well as new European central counterparty soluons,
together with significant advances and investment in
technology. The third aim was to protect and encourage
the emergence of a “European investor”. These direcves
need to replace all other direcves with which were regulated area of investment services, primarily ISD (Investment Services Direcve).
MiFID is the cornerstone of the European Commission’s
Financial Services Acon Plan whose 42 measures will
significantly change how EU financial service markets
operate. MiFID is the most significant piece of legislaon
introduced under the ‘Lamfalussy’ procedure15 designed
to accelerate the adopng of legislaon based on a fourlevel approach recommended by the Commiee of Wise
Men chaired by Baron Alexandre Lamfalussy. There are
three other ‘Lamfalussy Direcves’ — the Prospectus Direcve, the Market Abuse Direcve and the Transparency
Direcve.
5.2.
SCOPE OF MiFID
To determine which companies are affected by MiFID
and which are not, MiFID makes a disncon between
“investment services and acvies” (“core” services) and
“ancillary services” (“non-core” services). The term of “investment company” refers to all legal enes whose acvies or business is focused on providing of investment
services to third pares and/or performing one or more
investment acvies on a professional basis (Arcle 4,
paragraph 1). Investment services include the following
acvies (Arcle 4, paragraph 1)16:
•
•
•
•
•
•
Recepon and transmission of orders in relaon to
one or more financial instruments,
Execuon of orders on behalf of clients,
Dealing on own account,
Porolio management,
Investment advice,
Underwring of financial instruments and/or plac-
15 hp://en.wikipedia.org/wiki/Lamfalussy_process;
16 Commission Direcve 2006/73/EC of the Commission of the European
Communies, (Official Journal of the European Union L 241, od 02. septembra 2006. godine, str. 26);
•
•
67
ing of financial instruments on a firm commitment
basis,
Placing of financial instruments without a firm commitment basis,
Operaon of Mullateral Trading Facilies.
MiFID retained the principles of the EU ‘passport’ introduced by the Investment Services Direcve (ISD) but introduced the concept of ‘maximum harmonizaon’ which
places more emphasis on home state supervision. This is
a change from the prior EU financial service legislaon
which featured a minimum harmonizaon and mutual
recognion concept. Maximum harmonisaon does not
permit states to be ‘super equivalent’ or to ‘gold-plate’ of
EU requirements detrimental to a “level playing field”.17
6.
GENERATORS OF ECONOMIC GROWTH IN 2012
IN MONTENEGRO
Events in the the global economy and in the region create
challenges in managing of economic policy in Montenegro. Dependence on external markets on one side makes
the Montenegrin economy vulnerable, but also emphasizes the need for policies that will provide the basis for
reducing the negave effects of the crisis. First of all, creang the instuonal framework for efficient, flexible decision making.
The main challenge in creang a economic policy is
achieved balance between short-term benefits of the
implementaon of economic policy measures in the coming year, medium-term objecves and long-term growth.
Aer two waves of the crisis, Montenegro can not afford
the luxury of short-term resoluon of problems which
could undermine the basis for a gradual and sustainable
increase in quality of life of individuals.
Aer a downturn in the economy of 5.7% in 2009, Montenegro came out of recession in 2010 and generated real
GDP growth of 2.5%, which was significantly higher than
the projected growth of 0.5% (and exceeded early esmates of growth of 1.1%).
Esmated growth in 2011 is unchanged from the 2.5%
rate projected in the EFP for 2010-2013. Growth is esmated on the basis of results achieved in the first nine
17
Commission Regulaon No 1287/2006 of the Commission of the
European Communies, (Official Journal of the European Union L 241, od 02.
septembra 2006. godine, str. 1);
68
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Avery, R. B., R. W. Bosc, K. A. Samolyk, 1998, „Uloga ličnog bogatstva u malom“;
Pindalo, J., L. Rodrigues, C. de la Torre, 2006, „Kako finansijska nevolja uče na uče na finansijsku strukturu
malih preduzeća 26, 377-39;
„START-UP FINANSIRANJE U VRIJEME GLOBALIZACIJE” Julia Korosteleva and Tomasz Mickiewicz, Radni finansijski dokumenat br. 96, December 2008, rev. November
2010;
„Finansiranje biznisa“, Žurnal bankarstva i finansija 22,
6-8, 1019-1061;
Republika Srbija, Ministarstvo ekonomije i privazacije
– „Razvojna strategija malih i srednjih preduzeća i preduzetnika u Republici Srbiji 2003 – 2008.”, Beograd, 16
januar, 2003.;
OECD (2004), Finansiranje MSP-a u inovavnoj ekonomiji. Prateći izvještaj pripremljen za 2 OEBS Ministarsku
konferenciju juna 2004. u Istanbulu, Turska;
Službeni list Evropske unije, septembar 2006. Godine
INTERNET IZVORI:
MNE
hp://www.irfcg.me;
hp://www.nasme.me/dokumen/Strategija%20za%20
razvoj%20MSP%202011-2015.pdf;
hp:/www.unece.org;
hp://www.adriatalk.com/finansiranje-startup-kompanija/;
hp://www.pokreniposao.ba/index.php?user=030725e
cc24a284460eee076311c9d5e&ID=250&katID=1&pkatI
D=0&off=224;
hp://www.irfcg.me/finansijka-podrka/podrka-sektorumsp-i-preduzetnicima/direktni-kredi;
hp://www.cet.rs/cetcitaliste/CitalisteTekstovi/794.pdf;
hp://entrepreneurs.gate2finance.com/;
hp://www.scribd.com/doc/48114577/EkonomskiRast-i-Razvoj-Preduzeca;
hp://www.scribd.com/doc/56592916/Rast-i-RazvojPreduzeca;
hp://www.ecb.int/stats/money/surveys/sme/html/
index.en.html.
ENG
months and expected trends to the end of the year. These
show significant growth in tourism, exceponal growth in
retail trade and transport services, an abrupt fall in the
electricity generaon, and slight growth in the areas of
processing industry and construcon.
In 2012. year are expected to be divergent trends of various producon factors such as the supply of tourist facilies, manufacturing industry, food processing industry,
power producon, retail sales and wholesale trade, and
transportaon, too.
CONCLUSION
Generally, managing of company is a connuous process
of iniang and direcng business acvies in order to
implement purpose of business. The primary purpose
of business management is making a series of business
decisions in order which combine resources in order to
achieve the business goals of the company, as well as realizaon of stablemarket posion, growth and development.
Modern economic development is based on the harmonious combinaon of economic and technological advantages of large and small business units where the main
criterion for commitment to one or the other is focused
on economic efficiency. Observed from this aspect, in the
economic development of our country there are disnct
needs, significant opportunies and wide public interest
for faster development of small business units known as
the small economy.
The recipe for involvement in global trends by the rules
of the new economy and the organizaon that it requires,
we know: the large with the small and joined small on the
basis of a common strategy!
LITERATURE:
“A Market-Oriented Strategy For Small and Medium-Scale
Enterprises”, Krisn Hallberg, DISCUSSION PAPER NUMBER
40, The World Bank Washington, D.C.;
Avery, R. B., R. W. Bosc, K. A. Samolyk, 1998, “The Role of
Personal Wealth in Small;
Pindalo, J., L. Rodrigues, C. de la Torre, 2006, “How Does Financial Distress Affect
Small Firms’ Financial Structure?”, Small Business Econom-
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
69
ics, 26, 377-39;
“START-UP FINANCING IN THE AGE OF GLOBALISATION” Julia Korosteleva and Tomasz Mickiewicz, Economics Working
Paper No.96, December 2008, rev. November 2010;
Business Finance”, Journal of Banking and Finance, 22, 6-8,
1019-1061;
Republic of Serbia, Ministry of Economy and Privazaon
– “Development strategy of small and medium enterprises
and entrepreneurship in the Republic Serbia 2003 – 2008”,
Belgrade, 16 January, 2003. year;
OECD (2004), Financing SMEs in an Innovave Economy.
Background Report prepared for the 2nd OECD Ministerial
on SMEs, June 2004 in Istanbul, Turkey;
Official Journal of the European Union, September, 2006.
INTERNET SOURCES:
hp://www.irfcg.me;
hp://www.nasme.me/dokumen/Strategija%20za%20
razvoj%20MSP%202011-2015.pdf;
hp:/www.unece.org;
hp://www.adriatalk.com/finansiranje-startup-kompanija/;
hp://www.pokreniposao.ba/index.php?user=030725e
cc24a284460eee076311c9d5e&ID=250&katID=1&pkatI
D=0&off=224;
hp://www.irfcg.me/finansijka-podrka/podrka-sektorumsp-i-preduzetnicima/direktni-kredi;
hp://www.cet.rs/cetcitaliste/CitalisteTekstovi/794.pdf;
hp://entrepreneurs.gate2finance.com/;
http://www.scribd.com/doc/48114577/EkonomskiRast-i-Razvoj-Preduzeca;
http://www.scribd.com/doc/56592916/Rast-i-RazvojPreduzeca;
hp://www.ecb.int/stats/money/surveys/sme/html/index.en.html.
70
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Mr Darko Petrušić
Pomoćnik Ministra nauke, Vlada Crne Gore
NAUKA, ISTRAŽIVANJA I INOVACIJE PUT KOJI VODI
KA EKONOMSKOM RAZVOJU CRNE GORE
EU:
REZIME
•
Nauka, istaživanja i inovacije su osnova pametnog, održivog i uključivog razvoja. Znanje je široko priznato kao najvažniji resurs proizvodnje u „Novoj ekonomiji“, tako da je
stvaranje i iskorišćavanje znanja presudan činilac napretka
društva. Da bi put do privrednog rasta bio uspješno ostvaren biće potreban širok spektar akvnos na nacionalnom
nivou. Polike javne uprave koje kreiraju povoljne uslove za
razvoj nauke i istraživanja, i podsču poduzetništvo i slobodu tržišta, mogu osigura klimu koja podsče inovacije i
privredni rast. Priorite i vizija budućeg razvoja Crne Gore
temelje se na znanju, tako da nauka treba da ima ključnu
ulogu u rješavanju trenutnih i budućih razvojnih izazova.
UVOD
Početkom trećeg milenijuma mnoge zemlje Jugoistočne
Evrope prolazile su kroz proces tranzicije nacionalnih ekonomija da bi se, nakon toga, suočile sa globalnom ekonomskom krizom koja se u značajnoj mjeri negavno odrazila
na Evropu i na Evropsku uniju (EU). Sve velike krize, pa i
ekonomska kriza koja je u toku, dovode do preraspodjele
geopoličke i ekonomske moći i to je već sada evidentno.
Nekada je centar moći bio Atlantski okvir, dok sa početkom
trećeg milenijuma Pacifički okvir polako preuzima dominaciju. EU je svjesna ovih promjena i namjerava da se, kao
najveće tržište na svijetu, prilagodi promjenama i da zadrži
i unaprijedi svoju poziciju na globalnom tržištu.
Evropska vizija socijalne tržišne ekonomije u 21. vijeku
je sažeta u strategijskom dokumentu EUROPE 2020 [3].
„Evropa 2020“ stavlja u prvi plan tri uzajamno povezana
prioriteta:
•
•
•
•
Pametan rast: razvoj ekonomije zasnovane na znanju i
inovacijama.
Održivi rast: promovisanje ekonomije koja efikasnije
koris resurse, koja je zelenija i konkurentnija.
Inkluzivni rast: podscanje ekonomije koju odlikuje visoka stopa zaposlenos i koja ostvaruje socijalnu i teritorijalnu koheziju
Takođe, Evropska komisija predlaže sledeće glavne ciljeve
•
•
•
•
75% stanovništva staros između 20 godina i 64 godine
treba da bude zaposleno.
3% BDP-a EU treba da bude uloženo u istraživanje i razvoj.
Treba ostvari klimatsko-energetske ciljeve „20/20/20“
(uključujući i povećanje na 30% smanjenja emisija gasova uz odgovarajuće uslove).
Udio onih koji prerano napuštaju školovanje treba da
bude ispod 10%, a najmanje 40% mladih treba da ima
stečeno tercijarno obrazovanje.
Broj ljudi koji su izloženi riziku od siromaštva treba smanji za dvadeset miliona.
Kako bi obezbijedila da svaka država članica prilagodi Strategiju „Evropa 2020“ svojoj posebnoj situaciji, Evropska
komisija predlaže da se ciljevi EU prevedu u nacionalne ciljeve.
Ovi ciljevi predstavljaju tri prioriteta pametnog, održivog i
inkluzivnog rasta, ali nijesu konačni: da bi se pojačali, biće
potreban širok spektar akvnos na nacionalnom nivou,
na nivou EU i na međunarodnom nivou. Evropska komisija
predlaže sedam ključnih inicijava koje će podstaći napredak u okviru svake prioritetne oblas:
Pametni rast:
1. „Uniju inovacija“
2. „Mlade u pokretu“
3. „Digitalnu agendu za Evropu“
Održivi rast:
1. „Evropu koja efikasno koris resurse“
2. „Industrijsku poliku za eru globalizacije“
Inkluzivni rast:
1. „Agendu za nove vešne i nova radna mesta“
2. „Evropsku plaormu za borbu prov siromaštva“
U kontekstu nauke, istaživanja i inovacija posebno je značajna inicijava „Unija inovacija“ [4].
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Mr Darko Petrušić
Deputy Minister of science, Government of Montenegro
SCIENCE, RESEARCHING AND INNOVATION PATH
LEADING TO ECONOMIC DEVELOPMENT OF
MONTENEGRO
ABSTRACT
•
Science, research and innovaon are on the basis of smart , sustainable and inclusive development. Knowledge is broadly recognized to be the vital resource in ”New Economy” in the way
the creaon and ulizaon of it are considered decisive element
of one society progress. In order to be successful on the path to
economic growth, a very defuse spectrum of acvies should
be done. The adopted policy of competent government bodies
which are directed to creaon of favorable condions for science and research development and encourage entrepreneurship and the free market, can ensure an environment serviceable to innovaon and economic growth. Priories and visions
of expected development of Montenegro are based on knowledge, so the science should have a key role in resolving current
and future development challenges.
INTRODUCTION
In the beginning of third millennium majority of South East Europe underwent the transional process of naonal economies
what has been followed by facing the global economic crises
that to large extent affected Europe and European Union. All
the grave crises including this crises underway, led to redistribuon of geopolical and economic power and this is already
obvious. Unl so far, the Atlanc frame has been the center of
concentrated power but in commence of third millennium Pacific frame is gradually taking over the dominance. EU is absolutely aware of these changes and intends to acng as the largest world market adjust itself to undergoing reconfiguraon,
and doing this way maintain and advance its posion in global
market.
European vision of social market economy in 21 century is summarized in strategic document EUROPE 2020 which highlights
three mutually connected priories:
•
•
•
Prudent growth: economic development based on knowledge and innovaon
Sustainable development: promoon of economy which
ulize dispose resources efficiently, which is greener and
more compeve.
Inclusive growth: encourage the economy featured by high
employment rate and enabled to reach social and territori-
71
•
•
•
•
•
al cohesion.
In addion, European Commission proposed the principal
EU goals as follows:
75% out of total number of inhabitants from 20 to 64 years
old should be employed.
The percentage of EU GDP invested into research and development should account for 3%
The underlined climate-energec aims signified by abbreviaon “20/20/20“ (comprising an increase of 30% in gas
emission accompanied by appropriate condions)
The percentage of those abandoning precipitously educaon process should be diminish under 10% out of total populaon and at least 40% of young people are supposed to
possess terary educaon level
The number of people exposed to poverty risk is to be increased for 20 millions.
In order to ensure that each EU member adjust the Strategy
“Europe 2020” to its parcular situaon , European Commission
propose for the EU goals to be translated into naonal goals.
These goals represent three priories of smart, sustainable and
inclusive growth, but they are far from being comprehensive:
for the plan of their reinforcement to be completed it will be
necessary a large spectrum of acvies on both naonal and
EU level as well as on global internaonal level. European Commission is proposing seven key iniaves intended to encourage advancement within every singular priorized area:
Smart growth:
1. „Innovaon Union“
2. „Young in moon“
3. „Digital Agenda for Europe“
Sustainable development:
1. „Europe that ulize efficiently dispose resources“
2. „Industrial policy adequate for the globalizaon era“
Inclusive growth:
1. „Agenda on new skills and new-created jobs“
2. „European plaorm for combang poverty
Viewed in the context of science, research and innovaon it’s
parcularly interesng iniave „Innovaon Union“.
72
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
1.
NAUKA, ISTRAŽIVANJA I INOVACIJE U
CRNOJ GORI
Akvnos Vlade Crne Gore i, prije svega, Ministartva nauke su usklađene sa Evropskom strategijom pametnog, održivog i uključivog razvoja („Evropa 2020“). Imajući u vidu
značaj inicijave „Unija inovacija“, Ministarstvo nauke je
posebnu pažnju posvelo saradnji naučnih ustanova i preduzeća, pri čemu je, u saradnji sa Direkcijom za razvoj malih
i srednjih preduzeća, usvojilo strateški cilj jačanja inovavnos malih i srednjih preduzeća (MSP).
Ministarstvo nauke je definisalo nacionalne prioritetne
oblas istraživanja, koji su predstavljene na Slici 1:
MNE
učnih ustanova i preduzeća u cilju realizacije primijenjenih
naučnoistraživačkih projekata, koji se finansiraju Konkursom za sufinansiranje nacionalnih naučnoistraživačkih
projekata, a kojim je predviđeno da će prednost pri izboru
ima projek koji imaju podršku partnera iz privrede.
Pored navedenih mjera, Ministarstvo nauke je definisalo
još dva strateška cilja na kojima se intenzivno radilo i koji
se planiraju u narednim godinama: uspostavljanje centara
uspješnos (CU) [1] i naučno tehnoloških parkova (NTP) [2]
u Crnoj Gori.
Kroz kredit Svjetske banke, u periodu 2012-2016. godine, u
planu je da se realizuje projekat »Inovacije, nauka i visoko
obrazovanje« (INVO), u okviru kojeg će se finansira i uspostavljanje prvog Centra uspješnos u Crnoj Gori.
Takođe, u Crnoj Gori postoji 45 licenciranih naučnoistraživačkih ustanova među kojima su i 3 univerziteta, što je
odlična akademska i tehnološka podrška kreiranju NTP kao
značajne komponente tržišno orjensanog tehnološkog razvoja i ekonomije zasnovane na znanju.
ZAKLJUČAK
Slika 1
Tri osnovna strateška cilja Ministarstva nauke su:
•
•
•
Razvoj naučnoistraživačke zajednice u Crnoj Gori;
Jačanje saradnje naučnoistraživačke zajednice i poslovnog sektora; i
Jačanje bilateralne i mullateralne saradnje.
U planu promocije evropskih naučnoistaživačkih i razvojnih
programa (FP7 i EUREKA), Ministarstvo nauke je implemenralo više akvnos koje uključuju mala i srednja preduzeća.
EUREKA je panevropska mreža za tržišno orjensana industrijska istraživanja i razvoj. Kreirana je sa ciljem da ojača
evropsku konkurentnost kroz podršku kompanijama, istraživačkim centrima i univerzitema koji učestvuju u panevropskim projekma za razvoj inovavnih proizvoda, procesa i
servisa.
Na nacionalnom planu radi se na intenzivnijoj saradnji na-
Da bi nauka, istaživanja i inovacije imale značajniji ucaj na
pametni, održivi i uključivi razvoj Crne Gore neophodno je
poboljšanje okvirnih uslova i pristupa za finansiranje istraživanja i inovacija kako bi se uspostavio održivi inovavni
lanac. Samim m neophodno je veće ulaganje u nauku,
obrazovanje i tehnologiju kako na nivou države, tako i u samim preduzećima. Priorite i vizija budućeg razvoja Crne
Gore treba da se zasnivaju na znanju i konkurentnos na
globalnom tržištu.
LITERATURA
1. Studija izvodljivos za uspostavljanje Centra uspješnos u Crnoj Gori hp://www.mna.gov.me/biblioteka/
dokument
2. Studija izvodljivos za za uspostavljanje Naučno-tehnološkog parka u Crnoj Gori hp://www.mna.gov.me/
biblioteka/dokument
3. Europe 2020 - hp://ec.europa.eu/europe2020/index_
en.htm#
4. Innovaon Union- hp://ec.europa.eu/research/innovaonunion/index_en.cfm?pg=intro
ENG
1.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
SCIENCE, RESEARCH AND INNOVATIONS IN
MONTENEGRO
The acvies of Montenegrin Government and parcularly of
Ministry of science are in full compliance to European Strategy of smart, sustainable and inclusive development (,,Europe
2020“). Bearing in mind the significance of iniave „Innovaon Union“, Ministry of science has paid special aenon to
collaboraon of scienfic instuons and enterprises (SME)
while Ministry in collaboraon with Directorate for small and
medium sized enterprises approved the strategic aim for SME
to be reinforced.
Ministry of science has determined the research area of naonal importance as they are signified on the noce bellow :
What is being done on naonal level is intensifying the collaboraon of scienfic instuons and enterprises aimed at realizaon of scienfic-research projects which are financed through
Public bidding of co-financing the naonal scienfic-research
projects by which Tender is envisaged that the projects that
gained support of business sector would be favored in selecon
procedure.
Alongside with the cited measures, Ministry of science has
defined sll two strategic goals which has been dealt with intensively and whose realizaon is planned in the coming years:
establishment of performance center (PC) and scienfic-technological parks (STP) in Montenegro.
Through realizaon of approved loan of World Bank it is planned
the accomplishment of project „Innovaon, science and high
educaon“ (ISHE) in the frame of which the establishment of
first performance center in Montenegro will be financed.
In addion, there are 45 licensed scienfic-research instuons among which are 3 universies represenng an opmal
academic and technological support for scienfic-technological
parks as an important component of market oriented development of technology and knowledge based economy.
CONCLUSION
Three principal strategic aims defined by Ministry of science
are:
•
•
•
Development of scienfic-research community in Montenegro
Strengthening of collaboraon between scienfic-research
community and business sector
Strengthening of bilateral and mullateral collaboraon
Within the planned acvies on promoon of European scienfic-research and developing programs (FP7 and EUREKA),
Ministry of science has implemented a number of acvies
which compounded small and medium sized enterprises.
EUREKA is pan European network aimed at market oriented
industrial research and development. It was created with the
intenon to strengthen European compeveness through
support given to companies, research centers and universies
parcipang in pan European projects for development of innovave products, processes and services.
For the purpose of providing more significant influence of science and research on smart, sustainable and inclusive development of Montenegro the improvement of framework condions and accession to sources of financing for research and innovaon in order to sele a sustainable innovave chain. Such
an aim requires significant investments into science, educaon
and technology both on the state level and in the enterprises.
Priories and visions of future Montenegrin development
should be based on knowledge and compeveness on global
market.
LITERATURE
1. Feasibility study for selement of Center of performance in
Montenegro hp://www.mna.gov.me/biblioteka/dokument
2. Feasibility study for selement of Technological park in Montenegro hp://www.mna.gov.me/biblioteka/dokument
3. Europe 2020 - hp://ec.europa.eu/europe2020/index_
en.htm
4. Innovaon Union- hp://ec.europa.eu/research/innovaonunion/index_en.cfm?pg=intro
73
74
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Prof. dr Anđelko Lojpur
Potpredsjednik, Savjet za nauku Vlade Crne Gore
„EKONOMIJA ZNANJA“ KAO KLJUČNA
PRETPOSTAVKA PRIVREDNOG RAZVOJA
REZIME
U ovom radu autori polaze od ključne spoznaje da dosgnu nivo nacionalne konkurentnos u potpunos odražava sposobnos određene zemlje da svom stanovništvu
omogući rastući prosperitet. Polazna hipoteza podrazumijeva da je konkurentnost jedne nacionalne ekonomije
uslovljena mnoštvom faktora, s m što se na bazi iskustava
razvijenih zemalja koje prednjače po dosgnutom niovu
konkurentnos može zaključi da na značaju sve više dobijaju faktori zasnovani na znanju i inovavnos, tzv. necjenovni faktori konkurentnos. U tom smislu se problem
rasta i razvoja tranzicionih ekonomija u uslovima globalne
krize pokušava sagleda kroz prizmu opasnos koje sobom
nosi proces globalizacije, te potrebe uvažaanja spoznaje da
je trajni oporavak, bolje reći privredni rast i razvoj moguć
jedino uspostavljanjem „ekonomije znanja“. U krajnjem,
ključna poruka ovog rada je, da oni koji su zaduženi da
na duži rok osmisle koncept privrednog razvoja Crne Gore
moraju da uvažavaju ovdje navedene spoznaje, koje su se
u proteklom periodu na primjeru brojnih zemalja potvrdile
kao zakonomjernost.
UVOD
Većina zemalja u tranziciji, kako se pokazalo, odveć dugo
žive iznad svojih mogućnos. Istovremeno, nametnu tokovi globalizacije i sveukupna dinamičnost međunarodnih
ekonomskih odnosa i internacionalne konkurentnos uču
na gubljenje starih, kao i na osvajanje, usavršavanje i poboljšavanje novih konkurentskih pozicija.
Globalizacija ekonomije postala je dominantna karakteriska savremenog kapitalizma. To je zasigurno najveća i
najznačajnija društvena i ekonomska promjena još od industrijske revolucije i kako to objašnjava sociolog A. Giddens, ona predstavlja prostorno i vremensko smanjivanje
koje je povezano s mogućnoosšću ubrzane komunikacije,
što omogućuje ubrzanu razmjenu znanja i kulture.
Inače, ucaj globalne krize je još uvijek prisutan u mnogim
tranzicionim ekonomijama i regionima u cjelini. Naime,
evidentan ekonomski oporavak s početka 2010. godine i
unešto konsolidovan u prvoj polovini 2011.godine je nastavljen ili ponovo pokrenut skoro svuda u tranzicionoj regiji. Međum, u skorije vrijeme globalna slika se pogoršala
dok su rizici za eventualni oporavak značajno porasli kao
rezultat velikih problema u eurozoni18. Nadalje, revidirana
Lisabonska strategija, dakle u uslovima kada je već bilo jasno da njeni ciljevi neće bi ostvareni, upravo je svoj fokus
pažnje pomjerila ka pitanjima koja se ovdje potenciraju, a
zahtjev je iskazan na sljedeći način: osigura znanje i inovacije za rast tako što će se poveća i poboljša ulaganja
u istraživanje i razvoj, podstaknu inovacije, unaprijedi i
primjeni ICT i održivo iskorištava resurse i sl.
1.
DA LI SU ZEMLJE U TRANZICIJI KONAČNO NA
PRAVOM PUTU?
Da li se stvarno B.Gates šali(o) ili misli ozbiljno kada kaže da
je „Microso tek šest mjeseci udaljen od bankrotstva“, a da
su mu najopsaniji konkuren neki borbeni klinci s novim
modelom poslovanja?
Razvijeni svijet i svijet biznisa uopšte je prošao put od industrijskog društva, sgao do informačkog (inofrmaon
age), ali se tu nije zaustavio. Za oznaku „novih vremena“
korismo čitavu lepezu različim imena koja ih nešto pobliže idenfikuju, kao npr.: nematerijalna ekonomija, zelena
ekonomija, ekonomija iskustava, ekonomija ideja, Web biznis, i sl. Sgli smo, tu negdje i u vremenu smo koje paradigmatski označavamo kao „ekonomija znanja“, ali već se
prepoznaju i premise novog doba koje neki vole da nazivaju „Cool Society“. Vrijedi naves konstataciju prof. V.Sriće19
koji kaže: „Za većinu tvrtki i zemalja talenrani ljudi su jedini izvoir konkurentske prednos“.
S druge strane, još 70-h godina postalo je jasno da su socijalisčke ekonomije na izdisaju, a kada je Gorbačov početkom devedeseh pokušao da reformiše SSSR, čitav sistem
18 Vid. šire: Transion Report 2011; Crisis in Transion: The People’s Perspecve.
19 Vid. Šire, V. Srića: Biblija modernog vođe, Harmony Based Leadership,
Znanje, Zagreb.
ENG
PhD Anđelko Lojpur
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
75
Vice President, Science Council of Government of Montenegro
“KNOWLEDGE ECONOMY” AS A KEY ASSUMPTION
OF ECONOMIC DEVELOPMENT
ABSTRAC
The authors in this paper start from the key insight that the
achieved level of naonal compeveness fully reflects the ability of a certain country to ensure to its populaon a growing
prosperity. The inial hypothesis implies that the compeveness of a naonal economy is condioned by many factors,
although on the basis of experience of developed countries,
surpassing by the achieved level of compeveness, it can be
concluded that growing importance is given to factors based on
knowledge and innovaons or the so called non-price factors
of compeveness. In this sense, we tried to observe the problem of growth and development of transion economies under
condions of global crisis through the prism of threats which
the process of globalizaon entails and the need to respect the
insight that the lasng recovery, or rather economic growth
and development are only possible by establishing a “knowledge economy”. Ulmately, the key message of this paper is
that those who are responsible to design a long-term concept of
economic development of Montenegro must take into account
these here listed findings, which have proved in the past in case
of many countries as a regularity.
INTRODUCTION
Most countries in transion, as it turned out, have long lived
beyond their means. At the same me, the imposed globalizaon trends and the overall dynamics of internaonal economic
relaons and internaonal compeveness influence losing
of former and conquering, improving and promong the new
compeve posions.
The globalizaon of economy has become a dominant feature
of a contemporary capitalism. This is certainly the largest and
most significant social and economic change since the Industrial Revoluon and as explained by the sociologist A. Giddens,
it represents the spaal and temporal reducon that is associated with the possibility of accelerated communicaon, which
allows rapid exchange of knowledge and culture.
However, the impact of the global crisis is sll present in many
transion economies and regions as a whole. Namely, an evi-
dent economic recovery from the early 2010 which was somewhat consolidated in the first half of 2011 has been connued
or restarted almost everywhere in the transion region. Anyway, recently the global image has been deteriorated, while
risks for eventual recovery increased significantly as a result of
huge problems in the Eurozone 18. Furthermore, the revised Lisbon Strategy, in circumstances when it has already been clear
that its objecves will not be achieved, shied its focus of attenon to issues we are emphasizing here, while the request
was expressed as follows: to provide knowledge and innovaons for growth by increasing and improving the investments
in research and development, encourage innovaons, promote
and implement ICT and exploit the resources in a sustainable
manner, etc.
1.
ARE THE COUNTRIES IN TRANSITION FINALLY
ON THE RIGHT TRACK?
Was really B. Gates joking or he was serious when said that “Microso is just six months away from bankruptcy”, and that his
greatest opponents are some energec kids with a new model
of doing business?
The developed world and the world of business in general went
from being an industrial society, reached the “informaon age”,
but it didn’t stop there. To mark the “new age” we use a whole
range of different names which a lile more closely idenfy
them, for example: Intangible economy, green economy, experience economy, the economy of ideas, Web business and the
like. We arrived somewhere here and we are in me of “knowledge economy” as we call this paradigm, but the premises of
a new era are already recognized and some like to call it “Cool
Society”. It is worth menoning the statement of a professor
V. Sriće19 who says: “For most companies and countries the talented people are the only source of compeve advantage”.
On the other hand, already in the 70-ies it became clear that
the socialist economies are on their last legs, and when Gorbachov in the early ninees tried to carry out the reform of the
Soviet Union, the whole system collapsed. Meanwhile, the cap18
See: Transion Report 2011; Crisis in Transion: The People’s Perspecve.
19
See: V. Srića: The Bible of a contemporary leader, Harmony Based
Leadership, Znanje, Zagreb.
76
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
se raspao. Za to vrijeme kapitalizam je prebrodio brojne
poteškoće, posebno one koje su izazvala dva velika nana
šoka. Proces tranzicije koji je, kada su u pitanju socijalisčke ekonomije, takođe bio iznuđen, pokazao se kao bolan
i pun neizvjesnos koji je sobom donijela vještački provedena privazacija. Ako se pogledaju njihova dvodecenijski
duga ostvarenja i ista uporede s očekivanjima, uočljivo je
da većina zemalja u tranziciji ima slične probleme, kao npr:
karakteriše ih visok deficit platnog bilansa, visoka spoljna
zaduženost, neuravnotežen budžet, visoka nezaposlenost,
još uvijek spor i nedovoljan napredak u instucionalnim
reformama, nepovoljna demografska kretanja i sl. U prilog tome u tabeli 1. daje se pregled ostvarenog napretka
grupe zemalja u tranziciji iskazan u formi tzv. indikatora
tranzicije20:
Tabela 1. Rang zemalja u tranziciji prema „Transion
Indikator scores“, 2011.
Preduzeća
Država
Albanija
Bosna i
Herceg.
Hrvatska
Estonija
Makedonija
Mađarska
Litvanija
Crna Gora
Poljska
Rumunija
Rusija
Srbija
Slovenija
Turska
Razmjena i tržište
Velike
Male
Upravljanje i Liberalizacija Međunar. Polika
privazacije privazacije restrukturiranje
Cijena
Razmjena konkurenc.
4-
4
2+
4+
4+
2+
3
3
2
4
4
2+
3+
4
3+
4
4
3+
443
33
3+
4+
4+
4
4+
4+
44+
44
44+
4
3+
4343
2+
432+
2+
3
3-
4
4+
4+
4+
4+
4
4+
4+
4
4
4
4
4+
4+
4+
4+
4+
4
4+
4+
3+
4
4+
4+
3
43442
4332+
3
3
Izvor: EBRD, Transion Report 2011.
Na osnovu podataka iz prethodne tabele može se zaključi
da se radi o različitom nivou posgnuća u procesu instucionalnih reformi u zemljama u tranziciji, tj da prosječni indikator dosta varira. Tako su, npr. najbolje ocijenjene Estonija, Poljska i Mađarska sa prosječnom ocjenom 4; zam
Litvanija i Rumunija – 3,7; Turska, Slovenija, Makedonija i
Hrvatska – 3,5; dok najslabije ocjene u pogledu ostavrenog
20
Indikator tranzicije (Transion Indikator Scores) pokazuje kako
zemlje napreduju u tranziciji obuhvatom po više osnova (stubova) i omogućuje
poređenje među njima. Indikatori su ocjene koje se kreću u rasponu od „mali
ili nikakav napredak u tranziciji“ (indikator 1) do „kraj tranzicije“, odnosno
izjednačavanje zemlje po tom elementu s naprednim tržišnim ekonomijama
(indikator 4 plus).
napretka imaju: Albanija – 3,3, i Srbija, Crna Gora i Rusija
– 3,2 i BiH – 3. Možemo zaključi, prvo, da se većina ovih
zemalja još uvijek nije na pravi način suočila sa problemima
sa kojima su odavno trebale da se uhvate u koštac, a jedan
od njih je i pitanje koncepta dugoročnog razvoja u uslovima globalizacije. I drugo, da analizirane zemlje odveć dugo
žive iznad svojih mogućnos i, ukoliko ne budu spremne
na radikalan zaokret u vlastoj razvojnoj polici, nastaviće
da rade u korist bogajih, tj. da plaćaju skupe i za naplatu
dospjele račune za svoje propuste.
Inače, globalizacija sama po sebi ne bi morala da bude
loša, ali kada su u pitanju manje razvijene zemlje izgleda
još uvijek predstavlja nepoznanicu u smislu traženje valjanog „recepta“ za dugoročan uspjeh. Izbor koji je pred njima
i nije bogat, a is se kreće u rasponu od „anglosaksonskog“
do „rajnskog“ pa kapitalizma, naravno, ovo drugo ukoliko
EU preživi. U tom smislu trebamo se oslobodi opskurnog
i dosta pojednostavljenog pogleda na problem traženja puteva za izlazak iz krize. Po nama, stvari su mnogo ozbiljnije
i mogu se rješava jedino na dugi rok, što neminovno podrazumijeva prihvatanje tržišne utakmice, ali na jednoj sasvim drugoj paradigmatskoj spoznaji. Mada su u ekonomiji
imperavi po pravilu relavna stvar, ovaj put to podrazumijeva podizanje nivoa nacionalne konkurentnos u čijoj će
se suštastvenoj osnovici nalazi „ekonomija znanja“.
2.
RAST I RAZVOJ U SVIJETLU CILJEVA
„EUROPE 2020 STRATEGY“
Razvojne strategije savremenih zemalja i čitavih regiona se
na ovaj ili na onaj način u osnovi iskazuju dosgnum nivoom konkurentnos. Osnovne odrednice konkurentnos
su mnogobrojne i kompleksne i predmet su mnogobrojnih
istraživanja. U prilog tome da problem konkurentnos po
svojoj važnos ima „nadnacionalni“ karakter pokazuje i donošenje tzv. Lisabonske agende. U početku su proklamovani ciljevi Lisabonske strategije bili poboljšanje evropske
konkurentnos i produkvnos kroz prethodne poličke
i ekonomske inicijave bazirane na ranije prihvaćenim
evropskim standardima. One su, između ostalog, sadržavale kreiranje informačkog društva za sve građane,
uspostavljanje evropskog prostora za istraživanje i razvoj,
izgradnju okruženja koje će smulisa brzo stvaranje poslovnih projekata, kompleranje jedinstvenog tržišta, izgradnja društva zasnovanog na znanju, obezbjeđivanje većeg
broja kvalitetnijih poslova, modernizacija socijalne zašte,
promovisanje socijalne inkluzije i obezbjeđivanje samoodr-
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
italism has overcome many difficules, especially those caused
by two major oil shocks. The process of transion which, when
it comes to the socialist economies, was also extracted, proved
to be painful and full of uncertainty that have come along with
the arficially implemented privazaon. If we take a look at
their two decades long achievements and compare them with
the expectaons, it is evident that most countries in transion
are facing similar problems, such as: they are characterized by
a high current account deficit, high foreign debt, unbalanced
budgets, high unemployment rate, sll slow and insufficient
progress in instuonal reforms, unfavorable demographic
trends, etc. In addion to this Table 1 provides an overview of
progress achieved in a group of transion countries, expressed
in a form of so-called transion indicators20:
Table 1: Ranking of countries in transion according to “Transion Indicator Scores”, 2011
Company
Exchange and market
Country
Large
privazaons
Small
privazaons
ManagePrice
ment and liberalizarestructur- on
ing
Foreign
trade
Compeon
policy
Albania
4-
4
2+
4+
4+
2+
3
3
2
4
4
2+
Bosnia &
Herceg.
Croaa
3+
4+
3+
4
4+
3
Estonia
4
4+
4-
4+
4+
4-
Macedonia
3+
4
3-
4+
4+
3-
Hungary
4
4+
4-
4+
4+
4-
Lithuania
4
4+
3
4+
4+
4-
Montenegro
3+
4-
2+
4
4
2
Poland
4-
4+
4-
4+
4+
4-
Romania
4-
4-
3-
4+
4+
3-
Russia
3
4
2+
4
3+
3-
Serbia
3-
4-
2+
4
4
2+
Slovenia
3
4+
3
4
4+
3
Turkey
3+
4
3-
4
4+
3
Source: EBRD, Transion Report 2011
Based on data from the table above, it can be concluded that it
is about different level of progress in the process of instuonal
reforms in transion countries, or the average indicator greatly
varies. Thus, for example the best rated are Estonia, Poland and
Hungary, with an average score of 4; followed by Lithuania and
Romania - 3.7; Turkey, Slovenia, Macedonia and Croaa - 3.5;
while the lowest scores in terms of progress achieved are in: Al20
Transion Indicator Scores shows how the countries are progressing in transion, covering several grounds (pillars), and allows comparison
between them. Indicators are grades that range from “lile or no progress in
transion” (indicator 1) to the “end of transion”, that is, equalizing the country by that element with the advanced market economies (indicator 4 plus).
77
bania - 3.3, and Serbia, Montenegro and Russia – 3,2 and B&H
– 3. First, we can conclude that most of these countries are sll
not properly facing problems that were supposed to be tackled long ago, while one of them is the queson of the concept
of a long-term development under condions of globalizaon.
Second, the analyzed countries have long lived beyond their
means, and unless they are willing to make a radical change in
their own development policies, they will connue to work in
favor of the wealthy, that is, to pay expensive and due to collecon bills for their failures.
Anyhow, the globalizaon itself wouldn’t have to be bad, but
when it comes to less developed countries it seems that it is
sll unknown for them in terms of a valid search for a “recipe”
for a long-term success. A choice that is before them isn’t rich
and it ranges from the “Anglo-Saxon” to the Rhenish types of
capitalism, of course, the laer only if EU survives. In this sense
we should get rid of an obscure and rather simplisc view of
the problem of finding the best ways to exit the crisis. According to us, things are much more serious and can be resolved
only in the long run, which inevitably means acceptance of market compeon, but on a completely different paradigmac
knowledge. Although, in the economy the imperaves are by
rule rather relave thing, this me it includes raising the level of
naonal compeveness in which essence will be the “knowledge economy”.
2.
GROWTH AND DEVELOPMENT IN THE LIGHT OF
OBJECTIVES OF THE “EUROPE 2020 STRATEGY”
The development strategies of contemporary countries and
whole regions are in this or that way basically expressed through
the achieved level of compeveness. The basic determinants
of compeveness are many and complex and are subject of
numerous studies. The problem of compeon according to its
importance has “supranaonal” character, which is also shown
by the adopon of the so-called Lisbon Agenda. At the beginning the declared Lisbon Strategy objecves included improving the European compeveness and producvity through
previous polical and economic iniaves based on previously
accepted European standards. They included, among other
things, creang of informaon society for all cizens, establishing a European space for research and development, building
of an environment that will smulate rapid creaon of business
projects, compleng the single market, building a society based
on knowledge, ensuring higher number of high quality jobs,
modernizaon of social protecon, promong social inclusion
and ensuring self-sustaining development. That this is anyway
a “big bite” reflects in the fact that the EU has abandoned the
78
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
živog razvoja. Da se ipak radi o „krupnom zalogaju“ ogleda
se u tome što je EU odustala od prvobitnih planova da ciljeve ove strategije ispuni do 2010. godine, umjesto čega
je usvojen revidirani program21: „Europe 2020 Strategy“. U
zaključcima Evropskog savjeta se navodi da je „kriza ukazala na očigledne slabos u oblas ekonomskih pitanja,
naročito u pogledu budžetskog i šireg makroekonomskog
nadzora“, te sa kao osnovni ciljevi navode:
•
•
•
•
•
poveća stopu zaposlenos žena i muškaraca staros
od 20 do 64 godine na 75% kroz različite akvnos,
uključujući veće učešće mladih, starijih radnika i slabo
kvalifikovanih radnika, kao i bolje integrisanje legalnih
migranata;
unapredi uslove za istraživanje i razvoj, posebno
imajući u vidu cilj povećanja zajedničkog javnog i privatnog ulaganja u ovaj sektor na 3% BDP;
smanji emisiju gasova koji uzrokuju efekat staklene
bašte za 20% u odnosu na nivo zabilježen tokom 90-h
godina prethodnog vijeka; poveća udio obnovljivih izvora energije u ukupnoj energetskoj potrošnji na 20%;
poveća energetsku efikasnost za 20%;
unapredi kvalitet obrazovanja, sa posebnim naglaskom na smanjenje stope osoba koje napuštaju školu
na manje od 10% i povećanje udjela osoba staros 30
do 34 godine u tercijarnom ili ekvivalentnom nivou
obrazovanja na najmanje 40%;
unapredi društvenu uključenost, posebno kroz smanjivanje siromaštva, kako bi se najmanje 20 miliona
osoba izdiglo iz siromaštva i isključenos.
Ovim, kroz prizmu pitanja koje se razmatraju u ovom radu,
skoro sa sigurnošću možemo reći da su se kao ključni faktori
porasta konkurentnos nametnuli oni necjenovne prirode.
To znači da se u današnjem, sve kompleksnijem okruženju,
preduzeća takmiče na osnovu znanja, i po tom osnovu sču ključnu konkurentsku prednost, što objekvno situaciju
u zemljama u tranziciji u pogledu njihove budućnos čini
još kompleksnijom.
3.
„EKONOMIJA ZNANJA“ KAO PRETPOSTAVKA
RASTA NACIONALNE KONKURENTNOSTI
Neoboriva je spoznaja da se osnovna načela funkcionisanja
u uslovima tzv. nematerijalne ekonomije i ekonomije zna21 U zaključcima Evropskog savjeta navodi se da „usvajamo strategiju
Evroopa 2020, kao novu strategiju kojom se podsče otvaranje novih radnih
mjesta i pametan, održiv i inkluzivan rast. Strategija predstavlja okvir Unije
sa ciljem iskorišćavanja svih instrumenata, kao i unapređenja koordiniranog
djelovanja“.
MNE
nja dramačno razlikuju od tradicionalnog poimanja stvaranja vrijednos i poslovnaja kompanija u cjelini. P.Drucker,
G.Hamel, P.Romer, Ch. Goldfinger, P.Senge i mnogi drugi
odavno su ukazali da su na scenu stupili i na važanos dobili novi faktori uspješnost kao što su: znanje, informacije,
inteligencija i sl. Time što su ukazali na nastanak i karakteriske nove ekonomije ili tzv. ekonomije znanja, saoopšli
su i osnovnu ideju koja glasi: znanje se potpuno razlikuje od
prirodnih resursa.
Za razliku od toga, dosadašnji uspjeh u zemljama u razvoju
uglavnom se zasnivao na nekoj kombinaciji izdašnih prirodnih i drugih domaćih resursa, vladine pomoći, jeine
radne snage ili neke druge naslijeđene prednos, koje najčešće označavamo komparavnim. Međum, poslovanje u
današnjim uslovma pokazuje da vremenom komparavne
prednos koje pojedine zemlje imaju nisu više dovoljne za
poszanje i očuvanje visokog standarda građana. Ujedno,
napori da se komparavne prednos, koje je inače lako
podržava, pretvore u konkurentske ne uspijevaju, što se
vidi i sa rang liste konkurentnos, gdje su mnoge prirodnim
resursima bogate zemlje rangirane pri samom dnu.
Posmatrano u globalu, „svaka“ ekonomija se zasniva u manjoj ili većoj mjeri na generisanju i primjeni znanja. Međum, u posljednjim decenijama dvadesetog vijeka dotadašnja ekonomija dominantno bazirana na informacionim
tehnologijama ubrzano se transformisala u „ekonomiju
zasnovanu na znanju“ ili „ekonomiju znanja“ (Knowledge
based Economy). Takvom ekonomijom smatramo onu u
kojoj je vrijednost pretežnog dijela ukupno proizvedenih
i razmjenjenih roba i usluga stvorena na bazi primjenjenog
znanja. U prilog navedenom, V.Milićević isče da su „invescije u obrazovanje, inovacije i prilagođavanje znanja
prvi put inkorporirane u modele ekonomskog rasta krajem
1980-ih i početkom 1990-ih godina“, s m da je procijenjeno, isče dalje is autor, da se preko polovine bruto domaćeg proizvoda u nekim zemljama razvijene tržišne privrede bazira na produkovanju i distribuciji znanja...“ (vid.
šire; V.Milićević, 7;66).
Za razliku od masovne, ekonomija znanja22 zasniva se na
principu „ekonomije različitos“, s m što koris znatno
22 U teoriji postoji mnoštvo pojmova koje koriste pojedini autori misleći
pri tome na „zamjenu“ masovne ekonomije novom paradigmom, navodimo
neke od njih: nova ekonomija, ekonomija znanja (P.Drucker); posndustrijsko
društvo (P.Drucker); informačka ekonomija, digitalna ekonomija (D.Tepskot);
umrežena ekonomija (M.Kastels); bestežinska ekonomija (Lidbeter); Web-biznis; ekološka ekonmija i sl. Mada ne mislimo da se ovdje radi o sinonimima, u
okviru ovog rada ne pravimo jasnu disnkciju između ovih pojmova.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
original plans to meet the objecves of this strategy by 2010,
instead of which the revised program21 was adopted: “Europe
2020 Strategy.” The European Council’s conclusions stated that
“the crisis underscored the obvious weaknesses in economic
issues, parcularly in terms of budgetary and broader macroeconomic surveillance”, and as the basic goals the following are
listed:
- Increasing the employment rate of women and men aged 20
to 64 to 75% through various acvies, including greater parcipaon of young people, older workers and low skilled workers,
as well as beer integraon of legal migrants;
- Improving condions for research and development, parcularly bearing in mind the common goal of increasing
public and private investment in this sector to 3% of GDP;
- Reducing the gas emissions that cause greenhouse effect by
20% compared with the level recorded during the 90-ies of the
past century; increasing the share of renewable energy sources
in total energy consumpon to 20%, increasing energy efficiency by 20%;
-Improving the quality of educaon, with a special emphasis on
reducing the rate of persons who leave the school to less than
10% and increasing the proporon of persons aged 30 to 34 in a
terary or equivalent level of educaon to at least 40%;
-Promong social inclusion, parcularly through reducon of
poverty, in order for at least 20 million people to be elevated
from poverty and exclusion.
Thus, through the prism of issues discussed in this paper, almost with certainty we can say that as the key factors of growth
of compeveness those of non-price nature are imposed. This
means that in today’s increasingly complex environment, the
companies compete on the basis of knowledge, and on that
they acquire a key compeve advantage, which objecvely
the situaon in countries in transion in terms of their future
makes even more complex.
3.
“KNOWLEDGE ECONOMY” AS A PRECONDITION
OF GROWTH OF NATIONAL COMPETITIVENESS
The undeniable realizaon is that basic principles of funconing
under circumstances of the so-called intangible economy and
21
In the European Council’s conclusions it is stated that „we adopt the
Europe 2020 Strategy“, as a new strategy for achieving job creaon, and smart,
sustainable and inclusive growth. Teh Strategy represents the Union’s framework aimed at ulisaon of all instruments, and enhancement of coordinated
acon“.
79
knowledge economy dramacally differ from the tradional
concept of value creaon and the company business operaons as a whole. P. Drucker, G. Hamel, P. Romer, Ch. Goldfinger,
P.Senge and many others have long pointed out that new factors of success have come to scene and got importance, such
as: knowledge, informaon, intelligence, etc. By poinng out to
the occurrence and characteriscs of the new economy or the
so-called knowledge economy, they expressed the basic idea
which is: the knowledge completely differ from the natural resources.
In contrast, previous success in the developing countries was
mainly based on a combinaon of abundant natural and other
local resources, government assistance, cheap labor or other
inherited advantages, which we usually denote as comparave.
However, business operaons in present condions show that
over me the comparave advantages of individual countries
are no longer sufficient to aain and maintain high standards of
cizens. Also, efforts to turn comparave advantages, which are
usually easy to support, into compeve ones fail, which can be
seen from the rankings of compeveness, where many of the
countries rich in natural resources are ranked in the boom.
Viewed as a whole, “each” economy, to a lesser or greater extent, is based on the generaon and applicaon of knowledge.
However, in the last decades of the tweneth century former
economy predominantly based on informaon technologies rapidly transformed into a “knowledge-based economy”
or “knowledge economy”. An economy is considered as such
if the value of the largest share of totally produced and exchanged goods and services is created on the basis of applied
knowledge. In addion to the above, V.Milićević points out
that “investments in educaon, innovaon and adaptaon of
knowledge were for the first me incorporated into models of
economic growth in the late 1980s and early 1990s”, although
the esmates are, says the same author, that over half of GDP
in some countries of developed market economies is based
on the producon and distribuon of knowledge ... “ (see: V.
Milićević, 7; 66).
Unlike the mass economy, the knowledge economy22 is based
on the principle of “economic diversity”, but it uses significantly
less energy, raw materials and labor and achieves much beer
22
In theory there are many terms used by some authors thinking of the “replacement” of a massive economy by a new paradigm, here are some of them: the
new economy, knowledge economy (P.Drucker), posndustrial society (P.Drucker);
IT economy, digital economy (D.Tepskot); networked economy (M.Kastels); weightless economy (Lidbeter); Web-business, ecological economy and the like. Although
we do not think that these are synonyms, in this paper, we do not make a clear
disncon between these concepts.
80
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
manje energije, sirovina i radne snage, ali posže neuporedivo bolje efekte u ekonomskom smislu zahvaljujuću
ugrađenom dodatnom znanju, intelektualnom kapitalu,
odnosno informaciji u proizvode. Intelektualni kapital je
orijensan na potpunije korišćenje šansi iz okruženja, a u
osnovi predstavlja „zbir znanja svih pojedinaca, kao prakčno prevođenje tog znanja u konkretne procese, marke proizvoda i u zašni znak“ (V.Milićević; 7; 67). Na toj osnovi
novi kvalitet proizvoda se ispoljava u čitavom nizu osobina
kao što su: dizajn, korisnost i funkcionalnost, trajnost, proizvodi su postali „inteligentniji“, troše značajno manje energije i sl. Gledano u cjelini razlika se ogleda između „masovnog“ i „informačkog“ koje je ugrađeno u ekonomiju, jer,
konačno ono što danas stvara dodatnu vrijednost je novi
kvalitet koji dolazi primjenom znanja i informacija. Nesumnjivo, na sceni su nova „pravila igre“ koja podrazumijevaju brzinu, fleksibilnost i inovavnost, odnosno do izražaja
dolazi „adapvna sposobnost“, tj. spremnost preduzeća
da inovira, konnuirano uči i da se produkvno mjenja. Za
ilustraciju dramačnih promjena u smislu uloge koju znanje ima u razvojnim procesima uporedićemo kretanje GDP
per capita u Republici Koreji i Gani u poslednjih pola vijeka;
grafik 2. Procjene su pokazale da skoro dvije trećine razlike
koja se uspostavila na kraju posmatranog perioda nije posljedica akumulacije fizikog kapitala i rada, nego je posljedica drugih izvora rasta u kojima je znanje imalo krucijalnu
ulogu.
MNE
petencije postaju ključna komponenta u kompanijama
zasnovanim na znanju i sl. (vid. šire; V.Radun; 11;47). U
tom smislu su i istraživanja koja prate uslovljenost razvoja faktorom znanja i zasnovanost pojedinih ekonomija
na znanju od posebne koris. Rang lista vodećih petnaest zemalja prema The Knowledge Economi Index (KEI) i
Knowledge Index daje se u tabeli 2.; i zemalja u tranziciji
u tabeli 3.
Tabela 2. Rang vodećih zemalja prema indeksima KEI23
i KI24
Rang
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Država
Danska
Švedska
Finska
Holandija
Norveška
Kanada
V.Britanija
Irska
SAD
Švajcarska
Australija
Njemačka
Island
Novi Zeland
Austrija
KEI
9,52
9,51
9,37
9,35
9,31
9,17
9,10
9,05
9,02
9,01
8,97
8,96
8,95
8,92
8,91
KI
9,49
9,57
9,39
9,39
9,25
9,08
9,06
8,98
9,02
9,09
9,08
8,92
8,76
8,97
8,78
EIR Inivacije Obrazovanje
9,61
9,49
9,78
9,33
9,76
9,29
9,31
9,67
9,77
9,22
9,45
9,21
9,47
9,06
9,60
9,45
9,44
9,26
9,24
9,24
8,49
9,26
9,08
9,14
9,04
9,47
8,74
8,79
9,90
7,68
8,66
8,88
9,69
9,06
8,94
8,36
9,54
8,07
9,41
8,79
8,66
9,78
9,31
9,00
8,48
IKT
9,21
9,66
8,73
9,52
9,10
8,54
9,45
8,71
8,83
9,68
8,67
9,47
8,80
8,46
8,85
Izvor: The World Bank; KEI and KI Indexes (KAM 2009);
Tabela 3. Rang vodećih zemalja u tranziciji prema indeksima KEI i KI
Grafik 2. Kretanje BDP u Republici Koreji i Gani tokom
posljednjih pola vijeka
Nadalje, ekonomija znanja se od tradicionalne razlikuje i
po tome: što ne predstavlja ekonomiju rijetkos već izobilja, jer se znanje i informacije djeljenjem ne gube, već
dobijaju na vrijednos, ucaj lokacije je minimiziran jer
se stvaraju virtuelna tržišta i virtuelne organizacije, znanje i informacije teku tamo gdje su prepreke najniže, proizvodi i usluge zasnovani na znanju konkurentniji su (veća
dodatna vrijednost) od onih u kojima je manja količina
znanja, s m da intelektualni kapital, odnosno lične kom-
Rang
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Država
Estonija
Slovenija
Mađarska
Češka
Litvanija
Latvija
Slovačka
Poljska
Hrvatska
Bugarska
KEI
8,42
8,15
8,00
7,97
7,77
7,65
7,47
7,41
7,28
6,99
KI
8,31
8,17
7,88
7,90
7,70
7,52
7,37
7,38
7,28
6,94
EIR Inivacije Obrazovanje
8,76
7,56
8,32
8,10
8,31
8,31
8,35
8,21
7,73
8,17
7,78
8,23
7,98
6,70
8,40
8,03
6,63
8,35
7,78
6,89
7,26
7,48
7,03
8,02
7,26
7,67
6,56
7,14
6,43
7,65
IKT
9,05
7,88
7,70
7,70
7,99
7,58
7,95
7,09
7,62
6,74
23 KEI (The Knowledge Economi Index) pokazuje u kojoj mjeri okruženje djeluje
podscajno za efekvno korištenje znanja. Po svom obuhvatu je širi od KI indeksa i
podrazumijeva vrednovanje čeri varijable (stuba; engl. Pillars): privredni podscaji
i instucionalni okvir; obrazovanje i humani resursi, sistem inovacija i informacione
i komunikacione tehnologije (IKT).
24 KI (Knowledge Index) mjeri sposobnost jedne države da generiše, adapra i širi,
tj. primjenjuje znanje. Ovaj indikator pokazuje ukupnu sposobnost zemlje da svoj
razvoj bazira na znanju., a podrazumijeva vrednovanje sljedećih varijabli: obrazovanje i humani resursi, sistem inovacija i informacione i komunikacione tehnologije
(IKT).
ENG
effects in economic terms, thanks to incorporated addional
knowledge, intellectual capital, and informaon. Intellectual
capital is oriented to fully use the opportunies from the surrounding, and basically it represents the “sum of knowledge of
all individuals, as a praccal transformaon of this knowledge
into specific processes, product brands and a trademark” (V.
Milićević; 7; 67). On this basis the new quality of products is
reflected in a number of features such as: design, usability and
funconality, durability, products have become “more intelligent”, consume considerably less energy and so on. Viewed
as a whole, there is a difference between “mass” and “informaon” which is integrated into the economy, since ulmately
what today creates value-added is a new quality which comes
by the applicaon of knowledge and informaon. Indeed, the
new “play rules” are on the scene assuming speed, flexibility
and innovaon, which means that an “adapve capacity” come
to the forefront or the willingness of a company to innovate,
connuously learn and producvely change itself. In order to illustrate the dramac changes in terms of the role of knowledge
in the developmental processes we will compare the movement of GDP per capita in the Republic of Korea and Ghana in
the last half century; Graph 2. The esmates have shown that
almost two-thirds of the differences established at the end of
the observed period were not due to accumulaon of physical
capital and labor, but the result of other sources of growth in
which the knowledge had a crucial role.
81
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
more; V. Radun; 11; 47). In this sense, researches which deal
with the condionality of development by a factor of knowledge and establishing of certain economies on knowledge basis
are of parcular benefit. Ranking of fieen leading countries according to the Knowledge Economi Index (KEI) and Knowledge
Index is given in Table 2; and countries in transion in Table 3.
Table 2. Ranking of leading countries according to indexes
KEI23 and KI24
R
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Country
KEI
KI
EIR
Denmark
Sweden
Finland
Netherland
Norway
Canada
Great
Britain
Ireland
SAD
Switzerland
Australia
Germany
Iceland
N e w
Zealand
Austria
9,52
9,51
9,37
9,35
9,31
9,17
9,49
9,57
9,39
9,39
9,25
9,08
9,61
9,33
9,31
9,22
9,47
9,45
Innovaon Knowledge
9,49
9,76
9,67
9,45
9,06
9,44
9,78
9,29
9,77
9,21
9,60
9,26
9,21
9,66
8,73
9,52
9,10
8,54
IKT
9,10
9,06 9,24
9,24
8,49
9,45
9,05
9,02
9,01
8,97
8,96
8,95
8,98
9,02
9,09
9,08
8,92
8,76
9,26
9,04
8,79
8,66
9,06
9,54
9,08
9,47
9,90
8,88
8,94
8,07
9,14
8,74
7,68
9,69
8,36
9,41
8,71
8,83
9,68
8,67
9,47
8,80
8,92
8,97 8,79
8,66
9,78
8,46
8,91
8,78 9,31
9,00
8,48
8,85
Source: The World Bank; KEI and KI Indexes (KAM 2009);
Table 3. Ranking of leading countries in transion according
to indexes KEI and KI
Graph 2. The movement of GDP in the Republic of Korea and
Ghana in the last half century
Furthermore, the knowledge economy differs from the tradional one in the fact that: it is not an economy of raries,
but the economy of abundance, because the knowledge and
informaon are not being lost by sharing but they gain in value,
the impact of localizaon is minimized because of creaon of
virtual markets and virtual organizaons, knowledge and informaon flow where the barriers are lowest, products and services based on knowledge are more compeve (higher added
value) than those with a small amount of knowledge, but the
intellectual capital that is, personal competencies are becoming
a key component in a knowledge-based companies, etc. (See
R
Country
KEI
KI
EIR
1
Estonia
8,42
8,31
8,76
Innovaon Knowledge IKT
2
Slovenia
8,15
8,17
8,10
8,31
8,31
7,88
3
Hungary
8,00
7,88
8,35
8,21
7,73
7,70
4
Czeshoslovakia
7,97
7,90
8,17
7,78
8,23
7,70
5
Lithuania
7,77
7,70
7,98
6,70
8,40
7,99
6
Latvia
7,65
7,52
8,03
6,63
8,35
7,58
7
Slovakia
7,47
7,37
7,78
6,89
7,26
7,95
8
Poland
7,41
7,38
7,48
7,03
8,02
7,09
9
Croaa
7,28
7,28
7,26
7,67
6,56
7,62
10
Bulgaria
6,99
6,94
7,14
6,43
7,65
6,74
11
Romania
6,43
6,25
6,98
5,74
6,47
6,55
12
Ukraina
6,00
6,58
4,27
5,83
8,15
5,77
7,56
8,32
9,05
23
KEI (The Knowledge Economi Index) indicates to which extent the environment act supporvely for the effecve use of knowledge. In its scope it is wider
than KI Index and includes evaluaon of four variables (Pillars): Economic incenves and instuonal framework; educaon and human resources, system of innovaons and informaon and communicaon technologies (ICT).
24 KI (Knowledge Index) measures the ability of a country to generate, adapt and
expand that is, apply knowledge. This indicator shows the total capacity of a country to base its development on knowledge and implies evaluaon of the following
variables: educaon and human resources, system of innovaons and informaon
and communicaon technologies (ICT).
82
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
11
12
13
15
22
Rumunija
Ukrajina
Srbija
Makedonija
Bosna i
Hercegovina
MNE
6,43
6,00
5,74
5,58
6,25
6,58
6,32
5,66
6,98
4,27
4,01
5,34
5,74
5,83
6,15
4,67
6,47
8,15
5,83
5,42
6,55
5,77
6,99
6,88
4,58
4,68
4,26
3,11
5,70
5,24
Izvor: The World Bank; KEI and KI Indexes (KAM 2009);
Dakle, ostaje nam da zaključimo da konkurentnost jedne
ekonomije više nije isključivo pitanje lokacije, tehnoloških
inovacija ili organizacije. Za razliku od komparavnih, prirodnim putem stečenih prednos i cjenovne konkurencije
čije mogućnos su često veoma ograničene jer su iste iscrpive a cijene se ne mogu smanjiva u nedogled, u savremenim uslovima težište borbe među rivalima se sve više
prenosi na područje tzv. necjenovne konkurentnos.
4.
DOSTIGNUTI NIVO KONKURENTNOSTI GDJE SU ZEMLJE U TRANZICIJI
Teško se ote usku da je globalizacija poslužila kao još
jedan i najsnažniji polički projekat globalnog kapitalizma
u funkciji ekonomske i poličke dominacije grupe najjačih
ekonomija svijeta25. Konačano, kao krajnji rezultat razvoja
savremenog kapitalizma imamo nekontrolisan jačanje interesa i prevlas krupnog kapitala koji velike korporacije
vođene trkom za profitom ispoljavaju u ekonomskoj i politčkoj svekodnevici, slabeći me dodatno zaštne i razvojne
funkcije nerazvijenih država. Na kraju, nije zanemarljiv broj
dobrih poznavaoca ove problemake koji globalizaciju doživljavaju kao eufemizam za “amerikanizaciju”.
Uspješnost neke nacionalne ekonomije ili njenih pojedinih
privrednih subjekata u savremenom svijetu, koji karakteriše neslućena promjena prirode ekonomije, se sve češće
mjeri agregatnim pokazateljem definisanim kao nivo nacionalne konkurentnos. Svjetski ekonomski forum (WEF)
proučava konkurentnost zemalja pune tri decenije, a nacionalnu konkurentnost definiše kao skup indikatora, instucija i faktora koji određuju nivo produkvnos jedne
države i uspostavljaju održiv tekući i srednjoročni nivo
25 Američki poslovni magazin Fortune objavio je listu 500 najvećih američkih
kompanija koje su i prošle godine (2011), uprkos tekućoj globalnoj krizi, ostvarile rekordne iznose profita. Ukupne zarade ovih petsto kompanija porasle
su za čitavih 16 procenata u odnosu na 2010. godinu, što iznosi ukupno rekordnih 825 milijardi dolara u 2011. godini. Tako, npr. kompanija Exxon Mobil
je u prošloj godini ostvarila godišnji promet 452,9, milijardi američkih dolara
što je 3,08 procenata američkog bruto proizvoda i mnogo više od bruto proizvoda koji ima većina zemalja u razvoju, uključujući i one razvijene industrjiske
zemlje, tako da se ipred ove kompanije nalazi svega dvadeset dvije na spisku
najrazvijenijih zemalja svijeta.
ekonomskog prosperiteta26. Globalni konkurentski izvještaj
bavi se proučavanjem parametara privreda zemalja radi
analize i usmjeravanja ekonomskog razvoja na duži period.
Indeks globalne konkurentnos (GCI) bavi se istraživanjem
i utvrđivanjem prosjeka više različih komponen, od kojih svaka odražava jedan poseban aspekt složene dimenzije konkurentnos. Pri tome se sve komponente grupišu u
dvanaest osnovnih parametara konkurentnos (tzv. stubovi), koji se mogu grupisa u tri osnovna zahtjeva: 1) razvoj
vođen osnovnim resursima; 2) razvoj vođen efikasnošću;
3) inovacijama vođen razvoj. Pored toga, pokazalo se da
porast nivoa konkurentnos jedne nacionalne ekonomije
pretpostavlja proces evolucije poslovnog okruženja. Pregled nivoa globalne konkurentnos grupe vodećih zemalja
na bazi Globalnog indeksa konkurentnos (Global Compeveness Index – GCI), po pojedinim zemljama na bazi
Izvještaja za 2010-2011. godinu daje se u tabeli 4:
Tabela 4. Rang vodećih zemalja prema Indeksu globalne
konkurentnos u posljednja čeri izvještajna perioda
DRŽA VA
Švajcarska
Singapur
Švedska
Finska
SAD
Njemačka
Holandija
Danska
Japan
Veliak Britanija
Hong Kong
Kanada
Tajvan
Rang
2011-12.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Rang
2010-11.
1
3
2
7
4
5
8
9
6
12
11
10
13
Rang
2009-10.
1
3
4
6
2
7
10
5
8
13
11
9
12
Rang
2008-2009.
2
5
4
6
1
7
8
3
9
12
11
10
17
Izvor: Global Compeveness Report; The World Economic Forum; više godina.
Radi potpunijeg uvida u stanje u pogledu dosgnutog nivoa
konkurentnos u regionu, dajemo poređenje dosgnutog
nivoa konkurentnos u BiH, Crnoj Gori i Sloveniji (dosgla
treću razvojnu fazu i među najbolje plasiranim zemljama u
tranzciji) u odnosu na Švajcarsku kao vodeću prema nivou
konkurentnos u 2011-12. godini, tabela 5.
26 World Economic Forum, hp://www.gcr.weforum.org/, The Global Compeveness Report, 2009–2010. Još od 1979. godine WEF mjeri konkurentnost grupe
zemalja, kao i njihovih kompanija na bazi indeksa globalne konkurentnos (Global
Compeveness Index - GCI).
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
13
Serbia
5,74
6,32
4,01
6,15
5,83
6,99
15
Macedonia
Bosnia &
Herzegovina
5,58
5,66
5,34
4,67
5,42
6,88
4,58
4,68
4,26
3,11
5,70
5,24
22
Source: The World Bank; KEI and KI Indexes (KAM 2009);
Therefore, we are le to conclude that the compeveness
of an economy is no longer solely the queson of locaon,
technological innovaons or organizaon. Unlike comparave,
naturally acquired benefits and the price compeveness the
features of which are oen very limited, since they can be exhausted and the prices cannot be reduced indefinitely, in the
contemporary condions the focus of the struggle between the
rivals is increasingly transferred to the area of so-called nonprice compeveness.
4. THE ACHIEVED LEVEL OF COMPETITIVENESS WHERE
THE COUNTRIES IN TRANSITION ARE
It’s hard to resist the impression that the globalizaon has
served as one more and the most powerful polical project of
the global capitalism in the funcon of economic and polical
dominaon of a group of the strongest world economies25. Ulmately, as the final result of development of modern capitalism
we have uncontrolled strengthening of interests and the dominance of large capital that big businesses which lead the race for
profits demonstrate in the economic and polical everyday life,
thus weakening further the protecve and development funcons of the underdeveloped countries. In the end, the number
of good connoisseur of these issues who see the globalizaon
as euphemism for “Americanizaon” is not an insignificant.
The success of a naonal economy or some of its business organizaons in a modern world, which is characterized by unimagined change in the nature of economy, is increasingly being measured by an aggregate indicator defined as the level of
naonal compeveness. The World Economic Forum (WEF)
have studied the compeveness of countries for three decades, while naonal compeveness it defines as a set of indicators, instuons and factors that determine the level of pro25 The American business magazine Fortune has published a list of 500 largest U.S. companies that even in the last year (2011), despite the current global
crisis, achieved record levels of profit. The total income of these five hundred
companies rose by as much as 16% compared to 2010, which totals in a record
of 825 billion dollars in 2011. Thus, for example the company Exxon Mobil in
the last year generated annual sales of 452.9 billion U.S. dollars, which is 3.08
% of U.S. gross domesc product and much more than a GDP of a majority of
developing countries, including developed industrial countries, so that ahead
of this company is only twenty-two on the list of most developed countries of
the world.
83
ducvity of a country and establish a sustainable current and
medium term economic prosperity26. Global Compeveness
Report studies the parameters in a country economy for the
purpose of analysis and targeng the economic development
in the long run. The Global Compeveness Index (GCI) deals
with researches and determining the average of a number of
different components, out of which each reflects a parcular
aspect of the complex dimensions of compeveness. In addion, all components are grouped into twelve basic parameters
of compeveness (the pillars), which can be grouped into
three basic requirements: 1) the development driven by basic
resources; 2) development driven by efficiency, 3) development
driven by innovaons. Apart from that, it appeared that an increase in the level of compeveness of a naonal economy
represents a process of evoluon of the business environment.
The review of the level of global compeveness of a group of
leading countries based on the Global Compeveness Index GCI, by individual countries based on the Report for 2010-2011
is given in table 4:
Table 4. Ranking of leading countries according to Global
Compeveness Index in the last four reporng periods
COUNTRY
Switzerland
Singapore
Sweden
Finland
USA
Germany
Netherlands
Denmark
Japan
Great Britain
Hong Kong
Canada
Taiwan
Score
Score
Score
Score
2011-12
2010-11
2009-10
2008-2009
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
1
3
2
7
4
5
8
9
6
12
11
10
13
1
3
4
6
2
7
10
5
8
13
11
9
12
2
5
4
6
1
7
8
3
9
12
11
10
17
Source: Global Compeveness Report; The World Economic
Forum; several years.
For a deeper insight into the situaon with regard to the
achieved level of compeveness in the region, here is a comparison of the achieved level of compeveness in B&H, Montenegro and Slovenia (reached the third development phase
and it is among the best posioned countries in transion) in
respect to Switzerland as a leading country in terms of the level
of compeveness in 2011 - 1012, Table 5.
Table 5. Comparison of the level of compeveness: Switzerland, B&H, Montenegro, Slovenia for 2011-12
26 World Economic Forum, hp://www.gcr.weforum.org/, The Global Compeveness Report, 2009–2010. As of 1979 WEF measures the compeveness of a group of countries, and their companies based on the Global Compeveness Index - GCI.
84
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Tabela 5. Poređenje nivoa konkurentnos: Švajcarska,
BiH, Crna Gora, Slovenija za 2011-12.
Index glob.kompevnos Švajcarska B. i Herceg. Crna Gora Slovenija
rang (GCI)
Indeks globalne
1
100
60
57
konkurentnos
Bazni zahtjevi:
3
92
57
39
1. stub: Instucije
6
109
42
55
2. stub: Infrastruktura
5
99
63
37
3. stub: Makroekonomska
7
78
94
35
stabilnost
4. stub: Zdravstvo I osnovno
8
58
59
24
obrazovanje
Pojačivači efikasnos
2
102
63
51
5. stub: Visoko obrazov. i
3
86
48
21
usavršavanje
6. stub: Efikasnost tržišta roba
5
115
39
48
7. stub: Efikasnost tržišta rada
1
85
45
102
8. stub: Sofisciranost
7
124
35
102
finansijskog tržišta
9. stub: Tehnološka spremnost
1
73
53
32
10. stub: Veličina tržišta
39
97
130
80
Faktori inovavnos i
1
108
59
45
sofisciranos
11.stub: Sofisciranost
3
108
70
49
poslovanja
12. stub: Inovavnost
1
104
50
40
MNE
•
Na kraju, u funkciji prethodno iscane pozivne korelacije, evidentne u razvijenim zemljama tržišne ekonomije, između dosgnutog nivoa konkurentnos i baziranos iste
na faktorima intenzivno prožem znanjem, dajemo pregled
rang liste zemalja prema dosgnutom niovu konkurentnos i KEI; tabela 6.
Tabela 6. Poređenje ranga vodećih zemalja prema nivou
konkurentnos i KEI
Rang (GCI)
1
2
3
4
5
6
7
8
8
10
11
12
13
14
15
Na bazi podataka iz tabela 4; 5; a u skladu sa naznačenim
ciljem ovog rada može se zaključi:
•
•
•
Izvještajem za 2011/12.g. obuhvaćene su 142 zemlje.
Prema posljednjem Izvještaju, pokazalo se da je Švajcarska već treću godinu za redom na prvom mjestu
(prije toga je bila druga), drugi je Singapur koji je prošle
godine bio treći, treća je Švedska - prošle godine bila
druga, četvrta Finska - godinu prije bila sedma, SAD su
sa četvrtog pale ne peto mjesto, Njemačka je nazadovala i sa petog pala na šesto mjesto, s m da je i Japan
sa šestog pao na deveto mjesto itd.
Grupu „starih članica“ EU predvodi Švedska, zam slijede Finska; Njemačka i sl.; dok je od „pridošlica“ u EU
najbolje plasirana Estonija koja je za sobom već ostavila
njene stare članice kao što su Španija, Italija, Portugal.
Estonija (33), vodeća među zemljama u tranziciji je
zadržala istu poziciju kao i prethodne godine, Češka
je na 38 mjestu, ali je nazadovala dva mjesta, Poljska
je takodje nazadovala za dva mjesta i nalazi se na 42
poziciji, Mađarska se sa 52 popela na 38 mjesto, dok
je npr. Slovenija nazadovala za čitavih dvanaest mjesta
i sa 45 pala na 57, Crna Gora je, takođe, u odnosu na
prošlu godinu nazadovala i to za 11 mjesta i nalazi se
na 60 mjestu, BiH je napredovala za dva mjesta i sgla
do stote pozicije i sl.
Kada su u pitanju faktori inovavnos i sofisciranos (tabela 5), evidentno je zaostajanje grupe zemalja
u tranziciji: BiH – 108; Crna Gora - 59; a to je slučaj
ako se međusobno uporede i sa Slovenijim (45). Prethodno navedno svoje uporište ima i u dosgnutom
novu GDP per capita: Slovenija – 23.760 US$; Hrvatska – 13.720US$; Crna Gora – 6.589 US$, Makedonija
– 4.431 US$; BiH – 4.319 US$ i sl.
Država
Švajcarska
Singapur
Švedska
Finska
SAD
Njemačka
Holandija
Danska
Japan
Velika Britanija
Hong Kong
Kanada
Tajvan
Katar
Belgija
Država
Danska
Švedska
Finska
Holandija
Norveška
Kanada
V.Britanija
Irska
SAD
Švajcarska
Australija
Njemačka
Island
Novi Zeland
Austrija
Rang (KEI)
1
2
3
4
5
6
7
8
8
10
11
12
13
14
15
Izvor: Global Compeveness Report 2911.12; The World Bank; KEI and KI Indexes;
Na osnovu podataka iz tabela 4; 5; 6, može se zaključi:
•
Od ukupno posmatranih petnaest vodećih zemalja prema nivou konkurentnos, njih devet se našlo u grupi
petnaest vodećih zemalja prema indeksu KEI; ako bi prvoj grupi dodali Norvešku koja je na šesnaestom mjestu,
Austriju na devetnaestom, Australiju na dvadesetom,
a prema KEI obuhvali Belgiju koja je na šesnaestom,
Tajvan na osamnaestom, Singapur na devetnaestom,
Japan na dvadesetom, onda se sa izuzetkom Irske,
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Global Compeveness
Index (GCI)
Switzerland
Bosnia &
Herzegovina
Montenegro
Slovenia
Global
Compeveness
Index
Basic requirements:
1
100
3
92
57
39
1. pillar: Instuons
6
109
42
55
2. pillar: Infrastructure
5
99
63
37
7
78
94
35
8
58
59
24
Efficiency intensifiers
2
102
63
51
5.pillar: Higher
educaon and trainings
3
86
48
21
6.pillar: Efficiency of the
market of goods
5
115
39
48
7. pillar: Efficiency of
the labor market
1
85
45
102
8.pillar: Financial
market sophiscaon
7
124
35
102
3. pillar:
Macroeconomic
stability
4. pillar: Health and
primary educaon
60
57
9. pillar: Technological
readiness
10. pillar: Size of the
market
Factors of innovaon
and sophiscaon
1
73
53
32
39
97
130
80
1
108
59
45
11.pillar: Sophiscaon
of doing business
3
108
70
49
12. pillar: Innovaon
1
•
•
in comparison to the last year has gone down by 11 places
and it covers now the 60 place, B&H has moved up by two
places and reached the hundredth posion, etc.
When it comes to innovaon and sophiscaon factors
(Table 5), lagging of a group of countries in transion is
evident: Bosnia and Herzegovina - 108; Montenegro - 59,
and it is the case even when compared with Slovenia (45).
The previously noted has its foundaon even in the newly
achieved level of GDP per capita: Slovenia - 23760 U.S.$,
Croaa - 13.720US$; Montenegro – 6589 U.S.$, Macedonia
- 4431 U.S.$; B&H – 4319 U.S.$, etc..
Finally, in a funcon of previously emphasized posive correlaon, evident in the developed market economies, between the
achieved level of compeveness and its basis in the factors intensively filled with knowledge, here you can find an overview
of ranking countries according to the achieved level of compeveness and KEI, Table 6;
Table 6. Comparison of leading countries scores according to
the level of compeveness and KEI
Score (GCI)
104
50
40
Based on data from Tables 4; 5; and in accordance with the
stated objecve of this paper it can be concluded:
•
•
Reporng for 2011/12 included 142 countries. According to
the latest Report, it appears that Switzerland is in the first
place for the third year in a row (before that it was second),
the second place belongs to Singapore, which was the third
last year, the third is Sweden – it was second last year, the
fourth-Finland -a year before was seventh, the U.S. has
fallen from fourth to fih, Germany has regressed and fell
from fih to sixth, while Japan dropped from sixth to ninth
place, etc.
The group of “older members” of the EU is led by Sweden,
followed by Finland, Germany, etc., whereas out of the EU
“newcomers” the best placed is Estonia, which has already
le behind its old members such as Spain, Italy, Portugal.
Estonia (33), a leader among the countries in transion has
maintained the same posion as last year, the Czech Republic is on the 38 place, but it has gone down by two places. Poland has also gone down by two places and it covers
the 42 posion, Hungary has climbed to 38 place from the
52, while for example Slovenia has gone down by as much
as twelve places and fell from 45 to 57. Montenegro also
85
Country
Country
Score (KEI)
1
Switzerland Denmark
1
2
Singapore Sweden
2
3
4
5
6
7
8
8
10
11
12
13
14
15
Sweden
Finland
USA
Germany
Netherland
Denmark
Japan
Great Britain
Hong Kong
Canada
Taiwan
Katar
Belgium
Finland
Netherland
Norway
Canada
Great Britain
Ireland
USA
Switzerland
Australia
Germany
Iceland
New Zealand
Austria
3
4
5
6
7
8
8
10
11
12
13
14
15
Source: Global Compeveness Report 2911.12; The World
Bank; KEI and KI Indexes;
Based on data from Tables 4; 5; 6; it can be concluded:
- Out of totally observed top fieen countries in terms of the
level of compeveness, nine of them posioned themselves in
a group of fieen leading countries according to the KEI Index;
if we add to the first group Norway which is on the sixteenth
place, Austria on the nineteenth, Australia on the tweneth,
and according to KEI include Belgium, which is on the sixteenth
place, Taiwan on eighteenth, Singapore on the nineteenth, Japan on tweneth, then with the excepon of Ireland, Iceland
86
•
•
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Islanda i Novog Zelanda sve navedene zemlje nalaze i u
grupi prvih dvadeset prema KEI.
Švajcarska kao vodeća zemlja prema indeksu globalne
konkurentnos nalazi se na desetom mjestu prema KEI;
Danska je osma prema nivou konkurentnos, a prva
prema KEI;
Švedska je na trećem mjestu prema konkurentnos i
na drugom mjestu prema KEI indeksu; Finska na četvrtom mjestu prema konkurentnos a na trećem prema
KEI; SAD na petom mjestu prema konkurentnos a na 8
prema KEI; Njemačka na šestom prema konkurentnos
a na 12 prema KEI; Holandija na sedmom prema konkurentnos a na četvrtom prema KEI, Velika Britanija
je deseta prema konkurentnos, a sedma prema KEI;
Kanada je dvanaesta prema konkurentnos, a šesta
prema KEI i sl.
ZAKLJUČAK
S druge strane, u današnjoj, sve više otvorenoj i integrisanoj
svjetskoj ekonomiji, problem konkurentnos nesumnjivo
zauzima centralno mjesto. Naime, pokazalo se da sve intenzivnija konkurencija u uslovima sveprisutne globalizacije
prije opstanku, podjednako kako preduzećima koja nisu u
stanju da se transformišu, da budu inovavna, produkvna i
sposobna da odgovore priscima iz okruženja, tako i čitavim
nacionalnim ekonomijama i zajednicama (EU, SAD, Grčka,
Porugal, Italija, Španija, prije toga Irska i dr.). Na kraju, kao
ključne pouke u pogledu uloge koju bi znanje trebalo da
zauzme u procesu koncipiranju razvojnog novog scenarija
tranzicionioh ekonomija navodimo sljedeće27:
•
•
Znanje i inovacije igraju ključnu ulogu u procesu razvoja
civilizacije još od njenog početka. Sa rastućom globalizacijom i tehnološkom revolucijom u nekoliko posljednjih
dekada znanje je bez sumnje postalo ključni faktor konkurentnos i na toj osnovi se danas preoblikuju novi
modeli rasta.
Da bi postale uspješne ekonomije zasnovana na znanju, države moraju redefinisa svoj odnos i simultano
djelova u smislu unapređenja sistema obrazovanja,
preduzetničke klime i inovavnos, ICT insfrastrukrure;
uključujući i izgradnju kvalitetnog ekonomskog i instucionalnog režima. Polike za unapređenje ova čeri
potporna stuba najčešće su gradualisčkog pa, mada
rezulta vodećih ekonomija („KE šampioni“) pokazuju
da je moguće posći trajan napredak „preskačući“ de-
27
Vid.šire: Building Knowledge Economies, Advanced Strategies for
Develeopment; The World Bank; str. 167-170.
MNE
•
kade.
Države koje žele napredova ovim putem moraju razvi
vlas KE program menadžmenta promjenama, pragmačan i uz uvažavanje specifičnos svake zemlje. To
podrazumijeva širok konsenzus i zavidan nivo socijalne
kohezije uz istovremenu kombinaciju top-down pristupa reformama i dobro iskomuniciranu KE viziju, što
znači da se od vlade očekuje da odigra ključnu i podscajnu ulogu (strong facilitave role) u vođenju razvojnog procesa.
LITERATURA:
Allee, W.: „Novi ala za novu ekonomiju, 1.deo; Quantum21.
net; travanj, 2007.
Baoć, J.:” Globalizcija u Hrvatskoj, Hrvatska u globalizaciji”,
Udruga “11. siječnja 1972.”, Zagreb, 2003.g.
Fageberg J., Seholac M., Knell M.: “The Compeveness of
naons: Why Some Countries Prosper While Others Fall Behind”, World development. 2007.
Goldberg, J.: „Liberal Fascism“; Penguin Books; London;
2007.
Lojpur, A.A.: „Mogućnost primjene Porterovog modela generičkih strategija u procesu unapređenja konkurentnos
privrede“, magistarski rad, Ekonomski fakultet, Podgorica,
2011.g.
Lojpur, S.A; Peković S.; Lojpur, A.A-: „The compeon problems in countries of transion adopon of „new“ development economic paradigm as imperave“, Internaonal
Conference; Mostar, 2011.
Milićević, V.: „Internet ekonomija“, FON, Beograd, 2002.,
Mešić, S :“Mulnacionalne korporacije u procesu globalizacije“; diplomski rad, Sveučilište u Zagrebu, Zagreb; 2007.
Porter, M.: „Compeve Advantage - creang and sustaining superior performance“, Free Press, June, 1998.
Radun, V: „Konkurencija na nišanu; Konkurentski intelidžens“; Edicija Ne Wave; Beograd; 2008.
Srića, V.: „Biblija modernog vođe, Harmony Based Leadership“, Znanje, Zagreb.
Building Knowledge Economies, Advanced Strategies for
Develeopment; The World Bank; Washington, DC; 2007.
Global Compeveness Report 2010-2011; više godina,
The World Economic Forum.
Transion Report 2011; Crisis in Transion: The People's
Perspecve.
ENG
and New Zealand all of these countries are in the first group of
twenty according to KEI.
- Switzerland as a leading country according to the Global Compeveness Index takes the tenth posion according to KEI,
Denmark is on the eighth according to the level of compeveness, and the first according to the KEI;
- Sweden is on the third place according to the level of compeveness and on the second place according to the KEI Index,
Finland is on the fourth place in the compeveness and the
third according to the KEI, the United States are on the fih and
on the 8 according to KEI, Germany on the sixth of compeveness and the 12 according to the KEI; Netherlands on the seventh of compeveness and the fourth according to KEI, the UK
is on the tenth place by compeveness, and seventh according to the KEI, Canada takes the twelh place by compeveness and sixth according to KEI.
CONCLUSION
On the other hand, in today’s increasingly open and integrated
world economy, the problem of compeveness undoubtedly
occupies a central posion. Namely, it appeared that more intense compeon within the ubiquitous globalizaon threatens the survival of both the companies that are not able to
transform, to be innovave, producve and able to respond to
pressures from the environment, and all naonal economies
and communies (EU, U.S., Greece, Portugal, Italy, Spain, and
before that Ireland, etc..). In the end, as the key lessons regarding the role that knowledge needs to take in the process of designing a development new scenario of the transion economies we can menon the following27:
- Knowledge and innovaon play a key role in the development
of civilizaon since its beginnings. With an increasing globalizaon and the technological revoluon in recent decades, knowledge has undoubtedly become a key factor in compeveness,
and on that basis today new growth models are reshaped.
-To become a successful knowledge-based economy, countries
must redefine their relaon and simultaneously act in terms
of improving the educaon system, entrepreneurial environment and innovaon, ICT infrastructure, including establishing
the high quality economic and instuonal regime. The policies
to promote these four supporng pillars are mostly the type of
27
See: Building Knowledge Economies, Advanced Strategies for Develeopment; The World Bank; p. 167-170.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
87
a gradualism, although the results of leading economies (“KE
champions”) show that it is possible to achieve the lasng progress by “skipping” the decades.
- Countries that want to make progress in this way must develop
its own KE management of changes program, which would be
pragmac and respecng for each country’s specificies. This
implies a broad consensus and an enviable level of social cohesion with a simultaneous combinaon of top-down approach
to reforms and well communicated KE vision, which means that
it is expected from the government to play a key and encouraging role (strong facilitave role) in leading the development
process.
REFERENCES:
1) Allee, W.: „New tools for new economy, Part I; Quantum21.
net; April, 2007;
2) Baoć, J.: „Globalizaon in Croaa, Croaan Globalizaon”,
Associaon “11th January 1972”, Zagreb, 2003;
3) Fageberg J., Seholac M., Knell M.: “The Compeveness of
naons: Why Some Countries Prosper While Others Fall Behind”, World development, 2007;
4) Goldberg, J.: „Liberal Fascism“; Penguin Books; London;
2007;
5) Lojpur, A.A.: „The applicability of Porter’s model of generic
strategies in improving the compeveness of economy“,
master paper, University of Economics, Podgorica, 2011;
6) Lojpur, S.A; Peković S.; Lojpur, A.A: „The compeon problems in countries of transion adopon of
„new“development economic paradigm as imperave“,
Internaonal Conference; Mostar, 2011;
7) Milićević, V.: „Internet economy“, FON, Belgrade, 2002;
8) Mešić, S: “Mulnaonal corporaons in the globalizaon
process“; graduaon paper, Faculty of Zagreb, Zagreb;
2007;
9) Porter, M.: „Compeve Advantage - creang and sustaining superior performance“, Free Press, June, 1998;
10) Radun, V: „The compeon at gunpoint; Compeve intelligence“; Edion Ne Wave; Belgrade; 2008;
11) Srića, V.: „The Bible of a contemporary leader, Harmony
Based Leadership“, Znanje, Zagreb;
12) Building Knowledge Economies, Advanced Strategies for
Develeopment; The World Bank; Washington, DC; 2007;
13) Global Compeveness Report 2010-2011; several years,
The World Economic Forum.
14) Transion Report 2011; Crisis in Transion: The People's
Perspecve.
88
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Prof. dr Mira Vukčević
Prorektor, Univerzitet Crne Gore
MEĐUZAVISNOST KAO ODNOS KOJI ODLIKUJE
EKONOMSKI RAST I RAZVOJ ISTRAŽIVAČKOTEHNOLOŠKIH
INOVACIJA ANALIZA SLUČAJA CRNE GORE
SIŽE
Ovaj rad predstavlja sintezu različih analiza sa ciljem ukazivanja na nespornu činjenicu da istraživanje, nauka, tehnologija
i inovacije čine neizostavne vezivne elemente koji objedinjuju
različite ekonomije širom svijeta. Nauku i tehnologiju, u svijetlu
razvoja možemo posmatra kao široku polaznu pla
ormu koja
sabira potencijale pretočene u brojnim, različim formama
kroz istrživačke programe, moderne proizvode i tehnologije,
razvoj pilot eksperimentlnih proizvodnih faza, komercijalizaciju
rezultata naučnog istraživanja. Sušna je u dragocjenom kapacitetu rezulatata RITI da se izraze svojim ekonomskim ekvivalenma, prevodeći njihovu naučnu vrijednost u ekonomskim
parametrima mjerljivu korist koja je snažan katalizator nacionalnih i globalnih ekonomija. Većina studija koje su rađene
širom svijeta su pokazale da nizak nivo komercijalizacije rezultata istraživanja, neusaglašenost između sprovođenih RITI akvnos i potražnje na tržištu, nizak nivo dodate vrijednos na
industrijska dobra i usluge, nedovoljno razvijena saradnja između istraživačkih instuta i privatnog sektora, mali obim fondova privatnog sektora usmjerenih na istraživačku djelatnost,
nezadovoljavajući nivo saradnje između istraživačkih instuta,
nedostatak održivih mehanizama finansiranja RITI akvnos
na nacionalnom nivou, neefikasan mehanizam transfera tehnologija itd. su djelovali kao udruženi negavni faktori koji su
vodili ekonomskoj stagnaciji.
Slučaj Crne Gore je elaboriran u širokom kontekstu, a njegova
konkrezacija bi trebala da bude predmet od interesa za kreatore javne polike i zadatak akademske i biznis zajednice.
UVOD
Sistemske analize tehnoloških promjena od strane ekonomista i drugih društvenih naučnika su počele da se pojavljuju u
drugoj polovini 20 vijeka, fakčki iznuđene zabrinutošču zbog
nedovoljnog poznavanja izvora ekonomskog rasta. Podscaj
koji su ova istraživanja omogućila, doprinijela su povećanom
uvažavanju realnos ekonomskog značaja nauke i tehnologije
od strane kreatora polike.
Troškovi za istraživanja i visina sredstava u budžetu predviđena
za ove svrhe su tradicionalno smatrani najpouzdanijom pojedinačnim indikatorom posvećenos i usmjeravanju korišćenja
resursa na inovavne akvnos i tehnološka unaprjeđenja.
Mnogi autori su uzeli učešća u raspravi na temu kako nacionalna izdvajanja za RITI uču na tehnološki rast i rezulta do
kojih su došli pokazuju veliki nivo podudarnos: ovakva vrsta
fondova prema gruboj procjeni, i u najbogajim zemljama svijeta poput SAD teško da dosže obim iz 70-h godina prošlog
vijeka, ali su troškovi industrijskog sektora skoro utrostručeni
u tom periodu. Posmatrano iz međunarodne perspekve,
postaje uočljivo da ustaljeni obrazac o poimanju SAD kao vodeće zemlje po izdvajanjima iz budžeta za RITI, vremenom
biva sve ubjedljivije demantovan. Bazična istraživanja nemaju
centralno mjesto koje su nekad zauzimala, univerzite nisu jedini korisnici tako dobijenih pronalazaka, fokus se pomjerio ka
primijenjenim istraživanjima, komercijalizaciji rezultata i intenziviranju saradnje između najpresžnijih istraživačkih instuta
i poslovnog sektora u čijem okruženju sprovode svoje naučnoistraživačke akvnos.
Među ekonomisma decenijama postoji saglasnost o tome da
je inovacija pogonsko gorivo i jedna od najbitnijih komponen ekonomskog razvoja: priliv novih ideja i tehnologija. Kao što
stoji u konstataciji Jana Gilespija, načelnika Odsjeka za poliku
naučno-tehnološkog razvoja u okviru Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj u Parizu: ,,Imamo pouzdane dokaze da je
50-70% rasta produkvnos svoje porijeklo ima u inovacijama.
Šta su strateški koraci u tom pravcu, ko su glavni protagonis,
koji vid organizacija može ima najpresžniju ulogu generatora tražnje za istraživanjima, koje promovne korake treba preduze i koliko bi trebao iznosi prosječan rast različih formi
utrošaka za RITI, pitanja su koja ovaj rad pokušava da obradi.
Cilj je da se osvijetle noseće strukture i oblik upravljanja nacionalnim inovavnim sistemom u Crnoj Gori, kao i glavni strukturni nedostaci sistema nauke i istraživanja, kao i da se otvore
određena pitanja i dođe do zaključaka.
1.
SITUACIJA U POGLEDU KORIŠĆENJA RAZVOJA
ISTRAŽIVAČKOTEHNOLOŠKIH INOVACIJA RITI
„Nauka je od sušnskog značaja za naš prosperitet, zdravlje,
kvalitet životne sredine i kvalitet života više nego je ikad ranije
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
PhD Mira Vukčević
89
Vice Rector, University of Montenegro
THE RELATIONSHIP BETWEEN RTDI AND ECONOMIC
GROWTH MONTENEGRO CASE
ABSTRACT
This paper presents a compilaon of different analysis
with the aim to demonstrate that the research, science,
technology and innovaon is the link that connects the
various sectors of the economies all around the world.
Science and technology can be seen as the pla
orm
that wrap the potenals among the different pla
orms
through research programmes, modern products and
technologies, development of pilot, experimental producon phases, commercializaon of research results.
The point is that the appreciable capacity to translate
the outcomes of RTDI into desirable outcomes foster a lot
naonal as well as global economies. Most of the studies
all around the world has revealed that the lack of commercializaon of research results, non-demand driven
RTDI acvies, low value addion to industrial goods and
services, lack of the linkage between the research instutes and private sector, low level of RTDI funding coming
from the Private sector, low level of cooperaon among
the research instuons, lack of sustainable mechanism
on naonal level to fund RTDI acvies, low technological transfer mechanism etc, lead to the economy stagnaon.
The case of Montenegro is elaborated context-wide,
what should be done by the public policy, business environment academic communies.
INTRODUCTION
Systemac study of technology change by economists
and other social sciensts has begun in the second half
of 20th century, emerging out of a concern with improving
our quantave knowledge of the sources of economic
growth. The impetus that these studies provided contributed to an increased appreciaon by policymakers of
the economic significance of science and technology.[1]
ment of resources to invenve acvity on the improvement of technology. Many of the authors have discussed
on how the naonal spending in RTDI influences the
technological growth and the findings are more or less
similar: that kind of funding, even in the most developed
economies of the world like USA, are roughly in the real
terms as they were in the late 1970s, but the expenditure
by the industry have nearly tripled over that period. From
an internaonal perspecve, what stands out is that the
historic paern of USA leadership in RTDI expenditure as
the share of GDP has been eroding in recent years. The
basic research is not in the focus any more, the universies are not exclusive beneficiaries of this funding any
more, the focus is shied toward the applied research,
commercializaon of results and collaboraon between
the most prominent research instuons and business
environment.
Economists have agreed for decades that a large component of modern economic growth has to be driven by
innovaon: the arrival of new ideas and technologies. As
Ian Gillespie, head of the Science and Technology policy
division at the Organizaon for Economic Co-operaon
and development in Paris said [2] “We have very good
evidence that 50 to 70% of producvity growths arises
from innovaon”
What are the strategic movements in that sense on naonal and global level, who are the main stakeholders,
which enes could be the most prominent demanddriving ones, what are the promoonal steps as well as
what should be the average increase in diverse types of
expenditure on RTDI, this paper tries to elaborate. The
aim is to put focus on the main structure and governance
of naonal innovaon system in Montenegro, as well as
main structural deficiencies of research and innovaon
system and to open some quesons and conclusions.
1.
Expenditure on research and development is typically
considered to be the best single measure of the commit-
THE SITUATION IN RTDI EXPLOITATION IN
DEVELOPING COUNTRIES
“Science is more essenal for our prosperity, our health,
90
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
bila”, rekao je predsjednik Barak Obama u svom obraćanju nacionalnoj Akademiji nauka u Vašingtonu 2011 godine.
„Prirodno je da ovu diskusiju otvorimo radom koji je upriličio
laureat Nobelove nagrade profesor Robert Solou, prije gotovo
50 godina. Solou postavlja pitanje: “Koliko je intenzivniji nivo
angažovanja radne snage i kapitala doprinio rastu u SAD u periodu između 1909-1949 godine i koliki je bio udio tehnološkog
progresa u ukupno ostvarenom rastu tog vremena”. Njegov odgovor koji je postao čuven glasio je da je više od 80% ostvarenog rasta u tom periodu dugovano tehnološkim promjenama
u ekonomiji. Solov odgovor je bio dovoljno sveobuhvatan da je
izdržao mnoge testove vremena koji su uslijedili od tada”.
U slučaju manje razvijenih zemalja većina tehnologija neophodnih kao podrška njihovim ekonomskim akvnosma se uvoze
iz razvijenih zemalja. Obim u kojem se zemlja oslanja na uvezene tehnologije i inostrane konsultante je često skup i odgovoran za nacionalni problem održavanja postojećih tehnologija. Presjek stanja u m zemljama govori u prilog nedostatka
komercijalizacije rezultata naučnog istraživanja, nedovoljna
potražnja za akvnosma na razvoju istraživačko-tehnoloških
inovacija, nizak nivo dodate vrijednos na proizvedena industrijska dobra i usluge, nezadovoljavajući nivo uključenos poslovne zajednice, nedovoljno razvijena saradnja između istraživačkih instuta, nedostatak održivih mehanizama za finansiranje RITI. Neka od pitanja za čijim rješenjem postoji akutna
potreba u m zemljama su:
•
•
•
•
•
•
•
Razvoj i promocija strategije koje bi ubrzale komercijalizaciju
rezultata istraživanja
Podići nivo javnih i privatnih invescija u razvoj istraživačkotehnoloških inovacija
Jasno definisa sistem koji bi podscao istraživače i investore u doszanju visokog nivoa kvaliteta naučno-istraživačkih pronalazaka, kao i rezultata njihove primjene.
Okupi sve zainteresovane strane u zajedničkom angažmanu na RITI
Predstavi široj javnos dodatu vrijednost koje sprovedeno
istraživanje ima za posljedicu
Poveza RITI akvnos sa primarnim ciljem proizvodnje dobara, sirovina, industrijske obrade materijala u jedan integrisani sistem sposoban da valorizuje u svakoj fazi rezultate
istraživačkog rada
Smanji zavisnost istraživanja od istraživačkog rada u inostranstvu i razvojnih rezultata dosgnuh u drugim zemljama.
Uporedna istraživanja pokazuju na empirijski dokazivu razliku u
ukupnoj produkvnos između zemalja uslovljenoj na primjer,
MNE
nejednakosma koje poču od različitog nivoa tehnologija i u
kojima treba traži objašnjenje za više od 60% ispoljenih razlika između zemalja u dosgnutoj stopi rasta i dohotku po glavi
radnika. Takođe, u obrazovanju se nalazi jedan od važnih uzroka koji objašnjavaju nejednakos u stopi rasta i visini dohotka
po radniku. Ono što je bitno naglasi je da društvo ostvaruje
mnogo veće povraćaje od sredstava uloženih u istraživanje od
dobi koje privatni investori ostvaruju. Postoji sušnska razlika između priraštaja vrijednos u vidu poboljšanja postojećih
tehnologija ili razvoja novih tehnologija koji ima višestruke pozivne učinke. Nove tehnologije dugoročno i u značajnoj mjeri doprinose rastu produkvnos. Treba ukalkulisa u efekte
razvoja novih tehnologija da zemlji može treba vremena da
usvoji takve tehnologije tako da na početku procesa ekonomija može bi u padu ali dugoročno je uzlazni ekonomski trend
značajan. Zaključak je da što više država ulaže u RITI, to je rast
ukupne produkvnos veći. Manje razvijene zemlje bi mogle
ima opipljive koris od ulaganja u RITI. Sa ciljem da se ne produbljuje jaz između malih, bogah i siromašnih, nacionalne
polike moraju pra trendove i invesra posebno u primijenjenu nauku I istraživanje. Primjeri Izraela i Finske su prilično
jasni. Da bismo mogli slijedi takve primjere nužno je razvi čitav niz podscaja koji će unaprijedi obrazovanje sa akcentom
na tehnološko obrazovanje. Takođe je važno stvori podscaje
za promociju inovacije i invenvnos. Rezervoar humanog kapitala i naučne infrastrukture bi trebao bi stavljen u službu
porasta ekonomske nezavisnos.
1.1.
SLUČAJ CRNE GORE
Zatečeno stanje u Crnoj Gori u pogledu preduzeća i industrijskih sistema karakteriše postojanje nekoliko velikih kompanija
poput Kombinata aluminijuma, Željezare, Sistem snabdijevanja energijom, T-com telekomunikacije, komunikacije. Udio
malih i srednjih preduzeća je : 78,02% mikro preduzeća, 9,83
mala i 2,8 srednja. Zaživjelo je nekoliko programa i instrumenata podrške od strane ključnih kreatora vladine polike u oblas
inovacija koji su adekvatno propraćeni legislavnom akvnošću, kao što su: Razvojni fond (podrška preduzetništvu, fond
iseljenika, kreditne linije za preduzetnike iz ruralnih područja,
kreditne linije za energetsku efikasnost, fondovi međunarodnih donatora).
Teško možemo govori o posrednicima u razvoju istraživačkotehnoloških inovacija u Crnoj Gori u pravom smislu riječi. Nema
formalnih TT agencija, postoje neki segmen usluga u oblas
istraživačko-tehnološkog razvoja na akademskom nivou. Razvoj klaster programa je sproveden u samo jednom sektoru:
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
our environment and our quality of life than it has ever
been before” Said president Obama, addressing the naonal Academy of Sciences in Washington DC in 2011.
[3]
“It is natural to begin this discussion with the work performed by Nobel Prize laureate, prof. Robert Sollow, almost fiy years ago. Sollow asks” What did greater use
of labor and capital contribute to growth in USA in the
1909-1949 period and how much the technological progress contribute to growth during that me?” His famous
answer was that more than 80% of growth during that
period traces to the technological changes in the economy. Sollow’s answer was robust enough to have withstood many tests since then”[4]
In the case of less-developed countries, most of the technologies that they require to sustain their economic acvies are imported from developing countries [3]. The
level of reliance on imported technologies and foreign
consultants is also oen costly and responsible for the
naonal problem of maintenance of these technologies.
The average situation in these countries is the lack of
commercializaon of research results, non-demand driven RTDI acvies, low value addion to industrial goods
and services, low involvement of business environment,
low level of cooperaon between research instuons,
lack of sustainable mechanism of RTDI funding etc. Some
of the quesons that has to be revealed in this countries
are [4]:
•
•
•
•
•
•
•
To increase and promote of the strategies that would
accelerate the commercializaon of research results,
To increase public and private investments in RTDI,
To define the system to encourage researchers and
inventors in achieving high-level quality results,
To gather the stakeholder in RTDI,
To promote value addion to research,
To integrate RTDI acvies with primary goods producon, raw materials, industrial processing,
To reduce the dependence of research on foreign research and development results.
Internaonal comparison shows that there is an evidence
that the difference in total producvity among countries
e.g. differences that originate in different level of technology, explain more then 60% of the differences among
these countries in per-worker income and growth rates..
91
Educaon plays an important role in explaining the differences in growth rates and per-worker income from country to country over me. What is very important to emphasize is that society earns a much higher return on an
investment in research and development than the investor earns [4]. There is a substanal difference between
the marginal improvement of exisng technologies and
the development of new technologies that can serve
mul purpose. These kind of technologies contribute a
lot to producvity in long-lasng terms. However it can
take much me for an economy to assimilate these technologies, so at the beginning the economy may even decline, but on the long terms the growth is significant. The
conclusion is that more the country invest in RTDI, the
more total producvity increase. Less-developed countries could really benefit from investment in RTDI. With
the aim not to widen the gap between small, poor and
rich, the naonal policies should be updated and invest,
especially in applied science and research. The examples
of Israel and Finland are quite clear [4].To bring such an
example, it is important to develop a set of incenves
that will promote educaon, with emphasis on technological educaon. It is also important to create incenves
for promoon of innovaon and invenon. Reservoir of
human capital and scienfic infrastructure could be used
to increase economic independence.
1.1.
MONTENEGRO CASE
The state-of-the-art in Montenegro, concerning the enterprise and industrial system is the existence of few big
companies like Aluminum plant, Steel factory, Electrical
supply system, T-com, communicaons. SMEs share is:
78,02%micro enterprises, 9,83% small and 2,.8% medium ones. There are several programmes and instruments supported by the key governmental players in innovaon policy and supported by legislaon in the field
like: Development funds (support to entrepreneurship,
Diaspora fund, Credit lines for entrepreneurships in rural areas, credit lines for energy efficiency, Internaonal
donors funds.
We can hardly speak about the RTDI intermediaries in
Montenegro. There are no formal TT agencies, there are
some traces of RTD services at the level of academia.
Development of a cluster programme have been carried
out in only one sector: meat processing. There are no
technology/innovaon centres operang in the country,
92
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
prerada mesa. Nisu zaživjeli tehnološki/inovacioni centri koji
ni akvnos izvodili u zemlji, ne postoje tehnološki i naučni
parkovi, osnovana su 4 regionalna biznis centra i 7 lokalnih
pod-centara, Evropski Informacioni i Inovavni centar (EIICM).
Postoji još samo nekoliko organizacija koje imaju inovaciju u
dijelu svojih akvnos kao što su: MIPA – Crnogorska Agencija za promociju invescija, CEED – Centar za preduzetništvo I
ekonomski razvoj, MBA – Crnogorski poslovni savez, Crnogorski fond poslodavaca. Govoreći o vladinoj polici i koordinaciji
inovavnih akvnos možemo reći da za sada imamo nekoliko
programa koji se bave finansiranjem RITI i potpuno odsustvo
mjera koje bi olakšale formiranje udruženog kapitala za ulaganje u inovaciju.
Cilj Evropske Unije je da do 2010 godine dosgne odnos 1:2
kada je riječ o odnosu ulaganja javnog i privatnog sektora u
razvoj istraživačko-tehnoloških inovacija. Ne postoji primjer
u uporednoj praksi koji bi pokazao da je moguće posći ovakvu srazmjeru u vremenu kraćem od 10 godina bez akviranja državnih mehanizama u cilju ulaganja u sektor znanja kao
prioritetan, nezavisno koji konkretno instrumen državi stoje
na raspolaganju. Ekonomska struktura koja je imperav novog
doba je u Crnoj Gori u inicijalnoj razvojnoj fazi i njene tehnološke i izvozne ambicije su na još uvijek niskom nivou, kao i svijest
tehno-menadžerske strukture o konkurentnos kao mjeri njihovog opstanka i samim m njihove spremnos da invesraju
u razvoj i inovaciju. S druge strane, vlasnici inostranih kompanija donose ,,know-how” bez iskazanog interesa za osnivanjem
razvojnih filijala u samoj Crnoj Gori i korišćenja u njoj koncentrisanog znanja.
Crna Gora bi trebalo da započne s ulaganjem adekvatnijeg izdvajanja iz budžeta u istraživanje i tehnološki razvoj zato što je
dosadašnji nivo ulaganja iz budžetskih fondova bio nezadovoljavajući u poređenju sa procentom zahvatanja iz budžeta u te
svrhe od strane zajednice čiji članovi pretendujemo da postanemo. Prema postojećim dostupnim podacima koje je prikupio MONSTAT, možemo doći do informacija koje se izvode iz
dvije kategorije indikatora: šta više, čak su i u postojeći podaci
moraju posmatra uz uračuna određeni stepen nesigurnos kao posljedica nedovoljno razvijene svijes o tome koliko
je ažurno popunjavanje stasčkih istraživanja važno. Podaci
o ulaganju u RITI uključuju: sredstva opredijeljena iz državnog
budžeta iskazana kao određeni procenat od BDP-a i ukupni
trošak invesranja i RITI iskazan kao ekvivalent odrenog procenta BDP-a.
Crna Gora ne može sebi postavi cilj da slijedi evropsku praksu
MNE
izdvajanja 3% budžeta za naučna istraživanja i razvoj u nekom
razumnom periodu, ali mogu se napravi različite hipotečke
projekcije u cilju analize ozbiljnos problema i izbora one od
mogućih opcija za koju se smatra da je najprihvatljivija i najrealisčnija. U zadam okolnosma, dok ekonomija zemlje ne
zabilježi veći rast, dok se ne otvore značajniji invescioni ciklusi, dok postojani proizvodni kapacite i njihova povezanost sa
uslužnim sektorom ne dobiju konačan oblik, intenzivne državne mjere su neophodne kako bi se podržala naučna istraaživanja i tehnološki razvoj i inovacija. Nakon toga, zakonomjerna
faza u ekonomskom razvoju ukazuje na to da je očekivanje
alokacije više sredstava, naročito od strane biznis sektora koji u
takvim okolnosma mora pronaći interes za ulaganje u naučno-istraživačke akvnos, prirodan slijed događaja.
Glavni strukturni nedostaci sistema istraživanja i inovacije u
Crnoj Gori su:
•
•
•
•
nedostatak interdisciplinarnog istraživanja
nedostatak infrastrukture
odsustvo podscajnih mjera
nepristupačnost informacija o mogućim izvorima finansiranja i mogućnosma pokretanja inicijava u cilju obezbjeđenja sredstava
Imajući u vidu javnu podršku, postoji nekoliko gorućih potreba koje bi se mogle ocijeni kao deficitarne:
•
•
•
•
•
Razvoj sistema praćenja i ocjene inovacionih akvnos i
podscaja
Intenziviranje veza na relaciji biznis-biznis i Univerzitet-biznis u smislu djelotvornog mehanizma podrške umrežavanju i saradnji između interdisiplinarnih grupa,
Infrastruktura i servis podrške nastajanju novih klastera,
inkubatora i naučnih parkova,
Razrada šema podrške inoviranju iz javnih fondova: kredi, vaučeri, markeng,
Razvoj polike usmjerene na jačanje izvornog finansiranja i start-up finansiranja
Glavni izazovi u upravljanju sistemom inovacija u Crnoj Gori
stoje na putu prije svega, Vladi, industrijskom i poslovnom
sektoru, kao i akademskoj zajednici. Vlada bi trebala da ubrza
proces tranzicije istraživača iz uhodanih šema akademske sfere ka preduzećima stavljajući u središte angažovanja povećanu
pokretljivost najboljih, mladih istraživača. Neki oblici podrške
za projekte koji uključuju transfer znanja sa univerziteta na
preduzeća u cilju podscanja inoviranja bi trebali bi više nego
dobrodošli. Jedna od migućih mjera bi mogla bi osnivanje
naučnih i tehnoloških parkova koji će svojim akvnosma da
ENG
no technology and science parks, there are 4 regional
business centres and 7 local sub-centres, European Informaon and Innovaon centre (EIICM). There are very
few other innovaon-related organizaons like: MIPAMontenegrin Investment Promoon Agency, CEED-Centre for entrepreneurship and economic development,
MBA-Montenegrin business Alliance, Montenegrin Employer’s Fund.
Speaking about Government policy making and coordinaon of innovaon we can say that we have very few
programmes dealing with the financing of RTDI and no
measures to facilitate venture capital.
The EU objecve is to reach by 2010 the rao of investment into RTD of the government and the business sector of 1 : 2. We do not have at disposal a comparave
soluon by which this could be achieved in a me period
shorter than 10 years, unless the state through its mechanisms, whatever they might imply, puts investment into
the knowledge sector as a priority.
A new structure of economy is only emerging in Montenegro and its technological and export aspiraons are
sll at a low level, as well as the awareness of management structures of compeveness as the measure of
their survival, and thus also their readiness to invest into
development and innovaon. On the other side, foreign
companies' owners bring their »know-how«, without any
interest whatsoever for establishment of development
units in Montenegro and use of the local knowledge
Montenegro should start invesng more appropriate
scale of budget funds into research and technological
development, because the scale of investment into this
area so far was insufficient in comparison with the level
of the community we aspire to. According to the exisng
available data being collected MONSTAT, we can obtain
some data from two categories of indicators: Investment
into scienfic-research acvity and monitoring of those
employed in science. Moreover, even the exisng data
include a certain degree of unreliability due to insufficiently developed awareness of how important accurate
filling in of the stascal survey is. Data on investment
into RTDI includes: funds allocated from the state budget
for RTDI, as % of GDP and total spending on RTDI, as %
of GDP.
Montenegro cannot set to itself the objecve of follow-
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
93
ing the EU and allocang 3% of GDP for research and developmenn reasonable period, but it can make various
hypothecal projecons in order to analyze the severness of the problem and choose the variant which is the
most acceptable and the most realisc.
For the me being, unl the economy of the country
does not grow, unl a more intensive investment cycle
begins, unil sound producon capacies and their relaon to the services sector take a more definite shape,
intensive state measures will be needed to support research and technological development and innovaons.
Aer that it will be only natural to expect higher allocaons of economy, and in parcular of the private sector
which must find its interest in allocaon for scienficresearch acvity.
Main structural deficiencies of research and innovaon
system of Montenegro are:
•
•
•
•
Lack of interdisciplinary research,
Lack of infrastructure,
Lack of incenves,
Lack of informaon on possible funding iniaves.
Concerning public support, there are several needs that
can be considered as deficiencies:
•
•
•
•
•
Development of monitoring system and evaluaon
of the innovaon acvies and incenves,
Business-to-business and University-to-business links
in terms of mechanisms to support networking, and
cooperaon between the interdisciplinary groups,
Infrastructure and support services for the emergence of new clusters, incubators, science parks,
Public funding schemes that support innovaon:
credits, vouchers, markeng,
Development of the policy aimed at fostering seed
financing, start-up financing.
Main challenges for the governance of innovaon in
Montenegro are faced by the Government, industrial
and business sector, as well as academic community.
Government should accelerate transion of researchers
from academic sphere to enterprises through a greater
emphasis on the mobility aspects of the best young researchers. Some incenves for projects which involve
knowledge transfer from universies to enterprises in order to encourage innovaon should be highly welcomed.
One of the possible measures can also be the establishment of the Science and Technology Parks with the ac-
94
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
fakčku snagu promovisanom umrežavanju između njihovih
polaznika.
•
Kada je riječ o ulozi industrijskog i poslovnog sektora, industrijski klasteri bi trebali bi sistemski ohrabrivani da idu u pravcu
internacionalizacije svojih akvnos tako da svojim kapacitetom mogu razvi spoljnu izvoznu orjentaciju i uspješno se instucionalno veza za međunarodni sistem inovacija. S druge
strane, univerzite bi trebali podići kapacitete svojih inkubator
centara kako bi pružili neophodnu podršku u komercijalizaciji
primjenljivih naučnih istraživanja putem osnivanja spin of logisčkih centara koji su kompetentni da prakčno orjensana
istraživanja prevedu na jezik preduzetništva i tako otvore vrata
njihovoj primjeni. Univerzite bi se takođe trebali uključi u
transfer tehnologija otvaranjem centara za rješavanje pitanja
svojinskih prava i licenciranja pronalazaka i inovacija, kako bi se
otklonile prepreke za postupak patenranja. Učinak zabilježen
na polju saradnje sa preduzećima i učešće u zajedničkim invescionim akvnosma bi trebao bi inkorporisan u kriterijume
unaprjeđenja akademskog osoblja.
Da bi se podigli inovacioni kapaite u Crnoj Gori, povećanje resursa neće bi dovoljno. Sušnska neophodnost je preusmjeravanje pažnje na:
•
•
•
•
•
Viši nivo sofisciranos tražnje
Unaprjeđenje kvaliteta razvojnih strategija preduzeća i
preduzetništva
Jačanje prisustva i produbljeni zahvat djelatnos klastera
Omogućavanje takvog poslovnog okruženja koje će bi
sposobno da obezbijedi transformaciju znanja koncentrisanog u naučnom sektoru u nove proizvode, usluge i
preduzeća,
Sistemska postavka prema kojoj će univerzite bi smatrani pokretačkom smagom regionalnog razvoja zasnovanog na tehnologijama i najvećim ishodištem lokalnih
inovacija i kompanija.
ZAKLJUČAK
Kao zaključak možemo reći da ne postoji dovoljno predviđenih
strateških instrumenata koji bi obuhvali širok opseg RITI akvnos. Da bismo razvili stalne instrumente podrške razvoju
istraživačko-tehnoloških inovacija, naročito u periodu ozbiljne
finansijske krize, potrebno je:
•
Usresredi državnu podršku na pitanja od sušnskog značaja za zemlju, povećane javne rashode opredijeljene na
RITI usmjeri na tako označena pitanja i stvori novu srtučnu i kričnu masu finansiranjem istraživanja na univerzite-
•
•
•
ma i istraživačkih instuta kroz fleksibilne oblike instuionalnog organizovanja kao što su centri izuzetnos,
Poveća dijapazon postojećih vješna kako bi se podigao
kvalitet proizvoda i/ili usluga pružanih od strane lokalnih
snabdijevača na nacionalnom ili međunarodnim tržišma
u okviru specifičnih oblas odabranih za RITI invescije,
Intenzivira saradnji između mova različih organizaija ili
različih disciplina kako bi se smanjila usitnjavanje ograničenih kapaciteta istraživačke zajednice u Crnoj Gori,
Podići nivo međunarodne saradnje da bi se ubrzao prekogranični transfer znanja i unaprijedila vidljivost nacionalnih
istraživačkih grupa
Uključi sve grupacije potencijalnih partnera (studen
na svim nivoima ali takođe i industrijske i poslovne firme)
kako bi se osnažilo široko prihvatanje značaja istraživanja
od društva u cjelini
Kultura obavljanja tehnološke revizije, planiranja izvoza, jačanje
svijes o razvoju istraživačko-tehnoloških inovacija se mora instucionalizova i razvija putem uspostavljanja podscajnih
mjera za saradnju između istraživača i preduzetnika na pitanjima od neposrednog interesa za firme, ubrzavanja uspostavljanja posredničkih šema (na primjer vaučeri) i organizacija koje
podržavaju kontrolu kvaliteta i obezbjeđuju sprovođenje sistema kvaliteta, serfikaciju, tehnološku reviziju, izvozne usluge,
markeng novih proizvoda, kao i jela ovlašćenih za kreiranje
polike istraživanja i inovacije.
Sve inicijave bi trebale bi usmjerene na istraživanje mape
Crne Gore i primjenljivos instrumenata moderne polike u
odnosu na potencijale iste, a koji se široko koriste u drugim
zemljama na cijeloj plane. Ovaj pristup bi podrazumijevao
prepoznavanje organizaionih, stručnih i finansijskih potreba za
izgradnju nacionalnog istraživačkog i inovacionog sistema i pronalaženje najpodesnijih sredstava putem kojih bi se suočilo sa
naporom koji uspješno sprovođenje ovih akvnos nameće.
IZVORI
A.Panes, K.L.Sokoloff: “Science, technology, and economic
growth, PNAS, Novemeber, Vol93, No.23 (1996), 1265512657
C.Macilwain: “Science economics: What science is really
worth”, published on line Nature 465 (2010), 682-684
3.2010 Science and Technology Summit by FMST (2010), Programme synopsis
S.Fischer: “The Relaonship between economic growth and
sience and technology”, remarks by prof. S.Fischer at the Rehovot conference for Science and technology, Rehovot
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
vies on promong networking between their tenants.
From the part of industry and business sector, the industrial clusters should be encouraged to move to internaonalizaon so that they develop an outward exporng
orientaon and link up
with internaonal system of innovaon. On the other
side, universies should boost their incubaon centres
to provide support in commercializaon of applicaon
oriented research, through the creaon of spin-offs. They
also should involve themselves in technology transfer by
opening the centres to handle property rights issues and
the licensing of invenons and innovaon, to encourage
patenng. A record of collaboraon with enterprises and
parcipaon in joint research projects should be included in academic staff promoon criteria.
To improve innovave capacies in Montenegro, more
resources will not be enough. The real need is the focus
to be shied to:
•
•
•
•
•
Sophiscaon of demands,
Improving the quality of enterprise strategies and
entrepreneurship
Fostering the presence and depth of clusters,
Providing the quality of business environment that
enable the transformaon of scienfic knowledge
into new products, services and firms,
Encouraging that universies should be considered
as the drivers of the regional technology-based development and the source of major proporon of local innovaons and companies.
CONCLUSION
As a conclusion we can say that there are no enough
policy instruments to cover a broad range of RTDI acvies. To build a permanent development of RTDI public
support instruments, especially in this period of severe
financial crisis, it is needed to:
•
•
Focus state support on issues of significant importance for the country, increasing public RTDI expenses on these issues and creang new experse and
crical mass by financing research in the universies
and research instutes through flexible enes such
as centres of excellence,
Broaden exisng skills to enhance the quality of
products and/or services supplied by local producers
•
•
•
95
to the naonal and internaonal markets in the specific
area selected for RTDI investment,
Increase cooperaon between teams of different organisaons or of different disciplines, to reduce fragmentaon of the limited research community of the
country,
Increase internaonal cooperaon to accelerate the
transborder transfer of knowledge and improve visibility of naonal research groups,
Involve all types of potenal partners (students at all
levels but also industry and business firms) to enhance
the acceptance of research by the society at large.
The culture for technology auding, export planning, increasing the awareness for RTDI must be established and
developed through establishing of incenves for the cooperaon between researchers and entrepreneurs on issues
of direct interest for the firms, acceleraon establishment
“intermediary” schemes (i.e. vouchers) and organizaons
that support quality control and quality assurance, cerficaon, technology auding, export services, markeng of
new products as well as research and innovaon policy
making authories.
All the iniaves should aiming to explore in the Montenegrin landscape the applicability of modern policy instruments, widely used in other countries all over the Globe.
This approach would imply to idenfy the organizaonal,
staffing and financial needs for building the naonal research and innovaon system and to search for the most
appropriate tools to face the challenges of this endeavor.
LITERATURE
1.A.Panes, K.L.Sokoloff: “Science, technology, and economic growth, PNAS, Novemeber, Vol93, No.23 (1996), 1265512657
2. C.Macilwain: “Science economics: What science is really
worth”, published on line Nature 465 (2010), 682-684
3.2010 Science and Technology Summit by FMST (2010),
Programme synopsis
4. S.Fischer: “The Relaonship between economic growth
and sience and technology”, remarks by prof. S.Fischer at
the Rehovot conference for Science and technology, Rehovot, (2005),
96
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Dr Sanja Vraneš
MNE
Naučni direktor, Instut Mihajlo Pupin Beograd
USPJEŠAN TRANSFER TEHNOLOGIJA KLJUČ USPJEHA
DRUŠTVA ZASNOVANOG NA ZNANJU
SIŽE
Transfer tehnologija je proces prenosa rezultata istraživanja u industriju. To je posebno važno u sadašnjoj ekonomskoj situaciji i u globalnom nastojanju da se stvori
“društvo zasnovano na znanju” (“knowledge economy”),
u kojem industrija stavlja akcenat na stvaranje novih inovavnih rešenja. Glavna prepreka uspješnom transferu
inovavnih tehnologija, proizvoda i usluga, porijeklom
iz jedne organizacione strukture, uglavnom akademske,
u potpuno drugačiju strukturu, kao što je industrijski ili
javni sektor, je nedostatak čvrste veze između ovih dviju
zajednica. Cilj ovog rada je da pokaže da stabilan most
koji povezuje akademiju i industriju treba da ima čeri
glavna stuba – hibridni kanal formalnog/neformalnog
transfera tehnologija (TT); potpornu organizacionu strukturu istraživačke ustanove; dobro definisan lanac transfera tehnologija u okviru ustanove; i korišćenje najnovijih
soverskih alata koji omogućavaju transfer. Efikasnost
tog četvorostubnog mosta će bi prikazana kroz primjer
Instuta Mihajlo Pupin: najveće istraživačke ustanove u
oblas informaciono-komunikacionih tehnologija u cijeloj jugoistočnoj Evropi, koji najveći dio svojih prihoda
(90%) ostvaruje kroz uspješan transfer rezultata svog istraživanja i razvoja u industrijski i javni sektor.
UVOD
U društvu koje se zasniva na znanju budućnost pripada
organizacijama koje uvode novine, prilagođavaju se promjenama i koncentrišu se na svoju osnovne stručne sposobnos. Vrijednost novih tehnologija, proizvoda i usluga
se umanjuje ako se ne prenesu uspješno do korisnika koji
ih može primijeni u cilju ostvarenja realne ekonomske
i/ili društvene koris. I pored toga što se naučne oblas,
istraživačke organizacije, industrijski sektori, kao i procesi transfera tehnologija međusobno razlikuju, ipak je
moguće definisa osnovne korake i metode za plasiranje
novih tehnologija na tržište, te ćemo u ovom radu pokuša da definišemo te zajedničke osnove. Jedna od naučnih oblas u kojoj svaka novina, koja se ne plasira odmah
na tržište automatski gubi vrijednost, je upravo oblast
informacionih i komunikacionih tehnologija (IKT). Zbog
toga, kao i zbog izuzetne dinamike u razvoju IKT oblas,
organizacije koje uspješno vrše transfer tehnologija u
ovoj oblas treba da budu uvažavane, pa čak i da budu
primjeri najbolje prakse drugim oblasma. Jedan takav
“dobar primjer iz prakse” u IKT oblas je Instut “Mihajlo
Pupin” (Pupin), koji se uspješno nosi ne samo sa ubrzanim tehnološkim razvojem u IKT oblas i sa potrebom za
blagovremeno predviđanje novih mogućnos i prijetnji,
već i sa nestabilnom poličkom situacijom, građanskim
ratovima i sankcijama Ujedinjenih nacija i uspijeva da opstane više od 60 godina, ostvarujući prihode prvenstveno
kroz uspješan tehnološki transfer. U ovom radu ćemo prikaza glavne stubove stabilnog mosta koji je Pupin gradio tokom decenija, omogućivši tako uspješan transfer
svih novina ka ciljanim korisnicima, kako u industrijskom
tako i u javnom sektoru.
Priznat nacionalno i regionalno u oblasma istraživanja i
inovacija, Pupin je lider u razvoju srpske privrede koja se
zasniva na inovacijama i znanju, kao i primjer uspješnog
povezivanja akademije i industrije. U Instutu “Mihajlo
Pupin”, pored brojnih istraživačkih projekata, postoje i
IKT projek od velike nacionalne važnos koji kombinuju
svoju muldisciplinarnu eksperzu u oblas inženjerstva
i informacionih tehnologija u cilju razvoja inovavnih rješenja u oblas telekomunikacija i računarstva, upravljačkih informacionih sistema, e-uprave, e-poslovanja, eobrazovanja, upravljanja elektroenergetskim sistemom,
upravljanja vodosnabdijevanjem, kontrole saobraćaja,
semančkih Web aplikacija, sistema za podršku u odlučivanju, itd. Istraživači Pupina trenutno rade na 29 međunarodnih (uglavnom FP7) i 22 nacionalna I&R (Inovacija i
Istraživanje) projekata. Međum, svi ovi istraživački projek pokrivaju manje od 10% ukupnog prihoda Pupina,
dok se preostalih 90% ostvaruje kroz uspješan transfer
inovavnih rezultata I&R projekata u industrijski i javni
sektor. Ove brojke pozicioniraju Instut “Mihajlo Pupin”
među vodeće istraživačke ustanove u cijelom sektoru jugoistočne Evrope. Osnovni stubovi dobro postavljenog i
efikasnog mosta, koji je Instut “Mihajlo
Pupin” izgradio sa svojim industrijskim partnerima su:
ENG
PhD Sanja Vraneš
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
97
Scienfic director, Instute Mihajlo Pupin Belgrade
SUCCESSFUL TECHNOLOGY TRANSFER THE KEY TO
KNOWLEDGE ECONOMY
ABSTRACT
Technology transfer is a process of turning research into
business. This is especiallyy relevant in the present economic state of affairs and in the global movement towards
so called “knowledge economy”, where the industry is
emphasizing on more and more innovave soluons. The
major impediments to the successful transfer of innovave
technologies, products and services, originang at one organizaonal seng, mostly academic, to the completely
different seng like industry or public sector is a lack of a
solid bridge between the scienfic and management communies. The purpose of this paper is to show that a stable
bridge between academia and industry should have for major pillars – a hybrid formal/informal technology-transfer
(TT) channel; a supporve organizaonal structure of the
research establishment; a well defined TT chain within the
establishment; and provision of cung-edge soware tools
that facilitate the transfer. The effecveness of such a fourpillar bridge will be illustrated using the example of the Mihajlo Pupin Instute: the biggest research establishment in
the area of informaon and communicaon technologies in
the whole of South-East Europe, whose major income (90%)
comes from successfully transferring its R&D results to the
industrial and public sectors.
INTRODUCTION
In a knowledge economy the future belongs to those organizaons that innovate, adapt to change and concentrate
on their core competency. The value of innovave technologies, products and services diminishes unless it can be efficiently transferred to a user who can apply them to create
a tangible economic and/or social benefit. While each scienfic discipline, research establishment, industrial sector,
and each technology transfer process is different, some key
steps and decisions involved in moving new technologies
to the marketplace can be idenfied, and this paper represents one aempt to idenfy this common ground. One of
the scienfic disciplines where there is no value whatsoever
in any invenon that is not immediately transferred to the
market is computer science in general, and informaon and
communicaon technologies (ICT) in parcular. Because of
this requirement, and the highest possible dynamism in the
area of ICT, organizaons that successfully perform technology transfer in this area need to be respected, and even
taken as role models. One such “good pracce example” in
the area of ICT is the Mihajlo Pupin Instute (Pupin), that
has successfully coped not only with the rapid technological developments in the ICT sector, and the need for mely
ancipaon of new opportunies and threats, but also with
an unstable polical situaon, civil wars and UN sancons;
and has managed to survive more than 65 years, predominantly earning its income via successful technology transfer.
We will reveal in this paper the major pillars of the stable
bridge that Pupin has built over the decades, that enables
the successful transfer of all its innovaons to the target
beneficiaries, both in the industrial and public sectors.
Recognized naonally and regionally for research and innovaon, the Mihajlo Pupin Instute Pupin is a leader
in the development of an innovave, knowledge-based
economy in Serbia through research and development, but
also through successful bridging of academia and industry.
At the Mihajlo Pupin Instute, apart from numerous research project, ICT projects of crical naonal importance
have been conducted, combining systems engineering and
informaon technology to develop innovave soluons in
the area of telecommunicaons and computer networks,
management informaon systems, e-government, e-business, e-educaon, electrical power system management,
water supply management, traffic control, knowledge and
content technologies and applicaons, Web services, decision support systems, etc. Pupin’s researchers are currently
undertaking 19 internaonal (mostly FP7) and 22 naonal
R&D projects. However, all these research projects sum up
to less then 10% of Pupin’s overall turnover, while the remaining 90% is earned via successful transfer of the R&D
projects’ innovave results to the industrial and public
sectors. These numbers place the Mihajlo Pupin Instute
among the top research establishments in the whole SEE
sector, when it comes to successful bridging between academia and industry. The main pillars of the well established,
and effecve bridge, that the Mihajlo Pupin Instute built
98
•
•
•
•
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Hibridni kanal transfera tehnologije,
Organizaciona podrška transferu tehnologije,
Dobro definisan lanac transfera tehnologija
Brojni ala tehnološkog predvidjanja i transfera.
U naučnoj literaturi su definisani formalni i neformalni
kanali uspješnog transfera tehnologije od akademije ka
industriji [1]. Dok formalni transfer tehnologije obično
uključuje ugovor o zajedničkim istraživačkim akvnosma, ili patentu ili licenci, neformalni kanali transfera se
odnose na prećutnu dimenziju transfera znanja, koja se
zasniva na ličnim kontakma, prethodnoj uspješnoj saradnji, obostranom povjerenju i naklonos i želji da se očuva sušnska kompetentnost u IKT oblas na nacionalnom
nivou (što je posebno važno u nekim bitnim primenama
kao što je vojska i državna bezbednost). U slučaju Instuta “Mihajlo Pupin”, koriste se i formalni i neformalni
mehanizmi transfera, kao i hibridi ova dva. Ove metode
su komplementarne i uzajamno se dopunjuju, a nisu konkurentne i kontradiktorne. Naši hibridni modeli transfera
tehnologija su detaljno opisani u drugom poglavlju. Da
ova veza zaista funkcioniše i da može da posluži kao dobar primjer iz prakse, te se stoga može primijeni i u drugim istraživačkim insutucijama u oblas informacionokomunikacionih tehnologija, potvrđuje i izjava dr. Janeza
Potočnika iz Evropske Komisije za istraživanje u Beogradu
2006. godine:
“Izdanje Financial Times za prošli mjesec naglašava da
Sjeverno Američki univerzite zabilježili povraćaje šest
puta uvećane u odnosu na troškove koje su proizvela odjeljenja za prenos tehnologij. Drugim riječima, to nije samo
smislena priča, to je priča primjenjiva i visoko produkvna
u svijetu biznisa. Ali, nije neophodno da posmatramo primjer Sjeverne Amerike da bi se uvjerili kako obrazovanje,
inovacije i istraživanja funkcionišu u međusobnoj sprezi.
Postoje fantasčni primjeri u Evropskoj Uniji .”I ovdje u
Beogradu, Instut Mihailo Pupin svojim rezultama daje
jasnu demonstraciju kako inovacija, istraživanje i razvoj
udruženi oko zajedničkog cilja daju višestruki sinergijski
efekat”
1.
ČETIRI STUBA USPJEŠNOG TRANSFERA
TEHNOLOGIJA
U ovom dijelu ćemo detaljno opisa čeri glavna stuba
na kojima stoji most koji je između akademije i industrije
izgradio Instut Mihajlo Pupin, odnosno, predstavićemo
hibridni kanal transfera tehnologija, organizaciju koja
MNE
podržava transfer tehnologija, precizno definisan lanac
transfera tehnologija i obilje alata za tehnološko predvidjanje i transfer tehnologija.
1.1.
HIBRIDNI KANAL TRANSFERA TEHNOLOGIJA
Različi faktori imaju različite uloge u različim naučnim
disciplinama, industrijskim sektorima, organizacijama,
društveno-ekonomskom i kulturnom okruženju, tako da
se alternavni kanali transfera tehnologija procjenjuju na
različite načine u zavisnos od toga koji akteri su obuhvaćeni. Stoga će ovaj rad bi orijensan prema sektoru
informaciono-komunikacionih tehnologija (IKT), a transfer istraživačkih rezultata će bi usmjeren ka odgovarajućim industrijskim i javnim sektorima. Brojni postojeći
kanali transfera tehnologija bi se mogli podijeli u dvije
veće kategorije – formalni i neformalni kanali [1].
Formalni kanali transfera tehnologija su:
•
•
•
•
•
•
•
Referentne publikacija – knjige, časopisi, zbornici radova sa konferencija
Druge publikacije, uključujući stručne publikacije i
izvještaje
Patenranje i licenciranje
Ugovori o istraživanju i razvoju
Univerzitetski spin-off i centri transfera tehnologija
Konsultantske usluge
Ugovoreno obrazovanje i obuka od strane organizacija za I&R (instu i univerzite), itd.
Neformalni kanali bi bili:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Lični (neformalni) kontak između akademije i industrije
Visokoobrazovani kadar (B.Sc., M.Sc. i PhD stepen)
Studen na praksi i obuci u industriji
Zajednički sastanci ekspertskih grupa
Zajedničko predviđanje razvoja tehnologija
Ranija uspješna saradnja
Zajedničko korišćenje objekata (npr. laboratorija,
opreme, prostorija) akademije i industrije
Kadar angažovan i na univerzitetu i u privredi
Privremena razmjena kadrova (npr. programi razmjene kadrova)
Lični kontak kroz članstvo u profesionalnim organizacijama (npr. IEEE, ACM)
Lični kontak kroz alumni organizacije,
Lični kontak kroz privatne i društvene mreže (Linkedin, Plaxo, itd.)
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
with its industrial partners are:
•
•
•
•
Hybrid technology transfer channel,
Organizaonal support to technology transfer,
Well-defined technology transfer chain,
Plethora of technology intelligence and transfer tools.
All the above pillars of the academia-industry bridge will be
described in more details in Secon 2. As a proof that we
have the right to claim that this bridge really works well for
us, and could serve as a good pracce example, and therefore should be copied by other research establishments
in the ICT sector, we will use the following quote from the
speech of the former European Commissionaire for Research, Dr. Janez Potocnik, made in Belgrade in 2006:
“A Financial Times editorial last month highlighted that
North American universies have seen a six fold return on
the costs of running technology transfer offices. In other
words, it not only makes sense – it makes business sense.
But we do not need to look to North America to see how research, educaon and innovaon can work together. There
are tremendous examples in the EU. And here in Belgrade,
the Pupin Instute serves as a good example of bringing
an innovave R&D pool together.”
1.
FOUR PILLARS OF SUCCESSFUL
TECHNOLOGY TRANSFER
In this secon we will describe in more details the four major pillars that supports the solid academiaindustry bridge
that the Mihajlo Pupin Instute built i.e. hybrid technology transfer channel, organizaonal support to technology
transfer, well-defined technology transfer chain and plethora of technology intelligence and transfer tools.
1.1.
HYBRID TECHNOLOGY TRANSFER CHANNEL
Different factors play different roles in different scienfic
disciplines, industrial sectors, organizaon involved, socioeconomic and cultural environment, so the alternave technology transfer channels are assessed differently depending
on the stakeholders involved. Therefore, our paper will be
intenonally tuned towards the informaon and communicaon technologies (ICT) sector, and transfer of research
results in this sector towards the corresponding industrial
and public sectors.
Numerous exisng technology transfer channels could be
99
divided into two broad categories – formal and informal
channels [1].
Formal technology transfer channels are:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Referred publicaons – books, journals, conference
proceedings
Other publicaons, including professional publicaons
and reports
Patents and licensing
Contract R&D
University spin-offs and technology transfer centers
Consultancy by university staff members
Contract-based in-business educaon and training delivered by R&D establishments
(instutes and universies), etc.
Informal channels would be:
Personal (informal) contacts between academia and
industry
University graduates as employees (B.Sc., M.Sc. and
PhD level)
Students undertaking internships and praccal training
in industry
Joint expert group meengs
Joint technology foresight exercises
Previous history of successful collaboraon
Sharing facilies (e.g. laboratories, equipment, housing) between academia and industry
Staff holding posions in both a university and a business
Temporary staff exchange (e.g. staff mobility programmes)
Personal contacts via membership in professional organisaons (e.g. IEEE, ACM)
Personal contacts via alumni organizaons,
Personal contacts via private networking (sports, family
connecons, etc.)
At the Mihajlo Pupin Instute we use three major paerns
of interacon, all of them being formalinformal hybrids. In
the first paern, we organize joint “brainstorming “panels
with the industrial stakeholders, either in the form of joint
expert group meengs or joint technology foresight exercises, presenng to the industrial partners cu
ng-edge
technologies and their applicability in their parcular industries (science push factors), and acquiring industrial needs
for innovaons and technological gaps that can be narrowed significantly (market pull factors). The result of the
100
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
U Instutu “Mihajlo Pupin” se koriste tri glavna obrasca interakcije, pri čemu su svi formalno-neformalni hibridi. U prvom obrascu se organizuju zajednički “brainstorming” paneli sa industrijskim akterima, i to u formi
zajedničkih sastanaka ekspertskih grupa ili zajdničkog
predviđanja razvoja tehnologija, pri čemu se partnerima
iz industrije predstavljaju najnovije tehnologije i njihova
primjenljivost u određenim industrijama (“science push”
faktori), prikupljaju se podaci o potrebama industrije za
novinama i o tehnološkim nedostacima koji bi se mogli
prevazići (“market pull” faktori). Rezultat koji se dobije
prikupljanjem ideja je ujedno i preliminarni predlog za
zajednički istraživački projekat koji bi bio finansiran od
strane trećeg lica (projek Okvirnog programa EU, nacionalni projek I&R, itd.) ili istraživanje ugovoreno između
Instuta i određene industrije. Slično tome, i lični kontak koji su ostvareni ili kroz alumni organizacije, ili članstvo
u profesionalnim organizacijama, privrednim komorama,
ili čak kroz privatne mreže, se koriste da bi se prepoznale
potrebe industrije za inovacijama, a da bi se nakon toga
organizovale prilagođene radionice transfera tehnologija
ili druga dešavanja za tu određenu industriju, u kojima
se uz pomoć protopa predstavlja potencijal za industrijski razvoj određene najnovije tehnologije ili proizvoda ili
usluge. Ugovorena istraživanja obično slijede nakon ovih
neformalnih akvnos. Treći obrazac, koji se takođe često
koris u slučaju Instuta “Mihajlo Pupin”, i to opet kao
hibridno formalno/neformalni, je obrazac u kojem industrijski partner ima proakvnu ulogu, definiše problem i
traži rešenje. Ovaj obrazac podrazumeva da već postoji
istraživačka ustanova sa uspješnim transferom tehnologija, koja sebe nameće kao prvi izbor za inovavnu kompaniju koja je spremna da među prvima prihva najnoviju tehnologiju. Potom, Instut ulaže sopstvene resurse
u detaljne analize sistema i studiju izvodljivos, sa ciljem
da ubijedi industrijskog partnera, koji ima za cilj da bude
inovator ili prvi korisnik najnovijih tehnologija na tržištu,
da je predloženi transfer tehnologija prihvatljiv za njegovu kompaniju. Sva ova tri obrasca transfera znanja koriste
kombinaciju formalnih i neformalnih kanala, što je važno
za usmjeravanje budućih istraživanja, ne uzimajući u obzir samo “science push” faktore, već i “market pull” faktore koji dalje garantuju bolji transfer novih tehnologija.
Ove metode su komplementarne i međusobno se dopunjuju, a nisu konkurentne i kontradiktorne. Prema našem
iskustvu i ostvarenim rezultama, oba kanala transfera
doprinose boljem učinku inovacija. Instut “Mihajlo Pupin” teži da održava bliske neformalne veze sa relevan-
MNE
tnim industrijskim sektorima i sa javnim sektorima, da bi
ostvarili pun potencijal formalnog transfera tehnologija.
1.2.
SUPORTIVNA ORGANIZACIONA STRUKTURA
Za uspješan transfer tehnologije, veoma je važno da organizaciona struktura istraživačke ustanove podržava i
učvršćuje vezu sa industrijom. U Instutu “Mihajlo Pupin”, organizaciona struktura i istraživački priorite su
birani uzimajući u obzir izvodljivost uspješnog transfera
tehnologija i komercijalizaciju istraživačkih rezultata i na
domaćem i na međunarodnom tržištu. Srž “onion-like”
organizacione strukture grupe Instut “Mihajlo Pupin” je
Instut za I&R, koji je ujedno i majka kompanija ćerki kompanija koje su 100% u vlasništvu Instuta. Spoljašnji nivo
čini nekoliko spin-off kompanija Instuta, koje su dijelom
u vlasništvu Instuta, kao i nekoliko zakupaca (svi iz IKT
sektora) koji su dio Tehnološkog parka Instuta “Mihajlo
Pupin”. Ćerke kompanije su osnovane uzimajući u obzir
najrazvijenije istraživačke oblas Instuta i najperspekvnije industrijskie plasmane. Na primjer, istraživački
projek Instuta su kao rezultat dali najsavremenije SCADA alate, generičke plaorme za upravljanje složenim događajima, upravljanje kvalitetom na osnovu obrade slike,
specijalizovane, robustne industrijske kontrolere, itd. te
su svi ovi inovavni proizvodi i tehnologije uspješno primijenjeni od strane ćerke kompanije Automaka, koje
vrši integraciju sistema i obezbjeđuje inžinjering rješenja
“ključ u ruke” u mnogim verkalnim industrijskim sektorima kao i u javnim sektorima (automatsko upravljanje i kontrola proizvodnje energije, prenos i distribucija,
automatsko upravljanje u vodoprivredi, automatsko određivanje položaja vozila i nadzor u komunalnom sektoru, upravljanje postrojenjima u velikim infrastrukturama,
kao npr. aerodrom Nikola Tesla, itd.). Inovavni algoritmi
za obradu signala (od kojih je jedan dobio nagradu IEEE
Signal Processing Society’s Best Paper Award) su uspješno pretvoreni u različite tržišne proizvode, u kompanijama za Telekomunikacije i Računarskim sistemima. Jedan
takav algoritam je uspešno ugrađen u originalni, inovavni proizvod koji je u nekoliko hiljada komada prodat na
tržištu Ujedinjenog Kraljevstva.
Drugi važan faktor je fleksibilnost organizacione strukture. Iz tog razloga se naša organizaciona struktura stalno
prilagođava najnovijim tržišnim zahtjevima. Na primjer,
u vrijeme kad je domaća mašinska industrija bila jaka,
Instut je imao ćerku kompaniju “Mehatronika” u kojoj
su inovacije iz oblas mašinstva i automazovane proi-
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
brainstorming session is usually the preliminary proposal
of a joint research project to be submied for third party
funding (EC Framework Programme projects, Naonal R&D
projects, etc.) or contract research between the Instute
and a concrete industry. Similarly, personal contacts established either via alumni organizaons, or membership in
professional organizaons, chamber of commerce, or even
private networking, are used to idenfy the needs for innovaon in industry, and than customized technology transfer
workshops or other disseminaon events are organized for
this parcular industry, where the industrial outreach potenal of a certain cu
ng-edge technology or product or
service is presented and illustrated with a credible demonstraon prototype. Contract research usually follows these
informal acvies. The third paern, also rather frequently
exercised in the case of the Mihajlo Pupin Instute, again
as a hybrid formal/informal one, is one in which the industrial partner takes a proacve role, defining a problem and
looking for a soluon. This paern assumes an already established research enty, with a proven record of successful
technology transfer, which imposes itself as the first choice
for an innovave company willing to be an early adopter of
cu
ng-edge technology. Then, the Instute invests its own
resources into a thorough systems analysis and feasibility
study, aimed at persuading the industrial partner into the
plausibility of technology transfer to their companies; that
aim being innovators, or early adopters in their market. All
these three paerns of knowledge transfer favour the combinaon of both the formal and informal channels, which
is also very important to direct future research, not only
having in mind “science push” factors, but also taking into
account “market pull” factors that further guarantee better industrial outreach of emerging technologies. We find
these methods complementary and mutually reinforcing,
rather than compeng or contradictory. Our experience
and results confirm that using both transfer channels contributes to higher innovaon performance. The Mihajlo Pupin Instute strives to maintain close, informal relaonships
both with relevant vercal industry sectors and with the
public sector, in order to realize the full potenal of formal
technology transfer.
1.2.
SUPPORTIVE ORGANIZATIONAL STRUCTURE
For successful technology transfer, it is of crucial importance
that the organizaon of the research establishment supports and reinforces the bridge towards the industry. At the
Mihajlo Pupin Instute, both the organizaonal structure
and the research priories are selected bearing in mind the
101
feasibility of successful technology transfer and commercialisaon of the research results, both in the domesc and
internaonal market. The core of the onion-like organizaonal structure of the Mihajlo Pupin Instute group represents the R&D Instute, which also serves as the mother
company to the five daughter companies, fully owned by
the Instute. The outer layer is made of a number of the instute’s spin-off companies, which are only parally owned
by the instute, as well as numerous tenants (all in the ICT
sector) which are part of the Mihajlo Pupin Instute’s technology park. The daughter companies are established in accordance with the strongest research areas of the instute
and the most promising industrial outreach. For instance,
a number of the instute’s research projects resulted in innovave SCADA tools, complex event management infrastructure, image-processing based quality control, specialised, robust and redundant industrial controllers, etc., so all
these innovave products and technologies are successfully
applied by the Automaon and Control daughter company,
that performs system integraon and provides turn-key engineering soluons in numerous vercal industry sectors
as well as in the public sector (automaon and control of
power producon, transmission and distribuon, automaon of water factories, automated vehicle locaon and
monitoring in the ulity sector, facility management in large
infrastructures, like the Nikola Tesla airport, etc.). Innovave signal processing algorithms (for one of which the IEEE
Signal Processing Society’s Best Paper Award was received)
are successfully turned into different marketable products,
both in the Telecommunicaons and Computer Systems
Department. One such algorithm has been successfully embedded into an original, innovave product, that has been
sold in several thousands units in the UK market.
Another important factor is organizaonal flexibility. Therefore, our organizaonal structure is constantly adjusng itself in line with the latest market situaon. For instance, at
the me when local manufacturing industry was strong, the
instute had a daughter company called “Mechatronics”
where innovaons in the area of mechanical engineering
and computer aided manufacturing were turned into marketable products and successfully commercialized. However, when this sector shrunk for both global and local reasons
(global decline of the sector, combined with local civil wars
and UN sancons), the Instute reorganized, dropping off
the daughter company as it had lost its market penetraon
momentum. However, the instute supported its researchers from this area who believed that in some niche mar-
102
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
zvodnje pretvarane u tržišne proizvode. Međum, kad je
ovaj sektor doživeo krah, kako iz globalnih tako i iz nacionalnih razloga (globalni pad sektora, sankcije UN, ratovi),
zatvorena je i ova ćerka kompanija pošto je izgubila mogućnost plasmana rezultata na tržište. Međum, Instut
je podržao istraživače iz ove oblas, koji su verovali da bi
u nekim manjim tržišnim nišama ipak mogli da posluju,
i pomogao im je da osnuju spin-out kompanije. Iako je
procenat uspješnih spin-out kompanija u istraživačkom
sektoru mali, i čak i preduzetnici očekuju da samo 1015% novih preduzeća ostvari dobit, s ponosom možemo
da izjavimo da sve naše spin-out kompanije uspješno posluju, pri čemu neke od njih i značajno prevazilaze očekivanja.
preduzećima, obezbjeđivanje administravno-finansijskih usluga i postavljanje iskusnih rukovodioca, itd. Primjeri značajnih uspjeha među spin-off kompanijama su
IMP Servis inženjering, IMP Projekt inženjering, IMP Zero
Waste, itd.
Instut podržava svoje spin-out kompanije obezbjeđujući im prvoklasne prostorije i informacionu infrastrukturu (internet, LAN, centar podataka, biblioteka, kanna,
ambulanta, itd). Naravno, osnovni preduslov koji glavni
akcionari spin-out kompanija moraju da ispune da bi dobili podršku Instuta je da naprave precizan i ostvariv
poslovni plan. Isto se odnosi i na zakupce Tehnološkog
parka Instuta. Oni moraju da posluju u okviru IKT sektora, i to u oblas koja je komplementarna, ali ne i konkurentna poslovanju ćerki kompanija Instuta i takođe
moraju da imaju ostvariv poslovni plan. Instut im nudi
infrastrukturu, kao što je odgovarajući poslovni prostor
u naučnom parku da bi imali kredibilitet kod dobavljača,
investora i klijenata, kao i raspoložive poslovne usluge (ERP,CRM, itd). Polika Instuta da podržava naučne
radnike sa preduzetničkom inicijavom se više puta pokazala kao veoma uspješna, a neuspjesi su gotovo zanemarljivi. Inkubaciju kompanija podržavaju dva soverska
alata, INVEX [9] i FIDES [9], koje su razvili istraživači Instuta Mihajlo Pupin, koji omogućavaju procjenu invesranja u novu kompaniju, sa više stanovišta. Oni primjenjuju
višekriterijumske analize, produkciona pravila i fuzzy logiku da bi se dobila cjelokupna procjena efikasnos buduće kompanije, period za koji će se invescija ispla,
interna stopa rentabilnos, itd. Rukovodstvo Instuta
kontroliše da li naučnici preduzetnici, uzimaju u obzir potrebe industrije i mogući udio na tržištu. Iskustvo je pokazalo da nije uvijek isplavo podržava rješenja koja su
interesantna sa naučnog stanovišta, već da treba uze u
obzir detaljne cost-benefit analize, kao i druge elemente
poslovnog plana. Postoje i drugi oblici podrške spin-off
kompanijama koji se ne odnose na finasiranje, kao što
su npr. organizovanje sastanaka sa velikim industrijskim
Iako smo pre svega istraživački instut, naši saradnici održavaju kontakte sa industrijskim sektorom kako bi imali
informaciju o tome šta je trenutno potrebno industriji i
da bi mogli da odgovorimo m zahtjevima kroz proces
transfera tehnologija. Naučnici su skloni tome da se koncentrišu na istraživanje isključivo sa naučnog stanovišta, uzimajući u obzir samo tzv. “science push” faktore
tj. trendove koji su aktuelni u nauci, i pri tom često potpuno zanemare “market pull” faktore, tj. potrebe industrije. Umjesto takve pasivne uloge, saradnici Instuta
imaju proakvnu ulogu i određuju prioritete u istraživanju stvarajući partnerstva sa potencijalnim korisnicima
kako iz industrijskog tako i iz javnog sektora. U potpuno
dvosmjernom obliku saradnje sa industrijom, definišemo prioritete, istraživačke koncepte i ciljeve, podnosimo
predloge za odobravanje finansiranja projekata, tesramo koncept kroz protope (straw man, proof-of-concept
protop, mock-up protop, itd.) i dajemo prijedloge za
održiva invesranja. Da bi bili nepristrasni i objekvni,
razvili smo soverski alat za odlučivanje za procjenu projekata invesranja, FIDES [10], koji koris poznatu UNIDO metodu, garantujući da je određena ideja ili inovacija
objekvno procijenjena prema svojoj tehnološkoj izvodljivos i pretvorena u tržišni proizvod.
Važna funkcija svih ovih spin-off kompanija je da se podstakne implementacija i korišćenje Pupinovog osnovnog
programa u industrijskom sektoru. Mov je da se, pre
svega, uvećaju mogućnos za transfer tehnologija iz istraživačkog sektora u industriju koja ostvaruje dobit.
1.3.
PRECIZNO UTVRĐEN LANAC PRENOSA
TEHNOLOGIJA
Instut nije pasivni tvorac publikacija i patenata, naprov, mi smatramo da je primjena u industriji najbolja potvrda koncepta kada se radi o primijenjenom istraživanju,
a sušna istraživanja u IKT oblas je da nađe primjenu u
industrijskom i javnom sektoru. Jedna od glavnih odluka
koju je potrebno donije na početku je da li licencira
inovavni proizvod, tehnologiju ili uslugu ili osnova spinout kompaniju. Odluka se donosi za svaki proizvod pojedinačno. I pošto je poznato da je licenciranje proizvoda
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
kets they could survive the decline of the sector, and helped
them create their spin-outs.
Although the global proporon of research sector spin-outs
that succeed is very ny, and even venture capitalists expect
only 10-15% of new businesses to generate wealth, we can
proudly declare that all our spin-outs are successfully operang, some of them significantly outperforming the expectaons. The only resources that the Instute is backing its
spin-outs with are first class premises and an informaon
infrastructure. Of course, the necessary precondion to be
fulfilled by the spin-out major shareholders is to establish a
clear and credible business plan. The same criteria are applied to the Instute’s technology park tenants. They must
operate in the ICT sector, in an area complementary to, but
not compeng with, the Instute’s daughter companies,
and they should also present a credible business plan. What
the Instute offers to them is the infrastructure, such as a
suitable space on a science park to ensure credibility with
suppliers, investors and customers, and oponal business
services (ERP, CRM, etc.). The Instute’s policy to back entrepreneurial academics has paid off a number of mes, and
the failures can almost be neglected. Company incubaon
is supported by two soware tools, INVEX [9] and FIDES [9],
developed by a Mihajlo Pupin Instute researcher, that help
appraise the investment into a new company, from numerous points of view.
They apply mul-criteria analysis, producon rules and
fuzzy logic in order to provide a holisc assessment of future company effecveness, return on investment period,
breakeven points, internal rate of return, etc. The Instute’s
management takes care that academic entrepreneurs venturing out on their own consider the needs of industry and
their potenal market share. Experience has shown that it
is not always viable to go for the most scienfically exciting soluons, so the precise costbenefit analyses as well as
other elements of business plan should be considered carefully.
1.3.
WELLDEFINED TECHNOLOGYTRANSFER CHAIN
Although we are a research instute, we go out and talk
to industry and find out what it is they are looking for, and
meet those needs through the technology transfer process.
Academics tend to concentrate on the scienfic research,
taking into account only so called “science push” factors,
i.e. fashionable research trends, oen completely neglecting “market pull” factors, i.e. the needs of industry. Instead
103
of accepng such a passive role, we prefer to take an acve,
driving role in the business, selecng our research priories
in partnership with our potenal beneficiaries from both
industry and the public sector. In full bi-direconal partnership with industry, we define the priories, we define the
research concepts and objecves, we apply for funding,
test the concept in demonstraon prototype (straw man,
proof-of-concept prototype, mock-up prototype, etc.), and
make it into a viable investment proposion. To be completely unbiased and objecve we have developed a soware decision aid for investment project appraisal, FIDES
[10], that uses well-known UNIDO methodology, ensuring
that a parcular idea or invenon is objecvely assessed for
its technological feasibility and translated into a marketable
product for commercializaon.
We avoid being passive producers of publicaons and patent applicaons, we prefer industrial outreach as the best
proof of concept when it comes to applied research, and
ICT is all about applicaons. One of the main decisions to
be made at the outset is whether to license an innovave
product, technology or service, or build a spin-out company
around it. The decision as to the best path to take is made
on a product-by-product basis. And, since it is widely recognized that the licensing path is easier and requires less resources, when we have a single product opportunity with a
clear market player out there, then the most sensible thing
is to license the product. When we find a partner that has a
producon line and the sales and markeng team in place
to get the product to market quickly, than we are sasfied
with an up-front fee and subsequent royales when the
product is sold.
We also opt for licensing in the situaon when large scale
producon is necessary, and when dedicated business is
necessary. Instead of undertaking large scale producon
of our innovave products, we tend to look for new areas
where research and development work would add value.
However, in our technology transfer chain we have our own
markeng component that covers the business angle, assessing the market condions and developing a business
plan, again using a homemade piece of soware that facilitates business plan development. The markeng unit is also
concerned with business planning in terms of developing a
comprehensive markeng strategy; to ensure a clear market capture for the new product. Fund raising component
in the technology transfer chain idenfies potenal sources
104
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
lakši način i zahjeva manje resursa, u slučaju kad postoji
jedan proizvod sa poznam tržišnim akterom, onda je
najrazumnija stvar licencira proizvod. Kad pronađemo
partnera koji ima proizvodnu liniju i m za prodaju i markeng, koji mogu brzo da plasiraju proizvod na tržište,
tada prihvatamo up-front nadoknadu i naknadnu dobit
kad se proizvod proda. Instut se takođe odlučuje za licenciranje u slučaju kad je potrebna proizvodnja velikog
obima. Umjesto da započnemo proizvodnju inovavnih
proizvoda u velikom obimu, nastojimo da tražimo nove
oblas istraživanja i razvoja. Međum, u našem lancu
transfera tehnologija imamo sopstvenu komponentu koja
procjenjuje uslove tržišta i razvija poslovni plan, opet koristeći sover napravljen u Instutu koji olakšava razvoj
poslovnog plana. Odjeljenje za markeng se takođe bavi
i razvojem sveobuhvatne markenške strategije; da bi se
osiguralo osvajanje tržišta za novi proizvod. Slično tome,
“finansijska” komponenta u navedenom lancu transfera
tehnologija idenfikuje potencijalne izvore finansiranja i
nabavlja capital za razvoj, osvajanje tržišta itd. da bi osigurali povraćaj invescija.
MNE
nog skorašnjeg kraha.com kompanija, poznavaoci se generalno slažu da na webu zasnovan model za tehnološko
predvidjanje i transfer tehnologija i dalje opstaje.
Sover eTT postavlja osnove za permanentnu vezu između istraživanja i industrije, omogućavajući sledeće:
•
•
•
•
•
•
Podscaj razvoju inovacija, pružajući povratne informacije o preduzećima i njihovim zahtjevima.
Podscanje i unaprjeđenje saradnje između enteta
koji traže tehnologiju i onih koji ih nude,
Razmjena znanja i stvaranje trajnih naučnih i industrijskih partnerstava
Brza idenfikacija profesionalne eksperze i znanja
koji mogu da zadovolje potrebe preduzeća i instucija za inovacijom
Online usluge koje omogućavaju preuzimanje informacija i idenfikaciju novih rješenja koja doprinose
poslovnoj konkurentnos
Pojačavanje međunarodnog poslovanja, tehničke i
naučne saradnje, itd.
Sover eTT nudi sledeće funkcije:
1.4.
ALATI KOJI OMOGUĆAVAJU TRANSFER
TEHNOLOGIJA
•
Primjena najnaprednijih tehnologija i koncepata inteligentne obrade podataka je dokazana formula uspjeha
neke kompanije [2]. Ali, iako neke zemlje imaju izuzetne
naučne i istraživačke resurse, industrija u m zemljama
često ne uspijeva da prepozna taj potencijal i ne koriste
ga. Inovavna tehnologija potrebna preduzetnicima, možda već postoje kao rješenja u istraživačkom svijetu ali
jednostavno nije predstavljena tako da ih industrija prepoznaje kao ponudu. Da bi se prevazišao ovaj nedostatak
i da bi se pomoglo ciljnim korisnicima, Instut Mihajlo
Pupin je razvio eTT (electronic Technology Transfer),
soverski alat koji omogućava komunikaciju između zainteresovanih strana - tvoraca tehnologije, istraživačkih
instucija, univerziteta, I njenih korisnika u industrijskom i javnom sektoru. Na is način na koji je ucao na
sve aspekte svakodnevnog života i poslovanja, Internet
je drasčno revolucionizovao i tehnološko predvidjanje i transfer tehnologija širom sveta. U poslednjih pet
godina, značajno je povećan broj kompanija koje vrše
transfer i licenciranje patenata i tehnologija preko interneta. Predviđanja pokazuju kako brži i efikasniji metod
transfera tehnologija uče i na ukupnu brzinu stvaranja
inovacija i razvoja. Iako se javljaju problemi zbog nedav-
•
•
•
•
Kategorisanje zahtjeva/ponuda (nova tehnologija,
proizvod ili usluga).
Sveobuhvatni sistem unosa podataka, da bi se prikupile osnovne informacije tehnološkog zahtjeva/ponude (npr. opis, osnovne koris, lista klijenata, itd.)
Efikasno pretraživanje/prikupljanje podataka iz Web
repozitorija tehnologija/proizvoda/usluga koristeći
ime tehnologije ili neku drugu ključnu riječ
Postavljanje/preuzimanje odgovarajućih dokumenata (prospek, tehnički podaci, brošure, reference,
studije slučaja, medijske objave, itd. u bilo kom standardnom formatu kao što su pdf, doc, xls, jpeg, gif,
bmp, itd.)
Različite kategorije korisnika sa različim korisničkim
pravima (administratori, autorizovani korisnici, gos,
itd.)
Naš dugoročni cilj je da se napravi integrisani paket usluga, koji bi obuhvao i alate tehnološkog predvidjanja (kao
što je predviđanje razvoja tehnologija i procena održivos tehnologija), analize izvodljivos (INVEX, FIDES, RIO,
PEGAS ala već postoje [10]), finansijska udruživanja,
analize životnog ciklusa itd. da bi se obezbijedila puna
podrška i ćerkama kompanijama i spin-off preduzećima
i zakupcima Tehnološkog parka. Cilj je da se napravi ta-
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
of funding and procures funds for seed capital, expansion,
market penetraon etc. in order to make sure that the return-on-investments is good. Each of the above technology
transfer chain components require the inputs of different
organizaons in a market, bringing to the process different
perspecves, resources and skills that will eventually lead
to the success of the innovave technology/service/product being developed.
1.4.
Although there have been some inial concerns over recent
declines in computer and internet company stock prices, industry insiders generally agree that the web-based model
for technology intelligence and technology transfer is here
to stay. With the eTT soware, the right foundaons for
permanent relaonship between research and industry are
laid, facilitang:
•
•
•
TOOLS FACILITATING TECHNOLOGY TRANSFER
Employing advances in technology along with innovave
concepts for informaon processing is a proven formula for
success [2]. However, despite some countries’ exceponal
scienfic and research resources, industry in the same
country is oen failing to recognize this potenal and use
it for their own innovaon. The frequently neglected need
for innovaon by businesses corresponds to soluons in
the research world, already present but simply not structured into available offers. In order to bridge this gap and to
help its target beneficiaries from developing countries, the
Mihajlo Pupin Instute is developing the eTT, the technology brokerage soware tool, that could help communicaon between all sorts of stakeholders, technology developers, businesses, local, regional, naonal administraon,
research instuons, universies, etc. In the same way as it
has influenced all other aspects of our lives and businesses,
the Internet has dramacally revoluonized both technology intelligence and transfer of technologies across borders
and around the globe. In the last five years, there has been
a dramac growth in the number of companies facilitating the transfer and licensing of patents and technologies
across cyberspace. Predicons abound over how this faster
and more efficient method of technology transfer will affect
the overall speed of innovaon and development.
•
•
Disseminaon of innovaon, carried out on a connuous basis throughout the region, allowing immediate feedback regarding enterprises and their requirements.
Encouragement and enhancement of interacon be-
•
•
•
•
•
•
•
105
tween enes seeking the technology and those offering them, partner search and match-making services
Exchange of knowledge and creaon of lasng scienfic
and industrial partnerships
Quick idenficaon of professional experse and knowhow that can meet the innovaon needs of enterprises
and instuons in the region.
Online services that allow the retrieval of informaon,
updang, and idenficaon of new soluons that can
be instrumental in business compeveness
Fostering business internaonalizaon, technical and
scienfic co-operaon, etc.
The eTT soware will offer the following funconality:
Categorizaon of demand/offer by domain of interest
and by type of offer (new technology, product or service).
Comprehensive data entry system, to gather basic informaon of the technology demand/offer (e.g. descripon, main benefits, list of clients, etc.).
Effecve search/retrieval of the data from the Web
repository of technologies/products/services, using either technology name or any other keyword
Upload/download of related documents (prospects,
data sheets, brochures, references, case studies, press
clipping, etc. in any standard format, like pdf, doc, xls,
jpeg, gif, bmp, etc.)
Different categories of users with different user rights
(administrators, authorized users, guests, etc.)
Our long term goal is to create an integrated service package, that would also include technology intelligence tools
(like technology foresight and technology assessment), feasibility analysis (INVEX, FIDES, RIO, PEGAS tools are already
there [10]), finance syndicaon, life cycle analysis etc., to
provide full support to both our daughter companies and
spin-offs and our technology park tenants.
Our goal is to establish such an integrated service porolio
on the Internet, that will resemble so called virtual technology incubators that have seen fast growth in the last few
years, in order to guide or target beneficiaries through the
whole process of their technology business development
and link them to crical resources and service providers.
Technology intelligence aims to idenfy relevant informaon in the technology environment of a company by collecng, analyzing and communicang the best available
informaon. Technology intelligence techniques like technology assessment and technology foresight are used in
106
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
kav jedan integrisani porolio usluga na Internetu, koji
će liči na tkzv. virtuelne tehnološke inkubatore koji se
ubrzano razvijaju u poslednjih pet godina, da bi se korisnici usmjeravali kroz cio proces tehnološkog i poslovnog
razvoja i da se povežu sa kričnim resursima i pružaocima usluga.
Tehnološko izvidjanje ima za cilj da idenfikuje relevantne informacije u tehnološkom okruženju kompanije prikupljanjem, analiziranjem i prenosom raspoloživih podataka. Tehnike tehnološkog izvidjanja kao što su procjena
tehnologija i predviđanje tehnologija se koriste da bi se
prikupile informacije o trenutnom razvoju tehnologija
i da bi se dobila kompletna slika o mogućim budućim
trajektorijama. One predstavljaju glavne instrumente
koji podržavaju procese za donošenje odluka o tehnologijama, i na državnom i na korporavnom nivou. Pošto
je tehnologija kompleksan sistem, procena tehnologija
mora da bude što potpunija i da obuhva sve aspekte
primjene tehnologija: tehničke, ekonomske, finansijske,
ekološke, društvene, itd. Naš soverski alat, dostupan na
Internetu, sa više primijenjenih paradigmi za podršku u
donošenju odluka, uključujući i višekriterijumsku analizu i vještačku inteligenciju, olakšava korisniku da donese
odluke o invesranju u inovavne tehnologije i proizvode
[8], [10]. On integriše znanje i podatke iz različih izvora
da bi korisnici mogli da vrše analize tehnoloških alternava koristeći holisčki pristup. Sa našim sistemom za podršku odlučivanju, korisnici mogu da donose racionalne
odluke birajući između tehnoloških alternava korišćenjem specifičnih podskupova kriterijuma i njihove odgovarajuće mjere važnos, između velikog broja tehničkih
indikatora, indikatora finansijske i ekonomske izvodljivos, svijes o zaš životne sredine, društveno-ekonomski ucaj itd.
Predviđanje tehnologija idenfikuje one tehnologije
koje će bi ključne za nacionalni i/ili regionalni održivi
razvoj za dugoročni period i predlaže rješenja za potrebe ovih tehnologija. Međunarodno iskustvo pokazuje
da je predviđanje tehnologija prilično komplikovano, i
da zahteva vrijeme i resurse. Stoga, predviđanja razvoja
tehnologija, bilo kog pa, najčešće vrše vodeće industrijske zemlje, dok su zemlje u razvoju i zemlje u tranziciji
izostavljene iz ovog procesa [2], [4], [5], [9]. Korišćenjem
našeg inteligentnog sovera (CyberDelphi) on-line, moguće je obuhva različite faktore i podatke, sa dokazanim različim varijantama, da bi se obezbedila puna
MNE
transparentnost, otvorenost i razvoj, i da bi se olakšala
saradnja među učesnicima i usklađivanje procesa prema
faktorima i akcionarima. Sover omogućava zajedničko
učenje u tehnološkoj areni kroz interakciju industrijskih,
akademskih, državnih i socijalnih faktora. On upravlja
interakvnim procesima čiji je cilj da istraže otvorenu i
zajedničku budućnost. Na taj način, on uvećava i širi stratešku inteligenciju među socijalnim faktorima u vezi sa
nastalim tehnologijama i inovacijama. Ti procesi pomažu
da se formuliše i uskladi stav instucija u vezi sa (tehnološkim, socijalnim i organizacionim) inovacijama, i da
se tako uvećaju njihove strateške sposobnos. Cilj naših
alata za procjenu i predviđanje tehnologija je da omoguće kompaniji da predvidi budući razvoj u svom sektoru
ili industriji i da se pripremi za moguće probleme.
Sve zainteresovane strane mogu da učestvuju u istraživanju i procjeni tehnoloških trajektorija koje oblikuju inovacije, čine procese stvaranja odgovarajuće polike i donošenja odluka transparentnim, ostvarivim i prihvatljivim i
daju demokratsku notu nauci, tehnologiji i inovacijama.
Važno je napomenu da se ova dimenzija e-demokraje
ne če samo države u ulozi nosioca javne polike, već i
javnog i privatnog sektora u strateškim izborima istraživanja i inovacija, univerziteta i istraživačkih organizacija,
pa i samih građana. Najbolji način da se uvede dimenzija
e-demokraje je da se obezbijedi mogućnost da sve zainteresovane strane koje treba da budu uključene u razvoj
tehnološkog predviđanja i tehnološke procjene, a tu mogućnost danas predstavlja globalna mreža i mrežni inteligentni ala, kao ovaj jedan koji je razvio naš Instut.
Naravno, iako gore navedeni ala za transfer tehnologija predstavljaju budućnost, oni su komplementarni (ne
konkurentni) tradicionalnijim formama transfera tehnologija koje mi nastojimo da zadržimo, kao što su:
•
•
•
•
•
Konvencionalne obuke (uprkos mogućnošću e-učenja, u izvesnim oblasma tzv. “obuka na terenu” ili
“licem-u-lice” je neophodna)
Stručni sastanci predstavnika istrađivačkog sektora i
industrije (pogodni za prikupljanje ideja i brži dolazak
do dogovora uprkos modernim telekonferencijama)
Konsalng usluge u vezi sa procesom transfera tehnologija
Publikacije (materijali za kurseve, prakčni vodiči,
studije slučaja, periodične publikacije. itd.)
Katalička finansijska podrška (mali finansijski podscaji, početni kapital).
ENG
order to generate knowledge about current technological
developments and to derive a complete picture of possible
future trajectories. They represent major instruments supporng technology-related decisionmaking processes, both
at governmental and corporate levels. As technology is a
complex system with posive and negave faces, technology assessment has to be as holisc as possible and cover
all aspects of technology implementaon: technical, economic, financial, environmental, social, etc. Our holisc, internet accessible, mul-paradigm decision support system
brings together arficial intelligence, operaons research,
engineering, economics, and public policy concepts to help
its user make technology investment decisions [8], [10]. It
integrates knowledge and data from a variety of sources to
facilitate users conducng mul-criteria analyses of technology alternaves and to jusfy appropriate investments.
With DSS, users in developing countries are able to make
raonal choices between technology alternaves by using
their specific subset of criteria and their relave measures
of importance, among a huge set of criteria concerning
technical performance, economical feasibility, environmental soundness, socio-economic impact, etc.
The technology foresight is another technology intelligence
service that seeks to idenfy those technologies that will be
key to naonal and/or regional sustainable development in
the longer term and to make recommendaons to address
the opportunies and challenges associated with these
technologies. Internaonal experience demonstrates that
technology foresight is rather complicated, and me and
resource demanding. Therefore, a technology foresight exercise of one type or another has been undertaken mostly
by the leading industrial countries, while developing and
transion economy countries were le out of the process
[2], [4],[5], [9]. Using our via-net intelligence soware (CyberDelphi) it is possible to include a diversity of factors and
inputs, with acknowledged diversity of visions, to ensure
full transparency, openness and boom-up spirit, and facilitate interacvity among parcipants and appropriaon of
the process to the factors and stakeholders. The soware
enables collecve learning in the technology –related arena
via interacon between industrial, academic, governmental
and social factors. It operaonalises interacve processes
aimed at exploring openly and collecvely possible futures.
In this way, it both increases and distributes strategic intelligence among social factors on emerging technologies and
innovaons. Such processes help to formulate and co-ordinate the forward-thinking of instuons concerned with
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
107
(technological, social and organisaonal) innovaon, thus
enhancing their strategic capabilies. Our technology assessment and foresight tools aim at permi
ng a company
to ancipate future developments in its sector or industry
and to prepare itself for possible problems.
•
The possibility exists for various stakeholders to take
part in the exploraon and assessment of the technological trajectories which shape innovaon, make the
associated policy making and decision processes transparent, credible and acceptable, and gives the democrac dimension of science, technology and innovaon.
It is important to note that this e-democracy dimension
concerns not only governments in their public policy
role, but also public and private sectors in their research
and innovaon strategic choices, universies and public
research organisaons and the cizens themselves. The
best way to introduce this e-democracy dimension is to
provide the means for all the interested pares to be
involved in the technology foresight and technology assessment exercises, and the best possible means nowadays are global network and network based intelligence
tools, like the one being developed by our Instute. Of
course, although the above menoned innovave webbased technology transfer services are definitely here
to stay, they are complementary (not compeng) to
more tradional forms of technology transfer that we
intend to keep, like
• Convenonal training courses (in spite of e-learning facilies, in certain areas so-called “in the field training”
or “face-to-face” training seem to be indispensable)
• Expert meengs between academia and industry (might
be convenient for brainstorming and faster consensus
reaching in spite of modern teleconference facilies)
• Support services (technology/business studies, contract
negoaon, finance syndicaon, etc.)
• Advisory services related to the technology transfer
process
• Publicaons (Course materials, Tutorials, Case-studies,
Technology transfer periodicals, etc.)
• Catalyc financial support (small financial incenves,
seed money).
While some crical services can sll be provided face-toface only, many of the above menoned business support
and mentoring services can be effecvely provided through
Internet and will gradually migrate to a Web-based service
porolio.
108
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Dok se neke bitne usluge mogu obezbijedi samo licemu-lice, mnoge gore navedene usluge poslovne podrške i
upravljanja mogu se efikasno obezbijedi preko Interneta i postepeno će preći u porolio mrežnih usluga.
350,000,000
MNE
ostvarili značajan uspjeh u pokušaju da povežemo nauku
i industriju. Najbolji dokaz uspešnog transfera tehnologija Instuta Mihajlo Pupin su kvantavni pokazatelji,
prije svega broj novi radnih mjesta koja su otvorena bilo
zbog prodaje licenci za inovavne proizvode, tehnologije
i/ili usluge, ili osnivanjem spin-off kompanija koje ubrzavaju plasiranje novih proizvoda na tržište.
300,000,000
IZVORI
250,000,000
200,000,000
Euro
Bekkers R. and Bodas Freitas. I.M., “Analysing knowledge
transfer channels between universies and industry: To
what degree do sectors also maer? “, Research PolicY, Volume 37, Issue 10, December 2008, Pages 1837-1853
150,000,000
100,000,000
50,000,000
0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Breiner, S, K Cuhls & H Grupp (1994), “Technology Foresight
Using a Delphi Approach: A Japanese-German Cooperaon,”
Research and development Management, 24, 141-153.
Linstone, H., (1999), Decision Making for Technology Execuves: Using Mulple Perspecves to Improve Performance,
Norwood Mass. :Artech House Publishers, 1999.
4500
4000
3500
3000
Marn, B., (1996), “Technology Foresight: A review of recent
government exercises”, OECD STI Review, Special Issue on
Government Technology Foresight Exercises”, 17, 15-50
2500
2000
1500
Marno, J. (1983). Technological forecasng for decision
making. New York: Elsevier Science Publishing Company.
1000
500
0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
ZAKLJUČAK
Za uspješan transfer tehnologija, potrebno je slijedi nekoliko ključnih principa. Brzi tehnološki razvoj i potreba
da se blagovremeno predvide nove mogućnos i prijetnje podsču potragu za odgovarajućim i inovavnim
alama transfera tehnologija koji zadovoljavaju zahtjeve
tržišta. Instut Mihajlo Pupin je među prvima usvojio ove
trendove. Da bi prevazišli geografske, poličke i socijalne
razlike među glavnim akterima transfera tehnologija, odlučili smo se Web bazirane alate i za tehnološko predvidjanje i transfer, pošto je Internet revolucionizovao transfer tehnologija širom svijeta. Međum, iako su pomenu
inovavni ala još uvijek u protopskoj fazi, zahvaljujući
našim drugim dvijema podscajnim silama, fleksibilnoj
organizacionoj strukturi i dobro organizovanom lancu
transfera tehnologija, možemo da tvrdimo da smo već
Turoff, M., (1991), “Computer Mediated Communicaon
Requirements for Group Support,” Organizaonal Compung, (1:1), 85-113.
Tübke, A. . Ducatel K, Gavigan J., and Moncada P. (2001)
»Strategic Policy Intelligence:Current Trends,the State of Play
and Perspecves«, IPTS Technical Report Series, EUR 20137
EN, Published by European Commission, Seville, Spain
Vranes S. and Pizzio, F. (2000), “Decision Support System for
Holisc Technology Assessment”, Proceedings of the IEEE
Internaonal Symposium on Technology and Society, Rome,
Italy, 6-8 September 2000, 269-275.
Vranes S., Opacic B., and Pizzio F. “E-Collaboraon Tool for
Technology Foresight Exercise”, Journal of Systems and Informaon Technologies, Vol. 5, No.1, 2001, pp. 9-31
Vranes, S. Stanojevic, M., Stevanović M., “Investment Decision Making”, in Cornelius Leonides (Ed.) Expert Systems Techniques and Applicaons, Volume 4, Chapter 31, Investment
Decision Making, Academic Press 2002, pp. 1107-1135
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
350,000,000
300,000,000
250,000,000
Euro
200,000,000
150,000,000
100,000,000
50,000,000
0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
4500
109
It will be backed-up by systems and infrastructure to ensure
that all enquiries from users are handled quickly and efficiently. However, although the above menoned innovave tools
are sll in their prototype phase, owing to our two other driving forces, a flexible organizaonal structure and a well established technology transfer chain, we can state that we are already quite successful in our aempts to bridge academia and
industry. The best proof of the success of technology transfer
performed by the Mihajlo Pupin Instute are quantave indicators, namely the number of new jobs created either by
selling licenses for innovave products, technologies and/or
services, or by establishing spin-off companies fostering faster
take-up of new of new products.
4000
REFERENCES
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
CONCLUDING REMARKS
For any technology transfer process to succeed, a number of
key principles need to be respected. Rapid technological developments and the need for mely ancipaon of new opportunies and threats have also intensified the search for suitable
and innovave technology intelligence and transfer tools to
meet these challenges. The Mihajlo Pupin Instute is among
the early adopters of these trends.
It started developing its own technology intelligence and transfer tools, some of which were presented in some detail in this
paper. To overcome major geographic, polical, and social differences among major players and stakeholders, we opted for
an Internet based means for both technology intelligence and
transfer, since the Internet has revoluonized the transfer of
technologies across borders and around the globe. It offers a
number of advantages in terms of cost, the numbers of service
recipients that can be targeted, and the ease-of-update of informaon presented and rapidity with which enquiries can be
made and responded to. While our Web based technology intelligence services (technology foresight and assessment) are
in their mature phase, the innovave web-based technology
transfer service porolio is sll emerging. Once developed, it
will be constantly kept up-to-date to maintain user interest and
to ensure rapid access to the informaon and services they are
interested in.
Bekkers R. and Bodas Freitas. I.M., “Analysing knowledge
transfer channels between universies and industry: To what
degree do sectors also maer? “, Research Policy, Volume 37,
Issue 10, December 2008, Pages 1837-1853
Breiner, S, K Cuhls & H Grupp (1994), “Technology Foresight
Using a Delphi Approach: A Japanese-German Cooperaon,”
Research and development Management, 24, 141-153.
Linstone, H., (1999), Decision Making for Technology Execuves: Using Mulple Perspecves to Improve Performance,
Norwood Mass. :Artech House Publishers, 1999.
Marn, B., (1996), “Technology Foresight: A review of recent
government exercises”, OECD STI Review, Special Issue on
Government Technology Foresight Exercises”, 17, 15-50
Marno, J. (1983). Technological forecasng for decision making. New York: Elsevier Science Publishing Company.
Turoff, M., (1991), “Computer Mediated Communicaon Requirements for Group Support,”Organizaonal Compung,
(1:1), 85-113.
Tübke, A. . Ducatel K, Gavigan J., and Moncada P. (2001) Strategic Policy Intelligence:Current Trends,the State of Play and
Perspecves”, IPTS Technical Report Series, EUR 20137 EN,
Published by European Commission, Seville, Spain
Vranes S. and Pizzio, F. (2000), “Decision Support System for
Holisc Technology Assessment”, Proceedings of the IEEE
Internaonal Symposium on Technology and Society, Rome,
Italy, 6-8 September 2000, 269-275.
Vranes S., Opacic B., and Pizzio F. “E-Collaboraon Tool for
Technology Foresight Exercise”, Journal of Systems and Informaon Technologies, Vol. 5, No.1, 2001, pp. 9-31
Vranes, S. Stanojevic, M., Stevanovic M., “Investment Decision Making”, in Cornelius Leonides (Ed.) Expert Systems
Techniques and Applicaons, Volume 4, Chapter 31, Investment Decision Making, Academic Press 2002, pp. 1107-1135
110
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Manijeh Reyhani
MNE
Gostujući profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet Crne Gore
ODRŽIVI EKONOMSKI RAST PUTEM NAUČNIH INOVACIJA SLUČAJ NANOTEHNOLOGIJE
SIŽE
Naučna istraživanja su ključ održivog ekonomskog razvoja. Ona grade budućnost i podsču tehnološki napredak
i ukupni porast blagostanja. Adamsov Pregled (Adams
2006) daje jednu sumarno prikazanu okosnice sistema
upravljanja inovacijama u okviru 7 kategorija: upravljanje ulaznim veličinama, upravljanje znanjem, strategija
inovacija, organizaciona srtuktura i kultura, menadžment
por
elja, upravljanje projekma i komercijalizacija će bi
teme diskusije, čime se želi istaći da je komercijalizacija
zapravo najmanje razvijena oblast u ovom povezanom,
međusobno uslovljenom nizu. Iako je razumijevanje ovog
pojma i dalje loše, ono je bili široko eksploasano tokom
posljednje dekade. Bolje razumijevanje puta koji se mora
preći u stvaranju funkcionalne strukture Tehno-ekonomskog umrežavanja (TEU), (Lare’ do 1996) je imperav u
pogledu razvoja zemlje i jedan sušnski zaokret od menadžerske ka preduzetničkoj ekonomiji se u tom procesu
nemeće kao apsolutno neophodan (Drucker 1986). Dvostruki aspek održivog ekonomskog rasta putem naučnih
inovacija su istraživani korišćenjem primjera nanotehnoloških istraživanja. Prvi korak je usresređivanje na strategije usvojene na makro nivou od strane vlade i ostalih
relevantnih instucija u cilju ubrzanja ekonomskog rasta
kroz naučne pronalaske. Drugi korak je instucionalizacija saradnje između akademskih djelatnika, menadžera u
privredi i operavaca koji u svom radu prakčno primjenjuju rezultate istraživanja, a koji bi se morali okupi u
zajedničkom, usklađenom radu na makro nivou u jednom
okruženju koje pogoduje ekonomskom rastu. Nanotehnologija je višedisciplinarna oblast koja odlično prikazuje
put komercijalizacije u svoj njegovoj kompleksnos. To je
obećavajuća i nadolazeća oblast nauke i inžinjeringa.
UVOD
Ključni faktor napretka u naučnim istraživanjima je njihov
rezultat. Istraživanje mora bi sinhronizovano sa akcijom
da bi imalo upotrebnu vrijednost. Mogućnost prevođenja inovavnih ideja na teren dobre prakse je sama suš-
na vrijednos naučnih istraživanja. Ta transformacija naučnih istraživanja u funkcionalnu veličinu realnog života,
može se uspješno sproves samo u saradnji sa vladom i
industrijskim sektorom. Upravljanje takvim istraživanjem
predstavlja nemali izazov. Najkrupnija komponenta bilo
kojeg nacionalnog inovavnog sistema je obim njegovog
invesranja u univerzitetski bazirana naučna istraživanja.
Zaokret od usko koncipiranog naučnog pristupa inovaciji
i komercijalizaciji ka boljem prepoznavanju značaja upravljanja i markenga u okviru istraživanja i oblas razvoja bi vodio ka unaprjeđenju poslovnih inovacija (Boter
1996). Inovacije su od vitalnog značaja u obezbjeđivanju
dugoročnog ekonomskog prosperiteta zemlje.
U ekonomiji znanja koja je sada u ekspanziji, univerzite
kao najveći centri učenja i istraživanja, dobijaju sve značajniju ulogu kao izvorište ideja koje se impuraju u nove
proizvode, procese i sisteme. To je naročito izraženo u
visoko profitabilnim tehnologijama kao što su informaciono-komunikacione tehnologije, biotehnologija i nanotehnologija. Postoji razlika između uobičajenog poimanja transfera tehnologija i transfera znanja. Transfer
tehnologija je formalni termin kojim se označava prenos
prava korišćenja i komercijalne upotrebe novih otkrića
i rezultata inoviranja sa naučno-istraživačkih instucija
i subjekata na ostala lica. Uobičajeni postupak prenosa
tehnologija od strane Univerziteta je zašta prava, dakle
licenciranje inovacija (korišćenje patenata i autorskih prava). Najkrupniji korak u tom procesu uključuje otkrivanje
inovacija, patenranje inovacija saglasnih sa objavljenim
rezultama naučnog istraživanja i licenciranje prava na
inovacije od strane industrijskog sektora u svrhe poslovnog razvoja.
Transfer znanja je element takoznanog neformalnog
transfera tehnologije i on obuhvata zapošljavanje studenata, konsultavni rad, istraživanja i obuke u službi industrije, licenciranje tehnologije, i osnivanje spin-of kompanija, sposobnih da tehnološke inovacije operavno
prevedu sa naučnog na jezik preduzetništva. Univerzite
su zaduženi da generišu znanje i difuzno prenose tako
ENG
Manijeh Reyhani
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
111
Vising Professor, Faculty of Economics, University of Montenegro
SUSTAINABLE ECONOMIC GROWTH THROUGH SCIENTIFIC
INNOVATION THE CASE OF NANOTECHNOLOGY
ABSTRAKT
Scienfic innovaon is the key to sustainable economic
growth. It builds the future and encourages technological and material advancement. A review by Adams et
al. (Adams 2006) of a synthesized framework of the
innovaon management process consisng of seven
categories: inputs management, knowledge
management, innovaon strategy, organizaonal culture and structure, por
olio management, project
management and commercializaon will be discussed
which points out that commercializaon is the least
developed area in this connuum. Although not well
understood, it has been widely explored during the
last decade. A beer understanding of the pathway of
Techno- Economic Networks (TEN) structure (Lare´do
1996) is imperave for the development of the country
and a profound shi from a “managerial” to an “entrepreneurial” economy is needed (Drucker 1986). The
twofold aspects of a sustainable economic growth
through scienfic innovaon are explored using the
example of nanotechnology research. First is the focus
on the strategies adopted at the macro level by government and other relevant instuons to foster economic
growth through scienfic discovery. Second is how the
collaborators namely academics, commercial managers and praconers may work together at the micro
level in an environment which is conducive to economic
growth. Nanotechnology is a muldisciplinary area,
which demonstrates the commercializaon path well.
It is a promising and emerging area of science and engineering.
INTRODUCTION
The key to progress in scienfic research is its outcome. Research is synonymous with acon. It should
take innovave ideas and make them work in real life
situaons. It has to collaborate with government and
industry to make sure that good ideas translate into
good pracces. Managing such research is a challenge.
A major component of any naonal innovaon system
is its investment in university-based scienfic research.
A shi away from a narrow scienfic approach to innovaon and commercializaon to a greater recognion of the importance of management and markeng
within the research and development area will improve business innovaon (Boter 1996). Innovaon is
the key to ensuring the long-term economic prosperity
of a country.
In the knowledge economy that is now emerging, universies, as major centres of learning and research,
are becoming increasingly important as the sources of
ideas that turn into new products, processes and systems. This is parcularly so in the enabling technologies such as informaon and communicaons technologies, biotechnology and nanotechnology. There is a
disncon between tradional technology transfer and
knowledge transfer. Technology transfer is a term used
to describe a formal transfer of rights to use and commercialize new discoveries and innovaons resulng
from scienfic research to another party. Universies
typically transfer technology through protecng (using
patents and copyrights), then licensing innovaons.
The major steps in this process include the disclosure
of innovaons, patenng the innovaon concurrent
with the publicaon of scienfic research and licensing the rights to innovaons to industry for commercial
development.
Knowledge transfer is an element of the so-called informal technology transfer and it includes student
placement, consultancy, research and training for
industry, technology licensing, and spin-off company formaon. Universies are tasked with knowledge
creaon and the disseminaon of this knowledge. Research faculty members are the key agents of knowledge transfer. Social networks through academic and
industry sciensts, university administrators, Technological Transfer Offices
112
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
stvoreno znanje na što više društvenih subjekata. Osoblje
istraživačkih fakulteta je viđeno kao ključni posrednik u
prenosu znanja. Društveno umrežavanje putem akademskih i industrijskih naučnika, univerzitetskih službenika,
rukovodilaca kancelarija za trannsfer tehnologija (Brineo 2007), menadžera/preduzetnika, omogućava da
transfer znanja djeluje funkcionalno u oba pravca čineći
uspostavljenu saradnju dvosmjernom a pozivne učinke višestrukim. Od sušnske je važnos da Univerzitet i
ostali uključeni subjek naprave potpuno jasnu postavku
ciljeva univerziteta u pogledu transfera znanja, mova
koji stoje iza toga, kao i očekivanih benefita.
U osvrtu na takav razvoj, nacionalne vlade kroz Organizaciju za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) ulažu velika
sredstva u jačanje istraživačkih kapaciteta univerziteta.
Istraživanja nisu cilj po sebi, već se krupne invescije čine
u očekivanju da će njihov povraćaj ekonomiji i društvu
u vidu poboljšane primjene inovacija i posljedično bržeg
ekonomskog rasta višestruko premaši uloženo. Dok su
univerzite izuzetno značajni kao rasadnici ideja, takve
ideje će donije ekonomsku dobit jedino ukoliko dobiju
efekvnu primjenu u poslovnom sektoru. To znači da će
važan element jednog efekvnog operavnog nacionalnog inovavnog sistema bi kvalitet uspostavljenih veza
između univerziteta, biznisa i finansijera.
Univerzite doprinose ekonomskim, socijalnim i ekološkim ciljevima na mnoštvo različih načina. Glavni kanal
putem kojeg se izvlači dobit je usko povezan sa obrazovanjem ljudi. Međum, univerzite takođe generišu benefite u jesnoj vezi sa stvaranjem novih ideja. Neke od h
ideja će se preliva u zajednicu putem izdavaštva i drugih procesa, dok ostale bivaju transferisane na poslovnu
zajednicu koja kupuje ideje od univerziteta kroz ugovore o istraživanju, ili će bi korišćene direktno od strane
univerziteta putem njihove kontrole nad pravom intelektualne svojine. Razumijevanje efekvnih modela poslovanja i usvajanje strategija koje osnažuju komercijalizaciju univerzitetske djelatnos i stvaraju jednu zajedničku
viziju je od izuzetne važnos u sadašnjem ekonomskom
ambijentu. Inovavni poslovni modeli za komercijalne
procese na samom univerzitetu su veoma rijetki.
1.
OBLASTI MJERENJA EFEKATA UPRAVLJANJA
INOVACIJAMA
Inovacija – transformacija znanja u nove proizvode, pro-
MNE
cese i usluge obuhvata mnogo više od nauke i tehnologije. Ona uključuje pravilno tumačenje i izlaženje u susret
potrebama klijenata. Unaprijeđenja u oblas markenga, raspodjele i usluga su inovacije koje mogu bi podjednako značajne kao i one potekle iz laboratorija a pokreću lanac stvaranja novih proizvoda i procesa. Štaviše,
neke od najznačajnijih inovacija danas dolaze iz oblas
prodaje i distribucije.
,,Inovacija je specifični instrument u rukama preduzetnika, sredstvo putem kojeg eksploašu promjenu kao jednu od šansi za uvođenje različih poslovnih akvnos
ili različih usluga. Inovacija kao takva ima kapacitet da
bude označena kao disciplina, da se proučava, da biva
primijenjena. Preduzetnici imaju izraženu potrebu da namjenski tragaju za izvorima inovacija, promjenama i njihovim indikacijama koje signaliziraju šanse za uspješno
inoviranje. Oni takođe, trebaju zna da sprovedu principe uspješnog uvođenja inovacije“. (Drucker 1986)
Efikasne inovacije obično započinju kao mali, neambiciozni projek. One nisu grandiozne. One pokušavaju da urade jednu, konkretnu, specifičnu stvar. Uspješna inovacija
je usmjerena na tržišno i poslovno liderstvo. Ona nema
neminovno za svoj cilj da se na kraju procesa preobrazi u
krupan biznis: fakčki, niko ne može prejudicira da li će
inovacija o kojoj je riječ preras u krupni biznis ili će se
zadrža na skromnom dosgnuću. Ali, ukoliko inovacija
od samog početka nema liderstvo zacrtano kao svoj cilj,
teško da će dosći zadovoljavajući stepen inovavnos i
kao takva ne može bi opremljena dovoljnim kapacitetom da se samoutemilji u praksi. (Drucker 1986)
Lundvall (Lundvall 2007) govori o visokoj korisnos koju
donosi bolje razumijevanje onoga što se dešava unutar
i između firmi kao sredstva jačanja inovavnos i izgradnje kapaciteta. Bez znanja o sistemima koji su operavni na nivou firmi, više instucije i organizacije bi radile u
mraku. Postoji potreba za razumijevanjem kako se jezgro
inovavnog sistema uklapa u širi sklop instucija koje
oblikuju ljudi i odnosi koji se među ljudima uspostavljaju.
Obrazovni sistem, režim socijalne sigurnos, tržište rada
i finansijska tržišta mogu do određene mjere pruži potporu mikrostrukturama.
Inovacija je proces koji treba bi analiziran a njegovi učinci izračuna. Mjerenje procesa inovacija je od krične važnos kako za one angažovane na akademskom, tako i za
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
(Bruneo 2007) directors, and managers/entrepreneurs allow knowledge transfer to work in both direcons. It is vital that university and other stakeholders
are very clear on the university’s objecves on knowledge transfer, the movaons behind it as well as its
benefits.
Reflecng on this development, governments throughout the Organizaon for Economic Cooperaon and
Development (OECD) countries are invesng heavily in
strengthening the research capacity of their universies (OECD 2006). They are not doing this for its own
sake, but in the expectaon that this investment will
show a return to the economy and the society through
improved innovaon performance and hence, stronger
economic growth. While the universies are increasingly important as sources of ideas, those ideas will
only show an economic return if they can be effecvely
applied by business. This means that an important element of an effecvely operang naonal innovaon
system will be the quality of the linkages between the
universies, business and finance providers.
Universies contribute to economic, social and environmental objecves in a variety of ways. The main
benefit channel is associated with the educaon of
people. However, universies also generate benefits
associated with the creaon of ideas. Some of these
ideas will flow freely into the community through
publicaons and other processes, while others transfer to businesses that purchase ideas from universies through contract research or will be used directly
by the universies through their control of intellectual property (IP). The understanding of effecve
business models and adopon of strategies that enhance university commercializaon, and which create
a shared vision, are vital in the current economic environment. Innovave business models for commercial
processes at the university level are rare.
1.
INNOVATION MANAGEMENT
MEASUREMENT AREAS
Innovaon—the transformaon of knowledge into
new products, processes, and services—involves more
than just science and technology. It involves discerning
and meeng the needs of customers. Improvements
in markeng, distribuon, and service are innovaons
113
that can be as important as those generated in laboratories involving new products and processes. Indeed,
some of the most important innovaons today occur
in sales and distribuon.
“Innovaon is the specific tool of entrepreneurs, the
means by which they exploit change as an opportunity
for a different business or different service. It is capable
of being presented as a discipline, capable of being learned, capable of being pracced. Entrepreneurs need to search purposefully for the sources of
innovaon, the changes and their symptoms that indicate opportunies for successful innovaon. And they
need to know and to apply the principles of successful
innovaon.”(Drucker 1986)
Effecve innovaons start small. They are not grandiose. They try to do one specific thing. A successful
innovaon aims at market and business leadership.
It does not aim necessarily at becoming eventually a
‘big business’; in fact, no one can foretell whether a
given innovaon will end up as a big business or modest achievement. But if an innovaon does not aim at
leadership from the beginning, it is unlikely to be
innovave enough, and therefore unlikely to be
capable of establishing itself.(Drucker 1986)
Lundvall (Lundvall 2007) says it is useful to get a better understanding of what goes on inside and between
firms as a means of enhancing innovaon and competence building. Without knowledge of the systems operang at the firm level, the higher instuons and organizaons will be working in the dark. There is a need
to understand how the core of the innovaon system
embeds in the wider set of instuons that shape
people and relaonships between people. Educaon
systems, welfare regimes, labour markets and financial
markets may to some degree support the microstructure.
Innovaon is a process, which needs to be analyzed
and measured. Measurement of the process of innovaon is crical for both praconers and academics
(Adams 2006). The recent review by Adams et al. (Adams 2006) on innovaon management measurement
areas will be discussed here. Commercializaon is a
major part of it. Commercializaon can mean taking an
innovaon to market,
114
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
ljude koji se bave uvođenjem inovacije u praksu. (Adams
2006). Skorašnji Adamsov pregled o mjerenju učinaka
upravljanja inovacijama će bi predmet ovdašnje diskusije. Komercijalizacija zauzima najveći njegov dio. Komercijalizacija može da znači uvođenje inovacije na tržište, ali može takođe obuhva i ubjeđivanje menadžera
proizvodnje da usvoje čitav niz njima dostupnih tehnika
proizvodnje i poslovanja. Štaviše, uspješno uvođenje novih proizvoda i usluga na tržište je važno za opstanak i
rast organizacije. Komercijalizacija se bavi stvaranjem
inovavnog procesa ili proizvoda kao tržišnog uspjeha
koji vodi ekonomskom rastu; komecijalizacija pod svojim
pojmom uključuje i pitanja markenga, prodaje, distribucije i zajedničkih ulaganja u poslovne akvnos. Dok
je tehnička osposobljenost važan faktor u ranim fazama
procesa inoviranja i razvojnih akvnos, za fazu plasiranja i sprovođenja odlučujuće su sposobnos u oblas
markenga (markenško istraživanje, ispivanje tržišta,
promocija, itd.)
MNE
cioni okvir za mjerenje upravljanja inovacijama.
Tabela 1: Upravljanje mjerenjem učinaka inovacija
(Adams et. Al 2006)
KATEGORIJA OKVIRA
OBLAST MJERENJA
Ljudi
Inpu
Fizički i finansijski resursi
Ala
Sakupljanje ideja
Upravljanje znanjem
Skladištenje znanja
Protok informacija
Strateška orijentacija
Strategija inovacija
Strateško liderstvo
Kultura
Organizacija i kultura
Struktura
Rizik/uspostavljanje ravnoteže
Mjere na nivou firme preduzete u cilju lansiranja i procesa komercijalizacije se ukazuju kao relavno slabo razvijene. Bez obzira na to, jedinstveni pregled dokumentacije u
kojoj se navode mjere utvrđene u prezentovanom okviru
upravljanja inovacijama, ukazuje na to da je osnovni set
mjera menadžmenta inovacijama na indirektan način prisutan u literaturi, iako se pojavljuju i bivaju predstavljeni
tek u pojedinim segmenma. Adams je idenfikovao veliki broj mjera i pristupa u nizu različih oblas upravljanja inovacijama i od njih konstuisao generički set mjera
za menadžment inovacijama koji djeluje kao radni okvir
za uravnoteženo mjerenje učinaka. To je opš problem
nedostatka standarda za upravljanje komercijalizacijom
- naročito u pogledu markenga i prodajnih kapaciteta za
inovavne proizvode i usluge. Sve ove postojeće praznine omogućuju dublja istraživanja u mjerenju upravljanja
inovacijama. Kao što je pomenuto ranije, oblast komercijalizacije se pojavljuje kao najmanje razvijen od svih pitanja obuhvaćenih menadžmentom inovacija. To je širok
jaz zato što bez ovog posljednjeg koraka, ranije preduze
koraci opisani u tabeli 3.1 neće rezulra komercijalno
isplavim ishodom za firmu.
Mjere za upravljanje inovacijom predložene od strane
Adamsa se klasifikuju u sedam kategorija: ulazne veličine (inpu), upravljanje znanjem, strategija, organizacija i
kultura, menadžment porelja, upravljanje projekma i
komercijalizacija. Segmen koji slijede opisuju organiza-
Porolio menadžement
Opmalno korišćenje alatki
Efikasnost projekata
Alatke
Menadžmet projekma
Komunikacija
Saradnja
Istraživanje tržišta
Komercijalizacija
Tesranje tržišta
Markeng i prodaja
2.
METOD
Teoretski osnov ove studije je Tehničko – ekonomska
mreža (TEN) model Laredo i Moster (Lare’do 1996), “Koordinisan set heterogenih učesnika – laboratorije, tehničko – istraživački centri, finansijske organizacije, korisnici i
javne vlas – koji kolekvno učestvuju u razvoju i difuziji
inovacija i koji uspostavljaju, kroz brojne interakvne akvnos djelotvoran odnos između istraživanja i tržišta”.
(Lare’do 1996)
Tri primarna pola (S + T + M) u skladu su sa TEN okvirom.
Najslabije veze su dvije pične transfer tačke (ST) i (TM).
Prvi je u vezi sa mehanizmom, strukturama i sistemima
koji mogu da idenfikuju komercijalnu vrijednost intelektualane svojine unutar naučnih istraživanja i pomjera ih
prema (T) polu da bi se stvorila komercijalna mogućnost.
ENG
but may also include convincing producon managers
to adopt a series of new techniques available to them.
Indeed, the successful introducon of new products
and services into markets is important for the survival
and growth of organizaons. Commercializaon is concerned with making the innovave process or product
a commercial success leading to economic growth; it
includes issues such as markeng, sales, distribuon
and joint ventures. While technical capabilies are important for the early stages of the innovaon process
and development acvies, for the launch and implementaon stage it is markeng capabilies (market
invesgaon, market tesng, promoon etc.) that
are significant (Adams 2006).
Firm-level measures of the launch or commercializaon process appear to be relavely thin. Nonetheless, the common cing across various papers
of the measures noted in the innovaon management framework presented, suggests that a base set
of innovaon management measures is implicitly present in the literature, even though they are fragmented
in appearance and presentaon. Adams et al. (Adams
2006) have idenfied a large number of measures and
approaches in a variety of innovaon management areas, and they have constructed a generic set of measures for innovaon management to act as a framework for balanced measurement. There is general lack
of standards for commercializaon management – in
parcular, around markeng and sales capabilies for
innovave products and services. All these gaps provide the potenal for further research in innovaon
management measurement. As menoned previously,
the area of commercializaon appears to be the least
developed of the issues involved in innovaon management. This is a huge gap because, without this last
step, the previous steps described here in table 3.1 will
not result in a commercially viable outcome for the
firm.
The measures for innovaon management suggested
by Adams et al. (Adams 2006) consists of seven categories: inputs, knowledge management, strategy, organizaon and culture, porolio management, project
management and commercializaon. The following
secons will describe the organizing framework for innovaon management measurement.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
115
Table 1 The innovaon management measurement
areas (Adams et.al. 2006)
KATEGORIJA OKVIRA
OBLAST MJERENJA
Inputs
People
Physical and financial resources
Tools
Knowledge management
Idea generaon
Knowledge repository
Informaon flows
Innovaon Strategy
Strategic orientaon
Strategic leadership
Organizaon and culture
Culture
Structure
Risk/return balance
Porolio management
Opmizaon tool use
Project management
Project efficiency
Tools
Communicaons
Collaboraon
Commercializaon
Market research
Market tesng
Markeng and sales
2.
METHOD
A theorecal foundaon chosen for this study is based
on the Techno-Economic Network (TEN) model of
Laredo and Mustar (Lare´do 1996), “A coordinated
set of heterogeneous actors – laboratories, technical research centres, financial organizaons, users and
public authories – which parcipate collecvely in the
development and diffusion of innovaons, and which
organize, via numerous interacons, the relaonships
between research and the market place.”(Lare´do 1996)
The three primary poles (S + T + M) comprise the core of
the TEN frameworks. The weakest links are typically the
two transfer points (ST) and (TM). The first relates to
the mechanisms, structures and systems that can idenfy commercially valuable intellectual property within
scienfic research (S) and move it towards the (T) pole
to create commercializaon opportunies. The second
transfer point relates to the commercializaon pathways through which the technology moves towards
the market (M). This can involve the interplay between a
range of actors (e.g. universies, private companies and
venture capital investors).
116
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Druga tačka transfera u u vezi je sa komercijalnim putem
kroz koji se tehnologija kreće prema tržištu. Ovo može da
podrazumjeva međuzavisnost između velikog broja učesnika (univerziteta, privatnih kompanija, investora).
S + (ST) + T + TM + M
Gdje je
S – naučna akvnost (fundamentalno i primjenjeno istraživanje)
T – tehnološki proizvod (patent, protop, sover, model)
M – tržišbna difuzija proizvoda i
(ST)&(TM) = transferne tačke
Slika 1. Tehno – ekonomska (TEN) model Lare’do i Mustar
(Lare’do 1996)
Nanotehnologija je proučavanje i dizajn sistema na nanometer skali – skala atoma i molekula. Nano znači milijardi dio nečega. Mjera nanometer tj. njen prefiks nano
vodi porijeklo iz grčkog jezika i označava patuljka ili nešto
što je ekstremno malo. Jedan nanometer sadrži 3 – 5 atoma poređanih u redu.
“Kako je nanotehnologija u ranoj fazi razvoja, u smislu
industrijske upotrebe i javnog razumijevanja i interesa,
ona kao takva predstavlja idealnu kulturnu dimenziju komercijalizacije.” (Thurs 2007)
Istraživački metod je “Yin Studija slučaja” metod istraživanja. Ovaj metod istraživanja obezbijeđuje vodič za istraživače koji pokušavaju da koriste dosadašnja istraživanja kao rigorozan metod istraživanja. Istraživanja studija
slučaja nije u pripremi ili korištenju studije slučaja kao
takve, koje se koris u učionicama za predavanja ili diskusije. Yin (Yin 2003) teži da obezbijedi prakčni savjet na
to kako koris metodologiju istraživanja na najefikasniji
način, planiranje projekata i sakupljanje podataka i kako
analizira, verifikova i prezenra rezultate.
3.
DISKUSIJE
Studije pokazuju da je važno za nacionalne i posebno re-
MNE
gionalne vlade da budu bliske sa posebnim potrebama
preduzeća u oblasma za koje su zaduženi. Regionalne
polike mogu uze u obzir i izražene potrebe za inovacijama i neadekvatnost potcijenjenog zanačaja tehnološke
infrastrukture u Regionu. Dava javnu podršku posebno
onim aspekma inovacionih procesa u kojima firme zaista učestvuju. Efekvnost različih mehanizama i polika
za jačanje tehnološke saradnje, kompevnos i inovavnos kompanija trebaju da se analiziraju sa instucionalne i menadžerske tačke gledišta (Neito 2006).
Javni sektor treba da promoviše saradnju između kompanija i postojećih regionalnih instucija kao što su koledži i univerzite. Centralna vlada, zajedno sa javnim
sektorom u regionima može doprinije transformaciji u
širokom spektru inicijaca u vezi sa razvojem struktura
– i porast učenja “u hodu”. Stvaranjem i razvojem infrastruktura poput telekomunikacija i transportnih sistema,
koje kompanije ocjenjuju za veoma važne, javni sektor
može redukova neke od slabos koje su uslovljene lošom pozicijom određenog regiona i podići dodatu vrijednost poteklu od prednos koje dobra pozicija donosi.
Set važnih nacionalnih polika konstuše drugi element
zajedničke inovavne strukture. U fokus se stvalja značaj
činjenice da inovacija postaje beskorisna ukoliko kompanija ne može povra uložene invescije. Kao posledica
toga polike koje se bave zaštom životne sredine su
kamen temeljac za stvaranje pro – akvnog okruženja
(Porter 1999). Konnuirani uspijeh Njemačke hemijske
industrije, na primjer, poduprijet je veoma razvijenim
univerzitetskim sistemom koji ohrabruje partnerstva između inovavnih istraživanja i industrije.
Postoji čitav niz faktora koje inovacije čine skupim i visoko rizičnim (Christensen 2007). Veoma je lako moguće da
razlog zbog kojeg su mnoge inovacije “osuđene na propast” nije u tome što su rezulta nepredvidljivi već zato
što su se neke od fundamentalnih paradigmi markenga
koje se primjenjuju na segemnranim tržišma, građenje
brendova i razumjevanje potrošača pokazale kao promašaj. Šanse da će stvari ispas kako treba mnogo su veće
kada uokvirimo tržišnu strukturu tako da na pravi način
pokazuje kako potrošači vide život.
Sredinom 19. vijeka Američki zapad je postao prepoznat
po Kaliforniji kao “Zemlji zlata” (Golden State) – ovaj naziv
mnogo je više rezultat mogućnos da svako izgradi svijetliju budućnost nego depozita u zlatu koje je ova zemlja
ENG
S + (ST) + T + (TM) + M Where:
S = Scienfic acvity (e.g. research fundamental & applied)
T = Technological outcome (e.g. patents, prototypes,
soware, models)
M = Market diffusion of products and,
(ST)&(TM) = transfer points
Figure 1. The Techno-Economic Network (TEN) model
of Lare’do and Mustar(Lare’do1996)
Nanotechnology is the study and design of systems at
the nanometer scale - the scale of atoms and molecules. Nano means one billionth. The unit of nanometer derives its prefix nano from a Greek word meaning
dwarf or extremely small. One nanometer spans 3-5 atoms lined up in a row.
“Since nanotech is at such an early period of development, in terms of both actual industrial applicaons and
public understanding and interest, it is an ideal example
of the cultural dimensions of commercializaon.”(Thurs
2007)
The Research method is Yin’s Case Study research method. This research method provides a guide to invesgators who are trying to use field studies as a rigorous
method of research. Case study research is not about
the preparaon or use of case studies such as those,
used in classroom teaching or discussion. Yin (Yin 2003)
seeks to provide praccal advice on how to use field
study methods most effecvely planning the project and
collecng data in the field and how to analyse, verify,
and present results.
4. Discussion
Studies show that it is important for naonal and
more specifically regional governments to be familiar
with the parcular needs of firms in the areas for
which they are responsible. Regional policies may take
into account the evidence concerning firms’ innovaon
needs, and the inadequacies or perceived unimportance
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
117
of the exisng technological infrastructure in the region. Public support directed to those aspects of the
innovaon process in which firms are actually involved. The effecveness of the varying mechanisms
and policies to strengthen technological collaboraon
and boost the compeveness and innovaveness of
companies should be analysed from an instuonal and
managerial point of view (Nieto 2006).
The public sector should promote collaboraon between
firms and exisng regional instuons such as colleges
and universies. Central government, together with
public sectors in the regions, may aid the transformaon by means of a wide range of iniaves related to
the development of knowledge- based structures and
the acceleraon of learning in acon. By creang and
developing physical infrastructures, such as telecommunicaons and transport systems, which firms rate
as highly important, the public sector can reduce some
of the drawbacks of being located in a less-advantaged
region, and enhance the advantages of the locaon.
Sets of important naonal policies constute another
element of the common innovaon infrastructure. It understood that the incenve to innovate disappears when
firms cannot reap returns on their investments. As a
consequence, policies that protect intellectual property
are essenal for creang a pro-innovaon environment
(Porter 1999). The connued success of the German
chemical industry, for example, has been underpinned
in large part
by a highly developed university system that encourages innovave research partnerships with industry
(Porter 1999).
There are a variety of factors that make innovaon a
high risk, high expense proposion (Christensen
2007). An understanding of the job to be done is one of
the most important ways to limit both risk and expense.
Quite possibly, the root reason why innovaon is so
failure-ridden is not that the outcomes are intrinsically
unpredictable but rather that some of the fundamental
paradigms of markeng that we follow in segmenng
markets, building brands and understanding customers
are broken. The odds of ge
ng it right will be much
higher when we frame the markets’ structure to mirror
the ways that customers experience life. Three types of
118
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
imala. Nada je ono što je dovelo ljude na Zapad. Nada je
ono što i danas dovodi mnoge organizacije u Inovavni
koridor Kalifornije (Turner 2007). Ova kombinacija strategija je jedini princip koherentan sa globalnim sistemom
gdje znanje i tehnologije se dijele i transferišu uključujući
pravila, običaje i kulture (Uranga 2007)
Odluka da se stvori spinout postavlja izazov istraživačima, jer oni moraju da uđu u poslovnu zajednicu koja je
drugačija od naučne u kojoj su bili akvni. Članci koji se
bave odnosima univerzitet-industrija su već naglasili različita pravila i norme koje vladaju u poslu i akademskim
instucijama ili istraživanjima u različim fazama spinout
procesa (Vanaelst 2006).
Novi modeli za proces komercijalizacije na univerzitetu
kroz unakrsno analiziranje slučajeva u ovom istraživanju
su tri različite strukture komercijalnnog procesa za primjenu rezultata univerzitetskih istraživanja. Prvi model
je jednostavan. Uključuje komercijalnog zastupnika i
nekoliko menadžera koji rade u centralnoj administraciji univerziteta na monitoringu i podršci komercijalnom
procesu kroz komercijalne jedinice na univerzitetu. U
ovom slučaju, komercijalna jedinica se nalazi u centralnoj administraciji univerziteta, a njom rukovodi direktor/
menadžer koji radi i za univerzitet i za centralnu administraciju. Ovaj model je jednostavan i jasan pa su ga mnogi
univerzite prisvojili za svoj transfer tehnologije.
Drugi model, u kome univerzitet osniva firmu na koju
usmjerava proces komercijalizacije za univerzitet je malo
komplikovaniji. U ovom modelu, komercialni menadžer
ima više autonomije i resursa. Dakle, podrška i stručnost
se povećavaju ovim modelom jer je više vlasništva dato
projektnom menadžmentu i firma ima više sredstava da
podrži komercijalizaciju. Postoji više uspješnih priča u
ovom modelu.
Treći model, koji je otkriven tokom prikupljanja podataka
i analiza je profesionalna privatna firma koju je univerzitet osnovao kao nezavisnu firmu koja vodi posao u bliskoj
saradnji sa univerzitetom. Ovaj model se pokazao kao
perspekvan upravo zbog nezavisnos i profesionalnog
pristupa firme koja vodi komercijalni proces za univerzitet. Ova firma ima menadžere koji rade za firmu, ali se
nalaze u istraživačkim centrima ili fakultema. Ovaj svakodnevni fizički kontakt se pokazao kao veoma koristan,
kako za istraživače, tako i za firmu. Efekvni istraživači
MNE
univerziteta su oni koji uključuju poslovne partnere prije početka svojih istraživačkih akvnos i u ranoj fazi ciklusa razvoja korporavnog proizvoda. Stoga je važno da
univerzitet i druge zainteresovane strane jasno postave
ciljeve univerziteta u odnosu na transfer znanja, movaciju i beneficije. Jasan model (struktura i pristup) za komercijalizaciju na univerzitetu je od sušnske važnos.
ZAKLJUČCI
Viši menadžement je odgovoran za razvoj i prenošenje
vizije za inovaciju i komercijalizaciju. Oni moraju da daju
podršku i usvoje ponašanje koje toleriše promjene i koje
može da bude nosilac inovacija na univerzitetu. Na primjer, do koje mjere će univerzitet omogući da ljudi koji
rade na inovacijama promijene pravila instucije kako
bi razvili neku inovaciju, ili da dozvole da se zaobiđu određene kadrovske procedure kako bi naveli ljude da se
posvete inovacijama?
Da bi se razvile nove ideje, radno mjesto mora da ima
inovavnu, otvorenu kulturu koja odgovara zaposlenima,
klijenma i dobavljačima. Efekvno upravljanje zaposlenima je važan aspekt kreiranja odgovarajućeg ambijenta
za inovacije. Kreiranje i podscanje okruženja u kome ljudi osjećaju da su ideje tražene i dobrodošle je od ključnog
značaja za inovacije. Inovacije napreduju u kulturi u kojoj
nema straha od preuzimanja rizika, u kojoj se promoviše
eksperimensanje i nagrađuju preduzeća.
Inovacije moraju bi prihvaćene kroz organizaciju i to
mora da bude konnuirani proces. Dijeljenje ideja među
sektorima i oblasma će ohrabri pojavu novih programa i procesa koji će doda vrijednos. Neformalna radna kultura takođe može podsca inovacije. Na radnom
mjestu u kome se osoblje osjeća prijatno, bolja će bi
i movacija. Upravljanje inovacijama zahjeva vrijeme.
Kreavnost, kao osnova za nove ideje i inovacije, zahjeva vrijeme. Kreavno razmišljanje ne dolazi u žurbi i pod
velikim priskom.
Evropska komisija ima za cilj da zatvori pukone u konkurentnos između Evrope, Sjedinjenih Američkih Država
i Japana građenjem inovavno orijensane strategije za
koncept Evropskog istraživačkog prostora. Prema podacima Komisije, Evropa pa od tri slabos vezane za konkurentno pozicioniranje: nedovoljno finansijskih sredstava,
nedostatak okruženja koje smuliše istraživanje i kori-
ENG
limitaon for innovaon are suggested by Dalton (Dalton 2009), policy, physical or resources and market.
In the mid-19th century, America’s westward expansion
recognized California as the “Golden State,” a tle born
less from its gold deposits than to its great opportunies for anyone looking to build a brighter future. Hope
is what drove the pioneers westward.
Hope is sll driving the many organizaons within
California’s Innovaon Corridor today (Turner 2007).
This combinaon of strategies is the only manner coherent with global system dynamics where
knowledge and technologies are shared and transferred
with the inclusion of rules, rounes and cultures, all of
which call for the parcipaon of both public and private
agents (Uranga 2007).
The decision to create a spinout challenges the researchers, since they have to enter a business community that
is different from the scienfic one in which they have
been acve. The arcles that deal with university–industry relaons have already emphasized the different
rules and norms that prevail in business and academia
or research and the different stages of a spin-out process
(Vanaelst2006).
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
119
the project management and the company has more
funding to support commercializaon. There are more
success stories reported with this model.
The third model discovered during the data collecon
and analysis, is a professional private company that is set
up by the university as an independent company conducng the work in close collaboraon with the university. This model has proved very promising because
of the independent and professional commercial company that is conducng the commercial process for the
university. This company has managers that work for
the company but are located in the research centres or
facules. This physical daily contact proves very beneficial to the researchers as well as the commercial
company. Effecve university researchers are those
who engage business partners prior to the incepon
of their own research acvies, and early in the corporate product development cycle. It is therefore vital that
university and other stakeholders are clear as to the
university’s objecves in relaon to knowledge transfer,
movaons and benefits. A clear model (structure and
approach) for commercializaon at the university is essenal.
5. CONCLUSIONS
The emerging models for the commercialisaon process at the university through cross case analysis in this
research are three disnct structures for commercial
process for applicaon of the university research outcomes. The first model is a simple one, which includes
a commercial lawyer, and several managers who work
at the central administraon of the university monitoring and supporng the commercial process through
a commercial unit at the university. In this model, the
commercial unit is located at the central administraon
of the university and is directed by an appointed director/manager who works for the university and for
the central administraon. This model is simple and
straighorward and many universies have now adopted
this model for their technology transfer.
The second model is a lile more complicated in which
the university sets up a company to direct the commercializaon process for the university. In this model,
the commercial mangers have more autonomy and resources. Therefore, the support and experse increases
with this model because more ownership is given to
Senior management is responsible for developing and
communicang a vision for innovaon and commercializaon. They need to be supporve and to adopt an attude that is tolerant to change and can champion the
noon of innovaon within the university. For example
‘to what extent should the university make it possible for
the people working on an innovaon to bend the rules
of the instuon to develop the innovaon, or be allowed to bypass certain personnel procedures to get
people commied to an innovaon?
For new ideas to develop, a workplace needs to have
an innovave, open culture that responds to staff, customers and suppliers. Managing staff effecvely is an
important aspect of creang the right environment for
innovaon. Creang and encouraging an environment
where people feel that new ideas are welcome and
wanted is crucial to innovaon. Innovaon thrives in a
culture that is not afraid of taking risks, promotes experimentaon and rewards enterprise.
120
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
šćenje rezultata i fragmensana priroda akvnos i osipanje resursa. Da bi se prevazišli ovi povezani problemi,
Komisija pokušava da koordinira polikama istraživanja i
inovacija u okviru koncepta Evropskog istraživačkog prostora, uzimajući u obzir sve druge relevantne aspekte EU
i nacionalne polike. Koncept kombinuje razvoj polike
evropskog istraživanja sa kreiranjem „unutrašnjeg tržišta“ u istraživanju. Time se posže mobilisanje znanja,
istraživača i tehnologije kroz restrukturiranje evropskog
istraživačkog materijala, naročito koordinacijom nacionalnih akvnos. Regioni će igra važnu ulogu. Vizija
ekonomskog rasta kroz inovacije je ovdje postavljena.
MNE
Richards, A., Savio
, P. and Walsh, V. Chelteham, Edward
Elgar: 143-164.
Lundvall, B.-Å. (2007). “Naonal Innovaon SystemsAnalycal Concept and Development Tool.” Industry &
Innovaon 14(1): 95-119
Nieto, M. J. a. S., Lluís (2006). “Technological Collaboraon: Bridging The Innovaon Gap Between Small and Large Firms.” Business Economics Series 20 11: 1-32.
OECD, E. S. (2006). “Innovaon and economic performance.” OECD Economic Surveys: Canada, Organisaon
for Economic Cooperaon & Development: 73-100.
LITERATURA
Porter, M. E., Stern, Sco (1999). “The New Challenge to
America’s Prosperity: Findings from the Innovaon Index.”
Adams, R., Bessant John, Phelps Robert (2006). “Innovaon Management measurement: A review” Internaonal
Journal of Management Reviews 8(1): 21-47.
Porter, M. E., & Stern, S. (2001). “Innovaon: Locaon
Maers.” Mit Sloan Management Review 42(4): 28-36.
Boter, H., Holmquist, Carin, (1996). “Industry characteriscs and internaonalizaon processes in small firms.”
Journal of Business Venturing 11(6): 471-487.
Christensen, C. M., Sco D.Anthony, Gerald Berstell and
Denise Nierhouse (2007). “Finding the right job for your
product.” MIT Sloan Management Review Spring 2007:
2-11.
Dalton, M. A. (2009). “What’s Constraining your Innovaon?” Research Technology Management 52(5): 52-64.
Drucker, P. F. (1986). “Innovaon and Entrepreneurship
Pracce and Principles, Harper Business” - A devision of
Harper Collins Publishers.
Lare’do, P., and Mustar, P. (1996). “The Technoeconomic
Network: A socioeconomic approach to state intervenon
in innovaon”, in Technological Collaboraon: The Dynamics of Cooperaon in Industrial Innovaon. R. Coombs,
Thurs, D. P. (2007). “No Longer Academic: Models of
Commercializaon and the Construcon of a Nanotech
Industry.” Science as Culture 16(2): 169-186.
Turner, J. A. (2007). “The california innovaon Corridor.”
Economic Development Journal 6(3): 20-29.
Uranga, M. G., Kerexeta, Goio Etxebarria, Campà s-Velasco, Jordi, (2007). The Dynamics of Commercializaon
of Scienfic Knowledge in Biotechnology and Nanotechnology. European Planning Studies, Routledge. 15: 11991214.
Vanaelst, I., Clarysse, Bart, Wright, Mike, Locke, Andy,
Moray, Nathalie, S’Jegers, Rosee, (2006). “Entrepreneurial Team Development in Academic Spinouts: An Examinaon of Team Heterogeneity.” Entrepreneurship: Theory & Pracce 30(2): 249-271.
Yin, R. K. (2003). “Applicaons of Case Study Research.”
ENG
Innovaon needs to be accepted throughout an organisaon, and it needs to be a connual process. Sharing
ideas between departments and disciplines will encourage the emergence of new applicaons and the delivery
of new processes that will add value. An informal work
culture can also encourage innovaon. A workplace that
staff find enjoyable and smulang will improve movaon. Managing for innovaon requires me. Creavity, the basis for new ideas and innovaon, requires
me. Creave thinking does not come about in a hurried,
high-pressured environment.
The European Commission aims at closing compeve
gaps between Europe and the US and Japan by building an innovaon oriented strategy around the concept of a European Research Area. According to the
Commission, Europe suffers from three weaknesses in
the light of its compeve posion: insufficient funding,
lack of an environment to smulate research and exploit
results, and the fragmented nature of acvies and
the dispersal of resources. To overcome these interrelated problems, the Commission seeks to coordinate
research and innovaon policies within the concept of
ERA, thereby, taking into account all other relevant aspects of EU and naonal policies. The concept combines
the development of a European research policy with the
creaon of an “internal market” in research. It thus aims
at mobilizing knowledge, researchers and technology
through the restructuring of the European research fabric, especially by coordinaon of naonal activies. Regions will play an important role. The vision of economic
growth through innovaon is set here.
REFERENCES
Adams, R., Bessant John, Phelps Robert (2006). “Innovaon Management measurement: A review”
Internaonal Journal of Management Reviews 8(1): 2147.
Boter, H., Holmquist, Carin, (1996). “Industry characteriscs and internaonalizaon processes in small firms.”
Journal of Business Venturing 11(6): 471-487.
Christensen, C. M., Sco D.Anthony, Gerald Berstell and
Denise Nierhouse (2007). “Finding the right job for your
product.” MIT Sloan Management Review Spring 2007:
2-11.
Dalton, M. A. (2009). “What’s Constraining your Innovaon?” Research Technology Management
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
121
52(5): 52-64.
Drucker, P. F. (1986). “Innovaon and Entrepreneurship
Pracce and Principles, Harper Business”
- A devision of Harper Collins Publishers.
Lare’do, P., and Mustar, P. (1996). “The Technoeconomic
Network: A socioeconomic approach to state intervenon in innovaon”, in Technological Collaboraon:
The Dynamics of Cooperaon in Industrial Innovaon.
R. Coombs, Richards, A., Savio
, P. and Walsh, V. Chelteham, Edward Elgar: 143-164.
Lundvall, B.-Å. (2007). “Naonal Innovaon Systems-Analycal Concept and Development Tool.”
Industry & Innovaon 14(1): 95-119.
Nieto, M. J. a. S., Lluís (2006). “Technological Collaboraon: Bridging The Innovaon Gap Between
Small and Large Firms.” Business Economics Series 20
11: 1-32.
OECD, E. S. (2006). “Innovaon and economic performance.” OECD Economic Surveys: Canada, Organisaon
for Economic Cooperaon & Development: 73-100.
Porter, M. E., Stern, Sco (1999). “The New Challenge to
America’s Prosperity: Findings from the
Innovaon Index.”
Porter, M. E., & Stern, S. (2001). “Innovaon: Locaon
Maers.” Mit Sloan Management Review
42(4): 28-36.
Thurs, D. P. (2007). “No Longer Academic: Models of
Commercializaon and the Construcon of a
Nanotech Industry.” Science as Culture 16(2): 169-186.
Turner, J. A. (2007). “The california innovaon Corridor.”
Economic Development Journal 6(3): 2029.
Uranga, M. G., Kerexeta, Goio Etxebarria, Campà s-Velasco, Jordi, (2007). The Dynamics of Commercializaon
of Scienfic Knowledge in Biotechnology and Nanotechnology. European Planning Studies, Routledge. 15: 11991214.
Vanaelst, I., Clarysse, Bart, Wright, Mike, Locke, Andy,
Moray, Nathalie, S’Jegers, Rosee, (2006). “Entrepreneurial Team Development in Academic Spinouts: An
Examinaon of Team Heterogeneity.” Entrepreneurship:
Theory & Pracce 30(2): 249-271.
Yin, R. K. (2003). “Applicaons of Case Study Research.”
122
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Jovan Mirkovi
uro Kutlaa
Sandra Tinaj
Prirodno-matemački fakultet, Univerzitet Crne Gore
Univerzitet u Beogradu, Instut »Mihajlo Pupin«
Univerzitet Donja Gorica
NAUKA KAO POKRETA RAZVOJA EKONOMIJE
REZIME
Foresight” metodologija u realizaciji potprojekta „Nauka
i tehnologija“ obuhvala je i Delphi metodu za ekspertsko ocjenjivanje faktora koji uu na naunoistraživaki i
istraživako-razvojni sistem Crne Gore. Time su odreeni
kljuni pravci razvoja nauke i tehnologije u Crnoj Gori. U
ocjenjivanju je uestvovalo 165 eksperata, 20 eksperata
su predstavnici naune dijaspore Crne Gore. Interdisciplinarni karakter nauke i tehnologije i inovacionog sistema
države odreeni su na osnovu: “Brainstorming” sastanaka sa predstavnicima akademske zajednice, privrede, vlas i drugima u procesu kreiranja razvojne vizije države;
Anketnog istraživanja i SWOT analize organizacija NI i IR
sistema i preduzea koja obavljaju inovacione akvnos.
UVOD
Naučne instucije u Crnoj Gori počele su da se razvijaju
tek šezdeseh godina prošlog vijeka, dok je najznačajniji događaj u konstuisanju naučne zajednice osnivanje
Univerziteta “Veljko Vlahović“ (1974). Čeri decenije
kasnije, naučnoistraživački sektor Crne Gore karakteriše
slaba infrastruktura, mali broj naučnih radova u međunarodnim časopisima, zanemarljiv broj patenata i inovacija,
nedovoljni ljudski resursi, slaba povezanost akademskog
i poslovnog sektora, mala ulaganja u istraživanja (0.1 0.2 % BDP, dok je npr. u Japanu – 3.9 %), slaba međunarodna saradnja i mobilnost istraživača, mali broj doktoranata- (0.16 PhD teza na 1000 stanovnika staros 25-34
godine, dok je npr. u Finskoj - 3), kao i veoma ograničen
pristup međunarodnim bazama podataka . Crna Gora je
neslavan rekorder i po zastupljenos istraživača na fakultema (90%), dok je u svijetu – 60-70% u privredi, 10%
u nacionalnim laboratorijama, i 20% na univerzitema.
Pojačana komercijalizacija visokog obrazovanja i njegovo
usmjeravanje dominantno na nastavni proces, tranzicijski nestanak industrije i nizak nivo naučne pismenos
populacije, ucali su da je nauka dugo bila neprepoznata
kao jedan od ključnih faktora ekonomskog razvoja.
U vremenu brzih tehnoloških promjena i izazova globalizacije, postavlja se pitanje – koji su to perspekvni putevi razvoja, kako nauke u Crnoj Gori, tako i Crne Gore
uopšte. U analizi razvojnih resursa i ciljeva kojima se teži
u ekonomskom i ukupnom društvenom razvoju, nužno
je primjenjiva metodologiju koju u kreiranju strateških dokumenata koriste države Evropske unije i druge
razvijene zemlje, i koja, u cilju demokrazacije razvojne
polike, angažuje širok krug domaćih kreavnih potencijala. U okviru Foresight metodologije [1], primijenjene
u realizaciji potprojekta „Nauka i Tehnologija“ projekta
„Crna Gora u XXI stoljeu – u eri kompevnos“ [2], iskorišćena je Delphi metoda [3] za ekspertsko ocjenjivanje
faktora koji uču na razvoj i funkcionisanje naučnoistraživačkog (NI) i istraživačko-razvojnog sistema (IR), sektora
visokog obrazovanja i inovacionog sistema Crne Gore. Na
taj način određeni su ključni pravci razvoja nauke i tehnologije u Crnoj Gori i idenkovana uloga NI i IR sistema u
razvoju društva i ekonomije Crne Gore.
Interdisciplinarni karakter i sadržaj angažovanja NI i IR
sistema u razvoju društva i ekonomije, ali i samog naučnog i tehnološkog sistema države određeni su na osnovu
sljedeća čeri istraživanja:
•
o
o
•
Anketno istraživanje i SWOT analiza organizacija NI
i IR sistema Crne Gore: fakulte, instu, zavodi.
Obilaskom i uvidom u organizaciju i funkcionisanje,
intervjuisanjem nadležnih rukovodilaca i popunjavanjem odgovarajućeg upitnika, obavljena je:
idenkacija NI i IR potencijala organizacija NI i IR
sistema Crne Gore;
SWOT analiza ljudskih i drugih resursa organizacija
NI i IR sistema Crne Gore;
Anketno istraživanje i SWOT analiza izabranog skupa
preduzeća za koje je prethodno idenkovano da u
svom funkcionisanju obavljaju i neke od inovacionih
akvnos. Obilaskom i uvidom u organizaciju i funkcionisanje, intervjuisanjem nadležnih rukovodilaca i
popunjavanjem odgovarajućeg upitnika, obavljena
je:
ENG
Jovan Mirkovi
uro Kutlaa
Sandra Tinaj
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
123
Faculty of Mathemacs and Natural Sciences, University of Montenegro
University of Belgrade, »Mihajlo Pupin« Instute
University Donja Gorica
SCIENCE AS A DRIVER OF ECONOMIC DEVELOPMENT
ABSTRACT
factor of economic development.
The foresight methodology in the implementaon of the subproject “Science and Technology” included the Delphi method
for expert evaluaon of the factors that aect research and
development (R&D) system in Montenegro. This determines
the key direcons of science and technology development in
Montenegro. The evaluaon comprised 165 experts, including
20 experts that were representaves of the scienc Diaspora of Montenegro. Interdisciplinary character of science and
technology and the innovaon system of the country are determined on the basis of research which included: Brainstorming meengs with representaves of academia, industry, government and others in the process of creang a development
vision for the state; Surveys and SWOT analysis of organizaons of R&D systems as well as the enterprises engaged in innovaon acvies.
In the me of rapid technological changes and challenges of
globalizaon, the queson is - what are the promising development paths of both the science in Montenegro and Montenegro itself in general. In the analysis of development resources and the goals to be pursued in the economic and overall
social development, it is necessary to apply the methodology
which is used by the states of the European Union and other
developed countries when creang the strategic documents,
and which for the purpose of democrazaon of the development policy engages a wide range of local creave potenals.
In the framework of the “Foresight methodology” [1], applied
in the implementaon of the sub-project “Science and Technology”, of the project “Montenegro in the XXI century - in era
of compeveness” [2], the Delphi method [3] was used for
the expert evaluaon of the factors affecng the development
and funconing of the scienc and research development
system (R&D), the higher educaon sector and the innovaon
system of Montenegro. In this way, the key direcons for the
development of science and technology in Montenegro are
determined and the role of R&D system in the development
of society and economy of Montenegro is also idened.
1. INTRODUCTION
The scienc instuons in Montenegro began to develop
only in the sixes of the past century, when the most important event in establishing the scienc community was the
foundaon of the University “Veljko Vlahović” (1974). Four
decades later, the scienc sector of Montenegro is characterized by poor infrastructure, few scienc papers in the
internaonal journals, a negligible number of patents and innovaons, insufficient human resources, a weak connecon
between the academic and the business sector, few investments into research (0.1 - 0.2% of GDP, while for example in
Japan it is- 3.9%), poor internaonal cooperaon and mobility
of researchers, few number of those with nished doctoral
studies (0:16 of Ph.D. thesis per 1000 inhabitants aged 25-34
years, while for example in Finland it is - 3), and very limited
access to internaonal databases. Montenegro is an inglorious recorder even by the representaon of researchers at universies (90%), while in the world 60-70% is in the economic
sector, 10% in naonal laboratories, and 20% at universies.
Increased commercializaon of higher educaon and its predominant focus on teaching and learning, loss of industry in
transion and the low level of scienc literacy of the populaon, have led the science for long to be unrecognized as a key
Interdisciplinary character and content of engaging R&D system in the development of the society and economy, and the
state scienc and technological system itself are determined
based on the following four studies:
•
o
o
•
The survey and a SWOT analysis of the organizaons of
the Scienc and R&D systems in Montenegro: universies, instutes, agencies. By vising and inspecng the
organizaon and funconing, by interviewing competent
managers and lling out the appropriate quesonnaire,
the following was carried out:
An idencaon of S&R and R&D potenals of S&R
and R&D organizaons in Montenegro;
SWOT analysis of human and other resources of the
S&R and R&D organizaons in the Montenegrin systems;
The survey and a SWOT analysis for a selected set of companies for which it was previously idened that in their
124
o
o
•
•
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
idenfikacija inovacionih akvnos i inovacionih
kapaciteta izabranog skupa inovaciono intenzivnih
preduzeća u Crnoj Gori;
SWOT analiza ljudskih i drugih resursa izabranog
skupa inovaciono intenzivnih preduzeća u Crnoj
Gori;
Brainstorming sastanci projektnog ma sa predstavnicima akademske zajednice, privrede, vlas i drugim
zainteresovanim učesnicima u procesu kreiranja dugoročne razvojne vizije Crne Gore;
Korišćenje Delphi metode za ekspertsko ocjenjivanje
faktora koji uču na razvoj i funkcionisanje naučnoistraživačkog i istraživačko-razvojnog sistema, sektora visokog obrazovanja i inovacionog sistema Crne
Gore.
U ovom radu navode se glavni nalazi sva čeri istraživanja, sređeni u dvije cjeline:
1. u okviru prve cjeline, nalazi istraživanja sintešu se u
ključne pravce razvoja nauke i tehnologije u Crnoj Gori i
definisanje uloge NI i IR sistema u razvoju društva i ekonomije Crne Gore;
2. u okviru druge cjeline nalazi istraživanja opredjeljuju interdisciplinarni karakter i sadržaj angažovanja NI i IR
sistema u razvoju društva i ekonomije, ali i samog naučnog i tehnološkog sistema države.
1.
MNE
Gore; (4) organizacionu strukturu upravljanja NI radom
u Crnoj Gori; (5) organizaciju finansiranja NI djelatnos
u Crnoj Gori; (6) organizaciju finansiranja NI projekata u
Crnoj Gori; (7) akvnos koje su od značaja za razvoj i
funkcionisanje NI sistema Crne Gore u XXI vijeku; (8) značaj koji će pojedini sektori ekonomije Crne Gore ima u
narednom periodu, do 2020. godine, za funkcionisanje i
razvoj NI i sektora VO Crne Gore; (9) značaj naučnih disciplina i oblas VO za razvoj Crne Gore; (10) razvojne
prioritete ekonomije Crne Gore; (11) razvojne prioritete
NI sistema Crne Gore; (12) odnos države prema NI sistemu Crne Gore.
U Tabeli 1 data je rang-lista faktora koji bi trebalo da
obezbijede uslove za razvoj ljudskih resursa za NI rad,
za obrazovanje i usavršavanje zaposlenih u NI sektoru i
sektoru VO u Crnoj Gori. Eksper angažovani u primjeni
Delphi metode ocijenili su značaj 22 navedena faktora i
istakli da su za Crnu Goru najvažnija sljedeća tri faktora:
(1) oprema za NI rad; (2) adekvatan status VO i istraživanja i razvoja u državi i (3) izdvajanja za NI rad iz javnih
izvora najmanje 1% BDP-a.
Tabela 1: Ocjena značaja faktora koji treba da obezbijede
uslove za razvoj ljudskih resursa za NI rad, za obrazovanje i usavršavanje zaposlenih u NI sektoru i sektoru VO u
Crnoj Gori
KLJUČNI PRAVCI RAZVOJA
Delphi metodom obavljeno je ekspertsko ocjenjivanje
faktora koji uču na razvoj i funkcionisanje naučnoistraživačkog (NI) i istraživačko-razvojnog sistema (IR), sektora visokog obrazovanja (VO) i inovacionog sistema Crne
Gore. U ocjenjivanju je učestvovalo ukupno 165 eksperata. Pravila korišćenja Delphi metode ne dozvoljavaju objavljivanje identeta eksperata, ali je za ukupnu analizu
nalaza ovog istraživanja neophodno napomenu da je u
skupu eksperata koji su odgovorili na da upitnik bilo i 20
eksperata koji su eminentni predstavnici naučne dijaspore Crne Gore.
Angažovani eksper ocjenjivali su: (1) značaj faktora koji
treba da obezbijede uslove za razvoj ljudskih resursa za
naučnoistraživački rad, za obrazovanje i usavršavanje zaposlenih u NI sektoru i sektoru VO u Crnoj Gori; (2) nivo
povezanos i integracije NI sistema Crne Gore sa ekonomijom i društvom u cjelini; (3) nivo učešća NI i sektora
VO Crne Gore u kreiranju polika i strategija razvoja Crne
Ocjena značaja uslova za razvoj ljudskih resursa za NI rad, za
obrazovanje i usavršavanje zaposlenih u NI sektoru i sektoru visokog Rang
obrazovanja u Crnoj Gori
Oprema za naučnoistraživački rad
1
Adekvatan status visokog obrazovanja i istraživanja i razvoja u državi
2
Izdvajanja za naučnoistraživački rad iz javnih izvora najmanje 1%
3
BDP-a
Adekvatno budžetsko finansiranje nacionalnih naučnoistraživačkih
4
projekata
Pristup preko Interneta naučnim i stručnim časopisima, knjigama i
5
drugoj literaturi u elektronskoj formi
Pristup vodećim naučnoistraživačkim instucijama u svijetu: mjesto
u istraživačkom mu – laboratoriji, finansijska sredstva za put i
6
boravak
Pristup i učešće u naučnoistraživačkim programima i projekma EU
7
Informaciono-komunikaciona infrastruktura
8
Obaveznost učešća naučnoistraživačke funkcije na fakultema
9
minimalno 30%, kao kriterijum akreditacije fakulteta
Mogućnost učešća na naučnim i stručnim skupovima u inostranstvu
10
Postdoktorske studije u inostranstvu
11
Restrukturiranje sektora visokog obrazovanja i nauke u Crnoj Gori
12
Izbor u naučna i akademska zvanja po strogim međunarodnim
13
kriterijumima
Doktorske studije u inostranstvu
14
ENG
o
o
•
•
operaons they are carrying out some of the innovave
acvies. By vising and inspecng the organizaon and
funconing, by interviewing the competent managers
and filling out the appropriate quesonnaire, the following was carried out:
An idenficaon of innovaon acvies and capacies
of a selected set of innovaon-intensive companies in
Montenegro;
SWOT analysis of human and other resources in the selected set of innovaon-intensive companies in Montenegro;
Brainstorming meengs of the project team with the representaves of the academic community, industry, government and other interested pares in the process of
creang a long-term development vision of Montenegro;
The use of the Delphi method for the expert evaluaon of
factors that affect the development and operaon of S&R
and R&D systems, the higher educaon sector and the innovaon system of Montenegro.
This paper presents the main findings in all four surveys, arranged in two parts:
1. Within the first unit, the findings of a research are synthesized into the key direcons of development of science
and technology in Montenegro and the definion of the role
of S&R and R&D systems in the development of society and
economy of Montenegro;
2. Within the second unit, the research findings define the
interdisciplinary character and content of engaging of S&R and
R&D systems in the development of society and economy, but
also the state scienfic and technological systems.
1.
125
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Montenegro in the economy and society as a whole, (3) the
level of parcipaon of scienfic and higher educaon sectors
in the policy and strategy development in Montenegro, (4) organizaonal structure in governing the work of these sectors
in Montenegro (5) organizaon of funding these acvies in
Montenegro ( 6) organizaon of funding S&R projects in Montenegro, (7) the acvies that are important for the development and funconing of the S&R system in Montenegro in the
twenty-first century, (8) the importance that certain sectors of
the economy of Montenegro will have in the future, by 2020,
for the funconing and development of these sectors in Montenegro, (9) the importance of scienfic disciplines and higher
educaon areas for the development of Montenegro, (10) the
development priories of the Montenegrin economy; (11) development priories of S&R system in Montenegro, (12) the
relaon of the state towards the S&R system in Montenegro.
Table 1 gives the ranking list of factors that should create condions for the development of human resources for the work
in the S&R, for the educaon and training of employees in
these sectors in Montenegro. Experts involved in the applicaon of Delphi method evaluated the importance of 22 factors
listed and noted that the most important for Montenegro are
the following three factors: (1) equipment for S&R work; (2)
an adequate status of S&R and R&D in the state and (3) allocaons for S&R work from the public sources at least 1% of
GDP.
Table 1: Assessment of the importance of factors that need to
provide condions for the development of human resources
for the work of S&R, educaon and training of employees in
these sectors in Montenegro
THE KEY DEVELOPMENT DIRECTIONS
Using the Delphi method, an expert assessment of factors
that affect the development and operaon of S&R and R&D
systems, the sector of higher educaon and the innovaon
system of Montenegro is conducted. The total of 165 experts
parcipated in the assessment. The terms of use of the Delphi
method don’t allow the disclosure of the identy of experts,
but for the overall analysis of findings of this study it must
be noted that in the group of experts who responded to the
quesonnaire there were 20 experts who are eminent representaves of the scienfic Diaspora of Montenegro.
Hired experts assessed: (1) the significance of factors that
need to provide condions for the development of human resources for scienfic-research, educaon and training of employees in the sectors of science and higher educaon in Montenegro, (2) the level of integraon of the scienfic system of
Rang the importance of condions for development of
human resources for scienfic work, educaon and training of
employees in the S&R sector and the sector of higher educaon in
Montenegro
Rank
Equipment for R&D
1
Adequate status of higher educaon and research and development in
the country
2
Allocaons for R&D from public funds at least 1% of GDP
3
Adequate budgetary funding of naonal research projects
Internet access to scienfic journals, books and other literature in
electronic form
Access to leading research instuons in the world: a place in the
research team - laboratories, funds for travelling and accommodaon
Access and parcipaon in the EU research programs and projects
Informaon and communicaon infrastructure
Mandatory parcipaon of scienfic research at the facules at least
30% as a criterion for the accreditaon of the university
Opportunity to parcipate in scienfic meengs abroad
4
10
Postdoctoral studies abroad
11
5
6
7
8
9
126
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Ocjena značaja uslova za razvoj ljudskih resursa za NI rad, za
obrazovanje i usavršavanje zaposlenih u NI sektoru i sektoru visokog Rang
obrazovanja u Crnoj Gori
Ugovori o naučnoistraživačkoj saradnji sa domaćim i/ili stranim
15
preduzećima
Gostovanje profesora i istraživača iz svijeta
16
Duži studijski boravak u inostranstvu – duže od tri mjeseca
17
Prostor za rad
18
Kraći studijski boravak u inostranstvu – do tri mjeseca
19
Koncentrisanje naučnoistraživačkog rada u instuma i državnim
20
laboratorijama
Osnivanje i razvoj naučnoistraživačkih i istraživačko-razvojnih
21
instuta i laboratorija u preduzećima
Spendije za najbolje studente da nastave studije u inostranstvu
22
(posdplomske)
U Tabeli 2 data je ocjena nivoa povezanos i integracije
NI sistema Crne Gore sa ekonomijom i društvom u cjelini.
Skoro polovina eksperata (48.5%) ocijenila je da postoji samo marginalna povezanost NI sistema Crne Gore sa
ekonomijom i društvom u cjelini, više od 33% smatra da
je ta integracija nedovoljna, a skoro 16% da su nauka i
ekonomija potpuno odvojeni.
Tabela 2: Ocjena nivoa povezanos i integracije NI sistema Crne Gore sa ekonomijom i društvom u cjelini
Ocijenite nivo povezanos i integracije
NI sistema Crne Gore sa ekonomijom i
društvom u cjelini!
Postoji marginalna povezanost
Nedovoljna je integracija
Potpuno su odvojeni
Visoka je integrisanost
Distribucija odgovora u %
48.47%
33.13%
15.95%
0.00%
U Tabeli 3 data je ocjena nivoa učešća NI i sektora VO
Crne Gore u kreiranju polika i strategija razvoja Crne
Gore. Skoro polovina eksperata (49%) ocijenila je da se
NI i sektor VO Crne Gore uključuje samo ad hoc u kreiranje polika i strategija razvoja Crne Gore, 17% smatra da
je to angažovanje samo u pripremi, bez ucaja na odlučivanja, a skoro 16% smatra da su ignorisani.
Tabela 3: Ocjena nivoa učešća NI i sektora VO Crne Gore
u kreiranju polika i strategija razvoja Crne Gore
Ocijenite nivo učešća NI i sektora VO Crne Gore u
kreiranju polika i strategija razvoja Crne Gore!
Uključuje se ad hoc
Angažuje se u pripremi, bez ucaja na odlučivanja
Ignoriše se
Ima ključnu ulogu u pripremi i implementaciji
Distribucija
odgovora u %
49.08%
29.45%
17.18%
0.61%
U Tabeli 4 data je ocjena organizacione strukture upravljanja NI radom u Crnoj Gori. Većina eksperata (40.49%)
MNE
ocijenila je da upravljanje NI radom u Crnoj Gori treba da
bude u okviru Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj
(ovaj je predlog je ucao da se uspostavljavi novo instucionalno rješenja upravljanja NI radom u Crnoj Gori – Ministarstvo nauke). Značajan broj eksperata predlagao je
još dva nova oblika instucionalnog rješenja upravljanja
NI radom u Crnoj Gori: Ministarstvo za nauku, istraživanja i inovacije predlaže 27.61%, a Ministarstvo visokog
obrazovanja i razvoja predlaže 11% eksperata. Za instucionalno rješenje Ministarstva prosvjete i nauke izjasnilo
se svega 6% eksperata.
Tabela 4: Ocjena organizacione strukture upravljanja NI
radom u Crnoj Gori
Upravljanje naučnoistraživačkim radom u
Crnoj Gori treba da bude u okviru:
Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj –
novo instucionalno rješenje
Ministarstva za nauku, istraživanja i inovacije
(ukoliko ne postoji odgovarajuća agencija ili
fond) – novo instucionalno rješenje
Ministarstva visokog obrazovanja i razvoja –
novo instucionalno rješenje
Nečeg drugog:
Ministarstva prosvjete i nauke – sadašnje
instucionalno rješenje
Ministarstva za nauku, kulturu i sport – novo
instucionalno rješenje (ukoliko postoji
odgovarajuća agencija ili fond)
Distribucija odgovora u %
40.49%
27.61%
11.04%
9.82%
6.13%
2.45%
U Tabeli 5 data je ocjena organizacije finansiranja NI djelatnos u Crnoj Gori. Većina eksperata (44.17%) ocijenila je da finansiranje NI djelatnos u Crnoj Gori treba da
bude u okviru Fonda za nauku i tehnološki razvoj – to je
predlog novog instucionalnog rješenja finansiranja NI
djelatnos u Crnoj Gori. Značajan broj eksperata predlaže
nove oblike instucionalnog rješenja finansiranja NI rada
u Crnoj Gori: Fond za nauku i inovacije predlaže 25.77%,
a Agenciju za nauku i tehnologiju predlaže 5.52% eksperata. Za instucionalno rješenje, Ministarstvo prosvjete i
nauke, izjasnilo se svega 8.59% eksperata.
Tabela 5: Ocjena organizacije finansiranja NI djelatnos
u Crnoj Gori
Finansiranje NI djelatnos u Crnoj Gori treba
da bude u okviru:
Fonda za nauku i tehnološki razvoj – novo
instucionalno rješenje
Fonda za nauku i inovacije – novo
instucionalno rješenje
Nečeg drugog
Ministarstva prosvjete i nauke – sadašnje
instucionalno rješenje
Distribucija odgovora u %
44.17%
25.77%
12.88%
8.59%
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Rang the importance of condions for development of
human resources for scienfic work, educaon and training of
employees in the S&R sector and the sector of higher educaon in
Montenegro
The restructuring of the higher educaon and the sector of science in
Montenegro
The possibility to be awarded with the scienfic and academic tles
under strict internaonal criteria
PhD studies abroad
Rank
12
13
14
Agreements on scienfic and research cooperaon with domesc and/
or foreign companies
Vising professors and researchers from around the world
A longer study visit abroad - over three months
Space for work
Shorter study visits abroad - up to three months
The concentraon of scienfic and research work in the instutes and
government laboratories
The establishment and research of R&D instutes and laboratories in
companies
Scholarships for the best students to connue their studies abroad
(postgraduate)
15
16
17
18
19
20
21
22
Table 2 shows the rang level of correlaon and integraon
of S&R systems of Montenegro to the economy and society
as a whole. Nearly half of the experts (48.5%) esmated that
there is only a marginal connecon between the S&R system
of Montenegro and the economy and society as a whole,
more than 33% believe that this integraon is insufficient
and nearly 16% that science and economy are completely
separate.
Table 2: Assessment of the level of correlaon and integraon of S&R systems of Montenegro to the economy
and society as a whole
Rate the level of correlaon and integraon of S&R
systems of Montenegro to the economy and society as
a whole!
There is a marginal correlaon
Lack of integraon
They are completely separate
High integraon
Distribuon of
answers in %
48.47%
33.13%
15.95%
0.00%
Table 3 gives the rang level of parcipaon of S&R sector and the sector of higher educaon in Montenegro in
creang the policies and development strategies in Montenegro. Nearly half of the experts (49%) esmated that
S&R sector and the sector of higher educaon in Montenegro are only included in the ad hoc policy-making and
strategy development in Montenegro, 17% think that this
engagement is only in the phase of preparaon, with no
impact on decision making and nearly 16% considered
that they are ignored.
127
Table 3: Assessment of the level of parcipaon of S&R
and higher educaon sectors in Montenegro in creang
the development policies and strategies in Montenegro
Rate the level of parcipaon of S&R and higher
educaon sectors in Montenegro in creang the
development policies and strategies in Montenegro!
Distribuon of
answers in %
Ad hoc engagement
49.08%
Engaged in preparing, without affecng the decisionmaking
29.45%
It is ignored
17.18%
Plays a key role in the preparaon and implementaon
0.61%
Table 4 gives an evaluaon of the organizaonal structure
in managing S&R work in Montenegro. Most of the experts
(40.49%) rated that managing the work of S&R sector in Montenegro should be under the Ministry of Science and Technological Development (this is a proposal that has affected
establishing of the new instuonal soluon for managing
S&R acvies in Montenegro - the Ministry of Science). A significant number of experts suggested the two new forms of
instuonal soluons for managing S&R work in Montenegro: Ministry of Science, Research and Innovaon suggested
by 27.61%, and the Ministry of Higher Educaon and Development suggested by 11% of experts. Instuonal soluon of
the Ministry of Educaon is suggested by only 6% experts.
Table 4: Assessment of organizaonal structures for S&R work
in Montenegro
Managing the scienfic and research work in
Montenegro should be in the framework of:
Distribuon of
answers in %
Ministry of Science and Technology - a new instuonal
soluon
40.49%
Ministry of Science, Research and Innovaon (unless
there is an appropriate agency or fund) - the new
instuonal soluon
27.61%
Ministry of Higher Educaon and Development – a new
instuonal soluon
11.04%
Something else:
9.82%
Ministry of Educaon and Science - current instuonal
soluon
Ministry of Science, Culture and Sport - the new
instuonal soluon (if there is an appropriate agency
or fund)
6.13%
2.45%
Table 5 shows rang the organizaon of financing the
S&R acvies in Montenegro. Most experts (44.17%) assessed that financing of scienfic acvies in Montenegro
should be within the Fund for Science and Technological
Development - this is a suggeson of a new instuonal
soluon for financing of S&R acvies in Montenegro. A
significant number of experts suggest new forms of instuonal soluons for financing of S&R work in Montene-
128
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Agencije za nauku i tehnologiju– novo
instucionalno rješenje
MNE
5.52%
U Tabeli 6 data je još jedna ocjena organizacije finansiranja NI djelatnos u Crnoj Gori. Većina eksperata (77.30%)
ocijenila je da finansiranje naučnoistraživačke djelatnos u Crnoj Gori treba da bude na projektnom principu,
konkurisanjem za projekte. Još 11.6% eksperata predlaže
bilo šta drugo samo da ne bude postojeće stanje; platni
sistem bez definisanja konkretne obaveze, ocjenjivanjem
doprinosa prilikom izbora u naučno (nastavno) zvanje, za
koji se izjasnilo svega 8.59% eksperata.
Tabela 6: Ocjena organizacije finansiranja NI projekata u
Crnoj Gori
Finansiranje NI rada u Crnoj Gori treba da bude:
Na projektnom principu, konkurisanjem za projekte
Nešto drugo
Platni sistem bez definisanja konkretne obaveze,
ocjenjivanjem doprinosa prilikom izbora u naučno
(nastavno) zvanje
Distribucija odgovora
u%
77.30%
11.66%
8.59%
U Tabeli 7 data je rang-lista po značaju za razvoj i funkcionisanje NI sistema Crne Gore u XXI vijeku. Eksper
angažovani u primjeni Delphi metode ocijenili su značaj
10 navedenih akvnos i istakli da su za Crnu Goru najvažnije sljedeće tri: (1) formiranje i razvoj NI ljudskih resursa; (2) izgradnja NI infrastrukture i (3) međunarodna
NI saradnja.
Tabela 7: Akvnos koje su od značaja za razvoj i funkcionisanje NI sistema Crne Gore u XXI vijeku
Rang-akvnos po značaju za razvoj i funkcionisanje
naučnoistraživačkog sistema Crne Gore u XXI vijeku
Formiranje i razvoj naučnoistraživačkih ljudskih resursa
Izgradnja naučnoistraživačke infrastructure
Međunarodna naučnoistraživačka saradnja
Realizacija nacionalnih naučnoistraživačkih projekata u oblas
prirodnih nauka i matemake
Realizacija nacionalnih naučnoistraživačkih projekata u oblas
tehničko-tehnoloških nauka
Realizacija nacionalnih naučnoistraživačkih projekata u oblas
medicinskih nauka
Realizacija nacionalnih naučnoistraživačkih projekata u oblas
biotehničkih nauka
Realizacija nacionalnih naučnoistraživačkih projekata u oblas
muldisciplinarnih nauka
Realizacija nacionalnih naučnoistraživačkih projekata u oblas
društvenih nauka
Realizacija nacionalnih naučnoistraživačkih projekata u oblas
humanisčkih nauka
Rang
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
U Tabeli 8 data je rang-lista po značaju koji će pojedini
sektori ekonomije Crne Gore ima u narednom periodu,
do 2020. godine, za funkcionisanje i razvoj NI i sektora
VO Crne Gore. Eksper angažovani u primjeni Delphi metode ocijenili su značaj 13 sektora i istakli da su za funkcionisanje i razvoj NI i sektora VO Crne Gore najvažnija
sljedeća tri: (1) obrazovanje i razvoj ljudskih resursa; (2)
poljoprivreda i biotehnologije i (3) zašta životne sredine.
Tabela 8: Značaj koji će pojedini sektori ekonomije Crne
Gore ima u narednom periodu, do 2020. godine, za
funkcionisanje i razvoj NI i sektora VO Crne Gore
Značaj koji će navedeni sektori Crne Gore ima u narednom periodu,
do 2020. godine, za funkcionisanje i razvoj NI i sektora visokog
Rang
obrazovanja Crne Gore
Obrazovanje i razvoj ljudskih resursa
1
Poljoprivreda i biotehnologije
2
Zašta životne sredine
3
Turizam
4
Prostorno planiranje
5
Sektor vezan za upravljanje različim vrstama otpada
6
Prerađivačka industrija u cjelini (proizvodnja i prerada metala,
7
proizvodnja energije, prerada drveta itd.)
Građevinarstvo i vodoprivreda
8
Hotelijerstvo
9
Bankarstvo i finansijske usluge
10
Markeng
11
Rudarstvo
12
Osiguranje (penziono, zdravstveno, životno,...)
13
U Tabeli 9 data je rang-lista po značaju naučnih disciplina
i oblas visokog obrazovanja za razvoj Crne Gore. Eksper angažovani u primjeni Delphi metode ocijenili su značaj
40 naučnih disciplina i oblas visokog obrazovanja i istakli da su za Crnu Goru najvažnije sljedeće tri: (1) zašta
životne sredine; (2) poljoprivreda i biotehnologije i (3)
informacione i komunikacione tehnologije..
Tabela 9: Značaj naučnih disciplina i oblas visokog obrazovanja za razvoj Crne Gore
Rang značaja naučnih disciplina i oblas visokog obrazovanja za razvoj Crne
Gore
Rang
Rang
Zašta životne sredine
Menadžment
1
21
Poljoprivreda i
biotehnologije
Informacione i
komunikacione tehnologije
Energeka
2
3
4
Građevinarstvo
Seizmologija
Poslovne finansije,
bankarstvo
22
23
24
ENG
129
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
gro: the Fund for Science and Innovaon is suggested by
25.77%, and the Agency for Science and Technology by
5.52% experts. For an instuonal soluon, the Ministry
of Educaon and Science was only 8.59% of experts.
Table 5: Assessment of an organizaon of financing the
S&R acvies in Montenegro
Managing the S&R work in Montenegro should be Distribuon of
in the framework of:
answers in %
Fund for Science and Technological Development
44.17%
– a new instuonal soluon
Fund for Science and Innovaons – a new
25.77%
instuonal soluon
Something else
Ministry of Educaon and Science - current
instuonal soluon
Agency for Science Technology - a new
instuonal soluon
12.88%
8.59%
5.52%
Table 6 gives one more rang of an organizaon of funding S&R work in Montenegro. Most experts (77.30%) evaluated that funding of scienfic and research acvies in
Montenegro should be project-based, through compeve bidding for projects. Another 11.6% of experts suggested anything else apart from the present situaon;
payment system without definion of specific obligaons,
by assessing the contribuons on the occasion of appointment to the scienfic (academic) tle, which was supported by only 8.59% of experts.
Table 6: Rang an organizaon of funding S&R projects in
Montenegro
Funding of S&R work in Montenegro should be:
Distribuon of
answers in %
Project-based, through compeve bidding for projects
77.30%
Something else
11.66%
Payment system without definion of specific
obligaons, by assessing the contribuons on the
occasion of appointment to the scienfic (academic)
tle
8.59%
Table 7 gives the ranking of importance of the development and funconing of S&R system in Montenegro in
the XXI century. Experts involved in the applicaon of the
Delphi method evaluated the importance of 10 listed acvies and stressed out that for Montenegro the most
important are the following three: (1) establishing and development of human resources in S&R, (2) building of S&R
infrastructure and (3) internaonal S&R cooperaon.
Table 7: Acvies that are of importance for the development and funconing of the S&R system in Montenegro
in the XXI century
Ranking of acvies by impotence for the development and
funconing of the S&R system of Montenegro in the XXI century
Establishing and development of human resources in R&D
Building of scienfic and research infrastructure
The internaonal scienfic-research cooperaon
Implementaon of naonal scienfic-research projects in the field of
science and mathemacs
Implementaon of naonal scienfic-research projects in the field of
technical sciences
Implementaon of naonal scienfic-research projects in the field of
medical sciences
Implementaon of naonal scienfic-research projects in the field of
bio-science
Implementaon of naonal scienfic-research projects in the field of
muldisciplinary science
Implementaon of naonal scienfic-research projects in the field of
social sciences
Implementaon of naonal scienfic-research projects in the field of
humanisc science
Rank
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Table 8 gives the ranking by importance, which certain
sectors of the economy of Montenegro will have in the
future period, by 2020, in terms of operaon and development of S&R sector in Montenegro. Experts involved
in the applicaon of Delphi method evaluated the importance of 13 sectors and emphasized that for funconing
and development of S&R and higher educaon sectors in
Montenegro the most important are the following three:
(1) Educaon and human resources development, (2) Agriculture and Biotechnology and (3) Environmental protecon.
Table 8: The importance that certain sectors of the economy of Montenegro will have in the future period, by
2020, in terms of operaon and development of S&R
and higher educaon sectors in Montenegro
The importance that certain sectors of the economy of
Montenegro will have in the future period, by 2020, in terms
of operaon and development of S&R and higher educaon
sectors in Montenegro
Rank
Educaon and Human Resources Development
1
Agriculture and Biotechnology
2
Environmental Protecon
3
Tourism
4
Spaal Planning
5
Sector related to management of various types of waste
Processing Industry as a whole (producon and processing of
metals, energy producon, wood processing, etc.)
Construcon and Water Management
Hospitality Industry
6
7
8
9
130
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Morsko ribarstvo,
marikultura, marinska
biologija, zašta Jadranskog
mora
Medicina
Ekonomija
Preduzetništvo u turizmu i
hotelijerstvu
Prostorno planiranje
Biologija
Hidrologija
Elektronika
Očuvanje kulturne bašne
Matemaka
Hemija
Turizmologija
Pravo EU
Pomorstvo
Pravo intelektualne i
industrijske svojine
Fizika
MNE
Razvojni priorite NI sistema Crne Gore
Markeng
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
25
Farmacija
Nauka o materijalima
Procesna tehnologija
26
27
Mašinstvo
Geofizika
Lingviska
Proizvodnja i prerada metala
Nanotehnologije
Psihologija
Istorija umjetnos
Demografija
Sociologija
Istorija
Arheologija
90
30
31
32
33
34
35
36
37
38
2
39
20
Razvojni priorite ekonomije Crne Gore
U Tabeli 10 data je ocjena sektora ekonomije Crne Gore
koji su od najvažnijeg prioritetnog značaja za razvoj ekonomije Crne Gore u XXI vijeku. Eksper angažovani u primjeni Delphi metode ocijenili su značaj više od 20 sektora i istakli da su za Crnu Goru najvažnija sljedeća tri: (1)
turizam; (2) poljoprivreda i biotehnologija i (3) „zelena“
energeka.
Tabela 10: Razvojni priorite ekonomije Crne Gore
Sektori ekonomije Crne Gore koji su od najvažnijeg prioritetnog značaja za
razvoj ekonomije Crne Gore u XXI vijeku
Distribucija
Distribucija
ocena značaja
ocena značaja
(%)
(%)
InformacionoTurizam
35.35%
komunikacione
0.78%
tehnolog.
Poljopriveda i
23.94%
Saobraćaj i transport
0.78%
biotehnologija
„Zelena“ energeka
9.73%
Vodoprivreda
0.67%
Prerađivačka industrija
7.38%
Stočarstvo
0.56%
Obrazovanje i razvoj
6.60%
Telekomunikacije
0.45%
ljudskih resura
Bankarstvo
3.13%
Trgovina
0.45%
Zašta životne
2.13%
Zdravstvo
0.45%
sredine
Usluge
1.57%
Drvoprerada
0.34%
Pomorstvo
1.23%
Rudarstvo
0.34%
Preduzetnistvo
1.01%
Šumarstvo
0.22%
Prostorno planiranje
1.01%
Markeng
0.11%
Građevinarstvo
0.89%
Metalurgija
0.11%
U Tabeli 11 data je ocjena oblas nauke i tehnologije koje
su od prioritetnog značaja za razvoj NI sistema Crne Gore
u XXI vijeku. Eksper angažovani u primjeni Delphi metode ocijenili su značaj više od 40 oblas nauke i tehnologije i istakli da su za Crnu Goru najvažnije sljedeće tri: (1)
poljoprivreda i biotehnologije; (2) informaciono- komunikacione tehnologije i (3) alternavni izvori energije.
Tabela 11: Razvojni priorite NI sistema Crne Gore
Oblas nauke i tehnologije koje su od prioritetnog značaja za razvoj NI
sistema Crne Gore u XXI vijeku
Distribucija
Distribucija
ocena značaja
ocena značaja
(%)
(%)
Poljoprivreda i
Muldisciplinarne
18.40%
0.89%
biotehnologije
nauke
Informaciono10.28%
Prostorno planiranje
0.89%
komunikacione the.
Alternavni izvori
9.26%
Elektronika
0.76%
energije
Ekologija
8.25%
Mašinstvo
0.76%
Medicinske nauke
7.36%
Pravne nauke
0.63%
Prirodne nauke
6.98%
Geologija
0.51%
Turizmologija
6.98%
Nanotehnologije
0.51%
Ekonomija
6.47%
Hemija
0.38%
Tehničko-tehnološke
4.31%
Građevinarstvo
0.38%
nauke
Hidrologija
2.16%
Humanisčke nauke
0.38%
Bankarstvo i
0.25%
Biologija
1.78%
finansijske usluge
Matemaka
1.65%
Nauka o materijalima
0.25%
Fizika
1.27%
Psihologija
0.25%
Procesne tehnologije
1.27%
Seizmologija
0.25%
Očuvanje kulturne
Pravo EU
1.27%
0.25%
bašne
Društvene nauke
1.14%
Markeng
0.13%
Marikultura
1.02%
Poličke nauke
0.13%
Menadžment
0.89%
Metalurgija
0.13%
Eksper angažovani u primjeni Delphi metode upitani su
i: „Šta očekujete da preduzme država u cilju poboljšavanja uslova funkcionisanja naučnoistraživačkog sistema u
Crnoj Gori?“. Njihovi odgovori predstavljaju kvalifikaciju
odnosa države prema naučnoistraživačkom sistemu Crne
Gore, viđenu od strane intelektualne i akademske elite
i naučne dijaspore Crne Gore. Odgovori su da u dokumentu projekta.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
The importance that certain sectors of the economy of
Montenegro will have in the future period, by 2020, in terms
of operaon and development of S&R and higher educaon
sectors in Montenegro
Banking and Financial Services
Markeng
Mining
Insurance (Pension, Health, Life …)
The development priories of the economy of Montenegro
Rank
10
11
12
13
Table 9 shows ranking by importance of scienfic disciplines and fields of higher educaon for the development
of Montenegro. Experts involved in the applicaon of
Delphi method evaluated the importance of 40 scienfic
disciplines and fields of higher educaon and noted that
the most important for Montenegro are the following
three: (1) Environmental protecon, (2) Agriculture and
Biotechnology, and (3) Informaon and Communicaons
Technologies...
Table 10 gives the rang of the economic sectors in Montenegro, which are of utmost importance for the economic development of Montenegro in the XXI century. Experts
involved in the applicaon of Delphi method evaluated
the importance of over 20 sectors and stressed out that
the most important for Montenegro are the following
three: (1) Tourism (2) Agriculture and Biotechnology, and
(3) “Green” energy.
Table 10: Development priories of the economy of Montenegro
The economic sectors which are of utmost importance for the economic
development of Montenegro in the XXI century
Distribuon
of rang by
importance
(%)
Table 9: Importance of scienfic disciplines and fields of
higher educaon for the development of Montenegro
Environmental protecon
Agriculture and
Biotechnology
Informaon and
Communicaons
Technologies
Energy
Marine Fishery,
Mariculture, Marine
Biology, protecon of the
Adriac Sea
Medicine
Economy
Entrepreneurship in
Hospitality Industry and
Tourism
Spaal Planning
Biology
Hydrology
Electronics
12
Distribuon
of rang by
importance
(%)
Tourism
35.35%
InformaonCommunicaon
Technology
0.78%
Rank
Agriculture and
Biotechnology
23.94%
Transportaon
0.78%
Ranking by importance of scienfic disciplines and fields of higher educaon
for the development of Montenegro
Rank
131
1
Management
21
“Green” Energy
9.73%
Water Management
0.67%
2
Construcon Industry
22
Processing Industry
7.38%
Animal Husbandry
0.56%
3
Seismology
23
Educaon and
Human Resources
Development
6.60%
Telecommunicaons
0.45%
4
Business Financing, Banking
24
Banking
3.13%
Trade
0.45%
Environmental
Protecon
2.13%
Health
0.45%
Services
1.57%
Wood Processing
0.34%
Marime Industry
1.23%
Mining
0.34%
Entrepreneurship
1.01%
Forestry
0.22%
Spaal Planning
1.01%
Markeng
0.11%
Construcon
Industry
0.89%
Metallurgy
0.11%
5
Markeng
25
6
7
Pharmaceucal Industry
Science on Materials
26
27
8
Processing Technology
2
9
10
11
Machinery
Geophysics
Linguiscs
Metal Producon and
Processing
90
30
31
32
Conservaon of Cultural
Heritage
Mathemacs
Chemistry
Tourismology
EU Law
Marime
Intellectual and Industrial
Property Rights
13
Nanotechnology
33
14
15
16
17
18
Psychology
History of Arts
Demography
Sociology
History
34
35
36
37
38
19
Archeology
39
Physics
20
The development priories of the S&R system of Montenegro
Table 11 also gives an assessment of science and technology which are of utmost importance for the development
of the S&R system in Montenegro in the XXI century. Experts
involved in the applicaon of Delphi method evaluated the
importance of more than 40 fields of science and technology
and pointed out that the most important for Montenegro are
the following three: (1) Agriculture and Biotechnology, (2) Informaon and Communicaon Technologies, and (3) Alterna-
132
2.
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
INTERDISCIPLINARNOST
Interdisciplinarni karakter i sadržaj angažovanja NI i IR
sistema u razvoju društva i ekonomije, ali i samog naučnog i tehnološkog sistema države određeni su na osnovu
sljedeća čeri istraživanja obavljena u okviru ovog potprojekta: (1) Brainstorming sastanci projektnog ma sa predstavnicima akademske zajednice, privrede, vlas i drugim
zainteresovanim učesnicima u procesu kreiranja dugoročne razvojne vizije Crne Gore; (2) Korišćenje Delphi metode za ekspertsko ocjenjivanje faktora koji uču na razvoj
i funkcionisanje naučnoistraživačkog i istraživačko-razvojnog sistema, sektora visokog obrazovanja i inovacionog
sistema Crne Gore; (3) Anketno istraživanje i SWOT analiza
organizacija NI i IR sistema Crne Gore: fakulte, instu,
zavodi; (4) Anketno istraživanje i SWOT analiza izabranog
skupa preduzeća za koje je prethodno idenfikovano da u
svom funkcionisanju obavljaju i neke od inovacionih akvnos. U nastavku ovog poglavlja navode se oblas nauke
i tehnologije koje podržavaju razvoj prioritetnih sektora
ekonomije Crne Gore a ostali nalazi ova čeri istraživanja,
sređeni su u knjizi projekta [2].
Oblas nauke i tehnologije koje podržavaju razvoj prioritetnih sektora ekonomije Crne Gore
Na osnovu ocjene značaja koji će navedeni sektori Crne
Gore ima u narednom periodu, do 2020. godine, za funkcionisanje i razvoj NI i sektora visokog obrazovanja Crne
Gore dobijena je rang-lista prezenrana u okviru Tabele
1.11. Eksper angažovani u primjeni Delphi metode ocijenili su značaj 13 sektora i istakli da su za funkcionisanje i razvoj NI i sektora visokog obrazovanja Crne Gore najvažnija
sljedeća tri: (1) obrazovanje i razvoj ljudskih resursa; (2)
poljoprivreda i biotehnologije i (3) zašta životne sredine.
Zam slijede: turizam; prostorno planiranje; sektor vezan
za upravljanje različim vrstama otpada i prerađivačka industrija u cjelini (proizvodnja i prerada metala, proizvodnja
energije, prerada drveta itd.). Eksper su zam navodili
do tri oblas nauke i tehnologije koje treba da pomognu
funkcionisanju i realizaciji značajnos sektora ekonomije
Crne Gore, koje su nominovali kao sektore ekonomije Crne
Gore koji su od najvažnijeg prioritetnog značaja za razvoj
ekonomije Crne Gore u XXI vijeku. Na osnovu h odgovora
sačinjene su liste oblas nauke i tehnologije za prvih sedam prioritetnih sektora, a koje predstavljaju traženi interdisciplinarni karakter i sadržaj angažovanja NI i IR sistema
u razvoju društva i ekonomije Crne Gore:
MNE
1.
Obrazovanje i razvoj ljudskih resursa – lista oblas nauke i tehnologije koje podržavaju razvoj sektora:
Ekonomija; Fizika; Informacione i komunikacione tehnologije; Lingviska; Matemaka; Medicina; Muldisciplinarne nauke; Prirodne nauke; Pravo intelektualne svojine; Psihologija;
2..
Poljoprivreda i biotehnologije – lista oblas
nauke i tehnologije koje podržavaju razvoj sektora: Demografija; Fizika; Genetski resursi; Hemija; Hidrologija;
Informacione i komunikacione tehnologije; Marinska biologija; Markeng; Matemaka; Menadžment; Morsko
ribarstvo, marikultura, marinska biologija, zašta Jadranskog mora; Poljoprivreda i biotehnologije; Prerađivačka
industrija; Prirodne nauke; Prostorno planiranje; Ribarstvo; Veterina; Zašta životne sredine;
3.
Zašta životne sredine – lista oblas nauke i tehnologije koje podržavaju razvoj sektora: Ekologija;
4.
Zašta Jadranskog mora, marinska biologija;
Očuvanje i zašta prirodne i kulturne bašne;
5.
Turizam – lista oblas nauke i tehnologije koje
podržavaju razvoj sektora: Akvakultura; Antropologija;
Arheologija; Arhitektura (prostor, urbanisčki planovi i
pravila gradnje); Biologija, poljoprivreda i srodne nauke
za menadžment resursa; Ekonomija; Građevinarastvo (razvoj saobraćajne infrastrukture i novih objekata); Hotelijerstvo; Informaka i racunarstvo; Infrastruktura; Istorija;
Lingviska; Markeng; Matemaka (staska i modeliranje); Medicina; Menadžment; Morsko ribarstvo, marikultura, marinska biologija; Obrazovanje-ljudski resusi;
Očuvanje kulturne bašne; Poljoprivreda i biotehnologija; Pomorstvo; Poslovne finansije, bankarstvo; Preduzetništvo u turizmu i hotelijerstvu; Prostorno planiranje;
Psihologija; Razvoj turisčke infrastrukture i kapaciteta;
Saobraćaj i razvoj saobraćajne infrastrukture; Sociologija; Stočarstvo i poljoprivreda; Turizmologija; Upravljanje
vodnim resursima; Zašta Jadranskog mora i marinska
biologija; Zašta životne sredine;
6.
Prostorno planiranje – lista oblas nauke i tehnologije koje podržavaju razvoj sektora: IKT; Seizmologija; Hidrologija;
7.
Sektor vezan za upravljanje različim vrstama
otpada – lista oblas nauke i tehnologije koje podržavaju razvoj sektora: Ekologija; Zašta Jadranskog mora,
marinska biologija; Očuvanje i zašta prirodne i kulturne
bašne;
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
ve energy sources.
Table 11: Development priories of S&R system in Montenegro
Fields of science and technology which are of the utmost priority for the
development of S&R system in Montenegro
in the XXI century
Distribuon
Distribuon
of rang by
of rang by
importance
importance (%)
(%)
Agriculture and
Muldisciplinary
18.40%
0.89%
Biotechnology
Sciences
InformaonCommunicaon
10.28%
Spaal Planning
0.89%
Technology
Alternave Energy
9.26%
Electronics
0.76%
Sources
Mechanical
Ecology
8.25%
0.76%
Engineering
Medical Sciences
7.36%
Legal Sciences
0.63%
Natural Sciences
6.98%
Geology
0.51%
Tourismology
6.98%
Nanotechnology
0.51%
Economics
6.47%
Chemistry
0.38%
TechnicalConstrucon
Technological
4.31%
0.38%
Industry
Sciences
Humanisc
0.38%
Hydrology
2.16%
Sciences
Banking and
Biology
1.78%
0.25%
Financing Services
Sciences on
Mathemacs
1.65%
0.25%
Materials
Physics
1.27%
Psychology
0.25%
Processing
1.27%
Seismology
0.25%
Technologies
Conservaon of
EU Law
1.27%
0.25%
Cultural Heritage
Social Sciences
1.14%
Markeng
0.13%
Mariculture
1.02%
Polical Sciences
0.13%
Management
0.89%
Metallurgy
0.13%
Experts involved in the applicaon of the Delphi method,
and asked: “What do you expect for the country to undertake to improve the condions for the funconing of
the research system in Montenegro?”. Their answers are
the qualificaon of the relaons of the state towards the
scienfic and research system of Montenegro, as seen by
the intellectual and the academic elite and the scienfic
Diaspora of Montenegro. Answers are given in the project
document.
2.
INTERDISCIPLINARITY
Interdisciplinary character and content of engaging R&D systems in the development of the society and economy, and
the scienfic and technological system itself are determined
133
based on the following four studies included in this subproject: (1) Brainstorming meengs of the project team with
representaves of the academic community, industry, authories and other interested pares in the process of creating a long-term development vision of Montenegro, (2) Use
of Delphi methods for expert evaluaon of the factors affecting the development and operaon of scienfic-research
development system, the higher educaon sector and the
innovaon system of Montenegro, (3) Survey and SWOT
analysis of the organizaon of R&D system in Montenegro:
universies, instutes, departments, (4) Survey and SWOT
analysis of a selected set of companies for which was previously idenfied that in their operaons they carry out some
of the innovave acvies. Further in this Chapter there are
fields of science and technology that support the development of priority sectors of the economy of Montenegro and
other findings of the four studies, which are arranged in the
Project book [2].
Fields of science and technology that support the development of priority sectors of the economy of Montenegro
Based on the assessment of importance which the above
listed sectors in Montenegro will have in the future period,
by 2020, for the operaon and development of S&R sectors
and the higher educaon sector in Montenegro the ranking
is obtained and presented in the Table 1.11. The experts involved in the applicaon of Delphi method evaluated the importance of 13 sectors and emphasized that for the funconing and development of S&R and the higher educaon sectors in Montenegro, the next three are the most important:
(1) Educaon and human resources development, (2) Agriculture and Biotechnology, and (3) Environmental protecon. They are followed by: tourism, spaal planning, sector
related to management of different types of waste and the
processing industry as a whole (producon and processing
of metals, energy producon, wood processing, etc...). The
experts then listed up to three fields of science and technology which should help funconing and gaining importance
of the economic sectors in Montenegro, which are said to
be the sectors of the economy of Montenegro, which are of
the utmost importance for the economic development of
Montenegro in the XXI century. Based on those answers, the
lists of fields of science and technology are made for the first
seven priority sectors, which have the required interdisciplinary character and content of engaging R&D system in the development of society and economy of Montenegro:
1. Educaon and human resource development - the list of
fields of science and technology that support the develop-
134
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
8.
Prerađivačka industrija u cjelini – lista oblas nauke i tehnologije koje podržavaju razvoj sektora:
Ekonomska nauka i markeng; Elektronika; Energeka
(energetsko mašinstvo, elektrotehnika, građevinarstvo),
alternavni izvori, energetska efikasnost u zgradarstvu i
u industriji; Informacione i komunikacione tehnologije;
Mašinstvo; Nauka o materijalima; Prirodne nauke; Procesne tehnologije; Proizvodnja i prerada metala; Zašta
životne sredine.
1. Turizam;
2. Poljopriveda i biotehnologija; i
3. “Zelena” energeka.
ZAKLJUČAK
Prvih sedam prioritetnih sektora, koje zahjevaju interdisciplinarni pristup i sadržaj angažovanja NI i IR sistema u
razvoju društva i ekonomije Crne Gore su:
U Strategiji razvoja naučno-istraživačke djelatnos Crne
Gore 2008-2016 [4], navode se funkcionalni priorite u
godišnjoj raspodjeli sredstava (40% prirodno-matemačkim naukama, i oko 15% društvenim i humanisčkim
naukama), ali nijesu definisani naučnoistraživački priorite. Zato je u datom radu, u okviru Foresight metodologije, uključujući Delphi metod za ekspertsko ocjenjivanje
faktora koji uču na razvoj i funkcionisanje NI i IR sistema,
sektora visokog obrazovanja i inovacionog sistema Crne
Gore, idenfikovana uloga NI i IR sistema u razvoju društva i ekonomije Crne Gore. U ocjenjivanju je učestvovalo
ukupno 165 eksperata i 20 eksperata predstavnika naučne dijaspore Crne Gore. Angažovani eksper (48.5%)
ocijenili su da postoji samo marginalna povezanost naučnoistraživačkog sistema Crne Gore sa ekonomijom i društvom u cjelini; a 49% njih ocijenilo je da se NI i sektor
visokog obrazovanja Crne Gore uključuje samo ad hoc u
kreiranje polika i strategija razvoja Crne Gore.
U ocjeni značaja 10 akvnos za razvoj i funkcionisanje
NI sistema Crne Gore u XXI vijeku, eksper isču da su za
Crnu Goru najvažnije sljedeće tri:
1. Formiranje i razvoj naučnoistraživačkih ljudskih resursa;
2. Izgradnja naučnoistraživačke infrastrukture; i
3. Međunarodna naučnoistraživačka saradnja.
Od 40 naučnih disciplina i oblas visokog obrazovanja za
razvoj Crne Gore, istaknuto je da su za Crnu Goru najvažnije sljedeće tri:
1. Zašta životne sredine;
2. Poljoprivreda i biotehnologije; i
3. Informacione i komunikacione tehnologije (IKT).
Ocijenjeno je da su tri sektora od najvažnijeg prioritetnog značaja za razvoj ekonomije Crne Gore:
Eksper su ocijenili oblas nauke i tehnologije koje su od
najvažnijeg prioritetnog značaja za razvoj NI sistema Crne
Gore u 21. vijeku, i istakli da su za Crnu Goru najvažnije:
Poljoprivreda i biotehnologije.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Obrazovanje i razvoj ljudskih resursa;
Poljoprivreda i biotehnologije;
Zašta životne sredine;
Turizam;
Prostorno planiranje;
Sektor vezan za upravljanje različim vrstama otpada;
7. Prerađivačka industrija u cjelini.
Kao rezultat, kako bi se fokus naučne polike pomjerio
od „fasadne“ uloge nauke u društvu, ka akviranju kreavnih razvojnih potencijala i čvršćoj vezi akademske
zajednice i poslovnog sektora, neophodna je radikalna
transformacija ukupnog naučnoistraživačkog sektora.
Prihvatajući dugoročnu viziju Crne Gore kao društva
znanja, neophodno je uspostavi integrisani nacionalni
inovacioni sistem (NIS) za generisanje, difuziju i primjenu
naučnih i tehnoloških znanja. NIS, kao kompleksan sistem
instucija, preduzeća, univerziteta, istraživačko-razvojnih instuta, profesionalnih društava, informaciono-komunikacionih struktura, finansijskih instucija, državnih
agencija, tehnoparkova, inkubatora, centara za difuziju
i transfer tehnologija i drugih organizacija, predstavlja
savremeni instrument za implementaciju naučnoistraživačke polike [5,6]. Crnoj Gori su potrebni novi proizvodi
i tehnologije, nove usluge i materijali, nove organizacione forme, svijest o potrebi permanentnog usavršavanja i jasno određenje strateških razvojnih prioriteta uz
punu posvećenost poličke klase. Takođe. smatrajući
da se mala zemlja, kakva je Crna Gora, pored korišćenja
domaćeg znanja i iskustva, najlakše i najbrže može razvija kao društvo znanja kroz partnerstvo sa najrazvijenijim zemljama, neophodna je jesna saradnja ne samo
sa zemljama EU već i sa SAD, Rusijom, Japanom, Kinom,
Izraelom, Turskom i dr., uključujući i crnogorsku naučnu
ENG
ment of sectors: Economics, Physics, Informaon and Communicaon Technology, Linguiscs, Mathemacs, Medicine,
Muldisciplinary Sciences, Natural Sciences, Intellectual
Property Law, Psychology;
2. Agriculture and Biotechnology - the list of fields of science and technology that support the development of sectors: Demographics; Physics; Genec Resources, Chemistry,
Hydrology, Informaon and Communicaon Technology;
Marine Biology, Markeng, Mathemacs, Management,
Marine Fisheries, Aquaculture, Marine Biology, Environmental Protecon of the Adriac Sea, Agriculture and Biotechnology, Processing Industry, Natural Sciences, Spaal Planning,
Fisheries, Veterinary, Environmental Protecon;
3. Environmental Protecon - the list of fields of science
and technology that support the development of the sector:
Ecology;
4. Protecon of the Adriac Sea, Marine Biology, Conservaon and Protecon of Natural and Cultural Heritage;
5. Tourism - the list of fields of science and technology that
support the development of sectors: Aquaculture, Anthropology, Archaeology, Architecture (space, spaal planning
and construcon rules); Biology, Agriculture and related sciences for resources management, Economics; Construcon
(development of transport infrastructure and new facilies)
, Hospitality Industry, IT and Computer Sciences, Infrastructure, History, Linguiscs, Markeng, Mathemacs (stascs
and modeling); Medicine, Management, Marine Fisheries,
Aquaculture, Marine Biology, Educaon-Human Resources,
Cultural Heritage Conservaon, Agriculture and Biotechnology; Marime, Business Finance, Banking, Entrepreneurship
in Tourism and Hospitality Industries; Spaal Planning, Psychology, Development of Tourism Infrastructure and Capacies; Transport and Development of Infrastructure, Sociology,
Agriculture and Animal Husbandry; Tourismology, Management of Water Resources, Protecon of the Adriac Sea and
Marine Biology, Environmental Protecon;
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
nomics and Markeng; Electronics, Energy (Mechanical Engineering, Electrical Engineering, Civil Engineering), alternave
energy sources, energy efficiency in buildings and industry,
Informaon and Communicaon Technology, Mechanical
Engineering, Science on Materials, Natural Sciences, Process
Technologies, Producon and Processing of Metals; Environmental protecon.
CONCLUSION
The Strategy for Scienfic-Research Acvity of Montenegro
2008-2016 [4] defines funconal priories in the annual
allocaon of funds (40% to the natural sciences and mathemacs, and about 15% to social and humanisc sciences),
but S&R priories are not defined. Therefore, the given paper, within the Foresight methodology, including the Delphi
method for the expert evaluaon of factors that affect the
development and funconing of R&D system, the higher
educaon sector and the innovaon system of Montenegro,
idenfied the role of R&D system in the development of society and economy of Montenegro. The assessment involved
a total of 165 experts and 20 experts represenng the scienfic Diaspora of Montenegro. The engaged experts (48.5%)
esmated that there is only a marginal correlaon between
the scienfic and research system of Montenegro with the
economy and society as a whole; while 49% of them held
that S&R and the higher educaon sector of Montenegro are
included only ad hoc when it comes to policy making and the
development of strategies of Montenegro.
When assessing the importance of 10 acvies for the development and funconing of the S&R system in Montenegro in
the XXI century, the experts pointed out that for Montenegro
the most important are the following three:
1. Establishing and development of S&R human resources;
2. Building of scienfic-research infrastructure and
3. Internaonal scienfic-research cooperaon.
6. Spaal Planning - a list of the fields of science and technology that support the development of sectors: ICT, Seismology, Hydrology;
Out of 40 scienfic disciplines and fields of higher educaon
for the development of Montenegro, it was pointed out that
for Montenegro the most important are the following three:
7. Sector linked to management of different types of waste
- the list of fields of science and technology that support
the development of sectors: Environment, Protecon of the
Adriac Sea, Marine Biology, Conservaon and Protecon of
Natural and Cultural Heritage;
1. Environmental protecon;
2. Agriculture and Biotechnology, and
3. Informaon and Communicaon Technologies (ICT).
8. Processing as a whole - the list of fields of science and
technology that support the development of sectors: Eco-
135
It was concluded that three sectors of the utmost importance
for the economic development of Montenegro are:
1. Tourism;
136
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
dijasporu, kao najbolji most sa razvijenim svijetom. Prateći trendove savremene nauke, uz poštovanje svjetskih
standarda u organizacija staske NIR i inovacione djelatnos i kriterijuma u ocjeni kvaliteta naučnih rezultata,
uz projektno finansiranje kao princip konkurentnos za
finansiranje u nauci i nultu toleranciju za nezakonitos
na univerzitema i opstruiranje istraživača, snažeći poslijediplomske studije kao centralni dio NI sektora, i njegujući cirkulaciju ljudi i ideja, kao i otvorenost sa ciljem
prevazilaženja provincijalne svijes - može se vjerova
da će Crna Gora sredinom XXI stoljeća, dosći nivo koji
će joj omogući da bude, ne samo ekološka oaza već i
evropski model prosperiteta i održivog razvoja.
Gora u XXI stoljeću – u eri kompevnos: Nauka i tehnologija”, Urednik Jovan Mirkovic, Crnogorska akademija
nauka i umjetnos, Posebna izdanja (monografije i studije), Knjiga 73, Sveska 11, str. 111-166, ISBN 978-86-7215249-4, COBISS.CG-ID 16240400, Podgorica, 2010.
LITERATURA
Galli, Riccardo and Teubal, Morris, “Paradigmac Shis
in Naonal Innovaon Systems”, Chapter in: “Systems of
Innovaon – Technologies, Instuons and Organizaons”, edited by Charles Edquist, Pinter, London, 1997.
Marn, B.R.: “Technology foresight - a Tool for Strategic
Research Policy?”, SPRU, University of Sussex, Brighton,
UK, 1995.
Kutlača Đuro, Jovan Mirković, Sandra Tinaj: “Ključni pravci i interdisciplinarnost”, poglavlje u monografiji: ”Crna
“The Delphi Method: Techniques and Applicaons”, Edited by Harold A. Linstone, Portland State University, and
Murray Turoff, New Jersey Instute of Technology, ISBN
0-201-04294-0, 2002.
Strategija naučnoistraživačke djelatnos Crne Gore
(2008-2016), Ministarstvo prosvjete i nauke Crne Gore,
Podgorica, 2008.
Lundvall, B. A. (ed.): ”Naonal Systems of Innovaon: Towards a Theory of Innovaon and Interacve Learning”,
London, Pinter, 1992.
ENG
2. Agriculture and Bio-technology; and
3. “Green” Energy.
The experts evaluated the science and technology fields that
are of utmost importance for the development of S&R system of Montenegro in the 21st century and pointed out that
the most important for Montenegro:
1. Agriculture and Biotechnology.
The first seven priority sectors, which require an interdisciplinary approach and the content of engaging R&D system
in the development of society and economy of Montenegro,
are:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Educaon and Human Resources Development;
Agriculture and Biotechnology;
Environmental Protecon;
Tourism;
Spaal Planning;
Sector related to the management of different types of
waste;
7. Processing as a whole.
As a result, in order for the focus of science policy to be
shied from the ”façade” role of science in the society, to
the acvaon of creave development potenals and closer
es between the academic community and the business sector, a radical transformaon of the total scienfic sectors is
needed. Accepng the long-term vision of Montenegro as a
knowledge society, it is necessary to establish an integrated
naonal innovaon system (NIS) for the generaon, disseminaon and applicaon of scienfic and technological knowledge. NIS, as a complex system of instuons, companies,
universies, research and development instutes, professional sociees, informaon and communicaon structures,
financial instuons, government agencies, techno-parks,
incubators, centers for the diffusion and transfer of technologies and other organizaons, is a modern instrument for
the implementaon of scienfic research policy [5,6]. Montenegro needs new products and technologies, new materials and services, new organizaonal forms, the awareness
of the need for connuing professional development and a
clear definion of strategic development priories, with full
commitment of the polical class. Also, considering that a
small country like Montenegro, besides using local knowledge and experience, can be developed in the fastest and
easiest way as a knowledge society through the partnership
with the most developed countries, it is necessary to have
close cooperaon not only with the EU but also with the
U.S., Russia, Japan, China, Israel, Turkey and others, including Montenegro’s scienfic Diaspora as the best bridge to
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
137
the developed world. Following the trends of the modern
science, with respect to the world standards in terms of organizaon of S&R stascs and the innovaon acvies and
criteria in the evaluang the quality of scienfic results, with
the project financing as a principle of compeon for funding in science and zero tolerance for violaons at universies
and obstrucon of researchers, strengthening the post-graduate studies as a central part of the scienfic sector, and fostering the circulaon of people and ideas, and openness in
order to overcome provincial awareness it can be believed
that Montenegro in the mid-twenty-first century will reach
a level which will allow it to be not only the environmental
oasis, but also the European model of prosperity and sustainable development.
REFERENCES
[1] Marn, B.R.: “Technology foresight - a Tool for Strategic
Research Policy?”, SPRU, University of Sussex, Brighton, UK,
1995
[2] Kutlača Đuro, Jovan Mirković, Sandra Tinaj: “The key direcons and interdisciplinary”, Chapter in the Monography:
”Montenegro in the XXI century – in the era of compeveness: Science and Technology”, Edited by Jovan Mirković,
Montenegrin Academy of Sciences and Arts, Special edions
(monography and studies), Book 73, Volume 11, p. 111-166,
ISBN 978-86-7215-249-4, COBISS.CG-ID 16240400, Podgorica, 2010
[3] “The Delphi Method: Techniques and Applicaons”, Edited by Harold A. Linstone, Portland State University, and Murray Turoff, New Jersey Instute of Technology, ISBN 0-20104294-0, 2002
[4] Strategy for Scienfic-Research Acvity of Montenegro
(2008-2016), Ministry of Educaon and Science of Montenegro, Podgorica, 2008
[5] Galli, Riccardo and Teubal, Morris, “Paradigmac Shis
in Naonal Innovaon Systems”, Chapter in: “Systems of Innovaon – Technologies, Instuons and Organizaons”, edited by Charles Edquist, Pinter, London, 1997
[6] Lundvall, B. A. (ed.):”Naonal Systems of Innovaon: Towards a Theory of Innovaon and Interacve Learning”, London, Pinter, 1992
138
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Prof. dr Predrag Ivanović
MNE
Predsjednik Odbora direktora, Luka Bar
ZAHTJEVI RASTA KONKURENTNOSTI CRNE GORE
REZIME
Konkurentske karakteriske i « imidž» Crne Gore su generička snaga privlačenja investora, kako bi se valorizovali ekonomski potencijal i adekvatno pozicionirala nacionalna ekonomija u medjunarodnoj podjeli ekonomskih
akvnos, odnosno ostvarili ciljevi socio-ekonomskog
razvoja. Pozicioniranost Crne Gore na globalnim rang
listama, pokazuje da je konkurentnost bitan problem realizacije strategije razvoja zasnovane na otvorenos ekonomije, integraciji u šire medjunarodno tržište i prilivu
stranih direktnih invescija.
Kako su za jačanje konkurentskih prednos presudne ideje, koncep i ljudi, u radu se fokusira potreba promjene
kognivne matrice i ponašanja tri bitna faktora: državne
administracije, sindikata i ostalih oblika javnos, u smislu efikasnijeg odlučivanja i traženja rješenja valorizacije
ekonomnskih potencijala, koji će obezbijedi ekonomsku
održivost i uskladjenost sa ostalim socijalnim ciljevima,
te posebo,uskladjenost interesa sa investorima. Razvoj
profesionalizma je generator kvaliteta poslovnog ambijenta i funkcionalnog povezivanja ekonomskih potencijala i ciljeva socio-ekonomskog razvoja. Na taj način, javni
sektor, sindika i ostali oblici javnos grade «okvir» poslovnog ambijenta, kome samo domicilni privatni sektor i
inostrani investori mogi da realan ekonomski sadržaj.
UVOD
Presudnu ulogu u razvoju pojedinca, organizacije i države ima konkurentska sposobnost. Konkurentnost kompanije opredjeljuju funkcionalne sposobnos (kvalitet
tzv. transformacionog procesa) i upravljačke sposobnos (kvalitet organizacione kulture, strategije, strukture i
sistema), koje se reflektuju na kvalitet ponude proizvoda
i usluga. Medjum, konkurentnost organizacija zavisi i
od konkurentskih karakteriska i imidža države, tj. ekonomske i tehnološke razvijenos, izgradjenos instucija
i efikasnos državne administracije, odnosno kvaliteta
ukupnog poslovnog ambijenta.
Konkurentske karakteriske i imidž zemlje su generička
snaga privlačenja stranih investora i internacionaliza-
cije nacionalne ekonomije, tj. pozicioniranja nacionalne
ekonomije u medjunarodnoj podjeli ekonomske akvnos. Sljedstveno tome, svaka zemlja i njene privredne
organizacije nastoje da kreiraju adekvatne strategije razvoja konkurentskih prednos. Pri tome, veličina zemlje
i izdašnost njenog budžeta nijesu presudni. U jačanju
konkurentskih prednos presudan je kvalitet poslovnog ambijenta, ideje, koncep i ljudi. Kao primjer možemo naves čitavi niz malih zemalja (tzv. „azijski zmajevi“,
u Evropi - Island, Finska, Kipar i sl.) koje su nekada bile
„periferija svijeta“, a danas su zemlje veoma atrakvne
za strane invescije, sa visokim stepenom zaposlenos,
visokim životnim standardom, te sa domicilom poznah
svjetskih brendova.
U uslovima globalizacije odigrava se konkurentsko nadmetanje država za što povoljniju poziciju u podjeli medjunarodnih ekonomskih akvnos, a me i za dugoročno
povećavanje realnog dohodka stanovništva. Medjunarodne instucije utvrdjuju rang liste konkurentnos zemalja, odnosno indikatore strategijske pozicije zemlje u
procesu razvoja medjunarodnih ekonomskih akvnos.
Rang liste globalne konkurentnos su relevantnan izvor
informacija za donosioce odluka u medjunarodnom biznisu.
Pregled brojnih faktora na osnovu kojih se procjenjuje
konkurentska sposobnost zemlje, jasno pokazuje da stepen uključenos nacionalne privrede u podjelu ekonomskih akvnos na medjunarodnom planu zavisi od:
a) Kvaliteta nacionalne ekonomije, stepena njene internacionalizacije, te posebno razvijenos i stabilnos finansijskog sektora;
b) Razvijenos infrastrukture, u domenu kvaliteta servisa bazičnih potreba biznisa;
c) Razvijenos nauke i tehnologije, kako bi se kreirale
inovacije i proizvodi sa visokim stepenom naučnotehnološke fundiranos;
d) Razvijenos menadžmenta u organizacijama, u smislu sposobnos reagovanja na promjene, inovavnos i profitabilne oreijensanos;
e) Kvalitavnih obilježja ljudskog resursa – sposobnost, kvalifikovanost, permanentan razvoj vješnja i
ENG
PhD Predrag Ivanović
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
139
President of the Board of Directors, Port of Bar
GROWTH COMPETITIVENESS REQUIREMENTS OF
MONTENEGRO
ABSTRACT
The compeve characteriscs and the “image” of Montenegro are generic power to aract investors in order to
valorise the economic potenal and adequately posion
naonal economy in the internaonal division of economic
acvies and achieve the objecves of socio-economic development. Posioning of Montenegro in the global rankings shows that compeveness represents an important
problem for the realizaon of the development strategy
based on economic openness, integraon into the wider internaonal market and foreign direct investment inflow.
Given that crucial for strengthening of compeve advantages are ideas, concepts and people, the paper focuses on
the needs for changing the cognive matrix and behaviour
of three important factors: state administraon, trade unions and other forms of public, in terms of more efficient
decision-making and seeking for soluons to valorise the
economic potenals, which will ensure economic viability
and compliance with other social objecves, and especially,
compliance with the investors’ interests. The development
of professionalism is the generator of the business ambient quality, funconal connecvity of economic potenals
and the goals of socio-economic development. In this way,
the public sector, trade unions and other forms of public are
building “framework” for the business environment, which
can get a real economic contents only from the domicile private sector and foreign investors.
INTRODUCTION
Compeve ability plays a crucial role in the development
of an individual, an organizaon and the state. The compeveness of companies is determined by their funconal
capacies (the quality of so-called transformaon process)
and managerial skills (the quality of organizaonal culture,
strategy, structure and systems), which are reflected on the
quality of products and services. However, the compeveness of organizaons depends on compeve characteriscs and the image of the country, that is, the economic and
technological development, instuonal capacies building, efficiency of state administraon and the quality of an
overall business environment.
The compeve characteriscs and the country’s image
are the generic power of aracng foreign investors and
the internaonalizaon of a naonal economy, that is, the
posioning of the naonal economy in the internaonal
division of economic acvity. Consequently, each country
and its business organizaons tend to create an appropriate compeve advantages development strategy. Thereto,
the size of the country and the abundance of its budget are
not decisive. For strengthening of compeve advantages
the quality of business environment, ideas, concepts and
people are crucial. As an example we can list a range of
small countries (the so-called “Asian dragons”, in Europe Iceland, Finland, Cyprus, etc...) which once used to be the
“periphery of the world” and today they are countries very
aracve for foreign investments, with a high employment
level, high living standards and the domicile of famous internaonal brands.
In me of globalizaon the compeve bidding among
countries is taking place for a more favourable posion in
the division of internaonal economic acvies, and thus
for a long-term increase of real income of the populaon.
Internaonal instuons establish compeveness ranking
of countries, that is, indicators of a country’s strategic posion in the process of internaonal economic acvity development. Global compeveness rankings are relevant
source of informaon for decision makers in the internaonal business.
An outline of numerous factors according to which the
compeveness of a country is assessed clearly shows that
the degree of involvement of a naonal economy in the division of economic acvies at the internaonal level depends on:
a) The quality of a naonal economy, the level of its internaonalizaon, and in parcular, the development
and stability of the financial sector;
b) Development of infrastructure, in the area of quality of
servicing the basic needs of businesses;
c) Development of science and technology in order to
create innovaons and products with a high level of scienfic and technological foundaons;
d) Development of management in organizaons, in
140
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
znanja, te cijena rada;
f) Kapaciteta i efikasnost državne administracije, u
smislu dokidanja suvišnih biznis barijera i razvijanja
mjera ekonomske polike koja će smulisa internacionalizaciju nacionalne ekonomije.
Prema tome, faktore konkurentnos zemlje možemo
sves na dvije sintečke determinante: (a) postojeće
društveno-ekonomske uslove i nivo ekonomske razvijenos i (b)strategiju perspekvnog razvoja zemlje.
Stepen globalne konkurentnos zemlje, svakako, zavisi od postojećeg stanja društveno-ekonomskih uslova i
nivoa socio-ekonomske razvijenos. Na primjer, generalno možemo reći da manje razvijene zemlje imaju manje razvijene faktore konkurentnos. Sa povećavanjem
nivoa ekonomske razvijenos razvija se povoljnija tržišna
struktura zemlje. Tržišni mehanizam kreira dinamičnije
uslove i veće šanse akvnog angažovanja na svjetskom
tržištu. Država je najveći potrošač novostvorene vrijednos, a preduzeće je najznačajniji pojedinačni stvaralac novostvorene vrijednos. Sljedstveno tome, prirodan
odnos države i preduzeća je da država podsče i reguliše
tržišni mehanizam, a da preduzeće predstavlja autonomni subjekt u regulisanom tržišnom ambijentu. Samo u
takvom miljeu preduzeće može bi agens tehnološkog
razvoja i stvaranja novostvorene vrijednos.
Medjum, praksa brzog razvoja nekih zemalja pokazuje
da se velika generička snaga može kreira adekvatnom
strategijom perspekvnog razvoja. Strategija perspekvnog razvoja mora se temelji na konnuiranom unapredjivanju prethodno definisanih faktora konkurentnos. Faktori konkurentnos su „discipline“ u kojima se takmiče nacije na globalnom tržištu. Zato i države razvijaju
sistem smulavnih mjera kako bi se poboljšao kvalitet
navedenih „disciplina“. Faktori konkurentnos oblikuju
kvalitet nacionalnog razvojnog ambijenta, kao poluge u
zauzimanju povoljnije strategijske pozicije u medjunarodnoj podjeli ekonomske akvnos.
1.
MNE
Glavni makroekonomski indikatori (u % osim ako nije naznačeno)
2011
2008
2009
2010
(projekcija)
GDP rast
6.9
-5.7
2.5
2.0
Inflacija (na kraju
7.2
1.5
0.7
2.9
godine)
Državni bilans/GDP
-0.3
-5.3
-3.8
-3.4
Bilans tekućeg
-51.3
-30.1
-25.6
-24.5
računa/GDP
Neto Strane
852
1482
721
645
Direktne Invescije
(u milionima US$)
Državni dug/GDP*
28.99
38.25
40.94
43.82
Ukupne reserve/
9.6
13.8
14.8
GDP
Kredi privatnom
88.5
77.7
68.8
sektoru/GDP
Izvor: EBRD Transional Report, 2011; *Ministarstvo finansija CG, 2011
Naime, Crna Gora se u dimenzijama («disciplinama»):
globalne konkurentnos, kvaliteta poslovnog okruženja, indeksa ekonomskih sloboda, indeksa percepcije
korupcije i zašte svojinskih prava kreće od 65 do 80
pozicije, u grupaciji od 125 do 198 zemalja (1). Značajna
poboljšanja pozicije, Crna Gora ima u dimenziji «lakoće
poslovanja» koju rangira Svjetska banka. Primjerom
navodimo da je u 2011. godini ostvarena 56 pozicija u
grupaciji od 183 zemlje (2).
Mada se pozicija posljednjih godina poboljšava, kao
rezultat reformskih napora, opšta konkurentnost Crne
Gore je bitan problem u realizaciji strategije razvoja, osobito kada se strategija razvoja temelji na prilivu stranih
direktnih invescija, usljed objekvne nestašice domicilne akuluacije. Naredni grafikon pokazuje da je nestašica
kapitala glavni limit razvoja preduzetništva u Crnoj Gori i
većini tranzicionih zemalja.
Grafikon br.1 – Uzroci neuspjeha preduzetništva u zemljama tranzicije
OPŠTA OCJENA KONKURENTNOSTI CRNE GORE
Pozicioniranost Crne Gore na globalnim rang listama,
krajem prve dekade Dvadesetprvog vijeka, pokazuje da
konkurentnost nije na nivou koji pretpostavlja strategija
razvoja zasnovana na otvorenos nacionalne ekonomije
i potrebi intenzivnog integrisanja u regionalno i šire tržište.
Izvor: EBRD Transional Report, 2011
ENG
terms of ability to react to changes, innovaon and
profitable orientaon;
e) Qualitave characteriscs of human resources - the
ability, qualificaons, permanent development of skills
and knowledge and labour costs;
f) The capacity and efficiency of state administraon, in
terms of reversal of excessive barriers to business and
development of economic policy measures that smulate the internaonalizaon of naonal economies.
Therefore, the factors of compeveness of a country can
be reduced to two synthec determinants: (a) the exisng
socio-economic condions and the level of economic development and (b) the strategy for a perspecve development of a country.
The level of global compeveness of a country, certainly,
depends on the current state of socio-economic condions and the level of socio-economic development. For
example, generally speaking we can say that less developed
countries have less developed compeveness factors.
By increasing the level of economic development a country will develop the beer market structure. The market
mechanism creates more dynamic condions and greater
chances for acve engagement in the global market. The
state is the largest value added consumer and the company
is the most significant single creator of value added. Consequently, natural relaon between the state and a company
is for the state to promote and regulate the market mechanism and for the company to be an autonomous enty in
the regulated market environment. Only in such a milieu,
a company can be an agent of technological development
and a creator of value added.
However, the pracce of rapid development of some
countries shows that a large generic power can be created
by an appropriate prospecve development strategy. The
prospecve development strategy must be based on the
connuous improvement of pre-defined factors of competiveness. The factors of compeveness are “disciplines” in
which naons compete in the global market. Therefore, the
states develop a system of smulus measures to improve
the quality of these “disciplines”. The compeveness factors shape the quality of a naonal development environment, as leverage in taking a more favourable strategic posion in the internaonal division of economic acvies.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
gional market and beyond.
Major macro-economic indicators (in % unless otherwise marked )
GDP growth
Inflaon (at the end of year)
State balance/GDP
Current account balance/GDP
Net Foreign Direct
Investments (in million of
US$)
State debt/GDP*
Total reserves/GDP
Loans for private sectors/GDP
2008
2009
2010
2011
(projecons)
6.9
7.2
-0.3
-51.3
-5.7
1.5
-5.3
-30.1
2.5
0.7
-3.8
-25.6
2.0
2.9
-3.4
-24.5
852
1482
721
645
28.99
9.6
88.5
38.25
13.8
77.7
40.94
14.8
68.8
43.82
-
Source: EBRD Transion Report, 2011; *Ministry of Finance
of Montenegro, 2011
Namely, Montenegro in the dimensions (“disciplines”) of:
global compeveness, quality of business environment,
index of economic freedoms, index of corrupon percepon and the protecon of property rights, is ranging between 65 to 80 posion in a group of 125 to 198 countries
(1). Significant improvements of its posion Montenegro
has in the dimension of “Ease of Doing Business” ranked
by the World Bank. For example, in 2011 it achieved the
56th posion in a group of 183 countries (2).
Although the posion is being improved in recent years, as
a result of reform efforts, the general compeveness of
Montenegro is an important problem in the implementaon of development strategy, especially when the development strategy is based on the inflow of foreign direct
investments, due to the objecve scarcity of domicile accumulaon. The graph below shows that the capital shortage
represents the major obstacle to development of entrepreneurship in Montenegro and most countries in transion.
Graph no.1 – The causes of failure of entrepreneurship in
the transion countries
1. GENERAL ASSESMENT OF COMPETITIVENESS OF MONTENEGRO
The posioning of Montenegro in the global rankings,
at the end of the first decade of the twenty-first century,
shows that compeveness is not at a level assumed by the
development strategy based on the openness of a naonal
economy and the need for intensive integraon into the re-
141
Source: EBRD Transion Report, 2011
142
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Ekonomis smatraju da je kvalitet poslovnog okruženja
jedan od ključnih faktora privlačenja stranih invescija.
Članstvo Crne Gore u STO i visina poreskih stopa su smulavan faktor privlačenja stranih direktnih invescija, ali ne i dovoljan.
Stoga, javni sektor i dalje mora intenzivno unapredjiva
kvalitet poslovnog ambijenta, posebno u dijelu: redukcije javnih rashoda i kvaliteta upotrebe javnih sredstava;
povećanja fleksibilnos tržišta rada; dokidanja monopolskih i oligopolskih pozicija u nekim sektorima; pojednostavljivanja i brzine administriranja; poštovanja ugovora
i dostupnos imovine, posebno efikasnos izvršnog postupka, kada se prava ostvaruju sudskim putem; dokidanja sive ekonomije i korupcije; jednostavnos procedura
zatvaranja biznisa i sl. Za kvalitet poslovnog okruženja,
osobito je važan kvalitet rada pravosudnih organa, u
smislu nepristrasnos, brzine donošenja rješenja, visine troškova i sl.
Nadalje, posebna pažnja mora se posve razvoju sistema obrazovanja i unapredjivanja ljudskog resursa.
Razvoj novih proizvoda i novih djelatnos pretpostavlja
i nove kvalifikacije. Sistem obrazovanja treba usmjeri
ka razvijanju tzv. funkcionalnih znanja, koja povećavaju «upotrebnu vrijednost» ljudskog resursa. Nužno je
zaoštri kriterijume akreditacije obrazovnih programa i
prilagodi obrazovne profile perspekvnim potrebama
privrede, kako bi se rješavalo pitanje «strukturne nezaposlenos».
Razvoj saobraćajne infrastrukture, kvalitet elektronske
komunikacije, oblikovanje mreže «industrijskih zona»
sa spremnom infrastrukturom za grinfild invescije su,
takodje, značajni domeni djelovanja. S obzirom na veličinu nacionalnog tržišta, regionalna saradnja, u smislu
efikasne primjene CEFTA sporazuma, te posebno razvoja
saobraćajne infrastrukture je imperavna.
Medjum, odgovornost za razvoj poslovnog ambijenta nije samo na javnom sektoru. Privredni subjek ne
mogu ima pasivnu ulogu, nego moraju preize svoj
dio odgovornos. Potrebno je uvodjenje medjunarodnih
standarda u djelatnosma, poput prehrane, gradjevinarstva, kako bi bio moguć nastup na stranim tržišma.
Neophodno je afirmisa proizvodne klastere i izvozne
konzorcijume, s obzirom na atomiziranost resursa i naše
ponude. Sljedstveno tome, privredni subjek moraju
razvija sposobnos kooperacije, uskladjivanjem organizacionih kultura, struktura i strategija rasta. Nužno je
povećava nivo tehničko-tehnološke opremljenos, organizacijskog reda i inovavnos u organizacijama.
MNE
Svakako, visoka nelikvidnost nije atribut povoljnog poslovnog ambijenta. To je problem koji stvara devasrajući
efekat tzv. crne rupe. Osnovni generator nelikvidnos su
strukturni problemi i kvalitet sposobnos preduzeća.
Osjeka stranih invescija i ekonomska recesija, problem
su učinili više transparentnim, nego što su ga generisali.
Država kroz budžet i upravljačku funkciju u javnim preduzećima, može djelimično uca na likvidnost, ali ona
nema direktne instrumente regulacije unutrašnje likvidnos. Nelikvidnost je, dominantno, odgovornost privrednih subjekata.
2.
ARHITEKTURA «BRENDIRANJA»
NACIONALNOG POSLOVNOG AMBIJENTA
Strategija perspekvnog razvoja Crne Gore treba da
bude usmjerena i na «brendiranje», odnosno stvaranje
povoljne slike nacionalnog razvojnog ambijenta. Svakako, jednoj nacionalnoj ekonomiji nije lako da promijeni
svoj imdž u domenu poslovnog ambijenta..
Inostrana iskustva pokazuju da najuspješniji slučajevi
nacionalnog «brendiranja» uključuju razvoj snažnog
partnerstva javnog i privatnog sektora, te inostranih
kompanija Javni sektor ne može posći mnogo, bez saradnje sa privatnim sektorom, a u zemlji sa oskudnom
domicilnom akumulacijom i bez stranih investora. Ako
javni sektor i proširi identet «brenda», privatni sektor
i strani investori mu možda neće da realan sadržaj i
održa ga. Involviranje privatnog sektora i stranih investora omogućava da nacionalni «brend» dobije realan sadržaj i omogućava „više ruku“ za umožavanje i
difuziju bilo koje definisane prostorne slike (3, str. 125).
Nadalje, privatni sektor i strani investori su «davaoci»
atributa dobrog glasa za invesranje, odnosno «brenda» poslovnog ambijenta. Svakako, simbioza javnog i
privatnog sektora, te stranih investora mora počiva na
kompromisu interesa. Potreba da imamo «više ruku» u
gradjenju poslovnog ambijenta zahjeva i puno uvažavanje interesa sva tri sektora.
Shodno rečenom, dolazimo do kričnih pitanja: (a) da li
je državna administracija dovoljno efikasna u «administravnoj» pripremi idenfikovanih potencijala ekonomskog rasta za invesiranje i (b) da li imamo dovoljno razumijevanja za interese privatnog sektora i posebno stranih
investora. Riječju, postavlja se pitanje: da li su postojeći
investori promotori našeg «dobrog glasa». Aktuelna
stvarnost pokazuje da u ovom domenu postoji problem,
te da moramo mijenja našu paradigmu ponašanja.
ENG
The economists believe that the quality of business environment is one of key factors to aract foreign investments.
Montenegro’s membership in the WTO and the level of tax
rates are smulang factors for aracng foreign direct investments but not the sufficient one.
Therefore, the public sector must connue intensively to
improve the quality of business environment, parcularly
in terms of: reducon of public expenditures and the quality
of public funds use, increase of labour market flexibility; abolion of monopoly and oligopoly posions in some sectors;
simplificaon and speed of administraon, contract compliance and availability of property, especially the effecveness
of the enforcement procedures, when the rights are exercised through the courts, abolion of the gray economy and
corrupon, ease of procedures for closure of businesses, etc.
For the quality of business environment, especially important is the quality of judiciary, in the sense of imparality,
speed of decision making, costs, etc.
Furthermore, special aenon must be paid to the development of educaon system and improvement of human
resources. The development of new products and services
assumes new qualificaons. The educaon system should
be directed to the development of the so-called funconal
knowledge, which increases the “use value” of human resources. It is necessary to sharpen the criteria for accreditaon of educaonal programs and adapt educaonal profiles
to the prospecve needs of the economy, in order to address
the issue of “structural unemployment”.
The development of transport infrastructure, the quality of
electronic communicaons, design of network of “industrial zones” with a ready infrastructure for greenfield investments are also an important domain of acvity. Given the
size of a naonal market, regional cooperaon, in terms of
effecve implementaon of the CEFTA Agreement, and in
parcular the development of transport infrastructure is imperave.
However, the responsibility for developing the business environment does not belong only to the public sector. Businesses cannot have a passive role, but they must overtake
their share of responsibility. It is necessary to introduce the
internaonal standards in sectors such as food and construcon in order to enable parcipaon on foreign markets. It is
required to promote producon clusters and export consora, given the atomisaon of resources and our offer. Consequently, business enes need to develop skills of cooperaon through harmonizaon of organizaonal cultures, structures and growth strategies. It is necessary to increase the
level of technical-technological equipment, organizaonal
order and innovaons in organizaons.
Certainly, high illiquidity is not an aribute of a favourable
business environment. This is a problem which creates devastang effect of the so-called “black hole”. The main genera-
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
143
tor of insolvency are structural problems and the quality of
company’s capacity. The de of foreign investments and the
economic recession has made the problem more transparent, rather than generated. The state through the budget and
the management funcons in public enterprises may partly
affect the liquidity, but it has no direct instruments of internal
liquidity control. Illiquidity is predominantly the responsibility
of business enes.
2.
THE ARCHITECTURE OF “BRANDING”
THE NATIONAL BUSINESS ENVIRONMENT
The prospecve development strategy of Montenegro should
also be directed on “branding”, that is, creang a more favourable image of a naonal development environment. Indeed, it’s not easy for a naonal economy to change its image
in a domain of business environment.
Foreign experience shows that most successful cases of naonal “branding” involve development of strong partnerships between the public and private sectors, and foreign
companies. The public sector cannot achieve much without
cooperang with the private sector, while in the country with
scarce domicile accumulaon even without foreign investors.
If the public sector expands the identy of a “brand”, private
sector and foreign investors may not give a real content to
it and make it sustainable. Involvement of a private sector
and foreign investors enables the naonal “brand” to get
a real content and allow “more hands” for the mulplicaon and diffusion of any defined spaal image (3, p.125).
Furthermore, the private sector and foreign investors are
the “providers” of a good voice for investments, that is, the
“brand” of business environment. Of course, the symbiosis of public and private sectors and foreign investors must
rely on a compromise of interests. The need to have “more
hands” in building a business environment requires a lot of
respect for the interests of all three sectors.
Pursuant to the aforesaid, we are reaching the crical quesons: (a) is the state administraon efficient enough in the
“administrave” preparaon of idenfied potenals of economic growth for invesng and (b) do we have enough understanding for the interests of the private sector, especially
foreign investors. In short, the queson is whether the exisng investors are the promoters of our good reputaon”.
The current reality shows that there is a problem in this area
and that we must change our paradigm of behaviour.
3.
THE CHANGE OF CURRENT BEHAVIOUR
PARADIGM
At the beginning we have concluded that crucial for the development of compeve advantages in the modern age are
ideas, concepts, knowledge and behaviours derived from
them. Consequently, we will focus our aenon to actual
behaviour of the three essenal segments: (a) public administraon, (b) trade unions, and (c) NGOs and the media. The
144
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
3.
PROMJENA PRARADIGME AKTUELNOG
PONAŠANJA
Na početku smo konstatovali, da su za razvoj konkurentskih prednos u savremenom dobu, presudne ideje,
koncep, znanja i iz njih izvedena ponašanja. Sljedstveno tome, fokusiraćemo pažnju na aktuelna ponašanja tri
bitna segmenta: (a) državne administracije; (b) sindikata, te (c) nevladinog sektora i medija. Ponašanja ova tri
segmenta su umnogome determinisana vrijednosma i
pretpostavkama naše nacionalne kulture, tj. predstavljaju refleksiju naših kognivnih matrica.
a) Dokidanje inertnos odlučivanja državne administracije
Temeljni zadatak državne administracije je odlučivanje u
funkciji kreiranja poslovnog ambijenta koji će animira
investore za ekonomsku valorizaciju, dominatno energetskih i turisčkih potencijala, koji su idenfikovani kao
razvojna šansa Crne Gore. Usak je da postoji sporost u
odlučivanju državne administracije, koja je rezultat, na
jednoj strani, objekvno nedovoljno izgradjenog «administravnog kapaciteta», i «priska» nedovoljno profesionalno i stručno profilisanih drugih oblika javnos, na
drugoj strani. Primjerom navodimo da je neizgradjenost
«administravnog kapaciteta» bila objekvan faktor nedovoljne ekonomske valorizacije ekonomskih potencijala
i njihovog transfera u realne ekonomske resurse u godinama tzv. ekonomskog buma i snažnog priliva stranih invescija. Medjum, snažan je usak i da «prisak» nedovljno profesionalno profilisane javnos stvara negavan
efekat «straha od odlučivanja» u državnoj administraciji.
Sljedstveno tome, imamo stalnu reinkarnaciju dilema da
li će konkretni energetski i turisčki projek u potrebnoj
mjeri zadovolji naše ekonomske i ekološke interese ili
će, plašmo se, donije samo benefite investorima.
Neosporno je da je neodlučivanje ili sporo odlučivanje
pogubno za kreiranje poslovnog ambijenta i za ekonomsku valorizaciju potencijala razvoja. «Strah» od odlučivanja je samo na fonu rasta raznih deficita (invescija,
radnih mjesta, budžeta, energetskog deficita itd.) i rasta
zaduženos, odnosno «održive nedovoljne razvijenos».
Paradigma ponašanja državne administracije mora se
mijenja u pravcu rasta brzine donošenja odluka koje
mogu predstavlja «zadovoljavajuće rješenje» u razumljivoj konfliktnos ekonomskih, ekoloških i drugih ciljeva, te kompromisa interesa investora i Crne Gore.
Težnja da se donese «teoretski opmalna» odluka je jurnjava za horizontom, jer se opmum mijenja u svakom
MNE
modelu odlučivanja onako kako se mijenjaju pretpostavke. Orijentacija na takvu odluku je gubitak vremena, a
vrijeme u ekonomiji predstavlja bitnu dimenziju. Zato
je ekonomski «opmalna» odluka, odluka koja predstavlja zadovoljavajuće rješenje ravnoteže konfliktnih
ciljeva i interesa, te odluka koja se može realizova u
dam okolnosma.
Osim sporog odlučivanja, u našoj praksi bilo je slučajeva
«odlučivanja nakon donesene odluke». Kao primjer, navodimo slučaj privazacije TE «Pljevlja» iz 2007. godine.
Nakon odluke o privazaciji, raspisan je tender, izabran
strateški partner, pokrenu su pregovori sa izabranim
strateškim partnerom i nakon toga donesena je odluka
»nećemo privazova Termoelektranu». Jasno je kakve
negavne posljedice «odlučivanje nakon donesene odluke» ima po brendiranje Crne Gore kao invescione desnacije. Naime, stalno se mora ima na umu činjenica
da je za privlačenje investora presudna kredibilnost i
predvidljivost ponašanja državne administracije. Prema
tome, državna administracija mora gradi i sopstvenu
otpornost na priske nedovoljno profesionalno profilisanih segmenata javnos.
b) Imperav ekonomske održivos i odgovornos zahtjeva sindikata
Aktuelno iskustvo, posebno velikih kompanija, odnosno
postprivazacioni problemi, pokazuju i potrebu promjene paradigme ponašanja sindikata, s obzirom na našu
nacionalnu kulturu čija su obilježja izmedju ostalog: potreba za vrhovnim autoritetom, uz očekivanje da vrhovni
autoritet š interese svih članova zajednice, naglašeni
kolekvizam i preferiranje socijalne kohezije, te izražena
potreba za izbjegavanjem rizika, tj. preferiranje izvjesnos (4, str. 38-39). U takvoj nacionalnoj kulturi stavovi zaposlenih, koje arkulišu sindika, imaju veliku specifičnu
težinu i ucaj na organizaciju ukupnog socio-ekonomskog života u društvu, te se mora preuze i adekvatna
odgovornost.
Uloga sindikata, posebno, dolazi do izražaju u slučaju velikih preduzeća za koje je imperavno restrukturiranje i
oslobadjanje od velikih naslijedjenih tehnoloških viškova. Podrška sindikata procesima vlasničke transformacije, u našoj praksi, bila je uslovljena visokom socijalnom
cijenom restrukturiranja preduzeća. Visoka cijena socijalnog programa «okivala» je novog vlasnika, odnosno
strateškog partnera, te su udari ekonomske krize problem odlaganja restrukturiranja učinila transparentnim.
Urgentno rješavanje problema, uz alternavu zatvaranja
kompanija, imalo je svoju cijenu, koja je opterela pore-
ENG
behaviour of these three segments is largely determined by
the values and assumpons of our naonal culture, or they
represent the reflecon of our cognive matrix
a) The abolion of the decision-making in the public administraon
The basic task of the state administraon is decision-making
in the funcon of creang a business environment that will
animate the investors for the economic valorisaon of the
predominantly energy and tourism potenals, which have
been idenfied as a development chance for Montenegro.
The impression is that there is slowness in the decision
making of the state administraon, as a result of, on the one
hand, insufficiently built “administrave capacies” for objecve reasons and the “pressure” of under professionally
profiled other forms of public, on the other hand. Through
the example we can state that the undeveloped “administrave capacity” was an objecve factor of insufficient evaluaon of economic potenals and their transfer into the real
economic resources in the years of so-called economic boom
and a strong inflow of foreign investments. However, the
strong impression is also that the “pressure” of insufficiently
professionally profiled public creates a negave effect of a
“fear of decision making” in the state administraon. Consequently, we are facing constant reincarnaon of a dilemma
whether the specific energy and tourism projects will to the
needed extent meet our economic and environmental interests, or they will only bring benefits to investors.
It is undisputed that lack of decision-making or slow decisionmaking is disastrous for creang of business environment
and for the economic valorisaon of development potenals. The “fear” of decision-making is only the background
for the growth of various deficits (investments, jobs, budgets, energy deficit, etc...) and the growth of indebtedness, or
the “sustainable underdevelopment”. Behavioural paradigm
of public administraon must be changed in the direcon
of accelerang the speed of making decisions which may
represent a “sasfactory soluon” in a reasonable conflict
of economic, environmental and other objecves and compromise of interests of both investors and Montenegro.
Efforts to bring “theorecally opmal” decision is chasing of
the horizon, since the opmum is changing in each decisionmaking model along with the change of assumpons. The
orientaon to such a decision is a waste of me, while me
in the economy represents an important dimension. Therefore, economically “opmal” decision is a decision that represents a sasfactory soluon of balance between the conflicng goals and interests or a decision that can be realized
in the given circumstances.
In addion to slow decision-making, in our pracce there
were cases of “decision making aer the decision was
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
145
made.” As an example, we are giving the case of privazaon
of TPP “Pljevlja” in 2007. Following the decision on privazaon the tender was launched, strategic partner chosen, negoaons with the selected strategic partner were iniated,
and aer all that the decision was made that “we will not
privaze the thermo-power plant.” It is clear what are the
negave consequences of “decision making aer the decision was made” for branding of Montenegro as an investment desnaon. Namely, we should always keep in mind
the fact that for aracng investors it is crucial to have credibility and predictability of the state administraon behaviour. Therefore, the state administraon must build its own
resistance to the pressures of under professionally profiled
segments of the public.
(b) The imperave of economic sustainability and ac countability of trade unions’ requirements
Actual experience, especially the one of large companies,
that is, post-privazaon problems, suggests the need for
changing the behaviour paradigm of trade unions, in view
of our naonal culture characterized, among others, by: the
need for the supreme authority, with the expectaon from
the supreme authority to protect the interests of all community members, pronounced collecvism and preference for
social cohesion, and expressed need for risk avoidance, that
is, preference of certainty (4, p. 38-39). In such naonal culture the a
tudes of employees, arculated by trade unions,
have high specific weight and an impact on the organizaon
of the overall socio-economic life in the society, so that adequate responsibility must be taken.
The role of trade unions, in parcular, comes to expression
in the case of large companies for which the restructuring
is imperave including release from large inherited redundancy. The trade unions’ support to the processes of ownership transformaon, in our pracce, was condioned by
high social costs of company restructuring. The high costs of
social programs have “captured” a new owner or a strategic partner, so that the hits of the economic crisis made the
problem of postponing the restructuring transparent. Urgent addressing the problem, with the alternave of closing
the companies, had its price, which burdened the taxpayers
with the natural decrease in employment. In short, “sooner
or later everything has to be paid”. Such developments affect
strategic partners also, who are losing interest in raonal decision making, which can generate a “bad reputaon” on the
business ambient in Montenegro.
146
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
ske obveznike, uz normalno smanjivanje zaposlenos. Riječju, «što se ne pla na mostu, mora se pla na ćupriji». Takav razvoj dogadjaja pogadja i strateške partnere,
koji gube interes racionalnog odlučivanja, čime se može
generisa «loš glas» o poslovnom ambijentu Crne Gore.
Svakako, zadatak sindikata je zašta interesa zaposlenih.
Medjum, zašta interesa zaposlenih mora bi uskladjenja sa ekonomskom održivošću poslovnih sistema i
interesima strateških partnera, odnosno stejkholdera
organizacije. Ako su kolekvni ugovori ekonomski neodrživi u domenu cijene rada i visine otpremnina za tehnološke viškove zaposlenih, te ako se privazacionim
ugovorom definiše zabrana smanjivanja broja zaposlenih
na nekoliko godina, me se «okiva» strateški partner, te
se imperavno restrukturiranje kompanije čini neizvodljivim. Bez uspješnog sveobuhvatnog restrukturiranja,
bivša socijalisčka preduzeća su ekonomski neodrživa.
Njihova ekonomska neodrživost obesmišljava i sam kolekvni ugovor, jer ga čini neostvarljivim, a to devasra i
osnovni zadatak sindikata – zaštu interesa zaposlenih.
U našim velikim preduzećima, kolekvni ugovori su sadržavali visoku cijenu socijalnog zbrinjavanja tešnoloških viškova. Težnja sindikata da ostvari visoku cijenu socijalnog
zbrinjavanja tehnoloških viškova, dovodi do toga da sindikat nesvjesno više š interese zaposlenih koji napuštaju
organizaciju, nego onih koji ostaju u njoj, jer ekonomski
neodrživi zahtjevi ugrožavaju egzistenciju kompanije. Na
drugoj strani, menadžment organizacije koji je suočen sa
imperavom restrukturiranja, pošto ne može obezbijedi kolekvnim ugovorom definisane otpremnine, mora
da «deformiše» program sveobuhvatnog restrukturiranja
i vrši prisak na državnu administraciju, da parcipira u
rješavanju problema, garancijama za zaduživanje organizacije ili, pak, usmjeravanjem privazacionih prihoda od
prodaje dijela akve prema socijalnim programima.
Neodrživost kolekvnim ugovorom definisanih otpremnina i načelo «jednakih uslova za sve», koje se mora
ispoštova ako u rješavanju problema parcipira država,
dovodi do definisanja znatno nižeg nivoa otpremnina u
odnosu na one koje su propisane kolekvnim ugovorom,
a to znači da se mora afirmisa princip dobrovoljnos u
napuštanju organizacije. Načelo dobrovoljnos, znači da
će organizacija osta i bez dijela kvalitetnih ljudi koji su
joj potrebni za uspješno poslovanje. Imperavnost smanjivanja broja zaposlenih po načelu dobrovoljnos, dakle, kvantavna, a ne kvalitavna redukcija ljudskog
resursa, je obesmišljavanje i samog pojma «rješavanje
tehnološkog višaka».
MNE
Shodno prethodnom, možemo zaključi, ponašanje sindikata je veoma značajno, jer je pregovaračka pozicija
sindikata utemeljena i u našoj nacionalnoj kulturi, odnosno matrici mentaliteta, koja preferira visoku socijalnu
koheziju, te se povećava socijalna cijena restrukturiranja
kompanija. Takodje, podrška sindikata je uslov za ostvarivanje poličkog konsenzusa za vlasničku transformaciju i restrukturiranje velikih privrednih sistema. Zahtjevi
i ponašanje sindikata može se «proteza» do granice
ekonomske održivos. Prelazak te granice, sušnski,
znači devastaciju interesa zaposlenih i prekomjerni rast
socijalne cijene imperavnog restrukturiranja velikih
sistema. Svijest o rečenom mora se afirmisa u samim
sindikama, tj. sami sindika svoje stavove moraju temelji na racionalnom odlučivanja, a ne na voluntarizmu.
c) Profesionalna utemeljenost i odgovornost zahtjeva
ostalih oblika javnos
Izgradnja demokratskog i prosperitetnog društva, svakako, pretpostavlja snažan razvoj nevladinog sektora i nezavisnih medija u Crnoj Gori. S obzirom na stanje tranzicije u kome se nalazi Crna Gora, normalna je nedovoljna
profesionalna profilisanost različih oblika javnos, prvenstveno nevladinog sektora i medija. Takvo objekvno
uslovljeno stanje, prirodno, često dovodi do nedovoljno
stručno utemeljenih stavova i otvara mogućnost za afirmaciju parcijalnih interesa užih grupa, koji nijesu opštedruštveni interesi. Nedovoljno profesionalno utemeljeni stavovi, kada «prodju» kroz sistem pretpostavki i
vrijednos, koji čine našu nacionalnu kulturu proizvode
efekat «velike snage» koja nerijetko obesmišljava profesionalno odlučivanje i proizvodi prisak «straha od
donošenja odluke» kod nosioca olučivanja, a to znači
«paralizu» ili odlaganje ekonomske valorizacije, posebno značajnih energetskih i turisčkih, potencijala Crne
Gore.
Dakle, svi akteri javnos moraju ima na umu jednostavnu činjenicu, da svaka ekonomska transakcija počiva na
kompromisu ili ravnoteži konfliktnih zahtjeva u odredjenom vremenu. Svaka odluka ekonomskog karaktera, a
pogotovo odluka o realizaciji razvojnog projekta, mora
počiva na «ravnoteži» raznorodnih konfliktnih ciljeva.
Na primjer ekonomskih i ekoloških ciljeva, koji su posebno prisutni kod projekata ekonomske valorizacije energetskih i turisčkih potencijala. Fokusiramo energetske
i turisčke potencijale, jer je izvjesno da je ekonomska
valorizacija ovih potencijala realno mogući «generator
gotovine» i uslov razvoja Crne Gore.
Slogan «divlja ljepota» je slogan izuzetno velike marke-
ENG
Certainly, the task of trade unions is to protect the interests
of employees. However, the protecon of interests of employees must be in compliance with the economic viability
of business systems and the interests of strategic partners
and stakeholders of an organizaon. If the collecve agreements are economically unsustainable in the field of labour
costs and the amount of severance payments for redundancies of employees, and if the privazaon contract defines
the prohibion of downsizing for several years, thus the strategic partner is “captured”, and the company’s imperave restructuring seems impraccable. Without a successful comprehensive restructuring, former socialist companies are economically unviable. Their economic unsustainability makes
nonsensical the collecve agreement itself, since it makes it
unrealizable, and it devastates the trade unions’ main task to protect the interests of employees.
In our large companies, collecve agreements contained a
high cost of social care for redundant employees. The tendency of trade unions to achieve a high cost of social care
for redundancy, leads to a situaon where the trade union
unconsciously protects more the interests of employees who
are leaving the organizaon, rather than those who remain in
it, since economically unsustainable demands threaten the
existence of a company. On the other hand, the management
of an organizaon which is facing the imperave of restructuring, since it cannot provide the severance pays as defined
in the collecve agreement, has to “deform” the program of
comprehensive restructuring and puts a pressure on the state
administraon to parcipate in the problem solving with the
guarantees for indebtedness of organizaons or by direcng
the privazaon revenues from the sale of assets to social
programs.
The unsustainability of severances defined by collecve
agreements and the principle of “equal opportunies for
all” which must be respected if the state parcipates in the
problem solving, leads to defining significantly lower levels
of redundancies in relaon to those prescribed by collecve
agreements, which means that the principle of voluntariness
in leaving the organizaon has to be affirmed. The principle
of voluntariness means that the organizaon will remain free
of qualified people it needs for a successful business performance. The imperave of reducing the number of employees
on a voluntary basis, therefore, the quantave, and not
the qualitave reducon of human resources, is making
senseless the noon of “solving the redundancy problem.”
According to the previously said, we can conclude, the behav-
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
147
iour of trade unions is very important, since the negoang
power of trade unions has its foundaon even in our naonal
culture or the mentality matrix, which favours high social cohesion thus increasing social costs of company restructuring.
Also, the trade union support is a precondion for achieving
the polical consensus for the ownership transformaon
and restructuring of large economic systems. The requirements and behaviour of trade unions can be “stretched” to
the limits of economic viability. Crossing this limit, in its essence, means the devastaon of employees’ interests and
the excessive growth of social costs for the imperave restructuring of large systems. The awareness of the aforesaid
has to be promoted in the trade unions themselves, that is,
the trade unions themselves have to base their views on the
raonal decision making, and not the voluntarism.
(c) Professional liability claims and foundaon of other
forms of public
Establishing of a democrac and prosperous society, certainly,
assumes a strong development of NGOs and the independent
media in Montenegro. Given the state of transion in which
Montenegro is, the lack of professional profiles of various
forms of public is normal, primarily of the NGO sector and
the media. Such objecvely condioned situaon, naturally,
oen leads to lack of expert-based a
tudes and opens the
possibility for the affirmaon of paral interests of narrow
groups, which are not general-public interests. Insufficiently
expert-based atudes when “passing” through a system
of assumpons and values, which make our naonal culture produce an effect of “great power” that oen makes
nonsensical professional decision-making and the pressure
of “fear from making decisions” with the decision makers,
which means a “paralysis” or postponing of the economic
valorisaon, parcularly significant energy and tourism potenals of Montenegro.
Therefore, all public actors must bear in mind a simple fact
that each economic transacon is based on compromise or a
balance of conflicng requirements at a specific me. Each decision of the economic character and especially the decision
on the implementaon of the development project has to be
based on the “balance” of various conflicng objecves. For
example, economic and environmental objecves, which are
especially present in the projects of economic evaluaon of
energy and tourism potenals. We are focusing on energy and
tourism potenals, because it is certain that economic valorisaon of these potenals is realiscally possible “cash generator” and a precondion for development of Montenegro.
148
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
nške i realne vrijednos. No, u realnom životu, odnosno
u ekonomskom pristupu (ekonomija je «surovo» realna)
svi potencijali teško da mogu osta u režimu «divlje ljepote», jer bi to značilo «održivu nerazvijenost». Uostalom, da bi prostor bio privlačan mora se i humanizova
djelovanjem čovjeka «u skadu sa prorodom». Sjemo se
crnogorske narodne izreke: «Livadu kosa čini cvjetnom».
Kosa, odnosno intervencija čovjeka, livadu ne samo da
čini «cvjetnom» (estetsko-ekološki zahtjev), nego je
transformiše iz ekonomskog potencijala u ekonomski resurs (ekonomski zahtjev). Poznato je da samo čovjekova
akvnost može «nešto» transformisa iz potencijala u
ekonomski resursu. Potencijal postaje ekonomski resurs
samo ako mu čovjek da upotrebnu vrijednost. Tako nastali resurs će donosi više ekonomskih efekata, ako mu
je data upotrebna vrijednost višeg ekonomskog ranga i
odbacivaće više sredstava namijenjenih, izmedju ostalog, i zaš prirode.
Istorijski zreliji narodi, dakle narodi koji su prošli sve faze
socio-ekonomskog razvoja, najveće vrijednos «divlje
ljepote» ostavljaju u nacionalnim parkovima i spomenicima prirode, a ostalim potencijalima daju upotrebnu vrijednost, do nivoa koji predstavljaju «zadovoljavajuće rješenje» sa aspekta ekoloških interesa i interesa budućih
generacija. Odgovor na pitanje: kolika i kakva intervencija u prostoru, traži se kroz «cost-benefit» analizu. Prema tome, stavovi javnos i prisak na državu u procesu
odlučivanja moraju bi omedjeni «cost-benefit» analizom, a ne nedovoljno stručnim i u osnovi voluntarisčkim principima, koji ugrožavaju «funkcionalnu» vezu
raspoloživih ekonomskih potencijala i ciljeva socio-ekonomskog razvoja.
4.
MNE
dinamičkog ekonomskog razvoja. Država, sindika i ostali oblici javnos moraju uvažava i interese investora,
odnosno potrebu uspostavljanja «kompromisa» interesa. Samo kompromis interesa obezbjedjuje funkcionalnu
osnovu ostvarivanja strategije ekonomskog razvoja.
Brzo odlučivanje, po načelu orijentacije na «zadovoljavajuća rješenja» (tzv. upravljački model odlučivanja),
«presijecanje» već decenijskih «dilema» oko pokretanja
ključnih razvojnih projekata, primjenom poznah metoda evaluacije projekata i veća efikasnost u procesuriranju odluka su zadaci državne administracije. Stavovi i
ponašanje sindikata i ostalih oblika javnos moraju bi
na fonu ekonomske održivos i kompromisa različih
interesa. Riječju, potreban je znatno viši nivo profesionalizma u relevantnim segmenma društva, kako bi se
izgradio «okvir» poslovnog ambijenta, u kome privatni
sektor i inostrani investori mogu da realan ekonomski sadržaj, kroz valorizaciju «ravnoteže» sopstvenih i
opšh interesa.
Potenciranje upravljačkog modela odlučivanja, cost-benefit analize i drugih metodoloških pristupa u izboru
načina «funkcionalnog povezivanja» ekonomskih potencijala i ciljeva socio-ekonomskog razvoja, u osnovi,
predstavlja afirmacija profesionalnih kognivnih matrica.
Profesionalizam je snažan generator kvaliteta poslovnog
ambijenta, njegove predvidljivos i privlačne snage za
investore, odnosno dobijanja «više ruku» u «brendiranju» Crne Gore kao invescione i poslovne desnacije.
Naravno, profesionalizam je proces koji se gradi «unakrsnim oplodjivanjem» državne administracije, obrazovnih
i drugih instucija, privrednih organizacija i ostalih oblika
javnos.
ZAVRŠNA NAPOMENA
IZVORI:
Potreba «brendiranja» Crne Gore, kao kvalitetnog poslovnog i invescionog ambijenta, zahjeva sinergiju
djejstva «više ruku», prvenstveno javnog sektora, privatnog sektora i inostranih investora. Da bi se obezbijedila adekvatna parcipacija privatnog sektora i posebno inostranih investora, koji daju «realan ekonomski
sadržaj» kvalitetu poslovnog ambijenta, presudno je
ponašanje države, privrede, sindikata i ostalih oblika
javnos. Navedeni subjek grade «okvir» za privlačenje i
angažovanje privatnog sektora i stranih investora, kako
bi se ekonomski potencijali transformisali u realne ekonomske resurse i imali funkcionalnu vezu sa strategijom
World Economic Forum, Heritage Foundaon, Transparency Internacional, World Bank, EBRD;
World Bank Group: Doing Business – Ranking of economies 2011;
Kotler Ph.: Po Kotleru, Univerzitet »Mediteran», Podgorica, 2008;
Ivanović P.: Strukturne promjene u privrednom razvoju
Crne Gore, projekat Ministarstva za nauku CG, Ekonomski fakultet – Podgorica, 2011.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
The slogan “wild beauty” is a slogan of very high markeng
and real value. But, in real life or in the economic approach
(the economy is “cruelly” realisc) all potenals can hardly remain in the regime of “wild beauty”, since that would signify
the “sustainable underdevelopment”. Anyway, to make the
space aracve it must be humanized by an acon of people
“in accordance with nature”. Let’s recall the Montenegrin folk
saying: “Mowing makes the meadow “flourish.” The mowing
or a human intervenon, makes the meadow not only “flourish” (aesthec and environmental requirement), but it transforms it from the potenal to an economic resource (economic requirement). It is known that only human acvity can
transform “something” from the potenal to the economic
resource. The potenal becomes an economic resource only
if people give it its use value. The resource created in this way
will produce more economic effects, if it was granted the use
value of a higher economic rank and it will reject more funds
intended for, among other things, the nature conservaon.
Historically more mature people, that is, people who have
passed all stages of socio-economic development, the maximum value of “wild beauty” leave in naonal parks and monuments of nature, and to other potenal they give use value,
to the levels that represent a “sasfactory soluon” in terms
of ecological interest and interests of future generaons. The
answer to the queson: how and what kind of intervenon
in space should be searched for through the “cost-benefit”
analysis. Thus, public opinion and pressure on the state in
the decision making process must be marked by the “costbenefit” analysis, and not by insufficiently expert and voluntary principles that threaten “funconal” relaonship
between the available economic resources and goals of
socio-economic development.
4.
149
other forms of public must respect the interests of investors,
that is, the need for achieving a “compromise” of interests.
Only a compromise of interests provides the funconal basis
of achieving economic development strategy.
Rapid decision making, by the principle of orientaon to “satisfactory soluons” (the so-called managing model of decision making), “cu
ng” of decade long “dilemmas” about
launching of key development projects by the implementaon of well-known project evaluaon methods and higher
efficiency in processing of decisions are the tasks of the state
administraon. A
tudes and behaviour of trade unions and
other forms of public must be in the frame of economic viability and the compromise of different interests. In short, a
much higher level of professionalism in relevant segments
of society is required, in order to build a “framework” of
business environment in which the private sector and foreign investors can provide real economic contents, through
the valorisaon of “balance” of their own and common interests.
Emphasizing the managing model of decision making, costbenefit analysis and other methodological approaches to
choosing the method of “funconal connecvity” of economic potenals and the goals of socio-economic development, in its essence, represent an affirmaon of professional
cognive matrixes. Professionalism is a powerful generator of
high-quality business environment, its predictability and attracve power for investors, that is, in ge
ng “more hands”
in “branding” of Montenegro as an investment and business
desnaon. Naturally, professionalism is the process that has
to be built by the “cross ferlizaon” of state administraon,
educaonal and other instuons, business organizaons
and other forms of public.
FINAL NOTE
REFERENCES:
The need for “branding” of Montenegro, as a high quality business and investment ambient, requires a synergy of
“many hands” effect primarily from the public sector, private
sector and foreign investors. In order to ensure adequate
parcipaon of the private sector and in parcular foreign
investors, who provide for a “real economic contents” to
the quality of business environment, the behaviour of the
state, economy, trade unions and other forms of public is
crucial. These enes build the “framework” for aracng
and engaging the private sector and foreign investors, in order to transform the economic potenals into real economic
resources and have a funconal relaon with the strategy of
dynamic economic development. The state, trade unions and
World Economic Forum, Heritage Foundaon, Transparency
Internaonal, World Bank, EBRD;
World Bank Group: Doing Business – Ranking of economies
2011;
Kotler Ph.: By Kotler, University of »Mediterranean », Podgorica, 2008;
Ivanović P.: Structural changes in the economic development
of Montenegro, project of the Ministry of Science of Montenegro, Faculty of Economics – Podgorica, 2011;
150
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Branislav Đuranović
Predsjednik Opšne Danilovgrad
MJERE UNAPREĐENJA POSLOVNOG AMBIJENTA
NA LOKALNOM NIVOU KAO DOPRINOS JAČANJU
UKUPNOG PRIVREDNOG RASTA
REZIME
•
Ekonomski rast je parekselans prioritet razvoja Crne
Gore, kao cjeline i svih njenih djelova bez obzira o kojem
se nivou radilo: nacionalnom, regionalnom ili lokalnom.
•
Crna Gora raspolaže sa prirodnim, ljudskim i kulturnim
potencijalima, koji su osnova za ekonomski rast. Okosnicu toga čine tri stuba: poljoprivreda i ruralni razvoj, energeka i turizam.
Crna Gora mora usmjeri sve svoje raspoložive kapacitete da ovaj potencijal stavi u funkciju ekonomskog rasta
na principima strategije održivog razvoja.
Činjenica je da je osnovni ograničavajući faktor nedostatak kapitala. Kako ga obezbijedi je parekselans pitanje
na kojem se moraju angažova svi subjek na svim nivoima, jer kapitala ima i u Crnoj Gori i van nje, posebno.
Evropske i evroatlanske integracije sve više šire horizonte
i otvaraju vrata za privlačenje inostranih investora. Šansu možemo iskoris jedino ako napusmo dosadašnju
praksu polizacije ekonomskog razvoja i ekonomskog
rasta. Umjesto toga, moramo se orijensa na otklanjanje barijera biznisu koji sam po sebi krči put. Svjesni te
činjenice, svoju snagu i raspoloživi potencijal moramo
usmjeri na iznalaženju za nas najpovoljnijih i najprodukvnijih rješenja.
Ponovo smo sagradili nezavisnu Crnu Goru, građanskog
pa, koju je čitav svijet priznao i prihvao. I kada nas
je priznavao i prihvatao, znao je da smo mala država
po prostoru i broju stanovnika, ali je u nama prepoznao
potecijal izuzetno značajan za ukupna kretanja u svijetu,
a posebno u dijelu raspoloživih prirodnih, kulturnih i ljudskih potencijala, te zdravoj i ekološki čistoj sredini.
UVOD
Cilj ovog rada je da se na konkretan i životan način doprinese uspjehu konferencije „Put do privrednog rasta“. Pri
tome želimo ukaza na:
•
Značaj uskađenos polika razvoja na sva tri nivoa,
nacionalnom, regionalnom i lokalnom.
Posebno mjesto i ulogu ekonomske polike lokalnih
nivoa koji obiluju specifičnosma u prirodnim, ljudskim, kulturnim i drugim resursima.
Na neophodnost integracije kako postojećih tako i
novih subjekata u cilju boljeg i racionalnijeg korišćenja rasploloživih potencijala i efikasnijeg predstavaljanja na evropskom i svjetskom tržištu.
Pri svemu tome vodili smo se principom na koji način privući strani i domaći kapital za održivo korišćenje raspoloživih resursa, povećanje izvoza i supstuciju uvoza.
Zato smo i naš rad fokusirali na usklađenost razvoja na lokalnom nivou s razvojem na regionalnom i nacionalnom
nivou ubijeđeni da je to najbolji put do privrednog rasta.
Ograničeni prostor rada uslovio je njegovu strukturu i način prezenranja.
1.
OPŠTI PRISTUP OGRANIČENJIMA I
STIMULANSIMA POSLOVNOG AMBIJENTA
1.1.
PRIVREDNI SUBJEKTI KOJE TREBA RAZVIJATI
Tema koja zahjeva ozbiljnu stručnu i sveobuhvatnu analizu postojeće situacije, analizu problema, partnera u programima, analizu ciljeva, definisanje prioriteta, obezbjeđenje naophodnih pretpostavki i preduslova, ekonomsku
analizu, monitoring, praćenje, evaluaciju i tako dalje.
Osnovno pitanje koje treba obuhva je: Definisa privredne subjekte koje treba razvija (ubrzano razvija) u
određenom regionu, pri postojećim uslovima?
Tu u prvom redu spadaju:
1. Poljoprivreda i poljoprivredno-prehrambena industrija, sa posebnim naglaskom na organsku poljoprivreduekopoljoprivreda u svim regionima. Svaki region ima svoj
asorman, pa ga po tom principu treba podržava u daljem razvoju.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Branislav Đuranović
151
City Mayor, Danilovgrad
MEASURES TO IMPROVE BUSINESS AMBIENT
AT THE LOCAL LEVEL AS A CONTRIBUTION TO
STRENGTHENING THE OVERALL ECONOMIC GROWTH
SUMMARY
An economic growth is a par-excellence development priority of Montenegro as a whole and all its parts, regardless of
the level: naonal, regional or local.
Montenegro has the natural, human and cultural resources,
which are the basis for economic growth. The backbone of
that consists of three pillars: agriculture and rural development, energy and tourism.
Montenegro must direct all its available capacies to put
this potenal into funcon of economic growth based on
the principles of Strategy for Sustainable Development.
The fact is that lack of capital is the main liming factor.
How to ensure it is a par-excellence queson which answering must engage all enes at all levels, since capital is present both in Montenegro and abroad, in parcular.
The European and Euro-Atlanc integraons are increasingly widening their horizons and opening the door for attracng foreign investors. The only way to use this chance
is if we leave the current pracce of economic development
and economic growth policizaon. Instead, we must be
oriented to eliminate barriers to business which itself paves
the way. Aware of this fact, our power and available potenal we must direct to finding for us the most suitable and
producve soluons.
We have built again an independent Montenegro, of a civil
type, which is a world recognized and accepted. And when
they were acknowledging and accepng us, they knew that
we are a small country by the size and populaon, but they
recognized in us the potenal extremely important for the
overall world developments, and especially in terms of existing natural, cultural and human resources, including healthy
and ecologically clean environment.
the following:
•
•
•
The importance of harmonizaon of development policies at all three levels, naonal, regional and local.
A special place and role of local level economic policies
which are rich in specifics in natural, human, cultural
and other resources.
The need for integraon of both the exisng and new
enes for the purpose of beer and more raonal use
of available resources and more efficient presentaon
on the European and world markets.
Nevertheless, we followed the principle of how to aract
foreign and domesc capital for sustainable use of available
resources, increase in exports and substuon of import.
Therefore, we focused our paper on harmonizaon of development at the local level with the regional and naonal
development, convinced that this is the best path to economic growth.
The limited space for development of this paper condioned its structure and the method of presentaon.
1.
GENERAL APPROACH TO CONSTRAINTS AND
BUSINESS INCENTIVES
1.1.
BUSINESS ENTITIES THAT NEED TO BE DEVELOPED
The topic that requires serious, professional and comprehensive analysis of the current situaon, the analysis of problems, program partners, analysis of goals,
se
ng priories, providing necessary assumpons and
presumpons, economic analysis, monitoring, tracking,
evaluaon, and so on.
The main queson that should be included is: Defining of
businesses that need to be developed (rapidly develop)
in a parcular region, under the exisng condions?
This primarily includes:
INTRODUCTION
The aim of this paper is to contribute to the success of the
Conference “The road to the economic growth” in a concrete and lively manner. In doing so, we want to point out
1. Agriculture and Agri-food industry, with special emphasis on the organic agriculture-eco-agriculture in all
regions. Each region has its assortment, and on that basis it should be supported in the future development.
152
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
2. Turizam u svim svojim oblicima, zavisno od uslova na
različim regionima, odnosno desnacijama, prema zahtjevima ciljnih grupa. Na većem dijelu našeg prostora
treba posebnu pažnju obra na ekoturizam u kombinaciji sa eko hranom, lovnom privredom, razvojem ruralnih
područja, domaće radinos, duhovnom bašnom, arheološkim, speleološkim nalazišma, kulturno-istorijskom
bašnom, rehabilitacijom katuna i slično.
Osnovni razvojni potencijali za jednu „novu“ privrednu
oblast „EKOPRIVREDA“, kao najveći razvojni potencijal
su:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Neprocjenjiva ljepota Jadranske obale (možda jedne
od najatrakvnijih u Evropi), blizu 280 km najatrakvnije obale.
Prekrasni planinski masivi.
Brojna glečerska jezera (Gorske oči).
Planinske i nizijske rijeke.
Poznata svjetska i ostala bašna.
Nacionalni parkovi (oko 5,6 % ukupno površine CG).
Zdravo-nezagađeno područje za razvoj poljoprivrede.
Područja pogodna za razvoj visokog turizma (procjenjuje se da se može organizvoa na 5,6 % teritorije
CG).
Povoljne klimatske prilike, reljef...
MNE
gim“ zahtjevom za zaštu naših područja, definisanim
strogim propisima, standardima i posebnom zakonskom
regulavom, koja se mora primjenjiva na svim nivoima.
Kao potrebna organičenja navodimo:
•
•
•
•
•
•
•
Turisčkom zemljom smatra se ona kojam ima oko 3 %
teritorije pod nacionalnim parkovima.
3. Šumarstvo sa 545.000 ha šuma za uzgoj, zaštu i korišćenje šuma i šumskog zemljišta (72.000.000 m³ stojeće
bruto drvne mase, 862.000 m³ sječivog etata) kao neprocjenjivo bogatsvo za korišćenje po principu održivog
razvoja, odnosno po principu trajnos gazdovanja. Tu
spadaju i sporedne koris od šuma i šumskog zemljišta
(bilje, šumski plodovi, pečurke, opšte-korisne funkcije
šume itd.).
•
4. Drvoprerada (primarna i finalna).
5. Rudna bogatstva, prerada metala, kamen, glina...
6. Hidro-elektrane i vodni potencijal i bogatstvo
voda.
7. Elektroprivreda i alternavni izvori energije.
8. Saobraćajna, komunalna i ostala infrastruktura.
9. Kultura i kulturna bašna, duhovna bašna, bujna
istorija itd.
•
1.2.
OGRANIČENJA
Ograničenja kao strateško pitanje, treba poče sa „stro-
•
•
1.3.
Nedostatak kvalitetnih i primjenjivih strategija razvoja i razvojnih programa u pojedinim oblasma, po regionima, lokalnim samoupravama i na nacionalnom
nivou.
Negavan trend kretanja selo-grad (treba podsca
obrnu smjer), a kao posledicu toga imamo nerazvijena sela, odnosno formirana područja koja se mogu
definisa kao ni grad ni selo.
Nedostatak povoljnih invescija i investora.
Nedovoljno znanja ili nezainteresovanost uključivanja visoko-kvalitetnog kadra u pojedine oblas rada
u privredi.
Nedostatak sabirno-distribuvnih centara, otkup,
standardi, provjera kvaliteta, veći stepen primarne i
finalne prerade...
Hvale promovni turisčki-eksluzivni centri-Info centri i nove generacije mladih privrednika spremnih da
se uključe u „ubrzani“ privredni rzavoj-nemamo povoljnih uslova za to!
Nedovoljno vrednovanje prirodnih potencijala, kao
osnovnog koncepta za ubrzani razvoj. Nedovoljan
sklad između čovjeka i prirode-malo je preduzetništva. Neki autori nas karakterišu kao „čudo prirode“,
„Švajcarska koja ima more“.
Hvalli strateški duh i konstrukvno preduzetništvo
kao prihvaljivi izazov.
Postavlja se logično pitanje: Hoćemo li prihva civilizacijski izazov u korišćenju prirodnih resursa ili ćemo
tovari na marginama evropskih razvijenih prostora.
Kao posebno pitanje u ograničenju razvoja je nedostatak vizije ili plana, kako riješi i pospiješi privredni razvoj na duži rok?
nabavke i tržište prodaje.
MERE I STIMULACIJE
Poveća interes države, regiona i lokalnih ustanova za
održivo korišćenje prirodnih resursa uz primjenu savremene tehnologije i neophodnog stručnog kadra za pojedine oblas privrede.
Podrža sušnsku koncepciju za održivo korišćenje u
svim oblasma privrede „zdravi programi“ koji određuju
granicu iscrpljenos prirode, odnosno obezbjeđuju prin-
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
2. Tourism in all its forms, depending on condions in
the different regions and desnaons, according to the
target groups requests. For most of our area special attenon needs to be paid to eco-tourism in combinaon
with organic food, hunng industry, rural development,
handicra business, spiritual heritage, archaeological,
caving sites, cultural and historical heritage, rehabilitaon of summer pastures and the like.
The main development potenals for a “new” economic
area “ECO-BUSINESS” are:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
• Priceless beauty of the Adriac coast (maybe one
of the most aracve in Europe), almost 280km of
the most beauful coastline.
• Wonderful mountain ranges.
• Numerous glacial lakes (Mountain eyes).
• Mountain and lowland rivers.
• Well-known world and other heritage.
• Naonal parks (around 5, 6 % of the total area of
Montenegro).
• Healthy-unpolluted area for the development of
agriculture.
• Areas suitable for development of high yield tourism (it is esmated that it can be organized at 5, 6%
of the Montenegrin territory).
define strict regulaons, standards and special legislaon, which must be applied at all levels.
As necessary constraints we can singe out:
•
•
•
•
•
•
•
• Favorable climate, relief...
The tourism country is considered to be the one having
around 3% of the territory covered by naonal parks.
3. Forestry with 545.000 ha of forests for culvaon,
protecon and use of forests and forest land (72.000.000
m³ of standing gross mber, 862.000 m³ of allowable
cut) as the priceless wealth to be used by the principle
of sustainable development, that is, by the principle of
management duraon. It also includes ancillary benefits
from forests and forest land (plants, berries, mushrooms,
general-beneficial funcons of forests etc.).
4. Wood processing (primary and final).
5. Mineral resources, metal processing, stone, clay.
6. Hydro-power plants and water resources.
7. Electric power plant and alternave energy sources.
8. Transportaon, ulity and other infrastructure.
9. Culture, cultural heritage, spiritual heritage, rich
history, etc.
1.2.
CONSTRAINTS
Constraints as a strategic issue should be imposed with a “strict” requirement to protect our area,
153
•
•
•
•
1.3.
Lack of quality and applicable development strategies and development programs in some areas, by
regions, local governments and at the naonal level.
The negave migraon trend - rural-urban (to encourage reverse direcon), and as a result we have
underdeveloped villages or established areas that
cannot be defined neither as a city nor a village.
Lack of favorable investments and investors.
Lack of knowledge or interest to involve high-quality
personnel in certain areas of economy.
Lack of meeng and distribuon centers, buying,
standards, quality control, a higher degree of primary and final processing.
Lack of promoonal tourist exclusive centers - Informaon centers and new generaons of young entrepreneurs who are ready to engage in “accelerated”
economic development - we do not have favorable
condions for it!
Low appreciaon of natural resources, as the basic
concept for rapid growth. Insufficient harmony between men and nature - insufficient entrepreneurship. Some of the authors are characterizing us as a
“miracle of nature”, as a “Switzerland, which has the
sea.”
Lack of strategic spirit and construcve entrepreneurship as acceptable challenges.
The logical queson is raised: Shall we accept the civilizaon challenge in the use of natural resources or
we stay on the sidelines of the developed European
space.
As a separate issue in terms of constraints to development is the lack of vision or a plan for how to
handle and improve an economic development in
the long run?
The procurement and sales markets.
MEASURES AND INCENTIVES
Increasing the interest of the state, regions and local instuons in sustainable use of natural resources with the use
of modern technologies and necessary skilled personnel
for certain areas of the economy.
Supporng the core concept of sustainable use in all areas
154
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
cip trajnos korišćenja. Proizvodnja zdrave hrane (ekopoljoprivreda) i ekoturizam su principi takvih projekata,
po kojima Crna Gora sama može posta ekskluzivna desnacija u Evropi.
Detaljno kontrolisa postojeće i potencijalne zagađivače
i njihov ucaj na ubrzan razvoj privrede, a me i njihov
ucaj na zdravlje ljudi: Neophodno je uradi katastar zagađivača, njihovu idenfikaciju i izradi program mjera
(zagađenje vode, zemljišta, vazduha, živonja, biljaka,
stanova i drugo).
Obezbijedi povoljne kredite i neophodne povoljnos
za uključivanje privatno-javnog partnerstva, stranih i domaćih investora.
MNE
Svaka od lokalnih jedinica lokalne samouprabe to mora
čini u skladu sa svojim specifičnosma uz punu saradnju sa subjekma na nacionalnom nivou.
Iskustva opšne Danilovgrad mogu bi korisna za druge,
a rađena su u ambijentu sopstvenih mogućnos neposrednog okruženja i miljeu ukupnih zbivanja na nacionalnom nivou koji karakterišu evropske i evroatlanske integracije.
2.
ISKUSTVA OPŠTINE DANILOVGRAD U
STVARANJU POSLOVNOG AMBIJENTA
2.1.
PROFIL OPŠTINE (sažet pristup)
Položaj
Pojednostavi i ubrza administravnu proceduru i donošenje pojedinih odluka o razvojnim programima i preduzetništvu.
Saobraćajna povezanost
Regionalana povezanost
Osnova projektno-razvojne centre ili move za izradu,
aplikaciju i praćenje realizacije pojedinih strategija razvoja i razvojnih projekata po pojedinim oblasma.
Obezbijedi neophodnu povezanost sa svim privrednim
akvnosma, da jedni drugima budu podrška u razvoju
uz neophodno usmjeravanje pri izradi i prihvatanju razvojnih programa.
Planira neophodne smulavne mjere za razvoj malog
i srednjeg biznisa (pogotovu u ekopoljoprivredi i ekoturizmu), a koje se odnose na određene poreske olakšice
u određenom vremenu, izvozne povoljnos, povoljnos
za proizvedeni kvalitet, programe na ruralnom području,
planira pojedine povoljnos za mlade i početnike u biznisu i slično.
Organizova neophodnu edukaciju, pojača rad savjetodavnih stručnih službi radi pravilnog usmjeravanja u
proizvodnju i preradu i praćenju tehnološkog postupka
uz redovnu kontrolu. Poveća ažurnost i efikasnost kroz
unapređenje kvaliteta i suzbijanje nepotrebne konkurencije.
Opšna zahvata prostor od 501 km² koji se nalazi na nadmorskim visinama od 30 do 2000 m.
Potencijali prostora su raznovrsni kako obnovljivi tako i
neobnovljivi:
•
•
•
•
•
Prirodna dobra: poljoprivredno zemljište, ekonomske šume i šumsko zemljište, vode,
minerali, razvnovrsnost biodiveziteta.
Kulturna dobra: duhovna bašna, kulturno-istorijski
psomenici, arheološka i speleološka nalazišta.
Ljudska dobra: permanentni rast broja stanovnika u
poslednjih 30 godina.
Povoljan geostrateški položaj.
Grafikon 1. Kretanje broja stanovnika po popisima DG
24000
22000
20000
18000
16000
14000
Planira i ostvari ravnomjeran razvoj po regionima i povećanje stepena razvijenos ruralnog područja uz racionalno-opmalno korišćenje resursa na održiv način.
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
1921
Sve ovo predstavlja borbu za kvalitetan razvoj i sušnski
oporavak privrede. „Borba za kvalitet je sušna oporavka“ (korak po korak ali istrajno).
1931
1948
1953
1961
1971
1981
1991
2003
2011
ENG
of the economy “healthy programs” that determine the
limit of nature exploitaon that is, ensure the principle of
permanence of use. Healthy food producon (eco-agriculture) and ecotourism are the principles of such projects,
according to which Montenegro itself can become an exclusive desnaon in Europe.
Controlling in details the exisng and potenal contaminants and their impact on the rapid development of the
economy, and thus their impact on human health: It is necessary to prepare an inventory of polluters, their idenficaon and a program of measures (polluon of water, soil,
air, animals, plants, dwellings, etc).
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
stanal economic recovery. “The struggle for quality is
the essence of recovery” (step by step but persistently).
Each of the local units of the local self-governments must
do so in accordance with their specific features with full
cooperaon with stakeholders at the naonal level.
The experiences of the Municipality of Danilovgrad can
be useful for others, and they are created in the atmosphere of our own capabilies, immediate surrounding
and the milieu of overall events at the naonal level that
is characterized by European and Euro-Atlanc integraons.
Providing favorable loans and necessary benefits to include public-private partnerships, foreign and domesc
investors.
2.
THE EXPERIENCES OF THE MUNICIPALITY OF
DANILOGRAD IN CREATING
BUSINESS AMBIENT
Simplifying and speeding up administrave procedures and
making certain decisions about development programs
and entrepreneurship.
2.1.
THE MUNICIPALITY PROFILE (concise approach)
Posion
Establishing the project-development centers or teams for
development, applicaon and monitoring of individual development strategies and development projects in several
fields.
Ensuring the necessary connecons to all economic acvies in order to be the support one each other in development, along with the necessary guidance in designing and
accepng the development programs.
Planning the necessary incenves and measures for development of small and medium-sized businesses (especially
in agriculture and eco-tourism), which are related to certain tax benefits over certain me, export benefits, benefits for produced quality, programs in rural areas, planning
of specific benefits for youth and beginners in business and
the like.
Organizing the necessary educaon, strengthen the work
of advisory professional services for the proper guidance
in the producon and processing and monitoring of producon processes with regular controls. Increasing the
promptness and efficiency by improving the quality and
control unnecessary compeon.
Planning and realizing balanced development by regions
and increasing the level of development of rural areas with
raonal-opmal use of resources in a sustainable manner.
Traffic connecon
Regional connecon
The municipality covers an area of 501 km², located at
altudes of 30 to 2000 m.
The potenals of this area are diverse both in terms of
renewable and non-renewable resources:
•
•
•
•
Natural resources: agricultural land, forests and forest land of economic benefit, water, minerals, variety
of biodiversity.
Cultural heritage: spiritual heritage, cultural and historical monuments, archaeological and cave sites.
Human resources: a permanent populaon increase
in the last 30 years.
Favorable geostrategic posion.
Grafikon 1. Kretanje broja stanovnika po popisima DG
24000
22000
20000
18000
16000
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
All this is a struggle for quality development and sub-
155
0
1921
1931
1948
1953
1961
1971
1981
1991
2003
2011
156
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Grafikon 6. Kretanje broja i polna struktura zaposlenih
Grafikon 2. Kretanje broja domaćinstava
4500
5500
4000
5000
3500
4500
3000
4000
2500
3500
2000
3000
1500
ukupno
muškarci
žene
1000
2500
500
2000
0
1921
1931
1948
1953
1961
1971
1981
1991
2003
2011
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Izvor: MONSTAT
Ostvareni BDP
Grafikon 3. Popis 2003.
2%
1%
28%
17%
Grafikon 9.
do 20 god
20-40 god
26%
26%
40-60 god
60-80 god
preko 80 god
nepoznato
100
87
90
80
70
70
62,8
59,5
60
50
40
30
20
10
Grafikon 4. Popis 2011.
0
2007
0%
17%
2008
2009
2010
24%
3%
do 20 god
20-40 god
40-60 god
29%
27%
Stepen iskorišćenos zemljišnih površina
60-80 god
preko 80 god
nepoznato
Grafikon 10. Stepen iskorišćenosti zemljišnih površina
6,40%
93,60%
Grafikon 5. Kretanje nezaposlenosti u periodu 2006-2011.
obrađeno
neobrađeno
1000
900
800
700
600
Ukupno
500
Muškarci
400
Žene
300
200
Struktura prihoda budžeta
100
0
31.12.2006.
31.12.2007.
31.12.2008.
31.12.2009.
31.12.2010.
31.12.2011.
Izvor: Zavod za zapošljavanje
Grafikon 11.
6,6
7
Grafikon 7. Struktura privrednih društava
6
5
13%
15%
38%
trgovina
usluge
34%
4,9
4,5
4
2,98
3
proizvodnja
ugostiteljstvo i turizam
2
1
0
2007
2008
2009
2010
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Grafikon 2. Kretanje broja domaćinstava
5500
Grafikon 6. Kretanje broja i polna struktura zaposlenih
5000
4500
4500
4000
3500
4000
3000
3500
ukupno
2500
3000
2000
2500
1500
muškarci
žene
1000
2000
1921
1931
1948
1953
1961
1971
1981
1991
2003
500
2011
0
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Izvor: MONSTAT
Grafikon 3. Popis 2003.
2%
1%
28%
17%
do 20 god
Generated GDP
20-40 god
26%
26%
40-60 god
60-80 god
Grafikon 9.
preko 80 god
nepoznato
100
87
90
80
70
70
62,8
59,5
60
Grafikon 4. Popis 2011.
50
40
0%
17%
30
24%
3%
do 20 god
20
20-40 god
10
40-60 god
29%
27%
0
60-80 god
2007
preko 80 god
2008
2009
2010
nepoznato
The degree of soil ulizaon
Grafikon 5. Kretanje nezaposlenosti u periodu 2006-2011.
Grafikon 10. Stepen iskorišćenosti zemljišnih površina
1000
6,40%
900
800
93,60%
700
600
Ukupno
500
Muškarci
400
Žene
obrađeno
neobrađeno
300
200
100
0
31.12.2006.
31.12.2007.
31.12.2008.
31.12.2009.
31.12.2010.
31.12.2011.
The structure of budget revenues
Izvor: Zavod za zapošljavanje
Grafikon 7. Struktura privrednih društava
Grafikon 11.
6,6
7
13%
15%
6
38%
trgovina
usluge
34%
5
4,9
4,5
proizvodnja
ugostiteljstvo i turizam
4
2,98
3
2
1
0
2007
2008
2009
2010
157
158
2.2.
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
STRATEGIJA I PRIORITETI RAZVOJA U PERIODU
2012-2018.
STRATEŠKA VIZIJA OPŠTINE:
ZADATAK: Stvaranje povoljnog ambijenta za ostvarivanje
bržeg ekonomsko-socijalnog, kulturnog, ekološkog i ečkog razvoja kroz akvnu i sistematsku saradnju i koordinaciju sa svim činiocima i nosiocima razvoja koji djeluju u
opšni Danilovgrad i u Crnoj Gori.
OČEKIVANJA: Do kraja 2018. godine opšna Danilovgrad
treba da postane opšna dinamičnog razvoja, prepoznatljiva po novim invescijama, po najpovoljnijim uslovima
za razvoj preduzetništva, po racionalnom korišćenju prirodnih resursa, po proizvodnji organske hrane i proizvodnji koja ne zagađuje životnu sredinu, po zdravoj životnoj sredini, po atrakvnos za invesciona ulaganja i po
obrazovnom kadru u skladu sa potrebama tržišta, sve će
to paralelno pra povećanje konkurentnos, stepena
razvijenos i dohotka građana.
Saglasno ovako definisanoj strategiji strateški priorite
su:
Strateški prioritet 1: Razvoj ekonomije i privlačenje direktnih invescija
Cjelokupan razvoj opšne prioritetno se mora temelji
na stvaranju uslova za ekonomski rast zasnovan na sopstvenim resursima i održivim programima koji zapošljavaju stručni kadar, koriste savremene tehnologije, ne
zagađuju životnu sredinu, koji su privlačni za domaće i
strane invsestore i koji su profitabilni.
Strateški prioritet 2: Razvoj infrastrukture
Razvoj infrastrukture je preduslov za brži ekonomski i socijalni razvoj, za pristupačnost resursima i uopšte uslov
za življenje na ovom prostoru. Ulaganje u ovu oblast je
od izuzetnog značaja.
Strateški prioritet 3: Urbanisčko planiranje i uređenje
prostora
Izrada i donošenje PUP-a i drugih prostorno-urbanisčkih planova je uslov za usklađen razvoj u svim oblasma,
a naročito su važni za odabir kvalitetnih i održivih programa.
MNE
Strateški prioritet 4: Socijalni razvoj
Socijalni razvoj je neodvojiv od ekonomskog i drugih razvojnih komponenata. Mora se teži smanjenju razlika
na nivou standarda i uslovima življenja.
Strateški prioritet 5: Kulturni razvoj
Bogatstvo kulturnih dobara samo po sebi nameće veći
stepen valorizacije u cilju stvaranja uslova za veći nivo
njihove zašte i veći nivo i sadržajniji kulturni život građana.
Strateški prioritet 6: Ekološki razvoj
Očuvanje životne sredine je uslov za zdravu populaciju,
pa je ekološki razvoj neizbježna komponenta ukupnog razvoja. Ostvarivanje mjera u ovoj oblas mora bi prožeto
kroz mjere i programe svih prioriteta razvoja.
Strateški prioritet 7: Podrška razvoju državnih instucija
na području opšne
Prisustvo državnih i međunarodnih instucija na prostoru opšne je od posebnog značaja za njen razvoj, a istovremeno i obaveza za stvaranje uslova za njihov dalji
razvoj.
Strateški prioritet 8: Međuopšnska saradnja
Međuopšnska saradnja kao strateško nacionalno opredjeljenje je takođe značajan impuls za ukupan razvoj opšne, kako u regionu kojem pripadamo, tako i sa opšnama
na sjeveru i jugu. Razmjena iskustava i realizacija zajedničkih projekata, te zajednički pristup evropskim fondovima je neminovnost.
Ovako odabrani priorite proizilaze iz analiza postojećeg
stanja i stvarnih potreba građana opšne, koja bilježi visoku stopu porasta broja stanovnika u poslednjih 7 godina sa realnom izvjesnošću da će se ta tendencija nastavi
i u narednom periodu.
Prioritetne grane razvoja u okviru prioriteta 1 su:
1. Poljoprivreda i prehrambena inudustrija sa naglaskom na proizvodnju organske hrane
2. Šumarstvo i drvoprerada
3. Turizam
4. Lovstvo i ribolovstvo
ENG
2.2.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
THE STRATEGY AND DEVELOPMENT PRIORITIES
IN THE PERIOD 2012-2018
THE STRATEGIC VISION OF THE MUNICIPALITY:
TASK: Creang a favorable environment for achieving faster
economic-social, cultural, ecological and ethical development through acve and systemac cooperaon and coordinaon with all stakeholders and the development factors operangintheMunicipalityofDanilovgradandinMontenegro.
EXPECTATIONS: By the end of 2018, the Municipality of
Danilovgrad should become a municipality of dynamic development, known for new investments, for the most favorable condions for entrepreneurship development, for
raonal use of natural resources, the producon of organic
food and the producon that does not pollute the environment, for a healthy environment, the aracveness for investments and educaonal personnel in accordance with
the needs of the market, which will be parallel followed by
the increase of compeveness, level of development and
cizens’ income.
In align with thus defined Strategy, the strategic priories
are as follows:
Strategic priority 1: Economic development and aracng
foreign direct investments
The overall development of the municipality must be primarily based on the creaon of condions for economic
growth based on its own resources and sustainable programs that employ professional staff, use modern technologies, do not pollute the environment, which are attracve for domesc and foreign investors and which are
profitable.
Strategic priority 2: The development of infrastructure
The development of infrastructure is a prerequisite for
rapid economic and social development, for the availability
of resources and generally a precondion for living in this
area. Invesng in this area is of utmost importance.
Strategic priority 3: Spaal planning and development
Development and adopon of the Urban-spaal plan and
other spaal urban planning is a requirement for coordinated development in all areas, and of parcular importance
is a selecon of high-quality and sustainable programs.
159
Strategic priority 4: Social development
Social development is inseparable from the economic and
other development components. We must strive to reduce
differences in terms of living standards and condions.
Strategic priority 5: Cultural development
The richness of cultural heritage in itself imposes a greater
degree of valorizaon in order to create condions for their
higher protecon and a higher level and more comprehensive cultural life of cizens.
Strategic priority 6: Ecologic development
Preserving the environment is a precondion for a healthy
populaon, so the ecologic development is an indispensable component of the overall development. Realizaon of
measures in this area must be accompanied by measures
and programs for all development priories.
Strategic priority 7: Supporng the development of state
instuons in the Municipality
The presence of naonal and internaonal instuons in
the municipality is of parcular importance for its development, but also the obligaon to create the condions for
their further development.
Strategic priority 8: Intermunicipal cooperaon
Intermunicipal cooperaon, as a strategic naonal commitment, is also an impetus to the overall development of
the municipality, both in the region where we belong and
in the municipalies in the North and South. The exchange
of experiences and the implementaon of joint projects
and shared access to European funds are inevitability. Thus
selected priories are derived from the analysis of the current situaon and the real needs of cizens of the municipality, which has recorded a high rate of populaon growth
over the past 7 years with real certainty that this trend will
connue in the future.
The priority development industries within the priority
1 are:
1. Agriculture and food industry with an accent on the
producon of organic food
2. Forestry and wood processing
3. Tourism
160
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
5. Prerada minerala
6. Energeka
7. Trgovina i uslužne djelatnos
2.3.
OGRANIČENJA
S obzirom da su ograničenja detaljnije obrađena u okviru
tačke 2. podtačke 2.2. ista nije potrebno ponavlja jer se
ona uglavnom, u manjem ili većem intezitetu, odnose na
sve jedinice lokalne samouprave.
2.4.
2.4.1.
•
•
•
•
•
•
•
•
DONESENA SU SLEDEĆA RAZVOJNA
DOKUMENTA:
Strategija održivog razvoja opšne Danilovgrad kao
dugoročni dokument (pilot projekat)
Strateški plan razvoja opšne Danilovgrad za period
2012-2018. godina, u skladu sa novom metodologijom i Zakonom o regionalnom razvoju Crne Gore,
usvojen u martu ove godine
Višegodišnji invescioni plan za period 2010-2015.
godina čija je realizacija na zadovoljavajućem nivou
Donesen je Plan razvoja lovstva do 2020. godine
Urađena je Studija o razvoju turizma u Danilovgradu do 2020. godine (Nacrt) koji se nalazi na javnoj
raspravi
Urađen je Akcioni plan za ostvarivanje Strategije održivog razvoja za period 2012-2018. godina, usaglašen
sa nadležnim ministarstvom i ovih dana je takođe na
javnoj rapsravi
Urađena je i Studija za podscaj ulaganja u male i
srednje programe u organskoj poljoprivredi i prehrambenoj industriji i turizmu
Obavljaju se pripreme za izradu opsežne Strategije o
mogućnosma razvoja ruralnog područja
Izrada Programa energetske efikasnos i dr.
2.4.2. DONESENA SU SLEDEĆA PROSTORNO-PLANSKA
DOKUMENTA:
•
•
•
•
•
•
MJERE UNAPREĐENJA POSLOVNOG AMBIJENTA
U cilju stvaranja uslova za ekonomsko-socijalni razvoj zasnovan na valorizaciji prirodnih i drugih resursa na održiv
način, preduzeto je niz mjera na stvarqanju poslovnog
ambijenta za funkcionisanje privrednih i drugih subjekata na području opšne. U tom cilju:
•
MNE
Prostorni plan opšne Danilovgrad do 2020. godine
sa 16 pojedinačnih studija, usvojen 2007. godine
GUP Danilovgrada sa detaljnom razradom usvojen
2008. godine
Veći broj studija lokacija za prostore specifičnih namjena
Više konkretnih projekata različih nivoa obrade od
idejnih rešenja do izvođačkih projekata, od kojih je
dio realizovan, a dio je u toku realizacije
U toku je izrada Prostorno-urbanisčkog plana, saglasno novim propisima koja treba da se okonča do
kraja ove godine
U toku su i pripreme drugih projekata koji su definisani Strateškim planom razvoja opšne
2.4.3. POSLOVNE ZONE
Saglasno donesenim prostorno-razvojnim dokumenma
utvrđene su privredne-biznis zone, utvrđena pravila ponašanja u okviru ish, te intezivno se radi na stvaranju
uslova za rad u njima u cilju privlačenja domaćih i stranih
investora.
Takođe se radi na pripremi novih biznis zona koje će se
konačno utvrdi Prostorno-urbanisčkim planom, a u
saradnji sa državnim organima u neposrednom smo kontaktu vezano za sva ostala pitanja koja treba razriješi u
vezi uređenja i funkcionisanja biznis zona.
2.4.4. EFIKASNA ADMINISTRCIJA
Pismo namjera, kojim potencijalni investor lokalnoj
upravi predočava osnovnu namjeru, odnosno inicijavu.
Ocjena poslovne inicijave od strane izvršne-rukovodne
strukture opšne
Prijem podnosioca poslovne inicijave od strane izvršnerukovodne strukture opšne u mogućem kratkom roku.
Sagledavanje neophodne dokumentacije (moguće) zavisno od karaktera djelatnos:
•
•
•
Studija lokacije (ako zahjevaju urbanisčki uslovi)
Prekategorizacija poljoprivrednog zemljišta (u zoni
od 100 m magistralnog pravca, a u skladu sa Prostornim planom).
Ostale saglasnos (voda, put, električna energija)
kao i podrazumijevana komunikacija od strane lokalne uprave sa subjekma koji izdaju saglasnos, kako
na lokalnom tako i državnom nivou, radi ostvarivanja
efikanos postupka.
Dostavljanje projekata i potrebne dokumentacije od stra-
ENG
4.
5.
6.
7.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Hunng and fishery
Mineral processing
Energy
Trade and services
2.3.
CONSTRAINTS
Given that the constraints are discussed in more details
under item 2 and subparagraph 2.2. it is not necessary repeang them, bearing in mind that they mainly, in greater or lesser intensity, apply to all local governments.
•
MEASURES TO IMPROVE THE BUSINESS AMBIENT
In order to create condions for economic and social
development based on the valorizaon of natural and
other resources in a sustainable manner, we have taken
a series of measures to create the business environment
suitable for funconing of economic and other enes in
the county. To this end:
2.4.1.
•
•
•
•
•
•
•
•
THE FOLLOWING STRATEGIC DOCUMENTS ARE
CREATED:
The Strategy for Sustainable Development for the
Municipality of Danilovgrad as a long-term document (pilot project)
The Strategic Plan for Development of the Municipality of Danilovgrad for period 2012-2018, in align
with the new methodology and the Law on Regional
Development of Montenegro, adopted in March this
year
Mul-annual investment plan for the period 20102015, which implementaon is on the sasfactory
level
The Plan for Hunng Development by 2020 is adopted
The Study of Tourism Development for Danilovgrad
Municipality by 2020 (dra) is created and presently
at the public discussion
The Acon Plan for the implementaon of the Strategy for Sustainable Development for the period 20122018 is developed, aligned with the relevant ministry
and these days it is also on the public discussion
The Study to encourage investments in small and
medium programs in the organic agriculture, food
industry and tourism is prepared
The preparaons for the development of a comprehensive Strategy of rural development possibilies
are underway
The design of Energy Efficiency Program is underway,
etc.
2. THE FOLLOWING SPATIAL PLANNING DOCUMENTS
ARE ADOPTED:
•
•
•
•
2.4.
161
•
•
•
Spaal Plan of the Municipality of Danilovgrad by 2020
with 16 individual studies, adopted in
2007
GUP Danilovgrad with detailed elaboraon, adopted in
2008
A number of site studies for areas intended for specific
purposes
Several concrete projects of different processing levels
from conceptual soluons to performance projects, some
of which are in the process of implementaon
Designing of the Spaal planning and urban design, which
is supposed to be finalized by the end of this year, is underway
Preparaons of other projects are also underway, as defined in the Strategic Development Plan of the Municipality
2.4.3.
BUSINESS ZONES
In accordance with the adopted spaal-development
documents economic-business zone are determined, established rules of behavior within the same, and there is
an intensive work on creang working condions within
them in order to aract domesc and foreign investors.
Preparaons for the development of new business zones
that will ulmately be determined by the spaal and urban planning are underway, while in cooperaon with
state authories we are in direct contact with regard to
all other maers that need to be resolved regarding regulaon and operang of business zones.
2.4.4.
EFFICIENT ADMINISTRATION
Leer of intent, by which a potenal investor presents
to the local government his/her basic intenon or iniave.
Assessment of the business iniave by the execuvemanaging structure of the Municipality
Receipt of the applicant’s business iniave by the execuve-managing structure of the Municipality in a short
term.
Revising of required documents (possibly) depending on
the nature of the business acvity:
162
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
ne investora resornom sekretarijatu, odnosno glavnom
urbanis, koji u roku od 24 časa izdaje zakonom propisanu dokumentaciju.
stojećoj privrednoj strukturi postoje uslovi i potreba za
formiranje ish u proizvodnji i preradi kamena, plasteničkoj proizvodnji, proizvodnji i preradi voća i povrća i sl.
Posebni zahtjevi lokalne uprave prema investoru:
2.4.7. MEĐUSOBNI ODNOSI
•
•
•
•
Ekološki prihvaljivi projek
Registracija poslovnog subjekta kod organa opšne
Danilovgrad
Zapošljavanje (angažovanje) radne snage sa područja
opšne pod uslovom da ispunjava uslove.
2.4.5. STIMULACIJE
•
•
•
•
•
•
•
Efikasnost u postupanju po zahtjevima
Najniže obaveze (komunalije)
Oslobađanje poreza na L.D. ukoliko su registrovani
kod nadležnog opošnskog organa (shodno pozivnim zakonskim propisiam), porez na firmu itd.
Smulisanje proizvodnje mlijeka
Besplatna žetva
Finansiranje troškova transporta stočarima koji izlaze
na katune Sinjajevina i Lukavica
Redovne subvencije koje daje Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja.
•
•
Uspostavi odgovarajući odnos na relaciji poslodavac-opšna-građani
Opredjeljenje ka povećanju zaposlenos (trenutna
nezaposlenost ispod 10%)
Učešće u kulturnom i sportskom životu na prostoru
opšne očekujući da bude adekvatno poslovnim mogućnosma.
ZAKLJUČCI
Evidentno je da se privredni rast ne može ostvari bez
odgovarajućeg poslovnog ambijenta kojeg čine mnogobrojni sadržaji koji su izuzetno značajni za privlačenje investora.
Takođe je nesporno da na tome treba temeljno i sinhronizovano radi na svim nivoima u cilju otklanjanja ograničenja i obezbjeđenja neophodnih sumalacija za realizaciju ubrzanog privrednog razvoja.
2.4.6. KLASTERI
LITERATURA
Opšna Danilovgrad je akvno uključena u projekat izrade Strategije za održivi ekonomski rast Crne Gore kroz
uvođenje klastera do 2016. Godine. Prethodnicu tome
čihne već formirana udruženja u raznim oblasma. U po-
Nacionalni planovi i strategije
Lokalni planovi i strategije
ENG
•
•
•
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
The locaon study (if required by the urban planning
condions)
Re-categorizaon of agricultural land (in the zone of
100 m of the main road direcon, according to the
Spaal Plan)
Other approvals (water, road and electricity) and assumed communicaon by the local government with
enes which issue approvals, both at local and state
level in order to achieve efficiency of procedure.
Submi
ng a project and needed documents by the investor to the relevant Secretariat, that is the main planners,
who issue within 24 hours the documents prescribed by
law.
Specific requirements of the local governance to the investor:
•
•
•
Ecologically friendly projects;
Registraon of the business organizaon within the
authories of the Municipality of Danilovgrad
Employment (engagement) of labor from the territory of the municipality if they meet requirements;
2.4.7. MUTUAL RELATIONS
•
•
•
Establishing an appropriate relaonship among the
employer-municipality-cizens
Commi
ng to an increase in employment (current
unemployment rate is below 10%)
Parcipang in cultural and recreaonal acvies in
the municipality, expecng to be adequate to business opportunies.
CONCLUSIONS
It is evident that the economic growth cannot be
achieved without an appropriate business environment,
which consists of many facilies of extreme importance
for aracng investors.
It is also undisputed that this requires thoroughly and
synchronized work at all levels in order to remove constraints and provide the necessary smulaon for the
realizaon of rapid economic development.
REFERENCES
2.4.5. INCENTIVES
Naonal plans and strategies
•
•
•
Local plans and strategies
•
•
•
•
The efficiency in processing the applicaons;
The lowest obligaons (Ulies);
Exempon of taxes on L.D. if registered with the
competent municipal authories (according to posive legal regulaons), corporate tax, etc.
Smulang the milk producon;
Free of charge harvesng;
Funding of transport costs to the farmers who are
going to summer pastures (huts) of Sinjajevina and
Lukavica;
Regular subsidies provided by the Ministry of Agriculture and Rural Development.
2.4.6. CLUSTERS
The Municipality of Danilovgrad is acvely involved in the design of the Strategy for sustainable economic growth of Montenegro through the introducon
of clusters by 2016. Precursor to that is made of already
formed associaons in various fields. In the exisng economic structure there are condions and the need to
create them in the producon and processing of stone,
greenhouse producon, producon and processing of
fruits and vegetables, etc.
163
164
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Dr. Ivan Ribnikar
Profesor Emeritus Univerziteta u Ljubljani
BUDŽETSKI ILI PLATNOBILANSNI DEFICIT?
REZIME
Budžetski defici država i njihov javni dug več neko vremo su tema poličara, ekonomista i novinara. Da li je to
danas zaista najveći problem Evrope, SAD i tranzicijskih
država, kako se može naslu od onoga šta radi polika.
Mislimo, da to nije baš tako, nego da su to problemi dugotrajnih i velikih platnobilansnih deficita i, u slučaju nekoliko država, kao što su Kina globalno i Nemačka unutar
područja eura, platnobilansni sufici (tabela 2). Nekako
su države sa njihovim budžetskim deficitom i dugom izbile u prvi plan i sakrile ono šta može zaista bi problem.
Kod toga je položaj tranzicijskih država, na primer u državama nastalih na teritoriju nekadašnje Jugoslavije, prilično drugačiji. Njihovo sadašnje ekonomsko stanje odrejeno je njihovim položajem na početku tranzicije i kako su
tranziciju izvodile [Ribnikar, 2011]. Nema smisla govori
o privazaciji, to znači o načinu ukidanja društvenog vlasništva nefinansijskih preduzeća, jer je to više ili manje
na pogrešan način napravljeno i danas prošlost, nego
o monetarnim uređenjima, koja se mogu mijenja, dopunjava, poboljšava. I ona su indirektno povezana sa
platnobilansnim deficima i vanjskim dugovima. Platni
bilans i ne budžetski saldo nam sintečki pokazuje da li i
za koliko živimo iznad svojih mogućnos.
UVOD U BUDŽETSKI DEFICIT I JAVNI DUG
Iako se može danas dobi usak da je budžetski deficit
nešto slabo i da bi bilo najbolje da ga uopšte ne bi bilo, a
me vjerovatno i javnog duga, jer on nastaje budžetskim
deficitom, na primjer nedavno na novo otkriveno ‘zlato’
fiskalno pravilo je nekako u tom okviru, budžetski deficit
i javni dug postoje od kako imamo vladare i/ili države. I
tako će i osta. Pitanje je, koliko je toga i zašto su država
došle do velikog javnog duga. Za države EU ili 17 država
područja eura poznato je na primjer, ako se odmah osvrnemo na sadašnje aktuelno stanje, da su imale do 2010.
godine sređene javne finansije. Izuzetak je bila Grčka i na
poseban način Italija i Belgija. Te dvije države su već dugo
živjele sa velikim javnim dugom – od oko 100 posto BDP.
Tabela 1
Zaduženost kod banaka u inostranstvu javnog sektora,
banaka i svih sektora zajedno iz Grčke, Irske, Portugala i
Španije u početku 2010. godine
(u milijardama američkih dolara)
Javni sektor
Banke
Ukupno
92,5
26,1
297,2
Grčka
29,7
168,6
843,8
Irska
62,9
55,4
322,4
Portugal
127,6
317,4
1 102,6
Španija
Izvor podatka: BIS Quarterly
Review: septembar, 2010
Ako na primjer uzmemo vanjsku zaduženost, koja je zbog
razloga, o kojima ćemo govori, od posebne važnos, čeri najeksponiranije države područja eura, naime Grčku,
Irsku, Portugal i Španija (tabela 1), onda vidimo, da je bio
u Irskoj javni sektor početkom 2010. godine zadužen vani
samo za 29,7 milijarde eura od cjelokupne vanjske zaduženos od 843,8 milijarde eura. Te brojke iznose za Portugal 62,9 miljarde eura nasuprot 322,4 milijarde eura i za
Španiju 127,6 milijarde eura nasuprot celokupne vanjske
zaduženos od 1102,6 milijarde eura. Izuzetak je Grčka,
kod koje je bila zaduženost države, iznosila je naime 92,5
milijarde eura u odnosu na cjelokupnu vanjsku zaduženost od 297,2 milijarde eura, relavno velika ili najveća
od h država. Ostavimo za sada na miru pitanje, zašto
su najedanput postale glavni problem države sa njihovim
budžema i vanjskim dugom (»sovereign debt«) i pogledajmo kakva korist za finansijski sistem i me za funkcionisanje neke privrede može bi od javnog duga. Pored
razume se, očigledno je dobro za sve građane, da mogu
slično kao i domaćinstva ili pojedinci, koji zadužujući se
kupuju kuću ili stan, i država gradi ceste, željezničke
pruge i drugo zadužujući se.
Prvi značaj javnog duga, na primjer kratkoročnih državnih
harja od vrijednos, možemo ilustrova značajem, koji
su imale u SAD te harje prije osnivanja američke cen-
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
PhD Ivan Ribnikar
165
Professor Emeritus at the University of Ljubljana
BUDGET OR BALLANCE OF PAYMENTS BOP
DEFFICIT?
RESUME
countries have long lived with a large public debt - about
100 percent of the GDP.
State budget deficits and their public debt have, for some
me, been the top subject for policians, economists and
journalists. Is it really the greatest problem of today for
Europe, the USA and transion countries, as suggested
by the current polics? We think not. Those are the problems of large and long term BOP deficit and, in case of
several countries, such as China globally and Germany
within the euro zone, BOP surpluses (table 2). Somehow,
the countries with their budget deficit and debt have
come to the foreground and concealed the real problem.
In addion, the posion of transion countries, such as
the ones created on the territory of former Yugoslavia, is
quite different. Their current state of economy has been
determined by their posion at the start of transion and
the way it has been carried out [Ribnikar, 2011]. It doesn’t
make sense to discuss privasaon, i.e. the way of abolishing public ownership of non-financial companies, since
it was more or less, performed in a wrong way and le
in the past, but we should talk about monetary arrangements that can change, amend and improve. Also, they
are indirectly connected to the balance of payment (BOP)
deficits and foreign debts. The balance of payment and
non-budget balance synthecally show whether we live
beyond our possibilies and how much.
Table 1
Public sector debt with foreign banks, and all sectors together from Greece, Ireland, Portugal and Spain at the
beginning of 2010 (in billions of U.S. dollars)
INTRODUCTION TO THE BUDGET DEFICIT
AND PUBLIC DEBT
Although one can sll get the impression that a budget
deficit is something weak and that it would be the best if
it didn’t exist together with the public debt. Public debt
is caused by the budget deficit and they have both existed for as long as there are rulers and states. And so it
will remain. The queson is, how much is that, and how
countries came to large public debt? For example, it is
known that the countries of the EU and 17 countries of
the euro zone, if we look at the current actual state, had
orderly public finances unl 2010. The excepon was
Greece and in a certain way Italy and Belgium. The two
Public sector
Banks
Total
92,5
26,1
297,2
Greece
29,7
168,6
843,8
Ireland
62,9
55,4
322,4
Portugal
127,6
317,4
1 102,6
Spain
Data source: BIS Quarterly
Review: September, 2010
For example, if we take external indebtedness, which is of
parcular importance due to certain reasons that we will
discuss later, of the four most exposed countries of the
euro zone, namely Greece, Ireland, Portugal and Spain (Table 1), we can see that Irish public sector at the beginning
of 2010 had external indebtedness of 29,7 billion euro out
of total external indebtedness of 843,8 billion euro. The
numbers are: for Portugal 62.9 billion euro out of 322.4
billion euro and for Spain 127.6 billion euro out of total external debt 1,102.6 billion euro. The excepon was Greece
with a state debt of 92.5 billon euro in comparison to total
external indebtedness of 297.2 euro, relavely high or the
highest of the menoned countries. Let us leave alone
for now the queson of why the states with their budgets
and their external debt (“Sovereign Debt”) suddenly became a major problem and see how can financial system,
and thus the funconing of an economy, benefit from the
public debt. Besides, as it is obviously posive for cizens
to float loans for houses and flats similarly the states float
loans to build roads, railways etc.
The first importance of the public debt, for example
short-term government securies, we can illustrate by
the importance that such securies had had in the USA
prior to the establishment of the Central Bank in 1913,
166
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
tralne banke 1913. godine, i probleme, koje smo imali
u Jugoslaviji sa funkcionisanjem bankarskog sistema, jer
takvih papira nije bilo.
U SAD, ako počnemo sa dobrom stranom, to znači da
postoje državni papiri, imali su takozvani »unit« bankarski sistem, što znači sistem banaka bez filijala. Pojedine
banke bile su kod svoje djelatnos ograničene na relavno mali teritorij. Male banke i koje nisu mogle ima
deverzifikovane komitente, bile su podvrgnute velikim
oscilacijama u veličini svog imovinskog bilansa. Radilo se
o velikim odlivima i prilivima sredstava. Ukoliko bi to bio
bankarski sistem, gdje bi imale pojedine banke mnogo
filijala (»branches«) to ne bi bio baš veliki problem. Slično bi bilo, ukoliko bi postojala centralna banka i novčano
tržište. Ali i za to tržište potrebna je roba i kratkoročni
državni papiri (»Treasury Bills«) su takva roba.
Više autora [Ingram, 1959, Hartland, 1949] navodi, kako
su funkciju od strane banaka opšte prihvatljivog likvidnog
imovinskog oblika, govori se o »generalized claims«, koji
su omogućavali prenos likvidnos, što znači primarnog novca, od banaka sa viškom likvidnos na banke sa
manjkom likvidnos, obavljali kratkoročni državni papir.
Državni papir je više pridonio uspostavljanju bankarskog
sistema, što znači nešto povezanog u cjelinu, u SAD nego
1913. godine ustanovljena centralna banka (»Federal Reserve« ili »Fed«).
Kao primjer, da nije dobro, ako nema državnog duga ili
državnih papira, možemo uze Jugoslaviju. Za razliku od
SAD mi smo imali centralnu banku, ali nismo imali finansijske oblike, koji bi bili prihvatljivi za sve banke. Veći odliv
sredstava iz neke banke, i toga je bilo dosta i često se
događalo, jer su banke bile male i regionalne, nije mogao
bi kompenziran prilivom sredstava prodajom finansijskih oblika, koji bi bili »generalized claims«. Zato bi banke
u m slučajevima bile primorane muliplikavno smanji
svoj porelj, to znači zajmove. Da se to ne bi događalo,
banke su se naime regionalno zatvarale [Ribnikar, 1988].
Tako imamo dva slučaja, koji nam govore o tome, da je
državni dug, to znači državna obveznica i u prvom redu
kratkoročna državna obveznica, koja je zbog toga jer nije
podvrgnuta tržišnom riziku naročita zgodna ili prihvatljiva, nužan za normalno delovanje finansijskog sistema.
Ali na osnovu pomenutog značaja javnog duga ne možemo doći do toga, koliko može on iznosi. Njegov relavni obim u visini do 60 posto BDP, koji se sada uzima
kao nekakva norma, nije ničim utemeljen. Mnoge države
naime nemaju problem sa javnim dugom u visini više od
MNE
200 posto BDP, kao što je na primer Japan. U Sloveniji je
kod njegove visine od oko 45 posto BDP uzbuna, ustvari
lažna uzbuna ili uzbuna sa određenim ciljem – smanji
državu u skladu sa neoliberalnim idejama. Istorija nam
daje mnogo podataka o javnom dugu [Reinhart & Rogoff,
2009] ali ne i recepata. Možda
‘samo’ to, kako se obično javni dug smanjuje samo relavno a vrlo rijetko i absolutno. Većina ne razumije javni
dug [Krugman, 2012] i mnogi vode brigu o tome, kada će
ga na primjer država otpla i me doći na čisto.
Vodeće zapadne zemlje imale su krajem rata 1945. godine velike javne dugove. Velika Britanija više od 250 %
BDP, SAD iznad 100 %, Francuska oko 110 %. Ali za vreme
rata nijedna od h država nije vodila brigu o tom dugu u
tom smislu, da bi zbog toga prestale finansira rat. A to
se događa sada, jer zbog velikog javnog duga, koji je nastao zbog spašavanja banaka, države ne vode rat prov
nezaposlenos. Znamo, da se posle rata relavno brzo
smanjio javni dug. U Francuskoj na samo oko 30 % BDP i
u SAD na 57 % [Aali, 2010]. Do tog brzog smanjenja javnog duga došlo je zbog dva razloga. Prvi je veliko povećanje zaposlenos, i to mladih demobilisanih ljudi, i drugi
je bila inflacija. Iako ne bi bilo danas dobro da bi računali
na inflaciju ili otpis, iako se neki naime pozivaju na Stari
Testament, po kojem se nakon 50 godina dugovi brišu.
Nezaposlenih mladih ljudi ima u svim državama mnogo.
Bar jedan od uslova za relavno smanjenje duga postoji,
ukoliko ne bi bila, razume se, nezaposlenost ‘strukturne’
prirode. To znači da se ne zna gde naći mesto na tržištu.
Danas nije tako, kao što je bilo posle drugog svjetskog
rata, kada je nedostajalo sve. Za to, da se danas ne zna
naći mjesto na tržištu, odgovorne su na kraju krajeva države i preduzetnici [Perdriel, 2012], ukoliko ih uopšte ima
u tranzicijskim državama, gdje se može uspje bez pravog preduzetništva. Ali bez obzira na to, olako opuštanje
industrijske proizvodnje, koja ne može absorbova baš
mnogo nezaposlenih ali stvara veliku tražnju po uslugama, koje su po pravilu radno intenzivne, dovodi do velike nezaposlenos. U svjetskim razmjerama radi se, kako
misle neki [Sglitz, 2012], o transformaciji od industrijske proizvodnje, koja zbog velike i rastuće produkvnos
rada ne može absorbova radnu snagu, ka uslugama,
koje ljudi trebaju i žele. Ali ta transformacija ne smije
znači napuštanje industrijske proizvodnje u cjelini ili
skoro u cjelini, šta se dešava na našim prostorima.
Poučno je to, da se javni dug smanjuje u prvom redu relavno, to znači obzirom na BDP, ako ostavimo po strani biblijski otpis. Ali fiskalne restrikcije, smanjivanje trošenja
države, pridonese zbog smanjivanja BDP u prvom redu
ENG
and the problems that we had in Yugoslavia with the
funconing of banking system, because such securies
did not exist.
If we start with the bright side, in the USA there were
state papers and they had “unit” banking system, which
means system of banks without branches. Some banks
were restricted in their acvies to a relavely small territory. Small banks that could not have diverse clients
were subject to large fluctuaons in the size of their property balance. There were large oulows and inflows of
funds. If that was the banking system, where some banks
had many branches that would not have been a very big
problem. It would be similar if there was a central bank
and financial market. But even such market needs goods
and short-term government securies (“Treasury Bills”)
were the goods.
Several authors [Ingram, 1959, Hartland, 1949] noted
that the funcon of the generally accepted liquid form
of assets, having in mind “generalized claims”, which
allowed the transfer of liquidity or the primary money
from the banks with excess liquidity to banks with low
liquidity, has been performed by a short-term government securies. Government securies have more contributed to establishing of the banking system, which
means something connected to the whole, than the establishing of the Central Bank (“Federal Reserve” or the
“Fed”) in the USA in 1913.
We can take Yugoslavia as the example that it isn t good
not to have public debt or government securies. Unlike
the USA we did have the central bank, but we did not
have financial forms which were acceptable for all banks.
Large oulow from a certain bank, which happened often because the banks were small and regional, could
not have been compensated by the inflow of the sale of
financial forms that would be »generalized claims«. This
is why in those cases the banks were forced to mulplicavely reduce their porolio, i.e. loans. To prevent this
from happening the banks closed regionally [Ribnikar,
1988].
So we have two cases to prove that the state debt, i.e.
state bond and primarily short-term state bond, which
is acceptable because it was not subject to market risk,
is necessary for normal funconing of the financial system.
But based on the above-menoned importance of public
debt we cannot know its amount. Its relave scope of
60% of GDP, which is now taken as the standard, is not
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
167
grounded. Namely, many countries don’t have problem
with public debt more than 200% of the GDP, such as
Japan. Slovenia had a false alarm when its debt reached
45% of GDP, but it was the alert with specific purpose
– to reduce the role of the state in line with neoliberal
ideas. The history gives us a lot of informaon about the
public debt [Reinhart & Rogoff, 2009] but not recipes.
Perhaps, “just” that, the way the public debt reduces
just relavely, and rarely absolutely. Most people do not
understand the public debt [Krugman, 2012] and many
people are concerned with when will the state repay it
and come clean.
Leading western counes had large public debts at the
end of 1945. Great Britain over 250% of GDP, the USA
above 200%, France around 110%. Yet, during the war
none of these countries stopped financing the war. Due
to large public debt, incurred to rescue banks, states are
not fighng a war against the unemployment. We know
that aer the war public debt decreased fast. In France,
to just about 30% of GDP, and in the USA to 57% [Aali,
2010]. Rapid reducon of the public debt happened for
two reasons. The first was a large increase in employment, mostly of demobilized youth, and the second
one was inflaon. Although today we shouldn’t count
on inflaon or wring-off, some people sll refer to the
Old Testament, according to which all debts should be
wrien off aer 50 years. There are many unemployed
young people in different countries. At least one of the
condions exist for relave reducon of debt, unless the
unemployment has been of ‘structural’ nature. It is difficult to find the place on the market. It is not any longer
like it was aer the Second World War, when everything
was missing. For the fact that today there is not enough
knowledge of how to find ones place on the market the
responsibility ulmately belongs to the state and entrepreneurs, if there are any in transion countries where
one can succeed even without real entrepreneurship.
Nevertheless, easy leaving up of industrial producon,
which cannot absorb so many the unemployed, but it
can create a huge demand for services, which are usually labor intensive, is leading to massive unemployment.
Globally it is all about, according to some [Sglitz, 2012],
transformaon from industrial producon, which cannot
absorb work force due to large and growing producvity,
to services which people need and want. But this transformaon does not mean the abandonment of industrial
producon on the whole, or nearly the whole, like it has
been happening in our region.
It’s edifying to see public debt reducing relavely, considering the GDP, if we put aside Biblical wring off. But
168
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
ka relavnom povećavanja javnog duga. To je slučaj Grčke, Portugala i svih, koji pokušavaju danas rešava javni
dug fiskalnim restrikcijama.
Tabela 2
Saldo tekućeg dijela platnog bilansa i neto medjunarodna finansijska
pozicija u miljardama američkih dolara Kine, Njemačke,
SAD i Ujedinjenog kraljestva
2008
2009
2010
2011
412
(1 494)
261
(1 511)
305
(1 791)
.
.
Kina
226
(859)
198
(1 183)
201
(1 252)
204
(1 190)
Nemačka
-677
(-3 260)
-377
(-2 471)
-471
(2 471)
-437
.
SAD
-41
(-148)
-37
(-493)
-75
(-562)
-46
(-328)
Ujedinjeno
kraljevstvo
MNE
bi smanjivala vanjska konkurentnos preduzeća i uništavale na primer industrijske djelatnos.
Znamo da se nije tako radilo. Države se nisu pridržavale
osnovnih načela javnih finansija. Trošilo se i uništavalo
domaću proizvodnju. Iako budžetski defici i naročito
javni dug nisu još veliki (tabela 3), za evropske standarde javni dug je mali, problem nije toliko u povećavanju
javnog duga, iako se to dešava, nego u permanentnom
deficitu tekućega dijela platnog bilansa i rastu vanjske zaduženos (tabela 4).
Tabela 3
Budžetski saldo i javni dug u postotcima od BDP
Izvor podatka: IMF, BOP Stascs
1.
JAVNI DUG DRŽAVA BIVŠE JUGOSLAVIJE
Kako u Jugoslaviji nije bilo deficitnog finansiranja budžeta, a vanjski dug bivše Jugoslavije, kojeg su preuzele pojedine države naslednice iznosio je tada oko 16 milijardi
eura [Poslovni.hr], sve države ušle su u tranziciju sa relavno malim javnim dugom. Tom vanjskom dugu moramo, razumije se, doda javni dug, koji je bio sakriven
u imovinskom bilansu Narodne banke Jugoslavije, NBJ je
naime preuzela od banaka rizik kursnih razlika za devizne
depozite kod njih, što znači za depozite u stranom novcu,
ali i ako to dodamo vanjskom dugu, startna pozicija država što se če javnog duga bila je dobro.
Ali nije ostalo samo to. Po pravilu uzimala se kao prava
privazacija, iako se radilo o ‘pretvorbi’ ili o ‘ukidanju’
društvenog vlasništva nefinansijskih preduzeća, prodaja
preduzeća strancima. Domaći vlasnici su obično nastali
na čudesan način. Po pravilima javnih finansija, novac
koji je dolazio u države na taj način, morao bi se potroši
za smanjenje vanjskog javnog duga. Ne bi se smio troši
za tekoće svrhe. A i za državne invescije se ne bi smio
troši, jer se tako ne bi smanjivao državni sektor. Ukoliko
ne bi bilo toliko tog vanjskog duga, morao bi se taj novac
potroši za plasmane u inostranstvo. Samo na taj način
sprečavala bi se apresijacija domaćeg novca i me se ne
2007
1,2
(18,1)
6,2
(27,5)
2008
-2,2
(17,1)
-0,4
(29,0)
2009
-4,4
(21,8)
-5,7
(38,2)
2010
-2,5
(26,1)
-4,9
(40,9)
2011
-1,3
(25,6)
-4,0
(45,3)
-2,5
(32,9)
-1,4
(28,9)
-4,1
(35,2)
-4,9
(41,2)
-5,5
(45,8)
Hrvatska
0,6
(27,3)
-1,0
(28,8)
-2,7
(32,1)
-2,5
(35,1)
-2,5
(29,6)
Makedonija
0,0
(23,1)
-1,9
(29,9)
-6,1
(35,2)
-6,0
(38,0)
-6,4
(47,6)
Slovenija
-2,0
(29,4)
-2,6
(25,6)
-4,5
(31,3)
-4,6
(37,0)
-4,7
.
BIH
Crna Gora
Srbija
Izvor podatka: European Commission (ECRN-1) i EUROSTAT (za Sloveniju)
Naime slično šta važi za države EU, države područja eura
i za netranzicijske države uopšteno, važi i za nas, da je
jedini pravi pokazatelj, da li se u nekoj državi živi ‘preko
vlash mogućnos’, saldo tekućeg dijela platnog bilansa i ne budžetski saldo. Glavni problem h država nisu
javne finansije nego deficit tekućeg dijela platnog bilansa
i rastući vanjski dug. Naime one države, koje imaju tobože probleme sa budžetskim deficitom i javnim dugom
imaju stvarno probleme sa platnim bilansom i vanjskom
zaduženošću. Rešavajući te probleme, to znači problem
vanjske nekonkurentnos (države nemaju šta izvozi ili
barem ne po cijenama, koje bi bile za izvoznike dovoljno visoke), države rješavaju i problem budžeta i javnog
duga.
Iako je danas u svijetu a naročito u Evropi u fokusu država
sa budžetskim deficitom i javnim dugom, to ne znači da
je to stvarno najvažnije. Skretanje pažnje na ono šta nije
najvažnije možemo nekako obrazloži na sledeći način.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
fiscal restricons, reducon in government spending,
contribute to the reducon in GDP, primarily towards the
increase of public debt. That is the case of Greece, Portugal and all of those who are trying today to solve public
debt by fiscal restricons.
Table 2
Balance of the current account deficit and net internaonal financial posion in billions of US$ dollars in China,
Germany, the U.S. and the United Kingdom
not be so much of that foreign debt, the money would
have to be spent on placements abroad. Only in this way
would be prevented appreciaon of domesc currency
and the external compeveness of companies would
not decrease and destroy industrial acvies.
We know that this wasn’t the case. The states did not
comply with basic principles of public finances. There was
a spenditure which was destroying domesc producon.
Although the budget deficits and especially public debts
are sll not high (table 3), for the European standards
public debt is low, the problem so far is not in increase
of public debt, although this happens, but in permanent
deficit of current part of the balance of payments and
increase of external indebtedness (Table 4)
2008
2009
2010
2011
412
(1 494)
261
(1 511)
305
(1 791)
.
.
China
226
(859)
198
(1 183)
201
(1 252)
204
(1 190)
Germany
Table 3
-677
(-3 260)
-377
(-2 471)
-471
(2 471)
-437
.
USA
Budget balance and public debt in percentages of GDP
-41
(-148)
-37
(-493)
-75
(-562)
-46
(-328)
United Kingdom
Data source: IMF, BOP Stascs
1.
PUBLIC DEBT IN THE COUNTRIES OF
FORMER YUGOSLAVIA
Since there was no deficit financing of the budget in the
former Yugoslavia, and some countries successors took
over the foreign debt of the former Yugoslavia, which at
the me amounted to 16 billion Euros [Poslovni.hr], all
countries entered the transion process with relavely
small public debt. Of course, to this foreign debt we
have to add public debt, which was hidden in the property balance of the Naonal Bank of Yugoslavia. Namely,
the NBY took over from the banks the risk of exchange
rate difference of their foreign currency deposits, and if
we add that to foreign debt, starng point of the countries, when it comes to the public debt, was good.
But that was not the only thing le. By the rule, it was
taken as the real privazaon, although it was the
»transformaon« or »abolion« of state ownership of
non-financial companies, sale of companies to foreigners. Domesc owners appeared from nowhere. By the
rules of public finances, money that was coming to countries that way, would have to be spent for the reducon
of foreign public debt. It shouldn’t have been spent for
current purposes. Nor for state investments because
it would not decrease the state sector. If there would
169
2007
1,2
(18,1)
6,2
(27,5)
2008
-2,2
(17,1)
-0,4
(29,0)
2009
-4,4
(21,8)
-5,7
(38,2)
2010
-2,5
(26,1)
-4,9
(40,9)
2011
-1,3
(25,6)
-4,0
(45,3)
-2,5
(32,9)
-1,4
(28,9)
-4,1
(35,2)
-4,9
(41,2)
-5,5
(45,8)
Croaa
0,6
(27,3)
-1,0
(28,8)
-2,7
(32,1)
-2,5
(35,1)
-2,5
(29,6)
Macedonia
0,0
(23,1)
-1,9
(29,9)
-6,1
(35,2)
-6,0
(38,0)
-6,4
(47,6)
Slovenia
-2,0
(29,4)
-2,6
(25,6)
-4,5
(31,3)
-4,6
(37,0)
-4,7
.
Serbia
Bosnia and Herzegovina
Montenegro
Data source: European Commission (ECRN-1) and EUROSTAT (for Slovenia)
Namely, what applies to the countries of the European
Union, countries of the Euro area and non-transion
countries generally, goes for us too, which means that
the only real indicator weather some state lives beyond
its possibilies, current part of balance of payments and
not budget balance. The main problems of these countries are not public finances but deficit of the current part
of the balance of payment and increasing foreign debt.
Those countries that allegedly have problems with the
budget deficit and public debt in reality have problems
with the balance of payment and external indebtedness.
Solving these problems, i.e. the problem of non-competiveness on a foreign market (states have nothing to export at compeve prices) states solve both problems of
the budget and the public debt.
170
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Kao prvo moramo zna da već kod Maastrichta nema
među uslovima, koji se moraju ispuni, platnog bilansa.
On može bi bilo kakav. Među njima je budžetski deficit
i javni dug. To možemo na primjer obrazloži željom, da
države, naročito male tranzicijske države, ostanu potpuno otvorene. Ne treba da vode brigu o platnom bilansu
i vanjskom dugu. Neka budu potpuno otvorene za uvoz
robe iz razvijenog dijela Europe. Kupovinu njihove robe
omogućavaće njihovi trgovinski lanci i podružnice njihovih banaka će to finansira.
Tabela 4
Saldo tekućeg računa platnog bilansa i (u zagradama)
neto međunarodna finansijska pozicija u milionima američkih dolara
2008
2009
2010
kvatno je ono monetarno uređenje kod kojega centralna
banka ima slobodu i može sterilizacijski intervenisa na
deviznom tržištu (slika 1). Radi se o tome da se strani novac, koji dolazi u zemlju zbog prodaje preduzeća strancima, automatski ne monezuje, a isto tako ne prouzrokuju apresijaciju domaćeg novca. Postoji brana ili prepreka,
koja za sve vrijeme tog perioda tranzicije, kada se prodaje postojeća preduzeća strancima, izoluje domaći novčani sistem od međunarodnog. Kako su osnovni problemi
platni bilans i vanjski dug, koji se mogu manifestova kao
problemi javnog duga, monetarno uređenje je indirektno
povezano sa javnim dugom.
Slika 1: Monetarna polika kod potpune slobode kretanja kapitala između država i različih režima deviznog
kursa ili monetarnih uređenja
2011
-2,604
(-8 253)
-1,088
(-10 018)
-946
(-9 693)
-1,588
.
-2 320
.
-5 993
(-49 691)
-1 245
.
-3 179
(-56 588)
-1 031
.
-947
(-56 776)
.
.
.
.
-1 236
(-4 605)
-610
(-5 182)
-200
(-4 942)
.
.
-3 769
(-17 517)
-625
(-18 563)
-388
(-17 244)
-528
(-18 125)
-10 395
(-31 764)
-2 867
(-32 929)
-2 819
(-33 120)
.
.
BIH
Crna Gora
Hrvatska
Makedonija
Slovenija
Srbija
Izvor podatka: IMF, BOP Stascs
Iako finansijsku krizu nisu prouzrokovale države sa prevelikim trošenjem nego banke i finansijski sistem u cjelini,
mora se kao drugo vjerovatno iskoris prilika za kolateralnu korist i drasčno smanji državu – naročito u njenoj socijalnoj funkciji. I kao treće trošenje države, iako
nije jedino ili najvažnije zbog čega se živi preko vlash
mogućnos, može se brzo preko parlamenta podizanjem
ruku i potpisom zakona smanji. Tako se barem misli.
Ali, kako je bilo kazano, javni dug se obično apsolutno ne
smanjuje ili otplaćuje nego se, ako treba, relavno smanjuje. Za sada se on zbog fiskalnih restrikcija i smanjivanja BDP relavno povećava.
2.
MONETARNA UREĐENJA
Monetarno uređenje nije direktno povezano sa budžetom i javnim dugom, ali kako od njega još uvijek zavisi,
iako je mnogo štete već bilo napravljeno, da li će se moći
spriječi negavne posljedice na domaću proizvodnju i
m na platni bilans prodaje preduzeća strancima. Ade-
* do 31.12.2006
** od 01.01.2007
Izvor:[Ribnikar, 2011a]
ZAKLJUČAK
Do krize državnog duga (»sovereign debt«) država EU i
drugog ekonomski razvijenog dijela svijeta nije došlo
generalno zbog loših javnih finansija, to znači velikih budžetskih deficita i velikog javnog duga, nego zbog toga, jer
su države velikim novcima rešavale banke i druge finansijske instucije. A pored toga u krizu javnog duga došle su
prvenstveno države, koju su imale permanentno velike
deficite tekućeg dijela platnog bilansa i velik vanjski dug.
Fokusiranje na državu, što znači na njeno trošenje, može
se objasni, iako osnovni problem je u platnom bilansu i
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Although today in the world and especially in Europe
in the focus is state with its budget deficit and public
debt, it doesn’t mean that it is the most important thing.
Drawing aenon to what is not most important we can
somehow explain the following.
According to Maastricht, the balance of payments is not
amongst condions that should be fulfilled. It can vary.
Budget deficit and public debt are amongst the condions. This can be jusfied by the whish that countries,
especially the smaller transion ones, remain completely
open. They should not worry about balance of payments
and foreign debt. They should remain open for the import of goods from the developed parts of Europe. Purchase of their goods will be possible through their chains
of stores and branches of their banks will finance them.
Table 4
The balance of payments current account and (in parentheses) the net internaonal financial posion in millions
of U.S. dollars
2008
2009
2010
2011
-2,604
(-8 253)
-1,088
(-10 018)
-946
(-9 693)
-1,588
.
-2 320
.
-5 993
(-49 691)
-1 245
.
-3 179
(-56 588)
-1 031
.
-947
(-56 776)
.
.
.
.
-1 236
(-4 605)
-610
(-5 182)
-200
(-4 942)
.
.
-3 769
(-17 517)
-625
(-18 563)
-388
(-17 244)
-528
(-18 125)
-10 395
(-31 764)
-2 867
(-32 929)
-2 819
(-33 120)
.
.
Bosnia and
Herzegovina
2.
171
MONETARY ARRANGEMENTS
Monetary arrangement is not directly related to the
budget and public debt, and though much damage has
already been done, sll depends on it whether it is going to be possible to prevent negave consequences to
domesc producon and the balance of payment of sale
of companies to foreigners. Adequate monetary arrangement is the one where the Central Bank has the right to
intervene at the foreign exchange market in a sterilizaon manner (Picture 1). It is all about the foreign currency which comes into the country as a result of selling
a company to foreigners. The foreign currency does not
automacally moneze and also does not cause appreciaon of domesc currency. There is a dam or an obstacle
which isolates domesc monetary system from the foreign, during the period of transion and selling of existing companies. Since the basic problems are balance of
payment and foreign debt that manifests as a problem
of public debt, monetary arrangement is indirectly connected with the public debt.
Picture 1: Monetary policy at complete freedom of movement between countries and different regimes of foreign
exchange market or monetary arrangements
Montenegro
Croaa
Macedonia
Slovenia
Serbia
Data source: IMF, BOP Stascs
Although the financial crisis has not been caused by the
states and their excessive expenditure, but by the banks
and the financial system as a whole, it should be more
likely to take advantage of the opportunity for collateral
benefit and drascally reduce the role of the state - especially in its social funcon. State spending, although it is
not the only or the most important thing that causes living above possibilies, can be lowered by raising hands
in Parliament and passing a law. At least we think so. As
we said, public debt is not usually absolutely lowered or
repaid but relavely decreased. For the me being it is
relavely increasing due to fiscal restricons and lowering of BDP.
* do 31.12.2006
** od 01.01.2007
Source: [Ribnikar, 2011a]
CONCLUSION
The “Sovereign Debt” crisis in the countries of the European Union and the rest of developed part of the world
172
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
vanjskom dugu.
Krugman, P., 2012, „Nobody Understands Debt“, The New
York Times, 1. januar.
Tranzicijske države bivše Jugoslavije isto tako su suočene
sa krizom javnog duga, iako je njihov javni dug još uvek
manji od najboljih država EU. I tu se radi o pogrešnom
fokusiranju. Za njih još naročito važi, da je njihov osnovni problem platni bilans i vanjski dug. To je i najteži problem, jer uspostavi konkurentnost domaće privrede posle toliko godina, naime od početka tranzicije, pogrešnog
ekonomskog uređenja i polike, može se samo na dugi
rok. Kod toga nisu od koris fiskalne restrikcije, iako to
ne znači da nema mnogo slabog u državnoj administraciji – od nestručnos i nerada do korupcije, što treba što
pre ukloni i me smanji troškove države. Sa štetnim
fiskalnim restrikcijama mislimo na restrikcije za školstvo,
zdravstvo, socijalu. Zato budžet i javni dug u pomenutom
smislu ne mogu bi osnovna preokupacija na duži rok.
Perdriel, C., 2012, „Industrie: l’erreur des patrons“, Le Nouvel Observateur, Pariz, 26. Januar.
Literatura
Aali, J., 2010, „Tous ruinés dans dix ans“, Fayard.
Ribnikar, I., 2011a, „Monetarna polika kod slobodnog
kretanja kapitala izmedju država“, Ekonomija, Zagreb, 18,
br. 3, 677-696.
Hartland, P., 19949, „Interregional Payments Compared
with Internaonal Payments“. Quarterly Journal of Economics, br. 3.
Sglitz, J. E., 2012, „The Book of Jobs“, Vanity Fair, januar.
Poslovni.hr, „Države bivše Jugoslavije dužne ukupno 94,8
milijardi eura“ (hp://www.poslovni.hr/Content/PrintArcle.aspx?Id=89166).
Reinhart, C. S. & K. S. Rogoff, 2009, „This Time is Different.
Eight Centuries of Financial Folly“, Princeton University
Press.
Ribnikar, I., 1988, „Financiranje privrede i države i teritorijalna zatvorenost privrede i banaka“, Ekonomist, br. 2,
171-197.
Ribnikar, I., 2011, „Capitalism, advanced and ‘transional’,
unfolded during the financial crisis“, Zbornik Ekonomksih
radova Ekonomskog fakulteta, Rijeka, 29, br. 1, 89-107.
ENG
has not been caused by bad public finances, i.e. large
budget deficit and large public debt, but because states
have been solving problems of banks and other financial
instuons. In addion, public debt crisis had mostly the
countries with permanently large deficits of the current
part of the balance of payment and large external debt.
Focusing at the state, meaning its expenditure, could be
explained although the main problem lies in balance of
payment and foreign debt.
Transion countries of the former Yugoslavia have also
been facing public debt crisis, although their public debt
has been lower than in the most developed countries of
the EU. This is all about wrong focusing. For them, this
means that their main problem is the balance of payments and external debt. This is the biggest problem
since establishing the compeveness of the domesc
economy aer so many years, in fact since the beginning
of transion, wrong economic policy and planning, could
only be in the long term. Fiscal restricons are of no use,
although it does not mean that there are no weaknesses
in the public administraon – incompetence, negligence
and corrupon, which should be eliminated and so reduce state expenditure. Bad fiscal restricons are the
ones that apply to educaon, health care, social security.
That is why the budget and the public debt cannot be
main long term preoccupaon.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
173
Literatura
Aali, J., 2010, „Tous ruinés dans dix ans“, Fayard.
Hartland, P., 19949, „Interregional Payments Compared
with Internaonal Payments“. Quarterly Journal of Economics, br. 3.
Krugman, P., 2012, „Nobody Understands Debt“, The New
York Times, 1. januar.
Perdriel, C., 2012, „Industrie: l’erreur des patrons“, Le Nouvel Observateur, Pariz, 26. Januar.
Poslovni.hr, „Države bivše Jugoslavije dužne ukupno 94,8
milijardi eura“ (hp://www.poslovni.hr/Content/PrintArcle.aspx?Id=89166).
Reinhart, C. S. & K. S. Rogoff, 2009, „This Time is Different.
Eight Centuries of Financial Folly“, Princeton University
Press.
Ribnikar, I., 1988, „Financiranje privrede i države i teritorijalna zatvorenost privrede i banaka“, Ekonomist, br. 2,
171-197.
Ribnikar, I., 2011, „Capitalism, advanced and ‘transional’,
unfolded during the financial crisis“, Zbornik Ekonomksih
radova Ekonomskog fakulteta, Rijeka, 29, br. 1, 89-107.
Ribnikar, I., 2011a, „Monetarna polika kod slobodnog
kretanja kapitala izmedju država“, Ekonomija, Zagreb, 18,
br. 3, 677-696.
174
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Savezna privredna komora Austrije
Direktor Ureda za koordinaciju evropske polike
Mr Chrisan Mandl
EKONOMSKI ASPEKTI EVROPSKIH INTEGRACIJA
UVOD
Proces pristupanja Crne Gore Evropskoj Uniji uslovljava
usvajanje i sprovođenje zajedničkih pravnih tekovina EU
- legislave koja je izgrađena u okviru Evropske Unije i
treba je preves u nacionalno zakonodavstvo. Ugovor o
pristupanju dozvoljava sinhronizovane zakodovne aranžmane obije strane, zemalja članica i one u fazi pristupanja u cilju usklađenos i što veće prakčne primjenjivos
usvojenih rješenja. Već danas je Crna Gora veoma jesno povezana sa Evropskom Unijom kroz primjenu Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju. Svrha Sporazuma
o pridruživanju je da adekvatno pripremi zemlju za buduće punopravno članstvo. On predviđa uspostavljanje 3
zone slobodne trgovine između Crne Gore i Unije kao i
unaprijeđenu saradnju u nekim oblasma ekonomije (isključujući poljoprivredu i prehrambenu industriju). Kao
rezultat integracionog procesa neminovno je sproves
sljedeće promjene koje su od izuzetnog značaja.
1.
SLOBODNO KRETANJE ROBA
1.1.
JEDINSTVENA SPOLJNJA CARINSKA STOPA
Pristupanje Crne Gore carinskoj uniji i usvajanje jedinstvene EU spoljnje carinske stope kao i ujednačene spoljnotrgovinske polike (jednostrane mjere trgovinske polike poput andampinških i ansubvencionih mjera kao
i bilateralni i mullateralni trgovinski sporazumi). Novi
carinski režim će zahjeva u nekim slučajevima korekciju tarifa naniže a u nekim naviše. Za takozvana plutajuća
dobra (izuzeta iz jedinstvenog režima) u pristupnom periodu primjenjivaće se dogovoreni prelazni aranžmani.
1.2.
ma. Ovakvo otvoreno tržište za posljedicu ima značajne
uštede na troškovima uvoznika i izvoznika (u Ćekinijevom
izvještaju se procjenjuje na 2-5% vrijednos dobara kojima se zaokružuje promet na unutrašnjem tržištu prema
stanju iz 1993).
1.3.
IZAZOVI
Usljed nepostojanja dopunskih carinskih kontrola (i obrazaca o carinskoj deklaraciji na EU granicama) stasčke
informacije moraju bi dostavljene direktno od strane
kompanija. To znači da će za kompanije bi uvedeni zahtjevi u pogledu stasčkih podataka. Preduzetnici će
mora da samostalno izvještavaju o stasčkim podacima (na primjer Interstat/Extrastat – Interstat je sistem
trgovine dobrima između EU članica, Extrastat sistem za
trgovinu dobrima izvan EU). Uvedeni su cenzusi za mala
i srednja preduzeća. Otvaranje takozvanih zašćenih
sektora: poljoprivreda i prehrambeno-prerađivačka industrija će bi podvrgnute punoj konkurenciji unutar EU
i za jednička poljoprivredna polika će se u potpunos
primjenjiva-vjerovatno će se zaključiva prelazni sporazumi za određene sektore, naročito u odnosu na primjenu evropskih zdravstvenih, veterinarskih i fitosanitarnih
standarda. U ostalim slučajevima, svi proizvodi za koje se
utvrdi da ne zadovoljavaju tražene minimalne standarde
moći će bi distribuirani samo na nacionalnom tržištu.
Po m pravilima se postupalo i prilikom ranijih pristupnih
procesa Evropskoj Uniji kada su proizvodi iz pristupnih
zemalja morali u potpunos ispuni minimum postavljenih standarda.
1.4.
JEDINSTVENA STOPA POREZA NA DODATU
VRIJEDNOST VAT
UKLANJANJE GRANIČNIH KONTROLA, LATENCIJA
Porez na dodatu vrijenost nalazi svoju primjenu na dobra
I PRAVILA O PORIJEKLU ROBE
i usluge kupljene i prodate u okviru EU. Snabdijevanje
Preduzetnici će ima jednak pristup unutrašnjem tržištu uslugma između kompanija samih (B2B) je regulisano
Evropske Unije; neće bi carinskih procedura i po priro- tako da se osim u izuzetnim slučajevima oporezivanje
di, teško predvidivog vremena čekanja na EU granica- obavlja u mjestu sjedišta primaoca usluge. Usluge kojima
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Mr Chrisan Mandl
175
Austrian Federal Economic Chamber
Director of European Policy Coordinaon Department
ECONOMIC ASPECTS OF EUROPEAN INTEGRATION
INTRODUCTION
EU accession of Montenegro will lead to the adopon
and implementaon of the „EU acquis“ – the legislaon
already exisng in the EU - has to be implemented in
the naonal legislaon. The Treaty of Accession allows,
however, temporary arrangements for both sides, the
Member States and the acceeding country. Already today, Montenegro is closely linked to the European Union
because of the Stabilisaon and Associaon Agreement.
The aim of the Associaon Agreement is to prepare the
country’s integraon into the EU. It foresees the establishment of a free trade area between Montenegro and
the Community as well as enhanced cooperaon in some
economic field (excluding farming and the agro-food industry). As a result the following changes because of EU
accession are of importance.
1.
FREE MOVEMENT OF GOODS
1.1.
COMMON EXTERNAL TARIFF
Accession of Montenegro to the customs union and
adopon of the EU common external tariff and the EU
foreign trade policy (unilateral trade policy measures like
an-dumping or an-subsidy measures as well as bilateral and mullateral trade agreements). The new custom regime will lead in some cases to tariff reducons
in other cases to tariff increases. For “goods afloat ” at
the me of accession transional arrangements are to
be applied.
1.2.
REMOVAL OF BORDER CONTROLS, LATENCIES
AND RULES OF ORIGIN
Entrepreneurs will have equal access to the EU internal
market; there will be no customs formalies or incalculable waing mes at EU-borders. This open market results
in significant cost savings for importers and exporters (the
„Cecchini report“ esmated 2-5% of the value of goods for
the compleon of the internal market in 1993).
1.3.
CHALLENGES
Because there are no further border controls (and customs declaraon forms at EU borders) the stascal
informaon has to be provided directly by companies.
Therefore stascal informaon requirements for companies will be introduced. Entrepreneurs have to report
stascal data directly (e.g.Intrastat/Extrastat - Intrastat
is the system for the trade in goods between EU countries, Extrastat the system for trading goods outside the
EU). There are thresholds for SMEs).
Opening up of „ protected“ sectors: The agriculture and
food processing industry will be subject to full EU compeon and the common agricultural policy will also
aplly fully - likely there will be transional arrangements
in some sector, especially for the implementaon of the
EU health, veterinary and phytosanitary standards. If this
will be the case and if the products of a company do not
fulfil the necessary minimus standards, they may only be
distributed on the naonal market (this was the case in
former accession countries).
1.4.
COMMON SYSTEM OF VALUE ADDED TAX VAT
The VAT applies to goods and services bought and sold
within the EU. The supply of services between businesses (B2B services) is in principle taxed at the customer’s
place of establishment. Services supplied to consumers (B2C services) are taxed at the supplier’s place of
establishment. However, several excepons exist: e.g.:
services connected with real estate are taxed where the
immovable property is located, : Assemblies and repair
are taxed where the acvity is carried out.
Free movement of goods: for business to business (b2b)
contracts the VAT Idenficaon Number is to be introduced (VAT exempt for the consigning country, payment
of value-added tax in the receiving country). Don’t forget
to apply for a VAT Idenficaon Number at the latest a
176
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
kompanije snabdijevaju potrošače (B2C) bivaju oporezovane u mjestu sjedišta snabdjevača. U svakom slučaju
postoji nekoliko izuzetaka: na primjer, usluge povezane
s nepokretnosma se oporezuju u mjestu gdje je locirana nepokretna imovina: komponente, rezervni djelovi i
servisirani instrumen se oporezuju u mjestu gdje je potrebna akvnost obavljena.
Slobodno kretanje roba: za trgovinske ugovore između
kompanija PDV idenfikacioni broj mora bi uveden (PDV
izuzet za zemlju odašiljanja, naplata PDV se vrši u zemlji
primaocu). Treba vodi računa o tome da se PDV idenfikaioni broj zatraži najkasnije par mjeseci prije ulaska u
EU. Kada je riječ o ugovorima između kompanija i potrošača (b2c) PDV se naplaćuje u zemlji porijekla kupca.
Usluge između EU kompanija i privatnih lica (potrošača)
bivaju oporezovane u mjestu sjedišta snabdjevača.
1.5.
OZNAKA CE
Označavanje robe CE markom je obavezno za proizvode
plasirane na Evropski ekonomski prostor (na primjer za
mašine, žičane instalacije,elektronska sredstava, opreme
pod priskom, ličnu zaštnu opremu, mjerni instrumen
za ispivanje bezbjednos igračaka, etc.)To je jedan vidljiv, lako prepoznatljiv simbol koji pokazuje da je proizvođač preuzeo sve potrebne mjere kako bi osigurao da
proizvod odgovara minimum primjenljivih zahtjeva sigurnos. Princip recipročnog priznavanja oznake garantuje
Slobodan protok roba i usluga.
2.
SLOBODAN PROTOK USLUGA / SLOBODA
OSNIVANJA KOMPANIJA
2.1. SLOBODAN PROTOK USLUGA
Uspostavljeni slobodan protok usluga omogućava ekonomskim djelatnicima da razviju postojanu, konnuiranu
akvnost u drugoj zemlji članici bez obaveze da u istoj
uspostavljaju svoju filijalu. Shodno vladajućem principu
nediskriminacije strani ekonomski djelatnik je u obavezi
samo da ispuni iste one uslove koji važe i za domaće subjekte koji se bave ekonomskim akvnosma. Usvojeni
princip omogućuje staranim subjekma ne samo da pružaju usluge, već i da osnivaju kompanije pod ism uslovima koji važe za državljane zemlje prijema.
MNE
2.2.
UKIDANJE ZAŠTITNIH ODREDBI ZA DOMAĆE
DRŽAVLJANE
Ukidanje ekskluzivnog domena akvnos domaćih državljana (postoje i dalje izuzeci koji se odnose na javne
funkcije, policiju, sudstvo), oslobađanje od obaveze pružanja informacija na službenom jeziku zemlje domaćina,
ukidanje obaveze garantovanog minimum broja zaposlenih lica u novoosnovanoj kompaniji.
U svakom slučaju, dokaz postojanja tražene stručne kvalifikacije je još uvijek primjenljiv! (Direkva o priznavanju
profesionalnih kvalifikacija).
2.3.
PRELAZNI SPORAZUMI
Predviđene tranzicione mjere dozvoljavaju državama
članicama određeni intermeco u prilagođavanju, tj.
moguće je odlaganje početka primjene naznačene EU
regulave. Njemačka i Austrija su u prišlos iskorisle
sedmogodišnji period (2+3+2) u 5 sektora od posebne
važnos (izgradnja, baštovanstvo, održavanje čitoće, sistem socijalne sigurnos). U ovim slučajevima Crna Gora
će ima pravo reciprociteta.
Saobraćaj: prelazni period je dozvoljen i kada je riječ o
kabotaži (prevozu robe u zoni pod jurisdikcijom druge
zemlje članice). Ukoliko bi takva mogućnost bila i realizovana u obliku sporazuma, prevozna sredstva iz Crne Gore
ne bi mogla da obavljaju radnje kabotaže u granicama
drugih EU članica.
3.
SLOBODNO KRETANJE LJUDI/RADNIKA
Svi građani Evropske Unije, kada jednom steknu taj status ulaskom mačne zemlje u EU imaju pravo neometanog ulaska u druge zemlje članice kao i pravo da traže i
konkurišu za određeno radno mjesto.
Klauzule poput one navedene pod 3.3 kojima se uvode
provizorne odredbe EU članica za građane Crne Gore su
dozvoljene. Naime, u posljednje vrijeme EU članice su
normirale i odomaćile u praksi ograničenja u trajanju do
sedam godina (2+3+2 prelazni period). U takvom slučaju
Crna Gora bi imala pravo primjene principa reciprociteta.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
few months before EU accession! For business to consumer (b2c) contracts the taxaon has to be paid in the
country of purchase.
cable! (Direcve on the recognion of professional qualificaons)
2.3
Services between EU companies and private individuals
(consumers) are taxed at the supplier’s place of establishment.
1.5.
CE MARKING
The CE conformity marking is a mandatory mark for
products placed on the market in the European Economic Area (e.g. for machinery, cableway installaons, electronic devices, pressure equipment, personal protecve
equipment, measuring instruments or safety of toys, ...).
It is a visible symbol showing that the manufacturer has
taken all necessary measures to ensure that the product
complies with the applicable minimum safety requirements. The mutual recognion principle guarantees free
movement of goods and services.
177
TRANSITIONAL ARRANGEMENTS
The transional measures allow Member States to postpone the implementaon of selected EU-regulaons.
Germany and Austria in the past applied a seven year
period (2+3+2) in five exclusive service sectors (construcon, gardening, cleaning-, social- and security services).
In this case Montenegro would have the right of reciprocity.
Transportaon: a transional period for cabotage operaons (delivery of goods within another EU country) is
possible. In this case vehicles of Montenegro would not
be allowed to carry out cabotage operaons within other
EU Member States.
3.
FREE MOVEMENT OF PERSONS/WORKERS
2.
FREE MOVEMENT OF SERVICES/FREEDOM
OF ESTABLISHMENT
All Union cizens have the right to enter another Member State and to look for a working place.
2.1.
NON DISCRIMINATION PRINCIPLE
Note as in 3.3.: Transional measures of EU Member
States for cizens of Monte Negro are possible. At last
many EU member states introduced restricons up to
seven years (2+3+2 transional period). In this case Montenegro would have the right of reciprocity.
The free movement of services enables economic operators to pursue a stable, connuous acvity in another
Member State and to offer temporary services without obligaon to be established. According to the nondiscriminaon principle the foreign economic operator
needs only to fulfill the same condions as naonal operators of the Member State. The principle not only allows the foreign operator to provide services but also to
establish a company in another Member State under the
same condions as naonals of the receiving Member
State.
2.2.
ABOLITION OF PROFESSIONAL RESERVATIONS
FOR CITIZENS
Abolion of posts reserved for naonals (there are excepon for officials, e.g. police, jusce), abolion of language requirements/mother tongue informaon, guaranteed minimum employment numbers.
However, proof of professional qualificaon is sll appli-
Students: students may parcipate on EU-funded programs that promote mobility and people-to-people contacts in the field of educaon (Erasmus). Recognion of
university diplomas.
Note: the access of a country to the Schengen area is
not linked to the EU accession (Romania and Bulgaria up
to now don’t parcipate in the Schengen cooperaon).
With the introducon of the Schengen cooperaon common rules and procedures with regard to visas for short
stays, asylum requests and border controls are applied.
4.
FREE MOVEMENT OF CAPITAL
The aim is to liberalise the European financial market and
to create an integrated, open, compeve and efficient
European financial market.
178
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Studen: Studen imaju pravo ravnopravnog učešća u
programima finansiranim sredstvima predviđenim budžetom EU koji promovišu mobilnost i neposredne kontakte između ljudi koji nemaju adekvatnu alternave u
oblas obrazovanja (ERASMUS). Predviđeno je i uzajamno priznavanje univerzitetskih diploma.
minimis), uspostavljanje dominantnog položaja i monopolizaciju tržišta kao što u istom cilju predviđa i kontrolu
merdžera i kumulaciju vlasničkih prava putem kupovine
kompanija.
Napomena: Pristup zemlje šengenskoj zoni je odvojen
process od ulaska u Evropsku Uniju (Bugarska i Rumunija do sada nisu uključene u saradnju u okviru šengena).
Uvođenjem šengenske saradnje stupila su na snagu i primjenjuju se jedinstvena pravila i procedure u odnosu na
vize za kratkotrajan boravak, zahtjeve za azilom i granične kontrole.
Jedinstvena evropski postupak se primjenjuje na zasnivanje ugovora o javnim radovima, javnom snabdijevanju
i ugovora o javnim uslugama i ostalim označenim oblasma (energija, voda, saobraćaj). Jedinstvena pravila se primjenjuju samo na ugovore koji prelaze propisani cenzus.
4.
SLOBODAN PROTOK KAPITALA
Cilj je poszanje najvišeg stepena liberalizacije Evropskog
finansijskog tržišta i stvaranje jednog integrisanog, otvorenog, konkurentnog i efikasnog finansijskog tržišta.
Prelazne mjere u finansijskom sektoru su međum, dozvoljene: novoprimljene države članice mogu zadrža
na snazi ograničenja normirana nacionalnim zakonodavstvom u pogledu mogućnos scanja vlasništva nad poljoprivrednim zemljištem od strane državljana Evropske
Unije ili Evropskog Ekonomskog Prostora i korporacija.
5.
OSTALE OBLASTI OD ZNAČAJA
5.1.1. Ekološki standardi
Prelazni period se može uves na primjer za standarde
kvaliteta vazduha, kvaliteta goriva, upravljanje otpadom,
ograničenje emisije određenih zagađujućih materija u
vazduh iz krupnih sistema za samosagorijevanje, emisije
u vodu.
5.1.2. Zakon o konkurenciji
Dogovori o cijenama su generalno zabranjeni po EU zakonu o konkurenciji. Osnivanje kartela je principijelno
zabranjeno sa mogućim izuzecima učinjenim od strane
Evropske Komisije (na primjer sporazumi manje važnos
ili grupna izuzeća za određenu vrstu ugovora). Evropski
zakon o konkurenciji takođe zabranjuje nacionalne subvencije (sa mogućnošću izuzeća, takozvano pravilo de-
5.1.3. Javna postupak
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Transional measures in the financial sector are, however, possible: new Member States may maintain in force
naonal restricons on the acquision of agricultural
land by naonals of another EU/EEA Member State and
by corporaons.
5.
OTHER AREAS OF IMPORTANCE
5.1. Environmental standards
Transional periods may apply, e.g. for standards of air
quality, fuel quality, waste management, limitaon of
emissions of certain pollutants into the air from large
combuson plants, emissions into water.
5.2.
Compeon law
Price agreements are generally forbidden under EU compeon law. Cartels are in general not allowed with the
possibility of exempons by the European Commission
(e.g. agreements of minor importance or block exempons for different contract types). EU compeon law
also bans naonal subsidies (with the possibility of exempons, de-minimis-rule), dominances and monopolies as well as it controls mergers and acquisions.
5.3.
Public procurement
Common EU procurement procedures for public works
contracts, public supply contracts and public service
contracts and other selected areas (energy, water, transport). The common rules only apply to contracts above
certain thresholds.
179
180
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Ljiljana Filipović
Potpredsjednica, Privredna komora Crne Gore
EKONOMSKI ASPEKTI EVROPSKIH INTEGRACIJA
REZIME
Strateški cilj Crne Gore predstavlja priključenje Evropskoj
uniji, jedinstvenom tržištu robe, usluga kapitala i rada.
Brzina odvijanja ovog procesa u predstojećem periodu
zavisiće od dinamike ekonomskih, poličkih, pravosudnih,
bezbjednosnih i ukupnih reformi, tj. od brzine i stepena u
kojem će se društvo u cjelini angažova i reformisa.
Proces pristupanja, kao i članstvo u Evropskoj uniji u sebi
sadrži koris i troškove. Dok su koris brojne (napredak
u zakonodavstvu, stabilnos, sigurnos, otvaranju novih
tržišta), izazovi su različi i povezani su sa sve većom
konkurencijom i naporima koje treba učini da bi se
dosgli standardi Evropske unije.
Sagledavanje ekonomskog aspekta integracija uključuje
različite ekonomske, pa i socijalne elemente, i to tokom
ukupnog perioda pridruživanja, kao i nakon ulaska u
EU. Pri tome treba ima u vidu da je gotovo nemoguće
razdvoji troškove povezane isključivo sa integracijom u
EU od troškova koji proisču iz procesa tranzicije i strukturnih reformi koje se istovremeno dešavaju.
UVOD
Tržište EU danas ima preko 500 mil stanovnika i najveća
je integrisana ekonomska oblast na svijetu, koja pokriva
30% svjetskog BDP-a, 60% međunarodne razvojne pomoći
i više od 17% svjetske trgovine. Oblas koje obuhvata su:
poljoprivredna polika, trgovina, prevoz, pitanja spoljne
polike, odbrane, pravosuđa i mnogia druga.
Slobodnom razmjenom robe, ljudi, usluga i kapitala u okviru „unutrašnjeg tržišta“, EU ostvaruje najveći bruto nacionalni proizvod na svijetu. Mir, sigurnost, kao i ekonomska i socijalna solidarnost su tri mova koja daju osnovne
impulse evropskom procesu integracija.
Odnosi između Crne Gore i EU u Procesu stabilizacije i
pridruživanja (PSP) uspostavljeni su jula 2001. Crna Gora
ima izvjesnu evroatlantsku perspekvu i jak konsenzus za
evropske integracije. Nakon potpisivanja1 i rafikovanja
SSP, njegovo stupanje na snagu označilo je ulazak u novu
fazu integracije, koja i formalno obavezuje Crnu Goru na
usklađivanje svog zakonodavstva s pravnim tekovinama
EU, kao i na usklađivanje stavova i polika u svim oblasma saradnje.
Nakon podnošenja Zahtjeva za članstvo Crne Gore u Evropskoj uniji2 i njegovog prihvatanja od strane Savjeta
ministara3, sljedeći važan korak u procesu pristupanja je
bio procjena zemlje - aplikanta u ispunjavanju poličkih,
pravnih, administravnih i ekonomskih kriterijuma za
članstvo u Uniji i sposobnos zemlje za preuzimanje
obaveza koje proizilaze iz članstva. U tom smislu, Upitnik
EK je predstavljao zvanični instrument kojim je procijenjena pripremljenost zemlje da započne proces pristupanja.
Tokom 2010. i 2011. godine Crna Gora je bila posvećena
konsultavnom procesu i dijalogu sa EK za pripremu
mišljenja4 EK. Nakon kandidature5, slijedi definisanje datuma početka pregovora o pristupanju, njihova
priprema i sam početak. U junu 2012.godine se očekuje
otpočinjanje pristupnih pregovora.
1.
POSLOVANJE NA ZAJEDNIČKOM TRŽIŠTU
Već prilikom nastajanja Evropskih zajednica (EZ) definisan
je cilj stvaranja zajedničkog tržišta. Kasnije (nakon usvajanja Jedinstvenog evropskog akta) počinje da se upotrebljava pojam unutrašnje tržište, koje se definiše kao
područje bez granica u kom je omogućeno slobodno kretanje roba, usluga, ljudi i kapitala. To je proces „ukidanja
granica“ koji je počeo 1993. godine i još traje.
Sloboda kretanja roba podrazumijeva trgovinu robom
1
2
3
4
5
Oktobar 2007.
Pariz, 15. decembar 2008. godine
Luksemburg, 23. april 2009. godine
9.novembar 2010.godine
17.decembar 2010.godine
ENG
Ljiljana Filipović
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
181
Vice President, Chamber of Economy of Montenegro
ECONOMIC ASPECTS OF EUROPEAN INTEGRATION
ABSTRACT:
vides incenves to the European integraon process.
The strategic goal of Montenegro is joining European
Union, the common market of goods, service, capital and
labor. The me required for such a process to be completed
will depend on dynamics of economic, polical, judiciary,
security and overall reforms, what means the velocity and
degree by which the enre society would be engaged and
reformed in the period to come.
The reports between EU and Montenegro were established through the Stabilizaon and associaon process
on July 2001. Montenegro has its undoubted Euro - Atlanc perspecve and broad consensus over European integraon. Aerwards spulaon and raficaon of Agreement on Stabilizaon and Associaon to EU, it’s coming in
force has marked the opening of new phase in integraon
specific for making Montenegro formally obliged for the
first me in regards to harmonizing its legislaon to aqcuis communautaire of EU as well as se
ng in accordance
standpoints and policies in all fields of collaboraon.
The process of EU accession as the membership itself compounds both cost and benefits. While the benefits are numerous (legislaon advancement, stability, security, new
markets openness), the challenges vary and derive from
a rising compeon and the efforts needed to be made in
order to achieve standards envisaged for EU members.
An deeper insight into economic aspects of integraon
includes diverse both economic and social components
throughout enre accession process and aer entering
EU too. In addion we should take in consideraon that
it’s almost impossible to diverge and make a clear difference between costs related exclusively to the EU integraon and those resulng from the process of transion and
structural reforms being performed contemporary.
INTRODUCTION
The common EU market nowadays compounds of 500
millions habitants and represents the greatest integrated
economic area in the world constutes 30% of the world
GDP, consists 60% of the internaonal development support and covers over 17% of the world trade exchange.
The area covered by EU market are: agricultural policy,
trade, transportaon, foreign policy issues, defense policy, judiciary system and other ones.
Through the free exchange of goods, people, services and
capital within the frame of EU internal market the European Union obtains the largest GDP in the world. Peace,
security, social solidarity are three key mofs which pro-
Aer the Demand for admiance of Montenegro into full
fledged EU membership was submied and it’s acceptance by the Counsel of Ministers, the applicant-country
evoluon in fulfilling polical, legal, administrave, and
economic criteria seled to potenal EU members as well
as it’s ability to take over the obligaons deriving from the
full fledged membership featured the following important
step on the path to EU. According to that, European Commission Quesonnaire represented the official document
in which the evaluaon of country’s readiness and preparaon to open the accession process was given.
During 2010 and 2011 Montenegro was commied to
consultaon process and dialogue with European Commission directed to preparaon of opinion. The obtaining
of candidacy status is followed by précising the date of admission negoaon beginning, it`s implementaon and
the opening itself. The opening of admission negoaon
is expected to realize on June 2012.
DOING BUSINESS ON COMMON MARKET
The common European market has been determined as a
goal to achieve and incorporated in the very idea of founding European Community. The concepon of internal market became embedded aer the Common European Act
182
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
pri čemu su ukunute ne samo carinske (tzv. tarifne), već i
netarifne prepreke za trgovinu (kvantavna ograničenja
i mjere sa jednakim dejstvom).
MNE
•
Unutrašnju trgovinu u EU je moguće ograniči zbog:
•
•
•
•
javne sigurnos, reda i morala,
zašte zdravlja i života ljudi, biljaka i živonja,
zašte kulturnih dobara,
zašte intelektualne svojine.
Na unutrašnjem tržištu EU je zabranjena poreska diskriminacija. Državama članicama je zabranjeno da na robu
porijeklom iz druge države članice uvode viši unutrašnji
porez nego na sličnu domaću robu.
Sloboda kretanja radne snage /radnika/ omogućava
državljanima EU da se zaposle i rade u bilo kojoj državi
članici EU. Ova sloboda se odnosi samo na radnike koji su
državljani bar jedne od zemalja članica, kao i na njihove
članove porodice. Radnici imaju pravo da se zaposle i
rade na teritoriji druge države članice pod jednakim uslovima kao i državljani te zemlje. Zabrana diskriminacije
se odnosi na primanje i otpuštanje, nagradjivanje, prava
i dužnos koje proisču iz radnog odnosa, dužinu radnog
vremena, radnopravnu zaštu, poreske i socijalne povoljnos i sl.
Sloboda poslovanja /preduzetništva/ omogućava
poslovanje na unutrašnjem tržištu EU svakom subjektu
(fizičkom i pravnom licu) tamo gdje su za njega najpovoljniji uslovi.
Sloboda kretanja usluga omogućava obavljanje
privremene preduzetničke djelatnos u zemlji domaćinu,
u kojoj lice koje pruža usluge nije etablirano.
Sloboda kretanja kapitala i plaćanja je sastavni dio kretanja robe i usluga jer omogućava realizaciju plaćanja
za njihovo pružanje. Sva ograničenja kretanja kapitala
i plaćanja su zabranjena. Za razliku od ostalih sloboda
u okviru unutrašnjeg tržišta, slobodno kretanje kapitala i plaćanja se ne odnosi samo na kretanje u okviru
unutrašnjeg tržišta EU, već i na treće zemlje (na sve
prekogranične kapitalske i platne transakcije).
Postoji više izuzetaka u zabrani ograničenja kretanja kapitala i plaćanja. Među njima su:
•
•
•
ograničenja koja proizilaze iz kategoričnih zahtjeva
(obezbjedjivanje platne sposobnos banaka, zašta
potrošača, poštenost trgovinskih transakcija, zašta
životne sredine, zašta kulturnog blaga i dr. ) u javnom interesu,
izuzetci zbog poteškoća u platnom bilansu država članica,
ograničenja u odnosu na treće zemlje,
druga ograničenja država članica.
Zajednička trgovinska /komercijalna/polika (ZTP )
ima dva osnovna cilja. Na jednoj strani treba da doprinese harmoničnom razvoju svjetske trgovine, postepenom odstranjivanju barijera u međunarodnoj trgovini i
sniženju carina. Na drugoj strani š interese EZ u njenim
odnosima sa trgovinskim partnerima, jer zajednički nastup olakšava državama članicama zaštu vlash interesa
u međunarodnoj trgovini. Ti ciljevi se sprovode uz pomoć
instrumenata ZTP. Jedan od najbitnijih autonomnih instrumenata ZTP je jedinstvena carinska tarifa, koja se
primjenjuje u trgovini sa državama koje nisu članice, kao
i mjere za zaštu trgovine koje se primjenjuju u slučaju
dampinga ili subvencija.
Zajednička polika u poljoprivredi (ZPP) teži da obezbjedi primjerene cijene za potrošače i pravične prihode
za poljoprivrednike. U glavne instrumente ZPP spada
zajednička regulacija cijena, subvencioniranje proizvodnje i prodaje, mjere skladištenja i premošćavanja, mjere
za stabilizaciju uvoza i izvoza poljoprivrednih proizvoda.
Zajednička polika u saobraćaju ima za cilj odstranjivanje prepreka/barijera na granicama između država
članica, čime se olakšava slobodno kretanje ljudi i robe.
Zajednica određuje zajednička pravila međunarodnog
saobraćaja u pravcu ili iz pravca države članice, kao i
pravila prelaska preko teritorije država članica, uslove
za obavljanje transporta na teritoriji države članice m
prevoznicima koji nemaju sjedište na teritoriji te države,
mjere za poboljšanje sigurnos saobraćaja i druge
potrebne mjere.
Zajednička pravila privredne konkurencije su uvedena u
cilju efekvnog funkcionisanja tržišnih sila na unutrašnjem
tržištu. Polika privredne konkurencije obuhvata:
•
zabranu sporazuma, udruživanja i međusobno dogovorenih postupaka između preduzeća koji mogu
uca na trgovinu između država članica i spriječi,
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
was adopted and is intended as an area without boundaries in which the free currency of goods, services, people
and capital is provided. This is the process of boundaries deleon which has began in 1993 and is proceeding
nowadays.
Free good currency intends trade of goods with not only
customs (so called tariff) being eliminated but non-tariff
obstacles to free trade as well (quantave limitaon and
measures with equivalent effects).
strains to free capital inflow and payment realizaon are
forbidden. In difference to other free currencies on internal EU market , free capital inflow and payment realizaon
is not sanconed exclusively for EU market acvies and
movements but on third countries’ market as well (it refers to all the cross-bordering and paying transacons)
There is some excepons related to prohibion of constrains on capital and payment currency. The significant
ones among them are:
•
Internal trade within EU is allowed to be constrained due
to:
•
•
•
•
public security, order and ethic offences
safeguard of peoples’ health, flora and fauna
cultural heritage protecon
intellectual property protecon
On the EU internal market the tax discriminaon has been
prohibited. The member-states are not allowed to impose
higher tax rates on commodies originated from the other
member-state than those valid for the domesc goods.
Labor mobility or free workers movement has given a possibility to EU cizens to be employed and work in each of
the EU countries. This right is envisaged exclusively for
workers who are cizens of at least one EU state as well as
for the members of their families. There is no difference
in employing and rights deriving from employment of domesc and other member-states cizens, but full equivalency is respected. The discriminaon is legally excluded
in the issues of labor recruitment and dismissal, rewarding, rights and obligaons of an employee, working day
duraon, equal protecon on work, tax and social benefits
etc.
Free business doing (entrepreneurship) made it possible
for each subject (legal and physical enty) to develop it’s
acvity where the condions do most in their favor.
Free services currency has provided provisory business
performance in receiving country where the service provider is not established.
Free capital inflow and payment is viewed as an integral
part of goods and services currency because of enabling
payment realizaon for provided services. All the con-
183
•
•
•
limitaons deriving from explicit
requirements(assurance of banking payment ability,
consumer’s protecon, probity of trade transacons,
environment protecon, culture heritage safeguard
etc.) dealing in public interests
excepons made due to difficules in state balance of
payments
constrains directed to third countries
other limitaons imposed by member states
Common trade/commercial/policy (CTP) have set two crucial goals. From one point of view it is intended to contribute to world trade harmonic development, gradual
banishment of barriers to internaonal trade and prices
increase. Viewed from the other side it safeguards European Community interests in its relaons to commercial
partners, because joint appearance facilitates memberstates engagement in protecng their interests in internaonal trade. These goals are supposed to be reached
through CTP tools. One of most important autonomous
CTP instrument is the common taxaon tariff which is
used in performing trade with non member-states as well
as trade protecon measures which are to be implemented in the case of dumping or subsidies.
Common agricultural policy (CAP) strives to ensure appropriate prices for consumers and adjusted revenues for
agricultural producers. The main (CAP) instruments consist of common prices regulaon, subsidizing producon
and selling, measures of storage and bridging, stabilizing
measures directed to export and import of agricultural
products.
Common transportaon policy is conceived in order to remove barriers/obstacles on the member-countries’ froners which facilitates free people and goods currency. It
is the community to determine common regulaons of
internaonal transportaon directed to or from the mem-
184
•
•
•
•
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
ograniči ili naruši konkurenciju na unutrašnjem tržištu,
zabranu zloupotrebe dominantnog položaja na unutrašnjem tržištu ukoliko se me uče na trgovinu između država članica,
kontrolu podrške od strane država članica ili iz državnih sredstava koja narušava konkurenciju stavljanjem
određenih preduzeća ili proizvodnje određenih vrsta
robe u povlašćen položaj,
prevenvnu kontrolu veza izmedju preduzeća sa
evropskim dometom,
liberalizaciju nekih sektora sa monopolnom strukturom (kao što su telekomunikacije, saobraćaj i energeka).
Ekonomska i monetarna polika je regulisana Ugovorom iz Mastrihta. Savjet EU izdaje u skladu sa principima ekonomske i monetarne polike principe i preporuke za ekonomsku poliku država članica. Zemlje koje
su već uvele zajedničku valutu (tzv. zemlje eurozone)
sprovode zajedničku monetarnu poliku. Određivanje i
sprovođenje zajedničke monetarne polike je u rukama
Evropske centralne banke (ECB), koja usko sarađuje sa
centralnim bankama država članica. Glavni zadatak ECB
je održavanje stabilnos cijena.
2.
KORISTI I TROŠKOVI OD ČLANSTVA U
EVROPSKOJ UNIJI
Članstvo u Evropskoj uniji ima posebne efekte na
privredu zemalja članica. Ti efek mogu djelova direktno i indirektno. Direktni efek su: Trade creaon effect
– efek stvaranja trgovine, Trade diversion effect – efek
preusmjeravanja trgovine, Balance of payment effect
– efek platnog bilansa, Government revenue effect –
efek državnih prihoda, Consumer welfare effect – efek
potrošačkog napredovanja. Indirektni efek su: sektorski, bolja alokacija resursa, poboljšana međunarodna
konkurentnost zemlje, efek ekonomije obima i rasta
tržišta, efek primjene propisa6.
Priključenje Evropskoj uniji može djelova na ekonomiju
zemlje na mikro i makro nivou.
Mikroekonomski efek:
6
Dimitrijević Bojan, Ekonomski aspek evropske integracije i analiza
troškova i koris
MNE
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
2.1.
Sektorski (rast zaposlenos i troškovi socijalnog programa),
Troškovi primjene standarda EU (u saobraćaju, energeci, transportu, zaš životne sredine…),
Efek na cijene, rast konkurentnos i potrošače.
Makroekonomski efek:
Rast društvenog proizvoda i proizvodnje,
Platni bilans i budžet,
Inflacija i nezaposlenost,
Strane direktne invescije (SDI) i porast konkurentnos.
Pored makro i mikroekonomskih efekata u državi se
javljaju i polički efek integracije:
Porast međunarodne bezbjednos,
Geostrateške prednos,
Unutrašnja stabilnost,
Znatno smanjen rizik invesranja.
Na nastanak troškova i koris od EU članstva uču:
Strukturni fondovi i finansijski instrumen Unije,
Carinska unija i Zona slobodne trgovine,
Zajednička polika poljoprivrede,
Slobodno kretanje roba, usluga, rada i kapitala,
Migracije radnika,
Troškovi prilagođavanja standardima i propisima EU,
Monetarna unija.
KORISTI OD ČLANSTVA U EVROPSKOJ UNIJI
Koris od Evropske unije su brojne, počevši od toga što
nema viznog režima, postoji niz subvencija za zemlje
članice, renome koji država dobija ulaskom u EU. Pored
ovih postoji još niz drugih koris koje se mogu klasifikova u poličke, privredne i finansijske prednos EU.
Poličke prednos koje donosi članstvo u Evropskoj uniji
su, prije svega, polička sigurnost i zašta nacionalnih
interesa kroz poličke instucije EU. Pristupanjem EU,
polički i diplomatski rejng, uglavnom značajno raste
ne samo u Evropi već i u cijelom svijetu. To omogućuje
članicama EU da bolje i uspješnije zastupaju i realizuju
svoje interese na ravnopravnoj osnovi i u predviđenim
procedurama.
Privredne prednos za zemlje članice uglavnom dolaze
kroz intenzivniju i liberalizovanu trgovinu, efikasniju
alokaciju resursa u Uniji, efekat akumulacija, sniženje
kamatnih stopa i višestruko veći priliv stranih invescija.
Ono sto podsče nastanak ovih ekonomskih efekata je
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
ber-state as well as the rule which sancons crossing over
member state territory, condions to be fulfilled for transit of non residenal transporters over other country’s territory to be permied , measures necessary for improvement of transit security and other needed measures.
Common rules of commercial compeon were introduced with intenon to sele an efficient funconing of
market forces manifesng on the internal market. The
common compeon policy comprises of :
•
•
•
•
•
Prohibion of agreements, joining and mutually consented proceedings between enterprises which could
affect trade exchange between member-states and
hinder, delimitate or violate compeon rules on internal market.
Interdicon of abusing dominant posion on internal
market if such an conduct affects trade exchange between member-states
Supervision of state provided supporng measures or
support approved from state assets which transgress
compeon ensuring preferenal posion to some
enterprises or producers of some goods
Prevenve control of links between enterprises having
European range of acvity
Liberalizaon of some sectors predominated by monopoly structure(such as telecommunicaon, transportaon and energec)
fects, Balance of payment effect, Government revenue
effect, Consumer welfare effect. Indirect effects are: the
sector ones, beer resource allocaon, improved internaonal country compeveness, effects of economy of
scale and marker emerging, regulaons implementaon
effects.
EU joining could influence country’s economy on macro
and micro level.
Microeconomic effects:
•
•
•
•
•
•
•
GDP growth and growth of producon
Balance of payment and budget
Inflaon and unemployment rate
Foreign direct investments and compeon rising
Beside the macro and micro effects there is an evident
appearance of polical consequences of integraon in
the member-countries.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
2.
2.1.
Ful fledged membership to European Union intends a
concrete effects on commerce of member states. These
effects could produce direct or indirect influence. Direct
effects are: Trade creaon effects, Trade diversion ef-
The sector (employment rate rising and social security expenditures)
Costs of EU standards implementaon (in transportaon, energec, transit, environment protecon…)
Effects on prices, compeon souring and consumers
Macroeconomic effects:
Economic and monetary policy has been regulated by
Maastricht Agreement. Counsel of European Union hand
out principles and recommendaons intended for each
singular economic policy of member-states on the basis
of economic and monetary policy principles. Countries
which have just introduced common currency (so called
Euro-zone) are conducng common monetary policy. The
task of defining and implemenng common monetary
policy is assigned to European Central Bank which effects
a ght collaboraon to central banks of member states.
The main task to be tackled by ECB is sustaining the price
stability.
BENEFITS AND COSTS STEMING FROM FULL
FLEDGED EU MEMBERSHIP
185
Internaonal security advancement
Geostrategic advantages
Internal stability
Significantly increased risk of investments
The formaon of EU membership related costs and benefits is condioned by:
Structural funds and financial instruments of Union
Customs union and Free trade zone
Common agricultural policy
Free currency of goods, services, labor and capital
Labor migraon
Monetary union
BENEFITS STEMING FROM THE FULL FLEDGED
EU MEMBERSHIP
There are numerous benefits intended to full admied
member, to commence with absence of visa regime and
the series of subsidies assigned to EU member-countries to
one certain stature obtained for the country entering EU.
186
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
slobodan protok robe, usluga, radnika i kapitala, kao i
nemjerljivo veći stepen poličke i pravne sigurnos koje
pruža članstvo u EU..
9. Više stranih direktnih invescija i trgovinskih tokova
nastalih usled proširenja,
Pravni i polički okvir koji sče pristupanjem Evropskoj
uniji znači dodatnu sigurnost za investore. Razlozi zbog
kojih članstvo u EU dovodi do priliva stranih direktnih inevescija su:
11. Stabilizacija i jačanje instucija,
• Opadanje koeficijenta rizika invesranja koji je prisutan
kod zemalja koje nijesu članice EU,
10. Brži rast prihoda potrošača (usled rasta GDP-a),
12. Veća međunarodna integracija i polička kooperacija,
13. Poboljšanje mogućnos invesranja i poslovnog
okruženja,
14. Lakši transfer tehnologije,
• Efekat širenja jedinstvenog tržišta i na domaće lokalno
tržište,
15. Novo tržište obezbeđuje nove ideje za preduzetništvo
centralnih i istočnihevropskih zemalja,
• Izgradnja EU kompabilnog biznis ambijenta.
16. Zemlje više ne trguju po različim trgovinskim
režimima i običajnim pravilima.
Priliv stranih direktnih invescija u zemljama centralne
Evrope godišnje se mjeri milijardama dolara.
Finansijske prednos - Ulazak u Evropsku uniju ima veoma važan i finansijski aspekt kroz novčane transfere iz
budžeta EU u slabo razvijene regione (strukturni fond),
kao i finansijsku pomoć poljoprivrednicima EU, što se
takođe finansira iz zajedničkog budžeta (poljoprivredni
fond). Obje ove vrste pomoći dostupne su članicama EU
koje se smatraju nerazvijenim i poljoprivrednim zemljama. Svaki region koji, po glavi stanovnika ima društveni
bruto proizvod manji od 75% prosjeka u EU ima pravo na
korišćenje ovih fondova.
To potvrđuju glavni nalazi iz saopštenja Evropske komisije iz 2006. godine, dvije godine nakon ulaska deset novih
članica, prema kome je integracija ovih zemalja u EU
donijela jači ekonomski rast – sa prosječnim godišnjim
ekonomskim rastom od 3,75% između 1997. i 2005. godine, nove zemlje članice imale su bolje pokazatelje od
starih čiji je ostvareni rast bio 2,5%. Integracija je donijela
pojačanu ekonomsku disciplinu, smanjenje stopa inflacije i kamata, što odražava ukupnu kredibilnost ekonomske
polike. Povećana je trgovinska razmjena ovih zemalja,
tako da su izvoz i uvoz u prosjeku činili 93% njihovog
BDP.
2.2.
TROŠKOVI OD ČLANSTVA U EVROPSKOJ UNIJI
7
Među prednosma EU su :
1. Povećanje tržišnih mogućnos (rast tržišta),
2. Eliminacija tarifnih i netarifnih barijera,
Troškovi standardizacije i usvajanja normi - Usvajanje
normi i standarda Evropske unije od strane preduzeća i
prijetnja markenškoj poziciji domaćih proizvođača su
najozbiljniji troškovi u procesu integracija.
3. Promjena poslovnih troškova,
4. Promjena troškova ulaska na novo tržište,
5. Slobodno kretanje radnika preko granica radi nalaženja
zaposlenja,
6. Šira primjena međunarodnih računovodstvenih standard,
7. Povećanje poslovnih operacija prouzrokovano jačanjem
i povećanjem konkurencije,
8. Mir i stabilnost,
7
Bitzenis A., Andronikidis A., Cost and benefits of integraon in the
European Union and in the
Economic Monetary Union (EMU) hp//:www.denbridgepress.com/emfm
Gubitak autonomije u procesu donošenja odluka je jedan od važnih faktora, s obzirom na to da zemlje imaju
različite potrebe.
Troškovi slobodnog kretanja radne snage - Kao što ima
i svojih prednos, slobodno kretanje radne snage i kapitala uslovljava i posredne troškove za zemlje EU. Najsposobniji radnici slabije razvijenih zemalja iskorišćavaju ovu
pogodnost prelaskom u razvijenija područja gdje mogu
potpuno iskoris svoje kapacitete i za to bi adekvatno
plaćeni izvan mačne zemlje. Iako za pojedinca ovo predstavlja korist, posmatrano sa gledišta države predstavlja
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Along with fore menoned advantages, there is a row of
benefits which could be qualified as polical, commercial
and financial advantages provided by EU.
187
Among the EU advantages are:
1. Increase of market opportunies(market growth)
2. Tariff and non-tariff barriers eliminaon
Polical advantages associated with EU in the first place
are polical security and naonal interests protecon
through EU polical instuons. Accessing EU polical and
diplomac rang is supposed to rise significantly not only in
Europe bur worldwide. This predictability enables EU member-countries to plead more successfully for their interests
and facilitate its realizaon on the basis of equivalency and
within foreseen procedures.
Commercial advantages mainly stem from intensified and
liberalized trade, more efficient resource allocaon within
Union, accumulaon effect, interest rates increase and mulplied inflow of foreign investments. What encourages creaon of such economic effects are free currency of goods,
services, labor and capital as well as the immeasurably
higher level of polical and legal certainty provided by EU
membership.
Legal and polical frame obtained by admission in EU mean
addional predictability and certainty to foreign investors.
The reasons being into the base of this causality between
EU membership and foreign investments inflow are:
•
•
•
Increase of investment risk coefficient apparent in the
non EU countries
Enlargement effect being diffused from united European market onto the domesc local market
Building the EU compable business environment
Revenue of direct foreign investments in the Central European countries is nofied in billions of euro.
Financial advantages – Entering EU causes very significant
financial influence through budget transferring of assets
to less developed countries (structural funds), as well as
financial sustain to agricultural producers in EU sll being
financed by the EU budget (agricultural budget). Both of
these kind of assistance are available to EU members which
are considered to be underdeveloped and (or) dominantly
agricultural country. Each region having GDP per capita lower than 75% of EU average has qualified itself to use these
funds.
3. Changes in business proceedings costs
4. Changes in expenditures needed in entering new
market
5. Labor mobility over boundaries in order to find job
6. More diffused applicaon of internaonal accountancy standards
7. Increase of business transacons caused by reinforced and larger compeon
8. Peace and stability
9. More foreign direct investments and trade flows due
to enlargement
10. Faster growth of consumers’ income (due to GDP
growth)
11. Instuonal reinforcement and stabilizaon
12. Improved level of internaonal integraon and cooperaon
13. Advancement in investment possibilies and business environment
14. Facilitated technology transfer
15. New market ensures new entrepreneurship ideas to
appear within Central and South Eastern countries
16. There is no longer trade exchange according to diverse regulaons and customary rules
The principal findings registered in the communicaon of
European Commission from 2006, two years aer 10 countries entered EU and according to which these countries integraon brought enhanced economic growth to EU – an
average of growth rate of 3,75% through 1997 to 2005, new
admied members showed beer economic indicators in
comparison to the old ones whose growth rate amounted
to 2,5%. Integraon process brought on reinforced economic discipline, lower inflaon and interest rate which are clear
indicators reflecng overall credibility of economic policy.
The trade exchange of these countries has been increased
in the way that exportaon and importaon amounted for
93% out of total of their GDP.
188
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
negavan efekat u vidu osipanja radne snage, i ne samo
toga. Naime, studen i naučnici koji budućnost ne vide u
svojoj zemlji, nesmetano mogu da odu u neku od drugih
zemalja članica EU. Na taj način zemlja ne gubi samo potencijalnu radnu snagu već i potencijalne inovacije i nove
ideje koje je mogla da iskoris u svom razvoju.
Zajednička polika poljoprivrede (CAP) je najopšji indirek trošak članstva i predstavlja subvencije zemljoradnicima EU. CAP najviše pogađa one koji plaćaju hranu
proporcionalno više nego što iznose njihovi prihodi (penzioneri i porodice sa niskim primanjima) i one siromašnije
zemlje koje zavise od poljoprivrede na kojoj se zasniva
njihov izvoz.
1. Mogućnost rasta nezaposlenos,
2. Troškovi poboljšanja zakonodavstva,
3. Troškovi pridržavanja ekonomskih principa,
4. Gubitak tržišnog učešća lokalnih kompanija.
Uobičajeno je da očekivani dugoročni efek na ekonomski razvoj, koji treba da proisteknu iz povećanja trgovinske
razmjene, kao i lakši pristup stranom kapitalu, tehnologijama i znanju, mogu bi vidljivi tek u dužem periodu.
OČEKIVANE KORISTI I TROŠKOVI CRNE GORE
OD INTEGRACIJE U EU
Ekonomski benefi koje
Crna Gora očekuje od
pridruživanja
Evropskoj
uniji su: pozivni ucaji
na ključne makroekonomske indikatore i posredno
na rast BDP-a, zam na
rast potrošnje, rast realnih
ličnih dohodaka.
Dublja
integracija
u
unutrašnje tržište EU treba
da donese pozivne efekte
na trgovinsku razmjenu.
Već danas Crna Gora, saglasno Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju realizuje većinu robnog prometa sa Evropskom unijom
bez plaćanja carina. U 2013.
godini kompletna trgovina
industrijskim proizvodima
Ukupno
Eliminisanje carine otvara značajan prostor za crnogorske
proizvođače i čini naš izvoz konkurentnijim u cjenovnom
smislu. Međum, podaci o realizovanom robnom prometu tokom prethodnih pet godina, budući da je došlo
do preusmjeravanja trgovinskih tokova na zemlje regiona i ostale zemlje, ukazuju na nedovoljnu spremnost
privrede da koris povoljnos definisane Sporazumom
o stabilizaciji i pridruživanju. To potvrđuje i nizak stepen
iskorišćenos ugovorenih kvota za mladu govedinu, ribe,
riblje proizvode i vino za bescarinski pristup tržištu EU.
u mil.eura Izvor: MONSTAT
Troškovi koje izaziva članstvo u EU8 još su:
2.3.
će bi liberalizovana, dok će kod poljoprivrede za dio
proizvoda koje Crna Gora ima potrebu da š, carine bi
50% manje.
2006.
%
2007.
%
2008.
%
2009.
%
2010.
%
2011.
%
1.898,5
100
2.527,8
100
2.945,9
100
1.931,2
100
1987,7
100
2.277,7
100
Izvoz/
Export
441,1
454,7
416,2
277,0
330,4
454,4
Uvoz/
Import
1.457,4
2.073,1
2.529,7
1.654,2
1.657,3
1823,2
EU-27
983,3
Izvoz/
Export
51,8
293,3
314,9
258,8
133,8
184,8
227,5
Uvoz/
Import
690
941,3
1.081,2
620,6
625,4
714,4
CEFTA
643,5
Izvoz/
Export
141,1
131,6
147,4
127,9
130,5
183,6
Uvoz/
Import
502,4
696,3
883,0
648,7
670,0
818,9
33,9
14,3
1.256,2
827,9
443,7
49,7
32,8
1.030,4
575,5
45,5
35,0
19,5
754,4
776,6
400,2
39,1
40,2
20,7
810,0
800,5
377,2
40,8
40,3
18,9
941,8
1.002,5
Ostale
271,7
Izvoz/
Export
6,7
8,2
10
15,3
15,0
43,4
Uvoz/
Import
265
435,5
565,5
384,9
362,1
290,0
8
Bitzenis A., Andronikidis A., Cost and benefits of integraon in the
European Union and in theEconomic Monetary Union (EMU) hp//:www.
denbridgepress.com/emfm
17,5
1.340,0
333,4
41,4
44,0
14,6
Porast direktnih stranih invescija i generalno bolja
ENG
2.2.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
COSTS RELATED TO EU FULL FLADGED
MEMBERSHIP
Costs of standardizaon and adopon of normave prescripons – Adopon of legislaon and standards envisaged within EU from the part of entrepreneurs and a real
threat to markeng posion of domesc producers are
the most serious costs throughout integraon process.
Loss of autonomy in decision making process represents
one of important elements taking in consideraon different needs of each country.
Free labor mobility costs – Providing the advantages, the
free labor currency in the same me causes indirect expenditures to EU countries. Those most capable among
workers from less developed countries took the advantage of labor mobility and have been passing into more
developed regions where they were enabled to full use
of their capacies and to be adequately paid for what
they did out of nave country. Although this is beneficial
from individual point of view, considering state interests
it had negave impact in the shape of labor drainage and
not only. In addion, students and workers who see no
future in nave countries can without being thwarted
leave for some of the EU members. Doing this way, country loses both its labor and the potenal innovaons and
new ideas which could have been used in country development.
Common agricultural policy (CAP) is the most diffused
indirect cost of membership and it appears in the form
of subsidies approved to EU farmers. CAP affects mostly
those whose paying required to cover needs for food
overrun their incomes ( rered, low income families) and
underdeveloped countries dependant on agriculture on
which their export is based.
Other costs associated with EU membership are:
1. Predictable rise in unemployment rate
2. Legislaon reinforcement costs
3. Expenditures related to obeying the economic principles
4. Losses in share market of local companies
2.3.
189
EXPECTED BENEFITS AND COSTS RELATED TO
MONTENEGRIN INTEGRATION WITH EU
The economic advantages expected from Montenegro
joining EU are: posive impact on key economic indicators and indirect influence on GDP growth, then a rise in
consumpon, increase of real personal income.
Profound integraon into EU internal market is supposed
to bring on posive effects on trade exchange. Nowadays, pursuant to Stabilizaon and associaon Agreement Montenegro has been effected a larger part of
goods exchange with EU in absence of any customs rate.
During 2013 the complete industrial products trade is to
be liberalized while for the agriculture the customs will
be increased for 50% in regard to products that Montenegro has a necessity to protect.
Customs eliminaon open a significant space to Montenegrin producers and make our exportaon more compeve regarding prices level. Despite the fact, the registered data showing Montenegrin realized goods turnover
in last 5 years period has demonstrated weaknesses and
insufficient readiness of our commerce to take advantage of defined by Stabilizaon and Associaon Agreement, partly because of redirecon of trade exchange to
regional and other non EU countries. This found its confirmaon through unsasfactory use of agreed quotas to
row beer, fish, fish canning products and wines enlisted
for non customs access to EU market.
It is accustomed that long-lasng effects on economic development which are expected to result from increased
trade exchange as well as facilitated access to foreign
capital, technology and knowledge can become tangible
in long term.
Soaring in direct foreign investments and generally improved internaonal posion are effects Montenegro is
expecng to come during the associaon process. Joining EU does mean that country no longer is categorized
as “developing market” which not only lures foreign investors but enhance negoang posions alongside internaonal partners in all the economic aspects. Montenegrin products will be permied to carry the label
“Made in Europe” which enjoys more presgious internaonal reputaon than label “Made in Montenegro”.
Throughout last 5 years Montenegro reached over 5,5
190
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
međunarodna pozicija efek su koje Crna Gora očekuje
u toku procesa pridruživanja. Ulazak u EU znači da zemlja nije više u kategoriji “tržišta u razvoju”, što ne samo
da privlači strane investore, već i ojačava pregovaračke
pozicije sa međunarodnim partnerima u svim ekonomskim
aspekma. Crnogorski proizvodi moći će da nose oznaku
“Made in Europe”, što ima znatno jaču međunarodnu
reputaciju nego oznaka “Proizvedeno u Crnoj Gori”.
Tokom prethodnih desetak godina u Crnoj Gori je ostvareno preko 5,5 milijardi eura priliva SDI, od čega je preko
96% ostvareno u posljednjih sedam godina.
-
u mil eura
2005. 2006.
priliv SDI
2007. 2008.
2009. 2010. 2011.
392.7 644.3 1007.7 832.1 1.068,4 643,1 494,7
Izvor: CBCG
MNE
u više zamalja - novih članica.
Ukupne koris i troškovi od pridruživanja EU nijesu
proporcionalno raspoređeni po sektorima, regionima,
društvenim grupama, preduzećima i pojedincima. U svakoj zemlji, manje ili više, mogli su se uoči EU dobitnici i
EU gubitnici.
Prema iskustvu većine zemalja iz prethodnih talasa
proširenja, pozivne efekte prvenstveno mogu očekiva
potrošači. Oni će bi glavni EU dobitnici jer imaju širi
tržišni izbor većeg kvaliteta i nižih cijena, kao rezultata
povećane konkurencije. Međum, potrošači su istovremeno i proizvođači u širem smislu rečeno, ekonomska
pozicija proizvođača može se promijeni na bolje ili
na gore zavisno od toga koliko je preduzeće uspješno i
konkurentno na tržištu.
Prema istraživanju koje je Evropska komisija uradila 2006.
godine, u deset novih članica EU samo dvije godine nakon pristupanja, SDI su dosgle 40% njihovog BDP, dok
su na nivou kompletne EU bile 4%.
EU dobitnici su izvoznici, oni koji su sposobni da privuku
nove invescije i da obezbijede finansiranje iz strukrurnih
i kohezionih fondova. Mala privatna preduzeća sa visoko
obrazovanom radnom snagom takođe mogu bi dobitnici.
Važan izvor očekivanih koris je finansiranje iz budžeta
EU, odnosno, od zajedničke poljoprivredne polike, kao i
strukturnih i kohezionih fondova. Jedinstven je zaključak
da ovi izvori finansiranja doprinose rastu invescija, infrastrukturnom razvoju i promociji regionalnog razvoja.
Takođe, u pretpristupnom periodu značajnu finansijsku
korist mogu ima IPA fondovi. Na drugoj strani, zbog neophodnos kofinansiranja, to treba gleda i kao trošak.
Krajnji efekat će zavisi od sposobnos Crne Gore da
pripremi kvalitetne projekte i od sposobnos da njima
upravlja.
Što se če društvenih grupa, među očakivanim dobitnicima su mladi obrazovani ljudi, kao i generalno,
radno akvni dio stanovništva koji u integraciji u EU
vide šansu i izazov. Oni koji mogu očekiva pogoršanje
svoje ekonomske pozicije nakon ulaska u EU, ali i tokom
pristupanja su u, trenutno, nekonkuretnim sektorima.
Sektori i preduzeća koji su propusli da se na vrijeme restrukturiraju, koji su uživali domaću zaštu od inostrane
konkurencije, od kojih neki to i dalje očekuju, glavni su
gubitnici integracije u EU.
Kada su u pitanju ekonomski troškovi integracije, na prvom mjestu su troškovi prilagođavanja ekonomije zahtjevima jedinstvenog tržišta. Dio h ekonomskih troškova,
koji se prvenstveno odnose na usvajanje evropskog zakonodavstva i harmonizaciju sa standardima EU, Crna
Gora je već imala kroz dosadašnje akvnos na EU intagracijama i pristupanju STO, dok će kompletni troškovi
bi raspoređeni na duži vremenski period.
Ostali troškovi pristupanja EU mogući su usljed zatvaranja nekonkurentnih firmi, povećanja nezaposlenos
i povećanja cijena u određenim sektorima, što se desilo
Imajući u vidu iskustva zemalja prije nas, poljoprivrednici
i poljoprivredna preduzeća mogu se suoči sa ozbiljnim
izazovima, ali ukupni efekat pridruživanja na njih u velikoj
mjeri zavisi i od domaće poljoprivredne polike.
ZAKLJUČAK
Evropska unija je ekskluzivni klub uspješnih zemalja
kojem je moguće pristupi nakon ispunjenja određenih
ekonomskih i poličkih uslova.
Koris od integracije mogu bi poličke, privredne i fi-
ENG
billion Euros in direct foreign investments inflow out of
which over 95% is obtained in last 7 years.
According to researches conducted by European Commission in 2006, direct foreign investments reached an
amount of 40% out of total GDP value in those countries,
while it seized 4% of GDP measured at enre EU level.
The important source of expected benefits is financing
from the EU budget assets precisely those arising of common agricultural policy as well as structural and cohesion
funds. It was unanimously concluded that such financial
sources contribute great to investments growth, infrastructural development and regional development promoon. In the pre-accession period significant financial
benefits could arise from IPA funds. On the other hand,
due to necessity of co-financing arrangements it inevitably imposes the expenditures too. The summary effect
will depend on the capacity of Montenegro to elaborate
valid projects and to guide them in an efficient manner.
When it comes to economic costs of integraon, what is
to be menoned first are the costs of economy adjustment to requirements of common market. Montenegro
has just born a part of these costs, primary dealing with
adopon of European common legislaon and required
harmonizaon to sasfy EU standards within the realizaon of acvies on EU integraon and accessing WTO,
while the summarized costs will be distributed in long
lasng term.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
speaking consumers are both those who spend and produce, so the economic posion of one producer could be
on upward or downward slope depending on its success
and compeveness on market.
Among EU gainers are to be counted the exporters, those
capable of luring new investments and to ensure financing from structural and cohesion funds. Small sized enterprises suited with highly educated labor are supposed
to be among EU beneficiaries.
Concerning social groups, among supposed gainers are
predominant young, educated people and generally
working acve part of inhabitants who consider integraon process a chance and challenge to be dealt with.
Those predesnated to experience the worsening of
their current posion are engaged in uncompeve commercial sectors. Sectors and enterprises which haven’t
undergone inevitable restructuring on me, which enjoyed protecve measures from foreign compeon and
some of them are sll expecng to hold on status quo
are viewed as major losers in EU integraon process.
Bearing in mind the so far experiences of countries that
preceded in integraons, agricultural enterprises, farmers and alimentary sector could be faced with serious
challenges but summarized effects on them is to large
extent dependant on domesc agricultural policy that
will be adopted and implemented.
CONCLUSION
Other costs that might occur in EU integraon process
are related to bankruptcy and closure of uncompeve
enterprises, rise of unemployment rate and increase
of prices in certain commercial sectors as happened in
most of new admied countries.
The overall costs and benefits that are an integral part of
EU integraon haven’t so far been equally distributed on
diverse sectors, regions, social groups, enterprises and
individuals. Each country experienced this factual layering on EU gainers and EU losers.
Judging by experience gained through previous integraon waves, consumers are prevalently those who can
expect posive effects. Consumers will be principal EU
gainers due to larger market choice and lower prices as
a consequence of enhanced compeon. But broadly
191
European Union is exclusive club of successful countries
which is to be joined aer fulfilling determined economic
and polical condions.
Integraon benefits could be polical, commercial and
financial while this process inevitably implies certain
costs (standardizaon costs, transion costs and expenditures arising from implementaon of common agricultural policy).
The experience of countries that joined EU in 2004 has
implied posive integraon effects and that generally
speaking benefits outweighed the side of costs. In regard to Montenegro and other countries on the path
to EU and its comparison to full- fledged members, we
should be moderate in expectaons and comparing and
192
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
nansijske, dok ovaj proces podrazumijeva i određene
troškove (troškovi standardizacije, tranzicije i indirektni
troškovi kao što su troškovi zajedničke poljoprivredne
polike).
Iskustvo zemalja koje su od 2004. godine pristupile Evropskoj uniji pokazuje da su, generalno, krajnji efek integracije bili pozivni i da su koris veće od troškova. Kad
je u pitanju Crna Gora i zemlje koje su sada na putu u
EU, ipak treba bi oprezan u očekivanjima i poređenjima,
imajući u vidu promjene u EU, a posebno finansijsku krizu
koja se u međuvremenu desila. S obzirom na to da proces pridruživanja dugo traje, treba ima u vidu da je sa
stanovišta zemlje kandidata EU “pokretna meta”, tako da
je teško procijeni koris i troškove ulaska u EU ukoliko
ne znamo kako će EU tada izgleda.
Takođe, ekonomski aspekt evropske integracije, odnosno
posljedice po privredu i građane, posebno u određenim
granama i određenim krajevima Crne Gore u mnogome
mogu zavisi i od crnogorskih pregovaračkih pozicija.
Kada su u pitanju tranzicioni periodi, poučno iskustvo
može bi Slovenije koja je, na početku pregovora, od
acquis-a u 29 poglavlja, tražila 22 tranziciona perioda i 6
derogacija (trajnih izuzeća), od čega najviše u poljoprivredi i životnoj sredini, dok je na kraju dobila 18 tranzicionih
perioda i 2 derogacije. Pored vješne pregovaranja o
tranzicionim periodima, kako bismo dobili više vremena
za prilagođavanje, veoma su bitni i spremnost i znanje da
na vrijeme uradimo ozbiljne analize ucaja zakonodavstva (RIA) u određenim oblasma, kako bismo znali šta se
može desi i kako bismo mogli da izbjegnemo negavne
efekte. Evropska komisija traži ubjedljive analize koje će
pokaza da bi, bez produženja roka, prihvatanje acquis-a
u određenoj oblas moglo izazva ozbiljne socijalne i/ili
finansijske posljedice.
LITERATURA
1. Crnogorska akademija nauka i umjetnos, Crna Gora
u XXI stoljeću - u eri kompevnos
2. Đurović Gordana, Crna Gora - od spoljno trgovinske
ka Evropskoj uniji
3. Dimitrijević Bojan, Ekonomski aspek evropske integracije i analiza troškova koris
4. Bitzenis A.,Andronikidis A.,Cost and benefits of integraon in the European Union and in the Economic
Monetary Union (EMU) hp//:www.denbridgepress.
com/emfm
MNE
ENG
take in consideraon changes that meanwhile took place
in EU, especially the financial crises that has deteriorated
economic potenals that have broadly been used unl
the crises occurred. Having in mind that integraon is
long lasng process, from the candidate country’s point
of view EU is being seen as a “moving target”, so it’s difficult to esmate costs and benefits deriving from entering EU in condions of unpredictability of what EU is going to look like in the future.
However, economic aspects of integraon and its consequences on the commerce and cizens, especially in
certain sectors and regions of Montenegro could to large
extent depend on Montenegrin negoang posion. Regarding transional periods, the Slovenian experience is
very instrucve one, because at the beginning of negoaons Slovenia required 22 transional periods and 6
derogaons (permanent excepons) related to 29 acquis
arcles with most of such made requirements treated
agriculture and environment, while Slovenia obtained 18
transional periods and 2 derogaons at the end. Alongside with negoang skills regarding transional periods
in order to ensure more me for adjustment, the readiness and knowledge we possess is very important for our
ability to elaborate serious analyses of legislaon impact
in order to be prepared on what could happened and
ready to react in prevenng negave effects. European
Commission requires convincible analyses which will
demonstrate that acceptance of acquis without excessive term can cause serious social and/or financial consequences in certain sectors.
LITERATURE
1. Naonal Academy of Science and Arts of Montenegro, Montenegro in XXI century - in age of compeveness
2. Đurović Gordana, Montenegro – from foreign trade
associaon to European Union
3. Dimitrijević Bojan, Ekonomic aspects of European integraon and cost-benefit analysis
4. Bitzenis A.,Andronikidis A.,Cost and benefits of integraon in the European Union and in the Economic
Monetary Union (EMU) hp//:www.denbridgepress.
com/emfm
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
193
194
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Vuk Roćen
MNE
Izvršni direktor, Rudnik uglja a.d. Pljevlja
PUT DO PRIVREDNOG RASTA MOGUĆI RAZVOJ U
OPŠTINI PLJEVLJA
UVOD
U pljevaljskoj Opšni nalaze se značajni resursi.
Ugalj je najznačajnija mineralna sirovina u Crnoj Gori.
Rezerve i kvalitet uglja u pljevaljskom području mogu
zadovolji široku i industrijsku potrošnju kao i za termoenergetska postrojenja za proizvodnju električne i toplotne energije kroz još dosta dug period.
Hidroenergetski potencijal Ćehone nije beznačajan. Uz
proizvodnju električne energije sa energetskim i ekonomskim efekma vrlo su značajni socijalni i ekološki.
Cementni laporci i opekarske gline prateća su mineralna
sirovina pri eksploataciji uglja. Količine i kvalitet ovih mineralnih sirovina omogućuju dugoročnu proizvodnju ne
samo za zadovoljenje potreba Crne Gore, već i za izvoz.
Proizvodnja koncentrata olovo-cinkane rude vrši se od
1953. godine sa više prekida. Privazacijom taj konnuitet je nastavljen. Rezerve i kvalitet uz dopunska istraživanja omogućavaju dugogodišnju proizvodnju. Proizvodnja
se izvozi pa zaslužuje elaboraciju na povećanju kapaciteta.
1.
UGALJ KAO ENERGETSKI POTENCIJAL
1.1.
UMJESTO UVODA
Značaj energeke za tehnološki, ekonomski i ukupni razvoj Crne Gore ne samo da se postavlja kao potreba i
nužnost, već je neprikosnoveni prioritet kome se mora
pokloni posebna pažnja. Samo pitanje se aktuelizuje
činjenicom da se ukupna potrošnja konnuirano povećava, dok proizvodnja energije stagnira, a u pojedinim segmenma i opada.
Za Crnu Goru, kao i za svaku drugu zemlju, od vitalnog
značaja je razvoj sopstvene proizvodnje energije. Ne treba gubi iz vida da sigurno snabdijevanje električnom
energijom povećava nacionalnu sigurnost, smanjuje zavi-
snost od uvoza, ekonomiju čini sigurnom snabdijevanjem
domaćom energijom i stvara mogućnost za uspješno
učešće u nadmetanju i prodor na svijetsko tržište.
Na pitanje kakva je energetska situacija u Crnoj Gori, odgovor je prilično jasan: energije nema dovoljno, energetski objek su značajno izraubovani, a situacija se neće
popravi ukoliko se ne preduzmu hitne mjere u ovoj
oblas.
Zašto je takva energetska situacija, ako se zna da naš problem nije u nedostatku resursa za proizvodnju električne
energije. Oni su značajni kako hidro, tako i termo.
Ugalj je najznačajnija mineralna sirovina u Crnoj Gori, i
predstavlja pored hidropotencijala vrlo važan prirodni
resurs. Njegov stepen istraženos je visok u pljevaljskom
području, a značajan u beranskom. Osnovne karakteriske uglja pljevaljskog područja su toplotna moć od oko
10-12 MJ/kg, nizak udio sumpora, što omogućava primjenu i u urbanim sredinama zbog smanjenog ucaja
na zagađenje životne sredine. Iako karakteriske uglja
i geografski položaj basena omogućavaju transport i na
druga tržišta, očekuje se da dominantna upotreba bude
potrošnja u termoenergetskim postrojenjima za proizvodnju električne i toplotne energije. Imajući u vidu izraženi deficit električne energije u Crnoj Gori, i činjenicu
da se ugalj može iskoris kao potpuno domaći energent
u proizvodnji električne energije, smanjujući uvoznu zavisnost, proizvodnja električne energije na bazi uglja za
sada predstavlja najbolji način valorizacije ovog energetskog resursa, a njime se posže i najbolji stepen iskorišćenja ležišta.
Rezerve uglja u pljevaljskom području mogu zadovolji
potrebe za široku i industrijsku potrošnju u Crnoj Gori,
kao i za termoenergetska postrojenja za proizvodnju
električne i toplotne energije kroz još dosta dug period.
Geološke rezerve uglja u beranskom basenu zahjevaju
dodatne istražne radove radi povećanja eksploatacijskih
rezervi.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Vuk Roćen
195
CEO, Rudnik uglja a.d. Pljevlja
THE ROAD TO ECONOMIC GROWTH DEVELOPMENT
POSSIBILITIES IN THE MUNICIPALITY OF PLJEVLJA
INTRODUCTION
There are important resources in the Municipality of Pljevlja.
Coal is the most important mineral resource of Montenegro.
Reserves and quality of coal in the area of Pljevlja can meet a
wide consumer and industrial demand as well as the needs of
the thermo- power plants for the producon of electricity and
heat through sll quite a long period.
Hydropower potenal of the Ćehona is not insignificant. In
the producon of electricity along with energy and economic
effects, social and environmental effects are also very important.
Cement marl and brick clay are supporng mineral raw material associated with the exploitaon of coal. Quanes and
quality of these minerals enable a long-term producon not
only to meet the needs of Montenegro, but also for export
purposes.
The producon of the lead-zinc mine concentrate has been
underway since 1953, with several interrupons. With the
privazaon this connuity is resumed. Reserves and the
quality along with addional research ensure long-term producon. The producon is exported and it deserves elaboraon to increase capacies.
1.
COAL AS ENERGY POTENTIAL
1.1.
INSTEAD OF PREFACE
The importance of energy for technological, economic and
overall development of Montenegro is not only the need and
the necessity, but it is an undisputed priority which should
be given special aenon. The queson itself is actualized by
the fact that the total consumpon is connuously increasing, while the energy producon is stagnang and even decreasing in certain segments.
For Montenegro, as well as for any other country, the development of domesc energy producon is of vital importance. We should keep in mind that certain supply of elec-
tricity increases naonal security, reduce dependence on
imports, makes economy secure in domesc energy supply
and creates the possibility for a successful parcipaon in the
compeon and penetraon in the world market.
When asked what the energy situaon in Montenegro is, the
answer is prey clear: the energy is insufficient, energy facilies are significantly depreciated, and the situaon will not
be improved unless urgent measures are undertaken in this
area.
Why is the power situaon like that, given that our problem
is not lack of resources to produce electricity? Both the hydro
and thermal resources are sufficient.
Coal is the most important mineral resource in Montenegro,
and is in addion to hydropower very important natural resource. The degree of its exploraon is high in the area of
Pljevlja, and significant also in Berane. Basic characteriscs
of the coal from the area of Pljevlja are the heang value
of about 10-12 MJ/kg, low sulfur content, which allows its
use in urban areas due to reduced impact on environmental
polluon. Although coal characteriscs and the geographic
posion of the basin enable transport to other markets, it is
expected the dominant use of energy to be for the consumpon in thermo-power plants for the producon of electricity
and heat. Having in mind the pronounced deficit of electricity in Montenegro, and the fact that coal can be used as a
completely domesc energy source in electricity producon,
reducing dependence on imports, producon of electricity
based on coal is for now the best way for the valorizaon of
this energy resource and it helps achieving the best degree
of deposit usage.
Reserves of coal in the area of Pljevlja can meet the needs
of the consumer and industrial consumpon in Montenegro,
as well as for power plants to produce electricity and heat
in quite a long period. Geological reserves of coal in Berane
basin require addional invesgave work to increase the
exploitaon reserves.
196
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Cilj ove elaboracije je sagledavanje termoenergetskog
potencijala u pljevaljskoj Opšni i mogućnost njegove
valorizacije kroz proizvodnju termoenergije.
Da ugalj nije baš tako ,,crn’’ i nepoželjan energent, na samom početku ovog rada prezenran je značaj i perspekve uglja kao energenta u svijetu.
1.2.
MJESTO I ULOGA UGLJA U ENERGETICI
U XXI VIJEKU
U ovom vremenu izdvojena su tri globalna ucaja koja
narušavaju održanje postojećeg svjetskog razvoja: (1) populaciona polika (2) nedovoljna energetska efikasnost i
(3) ekološke posledice zagađenja.
Osnovni polazni element za definisanje daljeg razvoja
energeke je broj stanovnika. Prema procjenama UN u
periodu od 1990. – 2020. godine priraštaj stanovnika će
bi oko 2,5 milijardi od čega oko 90% u zemljama u razvoju, što je skoro 500 miliona više nego priraštaj u periodu 1960. – 1990. godine. Dugoročnije procjene pokazuju
da će 2050. godine u svijetu živje oko 10 milijardi ljudi a
2100. godine oko 12 milijardi. Zbog toga postojeće vizije
razvoja u XXI vijeku po pravilu se koncentrišu na nekoliko bitnih pitanja koje uokviruju održivost rasta. Porast
svijetskog stanovništva biće dominantnim djelom ostvaren u zemljama u razvoju. Ekonomski rast ovih zemalja je
nužnost i zahjeva znatno povećanje potrošnje energije.
Zahtjevi za energijom biće znatno veći od mogućnos
proizvodnje i snabdijevanja, posebno u zemljama u razvoju, što će predstavlja veliki problem u budućnos.
Veliki porast svijetskih energetskih potreba, suočavaće
se sa bitnim pitanjima globalne raspoloživos energetskih izvora i globalnog narušavanja prirodne sredine koja
može ići i do promjene klimatskih uslova na plane. Iz
tog razloga su scenariji za povećanje energetske efikasnos postali nezaobilazni dio svake vizije svijetskog razvoja energeke.
Povećanje energetske efikasnos značajnijeg obima, sa
svoje strane zahjeva razvoj nauke i tehnologije, koja je
opšte uporište za svaki održivi razvoj u narednom periodu.
Tehnologije koje će se koris u ovom vijeku moraće bez
obzira na energent ili energiju koju koriste da zadovolja-
MNE
vaju visoke ekološke zahtjeve, a to znači i visok stepen
konverzije u finalnu energiju.
Tri cilja koja se žele posći i koja su usmjerena na bolji
život stanovništva:
•
•
•
ekonomski rast,
raspoloživost energetskih izvora,
zašta životne sredine.
Ova tri cilja mogu bi krična za dalji razvoj energeke
jer su međusobno suprostavljena. Brzi ekonomski rast
zahtjeva povećanu potrošnju energije, što dovodi do sve
većih ekoloških problema.
Globalni svijetski pristup enerigetskoj problemaci sažet
u 4 E – Energija, Efikasnost, Ekonomičnost i Ekologija,
treba da se konkrezuje u dugoročnom razvoju svijeta.
Imajući u vidu da je energetski sistem veoma konzervavan i trom, neophodno je sagleda razvoj energeke na
što duži rok, kako bi se prediprijedili mogući energetski
a samim m i društveni problemi u svijetu. To je razlog
da se u Svijetskom kongresu za energiju prešlo na
globalno razmatranje energeke svijeta u XXI vijeku, do
2100. godine. U saradnji sa Internacionalnom agencijom
za sistematske analize u Lakcenburgu (Austrija), Svijetski
savjet za energiju uradio je Studiju „ENERGIJA ZA SUTRAŠNJI SVIJET – DEJSTVUJMO SAD“ koja je analizirala razvoj
energeke do 2100. godine.
Vizija razvoja energeke u XXI vijeku neophodna je iz slijedećih razloga:
•
•
•
Sve veći problem sa životnom sredinom posebno sa
aspekta globalnog zagrijevanja,
Neophodno je definisa dugoročnu istraživačku i razvojnu strategiju,
Odluke koje se budu donijele u velikoj mjeri će opredjeli dalji razvoj čovječanstva u ovom vijeku, imajući
u vidu prije svega sadašnje nepovoljne tendencije u
pogledu poszanja „održivog“ razvoja svijeta.
Prema Svjetskom Savjetu za energiju postavljena su 3
(tri) osnovna strateška cilja za XXI vijek: pristupačnost,
raspoloživost i prihvatljivost energije za sve potrošače.
Polazeći od h principa razrađene su 3 (tri) varijente u
više scenarija budućih energetskih potreba do 2100. godine:
ENG
The aim of this elaboraon is to assess the thermal-energy
potenal in the Municipality of Pljevlja and the possibility of
its valorizaon through the producon of thermal energy.
To prove that coal is not so “black” and undesirable energy
source, at the beginning of this paper it was presented the importance and prospects of coal as the global energy source.
1.2.
PLACE AND ROLE OF COAL IN THE ENERGY
SECTOR IN XXI CENTURY
In this era, the three global effects that impair the current
world development are singled out: 1) the populaon policy
(2) lack of energy efficiency and (3) the ecological consequences of polluon.
The basic starng point for defining the future development
of energy sector is the populaon. According to UN esmates in the period 1990 - 2020 the populaon growth will
reach 2.5 billion out of which number about 90% in developing countries, which is almost 500 million more than the
populaon growth in the period 1960 - 1990. A long-term esmates show that by 2050 the world will be a place of living
for about 10 billion people and by 2100 for 12 billion people.
Therefore, the current development visions of the XXI century generally focus on several important issues that frame
the sustainability of growth. Growth of world populaon will
be predominantly achieved in developing countries. Economic growth in these countries is a necessity and requires
a substanal increase in energy consumpon. The demand
for energy will be considerably greater than the possibilies
of producon and supply, especially in developing countries,
which will pose a major problem in the future.
The large increase of world energy needs will be facing important issues of global availability of energy sources and
global distoron of natural environment that can go up to
climate changes on the planet. For this reason, the scenarios
to increase energy efficiency have become an indispensable
part of any vision of the world energy development.
Increasing energy efficiency to a greater extent in turn requires the development of science and technology, which is
a common stronghold to any sustainable development in the
future.
Technologies that will be used in this century regardless
of fuel or energy they use will have to meet high environ-
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
197
mental requirements and that means a high degree of conversion in the final energy.
Three goals to be achieved and which are directed toward a
beer life of the populaon:
•
•
•
economic growth,
availability of energy sources,
environmental protecon.
These three goals can be crical for the further development
of energy since they are mutually opposed. The rapid economic growth requires increased energy consumpon, leading to increasing environmental problems.
Global access to energy related problems is summarized in
4 E - Energy, Efficiency, Economy and Ecology, has to be concrezed in a long term development of the world. Bearing in
mind that the energy system is very conservave and slow,
it is necessary to consider the development of energy in the
long run, in order to prevent potenal energy and therefore
social problems in the world. It is the reason for the World Energy Congress to move to the global consideraon of world
energy in the XXI century by 2100. In cooperaon with the Internaonal Agency for the Systemac Analysis in Laxenburg
(Austria), the World Energy Council has prepared the study
“Energy for Tomorrow’s World – ACT NOW” which analyzed
the development of energy by 2100.
The vision of energy development in the XXI century is necessary for the following reasons:
•
•
•
A growing problem with the environment especially in
terms of global warming,
It is necessary to define the long-term research and development strategy,
The decisions they make will largely affect the future development of humanity in this century, bearing in mind
above all the current negave tendencies in terms of
achieving “sustainable” global development.
According to the World Energy Council the three (3) primary
goals for the XXI century are set up: affordability, availability,
acceptability of energy for all consumers.
Starng from these principles the 3 (three) opons have been
developed in several scenarios of future energy demands by
2100:
•
The opon of faster economic development (A) repre-
198
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
•
Varijanta bržeg ekonomskog razvoja (A) predstavlja
brži ekonomski razvoj zemalja u razvoju, 1% godišnje
veće stope rasta od realisčne varijante,
• Realisčna varijanta (B): predstavlja varijantu umjerenog razvoja (1 scenarijo),
• Ekološka varijanta (C): podrazumjeva poboljšanje
energetske efikasnos i veću primjenu neofosilnih
goriva, posebno novih i obnovljivih energija (2 scenarija).
• Varijanta A – brz ekonomski razvoj i značajna tehnološka unapređenja (opmisčka varijanta),
A1 – veće korišćenje nae, A2 – veće korišćenje uglja, A3
– veće korišćenje OIE
U cilju zadovoljavanja tražnje za energijom u narednom
periodu, posebno do 2050. godine fosilna goriva imaće
dominantnu ulogu. Kumulavna potrba fosilnih goriva
za procjenjeni period 1990. – 2050. godine daje se u
narednom dijagramu:
Tabela 2
Korišćenje
izvora energije
1990. – 2050.
god.
Ugalj
Naa
Prirodni gas
Varijanta B – spori ekonomski rast i tehnološki razvoj
(realisčna varijanta)
90
A1
206
297
A2
273
261
A3
158
245
B
194
220
C1
125
180
C2
123
180
211
211
253
196
181
171
Varijanta C – Ekonomski rast i veća zašta životne sredine (ekološka varijanta)
C1 – brži razvoj OIE, C2 – veći razvoj NE
Scenari razvoja potrebe energije u svijetu do 2050. godine daju se u narednoj tabeli.
Tabela 1
Gten
GODINA
VRSTA
2020
1990
A1 A2
UGALJ
2,2 3,7 4,3
NAFTA
3,1 4,7 4,5
PRIRODNI GAS 1,7 3,6 3,4
NUKLEARNA
0,5
HIDRO
0,4
NOVI OIE
0,2
TRAD.BIO MAS. 0,9
UKUPNO
9,0
A3
2,9
4,3
3,8
B
3,4
3,8
3,2
C1
2,3
3,0
3,1
C2
2,3
3,0
3,0
2050
A1 A2
3,8 7,8
7,9 4,8
4,7 5,5
A3
2,2
4,3
7,9
B
4,1
4,0
4,5
C1
1,5
2,7
3,9
C2
1,5
2,6
3,3
0,9 0,6 1,0 0,9 0,7 0,8 2,9 1,1 2,8 2,7 0,5 1,8
0,7 0,9 0,9 0,7 0,7 0,7
0,9 0,8 1,6 0,7 0,7 0,7
0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9
15,4
13,6 11,4
1,0 1,1 1,1 0,9 1,0 1,01
3,7 3,8 5,7 2,8 3,8 3,2
0,8 0,7 0,8 0,8 0,8 0,8
24,8
19,8 14,2
Svijetske potrebe za energijom u 2050. godini u minimalnim varijantama najčešće se procjenjuju na oko 14 Gten
i podrazumjevaju veću energetsku efikasnost i smanjenje
potrošnje u razvijenim zemljama i samo udvostručuje sadašnju potrošnju u zemljama u razvoju. Varijanta u kojoj
se ekstrapoliraju sadašnje tendencije potrošnje, uključujući tendencije efikasnos daje energetske potrebe
od oko 20 Gten. Varijanta sa brzim razvojem dovodi do
nivoa oko 25 Gten, pri čemu je ona najmanje vjerovatna
jer je praćena velikom emisijom ugljendioksida i većim
problemima zašte životne sredine.
Iz dijagrama potrebe za fosilnim gorivima, koji je dat u
razmatranim varijantama i scenarijima jasno se vidi da će
se u periodu do 2050. godine utroši znatno više nae i
prirodnog gasa nego što su trenutne potvrđene rezerve,
bez obzira o kojoj je varijan riječ.
To znači da u narednom periodu treba intezivno istraživa i prevodi resurse u rezerve a to je moguće daljim
povećanjem cijene energetskih sirovina na svijetskom
tržištu.
Analizirajući kumulavne potrebe za fosilnim gorivima
može se konstatova:
•
Ugalj će smanji svoje učešće bez obzira što su njegove rezerve dovoljne za nekoliko stona godina. Zbog
utvrđenih rezervi je težnja da se njegovo učešće poveća u ukupnoj potrošnji energije, ali pod uslovom
da se riješe problemi zašte životne sredine. Za ugalj
će zahtjevi zašte sredine bi presudni u njegovom
intezivnom korišćenju. U tom pogledu nove energetske tehnologije korišćenja uglja moraju bi ekološki
povoljnije a očekuje se da će dosći punu komercijalizaciju u drugoj dekadi XXI vijeka. To su kombino-
ENG
199
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
sents a faster economic growth of developing countries,
1% annually higher growth rates than the realisc opon,
• A realisc opon (B): an opon of moderate development (scenario 1),
• Environmental opon (C): includes improvement of
energy efficiency and greater use of neofossil fuels, parcularly new and renewable energy (scenario 2).
•
Opon A - rapid economic growth and significant
technological improvements (opmisc opon)
A1 - greater use of oil, A2 - greater use of coal, A3 - greater use
of renewable energy
especially by 2050 the fossil fuels will have a dominant role.
Cumulave need of fossil fuels for the esmated period 1990
- 2050 is presented in the following diagram:
Table 2
The use
of energy
sources
1990 – 2050
90
A1
206
297
211
Coal
Oil
Natural gas
A2
273
261
211
A3
158
245
253
B
194
220
196
C1
125
180
181
C2
123
180
171
Opon B - slow economic growth and technological
development (realisc opon)
300
Opon C - Economic growth and greater environmental
protecon (environmental variaon)
250
A1
200
A2
A3
150
C1 - faster development of renewable energy sources, C2 higher development of neofossil fuels;
B
100
C1
50
The development scenarios of the world’s energy demand by
2050 are given in the table below.
Table 1
Gten
TYPE
COAL
OIL
NATURAL
GAS
YEAR
2020
1990
A1 A2 A3 B
C1 C2
2,2 3,7 4,3 2,9 3,4 2,3 2,3
3,1 4,7 4,5 4,3 3,8 3,0 3,0
2050
A1 A2 A3 B C1 C2
3,8 7,8 2,2 4,1 1,5 1,5
7,9 4,8 4,3 4,0 2,7 2,6
1,7
3,6 3,4 3,8 3,2 3,1 3,0 4,7 5,5 7,9 4,5 3,9 3,3
NUCLEAR
0,5
0,9 0,6 1,0 0,9 0,7 0,8 2,9 1,1 2,8 2,7 0,5 1,8
HYDRO
NEW RES
TRAD.BIO
MAS.
TOTAL
0,4
0,2
0,7 0,9 0,9 0,7 0,7 0,7 1,0 1,1 1,1 0,9 1,0 1,01
0,9 0,8 1,6 0,7 0,7 0,7 3,7 3,8 5,7 2,8 3,8 3,2
0,9
0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,8 0,7 0,8 0,8 0,8 0,8
9,0
15,4
13,6 11,4
24,8
19,8 14,2
Ug a lj
Na fta
P rirodni g a s
From the diagram of fossil fuels demand, which is given in
the considered opons and scenarios, it is clear that in the
period by 2050 significantly more oil and natural gas will be
spent than the current cerfied reserves are, regardless of
an opon.
This means that in the future period we should intensively
invesgate and transform resources into reserves, which is
possible by means of further increase in prices of energy raw
materials on the world market.
Analyzing the cumulave need for fossil fuels it can be concluded:
•
The world’s energy needs in 2050 in the minor opons are
usually esmated at about 14 Gten and imply greater energy
efficiency and reducing of consumpon in developed countries, but they only double the current consumpon in developing countries. An opon which extrapolates the current
tendencies of consumpon, including the tendencies of efficiency gives the energy demand of about 20 Gten. An opon
with the rapid development leads to level around 25 Gten,
where it is least likely because it is accompanied by large emissions of carbon dioxide and major environmental problems.
In order to meet the demand for energy in the future period,
C2
0
Coal will reduce its share even though its reserves are
sufficient for several hundred years. Due to established
reserves there is a striving to increase its share in total energy consumpon, provided that environmental
problems are solved. For the coal the requirements of
environmental protecon will be crucial in its intensive
use. In this respect, new energy technologies of coal consumpon have to be more environmentally friendly and
they are expected to reach full commercializaon in the
second decade of the XXI century. These are combined
gas - steam systems with or without coal gasificaon,
systems for combuson of coal in a fluidized layer and
200
•
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
vano gasno – parni sistemi sa ili bez gasifikacije uglja,
sistemi za sagorijevalje uglja u fluidiziranom sloju i
sitemi sa kombinovanom proizvodnjom električne i
toplotne energije.
Naa će nastavi da bude osnovni energrtski izvor
u prvoj polovini XXI vijeka. Slobodno tržište, međunarodna trgovina kao i tržišne cijene omogućiće to
bez obzira OPEC drži 77% dokazanih rezervi, što je
ekvivalent proizvodnji oko 90 godina dok postojeće
rezerve izvan OPEC-a predstavljaju samo 20 godina
proizvodnje.
Nove tehnologije omogućiće da se naa po prihvatljivim
cijenama dobija iz uljnih škriljaca, bituminoznih pjeskova, vrlo teških nai i to u regijama gdje se ne raspolaže
većim rezervama konvencionalne nae.
Budućnost korišćenja nae u XXI vijeku će u značajnoj
mjeri zavisi od inovacija kod krajnjih korisnika: smanjenju potrošnje u automobilskoj indusji, primjeni elektromobila, razvoju novih tehnologija baziranih na elektrohemiskoj konverziji i dr.
•
Prirodni gas je, imajući u vidu rezerve i moguću proizvodnju, „energetski izvor XXI vijeka“. Njegovo učešće se u svim scenarijama povećava. Njegov značaj
će se poveća kad se riješe Tehno-ekonomski problemi iskorišćenja nekonvencionalnih rezervi prirodnog
gasa (čvrs gasni hidra) koje su po nekim procjenama znatno viši nego konvencionalni. Transport gasa
generalno zahtjeva veća ulaganja nego za nau što je
nedostatak ovog energenta, jer uče na cijenu.
MNE
1.3.
UGALJ KAO ENERGENT U CRNOJ GORI
U Crnoj Gori registrovane su dvije vrste uglja i to: mrkolignit u široj okolini Pljevalja, a rezerve mrkog uglja na
prostoru opšne Berane. Mrko-lignitski ugljevi se eksploašu površinskom eksploatacijom (područje Pljevalja), a
mrki ugalj u opšni Berane iz rudnika ,,Berane’’ jamskom
tehnologijom eksplaotacije.
Potencijalne mogućnos krišćenja ovih energenata su
višestruke ali su najznačajnije kao iscrpivi energetski potencijali.
Stepen istraženos ugljeva varira. To je razlog da se one
iskazuju kao: industrijske, eksploatacione, bilansne i potencijalne rezerve.
1.3.1. Prošlo i sadašnje vrijeme
Rudnik uglja A.D. Pljevlja jedno je od najstabilnijih privrednih subjekata u Crnoj Gori koji se dokazao svojim radom
i dugogodišnjem tradicijom rudarenja. Od svog nastanka
generacije rudara znale su i umjele da i u najtežim vremenima i okolnosma održe proizvodnju, obezbjede njegov opstanak i razvoj.
Proizvodnja uglja započeta je daleke 1952. godine na lokalitetu ,,Potrlica’’ kada je osnovano ,,Preduzeće za istraživanje i proizvodnju uglja – Pljevlja’’ odlukom Narodnog
sreza pljevaljskog. Te godine je ostvareno 16.200 t uglja.
Na kopovima Rudnika od 1952. godine zaključno sa decembrom 2011. godine proizvedeno je preko 61 miliona
tona uglja, a u istom periodu eksploatacija otkrivke je
iznosila preko 150 miliona kubika otkrivke. U prve dvije
decenije nivo godišnje proizvodne se kretao između 200
i 400 hiljada tona uglja. Početkom 1980-h godina proizvodnja se povećavala na preko 1 milion tona godišnje.
Rekordna proizvodnja uglja ostvarena je 1985. godine
kada je proizvedeno 2.682.346 tona uglja.
Učešće uglja u proizvodnji električne energije značajno
će poras dok će opada potrošnja u industriji. Rast proizvodnje električne energije iz uglja, imaće uz nau i gas,
dominantnu ulogu u energeci svijeta.
Na kopovima Rudnika uglja do 1989. godine u primjeni je bila u potpunos diskonnulana tehnologija rada
pa sistema: bager – damper – buldozer kada se na
P.K.,,Potrlica’’ uvodi kombinovana tehnologija rada DTO
sistem (drobilica – transporter – odlagač).
ENG
•
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
systems with a combined producon of electricity and
heat.
Oil will connue to be the main energy source in the first
half of the XXI century. The free market, internaonal
trade and the market prices will enable it regardless of
the fact that OPEC holds 77% of proven reserves, which
is an equivalent to the producon for about 90 years,
while exisng reserves outside OPEC make only 20 years
of producon.
New technologies will enable the oil at reasonable prices
to be derived from oil shales, bituminous sands, very heavy
crude and all this in regions where there are no larger reserves of convenonal oil.
The future use of oil in the XXI century will largely depend on
innovaon for end users reduce consumpon in the automove industry, electric vehicle applicaon, the development of
new technologies based on electric and chemical conversion
and others.
•
Natural gas is, bearing in mind the reserves and potenal
producon, “the energy source of the XXI century”. Its
share in all scenarios is being increased. Its significance
will grow when the techno-economic problems with regard to usage of unconvenonal natural gas reserves are
resolved (solid gas hydrates) which according to some
esmates are much higher than convenonal. The transport of gas generally requires larger investments than
when it comes to oil, which is the shortage of this energy
source, since it affects the price.
The share of coal in electricity producon will rise significantly, while consumpon in the industry will decline. The growth
of electricity producon from coal will have along with the oil
and gas the dominant role in the energy of the world.
1.3.
201
COAL AS ENERGY SOURCE IN MONTENEGRO
The two types of coal are registered in Montenegro, such as:
brown-lignite in the surroundings of Pljevlja, while brown
coal reserves in the area of Municipality of Berane. Brownlignite coal is exploited through the surface mining (area of
Pljevlja) and brown coal from the mine “Berane” by means of
the sha exploitaon technology. The potenal possibilies
of using these energy sources are mulple, but they are most
significant as exploitable energy sources.
The degree of exploraon of coal varies. For this reason they
are classified as: industrial, exploitaon, balance and potenal reserves.
1.3.1. Past and Present
The Coal Mine A.D. Pljevlja is one of the most stable business
organizaons in Montenegro, which proved itself as such
through its work and the long tradion of mining. Since its
founding, the generaons of miners knew and were skilled
even in difficult mes and circumstances to maintain producon, ensure its survival and development.
The coal producon began back in 1952 in the locality of
“Potrlica” when the “Company for exploraon and producon of coal – Pljevlja” was established by the decision of the
People’s Pljevlja district. In that year 16 200t of coal was recorded.
At the mine pits since 1952 to December 2011, 61 million
tons of coal was produced, and in the same period exploitaon of coal overburden was over 150 million cubic meters. In
the first two decades the annual producon level fluctuated
between 200 and 400 thousand tons of coal. At the beginning of the 1980s, the producon increased to over 1 million
tons per year. The record coal producon was achieved in
1985 when 2,682,346 tons of coal was produced.
At the mine pits of the Pljevlja Coal Mine unl 1989 disconnual work technology of the system type: dredge - dumper
- bulldozer was totally in use, when on the locaon “Potrlica”
combined technology of the DTO system (crusher - transporter - tray) was introduced.
The main consumer of coal from Pljevlja is the Thermopower plant Pljevlja, to which as of the beginning of its work
(21.10.1982) to December 2011, 35157905 tons was deliv-
202
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Glavni potrošač pljevaljskog uglja je Termoelektrana
,,Pljevlja’’ kojoj je od početka svog rada (21.10.1982. godine) zaključno sa decembrom 2011. godine isporučeno
35.157.905 t sa maksimalnom isporukom 2011. godine
od 1.882.184 tona.
MNE
Rudnik uglja A.D. Pljevlja
Proizvodnja uglja
Godina
Planirano
(t)
Ostvareno
(t)
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Ukupno
1 480 000
1 500 000
1 500 000
1 500 000
1 500 000
1 234 000
1 350 000
1 282 988
1 935 000
1 850 000
15 131 988
1 750 716,42
1 617 846,76
1 514 264,28
1 288 020,05
1 501 855,08
1 195 523,78
1 740 082,22
975 170,78
1 937 854,54
1 972 676,58
15 494 010,49
%
Osim uglja treba napomenu i iskorišćenje cementnih laporaca koje je valorizovano kroz izradu Fabrike cementa
koja je radila u periodu 1976. do 1988. godine. Ukupno je
proizvedeno 1.992.489 tona cementa a najveća godišnja
proizvodnja cementa ostvarena je 1984. godine u količini
od 206.000 tona cementa.
Rudnik uglja A.D. Pljevlja je u zadnjih nekoliko godina stabilizovao proizvodnju uglja što je garant dalje konnuirane isporuke uglja TE,,Pljevlja’’.
Stvoreni su preduslovi za rad P.K.,,Potrlica’’: Izmještanjem rijeke Ćehone u novo korito oslobođen je prostor
za nesmetano izvođenje rudarskih radova kako u centralnom dijelu tako i u sjeverozapadnom dijelu kopa. Izvršena je racionalizacija troškova transporta uglja izgradnjom
saobraćajnice. Obnovljena je rudarska mehanizacija.
Racionalizacija broja izvršilaca, svođenjem na opmalni
novo, podmlađivanjem kadra koji su u direktnoj proizvodnji povećaće se produkvnost rada tako da će Rudnik
uglja predstavlja značajnu i stabilnu proizvodnju uglja u
narednom periodu.
Sada Rudnik uglja A.D. Pljevlja ima uslove za obezbjeđenje proizvodnje kako za potrebe TE,,Pljevlja’’, tako i za
industrijsku i široku potrošnju u Crnoj Gori. Određene
količine uglja se izvoze. Svoju pogonsku spremnost i sigurnost dokazalo je više puta a karakterisčan je početak
2012. godine, kada je u vanrednim vremenskim okolnosma isporučivao TE,,Pljevlja’’ preko 9.000 t uglja, dnevno.
Prikaz planiranih i ostvarenih količina uglja u zadnjih deset godina dat je u narednoj tabeli i diagramu, dokaz su
stabilnos i sigurnos proizvodnje uglja i stabilnog rada
TE,,Pljevlja’’.
Dinamika planiranih i ostvarenih količina uglja i otkrivke
Rudnika uglja A.D. Pljevlja za period 2002. do 2011. god.
Tabela 3
118
108
101
86
100
97
129
76
100
107
102
Grafički prikaz planiranih i ostvarenih količina uglja Rudnika uglja A.D. Pljevlja za period 2002. do 2011. godine.
1.3.2. Ležište uglja u pljevaljskom području
Ležište uglja u pljevaljskom području kako u energetskom
smislu tako po tehničko-tehnološkim cijelinama mogu se
podijeli na prostor pljevaljskih basena i basena Maoče.
U svim basenima ugljonosna serija sedimenat je srednjemiocenske staros sa izdvojenim glavnim ugljenim slojem i mogućnošću pojave povlatnih i podinskih sekundarnih slojeva i proslojaka uglja. Podinu ugljonosnih slojeva
redovno čine ugljonosne gline manje ili više laporovite i
pjeskovite, kao i ugljevite gline, dok je povlata u ugljenom
basenu najčešće laporac, u maočkom ugljenom basenu
uglavnom gline, pjeskovite, laporovite, laminarne i dr.
Generalno kvalitet ugljonosnog paketa opada po ver-
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
ered with a maximum delivery of 1882184 tons in 2011.
Apart from coal one should note the use of cement marl
which is valorized through the construcon of the cement
producon factory that worked from 1976 to 1988. The total
producon of cement was 1 992 489 tons, while the maximum annual producon of cement was recorded in 1984 in
the quanty of 206 000 tons of cement.
The Coal Mine A.D. Pljevlja in the past few years has stabilized
the coal producon which is a guarantor of further connuous coal delivery to the Thermo-power plant “Pljevlja”.
The prerequisites for funconing of the mine pit “Potrlica”
were also created: By the relocaon of the Ćehona River to
the new riverbed a space for the smooth execuon of mining works was made both in the central and the northwestern part of the mine pit. The raonalizaon of coal transport
costs was carried out by the construcon of the traffic artery.
The mining machinery was restored. The raonalizaon of
the number of workers, by reducing it to the opmal level,
and the rejuvenaon of the company staff who are engaged
in direct producon will increase producvity so that the Coal
Mine will have a significant and stable producon of coal in
the future.
203
Coal Mines A.D. Pljevlja
Coal producon
Planned
Realized
Year
(t)
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Total
%
(t)
1 480 000
1 500 000
1 500 000
1 500 000
1 500 000
1 234 000
1 350 000
1 282 988
1 935 000
1 850 000
15 131 988
1 750 716,42
1 617 846,76
1 514 264,28
1 288 020,05
1 501 855,08
1 195 523,78
1 740 082,22
975 170,78
1 937 854,54
1 972 676,58
15 494 010,49
118
108
101
86
100
97
129
76
100
107
102
Graphic presentaon of the planned and realized amount of
coal of the Coal Mines A.D. Pljevlja for the period 2002 - 2011
2 000 000
1 800 000
1 600 000
1 400 000
1 200 000
1 000 000
800 000
600 000
400 000
200 000
0
Planirano
Ostvareno
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
1.3.2. The coal deposits in the area of Pljevlja
Now, the Coal Mines A.D. Pljevlja has condions to ensure
the producon for the needs of the Thermo-power plant
“Pljevlja” as well as for the industrial and consumer market
in Montenegro. Certain amounts of coal are exported. It has
proven its operaonal efficiency and safety many mes, but
the specific was the beginning of 2012, when under the severe weather condions it delivered over 9 000 tons of coal
per day to the TE “Pljevlja”.
An overview of planned and realized amounts of coal in the
last ten years is given in the table and diagram below, which
is the proof of stability and safety of coal producon and operaons of TE“Pljevlja”.
The dynamics of planned and realized amounts of coal and
overburden of the Coal Mines A.D. Pljevlja for the period
2002 - 2011
Table 3
The coal deposits in the area of Pljevlja both in terms of energy and the technical and technological units can be divided
into Pljevlja basins and the basin of Maoče.
In all basins, coal series of sediments date from the Middle
Miocene with a separate main coal layer and the possibility
of occurrence of roof and floor secondary layers and scuds.
The floor of coal layers is regularly made of coal clay, more
or less marl and sandy, including carbonaceous clays, while
roof layer in the coal basin is mostly marl, in the Maoče coal
basin those are mainly clay, sandy, marl, laminated and others.
Generally speaking, the quality of coal packages is declining vercally, so that the foothill pares of coal are of lower
quality with the possible exceponal manifestaons.
The table bellow shows the balance and exploitaon reserves of coal with the mean value of the heat power in individual basins or fuels in the area of Pljevlja region.
204
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
kali, tako da su podinske parje ugljeva nižeg kvaliteta sa
mogućim pojavnim izuzetcima.
1.3.3. Energetski potencijal pljevaljskog ugljenog basena sa gravirajućim basenima i basena Maoče
U tabeli koja slijedi date su bilansne i eksploatacione rezerve ugljeva sa srednjom vrijednos toplotne moći pojedinih basena, odnosno goriva na prostoru pljevaljske
regije.
Pljevaljski basen obuhvata revire: ,,Potrlica’’, ,,Cementara’’, ,,Kalušići’’, ,,Grevo’’, ,,Rabitlje’’, ,,Komini’’, ,,Ljuće-Šumani’’, ,,Bakrenjače’’, ,,Olovići’’ i ,,Mataruge’’. Eksploatacija uglja u ovim revirima je izvjesna i prema sadašnjen
stepenu saznanja – opravdana, izuzev ležišta ,,Komini’’
koji je, pored arheološkog značaja naseljeno i ,,opterećeno’’ objekma infrastrukture. Sasvim je izvjesno da ovaj
lokalitet, za sada ne treba računa kao energetski potencijal. Na osnovu podataka dah u tabeli i navedene konstatacije, energetski potencijal pljevaljskog ugljenog basena, izražen preko eksploatacionih rezervi uglja, iznosi:
Rekapitulacija bilansnih rezervi uglja na području Pljevalja (stanje 31.12.2011.)
Stepen istraženos rezervi uglja varira od ležišta do ležišta pa se stoga one izražavaju kao različite vrste kategorija rezervi:
A – dokazane rezerve uglja
B – istražene rezerve uglja
C1 – nedovoljno istražene rezerve uglja
Ep1 = DTE (MJ/kg) x P x 109 (kg)
Tabela 4
Kako je MJ = 1/3,6 kWh = 0,2778 kWh
Ep1 = 10,4 (MJ/kg) x 74 x 109 (kg) = 769,6 x 109 (MJ)
Ep1 = 769 x 109 x 0,2778 = 213,63 ≈ 213 TWh
Red.
br.
1.
2.
Basen/ ležište
OVJERA
REZERVI
REZERVE (t)
OTKRIVKA
(m3)
Kvalitet
DTE (kJ/kg)
DTE
(kJ/kg)
Sred. koefic.
otkr. (m3/t)
Pljevaljski basen
Potrlica
(sa Cementarom)
Kalušići
Grevo
Komini
Rabitlje
UKUPNO
Ljuće-Šumanski
basen
Šumani I
Ljuće II
Ljuće I
UKUPNO
3.
Maoče
4.
Olovići
5.
Bakrenjače
UKUPNO
UKUPNO BILANSNE
6.
Mataruge
7.
KATEGORIJA
Glisnica
A+B+C1
43.393.192
41.838.908
bilansne
175.522.891
11.048
A+B+C1
C1
C1
C1
13.808.391
2.288.757
7.039.460
5.486.126
72.015.926
15.136.920
2.282.700
3.016.566
5.358.361
67.633.455
bilansne
bilansne
bilansne
bilansne
34.799.000
4.183.000
8.932.000
40.947.000
8.231
12.812
11.515
13.663
A+B+C1
B+C1
B+C1
651.632
1.056.085
1.707.717
200.000
1.056.085
250.000
1.506.085
bilansne
bilansne
1.323.673
500.000
7.684
5.572
B+C1
B+C1
A+B+C1
109.900.000
3.490.885
1.315.466
114.706.351
188.367.758
109.900.000
3.421.000
1.332.313
114.653.313
bilansne
bilansne
bilansne
497.500.000
11.887.300
1.151.000
12.504
10.510
10.296
4.53
3.78
0.89
7.500.000
7.500.000
procijenjene
15.500.000
8.000
2.0
procijenjene
8.000.00
C1
C1
3.000.000
1.500.000
UKUPNO
10.500.000
9.000.000
UKUPNO SVA LEŽIŠTA
198.929.994
192.793.043
4.04
7.975
12.442
11.515
13.663
2.52
1.83
1.27
7.46
1.15
0.6
8.600
9.500
ENG
205
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
The recapitulaon of balance reserves of coal in the area of
Pljevlja (status as of 31.12.2011)
The degree of exploraon of coal reserves varies from deposit to deposit and therefore they are expressed as different types of reserve categories:
A – proven reserves of coal
mining in these mining districts is certain and according to
current informaon - jusfied, except for the deposit “Komini” which is, in addion to the archaeological significance
seled and “overburdened” with the infrastructure facilies. It is quite certain that this locality, for now, should not
be counted as a potenal energy source. Based on the data
given in the table above and the stated observaons, the
energy potenal of the Pljevlja-based coal basin, expressed
through the exploitaon of coal reserves amounts to:
Ep1 = DTE (MJ/kg) x P x 109 (kg)
B – explored coal reserves
Ep1 = 10, 4 (MJ/kg) x 74 x 109 (kg) = 769,6 x 109 (MJ)
C1 – insufficiently explored coal reserves
Since MJ = 1/3, 6 kWh = 0, 2778 kWh
Table 4
1.3.3. Energy potenal of the Pljevlja-based coal basin with
the gravitang basins and the basin of Maoče
Pljevlja-based basin district include: „Potrlica“, „Cement
Factory“, „Kalušići“, „Grevo“, „Rabitlje“, „Komini“, „LjućeŠumani“, „Bakrenjače“, „Olovići“ and „Mataruge“. Coal
No.
1.
2.
3.
4.
5.
Basin/ deposit
CHATEGORY
Ep1 = 769 x 109 x 0, 2778 = 213, 63 ≈ 213 TWh
The energy potenal of Maoče coal basin
Analogous to calculaons of the energy potenal in the Pljevlja coal basin, the energy potenal of the Maoče coal basin
is:
VERIFICATI-ON OF
RESERVES
RESERVES (t)
OVERBURDEN
(m3)
Quality
DTE (kJ/kg)
DTE (kJ/
kg)
Mean coef. of
overburden
(m3/t)
Basin of Pljevlja
Potrlica
(with the Cement
Factory)
Kalušići
Grevo
Komini
Rabitlje
TOTAL
Ljuće-Šumanski basin
Šumani I
Ljuće II
Ljuće I
TOTAL
6.
Maoče
Olovići
Bakrenjače
TOTAL
BALANCE IN TOTAL
Mataruge
7.
Glisnica
TOTAL
DEPOSITS IN TOTAL
A+B+C1
43.393.192
41.838.908
balance
175.522.891
11.048
4.04
A+B+C1
C1
C1
C1
13.808.391
2.288.757
7.039.460
5.486.126
72.015.926
15.136.920
2.282.700
3.016.566
5.358.361
67.633.455
balance
balance
balance
balance
34.799.000
4.183.000
8.932.000
40.947.000
8.231
12.812
11.515
13.663
A+B+C1
B+C1
B+C1
651.632
1.056.085
1.707.717
200.000
1.056.085
250.000
1.506.085
balance
balance
1.323.673
500.000
7.684
5.572
B+C1
B+C1
A+B+C1
109.900.000
3.490.885
1.315.466
114.706.351
188.367.758
109.900.000
3.421.000
1.332.313
114.653.313
balance
balance
balance
497.500.000
11.887.300
1.151.000
12.504
10.510
10.296
4.53
3.78
0.89
C1
7.500.000
7.500.000
esmated
15.500.000
8.000
2.0
C1
3.000.000
1.500.000
esmated
8.000.00
10.500.000
9.000.000
198.929.994
192.793.043
7.975
12.442
11.515
13.663
2.52
1.83
1.27
7.46
1.15
0.6
8.600
9.500
206
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Energetski potencijal maočkog ugljenog basena
Analogno proračunu energetskog potencijala pljevaljskog ugljenog basena, energetski potencijal maočkog
ugljenog basena je:
Ep2 = DTE (MJ/kg) x P x 109 (kg)
Ep2 = 12,5 (MJ/kg) x 104,6 x 109 (kg) x 0,2778
Ep2 = 363,72 ≈ 363 TWh
Energetski potencijal uglja pljevaljskog područja
Ukupan energetski potencijal uglja pljevaljskog područja,
na bazi eksploatacionih rezervi, iznosi:
Ep = Ep1 + Ep2
Ep = 213 TWh + 363 TWh = 576 TWh
Obzirom da je izračunata potencijalna energija samo za
utvrđene eksploatacione rezerve pljevaljskog područja u
sadašnjim uslovima može valorizova u termo-energetskim objekma pri postojećoj tehnologiji (stepen korišćenja iznosi oko 30%), to je moguće proizves električnu energiju:
U pljevaljskom ugljenom basenu
213 TWh x 0,3 = 63,9 ≈ 64 TWh
U maočkom ugljenom basenu
363 TWh x 0,3 = 108,9 ≈ 109 TWh
Ukupno
64 TWh + 109 TWh = 173 TWh
Primjenom novih tehnologija proizvodnje električne
energije iz uglja, povećava se stepen iskorišćenja električne energije uglja 0,42 pa bi izgradnjom ovih termoblokova energetski potencijal uglja iz pljevaljskog područja iznosio:
• Pljevaljski ugljeni basen sa gravirajućim basenima
Ep1 = 213 TWh x 0,42 = 89,46 TWh
• Maočki basen
Ep2 = 363 TWh x 0,42 = 152,46 TWh
• Ukupno pljevaljsko područje
Ep = Ep1 + Ep2
Ep = 89,46 + 152,46 = 241,92 TWh
Rasploživa energija u pljevaljskom području omogućuje
MNE
nastavak proizvodnje električne energije iz uglja dugoročno, ne samo u okviru postojećih kapaciteta (TE,,Pljevlja’’
snage 225 kWh i proizvodnje od 1 do 1,3 x 109 kWh), već
značajno većih, kao i proizvodnju toplotne energije i toplifikaciju grada Pljevalja.
1.4.
MOGUĆI PRAVCI RAZVOJA PROIZVODNJE ELEKTRIČNE I TOPLOTNE ENERGIJE IZ UGLJA DO KRAJA XXI
VIJEKA – OČEKIVANI EFEKTI
1.4.1. Proizvodnja električne energije – očekivani
efek
Ugalj u Crnoj Gori iako ima značajan energetski potencijal ipak ima i ograničene rezerve koje se moraju racionalno koris. U daljoj fazi istraživanja ne treba očekiva
povećanje rezervi iako je istraženost beranskog ugljenog
basena nedovoljna i jedino u ovom basenu moguće je
povećanje bilansnih rezervi uglja. Pljevaljski basen je generalno dosta istržen i sa velikim stepenom sigurnos
količine i kvalitet uglja neće se bitno promijeni kroz planirana doistraživanja.
Ugalj je neobnovljiv resurs pa sa tog aspekta i njegova
eksploatacija mora bi planirana u okvirima prognoza
razvoja proizvodnje energije iz uglja na svedskom nivou.
Sve dosadašnje prognoze ukazuju da u XXI vijeku ugalj
će bi jedan od oslonaca proizvodnje električne energije,
bez obzira na sve nedostatke kao gorivo koje ekološki nije
najpodobnije.
Pravci razvoja proizvodnje uglja i električne energije iz
uglja u Crnoj Gori u velikoj mjeri definisani su Strategijom razvoja energeke do 2025. godine. Bez obzira na
nedostatak analičkog pristupa da razvoj proizvodnje
električne energije iz uglja mora se prihva kao početna
faza, jer značajna ostvarena ulaganja u blok I TE,,Pljevlja”
ograničavaju određene varijante koje su mogle bi u opcaju. Pored toga eliminizacija u Strategiji proizvodnje
električne i toplotne energije u Beranama u period do
2025. godine nije objekvno obrazložena iako je nesporan energetski potencijal na kom se može bazira izgradnja TE snage 110 MW.
Ako uvažimo rješenja data Strategijom razvoja energeke do 2025. godine razvoj treba ostvariva fazno sa
ciljem potpunog iskorišćenja rezervi uglja i proizvodnje
električne i toplotne energije iz uglja u periodu kad je sa-
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Ep2 = DTE (MJ/kg) x P x 109 (kg)
on of heat and the heang of the city of Pljevlja.
Ep2 = 12, 5 (MJ/kg) x 104, 6 x 109 (kg) x 0, 2778
1.4.
POSSIBLE DEVELOPMENT DIRECTIONS OF THE
ELECTRICITY AND HEATING PRODUCTION OUT OF COAL BY
THE END OF XXI CENTURY – EXPECTED EFFECTS
Ep2 = 363, 72 ≈ 363 TWh
The energy potenal of the Pljevlja coal basin
The total energy potenal of the Pljevlja coal region, based
on the exploitaon of reserves, amounts to:
Ep = Ep1 + Ep2
Ep = 213 TWh + 363 TWh = 576 TWh
Given that calculated potenal energy only for determined
exploitaon reserves in the Pljevlja region under current
condions can be valorized in the thermal power plants with
the exisng technology (usage level is about 30%), thus it is
possible to produce electricity:
In the Pljevlja coal basin
213 TWh x 0,3 = 63,9 ≈ 64 TWh
In the Maoče coal basin
363 TWh x 0, 3 = 108, 9 ≈ 109 TWh
Total
64 TWh + 109 TWh = 173 TWh
By applicaon of new technologies in the electricity generaon from coal, the level of exploitaon of electricity obtained
from coal is increased by 0.42, so that through the construcon of these thermal-energy blocks the energy potenal of
coal from the Pljevlja basin would amount to:
•
Pljevlja-based coal basin with the gravitang basins
Ep1 = 213 TWh x 0,42 = 89,46 TWh
•
Maoče basin
Ep2 = 363 TWh x 0,42 = 152,46 TWh
•
Total area of Pljevlja
Ep = Ep1 + Ep2
Ep = 89,46 + 152,46 = 241,92 TWh
Available energy in the Pljevlja region enables connued
producon of electricity generated from coal in a long-run,
not only within the exisng capacies (TE “Pljevlja” with the
capacity of 225 kWh and the producon of 1 to 1.3 x 10⁹
kWh), but with the significantly larger, including the produc-
1.4.1.
207
Electricity producon - expected effects
Coal in Montenegro, although represenng a significant energy potenal, sll has limited reserves that have to be used
raonally. In a further phase of exploraon we should not
expect an increase in reserves, though the exploraon in the
Berane-based coal basin is sll insufficient and it is an only
basin where an increase of balance coal reserves is possible.
The Pljevlja-based basin is generally prey well explored and
with high degree of certainty the quanes and quality of
coal will not be significantly changed through planned addional exploraon.
Coal is a non-renewable resource, thus from that aspect
even its exploitaon has to be planned within the development forecasts of energy producon from coal at a global
level. All recent forecasts indicate that in the XXI century coal
will be one of the pillars of electricity generaon, regardless
of any shortcomings as a fuel which is not the most environmentally friendly.
The development direcons of coal producon and electricity generaon from coal in Montenegro are largely defined
in the Energy Development Strategy unl 2025. Regardless
of the lack of an analycal approach given development of
electricity generaon from coal has to be accepted as a starting point, since significant investments in the block I of the
TE “Pljevlja” restrict certain opons that could have been
taken into account. In addion, eliminaon in the Electricity and Heat Producon Strategies in Berane for the period
by 2025 is not objecvely reasoned even though the energy
potenal on which the construcon of Thermo power plant
with the capacity of 110 MW can be based is undisputable.
If we take into account the soluons given in the Energy Development Strategy unl 2025, the development should be
realized in phases with the goal of full ulizaon of coal reserves and the producon of electricity and thermal energy
from coal in the period when it is quite certain that the coal
as an energy will play an important role in the world.
Phase I - Period unl 2015 - In this period the coal producon in Coal Mines A.D. Pljevlja would stabilize to 1.8 million
208
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
svim izvjesno da će ugalj kao energent ima vrlo značajnu ulogu u svijetu.
MNE
•
I faza – Period do 2015. godine. U ovom period stabilizovala bi se proizvodnja uglja u Rudniku uglja A.D. Pljevlja
od 1.800.000 t godišnje i izvršile pripreme za povećanje
kapaciteta. U ovoj fazi proizvodnja električne energije iz
uglja vršila bi se u postojećem bloku TE,,Pljevlja” a takođe i izgradnja bloka II.
•
•
II faza – Period 2015. - 2025 godine. Proizvodnja uglja
u pljevaljskom području iznosila bi 2,6 – 2,8 miliona
tona a električna i toplotna energija proizvodila bi se u
TE,,Pljevlja” I i II. Takođe u ovom period izvršila bi se toplifikacija Pljevalja sa konzumom od 63 MJ/sek.
•
III faza – Period posle 2025. godine. Do 2025 godine izvršene bi bile pripreme i otvaranje površinskog kopa ,,Maoče” godišnjeg kapaciteta 3,0 – 3,5 miliona tona. Na bazi
maočkog uglja treba izgradi TE snage 300 – 500 MW.
Ovakvim faznim radom omogućuje se konnuitet i dugoročni razvoj eksploatacije uglja i električne energije iz
uglja u Crnoj Gori.
Proizvodnja električne energije iz uglja po fazama bi iznosila:
I faza – blok I TE,,Pljevlja
II faza – blok I i II TE,,Pljevlja”
III faza – blok II TE,,Pljevlja”
TE,,Maoče“
≈
≈
≈
≈
1.450.000 kWh/god
2.600.000 kWh/god
1.450.000 kWh /god
2.500.000 kWh/god
Ukupno III faza
≈ 3.950.000 kWh/god
1.4.2. Mogućnost proizvodnje toplotne energije – očekivani efek
Izgradnjom TE,,Pljevlja I’’ stvorile su se povoljne mogućnos za proizvodnju toplotne energije i toplifikaciju
grada Pljevlja. U tom cilju urađena je obimna tehno-ekonomska dokumentacija koja je pokazala opravdanost,
kako sa aspekta ekonomičnos tako i značajne pozivne
efekte za smanjivanje zagađenja životne sredine u zimskom periodu.
Osnovni podaci toplifikacionog sistema:
•
•
Bazni toplotni izvor: Termoelektrana ,,Pljevlja’’,
Vršni izvor: Proširena kotlarnica u TE,,Pljevlja’’ i ko-
•
•
•
•
•
•
•
•
tlarnica KID,,V.Jakić’’,
Eksploatacioni vijek toplifikacionog postrojenja: 25
godina,
Način izvođenja: fazno II faze,
U prvoj fazi prve dvije godine predstavljaju izgradnju i
puštanje u pogon toplifikacionog sistema instalisane
snage toplotne potrošnje od 35 MJ/s,
Faktor stvarnog toplotnog opterećenja: 0,733,
Instalisana snaga toplotnih potrošača: I faza – 35
MJ/s, II faza – 1001,7 MJ/s,
Maksimalna potrebna snaga toplotnog izvora: I faza
– 25,7 MJ/s, II faza – 75 MJ/s,
Broj grejnih dana: 219/god,
Broj grejnih sa dnevno i godišnje: Kod temperatura
ispod 00C predviđa se rad 24 h dnevno sa sniženim
opterećenjem u noćnom periodu (8 h), a kod viših
temperatura predviđa se rad sa prekidom od 8 h
dnevno. Prosječan broj sa rada godišnje je 3900 h,
što daje prosječan broj od 17,8 h 7 dan,
Dužina magistralnog primarnog voda: I faza – 4550
m, II faza – 4770 m,
Dužina primarne vrelovodne mreže (od magistrale
do podstanice): na početku I faze – 8,83 km, na kraju
druge faze – 19,32 km,
Broj podstanica: I faza – 36, II faza – 66,
Dužina sekundarne mreže: I faza – 13 km, II faza – 18
km,
Tehno-ekomomski efek toplifikacije grada Pljevalja
•
•
•
•
•
Smanjenje količina sagorelog uglja u gradu u ložišma sa niskim stepenom iskorišćenja koji rade bez
uređenja za zaštu okoline od zagađivanja,
Povećava se kvalitet grijanja u odnosu na postojeći,
Tehno-ekonomski efek kako na nivou elektrane kao
proizvodnog sistema tako i na nivou EES CG
Povećava se stepen iskorišćenja bloka TE,,Pljevlja’’,
Smanjenje cijene kWh na pragu elektrane,
Ušteda primarne energije oko 80 GWh/god, odnosno
uštede uglja prosječne kalorične moći 12.500kJ/kg
oko 32.000 t/god,
Smanjuje se neracionalna potrošnja električne energije za grijanje.
Snižava se nivo emisije štetnih materija u okolinu i
poboljšava ekološka situacija u gradu,
Uposlenje domaće građevinske, mašinske, elektro i
druge operave.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
tons per year and the preparaons to increase the capacies
would be carried out. At this stage the producon of electricity from coal would be carried out in an exisng block of
TE “Pljevlja”, and it will include building of block II.
Phase II - Period from 2015 unl 2025 – The producon of
coal in the area of Pljevlja would amount to 2.6 to 2.8 million
tons and the electrical and thermal energy would be produced in the TE “Pljevlja” I and II. Also, in this period heang
of Pljevlja with the konzum of 63 MJ/sec would be carried
out.
Phase III - The period aer 2025 - By 2025, the preparaons
and opening of the pit mine “Maoče” with an annual capacity of 3.0 to 3.5 million tons would be completed. On the
basis of coal from “Maoče” the Thermal power plant should
be built with the capacity of 300-500 MW.
•
•
•
•
•
•
•
Such phasing ensures to Montenegro connuity and longterm exploitaon of coal and the electricity obtained from
coal. Electricity producon from coal in phases would
equate:
•
•
Phase I – block I TE ”Pljevlja”............ ≈ 1.450.000 kWh/y
Phase II – block I and II TE ”Pljeva”... ≈ 2.600.000 kWh/y
Phase III – block II TE ”Pljevlja”..........≈ 1.450.000 kWh /y
TE „Maoče“...............................…... ≈ 2.500.000 kWh/y
III Phase in total ......…........…..........≈ 3.950.000 kWh/y
1.4.2. The ability to produce thermal energy - the expected
effects
By the construcon of the TE “Pljevlja I”, favorable possibilies have been created for the producon of heat and
heang of the Municipality of Pljevlja. To this end, extensive
technical and economic documentaon have been prepared
which showed jusficaon, both in terms of economy and
important posive effects for reducing of polluon in the
winter mes.
Basic data about the heang system:
•
•
•
•
•
Basic thermal source: Thermo power plant “Pljevlja’”
Top source: Extended boiler in the TE “Pljevlja” and the
boiler of the KID “V. Jakić”
Exploitaon life of the heang plant: 25 years
Procedure: II phases,
In the I phase the first two years are the construcon
209
and commissioning of heang systems with the installed
capacity of 35 MJ/s thermal consumpon,
Factor of actual heat load: 0.733,
Installed capacity of thermal power consumers: Phase
I - 35 MJ/s, phase II - 1001.7 MJ/s,
The maximum required capacity of the heat source:
Phase I - 25.7 MJ/s, Phase II - 75 MJ/s,
The number of heang days: 219/per year
The number of heang hours per day and per year: At
temperatures below 0º C, 24 hours of operaon a day
is expected with lower capacies during the night (8 h)
and at higher temperatures, 8 hours of operaons with
breaks is expected. The average number of working
hours per year is 3900 h, giving an average of 17.8 h a
week;
The length of main primary duct: Phase I - 4550 m, Phase
II - 4770 m,
The length of primary hot water network (from the main
road to the substaon): at the beginning of Phase I - 8.83
miles, at the end of the Phase II- 19.32 km,
Number of substaons: Phase I - 36, Phase II - 66,
The length of secondary network: Phase I - 13 km, Phase
II - 18 miles;
Techno-economic effects of heang of the Municipality of
Pljevlja
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Reducing the quanes of coal burnt in the town in furnaces with a low degree of ulizaon, operang without
a device for the protecon of the environment from polluon,
Increasing the quality of heang as compared to the exisng,
Techno-economic effects both at the level of the plant
as a producon system and the level of EES of Montenegro
Increasing the level of ulizaon of the block TE “Pljevlja”
Reducing the price of kWh at power plant gate,
Primary energy savings of about 80 GWh/y or saving
of coal with an average calorific value of 12.500kJ/kg
around 32,000 t/y,
Reducing the wasteful consumpon of electricity for
heang.
Lowering the level of harmful substances emission into
the environment and improving the ecological situaon
in the town,
Employment of domesc construcon, mechanical,
electrical and other work force.
210
1.5.
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
ODRŽIVI RAZVOJ
Tri su osnovna cilja u strateškom razvoju energeke u
XXI vijeku za ostvarivanje održivog razvoja koja su međusobno povezana: pristupačnost, raspoloživost i prihvatljivost.
Pristupačnost – energija mora bi dostupna po prihvatljivim cijenama koje omogućavaju proizvodnju energije,
njenu transformaciju i distribuciju i kaja daje osnovu za
dalji razvoj i održavanje energetskih sistema.
Raspoloživost – konnualno snabdijevanje energijom u
dugom vremenskom periodu.
Prihvatljivost – usklađenost društvenih ciljeva i ciljeva zašte čovjekove okoline koju moraju da zadovolje tradicionalni i novi energetski izvori.
Pristupačnost energije, njena raspoloživost i prihvatljivost predstavljaju koncepte koji se međusobno prožimaju i na lokalnom i globalnom nivou i samo istovremenim
ispunjavanjem sva tri zahtjeva energetski izvori mogu
da obezbijede koncept održivog razvoja. U tom sušnski
značaj dobija usklađenost 4E (Energija, Ekologija, Ekonomija i Efikasnost).
Kad je u pitanju strateški razvoj proizvodnje uglja i električne energije iz uglja: predloženi razvoj proizvodnje je u
okvirima definisanim razvojem energeke koja je u cilju
značajnog unapređivanja postojećeg stanja.
ENERGIJA – Struktura proizvodnje električne energije
u Crnoj Gori je povoljna. Izražen je deficit, potrošnja
visoka a energetska kriza stalno prisutna. Izgradnjom
drugog bloka TE,,Pljevlja’’ struktura proizvodnje bila
bi prihvatljiva a svi ostali elemen značajno ublaženi ili
prevaziđeni.
EKOLOGIJA – Stanje zabrinjavajuće u Pljevljima, koje se
može značajno poboljša, proizvodnjom toplotne energije za potrebe toplifikacije grada i proizvodnju industrijske pare za ostale potrošače. Toplifikacijom grada
mikroklimatske prilike bile bi značajno povoljnije.
EKONOMIJA – Veća proizvodnja uglja i električne energije iz uglja značajno će poboljša ekonomičnost rada
MNE
kako proizvođača uglja, tako i Sektora energeke u Crnoj
Gori.
EFIKASNOST – Sopstveni energetski potencijali predstavljaće osnovni izvor za Proizvodnju električne energije,
čime se smenjuje ili eliminiše uvozna zavisnost a pospješuje istraživanje i razvoj.
1.6.
UMJESTO ZAKLJUČKA
Dosadašnja istraživanja i postojeći status korišćenja ukazuju na to da ugalj predstavlja najznačajniji neobnovljivi
energetski resurs u Crnoj Gori, a velika je vjerovatnoća da
će takvu ulogu zadrža i u budućim decenijama.
Eksploatacione rezerve uglja na pljevaljskom području iznose oko 200 miliona tona. Prosječna toplotna vrijednost
uglja pljevaljskih basena je oko 10,4 MJ/kg, a u maočkom
basenu 12,3 MJ/kg.
Očekuje se da dominantna upotreba uglja u Crnoj Gori
bude potrošnja u termoenergetskim postrojenjima za
proizvodnju električne i toplotne energije. Proizvodnja
električne energije na bazi uglja za sada predstavlja najbolji način valorizacije ovog energetskog resursa, a njime
se posže i najbolji stepen iskorišćenja ležišta. Rezerve
uglja u pljevaljskom području mogu zadovolji potrebe
termoenergetskih postrojenja proizvodnju električne i
toplotne energije, kao i za široku i industrijsku potrošnju
u Crnoj Gori u narednih 70 do 80 godina.
Raspoloživost prirodnih resursa u Crnoj Gori, ali i perspekve svjetske energeke ukazuju na to da smjernice
razvoja uglja u budućnos trebaju bi vezane uz poboljšanje stanja istraženos rezervi, modernizaciju i racionalizaciju poslovanja rudnika, i odgovorno gospodarenje rezervama uglja, uz maksimalno uvažavanje standarda zašte životne sredine skladno evropskom zakonodavstvu.
2.
HIDROPOTENCIJAL – RIJEKA ĆEHOTINA
U svim do sada urađenim dokumenma Elektroprivrede Crne Gore A.D. Nikšić, Vodoprivrednim osnova Crne
Gore sa aspekta korišćenja hidropetencijala Strategije razvoja energeke Crne Gore do 2025. godine, rijeka
Ćehona je obrađena kao potencijalni hidroenergetski
objekat.
ENG
1.5.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
SUSTAINABLE DEVELOPMENT
There are three main interrelated objecves in the strategic
development of energy in the XXI century for the achievement of sustainable development which are: affordability,
availability and acceptability.
Affordability - energy must be available at reasonable prices
that allow the producon of energy, its transformaon and
distribuon and which provides the basis for further development and maintenance of energy systems.
Availability - connuous supply of energy for a long me.
Acceptability - alignment of social goals and objecves of
environmental protecon, which the tradional and new
energy sources must meet.
Affordability of energy, its availability and acceptability are
the concepts that are intertwined with each other both locally and globally and only by a simultaneous fulfillment of
three requirements the energy sources can ensure the concept of sustainable development. In that, the essenal importance is given to the compliance of 4E (Energy, Environment, Economy and Efficiency).
When it comes to the strategic development of coal and
electricity producon out of coal: the proposed development of producon is in the framework of defined energy
development, which is aimed at significant improvement of
the current situaon.
ENERGY - The structure of electricity producon in Montenegro is favorable. There is a pronounced deficit, a high
consumpon and the energy crisis is ever-present. By the
construcon of the second block of the Thermo power plant
“Pljevlja”, the producon structure would be more acceptable and all other elements significantly migated or overcome.
ECOLOGY – There is a condion of concern in Pljevlja, which
can be significantly improved by means of producon of
thermal energy for heang of the town and producon of
industrial steam for other consumers. With the heang of
the town microclimate condions would be significantly improved.
211
ECONOMY - Increased producon of coal and electricity obtained from coal will significantly improve the efficiency of
both coal producers and energy sector in Montenegro.
EFFICIENCY - Our own energy resources will represent the
main source for electricity producon, which replaces or
eliminates the dependence on imports and promotes research and development.
1.6.0. INSTEAD OF CONCLUSION
Previous research and current status of use suggests that
coal is the most important nonrenewable energy resource in
Montenegro, and there is a high probability that it will retain
this role even in future decades.
Exploitaon coal reserves in the area of Pljevlja amount to
200 million tons. The average heang value of coal from the
Pljevlja basin is about 10.4 MJ/kg, and 12.3 MJ/kg from the
Maoče basin.
It is expected the dominant use of coal in Montenegro to be
the consumpon in power plants for the electricity and heat
producon. Electricity producon based on coal is for now
the best way of valorizaon of this energy source, which also
helps achieving the best way of ulizaon of deposits. Reserves of coal in the area of Pljevlja can meet the needs of
thermal power plants for the producon of electricity and
heang, as well as for a consumer and industrial consumpon in Montenegro in the next 70 to 80 years.
Availability of natural resources in Montenegro, including
the prospects of the world energy indicate that guidelines
for the development of coal in the future should be related
to improving the state of reserve exploraon, modernizaon
and raonalizaon of operaons of the Mines, and responsible management of coal reserves, with the maximum respect for the environmental standards in harmony with the
European legislaon.
2.0.0. HYDROPOTENTIAL – RIVER ĆEHOTINA
In all the documents so far prepared by the Electric power
industry of Montenegro A.D. Nikšić, Montenegro’s water
management base in terms of use of hydropower potenal, and the Energy Development Strategy of Montenegro
by 2025, the River Ćehona is treated as a potenal hydropower facility.
212
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
km m3/s m3/s m
1. Gradac Der. 0,4 12,56 38
2. Mekote Der. 6,2 15,39 38
UKUPNO
m MNJ GNJh hm3
78 70
74 62
23
26
49
Kota normalnog uspona
Vk/Vsr
Vk
Egod
Instalisana snaga Ni
Hn
Hb
LJi
Kod ove hidroelektrane BiH : CG = 70% : 30% (91 GWh :
30 GWh)
LJsr u profilu
Ćehona Varijanta 1.
Tip postrojenja
Instalisana snaga 33,32 MW, E = 130 GWh,
Dužina derivacije
U planovima Elektroprivrede Crne Gore A.D. Nikšić u varijan 1, odabrani su postrojenja ,,Gradac’’ i ,,Mekote’’.
Njihovi karakterisčni podaci da su u narednoj tabeli.
Naziv postrojenja
HE,,Vikoč’’ na rijeci Ćehoni u BiH
Red. br.
Zavisno od vremena izrade ove dokumentacije okvirno je
analizirano više lokacija za izgradnju hidroelektrana.
Uspor akumulacije se prolongira na teritoriji Crne Gore.
Kota normalnog uspora 547 mnv,
Korisna zapremina akumulacije 10,5 x 106 m3.
HE,,Milovci’’
Instalisana snaga 50 MW,
E = 145,8 GWh,
Kota normalnog uspora 650 mnv,
Korisna zapremina akumulacije 386 x 106 m3.
mnv
65,5 85 0,21 742
70,6 74 0,15 657
136 159
Uzimajući u obzir vodnost rijeke Ćehone i njen visinski
položaj, došlo se do zaključka da nizvodno od Gradca,
postoje izuzetno povoljni uslovi za realizaciju veće akumulacije. Sa podizanjem brane nizvodno od Mekota, na
profilu ,,Milovci” dobijaju se i veća akumulacija i količina
energije, a i mogućnost korišćenja voda Ćehone u pravcu akumulacije HE,,Buk Bijela”. U sljedećoj tabeli da su
podaci za ovakva rješenja.
Kod ove hidroelektrane još ne postoji sporazum o podjeli hidropotencijla. On je uključen za sada u punom iznosu
u korist Crne Gore.
Više obrađenih varijan ukazuje na značajan hidropotencijal rijeke Ćehone sa jedne strane, dok sa druge strane
zahtjeva tehno-ekonomsku definisanost mogućih varijan.
Do sada urađeno višekriterijumsko vrednovanje pokazalo je povoljnost varijante 2, (HE,,Milovci”) u odnosu na
rešenje iz Varijante 1 (HE,,Mekote”):
•
Ćehona Varijanta 2.
1. Gradac Der. 3,8 12,56 38 85 77,0 25 72,0
2. Milovci Prib.
17,18 50 119 117 50 149,7
UKUPNO
75 222
Derivaciona HE,,Milovci’’ (u ,,Buk Bijelu’’)
1. Gradac Der. 3,8 12,56 38 85 77,0 25 72,0
2. Milovci Der. 10 17,18 50 134 114 50 145,8
UKUPNO
75 218
Kota normalnog
uspona
Vk/Vsr
Vk
MNJ GNJh hm3
Egod
Hn
Instalisana snaga
Ni
m
LJi
km m3/s m3/s m
LJsr u profilu
Hb
Dužina derivacije
Tip postrojenja
Naziv postrojenja
Red. br.
•
mnv
85 0,21 742
386 0,71 650
471
85 0,21 742
386 0,71 650
471
Prostornim planom Crne Gore razmatrane su dvije lokacije:
•
•
•
povoljni energetski i ekonomski parametari sopstvene proizvodnje (150 GWh/god)
povoljni vodoprivredni efek (velika akumulacije zapremine oko 390 hm3)
energetsko korišćenje i na nizvodnim stepenicama ,,Buk Bijela” i ,,Srbinje” (140 GWh/god)
ekološki kriterijumi – lako se zadovoljavaju (nema
značajnijih naselja, ni posebnih zašćenih areala)
socioloških kriterijuma – izuzetno povoljna HE sa stanovišta stvaranja povoljnih uslova za privredni i društveni razvoj.
Neophodna je bliska saradnja sa Republikom Srpskom u
cilju definisanja uslova za njenu izgradnju.
Ćehona se može najumjesnije koris sa dvije akumulacione hidroelektrae ,,Gradac’’ 85 hm3 i ,,Milovci’’ 386
hm3. One se na najbolji način uklapaju u kompleksno rješenje čistog goriva sliva Drine, jer se regulacijom pritoka
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
km m /s m /s m
1. Gradac Der. 0,4 12,56 38
2. Mekote Der. 6,2 15,39 38
TOTAL
m
MNJ
78 70
74 62
GNJh hm
23
26
49
3
Normal peak elevaon
Vk/Vsr
Vk
Egod
Installed capacity
Ni
3
Hn
3
Hb
LJi
E = 130 GWh,
LJsr in profile
Ćehona, Opon 1
Plant type
Elevaon of accumulaon is prolonged to the territory of
Montenegro.
Derivaon length
According to plans made by the EPCG A.D. Nikšić, in the opon 1 plants “Gradac” and “Mekote” were selected. Their
specific data are given in the table below.
Name of the plant
The spaal plan of Montenegro considers two locaons
No.
Depending on the me of preparaon of these documents
several locaons for the construcon of hydropower plants
are generally analyzed.
mnv
65,5 85 0,21 742
70,6 74 0,15 657
136 159
Taking into consideraon the water level of the River
Ćehona and its height posion, it was concluded that the
downstream from Gradac there are extremely favorable
condions for realizaon of large reservoirs. Rising of the
dam downstream of Mekote, on the profile “Milovci” would
result in ge
ng greater reservoirs and the quanes of energy, and the possibility to use the water from the Ćehona
River towards the accumulaon of HE “Buk Bijela”. The following table provides data for these soluons.
km m3/s m3/s m
1. Gradac
Der. 3,8 12,56 38
2. Milovci
Prib.
m
MNJ GNJh hm3
Normal peak elevaon
Vk/Vsr
Vk
Egod
Installed capacity
Ni
Hn
Hb
LJi
LJsr in profile
Derivaon length
Plant type
Name of the plant
No.
Ćehona, Opon 2
25
72,0
17,18 50 119 117
50
149,7 386 0,71 650
TOTAL
75
222
85 0,21 742
471
Derivaon HE “Milovci” (in “Buk Bijela”)
1. Gradac
Der. 3,8 12,56 38
85 77,0
25
72,0
2. Milovci
Der. 10 17,18 50 134 114
50
145,8 386 0,71 650
TOTAL
75
218
85 0,21 742
471
HE „Vikoč“ on the River Ćehona in B&H
Installed capacity - 33, 32 MW,
Normal backwater elevaon 547 mnv,
Storage capacity 10, 5 x 106 m3.
In the Hydro power plant in B&H: ME = 70%: 30% (91 GWh
: 30 GWh)
HE „Milovci“
Installed capacity - 50 MW,
E = 145, 8 GWh,
Normal backwater elevaon 650 mnv,
Storage capacity 386 x 106 m3.
In respect to this power plant there is sll no agreement on
the division of hydro potenal. As for now, it is involved in its
full capacity in favor of Montenegro.
Several treated opons indicate a significant hydropower
potenal of the River Ćehona, on the one hand, while on
the other, it requires techno-economic definion of possible
opons.
So far carried out mulcriteria evaluaon has shown the
advantage of the opon 2, (HE “Milovci”) in relaon to the
soluon from the opon 1 (HE “Mekote”):
•
•
mnv
85 77,0
213
•
•
•
favorable energy and economic parameters of its own producon (150 GWh/y)
favorable water management effects (large reservoir volume
of about 390 hm³)
energy usage on the downstream stairs “Buk Bijela” and
“Srbinje” (140 GWh/y)
environmental criteria - easy to meet (no significant selements or special protected areas)
sociological criteria - very favorable hydro power plant from
the point of creang favorable condions for economic and
social development.
A close cooperaon with the Republic of Srpska is needed in
order to define the condions for its construcon. Ćehona
214
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
u njihovim korisnim zapreminama akumulacije poboljšavaju uslovi rada svih nizvodnih hidroelektrana na Drini.
Hidroelektrana ,,Milovci’’ ima poseban značaj zbog velike
korisne zapremine, tako da je jedan od ključnih objekata
u slivu Drine.
3.
MINERALNE SIROVINE ZA PROIZVODNJU
GRAĐEVINSKOG MATERIJALA
3.1.
CEMENTNI LAPORCI
U Pljevaljskom basenu postoje velike količine laporca i
laporovih krečnjaka koji se javljaju kao krovina uglja u ležišma Potrlica, Kalušići, Rabitlje i Radosavac.
U ranijem periodu tačnije od 1976 – 1988. godine ova
se sirovina korisla za proizvodnju cementa dovoženjem
direktno iz ležišta Potrlica. Zatvaranjem fabrike cementa
sve količine laporca su odlagane na unutrašnje odlagalište i odlagalište Jagnjilo.
Rezerve
Ležište
Potrlicax
Potrlica
Kalušići
Rabitlje
Grevo
Ukupno:
Kategorija
A+B+C1
C2
C2
C2
C2
Rezerve (t)
93.137.000
160.000.000
13.000.000
12.500.000
1.000.000
279.637.000
MNE
unutrašnje i spoljašnja odlagališta to se kao osnovna sirovina za proizvodnju cementa definiše deponija Jagnjilo i može se dopunjava sirovinom sa površinskog kopa
Potrlica.
Ostale povoljnos vezane za proizvodnju cementa su
mogućnost korišćenja uglja kao gorivo i elektrofilterskog
pepela iz TE – Pljevlja kao dodatak cementa umjesto sirovine tuf.
Obzirom na rezerve laporca kako u neotkopanom dijelu
ležišta tako i odlagalištu Jagnjilo moguće je izgradi fabriku za proizvodnju cementa kapaciteta 1,5 miliona tona
godišnje prva faza i povećanje kapaciteta do 3,0 miliona
tona cementa druga faza. U tom smislu započete su akvnos na izradi tehničke dokumentacije kao i pripremni
radovi na lokaciji Olovići koja je od strane nadležnih organa definisana kao lokacija buduće fabrike cementa.
Iznalaženjem strateškog partnera za izgradnju fabrike cementa značajno bi se iskorisli sirovinski resursi Opšne
Pljevlja što bi se veoma povoljno odrazilo na privredni
razvoj lokalne samouprave i države Crne Gore kako u pogledu razvoja srodnih industrijskih grana, zapošljavanja
nove radne snage tako i izvoza gotovog proizvoda.
Crna Gora godišnje uvozi cca 400.000 t cementa za šta se
izdvajaju značajna finansijska sredstva što se vidi iz naredne tabele:
x
Najveći dio dokazanih rezervi i utvrđenog kvaliteta je otkopan i dislociran na spoljašnja i unutrašnja odlagališta.
Na osnovu rezultata istraživanja i ispivanja u sklopu krovinskog paketa izdvojena su 4 (čeri) litostragrafska člana, prvenstveno na osnovu sadržaja CaCO3 komponente,
koji su počev od glavnog ugljenog sloja prema površini u
slijedećem redosledu:
•
•
•
•
donji laporovi krečnjaci -5M2
donji prirodni cementni laporci -6M2
gornji laporovi krečnjaci -7M2
gornji prirodni laporci -8M2
Za proizvodnju portland cementa, kao korisna sirovina
značajna su u ležištu tri gornja stragrafska člana (6M2,
7
M2, 8M2) koji su i detaljno i istraživani.
Obzirom da je najveći dio dokazanih rezervi odložen na
godina
2008
2009
2010
2011
2012
3.2.
Količina (kg)
382.194.705
356.132.149
61.267.845
EUR
51.371.902
31.764.827
24.686.844
21.202.558
3.885.932
OPEKARSKE GLINE
Ležišta opekarskih glina kao i cementnih laporaca vezana
su za miocenske basene sa ugljem. Ove gline javljaju se
u podini ugljenih slojeva u svim basenima sa ugljem. Na
površini se javljaju u dijelovima basena gdje su otkrivene
erozionim procesima.
Na prostoru pljevaljskog basena gline izgrađuju značajne
prostore u lokalnosma: Maljevac, Čeperje, Komini, Stražica, Đulina Guka i dr. U geološkoj građi oboda i paleoreljefa učestvuju klasčne i karbonatne sjene paleozoika,
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
can be used by two storage hydro power plants “Gradac” 85
hm³ and “Milovici” 386 hm³. They are best fied into a complex soluon of a clean fuel in the Drina river, since by the
regulaon of tributaries in their useful storage volumes the
working condions of all downstream hydro power plants
on the Drina River are improved. The hydropower plant
“Milovci” has special importance because of the large usable volume, thus it is one of key facilies in the Drina river
basin.
3.0.0. MINERAL RESOURCES FOR THE PRODUCTION OF
CONSTRUCTION MATERIAL
3.1.0. CEMENT MARL
In the Pljevlja basin there are large quanes of marl and
limestone that appear as a top of the coal in deposits of
Potrlica, Kalušići, Rabitlje and Radosavac.
In the earlier period, more precisely from 1976 – 1988, this
raw material was used for the cement producon by its
moving directly from the deposit pit of Potrlica. By closing
the cement factory all the quanes of marl were disposed
on the internal landfill and the landfill of Jagnjilo.
Reserves
Deposit
Category
Potrlicax
A+B+C1
93.137.000
Potrlica
C2
160.000.000
Kalušići
C2
13.000.000
Rabitlje
C2
12.500.000
Grevo
C2
1.000.000
Total:
Reserve (t)
279.637.000
×The largest part of proven reserves and the established
quality is excavated and dislocated on the external and internal landfills.
Based on the research results and exploraons in the framework of roofing package, 4 (four) lithostragraphic members
were selected, primarily on the basis of the content of Ca
COᴣ components, which are starng from the main coal
layer towards the surface in the following order:
•
•
•
•
For the producon of portland cement, as a useful raw material the three upper stragraphic members in the deposits
are important (6M2, 7M2, 8M2), which are explored in details.
Given that the major part of proven reserves was disposed
on the internal and external landfills thus as the main raw
material for the cement producon, Jagnjilo landfill is defined and can be supplemented by the raw material from
the open pit of Potrlica.
Other benefits related to cement producon are the possibility of using coal as fuel and the electrofilter ash from the
Thermal power plant of Pljevlja as an addion to cement instead of raw material of tuff.
Given the marl reserves both in the unexcavated part of the
deposit and the landfill Jagnjilo it is possible to build a factory for the cement producon with the capacity of 1.5 million tons per year the first phase and increase the capacity to
3.0 million tons of cement in the second phase. In this sense,
the acvies on the preparaon of technical documentaon
and the preparatory work are iniated on the site Olovići
which by the competent authories was defined as the future locaon of a cement factory.
Finding a strategic partner to build a cement factory would
significantly contribute to using the raw material resources
of the Municipality of Pljevlja, which would favorable effect
the economic development of the local self-government
and the state of Montenegro, both in terms of development
of related industries, employment of new labor force and
export of the finished products.
Montenegro annually imports about 400000t of cement, for
which purpose significant financial resources are allocated
which can be seen from the following table:
Year
Quanty (kg)
EUR
2008
-
51.371.902
2009
-
31.764.827
2010
382.194.705
24.686.844
2011
356.132.149
21.202.558
2012
61.267.845
3.885.932
5
Lower marl limestone - - M2
Lower natural cement marl-6M2
Upper marl limestone-7M2
Upper natural marl-8M2
215
3.2.0. BRICK CLAY
The deposits of brick clay and cement marl are related to
216
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
klasčne, karbonatne i vulkanske sjene trijasa i jure a
u samoj građi ležišta glinovito – pjeskovi kompleks srednjeg miocena. I za ove sedimente kao i cementne laporce može se reći da imaju neiscrpne količine rezervi.
LEŽIŠTE MALJEVAC
Ležište opekarskih glina Maljevac nalazi se 5 km jugozapadno od Pljevalja. Genetski pripada miocenskoj seriji
sedimenata a čine ga jezerske podinske gline alumosilikatnog sastava sa preovlađujućim mineralom ilitom.
Ovakav p glina je veoma pogodan za proizvodnju svih
vrsta opekarskih i finokeramičkih proizvoda sa obojenim
keramičkim crijepom.
Rezerve i kvalitet – ležište glina Maljevac okontureno je
na površini od 22 ha sa prosječnom debljinom glina od
10,2 m. proračunate rezerve klasifikovane su u grupu bilansnih sa B i C1 kategorijom rezervi kako je prikazano u
tabeli.
Bilansne rezerve glina u ležištu Maljevac
Kategorija rezervi
B
C1
B + C1
Ukupne bilansne rezerve u m3
1 548 970
732 628
2 281 598
LEŽIŠTE GLINA MAOČE
Ležište glina “Maoče” predstavlja krovinski paket sedimenata glavnog ugljenog sloja u ovom ležištu uglja. Ovaj
paket sedimenata čine raznobojne gline i pjeskovite gline. Razvijen je na površini od oko 10 km2, sa prosječnom
debljinom od oko 80 m. Najstariji član ovog paketa sedimenata su raznobojne gline (šarene) čija debljina prelazi preko 60 m. Po granulometrijskom sastavu ove gline
predstavljaju finozrni sediment kod koga frakcija prah –
glina iznosi 95 – 98 %. Iznad ovih glina nalaze se sive i
sivoplave trakaste gline debljine do 40 m, preko kojih se
nalaze sive jako pjeskovite gline sa karbonatnim konkrecijama debljine do 40 m.
Najmlađi član ovog paketa sedimenata su sive pjeskovite
gline koje se često smjenjuju sa ugljevim glinama. Debljina ovih glina dosže i do 100 m.
Osnovna karakteriska, ovog paketa sedimenata je relavno nizak sadržaj karbonata i finozrni granulometrijski
sastav. Ovaj paket sedimenata ispitan je u smislu kvalite-
MNE
ta glina za grubokeramičke proizvode po mreži bušona
čija rastojanja zadovoljavaju nivo C1 kategorije.
Rezerve i kvalitet – proračun rezervi glina u basenu Maoče izvršen je za dio ležišta u lokalnos Podkrajci za koji su
proračunate rezerve C1 kategorije 1.694.000 t.
4.
PROIZVODNJA RUDE CINKA I OLOVA
4.1.
ISTORIJAT RUDNIKA
Rudnik cinka i olova ,,Šuplja Sjena” otvoren je 1953.
god. i egzisrao je kao ekonomski uspješno preduzeće do
1985. god. Iste godine uvedena je prinudna uprava i preduzeće je prestalo sa radom 1987. god. Razlozi prestanka
rada Rudnika nisu dovoljno ubjedljivi jer je u istoj godini
preduzeće ostvarilo jednu od najvećih godišnjih proizvodnji rude. Najvjerovatnije da je mov zatvaranja Rudnika obaveze prema povjeriocima stvorene preko RMHK
“Trepča” u čijem sastavu je Rudnik poslovao.
Ponovno otvaranje Rudnika uslijedilo je 1997. godine takođe u sastavu RMHK “Trepča”, da bi 1999. godine Rudnik prestao sa radom zbog situacije na Kosovu i Metohiji, bombardovanjem NATO-pakta. Sa tom godinom prestaje proizvodnja, radnici ostaju bez razriješenog statusa
i na njihov zahtjev Privredni sud u Bijelom Polju uvodi
stečajni postupak za rješenje statusa preduzeća.
Maksimalna proizvodnja rude ostvarena je 1968. godine
od 198.137 t, a najveća količina koncetrata 1963. godine
kada je dobijeno 18.341 t Zn i 5.095 t Pb koncetrata.
Rudnik je kroz stečajni postupak privazovan 2006. godine.
Ruda olova i cinka je izuzetno flotabilna a kvalitet koncetrata izvanredan.
ENG
217
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Miocene basins with coal. These clays appear in the bottom of coal layers in all the coal basins. They appear on the
surface in the parts of the basin where they are discovered
through the erosion processes.
In the area of the basin of Pljevlja, clay builds significant areas in the localies of: Maljevac, Čeperje, Komini, Stražica,
Đulina Guka, etc. The geological structure of the rim and
pale relief involves clasc and carbonate rocks of the Paleozoic, clasc, carbonate and volcanic rocks of the Triassic and
Jurassic periods, while in the very structure of deposits there
is a clay - sandy complex dang from the Middle Miocene.
And for these sediments as well as for cement marls it can
be said to have inexhausble quanes of reserves.
DEPOSIT SITE OF MALJEVAC
The deposit of brick clay of Maljevac is located 5 km southwest from Pljevlja. By its genecs it belongs to Miocene series of sediments, and it is made of the lake foot clay of the
aluminosilicate composion with the prevailing mineral illite. This type of clay is very suitable for producing all kinds of
bricks and fine ceramic products with colored ceramic les.
Reserves and quality - clay deposit of Maljevac is contoured
on the surface of 22ha with an average clay thickness of
10.2m. The esmated reserves are classified in group of balance ones with B and C1 category of reserves as shown in
the table.
Balance reserves of clay in the deposit of Maljevac
Category of reserves
Total balance reserves in m3
B
1 548 970
C1
732 628
B + C1
2 281 598
CLAY DEPOSIT OF MAOČE
The clay deposit of “Maoče” represents a roofing package of
sediments of the coal layer in this coal deposit. This package
of sediments consists of different colored and sandy clays. It
is developed on the area of 10 km², with an average thickness of about 80m. The oldest member of this package of
sediments is the colorful clay (colored) whose thickness exceeds over 60m. According to their granulometric composion these clays are fine grain sediment in which the silt - clay
is 95 - 98%. Above these clays there are gray and gray-blue
ribbon clays of up to 40m thickness, over which there are
gray very sandy clay with carbonate concreons up to 40 m
thick.
The youngest member in this package of sediments is gray
sandy clay, which oen interspersed with coal clays. The
thickness of this clay reaches up to 100 m.
The main feature of this package of sediments is relavely
low content of carbonates and fine grain granulometric
composion. This package of sediments was explored in
terms of quality of clay for rough effect ceramic products on
the network of wells whose distances sasfy the level of C1
category.
Reserves and quality – the calculaons for the reserves of
clay in the basin of Maoče was made for a part of the deposit
in the locality of Podkrajci for which the reserves of C1category are calculated to be 1.694 million tons.
4.
PRODUCTION OF ZINC AND LEAD
4.1.
THE HISTORY OF MINES
The Mines of zinc and lead “Šuplja Sjena” was opened in
1953 and existed as an economically successful enterprise
unl 1985. The same year the receivership was introduced
and the company stopped working in 1987. The reasons
for terminaon of work in the Mines are not convincing
enough, since the company in the same year generated one
of the largest annual producon of ore. The most likely, the
move for the Mine closure are obligaons toward creditors
created through RMHK “Trepča” which operated as its integral part.
The reopening of the Mines followed in 1997 also as a part
of RMHK “Trepča”, so that in 1999 the Mines stopped working because of the situaon in Kosovo and Metohija, and
the NATO’s bombing. In this year the producon ceased, the
workers remained without resolved status and at their request the Commercial Court in Bijelo Polje introduced bankruptcy proceedings to resolve the status of the company.
Maximum ore producon of 198137t was achieved in 1968,
and the maximum amount of concentrate in 1963 when
18341t of Zn and 5095t of Pb concentrate was obtained.
The mine was privazed through the bankruptcy process in
2006. Lead and zinc ores is extremely floatable and the quality of concentrate is exceponal.
218
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
4.2.
MNE
REZERVE OLIVA I CINKA
Geološke rezerve
Geološke rezerve olovo-cinkane rude daju se u narednoj
tabeli a izvedene su na osnov značajnih izvedenih istražnih radova i ovjerenih Elaborata.
Kategorija
rezervi
Revir
Rezerve
(t)
Sadržaj metala
Zn
Cu
FeS2
(%)
(%)
(%)
3,80 0,49
Ag
(gr./t.)
“Stara
jama”
C1
159.230
Pb
(%)
0,69
C2
14.300 000
0,61
1,54
0,03
“Zapadna
struktura”
C1
C2
380.864
4.000.000
1,70
0,75
2,94
1,75
0,03
0,02
B
6.098.558
0,47
1,70
0,04
6,30
5,69
“Istočna
struktura”
C1
11.907.742
0,46
1,34
0,03
6,30
5,69
B+C1
18.006.300
0,47
1,46
0,03
6,30
5,69
B
C1
B
C1
B
C1
B
C1
119.356
364.337
4.332
132.956
88.886
72.651
6.311.132
13.017.780
0,77
0,46
1,66
0,92
1,76
2,12
0,50
0,58
5,33
4,26
7,11
4,51
8,10
8,43
1,85
1,52
0,26
0,21
0,21
0,11
18.300.000
0,63
1,58
“Đurđeve
vode”
“Paljevine”
“Ribnik”
UKUPNO
C2
B+C1+C2
37.628.912 0,591 1,607
D1+D2 – iznose približno 50.000.000 tona
Ukupne geološke rezerve iznose oko 90.000.000 tona.
SADAŠNJE STANJE
Rudnik cinka i olova ,,Šuplja Sjena’’ privazovan je 2006.
godine. Izgrađen je potpuno nov rudnik, ugrađena savremena tehnologija prerade rude u koncentrat. Proizvodni
proces se uspješno odvija u zadnje tri godine. Koncentrat
kao gotov proizvod izvozi se. Eksploatacija rude vrši se na
ležištu ,,Istočna struktura’’.
4.4.
Sadašnji vlasnik ovog rudnika radi analizu povećanja kapaciteta sa postojećih 500.000 t rovne rude godišnje na
1.000.000 t.
ZAKLJUČAK
Potencijalne rezerve
4.3.
plja Sjena’’ neminovno treba nastavi sa geološkim doistraživanjem i elaboriranjem perspekvno-geoloških rezervi B, C1 i C2 kategorije u cilju obezbjeđenja dugoročne
eksploatacije. Prodajna cijena obojenih metala za sada
obezbjeđuje profitabilno poslovanje. Prognozne cijene
kretanja metala na berzi ukazuje da neće bi oscilacija i
da će promjene bi više u rastu.
PERSPEKTIVE
Geološke rezerve olovo-cinkane rude iznose oko
37.000.000 t, dok su perspekvne oko 50.000.000 t.
Stepen istraženos rezervi nije visok. Geološke rezerve su kategorije B + C1 + C2, a perspekvne D1 + D2 oko
50.000.000 t.
Elaborirane su rezerve na ležištu ,,Istočna struktura’’ gdje
se vrši i proizvodnja rude.
S obzirom na vrlo značajne količine rude na ležištu ,,Šu-
Termoenergetski potencijal uglja u pljevaljskoj Opšni
omogućuje dugoročnu proizvodnju električne i toplotne
energije. Efek: Energetski, Ekonomski – značajno smanjen ili pokriven deficit električne energije. Ekološki – toplifikacijom Pljevalja izuzetni.
Hidroenergetski potencijal rijeke Ćehone značajan. Dosadašnja izučavanja ukazuju na pozivne efekte kako sa
ekonomskog i energetskog, tako i sa socijalnog aspekta.
Ekološki prihvatljiv.
Proizvodnja cementa i opekarskih proizvoda ima sirovinsku osnovu koja je nesporna. Ako Crna Gora uvozi sve
ove proizvode (cemenat oko 400.000 t i 10 do 15 miliona
jedinica opekarskih proizvoda), razvojem ove industrije
eliminisaće se uvoz što će značajno poboljša ekonomsku situaciju u Crnoj Gori.
Proizvodnja koncentrata u rudniku ,,Šuplja Sjena’’ ekonomski je opravdana i izvozni je proizvod. Rezerve olovocinkane rude su značajne i omogućuju dugoročnu proizvodnju. Istraživanja treba nastavi i na osnovu rezultata
poveća postojeće kapacitete.
LITERATURA
• Crna Gora u XXI vijeku u eri kompevnos (Crnogorsaka
Akademija nauka i umjetnos)
• Prostorni plan Crne Gore
• Strategija razvoja energije Crne Gore do 2025. godine
• Vodoprivredne osnove Crne Gore sa aspekta korišćenja
hidropotencijala
• Tehno-ekonomska dokumentacija Rudnika uglja A.D.
Pljevla
• Naučni i stručni radovi
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
4.2.
RESERVES OF LEAD AND ZINC
Geological reserves
Geological reserves of lead-zinc ores are given in the table
below and they are derived on the basis of significant studies and cerfied elaborates.
Category
Reserves
of
(t)
reserves
Revir
“Stara
jama”
“Western
structure”
“Eastern
structure”
“Đurđeve
vode”
“Paljevine”
“Ribnik”
TOTAL
C1
C2
C1
Metal contents
Pb
Zn
Cu
FeS2 Ag
(%) (gr./t.)
(%)
(%)
(%)
159.230 0,69
3,80 0,49
14.300 000 0,61
1,54 0,03
380.864 1,70
2,94 0,03
C2
B
4.000.000
6.098.558
0,75
0,47
1,75
1,70
0,02
0,04 6,30
5,69
C1
11.907.742
0,46
1,34
0,03 6,30
5,69
B+C1
18.006.300
0,47
1,46
0,03 6,30
5,69
B
C1
B
C1
B
C1
B
C1
C2
119.356
364.337
4.332
132.956
88.886
72.651
6.311.132
13.017780
18.300.000
0,77
0,46
1,66
0,92
1,76
2,12
0,50
0,58
0,63
5,33
4,26
7,11
4,51
8,10
8,43
1,85
1,52
1,58
0,26
0,21
0,21
0,11
37.628.912 0,591
1,607
B+C1+C2
Potenal reserves
D1+D2 – amount to approximately 50.000.000 tons.
Total geological reserves amount to around 90.000.000
tons.
4.3.
CURRENT STATUS
The Mine of Lead and Zink „Šuplja Sjena“ was privazed in
2006. A brand new mine was built, modern technology in
processing of ore concentrate was built-in. The producon
process has been carried out successfully in the past three
years. Concentrate as a finished product is being exported.
The exploitaon of ore is carried out in the deposit site of
“Eastern structure”.
4.4.
PROSPECTS
Geological reserves of lead-zinc ore are around 37 million
t, while prospects are around 50 million t. The degree of
exploraon of reserves is not high. Geological reserves are
categories B + C1 + C2, and the perspecve ones D1 + D2 are
about 50 million t.
219
The reserves on the deposit “Eastern structure”, where the
ore producon is conducted, are elaborated. Taking into
consideraon very significant amounts of ore in the deposit
“Šuplja Sjena”, geological addional exploraons and elaboraon of prospecve-geological reserves of B, C1, C2 category
should inevitably be connued in order to ensure long-term
exploitaon. The sales price of non-ferrous metals currently
provides a profitable business. The price movement forecasts
for metals on the stock markets indicate that there will be no
fluctuaons and changes will be more in growth.
The current owner of this Mine is conducng an analysis of
increase in capacies from the current 500,000 t of raw ore
per year to 1,000,000 t.
CONCLUSION
Thermal power potenal of coal in the Municipality of Pljevlja provides long-term electricity and heat producon. Effects:
Energy, Economics - significantly reduced or covered deficit
in electricity. Environmentally – Exceponal effects with the
heang of Pljevlja.
Hydropower potenal of the River Ćehona is significant.
Previous studies suggest the posive effects from the economic and energy and the social aspect. Environmentally
friendly.
Producon of cement and brick products has a raw material
basis which is indisputable. If Montenegro imports all these
products (cement about 400,000 t and 10 to 15 million units
of brick), by the development of this industry the import will
be eliminated, which will significantly improve the economic
situaon in Montenegro.
The producon of concentrate at the Mine “Šuplja Sjena”
is economically jusfied, and it is an export-oriented product. Reserves of lead-zinc ores are significant and enable long
term producon. Research should be connued and on the
basis of results ulmately increase the exisng capacies.
REFERENCES
• Montenegro in the XXI century in the era of compeveness (Montenegrin Academy of Sciences and Arts)
• Spaal Plan of Montenegro
• Energy Development Strategy of Montenegro by 2025
• The Water Management Master Plan of Montenegro
with regard to the usage of hydropower
• Techno-economic documentaon of the Coal Mines A.D.
Pljevlja
• Scienfic and expert papers
220
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Verica Maraš
MNE
Izvršna direktorica, „13. Jul – Plantaže“ a.d. Podgorica
OSNOVE PRIVREDNOG RASTA
UVOD
U radu će bi riječi o poljorpivredi kao strateškoj grani
razvoja Crne Gore. Poljoprivredi – kao razvojnoj šansi s
osvrtom na vinogradarstvo i vinarstvo i perspekve razvoja ovog sektora u okviru crnogorskog, regionalnog i
globalnog nivoa. Kako ublaži posljedice ekonomske krize i kako tj kojim putem do privrednog rasta – je najaktuelnije ekonomsko pitanje danas u svijetu.
Danas, Evropsko društvo se suočava s novim ekonomskim, socijalnim i ekološkim izazovima, a to su pitanja kojim će se bavi Evropska komisija u narednom periodu.
Ono što se sugeriše Crnogorskoj poljoprivredi sa Evropskih adresa (EU prije svega) jeste da i Crna Gora usvoji
( po uzoru na EU) dugoročnu strategiju razvoja poljoprivrede da 2020. godine.
POPIS POLJOPRIVREDE U CRNOJ GORI
STRATEGIJA RAZVOJA CRNE GORE
Kao što sve velike ekonomije svijeta redefinišu svoje strategije privrednog razvoja, tako i Crna Gora kao zemlja
kandidat za članstvo u Evropskoj Uniji ima obavezu prema
Evropskoj komisiji da do kraja 2012. godine usvoji Nacionalni plan razvoja za period od 2013. - 2016. godine, kao
krovni inplementacioni dokument kojim se utvrđuje:
•
•
•
Vizija razvoja Crne Gore
Pojedinačne polike i
Projek za njihovu realizaciju.
Nacionalni plan razvoja treba da objedini na desene
postojećih sektorskih i nacionalnih strategija, idenfikuje prioritetne društveno ekonomske polike i njihove
međusobne ucaje.
Opš cilj je uvećanje BDP i prosperitet građana Crne
Gore, koji se posže:
•
•
•
•
•
jačanjem konkurentskih prednos i slabljenjem konkurentskih nedostataka;
povećanjem izvoza;
supstucijom uvoza,
otvaranjem novih preduzeća i novih radnih mjesta,
povećajem broja zaposlenih i dr.
Koliko je poljoprivreda strateški važna za sve članice
Evropske unije potvrđuje činjenica da je Zajednička poljoprivredna polika (CAP) jedno od najvažnijih područja
djelovanja i koncentracije sredstava kojima raspolaže Europska unija.
Na osnovu popisa poljoprivrede u 2010. godini u Crnoj
Gori, možemo konstatova da je Crna Gora, mala zemlja.
Poljoprivrednim popisom dobijeni su sljedeći podaci
[MONSTAT]:
Položaj: Crna Gora se nalazi na jugoistoku Evrope.
Površina u km2: 13.812,
Stanovništvo: 620.029,
Gusna naseljenos: 45,
Klima: konnentlna, mediteraska i planinska,
Broj poljoprivrednih gazdinstava: 48.870,
Porodična poljoprivredna gazdinstva: 48.824,
Radna snaga na poljoprivrednim gazdinstvima: 98.949,
Prosječna površina poljoprivrednog gazdinstva: 4,6 ha
(EU 18ha; SAD-160 ha);
• 50 % poljoprivrednih gazdinstava je površine manje
od 1 ha,
• 5% poljoprivrednih gazdinstava je veće od 10 ha,
• a samo 2 % veče je od 30 ha.
POLJOPRIVREDNO ZEMLJIŠTE
Poljoprivredno zemljište čini 37,4 % ukupne teritorije
Crne Gore, a 516.070 ha, od čega: 88 % čine pašnjaci i
prirodne livade, a 12 % oranice, bašte, voćnjaci i vinogradi. Ono što je važno istaći jeste da Crna Gora ima 33.300
ha neobrađenog zemljišta.
Sektor proizvodnje hrane ima važnu ulogu u ekonomiji
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Verica Maraš
221
CEO, „13. Jul – Plantaže“ a.d. Podgorica
BASIS FOR ECONOMIC GROWTH
INTRODUCTION
This paper will address agriculture as a strategic industrial development in Montenegro. Agriculture as a development opportunity with emphasis on wine growing and
wine producon from the perspecve of development
of this sector on Montenegrin, regional and global level.
The most topical issue of today is how to migate consequences of economic crisis and choose the right path
to economic growth.
DEVELOPMENT STRATEGY OF MONTENEGRO
Just as all the major economies of the world are redefining their economic development strategies, so is Montenegro, as the candidate for the membership in the European Union, having an obligaon under the European
Commission to adopt by the end of 2012, the Naonal
Development Plan for the period of 2013 – 2016, as the
principal implementaon document defining:
•
•
•
Development vision of Montenegro
Individual policies and
Projects for their realizaon.
Naonal Development Plan needs to consolidate dozens
of exisng sectorial and naonal strategies, to idenfy
priority social and economic policies and their mutual
influences.
General aim is increase of GDP and prosperity of Montenegrin cizens through:
•
•
•
•
•
Strengthening compeve advantages and weakening compeve deficiencies;
Export increase;
Import substuon;
Creang new companies and new work places;
Increasing the number of employees etc.
Strategic importance of agriculture for all members of
the European Union is confirmed by the fact that the
Common Agricultural Policy (CAP) has been one of the
most important areas of operaon and concentraon of
EU funds.
European society of today is facing new economic, social
and ecological challenges and European Commission will
deal with these issues in the following period.
From European addresses it has been suggested to Montenegrin agriculture to adopt a long-term strategy of
development of agriculture unl 2020 (according to the
model of the EU).
MONTENEGRIN AGRICULTURAL CENSUS
On the basis of Montenegrin agricultural census in 2010,
we can conclude that Montenegro is a small country. Agricultural census showed the following data [MONSTAT]:
Locaon: Montenegro is situated in the South-eastern
Europe,
Area in km2: 13.812,
Populaon: 620.029,
Populaon density: 45,
Climate: connental, mediterranean and mountainous,
Number of farms: 48.870,
Family farms: 48.824,
Labour force on farms: 98.949,
The average farm size: 4,6 ha (EU 18ha; SAD-160 ha);
• 50 % of the farm area is less than 1 ha,
• 5% of the farm area is larger the 10 ha,
• And only 2 % is larger than 30 ha.
AGRICULTURAL LAND
Agricultural land makes 37,4% of total territory of Montenegro, 516.070 ha, out of which 88% make natural
pastures and meadows, and 12% arable land, gardens,
orchards and vineyards. It is important to note that Montenegro has 33,300 hectares of unculvated land.
222
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Crne Gore. Prema podacima MONSTATA poslednjih godina ovaj sektor u
bruto društvenom proizvodu učestvuje sa 13,5 % (poljoprivreda 7,4 %, a
prehrambena industrirja sa 6 %).
Crna Gora ima sve preduslove da
ostvari znčajno veći obim poljoprivredne proizvodnje, posebno kao sirovinska baza za razvoj prerađivačke
industrije, kao i da kreira međunarodno prepoznatljive brendove u ovoj
oblas.
ROBNA RAZMJENA CRNE GORE SA
INOSTRANSTVOM
Nakon 2009. godine, kada je usljed
globalne finansijske krize došlo do
smanjenja privredne akvnos, pada
prometa u trgovini i pada ukupne robne razmjene, u 2010. i 2011. godini
zabilježeni su pozivni trendovi kako
u unutrašnjem prometu tako i u spoljnoj trgovini.
Tabela 1. Robna razmena Crne Gore
sa inostranstvom
Godina
ukupno
Izvoz
uvoz
deficit
% pokriv.
uvoza izvoz
2006
1.898,5
441,1
1.457,4
-1.016,3
30,26
2007
2.527,8
454,7
2.073,1
-1.618,4
21,93
2008
2.945,9
416,2
2.529,7
-2.113,5
16,45
Naziv
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
XIV.
XV.
XVI.
XVII.
XVIII.
XIX.
XX.
XXI.
XXII.
XXIII
XXIV
MNE
2008.
Izvoz
UKUPNO
416,2
Poljoprivreda ukupno 41,0
% učešća poljopr
9,8
Žive živonje
Meso i klanični pr.
2.9
Ribe
0.2
Mlijeko, jaja, med
0.1
Proiz.živ.porij.
Drveće i cvijeće
Povrće
4.0
Voće
3.2
- banane (0803)
Kafa, čaj, začini
0.2
Žitarice
0.1
Proiz. mlinske indus 0.4
Uljano sjemenje
0.1
Šelak,gume
Mat. za pletarstvo
Masnoće
0.1
Prerađevine
2.3
Šećer i proizvodi
0.3
Kakao i proizvodi
0.1
Proiz. na bazi žitarica 1.2
Proiz.odvoć.i povr.
0.2
-Sokovi(2009)
0.1
Raznipr.za ishranu
1.0
Pića, alkoholi i sirće
24.0
- voda(2201,2202)
0.4
- pivo (2203)
5.2
- vino(2204)
17.3
- rakije (220820)
1.1
Otpaci prehram.ind. Duvan i proiz. zamj.
0.6
duvana
2009
2010
2011
1.931,2
1.987,7 2.257,6
277,0
330,4 434,4
1.654,2
1.657,3 1.823,2
-1.377,2
-1.326,9 -1.388,8
16,75
19,97 23,83
Ukupna robna razmjena u 2011. godini bila je veća za
13,7 % u odnosu na 2010. godinu. Ukupno je izvezeno
robe u vrijednos 434,4 miliona eura što je za 31,5 %
više nego prethodne godine, dok je ukupan uvoz iznosio 1.823,2 miliona eura, što je 10,2 % više nego u 2010.
Robni deficit je iznosio 1.388,8 miliona eura, odnosno
61,5 % ukupne robne razmjene, a stepen pokrivenos
uvoza izvozom 23,83 %.
2009.
2010.
2011.
Uvoz
2529,7
426,4
16,9
16,0
58.9
5.8
38.7
0.5
3.6
7.3
12.0
3.4
13.4
9.3
23.8
1.9
0.1
0.1
16.8
24.9
10.1
18.5
27.6
22.4
10.5
23.6
56.5
39.0
7.8
3.2
1.6
13.6
Izvoz
277,0
40,7
14,7
2.9
0.2
3.7
2.5
0.1
0.2
1.3
0.2
0.2
3.6
0.3
1.0
0.8
0.6
1.4
21.0
0.4
2.9
16.6
1.0
0.4
Uvoz
1654,2
397,7
24,0
16,2
59.8
5.3
34.8
0.3
3.3
6.8
11.7
3.6
18.7
11.5
15.8
1.7
0.1
14.2
21.1
8.9
18.6
26.4
19.4
8.7
23.9
46.7
33.0
5.5
2.7
1.1
11.9
Izvoz
330,4
46,5
14,1
3.5
0.1
3.4
4.7
0.1
0.1
0.6
0.1
0.9
2.4
0.3
2.8
1.9
1.2
0.8
2.9
21.0
0.6
2.6
16.7
0.9
0.1
Uvoz
1.657,3
406,3
24,4
21,8
60.2
5.6
37.1
0.3
3.0
6.3
11.2
2.9
26.5
5.9
17.2
2.1
14.1
20.4
9.1
19.3
26.4
16.6
6.5
25.1
46.5
33.0
4.7
3.2
1.3
13.7
Izvoz
434,4
52,3
12,0
0,01
3,1
0,1
0,09
0,09
4,1
4,6
0,5
0,03
0,5
0,1
1,5
2,6
0,5
2,2
3,4
0.9
0,6
4,7
22,7
0,53
2,7
18,4
1,0
0,08
Uvoz
1.823,2
438,8
24,0
25,5
57,0
6,4
42,2
0,2
4,0
8,0
13,4
3,1
23,4
11,3
22,0
1,9
0,05
0,06
16,6
21,7
12,0
19,4
27,1
17,5
5,7
26,4
51,2
36,8
4,5
3,9
5,6
16,3
21.1
0.7
20.5
0.1
17.5
0,4
14,9
SPOLJNA TRGOVINA POLJOPRIVREDNO PREHRAMBE
NIM
PROIZVODIMA
Crna Gora je neto uvoznik poljoprivredno prehrambenih
proizoda. Prema podacima MONSTAT-a posmatrajući izvoz po pojedninim proizvodima ili grupama proizvoda,
daleko je najveće učešće vina i pića, oko 22,7 miliona
eura, sa vinom kao glavnim izvoznim proizvodom čiji je
godišnji izvoz 18,4 miliona eura.
Za taj proizvod Crna Gora ima pozivan trgovinski bilans,
oko 14,4 miliona eura. Potom slijedi izvoz voća i povrća
sa oko 8,7 miliona, a u posljednje vrijeme izvoz mesa i
prerađevina bilježi pozivne rezultate, oko 5,6 miliona.
Tabela 2. Robna razmjena sa inostranstvom poljoprivredno – prehrambenim proizvodima.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Food sector has an important role in the economy
of Montenegro. According to MONSTAT, in recent
years this sector has made
13.5% of GDP (7.4% agriculture and food industry
with 6%).
Naziv
I.
II.
III.
IV.
V.
Montenegro has all precondions to achieve significantly higher agricultural output, especially as
the raw material base for
development of processing industry, and also to
create an internaonally
recognized brand in this
field.
MONTENEGRIN FOREIGN
TRADE
Aer year 2009, when
the global financial crisis
caused reducon of economic acvity, trade and
total goods exchange, in
2010 and 2011 there were
records of posive trends
in domesc and foreign
trade.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
XIV.
XV.
XVI.
XVII.
XVIII.
XIX.
XX.
XXI.
XXII.
XXIII
XXIV
2008.
Total
Agriculture total
% Agriculture share
Live animals
Meat and butchery
products
Fish
Milk, eggs, honey
Products of animal
origin
Trees and flowers
Vegetables
Fruit
- bananas (0803)
Coffee, tea, spices
Grains
Producon of milling
industry
Oil seeds
Rubber
Plaing materials
Fats
Processed goods
Sugar and its products
Coco and its products
Grain based products
Fruit and vegetables
products
-Juices(2009)
Various food products
Drink, alcohol and
vinegar
- water(2201,2202)
- beer (2203)
- wine(2204)
- spirits (220820)
Food ind. waste
Tobacco and products
21,93
2011.
Import
2529,7
426,4
16,9
16,0
Export
277,0
40,7
14,7
-
Import
1654,2
397,7
24,0
16,2
Export
330,4
46,5
14,1
-
Import
1.657,3
406,3
24,4
21,8
Export
434,4
52,3
12,0
0,01
Import
1.823,2
438,8
24,0
25,5
2.9
58.9
2.9
59.8
3.5
60.2
3,1
57,0
0.2
0.1
5.8
38.7
0.2
-
5.3
34.8
0.1
-
5.6
37.1
0,1
0,09
6,4
42,2
-
0.5
-
0.3
-
0.3
-
0,2
4.0
3.2
0.2
0.1
3.6
7.3
12.0
3.4
13.4
9.3
3.7
2.5
0.1
0.2
3.3
6.8
11.7
3.6
18.7
11.5
3.4
4.7
0.1
0.1
-
3.0
6.3
11.2
2.9
26.5
5.9
0,09
4,1
4,6
0,5
0,03
4,0
8,0
13,4
3,1
23,4
11,3
0.4
23.8
1.3
15.8
0.6
17.2
0,5
22,0
0.1
0.1
2.3
1.9
0.1
0.1
16.8
24.9
0.2
0.2
3.6
1.7
0.1
14.2
21.1
0.1
0.9
2.4
2.1
14.1
20.4
0,1
1,5
2,6
1,9
0,05
0,06
16,6
21,7
0.3
10.1
0.3
8.9
0.3
9.1
0,5
12,0
0.1
1.2
18.5
27.6
1.0
18.6
26.4
2.8
1.9
19.3
26.4
2,2
3,4
19,4
27,1
0.2
0.1
22.4
10.5
0.8
0.6
19.4
8.7
1.2
0.8
16.6
6.5
0.9
0,6
17,5
5,7
1.0
23.6
1.4
23.9
2.9
25.1
4,7
26,4
24.0
0.4
5.2
17.3
1.1
56.5
39.0
7.8
3.2
1.6
21.0
0.4
2.9
16.6
1.0
46.7
33.0
5.5
2.7
1.1
21.0
0.6
2.6
16.7
0.9
46.5
33.0
4.7
3.2
1.3
22,7
0,53
2,7
18,4
1,0
51,2
36,8
4,5
3,9
5,6
-
13.6
0.4
11.9
0.1
13.7
0,08
16,3
0.6
21.1
0.7
20.5
0.1
17.5
0,4
14,9
import coverage 23.83 %.
2006
2007
2008
2009
2010
2011
1.898,5 2.527,8 2.945,9 1.931,2 1.987,7 2.257,6
441,1
454,7
416,2
277,0
330,4
434,4
1.457,4 2.073,1 2.529,7 1.654,2 1.657,3 1.823,2
- 1.016,3 - 1.618,4 - 2.113,5 - 1.377,2 - 1.326,9 - 1.388,8
30,26
2010.
Export
416,2
41,0
9,8
-
Table 1 Montenegrin foreign trade
Year
Total
Export
Import
Deficit
% export
import
coverage
2009.
16,45
16,75
19,97
23,83
Total goods exchange in 2011. was 13.7 % higher in comparison to 2010. Total exported goods were worth 434,4 million
euro which is 31,5 % higher than in the previous year, where
total import amounted to 1,823.2 million euro, which was
10.2 % more than in 2010. Trade deficit was 1,388.8 million
euro, i.e. 61.5 % total trade exchange, percentage of export/
FOREIGN TRADE OF AGRICULTURAL FOODS
Montenegro is a net importer of agricultural foods. According to MONSTAT data, looking at the export by parcular
products or groups of products, there is by far largest share
of wine and spirits, about 22, 7 million euro, with wine as the
main export product of 18.4 million euro annually.
Montenegro has posive trade balance for this product,
about 14.4 million Euros followed by the export of fruits and
vegetables at 8.7 million. Lately, export and import of meat
and its products records posive results of about 5.6 million
Euros.
Table 2. Foreign trade of agricultural food products.
223
224
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
REGIONALNA ORJENTACIJA U TRGOVINI POLJOPRI
VREDNO PREHRAMBENIM PROIZVODIMA
2009.
izvoz
EU 27
CEFTA
Ostale
zemlje
Ukupno
%
učešća
2010.
uvoz
% učešća
izvoz
% učešća
2011.
uvoz
% učešća
izvoz
% učešća
uvoz
%
učešća
6,245
15.30
101,719
25.58
5,536
11.90
98,397
24.22
6,310
12.05
102,814
23.43
32,065
78.88
253,184
63.69
37,889
81.46
252,713
62.20
41,485
79.25
278,016
63.34
2,388
5.82
42,755
10.73
3,085
6.64
55,200
13.58
4,551
8.70
58,070
13.23
40,698
397,658
46,510
406,310
52,346
438,900
Tabela br. 3.Regionalna orjentacija u trgovini poljoprivredno prehrambenim proizvodima
Kao što se može vidje, u 2011. godini u odnosu na 2010.
došlo je do porasta ukupne robne razmjene poljoprivredno - prehrambenim proizvodima za oko 8,7 %, uvoz je
porastao za 8,1 %, a izvoz za 12,5%. To znači da je došlo
do smanjenja deficita, odnosno da je pokrivenost uvoza
izvozom 11,9 %, tako da je opš zaključak da je Crna Gora
uvozno zavisna za većinu poljoprivrednih proizovda, što
treba da bude jasan signal domaćim proizvođačima da
postoji ogroman prostor za povećanje proizvodnje.
Iz prikazanih podataka takođe se može konstatova da
zemlje CEFTA-e dominiraju u ukupnoj robnoj razmjeni
sa inostranstvom, jer u izvozu učestvuju sa 79,25 %, a u
uvozu sa 63,34 %. Kao i prošlih godina glavni partner u
robnoj razmjeni Crne Gore jeste Srbija koja u ukupnom
uvozu poljoprivredno – prehrambenih proizvoda učestvuje sa preko 53%, u uvozu sa oko 31%. U okviru CEFTA
potpisnica učešće Srbije u uvozu 73%, a u izvozu 39%.
Drugo izvozno tržište u okviru ove grupe zemalja je BiH
gdje je plasirano oko 35 % ukupnog izvoza. Pozivan bilans evidenran je u trgovini sa Albanijom i Kosovom.
POLJOPRIVREDA UVOZ IZVOZ
godina
2006 2007 2008 2009 2010 2011
% poljoprivredeizvoz
8,4 8,2 9,8 14,7 14,1 12
godina
2006 2007 2008 2009 2010 2011
% poljoprivredeuvoz
15 15,1 16,9 24 24,5 24
Vidimo da je uvoz, generalno veci od izvoza, a kad govorimo o deficitu u poljoprivrednim proizvodima, vidimo da
deficit raste polako od 2006-2011 gdje iznosi -12.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
225
REGIONAL ORIENTATION IN TRADE OF AGRICUL
TURAL FOOD PRODUCTS
2009
export
% share
2010
import
% share
export
% share
2011
import
% share
export
% share
import
% share
EU 27
6,245
15.30
101,719
25.58
5,536
11.90
98,397
24.22
6,310
12.05
102,814
23.43
CEFTA
32,065
78.88
253,184
63.69
37,889
81.46
252,713
62.20
41,485
79.25
278,016
63.34
2,388
5.82
42,755
10.73
3,085
6.64
55,200
13.58
4,551
8.70
58,070
13.23
Other
countries
Total
40,698
397,658
46,510
406,310
52,346
438,900
Table no 3 Regional orientaon in trade of agricultural food
products
As we can see, in 2011 in comparison to 2010 there was an increase of total trade exchange of agricultural food products in
about 8.7%, import increased in 8.1% and export in 12.5%.
This means that there was reducon in the deficit, and that
the export-import rao was 11.9%, so the general conclusion
is that Montenegro depends on import for most agricultural
products, which should be a clear sign to domesc producers
that there is plenty of room for producon increase.
From the given data it can also be concluded that the CEFTA
countries were dominang the total foreign trade exchange
with other countries, since they parcipate in export with
79.25% and in import 63.34% .
As in previous years, the main partner in trade exchange of
Montenegro has been Serbia, which in total imports of agricultural food products accounted for over 53% out of which
imports 31%. Within the CEFTA signatories parcipaon of
Serbia accounted for 73% of imports, 39% of exports. Other
export market within this group of countries is Bosnia which
accounted for around 35% of total exports. Posive balance
was recorded in trade with Albania and Kosovo.
AGRICULTURE IMPORTEXPORT
godina
2006 2007 2008 2009 2010 2011
% poljoprivredeizvoz
8,4 8,2 9,8 14,7 14,1 12
godina
2006 2007 2008 2009 2010 2011
% poljoprivredeuvoz
15 15,1 16,9 24 24,5 24
We can see that the import has been generally higher
than the export. When we speak of deficit with regards
to agricultural products, it was growing slowly since
2009-2011 amounng to -12
226
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
VINO IZVOZ UVOZ
Kad je vino u pitanju, vidimo evoluciju uvoza i izvoza. Vrijednost uvoza u eurima u 2011 iznosi 3,9 miliona eura,
dok je izvoz 18,4 miliona eura.
Crna Gora bi trebalo, prije ulaska u Evropsku Uniju, da
poveća zasade vinograda. U vinogradarstvu, Crna Gora
trenutno ima blizu 4.500 ha ili nešto oko 17 miliona čokota vinove loze sa godišnjom proizvodnjom od oko 40 miliona kg grožđa. Od toga Plantaže imaju 2.310 ha zasada
pod vinogradima, preko 10,5 miliona čokota vinove loze
sa prosječnom godišnjom proizvodnjom od 22-23 miliona kilograma grožđa. Raspoložive površine za podizanje
novih zasada su znatno veće (7,600 ha) što znači da u
ovoj djelatnos ima prostora da se proizvodnja gotovo
udvostruči, a na svima nama je da se tom poslu ozbiljno
posvemo prije ulaska u Evropsku uniju.
REGIONALNE VINOGRADARSKE POVRŠINE
Iz sledeće tabele jasno vidimo odnos (vrijednosno gledano) uvoza i izvoza vina u periodu 2006-2011.
godina
2006 2007 2008 2009
vino-izvoz 14,9
2010
2011
16,9
17,3
16,6
16,7
18.4
vino-uvoz
1,9
3
3,2
2,7
3,2
3.9
suficit
13
13.9
14.1
13.9
12.5
14.5
Ovo su podaci kada su vinogradarske površine u zemljama ex Yu u pitanju. Moramo napomenu da relevantost
ovih podataka oslonjena na zvanične stasčke podatke
h zemalja, ali postoji mogućnost da nijesu u potpunos
ažurirani. Kao što se vidi najveće površine imaju Srbija zam Hrvatska, Makedonija, Slovenija i na kraju BiH i Crna
Gora. Struktura vinograda i vlasnička struktura je raznovrsna, ali dominantno, po podacima svuda se (osim Crne
Gore) dominantno proizvode bijela vina.
Tabela 4:Odnos uvoza i izvoza vina u periodu 2006 2011
O "#< " <">@
Regionalne vinogradarske površine
Vinogradarske površine u svijetu
Pregled stanja obradivih površina pod vinogradima od
2001. do 2010. godine
Sa grafika se vidi da se postepeno povećavaju površine
po vinogradima od 3.859 ha u 2001. do 4.391 ha u 2010.
godini.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
WINE EXPORTIMPORT
When it comes to wine there was evoluon of import
and export. Value of import in 2011 was 3.9 million euro,
and export 18.4 million euro.
227
Montenegro should increase the number of vineyard
nursery plants before joining the European Union. In viniculture, Montenegro currently has almost 4,500 ha i.e.
over 17 million grapevines with annual producon of almost 40 million kilograms of grape. Out of this quanty,
Plantaže own 2,310 ha under vineyards, over 10.5 million
of grapevine and average yearly producon of 2,310 ha
under vineyards with average yearly producon of 2223 million kilograms of grape. Land available for rising of
new grapevines is significantly larger (7,600 ha), which
means that in this industry there is room to nearly double its producon. It is up to us to dedicate ourselves to
this task seriously before joining the European Union.
Regional vineyard area
The following table clearly shows the rao of (value
based) import and export during the period 2006-2011.
year
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Wineexport
14.9
16.9
17.3
16.6
16.7
18.4
Wineimport
1.9
3
3.2
2.7
3.2
3.9
surplus
13
13.9
14.1
13.9
12.5
14.5
This is the data when the vineyard areas in ex Yu countries
are concerned. We need to emphasize that this data has
been based on official stascs of respecve countries,
with a possibility of being updated. As you can see, Serbia
and Croaa have the largest areas, followed by Macedonia, Slovenia and Bosnia and Herzegovina and Montenegro. Structure of vineyards and their ownership is various. According to available data the producon of white
wines is predominant (with excepon of Montenegro).
Table 4: Export – import rao for the period 2006 - 2011
ARABLE LAND UNDER VINEYARDS
Regional vineyard area
Vineyard areas in the world
Review of the condion of arable land under vineyards
since 2001 to 2010
Graphics clearly show gradual increase of the land under
vineyards from 3,859 to 4,391 ha in 2010.
228
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Najprije bi se osvrnuli na to kako danas izgledaju vinogradarske površine, zam nesto o globalnoj proizvodnji
i potrosnji vina, kao i o savremenim trendovima u proizvodnji vina.
Ukupne vingradarske površine u svijetu danas iznose
7.495.000ha [OIV].
U 2010. god vinogradarske površine nastavljaju trend
pada, sa nešto manjim intezitetom nego 2009. kada je on
iznosio 65.000 ha, a 2011. iznosi 94.000ha. (94.000 ha u
EU zbog CMO). Najviše su udjela u tome imale Evropske
zemlje kao Španija, Italija, Francuska.
MNE
-6,3%, u Britaniji, Španiji i Portugaliji došlo je do blagog
pada, u Njemačkoj do stabilizacije, a u Francuskoj do blagog rasta.
Potrošnja izvan EU je ostala ista, sem blagog rasta u
SAD-u i konnuiranog rasta u Kini. Region je u padu – 15
– 20 %.
VIZIJA I PRIORITETI RAZVOJA U CRNOGORSKOJ
POLJOPRIVREDI
GLOBALNA PROIZVODNJA VINA
Poljoprivreda može bi važan faktor smanjivanja reginalnih razlika i može da predstavlja značajan segmnet razvoja nacionalne ekonomije i izuzetan potencijal obezbjeđenja osnovne sirovine za razvoj prerađivačke industrije.
Svjetska proizvodnja vina u 2011 je porasla za 0,6 miliona
hl,te je iznosila 26,5 milijardi litara vina. [OIV]
Za to je potrebno difinisa viziju i postavi prioritete daljeg razvoja.
VIZIJA: Dogovori plan koji seže do 2020. godine
•
•
•
•
Proizvodnja je značajno pala u Italiji, Portugaliji i Španiji,
Njemačka i Austrijska proizvodnja se vrala u normalu u
odnosu na prošlu godinu, a blagi rast se bilježi u Francuskoj.
Razvi jasnu i široko prihvaćenu strategiju
Podsca sopstvene inicijave u poljoprivrednom i
prehrambenom sektoru
Akvira sposobnos poljoprivrednika za rješavanje
problema
Pomoć u idenfikaciji jakih i slabih strana u poljoprivredi
Primjer koliko je važna i značajna jasna i dobra vizija je
projekat Ćemovsko polje.
PRIORITETI: Postavi prave prioritete
Generalno, porast proizvodnje se bilježi u južnoj hemisferi, rekordan rast u Čileu, stabilno dobra proizvodnja
u Argenni, blagi porast u Južnoafričkoj rep., jedino se
smanjuje proizvodnja u Australiji.
•
•
•
•
GLOBALNA POTROŠNJA VINA
SINERGIJA POLJOPRIVREDE I TURIZMA
U 2010. bilježi se kraj trenda pada potrošnje vina, a u
2011. je blago porasla na 241,9 miliona hl. ( što je opmisčna informacija, osim u Evropi, gdje će se situacija
teško popravi i približi vremenu prije krize)
Vinogradarsko vinarska proizvodnja Crne Gore može turisčko tržište da opskrbi sa najkvalitetnijim grožđem i
vinima i tako upotpuni turisčku ponudu Crne Gore i doprinese njenom uključivanju u zemlje sa visoko razvijenim turizmom.
Potrošnja u EU: Dok se u Italiji se bilježi značajan pad od
Unaprijedi poljoprivredni i prehrambeni sektor
Poče opsežan ruralni razvoj
Dosći neophodne administravne zahtjeve
Osnova smulavne programe podrške.
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
Firstly, we should reflect on how viculture areas look
today, then something about the global producon and
consumpon of wine, as well as current trends in wine
producon.
Consumpon in the EU: While Italy recorded significant
decline of -6.3%, the UK, Spain and Portugal experienced
a slight decline. It was stable in Germany whereas in
France it showed slight increase.
Total viculture areas in the world today amount to
7.495.000ha [OIV].
Consumpon outside the EU remained the same, except
for a slight increase in the U.S.A. and connued growth
in China. The region recorded decline - 15 - 20%.
In the year 2010 vineyard areas connue downward
trend, with slightly lower intensity than in the year 2009
when it amounted to 65,000 ha, and in 2011 94,000 ha
(94,000 ha in EU due to CMO)
European countries such as Spain, Italy and France have the
major share of vineyard area.
229
Vision and priories of development in agriculture
GLOBAL PRODUCTION OF WINE
Agriculture can be important factor in reducing the regional differences and it can be a significant segment of
development of the naonal economy and the great potenal to provide the basic raw material for the development of the manufacturing industry.
World producon of wine in 2011 increased in 0.6 million
hl, and amounted to 26.5 billion litres of wine. [OIV]
It is necessary to define the vision and set priories for
further development
VISION: Agree on a plan which reaches the 2020
•
•
•
•
Producon was significantly decreased in Italy, Portugal
and Spain. German and Austrian producon returned to
normal in comparison to the previous year. A slight increase has been recorded in France. Generally, increase
of producon has been noted in southern hemisphere,
record growth in Chile, stable growth in Argenna, slight
increase in South African Republic. Decrease of producon has been noted only in Australia.
Develop clear and widely accepted strategy,
Encourage own iniaves in agricultural and food
sector,
Acvate the ability of farmers to solve problems,
Help idenfy strengths and weaknesses in agriculture.
Project “Ćemovsko polje” is the example of how important is clear and fine vision.
PRIORITIES: Set right priories
•
•
•
•
Improve agricultural and food sector
Begin extensive rural development
Reach necessary administrave requests
Establish smulatory support programs.
GLOBAL CONSUMPTION OF WINE
SYNERGY OF AGRICULTURE AND TOURISM
In 2010 there was the end of the downward trend in consumpon of wine. In 2011 the consumpon increased
slightly to 241.9 million hectolitres. (Which is opmisc
informaon, except in Europe, where the situaon is unlikely to improve and get closer to the me prior to the
crisis).
Viculture and wine producon in Montenegro can supply the tourism market with grapes and wines of highest quality, complement tourist offer of Montenegro and
join the countries with highly developed tourism.
Montenegrin wines are strategic product of its agricul-
230
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
O Crnogorskim vinima možemo govori kao o strateškom
proizvodu crnogorske poljoprivrede i kao o zajedničkom
plodu nosećih grana crnogorske privrede.
Vino kao najuspješniji poljoprivredni proizvod.
Vino kao turisčki proizvod.
Vino kao dobar ambasador Crne Gore.
Vino ima najveći udio u izvozu poljoprivrednih proizvoda
ne računajući tzv. “hi izvoz” kroz turizam.
Preporuka:
Vino kao važan elemenat brendinga turisčke desnacije Crne Gore.
OKTUP GROŽĐA
„13 jul - Pantaže“ je kompanija koja ima u potpunos zaokružen repro - ciklus u vinogradsko vinarskom sektoru.
Sopstvena proizvodnja serfikovanog loznog sadnog materijala, proizvodnja stonog i vinskog grožđa, proizvodnja
vrhunskih vina, njihova realizacija na domaćem i inostranom tržištu uključujući i doprinos u razvoju vinskog turizma čine ovu kompaniju prepoznatljivom u regionu i šire.
Naš cilj je da kao nosioci crnogorskog vinogradarstva i vinarstva pomognemo i unaprijedimo dalji razvoj vinogradarskog sektora Crne Gore.
Već smo rekli da su raspoložive površine za podizanje
novih zasada znatno veće (7,600 ha) što znači da u ovoj
djelatnos ima prostora da se proizvodnja gotovo udvostruči, a na svima nama je da se tom poslu ozbiljno posvemo prije ulaska u Evropsku Uniju.
Razmišljajući u tom pravcu, mi smo u „Plantažama“, još
prije desetak godina obezbijedili sadni materijal za sopstvene potrebe i za potrebe crnogorskih proizvođača (kapacite mačnjaka loznih podloga iznose preko 2 miliona kalemova godišnje, što je dovoljno za 400 ha zasada
vinove loze).
U 2011. godini počeli smo sa akcijom otkupa grožđa od
crnogorskih proizvođača. Od 80 crnogorskih proizvođača
otkupljeno je oko 500.000 kg vinskog grožđa, po prosječnoj cijeni od 1,20 eura.
Namjera „Plantaža“ je da realizacijom ove akcije koja ima
dugoročan karakter – ugovori o otkupu grožđa se potpisuju na rok od 20 godina, pomogne ukupnom vinogra-
MNE
darskom sektoru Crne Gore.
I ove godine Plantaže su, u cilju smulisanja sadnje vinograda i promovisanja autohtonih sor vinove loze, Nacionalnom udruženju vinogradara i vinara obezbijedile
200.000 kalemova iz sopstvene proizvodnje (za zadnje
dvije godine poklonili smo oko 100.000 kalemova, uglavnom autohtone sorte Vranac, ali i drugih).
Sve akvnos koje se realizuju u našoj kompaniji su
usmjerne ka razvoju i boljem pozicioniranju vinogradarsko vinarske proizvodnje u cilju kvalitetnije proizvodnje
grožđa te raznovrsnije i bogaje ponude crnogorskih vina
uz promovisanje Crne Gore kao značajne vinske desnacije.
FABRIKA BRIKETA
Naša vinarija se trudi da posluje u skladu sa ekološkim
principima, da svede negavan ucaj na životnu sredinu
na minimum, kao i da poveća upotrebu obnovljivih izvora energije, što će u bliskoj budućnos bi i naša obaveza, s obzirom na standarde koje Evropska Unija propisuje
u ovoj oblas.
Ostvareni projekat u 2011. godini - u skladu sa principima „zelenog“, ekološkog poslovanja, naša kompanija je
nedavno osnovala fabriku briketa. Brike će se primarno proizvodi od lozovine tj. orezane vinove loze koja je
prije spaljivana, što je imalo negavan ucaj na životnu
sredinu. Sada će brike služi kao izvor energije, a zagađenje okoline je eliminisano.
RAZVOJNI PROJEKTI U OBLASTI EKOLOŠKE PODOBNOSTI
I ODRŽIVOG RAZVOJA
Projek koje planiramo da realzujemo u skladu sa ekološkim principima su:
•
Rješavanje problema otpadnih voda.
•
Alternavna upotreba čvrstog otpada. (komina, vinski talog...)
•
Poboljšanje energetske efikasnos i održivos - veliki potencijal da se iskoriste mogućnos koje pruža
solarna energija. Energija dobijena na ovaj način je
jeinija od električne energije, a osim toga je obnovljiva i ne zagađuje životnu sredinu
ENG
ture and common fruit of Montenegrin economy.
Wine as the most successful agricultural product.
Wine as a tourisc product. Wine as the fine Montenegrin
ambassador.
Wine has the largest share on export of agricultural products, not taking into account so called “silent export” via
tourism.
Recommendaon:
Wine as important element of branding Montenegro as
a tourist desnaon.
PURCHASE OF GRAPE
“13 jul – Plantaže “is the company with completely
rounded up repro cycle in viculture and wine sector.
Own producon of cerfied vine planng material, the
producon of table and wine grapes, the producon of
fine wines, their realizaon in the domesc and foreign
markets, including the contribuon to the development
of wine tourism make this company recognizable in the
region and beyond. ”We are carriers of viculture and
wine making in Montenegro and our aim is to help promote further development of wine growing sector in
Montenegro.
We have said that the available area for new planngs is
significantly larger (7,600 ha), which means that in this
industry there is room to nearly double the producon.
It’s up to all of us to dedicate ourselves to this task seriously before joining the European Union.
Thinking in this direcon, we in “Plantaže” provided,
even ten years ago, the planng material for our own
needs and the needs of the Montenegrin producers (the
capacies of vine rootstocks breeding are over 2 million
of vine gras per year, which is enough for 400 ha under
vine).
In 2011 we started purchasing grapes from Montenegrin
producers. We purchased around 500,000 kg from 80
Montenegrin producers.
“Plantaže” intend to give this acon a long term character. Grape purchase contracts have been signed for a
period of 20 years, helping the total vineyard sector in
Montenegro.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
231
In order to encourage the planng of vineyards and promong autochthonous grape vine variees, “Plantaže”
this year provided to Naonal Associaon of Winegrowers and Wine makers 200,000 gras from their own
producon (for the last two years we have donated approximately 100,000 gras, mostly autochthonous sort
of grape “Vranac”, and others).
All acvies carried out in our company are directed towards the development and beer posioning of viculture and wine producon with the aim of quality wine
producon and more varied and richer offer of Montenegrin wines in order to promote Montenegro as a major
wine desnaon.
BRIQUETTE FACTORY
Our winery is commied to operang in accordance with
environmental principles in order to reduce the negave
environmental impact to a minimum, and to increase the
use of renewable energy, which will in the close future
be our obligaon with regard to the standards of the European Union prescribed in this field.
Project achieved in 2011- in line with the principles of
“green”, eco-business, our company has recently established a briquees factory. The briquees will be produced primarily from “ lozovina” ie. trimmed vine which
were burned in the past, thus having negave impact on
the environment. Briquees will now serve as a source of
energy, and the environmental polluon is eliminated.
Development projects in the area of environmental eligibility and sustainable development
PROJECTS THAT WE PLAN TO REALIZE IN ACCORDANCE
WITH ECOLOGICAL PRINCIPLES ARE:
•
Solving the problem of waste water,
•
Alternave use of solid waste ( husk, wine sediment...),
•
Improving energy efficiency and sustainability - a
great potenal to exploit the opportunies provided
by the solar energy. The energy obtained in this way
is cheaper than the electricity, it is also renewable
and does not pollute the environment.
232
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
RAZVOJNI PROJEKTI U OBLASTI VINSKOG TURIZMA
Vinsko selo Šipčanik - U cilju razvijanja vinskog turizma,
obogaćivanja turisčke ponude Podgorice i Crne Gore i
promovisanja Crne Gore kao vinske desnacije planiramo izradnju vinskog sela. Vinsko selo bi uključivalo muzej
vina, vinoteku, salu za degustaciju, male radionice i trgovine, ugosteljske objekte, smještajne kapacitete... Osim
pomenuh, ciljevi projekta su razvijanje ruralnih djelova
Podgorice, promovisanje privatno-javnog partnerstva,
razvijanje poljoprivrede i vinarstva, stvaranje fundamenta za razvoj crnogorskog vinskog klastera, edukacija, smanjenje nezaposlenos itd.
Razvojni projek u oblas vinogradarstva
•
„Idenfikacija i klonska selekcija crnogorskih autohtonih sor”
MNE
•
•
•
„Ucaj visine prinosa na kvalitet grožđa i vina”
„Sinteza i polimerizacija flavanola u bobici sorte vinove loze vranac: ekofiziološki i molekularni aspek”.
Međunarodni projekat see-era.net „očuvanje i uspostavljanje pouzdanih pova bezvirusnih ugroženih
sor vinove loze u crnoj gori i hrvatskoj”.
Zaključak
Glavni pravac akvnos treba da bude podizanje nivoa
poljoprivrede proizvodnje, a Crna Gora ima potencijale
za značajno veću proizvodnju. Povećanom proizvodnjom
bi se u značajnoj mjeri mogao smanji i visok uvoz poljoprivredno-prehrambenih proizvoda i smanji spoljnotrgovinski deficit. Kompanija „Plantaže“ je pozivan primjer koji treba slijedi.
ENG
DEVELOPMENT PROJECTS IN THE AREA OF VINE
TOURISM
Vine village “Šipčanik” – With the aim of developing
wine tourism, enriching tourism of Podgorica and Montenegro and promong of Montenegro as a wine desnaon, we are planning to build a wine village. The wine
village would include a museum of wine, winery, tasng
room, small workshops and shops, restaurants, accommodaon ... Furthermore, the major aims of this project
are: development of rural areas of Podgorica, promoon
of public-private partnerships, development of agriculture and viculture, creang foundaons for the development of Montenegrin wine clusters, educaon, reducing unemployment and so on.
Development projects in the field of viculture
•
“Idenficaon and clonally selecon of Montenegrin autochthonous sorts”
•
“The impact of yield level on the quality of grapes
and wine”
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
233
•
“Synthesis and polymerizaon of flavonoids in
a vine berry “Vranac”: eco-physiological and molecular
aspects.”
•
Internaonal project see-era.net :”Conservaon
and establishment of reliable types of non-virus endangered grape variees in Montenegro and Croaa.”
Conclusion
The main direcon of acvies should be increasing the
level of agricultural producon. Montenegro has the
potenal for significantly higher producon. Increased
producon would significantly decrease high import of
agricultural food products and lower foreign trade deficit. “Plantaže“ is the posive example which should be
followed
234
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Prof. dr Mihailo Buric
Univerzitet Crne Gore
EKONOMSKI RAST BAZIRAN NA DOMAĆIM
PRIRODNIM POTENCIJALIMA
UVOD
Crnoj Gori, u aktuelnom vremenu, je za njen ekonomski
rast neophodno dubiozno shvatanje i prihvatanje značaja sopstvenih potencijala. Svaki razvoj podrazumijeva tri
osnovna stuba a to su prirodni resursi, novac i znanje.
Ovaj rad definiše nase prirodne resurse na osnovnom
nivou shvatanja njihove potencijalnos, uz teznju da te
procjene budu realne, za razliku od ponekad romančarskih shvatanja, koja preuveličavaju, i mogu doves
do pogrešnih usmjerenja.
REZIME
Ovaj rad pod nazivom „Ekonomski rast baziran na domaćim prirodnim potencijalima“ je dio konferencije „Put
do privrednog rasta“, koji organizuje Privredna komora
Crne Gore. Po mojoj ocjeni, dva su osnovna i bitna pitanja koja trebaju bi vodilja privrednog rasta u Crnoj
Gori:
a) Kriza znanja i rada i
b) Objekvizacija prirodnih resursa i njihove uloge u daljem privrednom razvoju Crne Gore.
Smatram da je kriza znanja i rada jedna od vaznih prepreka daljem privrednom razvoju. U daljem razvoju posebnu ulogu treba da ima respektabilno domaće znanje. Bez
njega, nije moguće realizova brzo i efikasno dalji privredni rast Crne Gore. Podrazumijeva je da bi raspoloživi
prirodni potencijali i znanje trebali bi značajna osnova
za obezbjeđenje invescija, kao trećeg stuba razvoja.
Podrazumijeva je, takodje, sposobnost polike kako i
gdje da prepozna domaće znanje i sposobnos .
U Crnoj Gori postoji šest osnovnih prirodnih potencijala ( klima, biovirzitet, šume, vode, zemljište, mineralne
sirovine) koji mogu i trebaju da budu osnova daljeg privrednog rasta. Objekvnost u definisanju količina, kvaliteta i eksploabilnos prirodnih resursa su uslov realnog
planiranja i razvoja. Ovaj rad, u tom smislu, definiše navedene potencijale.
Ekonomski rast baziran na domaćim prirodnim potencijalima
„Da li mi znamo da korismo nase resurse?“.....Velimir
Mijuskovic
Šest osnovnih prirodnih potencijala mogu i trebaju da
budu baza daljeg privrednog rasta u Crnoj Gori.
KLIMA
Klima je vazan prirodni potencijal, jer osim što definiše
granice zivotnih uslova, ona predstavlja i okvir za privredne djelatnos. Ona je izvor i uslov za prirodne potencijale. Umjereni klimat u kojem se nalazi Crna Gora predstavlja solidan okvir za privredne akvnos. To se najrealnije sagledava kroz visinu padavina (od 802 kod Pljevalja do 3.237 mm godišnje kod Cenja), dužinu sunčevog
sjaja (sa 1.629 u Pljevljima do 2.527 časova godišnje u
Baru) i srednje godišnje temperature vazduha ( od 4,6 °C
u Žabljaku do 15,7 °C u Herceg Novom). Brzina vjetrova
je veoma različita. Najčešći su oni od 1 do 10 m/s, rjeđe
preko 10 m/s. Tišine se kreću od 0,13% u Baru , do oko
15% u Pljevljima i Podgorici. U tom kontekstu su energija sunca i vjetra, realni energetski obnovljivi potencijal kojeg obavezno treba koris. Ono što je problem sa
ovim potencijalom je pogrešno stvoren usak u javnos
da on moze bitnije uca na ukupne bilanse i potrebe
Crne Gore. Ovakvo shvatanje moze proizves probleme
u javnom mijenju zbog čega ga treba objekvizira- sves na realnu mjeru ( po učešću u ukupnim energetski
potrebama).To bitno uce na blokiranje iskoriscavanja
hidroenergije,koje je dio nase neposredne i nezaobilazne
bubucnos.
Potencijali klime izraženi su kroz:
•
padavine koje označavaju značajnu ovodnjenost teritorije Crne Gore ,posebno važnu za poljoprivredu i
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
PhD Mihailo Buric
235
University of Montenegro
ECONOMIC GROWTH BASED ON DOMESTIC
NATURAL RESOURCES
INTRODUCTION
ral resources is a precondion for real planning and development. This paper, in that sense, defines these potenals.
In present mes, in order for Montenegro to achieve economic growth it is required deeper understanding and recognion of importance of its own potenal. Each development
assumes three basic pillars, such as natural resources, money
and knowledge. This paper defines our natural resources at
the basic level of understanding of their potenalies, along
with an aspiraon for these esmates to be realisc, unlike
occasional romanc understandings, which are exaggerang
and can lead to wrong direcon.
Economic growth based on domesc natural resources
„Do we know how to use our resources? “.....Velimir
Mijušković
The six basic natural resources can and should be the base for
further economic growth in Montenegro.
CLIMATE
SUMMARY
This paper entled “Economic growth based on domesc
natural resources” is a contribuon to the topic of the Conference “The road to economic growth”, organized by the Chamber of Economy of Montenegro. In my esmaon, there are
two fundamental and important quesons that should guide
an economic growth in Montenegro:
a) The knowledge and labour crisis
b) Objecficaon of natural resources and their role in the
further economic development of Montenegro.
I believe that knowledge and labour crisis is one of important
obstacles to further economic development. Respectable local knowledge should have a special role in further development. Without it, it will be impossible quickly and efficiently
to achieve further economic growth of Montenegro. We
can assume that available natural resources and knowledge
should be an important basis for the provision of investments
as a third pillar of development.
Also, we can assume the capacies of policies to know where
and how to idenfy local knowledge and skills.
In Montenegro, there are six basic natural resources (climate,
biodiversity, forests, water, land, mineral resources) which can
and should be the basis for further economic growth. The objecvity in defining quanty, quality and exploitaon of natu-
Climate is an important natural resource, since in addion to
defining the limits of living condions, it represents a framework for economic acvity. It is the source and precondion
of natural resources. Temperate climate in which Montenegro is placed represents a solid framework for economic acvity. It can be the most realiscally observed through the
quanty of rainfall (from 802 in Pljevlja to 3237mm per year
near Cenje), the duraon of sunshine (from 1629 in Pljevlja
to 2527 hours per year in Bar) and mean annual air temperature (from 4.6 °C in Žabljak to 15.7 °C in Herceg Novi). Wind
speed varies greatly. The most common are those from 1 to
10 m/s, rarely over 10 m/s. Silence ranges from 0.13% in Bar,
to about 15% in Pljevlja and Podgorica. In this context, the sun
and wind energy are the real renewable energy potenal that
must be used. The problem with this potenal is wrongly created public impression that it can significantly influence the
overall balance and the needs of Montenegro. This understanding can produce problems in the public for which reason
it needs to be objecfied- reduced to a reasonable measure
(by the share in total energy needs). This significantly affects
blocking of hydropower ulizaon, which is part of our immediate and unavoidable future.
The climate potenal is expressed through:
• precipitaon that indicates that the territory of Montenegro has significant quanes of water, especially important for agriculture and energy.
• development of summer tourism: coastal (swimming)
236
•
•
•
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
energeku.
razvoj ljetnjeg: primorskog ( kupališnog) i planinskog
(rekreacionog i rekovalescentrnog) turizma, i zimskog: ( sportsko-skijališnog) turizma na planinama
Energiju vjetra , uz sva prostorna, bilansna i cjenovna ograničenja su potencijal sa kojim obavezno treba računa; ali ipak po redosledu koji je uslovljen
ekonomičnošću.U toku je izgradnja vjetroelektrana snage citavih 50 MW na Krnovu,pa ce se uskoro
moci direktno sagleda rezulta ovako impozantno
projektovane snage vjetra za proizvodnju elektricne
energije.
Solarnu energiju,koja je vec pokazala svoje dobre
efekte kroz izgradnju solarnih uredjaja,od onih na katunima do onih na turisckim objekma crnogorskog
primorja.
Četvr medjunarodni Panel o klimatskim promjenama
predvidja za Južnu Evropu visoke temperature i suše,
pa i otežanu dostupnost vodi. Kao osnov polike prilagodjavanja klimatskim promjenama, koje treba bi dio
privrednog razvoja, predlažem polici Crne Gore još intenzivnije pošumljavanje (već je mnogo izgubljeno šuma
u požarima i nelegalnom sječom) i skladištenje voda radi
akumuliranja daleko većeg dijela ocaja od sadašnjeg.
BIODIVERZITET
Pod biodiverzitetom se podrazumijevaju sve vrste zivih
bića, njihovih raznovrsnih genečkih osobina i interakcija u svim smjerovima. Biodiverzitet je sveobuhvatnost
gena, vrsta i ekosistema. Crna Gora je jedan od najvaznijih centara biodiverziteta u Evropi. No, kao i svuda u svijetu, u konceptu privrednog razvoja treba prepozna realnost između zašte biodiverziteta i ekonomskog razvoja,
čije rješenje prepoznajemo u konceptu odrzivog razvoja.
Procjene pokazuju neodgovarajuću eksploataciju šuma,
jesvog i ljekovitog bilja, gljiva i šumskih plodova, riba i
lovne divljači. Poljoprivreda, koja počiva na biološkom diverzitetu, obezbjeđuje hranu i materijale koje čine osnov
svakog razvoja. Po šumovitos Crna Gora sa 0.9 ha šume
po stanovniku spada među najšumovije zemlje Evrope.
Osim drveća, od značaja su jesvo ljekovito i aromačno
bilje, gljive i šumski plodovi (u Crnoj Gori se na prmjer
svake godine sakupi preko 100 tona pečuraka). Veliki potencijal je u ribljem fondu (morske ribe u 2 008 godini
je izlovljeno 520 tona, lignje oko 20 tona,sipe 15 tona,
hobotnice oko 45 tona, škampe oko 40 tona, školjke oko
MNE
5 tona) Uzgoji se oko 100 tona brancina i orade i oko 200
tona školjki. U slatkovodnim sistema uzgoji 300 do 400
tona pastrmke, a iz Skadarskog jezera se izlovi 400 do
500 tona krapa. Lov nije adekvatno organizovan u Crnoj
Gori, zbog ugrozavanja vrsta u 40 crnogorskih lovišta na
površini od 1 198 000 ha. Za eksploataciju biodiverziteta
neophodno je definisanje preciznog načina i obima eksploatacije u cilju privrednog razvoja navedenih grana, ali
uz realnu, prirodnu i antropogenu produkciju. Iskorišćavanje u obimu od preko 25% procijenjene prirodne populacije ne smatra se održivim.Iz dosadasnjeg iskustva se
vidi ,da ova privredna grana ima znacajnu perspekvu.
ŠUME I ŠUMARSTVO
Šume i šumska zemljišta zahvataju 54 % teritorije Crne
Gore ili 743 609 ha. Ukupne drvne zalihe procijenjene
su na 72 miliona m3 (29,5 miliona m3 čenara i 42,5 miliona m3 lišćara). Šume namijenjene uzgoju drveta pokrivaju 348 hiljada ha, što čini 81% svih šuma. Kod nas
se godišnje posiječe oko 700 hiljada m3. Godišnji prihod
od koncesionih naknada i drugog, iznosio je 7,3 miliona
eura. Prihodi se mogu značajno uveća, ali uz dalji razvoj industrijske prerade. U tom kontekstu predlažem da
se „spase“ izgrađeni kapacite ŠIK Velimir Jakić (Vektra).
Po mom mišljenju, koliko god je važno pitanje vlasništva,
ipak je važnije pitanje razvoja ove privredne grane. Zbog
toga treba obezbjedi funkcionisanje već izgrađenih kapaciteta, bez obzira na pitanje vlasništva. Danas drvoprerađivači mogu računa na količine od 400 hiljada m3 trupaca (godišnji prirast u našim državnim šumama je preko
1 100 000 m3...najnovija satelitska snimanja pokazuju i
duplo vece potencijale). Pošumljavanje i obnova šume je
svakako osnovni standard za odrzivost ove privredne grane. U tom kontekstu treba podrazumijeva i proizvodnju
drvne mase kroz brzo rastuće kulture, kao i povećanje vrijednos izvoza šumskih proizvoda, koji je sada na nivou
od oko 3 miliona eura godišnje. Ako se imaju u vidu drvne zalihe i godišnji prirast ,jasno je da postoje značajni
neiskorišćeni potencijali za dalji razvoj šumarske privrede kod nas. U planskim dokumenma nalazimo podatke
da se iz biomase moze obezbijedi elektricna energija u
obimu od 1 240 GWh,pri cemu je najveci dio od otpada drvne industrije.Koliko god ovo djeluje pretjerano u
ovom trenutku,vjerovatno je realno sracunato u odnosu
na moguci obim proizvodnje u drvnoj inmdustriji,pa tu
potencijalnost tako treba i pozicionira.
ENG
•
•
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
and mountain (recreaonal and reconvalescent) tourism,
and winter: (sports-skiing) tourism in the mountains;
Wind energy, with all the spaal, balance and price restricons is the potenal to which we must reckon with;
but sll in order which is condioned by the economic
aspect. The construcon of wind farms of over 50 MW in
Krnovo is underway, and soon it will be possible directly
to see the results of this imposingly projected wind power
for electricity producon.
Solar energy, which has already proved its good effects
through the construcon of solar devices, ranging from
those in the summer pastures to these in the tourist facilies on the coastline.
237
are bred. In the freshwater systems 300 to 400 tons of trout
is bred and from the Skadar Lake 400 to 500 tons of carp are
caught. Hunng is not properly organized in Montenegro, due
to endangering of species in 40 Montenegrin hunng areas
covering 1.198 million ha. For the exploitaon of biodiversity
it is necessary to precisely define methods and the scope of
exploitaon to contribute to economic development of these
branches, but with real, natural and anthropogenic producon. Exploitaon in the extent of over 25% of the esmated
natural populaon is not considered sustainable. From the
past experience, it can be noted that this branch of industry
has an important perspecve.
FORESTS AND FORESTRY
The Fourth Internaonal Panel on Climate Changes ancipates for Southern Europe high temperatures and droughts,
and even lower availability of water. As a basis of the policy
of climate changes adaptaon, which should be part of economic development, I suggest the policies of Montenegro to
include even more intense forestaon (many forests are lost
in fires and due to an illegal logging) and the storage of water
for the purpose of greater accumulaon of runoff than it is
now.
BIODIVERSITY
By biodiversity we assume all kinds of living organisms, their
diverse genec traits and interacons in all direcons. Biodiversity is the comprehensiveness of genes, species and ecosystems. Montenegro is one of the most important centres of
biodiversity in Europe. But, as elsewhere in the world, in the
concept of economic development we should recognize the
reality between the biodiversity protecon and economic development, for which we idenfy a soluon in the concept of
sustainable development. Esmates indicate inadequate exploitaon of forests, edible and medicinal plants, mushrooms
and wild berries, fish and wild game. Agriculture, which rests
on biological diversity, provides food and materials which
form the basis of each development. By woodiness, Montenegro with 0.9 hectares of forest per capita is among the most
forested countries in Europe. In addion to trees, edible and
medicinal herbs, mushrooms and forest fruits are important
(for example Montenegro annually collects over 100 tons of
mushrooms). There is a great potenal in a fish stock (520
tons of saltwater fish, about 20 tonnes of squid, 15 tonnes of
culefish, about 45 tons of octopus, about 40 tons of shrimps,
about 5 tons of shellfish were caught in 2008). Around 100
tons of sea perch and gilthead and about 200 tons of shellfish
Forests and forest lands cover 54% of the territory of Montenegro or 743 609 ha. Total mber reserves are esmated at
72 million m³ (29.5 million m³ of sowood and 42.5 million
m³ of hardwood forests). Forests intended for tree breeding
are covering 348 thousand ha, accounng for 81% of all forests. In Montenegro, about 700 thousand m³ is cut each year.
Annual revenues from concession and other fees amounted
to €7.3 million. The revenues can be significantly increased,
but with further development of industrial processing. In this
context, I suggest “saving” of built capacies of the company
ŠIK Velimir Jakić (Vektra). In my opinion, no maer how important is the issue of ownership, it is sll more important an
issue of development of this industry. Therefore, funconing
of already exisng capacies should be ensured, regardless
of the ownership issue. Today, the wood manufacturers can
count on quanes of 400 thousand m³ of mber (the annual
growth in our naonal forests is over 1 100 000 m³ ... the latest satellite records show doubled potenals). Afforestaon
and forest restoraon is certainly a basic standard for sustainability of this industry. In this context, we should include the
producon of mber through a rapidly growing cultures and
an increase of the forest products export value, which is presently at a level of about €3 million per year. If we bear in mind
the growing wood stock and annual increment, it is clear that
there are significant untapped potenals for further development of wood industry in our country. Planning documents
include data saying that biomass could provide electricity to
the extent of 1 240 GWh, where the largest part of waste is
from the mber industry. No maer how exaggerang this
might seem at this point, it is probably realiscally calculated
in relaon to possible producon volume in wood industry, so
that potenal should be accordingly posioned.
238
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
VODE
Po specifičnom ocaju Crna Gora spada u najbogaja područja Evrope i svijeta. Međum, nepovoljan je prostorni
i vremenski raspored vode. Zbog toga su neophodne značajne intervencije u prostoru na vodnim jelima. Voda
je najinterakvnija materija u prirodi, baza života i baza
svih privrednih akvnos. Voda je u stvari „motor održivog razvoja“.
Gradskim vodovodnim sistemima obuhvaćeno je 40
gradskih i 174 prigradskih i seoskih naselja. Zahvaćeno je
oko 3,5 m3/s vode, od čega se gravitacijom koris 40%, a
poskivanjem 60%. Uz racionalno gazdovanje, a ponekad
i preusmjeravanje, Crna Gora ima dobru obezbijeđenost
komunalnim vodama. Osnovni problem u funkcionisanju
su veliki gubici i utrošak električne energije i njena cijena.
Za industrijske potrebe voda se uglavnom koris iz rijeka
i površinskih akumulacija, ponegdje i iz podzemnih akumulacija. Potrebe za indusjskom tehnološkom vodom
u 2021. godini prognoziraju se na 98,9 miliona m3 godišnje.
Korišćenje hidroenergije se ostvaruje u sadašnjoj situaciji preko HE Perućica (307 MW), Pive (342 MW) i malih
elektrana (oko 9 MW). U korišćenju vodnog obnovljivog
prirodnog potencijala, postoje dva osnovna problema:
a) zašta zivotne sredine ( uglavnom zbog biodiverziteta) koja je u javnom mjenju dosgla kričan ucaj na
odlučivanje o izgradnji hidroenergetskih objekata, dok u
stručnim krugovima postoji bitno međusobno nerazumijevanje o funkcionalnim i vrednosnim odnosima u relacijama energeka- ekonomija- ekologija (stekli su se uslovi
za potrebu izrade ciljanog dokumenta koji će bliže razjasni - definisa ovo pitanje, kako bi se prevazišla različita
shvatanja i tumačenja zakona i pojedinih projekata)
b) defininicije realnih hidroenergetskih potencijala, jer
prosto postojeće nijesu objekvne (nijesu ni blizu realni
procen iskorišćenih 17% od postojećih hidroenergetskih
realnih potencijala - kakve podatke ponegdje nalazimo).
Bilansi se moraju sves na realnu mjeru koja će proizaći
iz postojećih ograničenja.Biću zadovoljan ako tada bude
da su i 40% hidroenergetskih velikih potencijala iskorišćeni ( Morača 694 GWh, Komarnica 231 GWh, Ćehona
MNE
– Milovci 150 GWh, Piva – Kruševo 320 GWh...to je ukupno neiskoricenog potencijala 1 395 GWh godisnje). Naravno da je moguća potencijalnost mnogo veća ,ali njihova ograničenja još nijesu riješena. Korisno bi bilo provjeri potencijalnost i ekonomičnost malih elektrana ( da li
je možda precijenjena ).Takodje korišćenje voda Bilećkog
jezera, HE Buk Bijela, Tare – Morače, pa čak i Kruševa
pravno tehnički je još uvijek neriješeno .Ako bi bilo moguce koris HE Buk Bijela sa kotom uspora 500 mnm(za
Crnu Goru 270 GWh),HE Risan za zhvatom u Bileckom
jezeru na 402 mnm(za Crnu Goru 400 GWh),HE Kostanicu-prevodjenje Tare u Moracu 22,5 m3/s(1 145 GWh),HE
Morace (1 054 GWh,zbog Kostanice),HE Komarnica(231
GWh) i HE Milovci (150 GWh),tada dobijamo maksimalni moguci hidro potencijal od 3 250 GWh.Ali da li je to
moguce?Za sada su ove projekcije bez pokrica,ali je sigurno da na njihovoj realizaciji treba radi,jer se radi o
dodtanih 1 855 GWh.No, u daljim planovima vazno je
shva da je ovo realnost.
U direktonoj korelaciji sa hidroenergetskim akumulacijama su i projek regulacije režima i skladištenja voda. U
odnosu na ukupnu količinu površinskih voda, od 14 milijardi m3 godišnje, sada je akumulirano svega oko 7%. S
obzirom na prirodne i druge uslove , bilo bi racionalno da
se u planirane nove akumulacije akumulira i preko 40%
ukupnog ocaja .
Nailazimo na preporuke da bi za racionalno upravljanje
vodama trebalo obezbijedi skladištenje čak 55 do 60%
ukupnih voda, ukoliko za to postoje povoljni prirodni
uslovi.
Navodnjavanje je u osnovi podrška poljoprivrednom
razvoju, i ako se nekad svrstava u vodoprivrednu djelatnost . Navodnjavanjem se sa oko 17% obradivih površina obezbedjuje oko 50% vrijednos ukupnih prinosa u
svijetu. Oko 60% navodnjavanog zemljišta je u zemljama
najvećih proizvodjača žita :Kini, Indiji, SAD i zemljama bivšeg SSSR-a. Mnoge projekicje ukazuju da je moguće
povećanje i do 10 puta prinosa, uz korišćenje navodnjavanja. U Crnoj Gori se danas, medjum, navodnjava svega oko 3% ukupnih poljoprivrednih površina. Od h 3% ,
12% imaju savremene sisteme (Ćemovsko polje, Tivatsko
polje, Grahovsko polje). Na najvećem dijelu ostvaruju se
lokalno-tradicionalna navodnjavanja. Kod nas je za navodnjavanje pogodno oko 74.090 hektara, ali se na značajnom dijelu (35.000 hektara) prethodno treba izvrši
ENG
WATER
By its specific off flows, Montenegro is one of the richest areas
of Europe and the world. However, its spaal and temporal
distribuon of water is adverse. Therefore, significant spaal
intervenon on vessels is required. Water is the most interacve material in the nature, the base of life and the base of all
economic acvies. Water is actually an “engine of sustainable development.”
Urban water supply systems include 40 urban and 174 suburban and rural selements. Around 3.5 m³/s of water is affected, of which 40% is used by gravity and 60% by suppression.
With a raonal management, and somemes redirecon,
Montenegro has good provision of municipal water. The main
problems in the funconing are great losses and consumpon of electricity and its price.
For industrial purposes water is mainly used from rivers and
surface reservoirs and somemes from underground reservoirs. The needs for industrial technological water by 2021st
are forecast at 98.9 million m³ per year.
The use of hydropower is realized in the current situaon
through Perućica (307 MW), Piva (342 MW) and small power
plants (about 9 MW). In terms of use of water renewable natural resources, there are two main problems:
a) protecon of environment (mainly because of biodiversity) which has reached in the public a crical impact on
decision making on the construcon of hydropower facilies,
while in professional circles there is a significant lack of mutual understanding in terms of funconal and value relaons
of energy-economy-ecology (the precondions for draing of
a planned document which will more closely define this issue
were met, in order to overcome different understandings and
interpretaons of law and individual projects)
b) definions of real hydropower potenal, since simply
the exisng ones are not objecve (they are not even close
to the real percentage of the used 17% out of exisng hydropower real potenal – the data which we can find in some
places). The balances must be reduced to a realisc measure
that will result from exisng limitaons. I will be sasfied if
we even then realize 40% use of large hydropower potenals
(Morača 694 GWh, Komarnica 231 GWh, Ćehona - Milovci
150 GWh, Piva - Kruševo 320 GWh .. . it is 1395 GWh per year
of total untapped potenal). Of course that the possible po-
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
239
tenal is much higher, but its limitaons have not yet been
resolved. It would be useful to check the effecveness and
potenal of small power plants (if it is perhaps overrated).
Also, the use of water from the Bileća Lake, hydropower plant
Buk Bijela, Tara - Morača, and even Kruševo is legal-technically
sll unresolved. If it were possible to use the Buk Bijela with
the peak elevaon of 500 mm (for Montenegro 270 GWh),
HE Risan with an entrance in the Bilećko Lake at 402 mnm (for
Montenegro 400 GWh), HE-Kostanica –transfer of Tara into
Morača 22.5 m³/s (1145 GWh), HE Morača (1054 GWh, due
to Kostanica), HE Komarnica (231 GWh) and HE Milovci (150
GWh), then we get the maximum possible power potenal
of 3 250 GWh. But, is it possible? For now, these projecons
are without coverage, but it is certain that we should work
on their implementaon, because it is about addional 1855
GWh. Anyway, when planning further it is important to understand that this is reality.
In direct correlaon with the hydro energy reservoirs are also
the modes of regulaon projects and water storage. In relaon to the total amount of surface water, out of 14 billion m³
per year, about 7% has now been accumulated. With regard
to natural and other condions, it would be raonal to accumulate over 40% of the total runoff in the planned new
reservoirs.
We come across with recommendaons that for the raonal
water management storage of as much as 55 to 60% of total
water should be ensured, if there are favourable natural condions for that.
Irrigaon is basically support for agricultural development,
although it is somemes classified as a water management
acvity. Irrigaon ensures with around 17% of arable land to
have 50% of the total yield in the world. Around 60% of irrigated land is in the countries of the largest grain producers:
China, India, USA and the former USSR. There are many projecons indicang that the yield can increase up to 10 mes
with the use of irrigaon. In Montenegro today, however, only
about 3% of total agricultural land is being irrigated. Of those
3%, 12% have modern systems (Ćemovsko field, Tivat field,
Grahovsko field). For the most part locally-tradional irrigaon is realized. Here around 74 090 hectares is suitable for
irrigaon, but in a substanal part (35,000 hectares) drainage
has to be executed previously. In the coastal area for irrigaon
is recommended about 12 thousand hectares in the region of
Bar - Ulcinj, out of 14 420 ha in total (the water needs of 66.6
million m³ per year). In Zeta- Bjelopavlić plain, hilly and pre-
240
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
odvodnjavanje. U primorskom dijelu za navodnjavanje se
preporučuje oko 12 hiljada hektara u reonu Bar – Ulcinj,
od ukupno 14.420 ha (potrebe za vodom 66,6 miliona
m3 godišnje). U Zetsko Bjelopavlićnoj ravnici, brdskom i
predplaninskom rejonu potencijalno se može navodnjava oko 38.260 ha , zašta bi bile potrebne količine vode
od oko 170 miliona m3 godišnje. U sjevero- istočnom
melioracionom području (doline Lima, Tare i Ćehone)
potrebe za vodom su procijenjene na 14 miliona m3 za
površinu od 6.745 ha.
Značaj voda efektuira se i kroz pomorski saobraća (najjeiniji oblik transporta) preko Luke Bar, koja je u mogućnos komunikacije sa Atlanskim i Indijskim okeanom
preko Sredozemnog mora. More, kao najvažniji prirodni
turisčki mov sa preko 74 plaže, ukupne dužine 57.500
m, površine oko 1.615.700 m2, omogućava boravak
169.000 osoba.
Značajnu podlogu za privredni razvoj predstavljaju i mineralne vode u tri crnogorske regije. Igalska regija je već
valorizovana preko zdravstvenog turizma, koji je stekao
medjunarodni autoritet. Potencijali sumporovih mineralnih voda , sa značajnim terapijskim indikacijama ,u ulcinjskoj regiji još nijesu iskorišćeni. Ove termomineralne
vode , temperature iznad toplotne granice i kapaciteta
reda veličine oko 5 litara u sekundi, čekaju svoju valorizaciju. S obzirom na terapijske indikacije ovih voda i već razvijeni primorski turizam Ulcinja, zdravstveni turizam bi u
budućnos po ovom osnovu trebao da dobije na značaju.
Hladne ugljenokisjele mineralne vode u području oko Rožaja i Bijelog Polja predstavljaju važne komplementarne
turisčke move, sa veoma širokim spektrom terapijskih
indikacija. Posebno u Bijelom Polju, gdje su već izvršena
detaljna ispivanja, je moguće razvi zdravstveni – banjski turizam na bazi ovih voda.Znaci postoji potencijal za
dvije nove banje razlicitog pa,na primorju i na sjeveru
Crne Gore. Velika neiskorišćenost mineralne vode „Rada“
takodje nudi značajni potencijal za privredni razvoj. Sada
se proizvodi oko 3 do 5 miliona litara godišnje a realni
potencijali su oko 30 miliona litara godišnje. Fenomen je ,
vjerovato zbog markenga, što ova voda, koja je bolja od
drugih plasiranih voda na crnogorskom tržištu, ima manju
tažnju . Postoje značajni izgradjeni kapacite za flaširanje
voda za piće u Crnoj Gori, od više stona miliona litara
godišnje. Ipak, ova privredna grana nije još našla put za
inostrano tržište. A potencijali ove privredne grane u Crno
Gori su u obimu od više milijardi litara godišnje .
MNE
ZEMLJIŠTE
Od ukupne površine Crne Gore 516.465 ha , ili 37,4 % , čini
poljoprivredno zemljište.I to šume i šumsko zemljište 617
hiljada ha(44,7%) i neplodne površine 247.735 ha( 17,9%).
Strukturu poljoprivrednog zemljišta čine oranice i bašte
sa 44.957 ha, voćnjaci sa 11,976 ha, vinogradi sa 4.225
ha i livade sa 128.781 ha. To znači da su ukupne obradive površine 189.939 ha, što predstavlja prosjek od 0,3 ha
po stanovniku (medjum, ovdje su uračunate livade koje
čine 68% obradivih površina) Ako se kao kriterijumi odrede raspoložive površine njiva, voćnjaka i vinograda (kao u
zemljama EU) Crna Gora ima 0,09 ha po stanovniku, što
je čini medju najsiromašnijim zemljama po ovom kriterijumu. U ovakvoj strukturi poljoprivrednog zemljišta registruje se poslednjih 20 godina stalno smanjenje površina pod
žitaricama, a povećanje površina pod povrćem . Medjum,
povećavaju se površine neobradjenih oranica i ugara , u
čemu, i ako je to paradoksalno, treba sagledava potencijal za budućnost.
Primorski region raspolaže dubokim aluvijalnodeluvijalnim
zemljišma površine oko 12 hiljada ha.(u Štoju, Ulcinjskom
i Anamalskom polju 6 do 7 hiljada ha, u Barskom polju
1000 ha, u Mrčevom 300 ha, u Tivatskom 1.000 ha, u Kutskom i Sutorinskom 200 ha). U Primorju takodje ima na
terasama, uvalama i zaravnima smedjeg antropogenog zemljišta i crvenice, pogodnog za gajenje voća, povrća, vinove loze, krmnog i drugog bilja,na površini od oko 15.000 ha
. Zetsko-Bjelopavlićki prostor raspolaže sa oko 41.hiljadu
ha (75% ravničarskih zemljišta Crne Gore) ali različitog stepena plodnos i melioravne problemake . Kraški prostor
nudi značajne zemljišne površine preko kraških polja (Dragaljsko, Kopilje, Radovče, Grahovsko , Nikšićko) . U sjevernom regionu poljoprivredna zemljišta su uglavnom u dolinskom dnu vodotoka (Polimlje 12.300 ha, Potarje 12.300
, Ćehona 2.200 i manje površine u manjim dolinama). Na
strmim padinama ovog područja smedje i kisjelo zemljište
pogodno je za voćnjake, livade, i manjim dijelom oranice
,na površini od oko 30 hiljada ha. Brdsko planinski prostori
mogu se koris na platoima sa dubljim zemljišma, koja
su pogodna za gajenje strnih žita, krompira, kupusa i livada.
Prema najnovijim podacima iz 2008. godine pašnjaci zahvataju 62% poljoprivrednog zemljišta , livade 25 % , voćnjaci i vinogradi 3% , oranice i bašte 9% a bare i trsci 1%.
ENG
mountain region, there is a potenal for irrigaon of about
38 260 ha, of which the needed amount of water would be
about 170 million m³ per year. In the north-eastern drainage
area (of the valleys of Lim, Tara and Ćehona) water needs
are esmated at 14 million m³ in an area of 6745 ha.
The importance of water is effectuated even through the
marime transport (the cheapest form of transport) through
the Port of Bar, which has capacies for communicaon with
the Atlanc and Indian Ocean via the Mediterranean Sea. The
sea, as the most important natural tourism move with over
74 beaches with the total length of 57 500 m, covering an area
of 1.6157 million m² enables staying for 169 000 people.
Important bases for economic development are mineral waters in the three regions of Montenegro. The region of Igalo is
already valorised through medical tourism, which has gained
an internaonal reputaon. The potenals of sulphurous
mineral waters, with significant therapeuc indicaons, in
the region of Ulcinj have not been sll exploited. These thermo-mineral waters with the temperature above the thermal
limits and order capacies of about 5 litres per second, are
waing for their valorisaon. Given the therapeuc indicaons of these waters and already developed coastal tourism
of Ulcinj, on this basis the medical tourism should gain importance in the future. Cold coal-acid mineral waters in the area
around Rožaje and Bijelo Polje are important complementary
tourist moves, with a very broad range of therapeuc indicaons. Especially in Bijelo Polje where a detailed examinaon
has already been made, it is possible to develop medical- spa
tourism on the basis of these waters. It means that there is
potenal for two new different types of resort centers, on the
coast and the north of Montenegro. Largely unused mineral
water “Rada” also offers significant potenal for economic
development. Now it produces about 3 to 5 million litres per
year, although the real potenal is about 30 million litres per
year. The phenomenon is, probably due to markeng, that
this water, which is beer than other waters with the placement on the Montenegrin market, has less demand. There
are significant built facilies for boling of drinking water in
Montenegro equalling several hundred million gallons per
year. However, this industry has not sll found its way to foreign markets. Potenals of this industry in Montenegro in
their extent are mul-billion litres per year.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
241
LAND
Of the total area of Montenegro, 516 465 ha or 37.4% is agricultural land. This includes forests and forest land, 617 thousand ha (44.7%) and barren land 247 735 ha (17.9%). The
structure of the agricultural land consists of arable farmland
and gardens with 44 957 ha, 11.976 ha of orchards, 4225 ha
of vineyards and 128 781 ha of meadows. This means that the
total arable land equals to 189 939 ha, which is an average of
0.3 ha per capita (however, meadows are also included here
making up 68% of arable land). If the criteria are available areas of fields, orchards and vineyards (as in the EU), Montenegro has 0.09 ha per capita, making it among the poorest countries by this criterion. In this structure of agricultural land in
the past 20 years a connuous reducon in areas under crops
has been recorded and increase of areas under vegetables.
However, areas of unculvated arable land and fallow are
growing, in which, even if it is paradoxical, we should perceive
the potenal for the future.
The coastal region has deep alluvial-deluvial land covering 12
thousand ha. (in Štoja, Ulcinj and Anamalsko fields 6 to 7 thousand ha, 1000 ha in the field of Bar, 300 ha in Mrčevo field,
1,000 ha of Tivat field, Sutorinsko and Kutsko field 200 ha).
In the coastal area, on the terraces, valleys and plains there is
also brown anthropogenic soil and red soil, suitable for growing fruits, vegetables, vines, forage and other plants, on an
area of about 15,000 ha. An area of Zeta and Bjelopavlići has
about 41 thousand ha (75% of plain area of Montenegro), but
with different degrees of ferlity and reclamaon issues. The
karst area offers considerable land area over karst fields (Dragaljsko, Kopilje, Radovče, Grahovsko, Nikšićko). In the northern part agricultural lands are mainly in the stream-boom
(Polimlje 12 300 ha, Potarje 12 300, Ćehona 2200 and smaller areas in the smallest valleys). On the steep slopes of this
area, brown and sour land is suitable for orchards, meadows
and to a lesser extent for the land under culvaon, on the
area of about 30 thousand ha. The mountainous and hilly areas can be used on plateaus with deeper soils, which are suitable for growing cereals, potatoes, cabbage and meadows.
According to latest data from 2008, the grasslands cover 62%
of agricultural land, 25% meadows, 3% orchards and vineyards, land under culvaon and gardens 9% and ponds and
the reeds 1%.
The development of fruit growing is mostly registered through
about 1 million trees, of which 42% are plums, 16% apples,
242
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Razvoj voćarstva najviše se registruje kroz oko 1 miliona
stabala, od čega su šljive 42%, jabuke 16%, mandarine 12%
a trešnje 8%. U Crnoj Gori se godišnje proizvede oko 30 hiljada tona svježeg voća, najviše narandže, mandarine, šljive i jabuke. U Crnoj Gori postoji potencijal za proizvodnju
više od 2.000 tona maslinovog ulja, koji se koris manje
od 50%. Pod vinogradima je oko 4.200 ha sa godišnjom
proizvodnjom od 44. hiljade tona. Proizvodnja u ratarstvu i
povrtarstvu promjenljiva je u pojedinim godinama, a žitarica je u 2008. godini proizvedeno 15.800 tona, krompira
134.100 tona, povrća 136.500 tona i krmnog bilja 25.600
tona.
Stočarstvo, s obzirom na strukturu poljoprivrednih površina, za Crnu Goru predstavlja važan potencijal . U 2008.
godini proizvedeno je oko 160.000 tona mlijeka i 7.500
tona mesa u govedarstvu. U ovčarstvu 7.000 tona mlijeka i
3.500 tona mesa. Ovdje je izražen i jasan suficit jagnjećeg
mesa poslednjih godina , kroz 20.000 jagnjadi ( jedan od
naših rijetkih potencijala za izvoz u ovom sektoru). U kozarstvu se proizvede oko 5.000 tona mlijeka i 850 tona mesa.
U živinarstvu preko 2 000 tona mesa, i oko 50. miliona komada jaja godišnje.
Pčelarstvo, koje zadnjih godina dobija kroz veoma širok
spektar proizvoda , predstavlja značajnu perspekvu.
Fenomen napuštanja sela smanjio je poljoprivrednu proizvodnju , na jednoj strani , a povećao tražnju u gradovima,
na drugoj strani ( što je na neki način dupliranje problema )
Ako imamo u vidu postojeće potencijale, proizvodnju i potrebe, jasna je perspekva daljeg razvoja ovog privrednog
sektora. Nažalost metode za njihovu intenzivniju realizaciju nijesu još u potpunos djelotvorne.
MINERALNE SIROVINE
U Crnoj Gori je do sada otkriveno 28 vrsta sirovina, od
čega je do sada eksploasano 15 vrsta. Bitan ekonomski
značaj ima 8 različih mineralnih sirovina. Poslednjih decenija najvažnije mineralne sirovine Crne Gore bili su boksi i ugalj. Najznačajnije metalične mineralne sirovine su
crveni boksi i olovocinkane rude.
Na kraju 2005. godine dokazane (istraženo je ) rezerve crvenih boksita u Crnoj Gori su 38.665.000 t. Od toga su 20
.864.000 tona rezerve pogodne za dobijanje aluminijuma,
pošto imaju prosječaj sadržaj SiO2 manje od 6%. Konce-
MNE
sionarima su na korišćenje uglavnom već ustupljene ove
rezerve, koje bi približno bile već iscrpljene na kraju koncesionog perioda, uz poštovanje koncesionih ugovora. Treba
zna da bi se sa me uglavnom iscrpile sopstvene kvalitetne razerve za proizvodnju aluminijuma kod nas(za 20
godina) .
Ekonomske koncentracije olova i cinka dokazane su na planini Ljubišnji, (Šuplja sjena) i Bjelasici (Brskovo). Dokazane rezerve u ova dva područja su 34.000.212 tona, a perspekvne na ovim lokalitema, Sjekirici i Visitoru, ukupno
30 miliona tona (kod kojih je srednji sadržaj Pb 0,46% , Zn
2,03%) . Ekonomskom značaju rude Brskova doprinose i
povećani sadržaji srebra od 17 do 25 gr/t, i drugih mikroelemenata. Prema tome, utvrdjene perspekvne rezerve
olova i cinka predstavljaju značajnu osnovu budućeg privrednog rasta, uz uslov primjene kvalitetnih tehnologija za
zaštu životne sredine.
Iako skromne rezerve bakra u Varinama kod Pljevalja (geološke rzerve C) iznose 5.297.000 tona (0,75% Cu; 9,0 g/t
Ag; 0,3 g/t Au i 15,0% FeS2). Perspekvne rezerve procijenjene su na 2.041.000, sa 0,78% Cu .
U Crnoj Gori je definisano 13 vrsta nemetaličnih mineralnih sirovina ekonomskog značaja. Arhitektonsko gradjevinskog ili ukrasnog kamena ima u 20 ležišta. U Bjelopavlićima
su dokazane rezerve od 4 miliona m3 (A+B+C1).U području
Ulcinja i Lušce 2 miliona m3. Smatra se da ima oko 15 miliona m3 geoloških rezervi ukrasnog kamena, dok se perspekvne procjenjuju na oko 15 miliona m3. Proizvodnja
komercijalnih blokova u 2007 godini iznosila je svega oko
13.500 m3. Poseban p ovog kamena je „ bokit“, čije su
dokazane rezerve oko 9.747.000 m3. Eksploaše se samo
u Kamenarima. Bigar je specifična vrsta ukrasnog kamena
koji treba koris isključivo za oblaganje objekata od nacionalnog i kulturno-istorijskog značaja. Najznačajnija ležišta
su kod Šavnika (rezerve stjenske mase 275.000 m3). i kod
Tomaševa (94.000 m3 stjenske mase). Tehničko gradjevinski kamen je prakčno neograničenog potencijala na 23
do sada evidenrana ležišta, uglavnom krečnjačkog sastava. Njihove rezerve geološke (B+C1) iznose 53 miliona m3
a vulkanskih sjena svega 2,5 miliona m3. Šljunak i pijesak
iz korita vodotoka i glaciofluijalnih sedimenata se stalno
koris u gradjevinarstvu. Tako da je 2007. godini proizvedeno 1.850.000 m3 iz vodotoka i 50 hiljada m3 glaciofluijalnih naslaga. Neopravdani uvoz opekarskih proizvoda
najbolje se sagledava kroz velike rezerve gline kojima Crna
ENG
12% mandarins and 8% cherries. In Montenegro, the annual
producon of fresh fruit is about 30 thousand tons, mainly
oranges, tangerines, plums and apples. Montenegro has a potenal to produce over 2 000 tons of olive oil, which is used
less than 50%. Vineyards cover about 4 200 ha with an annual
producon of 44 thousands of tons. The producon of crop
and vegetable producon is changing in some years, and in
2008 it was produced 15 800 tons of grain, 134 100 tonnes
of potatoes, 136 500 tons of vegetables and 25 600 tons of
forage crops.
Cale breeding, given the structure of agricultural land, for
Montenegro represents an important potenal. In 2008, it
was produced about 160 000 tons of milk and 7 500 tons of
meat in the field of cale breeding. In the sheep husbandry,
7 000 tons of milk and 3500 tons of meat. Here we have outlined clear surplus of lamb meat in recent years -20 000 lambs
(one of our rare potenals for exports in this sector). The goat
raising gives about 5000 tons of milk and 850 tons of meat. In
poultry, there is over 2 000 tons of meat, and about 50 million
eggs per year.
Beekeeping, which in recent years gets a very wide range of
products has an important perspecve.
The phenomenon of rural depopulaon has reduced agricultural producon, on the one hand, and increased demand in
the cies, on the other hand (which is a kind of problem duplicaon). If we take into account exisng resources, producon
and needs, a perspecve of further development of this economic sector is clear. Unfortunately, methods for their intense
realizaon are not yet fully effecve.
MINERAL RESOURCES
Montenegro has so far discovered 28 types of raw materials, of which up to 15 species has been now exploited so far.
An important economic significance has 8 different minerals.
In recent decades the most important mineral resources of
Montenegro were bauxite and coal. The most important metallic mineral resources are red and lead and zinc ore.
At the end of 2005, the proven (explored) red bauxite reserves
in Montenegro were 38.665 million tons. Of these, 20 864.000
tons of reserves are suitable for obtaining aluminium, as they
have an average contents of SiO2 less than 6%. Concessionaires are already mainly given these reserves, which would
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
243
nearly be exploited at the end of the concession period, with
respect to concession contracts. It should be known that thus
our own quality reserves for the aluminium producon would
mostly be exhausted (in 20 years).
Economic concentraons of lead and zinc have been detected
on the mountain Ljubišnja, (Šuplja sjena) and Bjelasica (Brskovo). Proved reserves in these two regions are 34 000 212
tons, and perspecve on these sites, Sjekirica and Visitor, of
30 million tons in total (in which the average content is 0.46%
Pb, 2.03% Zn). Economic significance of the Brskovo wealth
is greater due to an increased silver content of 17 to 25g /t
and other micro-elements. Thus, the determined prospects
of the lead and zinc reserves are an important basis for future
economic growth, provided that high quality technology for
environmental protecon is applied.
Although modest reserves of copper in the Varine nearby
Pljevlja (geological reserves C) amount to 5.297 million tons
(0.75% Cu, 9.0 g/t Ag, 0.3 g/t Au and 15.0% FeS2). Prospecve
reserves are esmated at 2.041 million, with 0.78% Cu.
Montenegro has defined 13 types of non-metallic minerals of
economic importance. Architectonic building or ornamental
stones can be found on 20 deposits. Bjelopavlići has proven
reserves of 4 million m³ (A + B + C1). In the area of Ulcinj and
Lušce the reserves are 2 million m³. It is believed that there
are about 15 million m³ of geological reserves of a decorave
stone, while perspecves are esmated at 15 million m³. The
producon of commercial blocks in 2007 was only 13,500 m³.
A special type of this stone is “bokite”, whose proven reserves
are about 9.747 million m³. It is exploited only in Kamenari.
Traverne is a specific type of ornamental stone to be used
exclusively for coang objects of naonal, cultural and historical significance. The most important deposits are near Šavnik
(rock mass reserves of 275 000 m³) and nearby Tomaševo
(94,000 m³ rock mass). The technical construcon stone has
virtually unlimited potenal on 23 so far recorded deposits,
mainly of calcareous composion. Their geological reserves
(B + C1) amount to 53 million m³, while volcanic rocks are only
2.5 million m³. Gravel and sand from river beds and glacialfluvial sediments are constantly used in the construcon industry. Thus in 2007, 1.850 000 m³ was produced from water
courses and 50 thousand m³ from glacial-fluvial deposits. The
unjusfied import of clay products is best viewed through
large reserves of clay that Montenegro has on its disposal.
In Maljevac nearby Pljevlja balance reserves are 4.7 million
tons, while in Maoče slot (above the coal layer) the calculated
244
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Gora raspolaže. U Maljevcu kod Pljevalja bilansne rezerve
su 4.700.000 tona, a u ležištu Maoče (iznad sloja uglja) proračunate 1,7 miliona i procijenjene 573 miliona tona. Značajne rezerve gline su i u Matarugama i Kalušićima. Takodje,
u jezerskim sedimenma Berana (Jasikovac- Berane),ima
1.324.000 tona i perspekvnih 2.100.000 tona. Manjih ležišta ima kod Bijelog Polja, Danilovgrada, Tivta . Cementni
laporac već je korišćen u Pljevljima tokom 13 godina, kada
je proizvedeno 1,66 miliona tona cementa marke PC-450 i
PC-350. Za proizvodnju je korišćen laporac sa ležišta uglja
Potrlica, dokazanih rezervi od 93 miliona tona. Ležišta cementnog laporca su evidenrana kod Spuža i kod Ulcinja
(30 odnosno 20 miliona tona) . Bijeli boksi su vrlo rijetka
mineralna sirovina. Osim u Crnoj Gori ima ih u Kini i Francuskoj. Izmedju Nikšića, Čeva, Dragalja, Trebišnjice i planine Golije evidenrano je do sada oko 100 nalazišta (ležišta
i pojava). Bijeli varijate ove sirovine koriste se u vatrostalnoj industriji. Provjerene rezerve u području Bijelih Poljana 2 005 godine bile su 1.729.000 tona, u čemu je bijeli
boksit sa svega 133.500 tona. U okolini Trubjele, na čeri
ležišta dokazane su rezerve 3,9 miliona tona, kojima preovladjuje bijeli gvoždjevi boksit. Bijeli boksi Crne Gore
sadrže povećane koncentracije lantanida i pojedinih mikro
elemenata (Mo, V, Sn, Li, Rb, U,B) koji se u Kini izdvajaju iz
ovih boksita. Dolomit u Crnoj Gori je takodje jedan od neograničenih potencijala, a na Vranjini su utvrdjene njegove
rezerve 12. miliona tona. Rude barita konstatovane su u
reonu Kovač planine sa dokazanim rezervama od 400.000
tona (srednji sadržaj BaSO4 od 38 do 56%). U periodu od
1948-1956 godine u SAD je izvezeno 52 000 tona. Bentonit
u ležištu Bijelo Polje, iznad Petrovca, ima geološke rezerve
od 1,7 miliona tona a procijenjene 1,4 miliona tona . U donjoj Bukovici ima ga oko 730.000 tona.
Kvarcni pijesak , registrovan je u području Ulcinja sa perspekvnim rezervama od 7 miliona tona, ali sa niskim sadržajem silicijuma od 70 do 77% . U Crnoj gori postoje značajne rezerve rožnaca (sjena izgradjenih od SiO2).
Jadransko more je po salinitetu iznad prosjeka svjetskog
mora. Zato predstavlja važan resurs u proizvodnji soli. Prosto je neprihvatljivo da Crna Gora u ovim okolnosma uvozi so.
Ukupne dokazane rezerve uglja u pljevaljskom prostoru su
2007. godine iznosile 215,5 miliona tona . Od toga su 55%
rezerve uglja u Maočkom basenu. Energetska vijednost
ovih ugljeva kreće se: DTE od 8-12 MJ /kg.To znači da su
MNE
rezerve naše strategijske mineralne sirovine ograničene i
ta spoznaja je veoma važna za dalje planiranje. Ukoliko bi
se izgradio i drugi blok TE snage 250 MW uz postojeću
od 200 MW to znači da bi u narednih oko 40 godina bile
iskorišćene rezerve mrkog uglja u Plejvaljskom basenu. Uz
nove tehnologije taj rok moze bi i veci,mada to u mnogome ne mijenja susnu koncepta.Strategijsko razmišljanje
nas upućuje da ovu mineralnu sirovinu treba dugoročno
koris , a energetski bilans rješava po drugom osnovu.
Osim toga kombinacija eksploatacije uglja, na sadašnjem
nivou, laporca za cementnu industriju i gline za opekarsku
industriju obezbedjuje siguran privredni razvoj i regionalni
privredni centar za sjever Crne Gore. U Beranama postoje rezerve mrkog uglja znatno kvalitetnijeg od pljevaljskog,
čija je energetska vrijednost: DTE 14-17 MJ/kg. Bilansne
geološke rezerve u ležištu Petnjik iznose 13.166.000 tona
a u ležištu Police 22.546.000 tona (od kojih je 11 .798.000
svrstano u bilansnu klasu).
Potencijal nae i gasa tek treba da se definiše, jer su ipak
dosadašnji podaci na nivou indikacija a ne objekvnih rezervi.
Geotermalna potencijalnost u Crnoj Gori je veoma mala.
Na dubini oko 4 500 m, kod Buljarice utrdjena je temperatura od 62 *C . Procjenjuje se da bi kod mineralnih voda Ulcinja, uz korišćenje toplotnih pumpi , možda bilo moguće
izgradi elektranu snage do 5 MVW.
ZAKLJUČAK
Osnovna spoznaja o prirodnim potencijalima za razvoj privrede pokazuje da Crna Gora ima po ovom osnovu značajne šanse, ali sa druge strane, ne onolike kolike često
nalazimo u javnom mnjenju. U vezi sa me neophodno
je redefinisa i objekvizira ove potencijale . Tako naprimjer za boksite imamo dokazanih kvalitetnih rezervi za
svega 20 godina, pri ovom nivou proizvodnje, uglja, ukoliko bi se izgradio drugi blok TE svega za 40,ili vise, godina
. Hidroenergije, izgleda ima za sada, mnogo manje od opmisčkih zvaničnih procjena , ako imamo u vidu postojeca ograničenja za realizaciju ove vrste projekata. Rješenje
za „povećanje“ hidropotencijala bilo bi moguće samo ako
se posgne dogovor sa nizvodnim zemljama u slivu rijeke
Drine, uz pravično korišćenje voda Bilećkog jezera i rijeka
Tare,Cehone i Pive.Kao buduca clanica Evropske Unije
Crna Gora treba da obezbijedi do 2 020 godine ucesce obnovljivih izvora energije od 20%.To Crna Gora moze lako
ENG
amount is 1.7 million and the esmated amount is 573 million tons. Significant reserves of clay are also in Mataruge
and Kalušići. Also, there are 1.324 million tons and 2,100,000
tons of perspecve in lake sediments of Berane (JasikovacBerane). Smaller deposits have in Bijelo Polje, Danilovgrad,
Tivat. The cement marl has already been used in Pljevlja for
over 13 years, when 1.66 million tons of cement brand PC450 and PC-350 was produced. Marl from the coal deposit of
Potrlica was used for the producon, with proven reserves of
93 million tons. Cement marl deposits are noted near Spuž
and Ulcinj (30 and 20 million tons). White bauxites are very
rare mineral resource. Apart from Montenegro they can be
found in China and France. Between Nikšić, Čevo, Dragalj,
Trebišnjica and Golija mountain around 100 sites have been
recorded so far (deposits and occurrences). White variees of
this raw material are used in the refractory industry. The proven reserves in the area of Bijela Poljana in 2005 were 1.729
million tons, of which the white bauxite makes only 133 500
tons. Around Trubjela, on four sites the proven reserves are
3.9 million tons, with predominant white ferruginous bauxite.
White bauxites of Montenegro contain increasing concentraon of lanthanides and some microelements (Mo, V, Sn, Li,
Rb, U, B) which are in China separated from these bauxites.
Dolomite in Montenegro is also one of unlimited potenals
and in Vranjine its reserves are found in the quanty of 12
million tons. Barite ore is found in the region of Kovač mountain, with proven reserves of 400,000 tons (medium content
of BaSO4 from 38 to 56%). In the period 1948-1956, 52 000
tonnes were exported to the United States. Bentonite in the
site of Bijelo Polje, above Petrovac, has geological reserves of
1.7 million tons, while the esmates are 1.4 million tons. In
the lower Bukovica, there are about 730 000 tons of it.
Quartz sand is registered in the area of Ulcinj with prospecve
reserves of 7 million tons, but with low silics content of 70 to
77%. Moreover, there are significant reserves of cherts (rocks
made of SiO2).
The Adriac Sea is by its salinity over the average in the world.
Therefore, it is an important resource in the producon of
salt. It is simply unacceptable for Montenegro in these circumstances to import salt.
The total proven reserves of coal in the area of Pljevlja in
2007 amounted to 215.5 million tons. Of these, 55% of coal
reserves were in the basin of Maočka. Energy value of these
coals ranges: DTE from 8-12 MJ/kg. It means that reserves,
our strategic mineral resources, are limited and this finding
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
245
is very important for further planning. If another block of TE
250 MW power was built, with the exisng one of 200 MW it
would mean that in the next 40 years the reserves of brown
coal from the Pljevlja basin would be used. With new technologies that me limit may be even higher, although it doesn’t
largely change the essence of the concept. The strategic reflecon indicates that this mineral raw material should long
be used, and the energy balance should be tackled on other
grounds. In addion, the combinaon of coal exploitaon, at
present level, the marl for the cement industry and the clay
for the brick industry ensures certain economic development
and regional economic center for north of Montenegro. There
are reserves of brown coal in Berane of much higher quality
than the one from Pljevlja, whose energy value is: DTE 1417 MJ/kg. The balance geological reserves in the site Petnjik
amount to 13.166 million tons, while in the site Police 22.546
million tons (of which 11798 000 were classified as the balance class).
The oil and gas potenal has yet to be defined, since the recent data are at the level of indicaons and not objecve reserves.
The geothermal potenal of Montenegro is very low. At a
depth of about 4500m, near Buljarica the temperature of 62
* C was established. It is esmated that with mineral waters
of Ulcinj, with the use of heat pumps, it might be possible to
build a power plant of up to 5 MVW.
CONCLUSION
The basic knowledge of natural resources for economic development shows that Montenegro on these grounds has
significant opportunies, but on the other hand, not as great
as we can oen find in public. In this regard it is necessary to
redefine and objecfy these potenals. Thus, for example for
bauxite we have proven quality reserves for not longer than
20 years, with this level of coal producon if another TE block
was built it would be prolonged to 40 years. The hydropower
seems to be much lower than the opmisc official esmates,
if we take into account exisng constraints for implemenng
these types of projects. The soluon to “increase” the hydropower would be possible only if an agreement is reached with
downstream countries in the basin of the river Drina, with fair
use of waters of the Bilećko Lake and rivers Tara, Ćehona,
Piva. As a future member of the European Union, Montenegro needs to provide by 2020 the parcipaon of renewable
energy sources of 20%. Montenegro can achieve this easily.
246
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
posci.Ali Crna Gora treba da savlada izvjesne animozitete
i bazira svoj privredni razvoj na realnom interesu,kroz saradnju sa zemljama okruzenja u buducoj energetskoj polici
regiona. Korišćenje hidroenergetskog potencijala predstavlja najkvalitetniji dio privrednog razvoja Crne Gore. Procesni uslovi, ucaj laicizma, različito tumačenje procedura
i njihovog značaja , nerealno edukovanje javnog mjenja, a
posebno komplikovano pitanje značaja i uloge očuvanja
biodiverziteta, otežava, pa čak i onemogućava razvoj moguceg dijela ove privredne grane u Crnoj Gori. Tu se mora
nešto ozbiljno uradi.
Šumarstvo je nedovoljno valorizovana privredna grana,
koja je u opasnos da u svom profitabilnom obliku propadne već na samom početku. Zbog toga treba naći način
da se „ spasi“ drvni industrijski kombinat koji je započela
Vektra u Pljevljima . Pri tom treba bi jasan, da u ovom
slučaju nije najbitnije pitanje vlasništva, već pitanje realizacije ove privredne grane u Crnoj Gori . Pri tom naravno,
zavisno od okolnos ,vlasnik može bi postojeći investor
Vektra, Država, neki treći koncesionar ili neko kombinovano vlasništvo. Njenom blokadom blokira se i znacajan
energetski potencijal biomase ,koji nastaje kao nus proizvod drvne idustrije.
Potencijali biodiverziteta, posebno akva i mari kulture, i
povećanje produkvnos hrane, uz mjere melioracija ,
trebaju bi sastavni dio koncepta privrednog razvoja, jer
je prosto čudno i neprihvatljivo da uvozimo mesne i mlječne proizvode, obične i mineralne vode, so, i mnogo drugih
proizvoda u velikim količinama, kada za to imamo potencijale čak i za izvoz.
Vode su po potencijalu, uz obnovljivost, svakako najveće
bogatstvo Crne Gore . Zato će one osta i dalje „motor
održivog razvoja“. S obzirom na nepovoljnu vremensku
distribuciju, biće sve više neophodno izravnanje njihovog
režima kao prirodnog energetskog potencijala , ali i njeno
skladištenje u susret klimatskim promjenama.
MNE
prirodnih resursa, imaju veliko ograničenje u neiskorišćenos lokalnog znanja . U Crnoj Gori postoji veliki broj različih specijalista sa ogromnim iskustvom, koji bi mogli
značjano doprinije privrednom razvoju Crne Gore. Javlja
se jedan čudan princip, u odnosu na sve razvijene i demokratske zemlje, da ljudi sa ogromnim znanjem i iskustvom nemaju odgovarajuće pozicije. Da bi privreda mogla
napredova , moraju se lokalno znanje i iskustvo, stavi u
adekvatnu poziciju , naravno uz učešće stranih eksperata,
koliko god je to potrebno. Ali valjda smo do sad naučili,
kroz veliki broj primjera, da se bez odgovarajućeg učešća
lokalnog znanja, teško može razvija domicilna privreda.
Sest osnovnih poruka ima ovaj rad:
•
•
•
•
•
•
adekvatno koriscenje lokalnog i inostranog zanja i sposobnost polike da to prepozna
realno definisanje prirodnih potencijala,nihove eksploatabilnos i potreba (drzava treba da prouci efekte
ulaganja u sopstvenu privredu-proizvode koje uvozimo
u odnosu na deficit koji ostvarujemo,jer su i efek samnjenja uvoza ekonmoski efek)
vlasnistvo ne bi trebalo bi apriorno u
privredi,efekvnost proizvodnje je vaznija,a za Crnu
Goru u ovom trenutku je izgleda najprihvatljivije privatno-javno partnerstvo
izbor prioritetnih grana treba obavi kroz elemente
traznje,brzog efektuiranja i realne procjene njihovih
kapaciteta i vrijednos,za sta postoji sirok izbor(hidroe
nergija,nemetali,drvna industrija,zdravstveni turizam.
ribogojstvo,poljoprivreda uz navodnjavanje,i niz projekata male privrede)
menadzment jos uvijek kod nas nije u direktnoj vezi sa
uspjehom ili neuspjehom vodjenja projekata,za sta treba naci odgovarajuca rjesenja
klimatske promjene su realnost naseg ambijemta,a
Crna Gora ima zahvalne mogucnos da kroz posumljavanje i upravljanje vodama doprinese njihovoj potpunoj amorzaciji
„Znamo sto treba da korismo,utvrdicemo i kako“
Literatura – osnovni izvori podataka :
Na sjeveru Crne Gore postoje dovoljni privredni potencijali za razvoj ovog regiona. Tamo nije problem u prirodnim
resursima. Treba otkri metode za otklanjanje prepreka
akviranju prirodnih resursa u ovom regionu, koji su toliko značajni da mogu ima,osim regionalnog, veliki ucaj
na ukupni razvoj privrede Crne Gore.
Sve postojeće potencijalnos privrednog razvoja, na bazi
1.
Crna Gora u XXI –om stoljeću; Projekat „Životna
sredina i održivi razvoj“; CANU ; Kniga 73/II; 2010 godina;
autori: M Burić, D Marić, J Rakočević, M Andjelić, J Bajković, I Bajković, B Fušć, M Pajović, S Radusinovič i dr.
2.
Atlas klime Crne Gore ; CANU, 2012 godine; u
štampi; autori: M Burić, B Micev, L Mitrović.
ENG
But, Montenegro needs to overcome certain animosies and
base its economic development on its real interests, through
cooperaon with the neighbouring countries in the future
energy policy of the region. The use of hydroelectric potenal is the highest quality part of economic development of
Montenegro. The process condions, the impact of laicism,
different interpretaon of procedures and their importance,
unrealisc educaon of public opinion, and parcularly complicated queson referring to importance and role of biodiversity conservaon, makes more difficult or even impossible
the development of this industry in Montenegro. Something
serious has to be done here.
Forestry is not sufficiently valorised industry, being in danger in its profitable form to fail at the outset. Therefore, we
should find a way to “save” wood industrial complex, started
by Vektra Pljevlja. It should be clear that in this case an issue of
ownership is not the most important, but the issue of realizaon of this industry in Montenegro. In this of course, depending on circumstances, the owner can be an exisng investor
Vektra, country, or some third concessionaire or a combined
ownership. By its blockade a significant energy potenal of
biomass is being blocked, which occurs as a by-product of
wood industry.
The potenals of biodiversity, parcularly of aquaculture and
mari-culture and increase of food producvity, with the land
reclamaon measures, should be an integral part of the concept of economic development, since it is simply strange and
unacceptable to import meat and dairy products, natural and
mineral waters, salt and many other products in large quanes, when there is a potenal even for export.
Waters are by their potenal, with renewability, certainly the
greatest treasure of Montenegro. Therefore, they will remain
an “engine of sustainable development.” Due to unfavourable
me distribuon, it will be increasingly needed to adjust their
regime as a natural energy potenal, as well as its storage to
meet the climate change.
In the north of Montenegro, there are sufficient economic
potenal for the development of this region. Natural resources are not the problem there. We should discover methods to
remove the obstacles to acvaon of natural resources in this
region, which are so important that they can have, except for
the regional, large impact on the overall economic development of Montenegro.
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
247
All exisng potenalies for economic development, based
on natural resources, have a major constraint in unused local
knowledge. In Montenegro, there is large number of different
specialists with vast experience, which could significantly contribute to the economic development of Montenegro. One
very strange principle appears, in relaon to all developed
and democrac countries, that people with vast knowledge
and experience lack proper posion. In order for the economy
to achieve progress, local knowledge and experience must be
put in the proper posion, of course, with the parcipaon
of foreign experts, as long as is necessary. Anyway, I hope
that we have realized so far, through a number of examples,
that without proper parcipaon of local knowledge, we can
hardly develop domicile economy.
There are six basic messages in this paper:
*appropriate use of local and foreign knowledge and ability of
the policy to recognize it;
•
realisc definion of natural resources, their exploitaon
and needs (the state needs to study the effects of investments in its own industry-products that we import in relaon to deficit that we realize, since the effects of imports
reducon are also the economic effects);
• *property should not be a priori in the economy, the
producon efficiency is more important, and for Montenegro presently it seems the most appropriate privatepublic partnership;
• selecon of priority sectors should be done through elements of demand, rapid effectuaon and realisc assessment of their capacies and values, for which there is a
wide choice (hydro, non-metals, wood industry, medical
tourism, fish farming, agriculture with irrigaon and a
number of projects of small businesses)
• Management is sll not with us directly related to the
success or failure of project management for which adequate soluons must be found;
• Climate changes are reality of our ambient and Montenegro has grateful opportunies through afforestaon and
water resources management to contribute to their full
depreciaon;
“We know what we should use, so we will find how”
References - the main sources of data:
Montenegro in the XXI century; Project “Environ1.
ment and Sustainable Development”; Book 73/II; 2010; Authors: M. Burić, D. Marić, J. Rakočević, M. Andjelić, J. Bajković,
I. Bajković, B. Fušć, M. Pajović, S. Radusinovič, etc.
2.
Atlas of Climate in Montenegro, CANU, 2012, in the
press; Authors: M. Burić, B. Micev, L. Mitrović.
248
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Prof. dr Saša Popović
MNE
Profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet Crne Gore
IZMEĐU PROIZVODA I PROCESA: RAVNOTEŽA
EKONOMSKIH I EKOLOŠKIH ZAHTJEVA
REZIME
Ovim radom namjeravam da ukažem na značajnije faktore
međuodnosa ekonomskih i ekoloških zahtjeva koji se nameću savremenom društvu. U tom istraživanju polazim od
filozofije odnosa ekonomija-ekologija, s namjerom da predstavim njegovu prirodu, neke potencijalne uzroke konflikta
koji na toj relaciji iskrsava i potrebe da se sagleda njegov dinamički karakter. Istraživanja potvrđuju da se mnoge stvari vezane za ovaj problem dešavaju kao posljedica naših
shvatanja i percepcija, prije nego ih odlukama efektuiramo.
Zato smatram važnim naves neke psihološke dimenzije,
koje se prije svega ču markenga i medija, jer oni posreduju između potrošača i proizvoda i na taj način uču na poziciju potrošača i njegov odnos prema vrijednosma, što se, u
krajnjem, reflektuje na prirodno i društveno okruženje.
Predmet ovog rada je kvalitavno istraživanje Golemanove
tvrdnje iznesene u knjizi Ekološka inteligencija, da je «zeleno proces, a ne status – (da) moramo da razmišaljmo o
‘zelenom’ kao o glagolu, a ne kao o pridjevu». Takva tvrdnja nas navodi na potrebu istraživanja ne samo ekološke
prirode proizvoda, već i ekološke prirode procesa kojima
se proizvodi stvaraju. Cilj rada je osvijetli prirodu ekonomsko-ekološkog konflikta u kontekstu koncepta održivog
razvoja. Na osnovu opšh zaključaka o odnosu ekonomije i
ekologije, dat je kratak osvrt na Crnu Goru.
prošlog vijeka pitanja zašte priodne i prirodnih resursa dobijaju visoku poziciju na društvenim agendama.
Da bi se uravnotežio ekonomski rast sa zaštom prirodnog
okruženja bilo je neophodno uze u obzir posljedice ekonomskog rasta na kvalitet života i njegov konnuitet, što
je dovelo do uočavanja potrebe za međugeneracijskom solidarnošću i uvažavanja kriterijuma socijalne prihvatljivos
ekonomskih projekata. Na osnovu h potreba formulisan je
koncept održivog razvoja, koji i danas predstavlja dominantnu razvojnu paradigmu. U osnovi održivog razvoja nalazi
se neizbježan konflikt između zahtjeva za ekonomskim prosperitetom i zahtjeva očuvanja prirodne sredine. Ove dvije
vrste zahtjeva su u obrnutoj proporciji – što je veći ekonomski rast, to je manji stepen očuvanja prirode i prirodnih resursa. Tako se ekonomski razvoj ponaša kao ograničavajući
faktor ekološkom razvoju, i obrnuto. Postoji interesantan
dinamički odnos na ovoj relaciji. S jedne strane, kao što je
već rečeno, tokom perioda ekonomskog prosperiteta u drugoj polovini 20. vijeka favorizuje se zašta prirodne sredine
u donosu na ekonomsi rast. S druge strane, u vrijeme ekonomske depresije, prema Gallup-ovoj anke iz 2010. godine, po prvi put u 25-ogodišnjoj istoriji istraživanja prioriteta
između zašte životne sredine i ekonomskog rasta, većina
Amerikanaca je favorizovala ekonomski rast u odnosu na
zaštu životne sredine (Grafik 1). Štraviše, istorija koju prikazuje grafik, povrđuje dugoročnu neravnotežu u percepciji
prioriteta u korist zašte životne sredine.
UVOD
Ljudi su znali da recikliraju na svom komadu zemlje, dok su
živjeli od nje, ali im je industrijalizacija tu sposobnost vremenom otupila. Sve je počelo s Industrijskom revolucijom u
18. vijeku, koja je promijenila odnos čovjeka prema okruženju, uglavnom na štetu okruženja. Ubrzani ekonomski rast,
zasnovan na radu mašina, ostvarivan je neuporedivno brže
nego ikada ranije. Međum, isto se događalo i sa iscrpljivanjem prirodnih resursa. Takav trend, iako u drugim oblicima
i okolnosma, traje i danas. «Mi smo još uvijek primivna
društva jer zavisimo od fosilnih ostataka» rekao je neko. Za
industrijskim razvojem značajno je kasnila svijest o potrebi
očuvanja čovjekovog prirodnog okruženja. Tek 60-ih godina
Grafik 1. Rezulta Gallup-ove ankete o prioritetu između
zašte životne sredine i ekonomskog rasta
Izvor: Gallup, 2010
ENG
PhD Saša Popović
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
249
Professor, Faculty of Economics, University of Montenegro
BETWEEN PRODUCTS AND PROCESSES: AN
EQUILIBRIUM OF ECONOMIC AND ECOLOGICAL
DEMANDS
ABSTRACT
This paper intends to point out to significant factors of interrelaonship between economic and ecological demands that
are imposed on a modern society. In this study I start with the
philosophy of the economy-ecology relaons, in order to introduce its nature, some potenal causes of conflict that arises in
this relaon and the need to examine its dynamic character.
The research confirms that many things related to this problem happen as a result of our understanding and percepons,
before they are effectuated by our decisions. Therefore, I find
important introducing some psychological dimensions, concerning primarily markeng and the media, since they mediate
between consumers and products thus affecng the posion of
consumers and their relaon towards values, which, ulmately,
reflects on the natural and social environment.
This study is a qualitave research of the Goleman’s asseron
presented in his book Ecological Intelligence that “Green is a
process not a status - (that) we need to think of “green” as a
verb, not an adjecve.” Such asseron leads us to the need for a
research not only of the ecological nature of products, but also
the ecological nature of processes in which these products are
created. The aim of this paper is to illuminate the nature of the
economic and ecological conflict in the context of sustainable
development. Based on the general conclusions about the relaons between the economy and ecology, a short overview of
Montenegro is given.
INTRODUCTION
People used to do recycling on their piece of land, while making their living of it, but the industrializaon eventually made
them blunt to this capacity. Everything started with the Industrial Revoluon in the 18th century which changed the relaon
of people towards the environment, mainly harming the environment. The rapid economic growth, based on the work of
machines, has been achieved incomparably faster than ever
before. However, the same was happening in the area of exploitaon of natural resources. This trend, albeit in other forms
and circumstances, connues even today. “We sll live in a
primive society since we depend on fossil remains” someone
said. An awareness of the need to preserve the human natu-
ral environment was significantly lagging behind the industrial
development. Only in 60s of the past century, the issues of protecng the nature and natural resources were ge
ng higher
posions of social agendas.
In order to make balance between the economic growth and
the protecon of natural environment, it was necessary to take
into account consequences of the economic growth to the quality of life and its connuity, which led us to observe the need for
inter-generaonal solidarity and respect for the social acceptability criteria of economic projects. Based on these needs the
concept of sustainable development was formulated, represenng even today the dominant paradigm of development. In
the essence of sustainable development there is an inevitable
conflict between the demands for economic prosperity and
environmental protecon requirements. These two types of
demands are in inverse proporon - the higher the economic
growth, the lower the degree of nature and natural resources
conservaon. Thus, an economic growth acts as a liming factor
to the environmentally friendly development, and vice versa.
There is here an interesng dynamic relaon. On the one hand,
as already menoned, during the period of economic prosperity in the second half of the 20th century the protecon of the
environment was favored contrary to the economic growth.
On the other hand, in mes of economic depression, according
to Gallup’s survey from 2010, for the first me in 25-year-old
history of research of priories between environmental protecon and economic growth, the majority of Americans favored
economic growth over protecon of the environment (Graph
1). Furthermore, the history demonstrated in the Graph confirms the long-term imbalance in the percepon of priories in
favor of environmental protecon.
Graph 1. Results of the Gallup’s survey on the priories between
the environmental protecon and the economic growth
Source: Gallup, 2010
250
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
Imajući u vidu dinamički karakter ovog odnosa, teško da se
može govori o ravnoteži, koja je u osnovi stački fenomen.
Kao i kod mnogih drugih društvenih fenomena, opmalni
odnos između ekonomskog rasta i zašte životne sredine je
kontekstualno senzivan. S obzirom na to da različi konteks različito reflektuju ovaj odnos, u skladu s namjenom ovog
rada, fokusiram se samo na ideološki kontekst, kao interesantan okvir za razmatranje međuodnosa ekonomije i ekologije.
1.
IZMEĐU FRIDMANA I ROULZA – IDEOLOŠKE
KONTROVERZE O ODNOSU EKONOMIJE I
EKOLOGIJE
Analiza ideološke dimenzije odnosa ekonomija – ekologija dovodi nas do «klasičnog problema koji činjenje dobra suportstavlja ostvarivanju dobrobi». Zagovornici dva ekstremna
pogleda na ovaj problem ograničili su ideološki prostor dvijema knjigama, odličnim zastupnicima suprotstvaljenih stavova:
Kapitalizam i sloboda Miltona Fridmana, u kojoj se tvrdi da je
profit jedina moralna osnova poslovih operacija i Teorija pravde, filozofa Džona Roulza, koja je oblikovala stavove da je moralna osnova biznisa društvena odgovornost. [Goleman, 173].
Međum, kao i obično, i ovdje valja primije da više nije dovoljno samo čita knjige, već zna kojim redosljedom ih čita. Fridmanova ucajana knjiga priv put je objavljena 1962., a
Roulsova 1971. godine. Upravo zbog toga sče se usak da,
iako je relavno malo vremena proteklo između objavljivanja
ove dvije knjige, ipak postoji evolucija u shvatanjima prirode
bizinisa i njegove društvene uloge. Ta evolucija se kreće od
Fridmanovog shvatanja profita kao osnove biznisa do shvatanja Roulza da je društvena odgovornost savjest profita. Ako
je lični interes prirodni pokretač ekonomske akvnos, onda
su zahtjevi koje nameće održivi razvoj anpod takvim stavovima jer oni potenciraju solidarnost, ne samo među ljudima,
već i među generacijama. Ove paralelne i konkurentske ideje
i danas oblikuju stavove ekonomista, čija shvatanja osciliraju
između ovako formulisanih ekstrema.
Iz današnje perspekve, iz iskustva aktuelne finansijske krize,
ako je neoliberalna ekonomska doktrina u stanju da interes
individue stavi u centar ekonomskih akvnos, onda neka ga
stavi kao pokretača ekonomskih akvnos koji je svjestan ekoloških zahtjeva, neka ga stavi kao moralno biće, a ne kao pukog
potrošača, pasivnog subjekta koji nema ečkih pobuda. Popović i Popović u svom radu Ekonomija digniteta: odgajanje ljudi
od potrošača do akvnog učesnika ukazuju na taj pomak od
interesa ka ulozi, od potrošača ka učesniku koji doprinosi: »Potreba za personalnim razvojem i osjećanjem lične ispunjenos
jeste ono što navodi ekonomske subjekte da se postepeno
MNE
kreću od uloge običnog posmatrača ka ulozi akvnog učesnika, kao što se to najbolje vidi u rastućoj oblas elektronskog
biznisa. [Popović&Popovich, 1]
Mnogo radova napisano je o ulozi države i lokalne zajednice u
zaš životne sredine. Uporište za akvnu ulogu čovjeka i instucija nalazimo u sljedećem: «Polazeći od neosporne isne da
uspostavljanje ekološke ravnoteže i zašta različih elemenata životne sredine ne može bi realizovano jedino spontanom
akcijom različih prirodnih faktora, potrebna je intervencija
čovjeka u vidu kompleksnih, racionalnih i naučno strukturiranih akvnos koja ima za cilj prevenciju i zaštu od zagađenja,
obnovu oštećene životne sredine i unapređenje njenih kvaliteta.» [Marinescu, 8] Država ima čitav arsenal fiskalnih mjera
kojima može uca na poslovnu poliku kompanija u domenu
zašte živote sredine. Kobzaru analizira neke od njih [Cobzaru, 3-7], kao što su naknade, polika cijena, povlašćeni kredi,
osiguranje, poreske olakšice i subvencije, kreiranje tržišta zagađenja, konsignacioni sistemi i zelena (ekološka) markica.
Ali, fiskalne intervencije često predstavljaju biznis barijere...
Ako postoji ijedna oblast koja tako očigledno ide u korist kejnzijanskim stavovima u ekonomiji to je oblast zašte životne
sredine. Neoliberali izbjegavaju ova pitanja jer što se biznis
više njima bavi i invesra u njihova rješenja, to mu manje profita ostaje. To nas dovodi do neobičnog zaključka – što se kompanije više bave zaštom prirodog okruženja i invesraju u tu
zaštu, to se više takvi izdaci treraju kao trošak, a manje kao
invescija, odnosno, tržište slabo valorizuje zelene projekte
i proizvode. Zašto je to tako? Zašto tržište adekvatno ne nagrađuje takve kompanije? Traženje odgovora na ovo pitanje
neminovno vodi do potrošača. Iako je koncept društveno odgovornog poslovanja preduzeća (DOP, odnosno CSR – Corporate Social Responsibility), prihvaćen kao dio strateškaih pogleda
na razvoj kompanija, nismo dovoljno promovisali društveno
odgovorno ponašanje potrošača (DOP, odnosno CSR = Consumer Social Responsibility). Kako se u polici glasa rukom, a u
ekonomiji novčanikom, pitanje se svodi na to zašto potrošači
ne glasaju za napore kompanija da ozelene biznis. Tada bismo
finansijksu analizu kompanija, pored prinosa na vlasnički kapital (ROE – Return on Equity), obogali još jednim pokazateljem prinos na ekološke projekte (ROE – Return on Ecology).
Povećana ekološka svjesnost podrazumijeva da potrošači radije kupuju zelene, a me i skuplje proizvode i usluge, tako da
se nameće pitanje da li svojim standardom možemo priuš
da plaćamo održivi razvoj i tako ga kao potrošaći smulišemo?
Tako ovaj problem postaje ekonomski circulus viosus.
ENG
Having in mind the dynamic character of this relaon, we can
hardly talk about balance, which is in its essence a stac phenomenon. As with many other social phenomena, an opmal
relaonship between the economic growth and the environmental protecon is contextually sensive. Given that the various contexts reflect differently this relaon, in accordance with
the purpose of this paper, I will focus only on the ideological
context, as an interesng framework for considering the interrelaonship between economy and ecology.
2. BETWEEN FRIEDMAN AND RAWLS – IDEOLOGICAL CONTROVERSIES ON THE RELATIONSHIP BETWEEN THE ECONOMY AND ECOLOGY
An analysis of the ideological dimension of the relaonship
economy - ecology leads us to the “classical problem which
doing good opposes to achieving benefits”. The proponents
of the two extreme views of this problem limited the ideological space by two books, excellent representaves of opposing
views: Capitalism and Freedom by Milton Friedman, in which he
claims that profit is the only moral basis of business operaons
and the Theory of Jusce, by the philosopher John Rawls, which
shaped the views that social responsibility is a moral basis of
doing business. [Goleman, 173] However, as usually, even here
one should note that it is no longer enough just to read books,
but to know in what order to read them. Friedman’s influenal book was published for the first me in 1962, while Rawls’
one in 1971. That’s why it seems that, although relavely lile
me elapsed between the publicaons of these two books,
there is sll evoluon in understanding the nature of business
and its social role. This evoluon is moving from Friedman’s
understanding of profit as a basis of business to Rawls’s understanding that social responsibility is a consciousness of profit.
If personal interest is a natural driver of an economic acvity,
then the demands imposed by the sustainable development
are anpodes to such standpoints because they stress the solidarity not only among people but also between generaons.
These parallel and compeng ideas are sll shaping views of
economists, whose understanding is oscillang between thus
formulated extremes.
From today’s perspecve and the experience from the ongoing
financial crisis, if the neo-liberal economic doctrine is able to
place an individual interest at the heart of economic acvity,
then it should be placed as a driver of economic acvity who is
aware of ecological demands, or as a moral human being, and
not as a mere consumer, passive enty that has no ethical moves. Popović and Popović in their paper the Economics of Dignity: Growing People from Consumers to Members point out to
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
251
that shi from an interest towards the role, from a consumer to
a parcipant who contributes: “It is that need for personal development and fulfillment that has caused the economic subjects to gradually shi from the role of mere consumers to that
of members, as best registered in the fastest-growing domain
of cyber business.“ [Popović&Popovich, 1]
There are many papers on the role of the state and local communies in the environmental protecon. The base for an acve role of a person and instuons we find in the following:
”Starng from the indisputable truth that the establishing of
ecological balance and the protecon of different environmental elements cannot be realized only by the spontaneous acon of the different natural factors, the human intervenon
needs to take place through a complex, raonal and scienfically structured acvity having as purpose the prevenon and
control of polluon, the reestablishment of the damaged environment and the improvement of its quality.” [Marinescu, 8].
The state has an arsenal of fiscal measures by means of which
it may affect the company’s business policy in the domain of
environmental protecon. Cobzaru analyzes some of them
[Cobzaru, 3-7] such as charges, price policy, loans (advantageous credits), insurance, detaxaon and subvenons, polluon markets, consignaon systems, green label (eco-label or
ecologic label). However, fiscal intervenons oen represent
barriers to business ...
If there is an area which so clearly favors the Keynesian’s views
in the economics it is an area of environmental protecon. Neoliberals avoid these issues since the businesses deal more whit
them and invest in their soluons, the lower is the remaining
profit. This brings us to an unusual conclusion – the more the
company is concerned with the protecon of environment and
invests in its protecon, the more such expenditures are treated as an expense rather than as an investment, that is, the market poorly valorizes green projects and products. Why is that
so? Why doesn’t market adequately reward those companies?
Searching for answers to this queson inevitably leads to the
consumer. Although the concept of Corporate Social Responsibility (CSR) is adopted as part of strategic views of the company
development, we haven’t promoted sufficiently Consumer Social Responsibility (CSR). Since in polics one vote by hand, in
the economy it is done by a wallet, the queson leads to why
don’t consumers vote for the efforts of companies to make
business green. Then, the financial analysis of companies, in
addion to ROE - Return on Equity, would be enhanced by another indicator which is the return on ecology (ROE). Increased
environmental awareness assumes that consumers prefer buy-
252
3.
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
EKONOMSKO-EKOLOŠKI KONFLIKT U KONTEKSTU
ODRŽIVOG RAZVOJA
Prema Hamsted i Kvinu [Hamstead and Quinn, 144] koncept
održivog razvoja se bazira na tri osnovna načela:
1. Sve odluke moraju uze u obzir efekat međugeneracijske
jednakos, što znači zadovoljenje potreba sadašnjih generacija bez ugrožavanja mogućnos budućim generacijama da
zadovolje sopstvene potrebe. Ovo načelo međugeneracijske
solidarnos je u direktnoj suprotnos sa shvatanjem ekonomije kao vješne zadovoljenja individualnih potreba. Ono nas
tjera da posmatramo čovjeka, društvo i prirodu u njihovom
konnuitetu, koji prevazilazi lično vrijeme. Ne postoji “moj život”, već “naš život”, kaže ovo načelo.
2. Održive razvojne odluke su ekološki prihvatljive, socijalno
poželjne i ekonomski izvodljive.
Očigledno ne postoji izolovani, ekonomski, aspekt razvojnih
odluka. Nisu samo ekonomis nadležni i odgovorni za razvojne odluke. Nije dovoljno uze sva tri aspekta – ekološki, socijalni i ekonomski – kada razmatramo održivost razvojnih odluka. Potrebno je da svaki aspekt bude ukorijenjen u drugom,
kako bi ovi aspke dobili dublji smisao i značaj.
3. Živimo u zatvorenom sistemu (na Zemlji) u kojem bi konnuelni kvantavni ekonomski rast trebalo smatra antezom uspjeha. Ovo načelo je možda najranjivije od sva tri pomenuta. Prvo, ono se če percepcije, koja je uvijek specifična
karakteriska pojedinca. Veoma mali broj ljudi je sposoban sa
primije da «ne postoji napolje». Drugo, Adam Smit je u svom
Bogatstvu naroda primijeo paradoks vrijednos, koji na primjeru vode i dijamanta objašnjava na sljedeći način: “Stvari
koje imaju najveću upotrebnu vrijednost, često imaju malenu ili nikakvu prometnu vrijednost i obrnuto – one koje imaju
najveću prometnu vijednost često imaju malenu ili nikakvu
upotrebnu vrijednost”. [Smit, 34] Zato je, recimo, veoma osjetljivo pitanje odnosa prema vodi i vazduhu, kao elemenma
životne sredine.
Konzumerizam usmjerava pažnju potrošača na finalne proizvode. U tome dominantnu ulogu igra markeng, odnosno
moć medija, jer mediji približavaju proizvode i potrošače.
Korijeni ekonomsko-ekološkog konflika možda leže upravo
ovdje jer anestetski efekat medija, fokusiranih na proizvode,
ne omogućava potrošačima da spoznaju tehnološke procese
kojima se proizvodi stvaraju. Danijel Čendler primjećuje da
nas “odabir nekog medija dovodi do ucaja kojih korisnik ne
MNE
mora uvijek bi svjestan i koji nisu obavezno dio svrhe njegove
upotrebe. Možemo toliko bi bliski sa medijem da postanemo
«anestezovani» posredovanjem koje on podrazumijeva: mi
‘ne znamo šta propuštamo’. Što smo više obuze procesima u
koje smo uključeni, utoliko više ne možemo reći da imamo ‘izbore’ prilikom njihove upotrebe. Na ovaj način sredstvo koje
korismo može modifikova naše ciljeve. Među fenomenima
koje odabir medija povećava ili smanjuje jesu ciljevi zbog kojih
se da medij koris. U nekim slučajevima naša ‘svrha’ može
lukavo (i možda neprimjetno) može bi redefinisana našom
upotrebom određenog medija. Ovo je u suprotnos s pragmačnim i racionalisčkim pogledom, prema kojem se mediji odabiraju da bi zadovoljili korisnikove ciljeve i u potpunoj
su kontroli korisnika.” [Chandler, 3-4] Time se javlja ozbiljna
disproporcija između poznavanja proizvoda i procesa kojima
se proizvodi stvaraju. U toj disproporciji efektuiraju se odluke kreatora ekonomskog ambijenta, preduzetnika, potrošača
i javnos uopšte. Pored toga, ekonomski izbor se obično ne
vrši između ekološki dobrog i lošeg, već između manje i više
ekološki prihvatljivog rješenja. U takvim okolnosma otežana
je adekvatna ocjena prihvatljivos ekonomskih projekata, dosljedna primjena ekoloških kriterijuma i socijalna prihvatljivost
razvojnih ideja.
Biznis je, po prirodi stvari, upućen na bilanse – bilans uspjeha,
u kojem se pra stvaranje vrijednos, i bilans stanja, u kojem
se pra promjena bogatstva. Da li će u budućnos kompanije
mora da sastavljaju i podnose ne samo poreski bilans, već i
ekološki bilans, u kojem bi, s jedne strane, jasno bio procijenjen direktni ucaj na prirodni kapital, a, s druge strane, vrijednost zelenih proizvoda koje je proizvela neka kompanija?
Možda bi me novac išao direktno od kompanije ka prirodi, a
ne od kompanije preko budžeta, do prirode. Da li tako važno
pitanje smijemo prepusi biznisu na savjest? Da li tako važno
pitanje smijemo prepus budžetu na savjest? Kao što se da
primije, u oba slučaja ovo je pitanje savjes i svijes.
4.
IZMEĐU ZELENIH PROIZVODA I ZELENIH PROCESA
Zvog svega naprijed rečenog potrebno je zapita se ne kakvi
su efek, već kakvi su neto efek naših mjera koje se ču odnosa ekonomije i ekologije, odnosno kakav je ekološki status
procesa i proizvoda koji njima nastaju. Moguće je da veoma
prljavim procesom dobijamo ekološki prihvatljive proizvode.
Evo nekoliko primjera koje navodi Goleman [Goleman, 24166]:
•
Većina lap-topova djeluje izuzetno efikasno s aspekta
potrošnje energije. Ali, 90% ekološkog ucaja lap-topova
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
ing green, and thus more expensive products and services, out
of which comes the queson whether our standard can afford
us to pay for the sustainable development and thus smulate it
as consumers? Therefore, the problem becomes an economic
circulus viosus.
3.
ECONOMIC-ECOLOGICAL CONFLICT IN THE
CONTEXT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT
According to Hamstead and Quinn [144], the concept of sustainable development is based on three basic principles:
1. All decisions must take into account the effect on intergeneraonal equity, which means meeng the needs of the present
generaon without compromising the ability of future generaons to meet their own needs. This principle of intergeneraonal solidarity is in the direct opposion to the understanding of
economics as a skill of meeng the individual needs. It makes
us see people, society and nature in their connuity, which
goes beyond personal me. There is no “my life”, but “our life”,
says this principle.
2. Development decisions that are sustainable are ecologically
viable, socially desirable and economically feasible. Apparently
there is no an isolated, economic aspect of development decisions. The economists are not only in charge and responsible
for development decisions. It is not enough to take all three aspects –ecological, social and economic - when considering the
sustainability of development decisions. It is necessary each aspect to be rooted in another, in order for these aspects to gain
deeper sense and significance.
3. We are living in a closed system (the Earth) in which connued quantave economic growth should be considered the
anthesis of success. This principle is perhaps the most vulnerable one of the three menoned. First, it concerns percepon,
which is always a specific characterisc of an individual. Very
few people are able to observe that “there is no outside.” Second, Adam Smith in his Wealth of Naons noted the paradox
of values, which he explained on the example of water and diamonds as follows: “Things that have the highest use value oen
have lile or no market value and vice versa - those that have
the largest market value oen have lile or no use value.”[Smith
34] Thus, let’s say an issue of relaons to water and air as elements of the environment is always very sensive.
A consumerism directs the aenon of a consumer to final
products. In that, markeng plays a dominant role that is, the
power of the media, because the media is bringing closer the
products and consumers. The roots of economic-ecologic con-
253
flict may lie right here since the anesthec effect of the media,
focused on products, does not allow consumers to understand
the technological processes in which these products are created. Daniel Chandler notes that “the selecvity of any medium
leads to its use having influences of which the user may not
always be conscious, and which may not have been part of the
purpose in using it. We can be so familiar with the medium that
we are ‘anaesthezed’ to the mediaon it involves: we ‘don’t
know what we’re missing’. Insofar as we are numbed to the
processes involved we cannot be said to be exercising ‘choices’
in its use. In this way the means we use may modify our ends.
Amongst the phenomena enhanced or reduced by media selecvity are the ends for which a medium was used. In some
cases, our ‘purposes’ may be subtly (and perhaps invisibly), redefined by our use of a parcular medium. This is the opposite
of the pragmac and raonalisc stance, according to which
the means are chosen to suit the user’s ends, and are enrely
under the user’s control.” [Chandler, 3-4] This results in a serious discrepancy between the knowledge about products and
processes in which these products are produced. In this disproporon the decisions of economic environment creators, entrepreneurs, consumers and the general public are effectuated. In
addion, the economic choice is not usually made between the
environmental good and bad, but between the less and more
environmentally acceptable soluon. In such circumstances an
adequate acceptability assessment of economic projects, consistent applicaon of environmental criteria and social acceptability of development ideas are hindered.
Business, by nature, is related to the balance – Income statement, which follows the creaon of values, and the Balance
sheet, which follows the change of wealth. Will the companies
in the future have to prepare and submit not only tax balance,
but also the ecological balance, in which, on the one hand,
would be an evaluaon of the direct impact on natural capital,
and, on the other hand, the value of green products produced
by a company? Thus, money may go directly from the company
to the nature and from the company through the budget to the
nature. Can we leave such an important issue to the conscience
of businesses? Can we leave such an important issue to the
conscience of the budget? As we can observe, in both cases,
this is a maer of conscience and awareness.
4.
BETWEEN THE GREEN PRODUCTS AND GREEN
PROCESSES
Due to all said above we should ask ourselves not what are the
effects, but what are the net effects of our measures concerning the relaon between the economy and ecology, and what
254
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
poče od njihove proizvodnje i deponovanja, a ne od njihove upotrebe. Dakle, energetski je efikasno samo 10%
ekološkog ucaja lap-topova..
•
Povećanje energetske ekonomičnos automobila kao
glavne strategije za smanjenje loših ucaja transporta na
životnu sredinu jedno je od h djelimičnih rješenja. Medjum, iako je količina goriva po kilometru opala tokom godina, broj pređenih kilometara toliko je naglo porastao da
je ponišo sve dobrobi tog pada po životnu sredinu.
• Da li je elektromobil konačno rješenje za zagađenja koja
stvaraju klasični automobili? Nije! Proces proizvodnje baterija za ove automobile je ozbiljna prijetnja za prirodno
okruženje. Još jednom imamo DA za proizvod, a NE za
proces.
• Ranije je dugotrajnost peciva povećavana korišćenjem
trans-mas, odnosno hidrogenizovanog biljnog ulja – dodavaljem atoma vodonika uljima za kuvanje dobijale su se
zasićene mas koje su produžavale vlažnost proizvoda. Patent je odobren 1903 godine. Danas su trans-mas striktno zabranjene u većini zemalja.
• Iza primamljivog naziva «održivo šumarstvo» krije se zabrinjavajuća činjenica da se vrši zamjena rezervata prirodnih
šuma monokulturama. Zapravo, mi se borimo za is broj
stabala, ali dobijamo drasčno drugačiji biodiverzitet.
• Industrijski dizajner Viljem Makdona kaže: «Recikliranje
jednostavo govori da ćemo reciklira svoje toksine».
• Plasčne kese jesu ekološka bomba jer im treba 500 do
hiljadu godina da se razgrade, ali ni papirne kese nemaju
apsolutnu prednost - proizvodnja papirnih kesa zahjeva mnogo više energije i taj proces mnogo više zagađuje
vodu u odnosu na proces proizvodnje plasčnih kesa.
Međum, primjer dobre pakse predstravlja metro linija 14 u
Parizu. Nova linija metroa u Parizu koris raniju tehnologiju
na obuhvatniji način. Postojeća tehnologija generiše električnu energiju na osnovu trenja koje nastaje kada voz koči, a potom tu energiju koris da bi podstakla taj voz kada on kreće
ili kada ga treba ubrza. Međum, metro služba je prevazišla
razmišljanje o pojedinačnim vozovima i uzela ih je u obzir kao
djelove sistema. Zato je razvila sistem da se električna energija
koju kočenjem stvaraju svi vozovi na ovoj liniji vraća u energetski sistem, tako da je svaki voz u njemu može koris, čime su
ukupne energetske potrebe te linije smanjuju za 30%. [Goleman, 155]
5.
MNE
Crne Gore prije ili kasnije bi donosiocima odluka nametnuo
ovu ideju.
Odsustvo takođe može bi resurs – ono što je Crnu Goru ranije svrstavalo u nerazvijena područja industrijskog razvoja,
u kontekstu ranijih poličko-ekonomskih paradigmi, danas
može bi njena velika prednost. Međum, potrebno je zaš i promovisa ne samo prirodne ljepote, već i odnos prema
prirodi, kako nas priroda ne bi doživljavala kao strana jela.
Nažalost, koncept ekološke države nije značajnije ucao na
komparavne prednos Crne Gore. Možda nije na vrijeme
uočeno da je koncept ekološke države skup koncept razvoja,
zbog uvođenja strogih i skupih ekoloških standarda, s jedne, i
zaračunavanja ekološke marže koja poskupljuje porizvode, s
druge strane. Čini se da je tokom vremena zbog toga došlo do
zamjene teza, pa se kultura življenja počela poistovjećiva sa
konceptom ekološke države.
Magdalena Sitek navodi da «zemlje članice Evropske Unije
proizvode skoro jednu trećinu svjetskog znanja». Ukoliko Crna
Gora nije u mogućnos da se konkurentski takmiči sa zemljama koje ovoliko doprinose stvaranju globalnog znanja, onda
ona mora traži parkularna rješenja opšh formula razvoja.
Na to ukazuju nalazi i zaključci eksperata angažovanih na projektu Crnogorske akademije nauka i umjetnos pod naslovom
Crna Gora u XXI vijeku – u eri kompevnos kada idenfikuju
status, probleme i moguće pravce djelovanja u pogledu ekonomskog razvoja Crne Gore, posmatranog kroz prizmu ekologije. [91-93]
Crna Gora, i pored problema u implementaciji koncepta održivog razvoja, ima dobru osnovu za prelazak na zelenu ekonomiju. Glavne oblas prepoznate kao potencijali za ozelenjavanje
jesu poljoprivreda, energeka i turizam. Uprkos činjenici da
se u uslovima krize potenciraju ekonomski zahtjevi nasuporot
ekološkim, kako je na početku rada prikazano, svaki napor da
se procesi i proizvodi u Crnoj Gori učine zelenim dugoročno je
višestruko isplav.
Možda prije davanja preciznih rješenja za ozelenjavanje nacionalne ekonomije valja postavi precizna pitanja. Kada govorimo o Crnoj Gori, usuđujem se da pitam:
•
Da li su aspek zašte živote sredine dovoljno zastupljeni
u strateškim dokumenma privrednih društava u Crnoj
Gori?
•
Da li su građani Crne Gore dovoljno informisani i o procesima, a ne samo o proizvodima?
CRNA GORA I EKO-EKO KONFLIKT
Već dvadeset godina Crna Gora bašni ideju ekološke države.
S aspekta orjentacija vizionarski je određen kurs privrednog
razvoja, mada, život u prirodno i estetski bogatom ambijentu
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
is the ecological status of processes and products which they
produce. It is possible that through a very filthy process we get
environmentally friendly products. Here are some examples
cited by Goleman [Goleman, 24-166]:
•
•
•
•
•
•
•
The most of lap-tops looks efficient in terms of energy consumpon. But, 90% of lap-tops’ ecological impact comes
from their producon and disposal, and not from their use.
Thus, only 10% of the ecological impact of lap-tops is energy efficient.
An increase of energy efficiency of cars as the main strategy to reduce the bad influence of transport on the environment is one of these paral soluons. However, although
the amount of fuel per mile declined over years, the mileage has increased so rapidly and annulled all the benefits
of that fall for the environment.
Is the electric vehicle an ulmate soluon for polluon created by classic cars? No! The process of manufacturing batteries for these cars is a serious threat to the environment.
Once again we have YES for the product, and NO for the
process.
The duraon of baked rolls in earlier mes used to be increased by the use of trans-fats or hydrogenated vegetable
oil – by adding atoms of hydrogen to cooking oils we used
to get saturated fats which prolonged the moisture of products. The patent was granted in 1903. Today, the trans-fat
content is strictly forbidden in most countries.
Behind the alluring tle “sustainable forestry” is hidden a
disturbing fact that the natural forest reserves are replaced
by monocultures. In fact, we are fighng for the same
number of trees, but we are ge
ng dramacally different
biodiversity.
Industrial designer William Maldon said: “Recycling simply
means that we will recycle our toxins.”
Plasc bags are an ecological bomb because they need
from 500 to a thousand years to degrade, but paper bags
do not have an absolute advantage - producon of paper
bags requires much more energy and this process is contaminang the water much more comparing to the process of plasc bags producon.
However, the best pracces example is a metro line 14 in Paris.
The new metro line in Paris uses the former technology in a
more comprehensive manner. The current technology generates the electricity based on the fricon that occurs when the
train brakes, and then it uses this energy to smulate that train
when it starts or when it should be accelerated. However, the
subway service has overcome thinking about individual trains
and took them into account as parts of the system. Therefore, it
developed a system for the electricity created by all trains when
braking on this line to be returned back into the energy system,
so that each train from the system can use it, by which total
energy needs on this line are reduced by 30%. [Goleman, 155]
5. MONTENEGRO AND ECO-ECO CONFLICT
For twenty years, Montenegro cherishes the idea of an ecological state. From the point of orientaons the course of economic
development is determined in the visionary terms, though, the
life in a natural and aesthecally rich environment of Montenegro would sooner or later impose this idea on the decision
makers.
The absence may also be a resource - what used to classify
Montenegro in line with industrially undeveloped areas, in the
context of earlier polical-economic paradigms, today may represent its great advantage. However, it is necessary to protect
and promote not only its natural beaues, but also the relaonship with nature, in order for the nature not to take us as
foreign bodies. Unfortunately, the concept of the ecological
state did not significantly affect the comparave advantages of
Montenegro. It may be that it was not observed on me that
the concept of ecological state is an expensive concept of development, due to introducon of strict and expensive environmental standards, on the one hand, and charging the ecological margin that makes products more expensive, on the other
hand. It seems that over me this resulted in a switch of theses,
so that the lifestyle began to be idenfied with the concept of
an ecological state.
Magdalena Sitek says that “the member states of the EU produce almost one third of the world scienfic knowledge.” If
Montenegro is unable to compete with rival countries which
contribute so much to the creaon of global knowledge, then it
must seek the parcular soluons of the general development
formulas. This is also indicated by findings and conclusions of
experts engaged in the project of the Montenegrin Academy
of Arts and Sciences entled Montenegro in the XXI century –
in the era of compeveness where they idenfy the status,
problems and possible courses of acon in terms of economic
development of Montenegro, as seen through the lens of ecology. [91-93]
Montenegro, despite the problems in the implementaon of
the concept of sustainable development, has a good basis for
the transion to a green economy. The main areas idenfied
as potenals for greening are agriculture, energy and tourism.
Despite the fact that in mes of crisis economic requirements
are emphasized contrary to environmental, as shown at the
255
256
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
•
Da li bi naše potrošačke navike promijenio veći nivo informisanos?
•
Da li je ekološki problem unutar čovjeka ili izvan njega?
•
Da li imamo alternavni izbor u odnosu na postojeću ponudu ekonomskih proizvoda i usluga?
•
Da li imamo alternavne tehnologije koje će da alternavne proizvode? Ako nemamo, smijemo li u tom pogledu
poveća uvoz? smanji konkurentnost? degradira platni
bilans?
MNE
bi usjerena na neto efekte ekoloških proizvoda, zapravo posmatra proizvode i usluge tokom njihovog životnog vijeka –
od procesa proizvodnje, preko upotrebe do načina njihovog
odlaganja. Ekološki oprez mora bi prisutan u svakoj fazi životnog vijeka proizvoda i usluga.
Konačno, pored kompanija, značajna odgovornost u procesu
implementacije ekološki prihvatljivih tehnoloških rješenja i
proizvoda leži na samim potrošačima, čija se uloga mora značajno promijeni – od pasivnih konzumenata do akvnih parcipanata u ekonomsko-ekološkom konnuumu.
LITERATURA
ZAKLJUČAK
Chandler, Daniel: Semiocs: The Basics, Routledge, 2002
Naučna struktura je ipak samo dio društvene strukture i jezik,
pored toga što je često naš saveznik, ponekad postaje naš izdajnik. Kad kažemo „odnos ekonomije i ekologije”, govorom
izražavamo naše shvatanje da su to odvojeni i suporotstavljeni
fenomeni između kojih postoji prostor koji treba opmizova.
Za pravilnije shvatanje ovog odnosa trebalo bi ga posmatra
u skladu s filozofijom jina i janga – ekologija je najzahtjevnija
ekonomija, a ekonomija najzahtjevnija ekologija.
Za razliku od ekonomskih sistema čija integracija podrazumijeva poličko djelovanje, ekološki sistemi su sami po sebi integrisani. Prirodna integracija ekoloških sistema dovodi do toga
da su i ekološki problemi integrisani, odnosno da ne poznaju
nacionalne granice.
Ukoliko se rješenja očekuju od novih tehnologija, ne treba zaboravi da nove tehnologije jedino nude tehnološka rješenja
i pokreću tehnološke promjene. Tehnologija i inovacije traže
akvno sudjelovanje svih segmanta društva. Državna regulava, tržišna dinamika i raspoloženje javnos da mijenja obrasce
svog ponašanja takođe predstavljaju važne elemente. Recimo, proizvodnja električnih automobila neće smanji zagađenje ukoliko te automobile niko ne kupuje ili ukoliko ne postoji
razvijena mreža stanica za njihovo punjenje.
Potrebno je promijeni shvatanje odnosa ekonomije i ekologije kao polariteta u kreiranju polike društvenog razvoja.
Ekologija i ekonomija su dovoljno isprepletane da ih treba
posmatra kao dijalekčku cjelinu. Takođe, naša pažnja mora
Cobzaru, Angelica: The Role of Economic and Fiscal Instruments in Solving the Economic – Ecological Conflict at the
Community Level, Internaonal Scienfic Conference “European Integraon – New Challenges for the Romanian Economy”, Oradea , May 30-31, 2008
Communiqué on Taxaon in the European Union, Doc. Com.,
(96) 546
Goleman, Danijel: Ekološka inteligencija – poznavanje skrivenih ucaja onoga što kupujemo, Geopoeka, 2010
Hamstead, Meredith P. and Quinn, Michael S,: Sustainable
Community Development and Ecological Economics: Theorecal Convergence and Praccal Implicaons, Local Environment, Vol. 10, No. 2, 141–158, April 2005
Marinescu, Daniela: Tratat de dreptul mediului (Environmental
Law Treaty), Lumina Lex Publishing House, Bucharest, 2003
Montenegro in the XXI Century – In the Era of Compeveness, Montenegrin Academy of Sciences and Arts, 73/1,
2010
Popović, Saša & Popovich, Ljudmila Mila: Economics of Dignity: Growing People from Consumers to Members, Montengrin
Academy of Sciences and Arts, 2010
Smit, Adam: Bogatstvo naroda, knjiga I, Kultura, Beograd,
1970
ENG
Conference Proceedings | Conference Economy of Montenegro 2012
beginning of this paper, every effort of making processes and
products in Montenegro green is profitable in many ways.
Maybe before giving concrete soluons for greening the naonal economy we should raise a set of precise quesons.
Speaking of Montenegro, I dare to ask:
•
•
•
•
•
•
Are the aspects of environmental protecon sufficiently
represented in the strategic documents of business organizaons in Montenegro?
Are cizens of Montenegro informed enough about the
processes, and not only about the products?
Would our consumer habits be changed with a higher level
of knowledge?
Is the environmental issue inside or outside a person?
Do we have an alternave choice in relaon to the exisng
range of economic goods and services?
Do we have alternave technologies that will produce alternave products? If we don’t, can we, in this regard, increase imports? reduce compeon? degrade the balance
of payments?
CONCLUSION
The scienfic structure is just part of the social structure and
the language despite the fact it is oen our ally, somemes
becomes our traitor. When we say “the relaonship between
the economy and ecology”, by the speech we express our understanding that these two are separate phenomena and that
there is a space in between that has to be opmized. For more
correct understanding of this relaonship it should be observed
in accordance with the Yin and Yang philosophy– the ecology
is the most challenging economy, and the economy the most
challenging ecology.
Unlike economic systems whose integraon includes polical
acon, ecological systems are integrated by their nature. Natural integraon of ecological systems leads to an integraon of
ecological problems, that is, not to know the naonal boundaries.
If we are expecng soluons from new technologies, we
should not forget that new technologies offer only technology
soluons and drive technological changes. Technology and innovaon require acve parcipaon of all segments of society.
The state regulaons, market dynamics and the mood of the
public for changing their behavior paerns are also important
elements. For example, the producon of electric cars will not
reduce polluon if nobody buys them or if there is no devel-
oped network of staons for their filling.
It is necessary to change the understanding of the relaon
between economy and ecology as a polarity in the creaon
of social development policy. Ecology and economy are sufficiently intertwined that they should be observed as a dialeccal unity. Also, our aenon must be directed to the net
effects of ecologic products, actually to monitor products and
services throughout their lifecycle - from the producon process, through the use and up to the method of their disposal.
Ecological cauon must be present at every stage of a lifecycle
of products and services.
Finally, in addion to business organizaons, a significant responsibility in the process of implementaon of environmentally friendly technological soluons and products lies with the
consumers themselves, whose role has to be radically changed
- from passive consumers to acve parcipants in the economic-environmental connuum.
REFERENCES
Chandler, Daniel: Semiocs: The Basics, Routledge, 2002
Cobzaru, Angelica: The Role of Economic and Fiscal Instruments
in Solving the Economic – Ecological Conflict at the Community
Level, Internaonal Scienfic Conference “European Integraon – New Challenges for the Romanian Economy”, Oradea ,
May 30-31, 2008
Communiqué on Taxaon in the European Union, Doc. Com.,
(96) 546
Goleman, Daniel: Ecological intelligence – knowledge of hidden
impacts of what we buy, Geopoeka, 2010
Hamstead, Meredith P. and Quinn, Michael S,: Sustainable
Community Development and Ecological Economics: Theorecal Convergence and Praccal Implicaons, Local Environment,
Vol. 10, No. 2, 141–158, April 2005
Marinescu, Daniela: Tratat de dreptul mediului (Environmental
Law Treaty), Lumina Lex Publishing House, Bucharest, 2003
Montenegro in the XXI Century – In the Era of Compeveness,
Montenegrin Academy of Sciences and Arts, 73/1, 2010
Popović, Saša & Popovich, Ljudmila Mila: Economics of Dignity:
Growing People from Consumers to Members, Montenegrin
Academy of Sciences and Arts, 2010
Smit, Adam: The wealth of naons, Book I, Kultura, Belgrade,
1970
257
258
Konferencija ekonomija Crne Gore 2012| Zbornik konferencije
MNE
Biljana Gligorić
Direktorica, NVO Expedio
DRUŠTVENI AKTIVIZAM I EKONOMSKI RAZVOJ
Održivi razvoj više nije opcija ili jedan oblik razvoja kao
što je to, možda, bio pre 20 godina kada se kao termin
odomaćio. Nakon velike ekonomske krize kroz koju svet
upravo prolazi, jasno je da on danas postaje jedini mogući
oblik razvoja. U svojoj sušni njega „nose“ tri stuba, segmenta našeg delovanja sada već uobičajeno pretočeni u
3P (Planeta-zašta životne sredine, Profit-ekonomija, Populacija-društvo). Ta tri stuba inicijalno su prepozna kao
podjednako važna za razvoj: Društvo, Ekonomija i Životna
sredina. Važno je razme da su sva tri stuba ravnopravna
i, samim m, jednako doprinose razvoju jednog društva.
U praksi sve češće srećemo njihova preklapanja, koja u
m slučajevima donose nove oblas ili paradigme razvoja kao što su: „zelena“ ekonomija, društveno odgovorno
poslovanje i sl. Svakako su ta preklapanja dobra i predstavljaju svežinu u pomalo bezidejnoj situaciji u kojoj
se svetska ekonomija nalazi. Za razliku od dosadašnjeg,
kapitalisčkog, pristupa razvoju, gde je profit bio mera
uspeha ove novi pogledi na ekonomiju donose neophodnu inovavnost i energiju.
Danas svi moramo da naučimo da približimo različitos
između društvenog i kulturnog aspekta sa jedne strane i
recimo biznis sektora sa druge ili recimo zašte životne
sredine sa treće. Ljudi van biznisa moraju da razumeju
značaj i neophodnost postojanja ekonomske logike gde
je profit važan dok biznis mora razme da profit, po svaku cenu, nije poželjan posebno ne po cenu uništavanja
životne sredine. Zato ovaj istorijski trenutak predstavlja
veliki izazov za celo čovečanstvo. Podsče na nova promišljanja o razvoju, koji nije pros rast već daleko više
od toga. Deluje da još uvek nemamo odogovor na pitanja šta nakon istrošenog liberalnog kapitalizma ili, davno
propalog, socijalizma.
Takodje, ne treba zaboravi da možda najvažniji faktor
razvoja, takodje prolazi kroz veliku krizu a to je polički
sistem odnosno sistem upravljanja gde smo svedoci da
najstručniji i najsposobniji ljudi među nama nisu i oni koji
donose odluke u naše ime.
Jedan od vodećih svetskih savremenih mislilaca, Naom
Čomski [Noam Chomsky - “10 strategies of manipulaon”] je pokušao da objasni koji su to metodi manipulacije
putem medija koji se koriste da bi se društvo a samim
m i građani držali u željenom stanju, odnosno, bili izmanipulisani. Takva manipulacija dovodi do slobodnog
prostora za manipulaciju interesa krupnog kapitala koji
na taj način trpi manji prossak od strane javnos.
1.
PREUSMJERAVANJE PAŽNJE
Pažnju javnos preusmjerava sa važnih problema na
nevažne. Prezaposli javnost poplavom nebitnih informacija, da lj