229 Kupno Królikarni w 1816 r. i prace nad urządzaniem nowej

Originalveröffentlichung in: Rocznik Historii Sztuki, 29 (2004), S. 203-239
229
A N T Y K W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
K u p n o Królikarni w 1816 r. i prace nad urządzaniem nowej rezydencji i wyposażaniem j e j wnętrz
otworzyły ostatni rozdział w kolekcjonerskiej działalności Heleny i Michała Hieronima Radziwiłłów. O roli
podwarszawskiej rezydencji w życiu 63-letniej księżnej m ó w i jeden z fragmentów monografii autorstwa j e j
prawnuka Michała Piotra Radziwiłła 142 , napisanej na podstawie bogatego zbioru korespondencji przechowy­
wanego w archiwum nieborowskim 191 : „16 octobra cesarz [Aleksander I - P.J.] wyjeżdża, a ks. W o j e w o d z i ­
na nieco strudzona tem życiem światowem, obiadami, toaletami i gwarem, jedzie na cały dzień do Król
ni, napawać się jeszcze widokiem pięknej przyrody i cieszyć się skarbnicą marmurów i arcydzieł sztuki"
Z X I X - w i e c z n y c h przekazów prasowych dowiadujemy się, że Michał Hieronim Radziwiłł „nową siedzibę
zamienił na małe muzeum sztuki i archeologii" 19 ' 1 , a j a k o „wielki miłośnik obrazów i numizmatów, umie
j e w tym pałacu i często w nim mieszkał" 19 ' 1 . Dzięki zachowanym archiwaliom można, przynajmniej czę
ściowo, zrekonstruować historię antycznej części radziwiłłowskiego zbioru w Królikarni.
Podstawowym źródłem do poznania interesującej nas części kolekcji jest Katalog
pięknych
Blank
Królikarni191,
w
dla
pałaców
przynależnością
wartość
z
Królikarni
tyce
do
z
zatytułowanym
-
zł
na
dokonanego
w
słynnych
kopii
na
daty
Tomatisa
wraz
z
i
[Radziwiłł],
6,
[Radziwiłł],
„Kłosy",
pałacu
w
rzeźb
się
potwierdzać
moż
W
źródłac
Z
cyto
nabyto
obecność
murgrabiego 2 " 4 ,
mieszkaniu
z
XIX
Królikarni.
Królikarni
je
była
Przypuszczać
cenie.
do
w
rzeźb
początkach
wysokiej
pałac
regularno
nawet
który
od
jeszcze
to
portret
cit.
s.
op.
1879,
pałacu
cit.,
nr
s.
s.
Blank,
Idem,
Katalog...
[Nieborów
199
Idem,
Katalog...
[Warszawa],
Idem,
Katalog...
[Królikarnią],
21111
Omawiany
202
Na
oszacowanie
fragment
nowożytnym
kat.
62-63)
„Umierająca
-
..Książę
losu
Warszawie,
AGAD,
(nr
144
zł.
-
Berlinie.
ma
ich
ARN.
przytoczony
antycznych
przedmiotów
405)
395).
-
270
w
kopia
został
oryginałów
w
będące
marmurowa
1080
i
Arkadii),
„Mis
Arkadii
zł,
w
i
(Blank.
nowożytny
rzeczywistości
„Śpiącej
Aneksie
kopii
wazon
z
z
niniejszego
antyku"
Katalog...
słupkami
Muzeum
artykułu.
zwrócił
[Nieborów
białego
antycznymi
Ariadny"
do
„z
i
marmuru
mojq
uw
Arkadial)
(nr
ogrodowymi
Watykańskiego
-
kat.
(Mikoc
(nr
kat.
zł).
powrócił
Pałacyk
podobno
sygn.
Blanka
cenami
kat.
kat.
Wojewoda
w
Nieborowie
Arkadia].
katalogu
wartości
(nr
Kleopatra"
w
123.
i
między
Blanka
Herculanum"
(Muzeum
[Królikarnią].
dysproporcje
biuście
z
Katalog...
przez
Nieborowie
Królikarnią...
197
201
w
273.
738,
Sobieszczański,
Radziwiłłów
83.
198
2m
w
że
(każdy
wyprzedaż
owa
Część
rzeźb
cesarzy
może
oryginałów 202 .
(zakupów)
zdaje
biusty
a
antykwarycznym
wynika,
przypuszczenie
się
Archiwum
1996.
194
196
op.
Piwkowski,
195
"
zakupu
wartości
kategorii
jednak
kilku,
ich
pełne
ogólnej
od
najszybszej
rezydencji.
antycznych
W
nich.
mitologicznych
przedmiotów,
odpowiadała
Radziwiłłowej
o
jak
drodze
za
z
rzeźby
sztukę,
postaci
celu
na
rynku
jakości
za
Radziw
kategorii
Królikarnią.
W.
2I
na
ewentualnego
mieszczącym
193
szukają
wycenie
Królikarni
Takie
zł
w
23
zależności
śpiących
został
niegdyś
ceny
w
600
każdego
gipsu
katalo
wszystkie
Hieronima
autor
i
w
podwarszawskiej
słabej
Heleny
rzeźbami 203 .
192
białe
przy
wnętrz
których
miejsca
słów
w
rico-Archivistica",
w
wyposażenia
umieszczonych
marmurowymi
przedstawienia
pozyskano
lub
na
sporządzony
zwłaszcza
brązu
cenowe
spisując
Michała
wartości
sztuk
Podobne
poszczególnych
wymienił
marmuru,
oszacowano
zł,
rzeźby
średniej
Radziwiłła
tretu
nr
że
antycznych,
wykonania
temat
z
analogie
uproszczenia,
ceny
marmurowe200,
uwagę
Blanka
śmierci
podział
oszacowanie
zabytki
700
chwili
przedmiotów
Blanka.
Warszawie 199 ,
w
autora
nich
na
celu
w
oraz
biusta
filozofów
Antoniego
oraz
przez
pałacach
i
przez
Arkadii191*
zwracają
Katalog
to,
dzieł
przewyższały
Piotra
-
r.
rezydencji
w
greckich
pewne
wskazywać
na
wśród
itd.
1831
wprowadzony
Statuy
tym
Rzymianek
600
zawierać
z
poszczególnych
wyobrażeniami
na
i
ekspozycji
wykazie
biusty
Nieborowie
stanowi
ich
antycznej
W
w
w
katalogów
miejscem
sporządzony
807.
z
pełen
Warszawy,
cennych
ugaszczać":
Spis
ukończywszy
marmurów
[Radziwiłł],
ruchomości
w
ważny
i
op.
pałacu
interes
gratów,
cit..
s.
jeżeli
269.
Królikarni...
kupna
prawda,
Królikarni;
co
nabył
mówią,,
że
230
PIOTR JAWORSKI
O k r e ś l e n i e m „ a n t y k " o p a t r z y ł B l a n k t y l k o j e d n ą z e k s p o n o w a n y c h w K r ó l i k a r n i r z e ź b - statuę M a r s a 2 0 5 .
C z y r z e c z y w i ś c i e b y ł to a n t y c z n y o r y g i n a ł , c z y t y l k o w y d a w a ł się t a k i m B l a n k o w i , n i e j e s t e ś m y w stanie
r o z s t r z y g n ą ć . Z a b y t e k ten z a g i n ą ł , z a ś d o d a t k o w ą t r u d n o ś ć w i n t e r p r e t a c j i l a k o n i c z n y c h o k r e ś l e ń w r o d z a j u :
„ a n t y c z n y " , „ s t a r o d a w n y " c z y „ h e r k u l a ń s k i " sprawia ich w i e l o z n a c z n o ś ć w drugiej p o ł o w i e X V I I I i na
p o c z ą t k u X I X w.2Hft W o k r e s i e t y m s a m m i t o l o g i c z n y b ą d ź h i s t o r y c z n y t e m a t p r z e d s t a w i e n i a l u b n i e k o m ­
pletność dzieła wystarczały, aby m o g ł o uzyskać m i a n o starożytnego. Z w y m i e n i o n y c h przez Blanka rzeźb,
j e d y n i e „ m ł o d e g o Herkulesa śpiącego"207 m o ż n a by uznać za oryginał antyczny, identyfikowany z p o c h o ­
dzącą z g r o b o w c a N a s o n ó w rzeźbą Erosa Herakliskosa208, p o d a r o w a n ą d o A r k a d i i przez gen. M i c h a ł a S o kolnickiego, e k s p o n o w a n ą obecnie w Korytarzu R z y m s k i m w pałacu w Nieborowie. Nie jest jednak w y k l u ­
c z o n e , ż e a n t y c z n y o r y g i n a ł w 1 8 3 1 r. n a d a l z n a j d o w a ł s i ę w A r k a d i i , g d y ż k a t a l o g B l a n k a d l a N i e b o r o w a
i Arkadii, sporządzony równolegle z katalogiem dla Królikarni, w y m i e n i a „płaskorzeźbę, Herkules w m ł o ­
d y m wieku z białego marmuru"2"9.
Z b i o r o w i rzeźb w Królikarni towarzyszyła bogata kolekcja rycin „obejmujących Galeryę Obrazów,
starożytności Herkulariskie, P i o Clementino"210, „dzieła architektury, rysunki ręczne s ł a w n y c h autorów i.t.d."2".
W katalogu B l a n k a figurują tytuły ilustrowanych r y c i n a m i dzieł p o ś w i ę c o n y c h z b i o r o m a n t y c z n y m , np.
w y d a n e g o przez G . Tischbeina dzieła p o ś w i ę c o n e g o w a z o m a n t y c z n y m w zbiorach Hamiltona212, c z y
Sztuk
15 różnych wazonów, kandelabrów i naczyń — rysowane z antyków przez Jana Bapt. Piranesi20. W s p o r z ą d z o ­
n y m w 1 8 2 9 r. Katalogu książek w pałacu Królikarni w y m i e n i o n o w i ę c e j d z i e ł P i r a n e s i e g o n i ż w k a t a l o g u
Blanka214. O d n a j d u j e m y w n i m także ilustrowane a l b u m y p o ś w i ę c o n e e u r o p e j s k i m m u z e o m i galeriom215,
o p i s y p o d r ó ż y i i t i n e r a r i a 2 ' 6 , n a c z e l e z e s ł y n n y m d z i e ł e m J e a n - J a c q u e s a B a r t h e l e m y ' e g o Voyage du jeune
Anacharsis en Grece1". W k a t a l o g u B l a n k a z w r a c a u w a g ę o b e c n o ś ć s t w o r z o n e g o p r z e z P h i l i p p a D a n i e l a L i p p e r ta n a j s ł y n n i e j s z e g o w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I I i n a p o c z ą t k u X I X w . z b i o r u o d c i s k ó w g e m m a n t y c z n y c h 2 1 8
205
B l a n k , Katalog... [ K r ó l i k a r n i ą ] , nr kat. 2 5 0 .
206
T.
M i k o c k i . Najstarsze kolekcje starożytności w Polsce (lata 1750-1830) [ A r c h i w u m F i l o l o g i c z n e K N o K A P A N
X L V I ] , W r o c ł a w 1990. s. 122.
201
B l a n k , Katalog... [ K r ó l i k a r n i ą ] , nr kat. 2 5 1 .
208
M i k o c k i , Collection.... s. 3 8 , 73 i n. (nr kat. 2 2 ) .
209
B l a n k , Katalog... [ N i e b o r ó w i A r k a d i a ] , nr kat. 4 0 4 .
210
E . Q . V i s c o n t i, Museo Pio Clementino, v o l . I—VI. R o m a 1 7 8 2 - 1 7 9 2 ; por. B l a n k , Katalog... [ K r ó l i k a r n i ą ] , nr kat. 273.
A u t o r k a t a l o g u w y c e n i ł to w y d a n i e na 5 4 0 zł: ibidem.
211
212
B l a n k . Katalog galerii.... p r z e d m o w a .
Recueil de gravures d'apres les vases antiąues la plus part d'un ouvrage Grec troures dans des tombeaux dans le royaume
des deux Sicile mais principalement dans les emńrons de Naples, tirees de Cabinet de Mr le chevalier Hamilton, w y d . G . T i s c h b e i n . t. I - I I I , s.l.a.: B l a n k , Katalog... [ K r ó l i k a r n i ą ] , nr kat. 2 7 4 .
213
B l a n k , Katalog... [ K r ó l i k a r n i ą ] , nr kat. 2 9 2 . Z b i ó r ten p o c h o d z i ł p r a w d o p o d o b n i e z d z i e ł a G . B . P i r a n e s i , Vasi, can-
delabri, cippi, sarcophagi, tripodi, lucernę ed ornamenti antichi ( 1 7 7 0 - 1 7 7 8 ) .
214
G . B . P i r a n e s i . Racolte di varie vedute di Roma si anticha che moderna, R o m a 1752 ( A G A D , A R N , s y g n . 8 0 3 , K s i ą ż k i
z r y c i n a m i - z w ł o s k i m t y t u ł e m , nr 11); i d e m , L e antichita Romanę, R o m a 1756 (ibidem, nr 3).
215
M . B a r b a u l t , Monuments antiąues ou collection choisie d'anciens bas-reliefs etfragmens Egiptiens, Crecs, Romains
et Etrusąues. R o m e 1783 (ibidem. K s i ą ż k i z r y c i n a m i - z f r a n c u s k i m t y t u ł e m , nr 3 ) ; E . L e p 1 a t, Recueil des marhres antiąues ąui
se trouvent dans la Galerie du Roy de Pologne a Dresden, D r e s d e 1773 (ibidem, nr 6 ) ; Galerie imperiale et royale de Florence,
F l o r e n c e 1822 (ibidem, A r t s L i b e r a u x , nr 1 9 8 9 ) ; Le Museum de Florence ou collection des pierres gravees, statues, medailles et
peintures ( p r a c a i l u s t r o w a n a p r z e z D . M u l o t ) . Paris 1787 (ibidem, nr 1996); Guide des statues en marbres, ou musee Bourbon
a Naples, N a p i e 1823 (ibidem, nr 1990); Antiche statuę greche e romane in Venezia, V e n e z i a 1 7 6 0 (ibidem. K s i ą ż k i z r y c i n a m i z w ł o s k i m t y t u ł e m , nr 7 ) : Galeria Giustiniana, s.l.a. (ibidem, nr 10).
216
M i ę d z y i n n y m i : C . V a s i , ltineraire instructive de Rome ancienne et modernę, t. I - I I , R o m 1807 (ibidem, nr 1604 et
3605); R . W o o d , J.
D a w k i n s , The Ruins of Palmyra otherwise Tedmor in the Desert, L o n d o n 1753 (ibidem, K s i ą ż k i z r y c i n a m i
- z f r a n c u s k i m t y t u ł e m , nr 9 ) .
217
J . J . B a r t h e l e m y , Voyage du jeune Anacharsis en Grece vers le milieu du ąuatrieme siecle avant I 'ere rulgaire, t. I - I V ,
Paris 1788 (ibidem, nr 3 5 0 9 ) :
M i k o c k i , A la recherche..., s. 9. D z i e ł o d o c z e k a ł o się p o l s k i e g o w y d a n i a : Podróż młodego Ana-
charsysa do Grecji około połowy IV w. przed erą chrześcijańską..., t ł u m . Ł .
G o ł ę b i o w s k i , t. I—VII, W i l n o 1 8 1 9 - 1 8 2 5 :
Mi­
k o c k i , A la recherche..., s. 14.
2,8
R o z d z i a ł Philipp Daniel Lippert (1702-1785) und die Zeit der Daktyliotheken. [ w : ] P. Z a z o f f , H .
Z a z o f f , Gemmen-
sammler und Gemmenforscher. Von einer noblen Passion zur Wissenschaft, M i i n c h e n 1983. s. 1 3 7 - 1 6 4 ; K . S u s k a . O gemmach
i pastach szklanych. Historia i metody wytwarzania w antyku i czasach nowożytnych, „ M e a n d e r " , 5 0 , 1995, nr 9 - 1 0 . s. 4 8 3 - 4 9 4 .
W y m i e n i o n a w k a t a l o g u B l a n k a d a k t y l i o t e k a z n a j d u j e się o b e c n i e w z b i o r a c h M u z e u m R a d z i w i ł ł ó w w N i e b o r o w i e i A r k a d i i :
P h . D . L i p p e r t (J.F. C h r i s t i u s , C h . G . H e y n e ) , Dactyliotecae Universalis - w e r s j a „ n i e m i e c k a " . T r z y d r e w n i a n e s z a f k i
w k s z t a ł c i e t o m ó w k s i ą ż e k , z a w i e r a j ą c e s z u f l a d y z o d c i s k a m i g e m m i k a m e i w y d a n o w D r e ź n i e , w latach 1 7 6 7 - 1 7 7 6 : Et in Arcadia
ego..., nr kat. 177. s. 184.
231
ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
- „Dactilioteca
Lipe
r ta - piękne i kompletne odlewy - sztuk 4115 - we trzech pudełkach w formie książki
ułożone" 219 .
Śmierć Michała Hieronima Radziwiłła w 1831 r. rozpoczęła nowy etap w historii radziwiłłowskich
zbiorów artystycznych: „ze względu zachodzącej między sukcessorami potrzeby działów" 2 2 0 , część kolek­
cji przeznaczono na sprzedaż. D o pałacu w Królikarni przewieziono ogromny zbiór malarstwa, ponieważ
„obrazy rozwieszone częścią w Nieborowie, częścią w pałacu w Warszawie, częścią w Królikarni, nie
mogły zwracać uwagi" 221 . Dzieła sztuki, meble i drobne wyposażenie wnętrz z pałaców w Arkadii, Niebo­
rowie, Warszawie i Królikarni wystawiano na licytacje. W przeciwieństwie jednak do wyprzedaży zbiorów
numizmatycznych 2 2 2 (budziła ona kontrowersje nawet w gronie spadkobierców 223 ), sprzedaż dzieł sztuki nie
szła zbyt sprawnie - konieczne było wydanie drukiem poświęconej malarstwu części katalogu Blanka 224 .
Nie udało się też sprzedać większości rzeźb antycznych wywiezionych z Arkadii 22 ' 1 , choć wyprzedaż kolek­
cji i przewożenie zabytków z rezydencji do rezydencji kontynuowano jeszcze w początkach lat czterdzie­
stych X I X w.225
Zachowane źródła archiwalne pozwalają częściowo prześledzić dalsze losy zespołu rzeźb zgromadzo­
nych przez Michała Hieronima Radziwiłła w Królikarni. W 1833 r. najcenniejsze z nich (do wyceny posłu­
żył katalog Blanka) przewieziono do pałacu w Warszawie 227 , gdzie wraz z innymi wartościowymi przedmio­
tami zostały zajęte przez komornika i przeznaczone na publiczną sprzedaż w dniu 14 grudnia 1833 r. Działan
komornika stanowiły egzekucję wyroku sądowego 22 " w sprawie ciążącego na spadkobiercach Michała Hie­
ronima Radziwiłła długu (13 tys. zł), zaciągniętego przez księcia w 1828 r. u Ignacego Sosnkowskiego,
byłego majora W o j s k a Polskiego. W sprawozdaniu z dokonanych czynności z 5 grudnia 1833 r.22'. komornik
wymienił m.in. 12 biustów: Diogenesa, Epikura, Cycerona, Pitagorasa, Sokratesa, Arystotelesa, Zenona,
Platona, dwóch Rzymianek, Karakalli i Witeliusza oraz statuy Marsa i Wenus Medycejskiej. Rzeźby, któ­
rych nie udało się sprzedać, wróciły do Królikarni. W spisie ruchomości w pałacu Królikarni z 1836 r.230
odnajdujemy popiersia: Diogenesa, Zenona, Platona i Cycerona oraz osiem innych, których autorowi spisu
nie udało się zidentyfikować (były to prawdopodobnie pozostałe popiersia wystawione na sprzedaż w 1833 r.)
Z przytoczonych danych wynika, że w 1833 r. sprzedano jedynie marmurowe posągi Marsa - „antyk"
i Wenus Medycejskiej.
W źródłach z 1835 r.231 po raz pierwszy pojawia się określenie „Sala r z y m s k a " j a k o nazwa jednego
z dolnych pomieszczeń pałacu w Królikarni. B y ć m o ż e nazwa odnosi się do antykizującego wystroju rotun­
dy - „salonu okrągłego" 232 , choć niewykluczone, że zaczęto tak określać jedną z sal, w której eksponowano
219
B l a n k , Katalog... [ K r ó l i k a r n i ą ] , nr kat. 4 8 9 .
220
I d e m , Katalog
221
Ibidem.
222
Por.
223
Leon
kochany
innych
22(1
Mi
Por.
AGAD,
A P R N , rkps 129.
Michałowej
227
złe
[L.
2.
i
[...]
moją
sygn. 247,
medale...
Gedeona,
banku
Radziwiłł
pisał
medale
do
tam
żadna
scheda
nie
szczerość,
ale
cóżbyś
ustanowiony
Dobra
był
Nieborów.
Zygmunta,
zastawione
ma
Akta
prawa
sam
przez
i
syna
b.
t y c z ą c e się
je
do
sprzedawać
powiedział,
pewien
generała
zbywacie
czas
tych
gdybyś
wraz
procesu z
z
WP:
„Dowiaduję
mennicy
za
remanentów
się
Bankiem
bez
zgodzenia
że
opiekunem
ja
P o l s k i m o nadpłatę
procent
lokacji.
gale
r ii...
A R N . s y g n . 3 6 4 , Spis r u c h o m o ś c i z i n w e n t a r z a p a ł a c ó w a r k a d y j s k i c h u b y ł y c h p o d z i e ń 2 0 s t y c z n i a 1841;
K o n s y g n a c j a r u c h o m o ś c i z p a ł a c ó w n i e b o r o w s k i e g o i a r k a d y j s k i e g o na w ł a s n e ż ą d a n i e
J.O.
Xiężnej
Jejmości
Warszawy i Królikarni przesłanych (1844).
A R N , sygn. 43, Na żądanie Ignacego
Sosnkowskiego
A n t o n i e g o R. o z a p ł a c e n i e
[ - ] dla Walentego R . , Leona R.,
M . R . . b y ł e g o generała,
s u m y [...].
Ibidem, P o z e w i w y r o k w s p r a w i e m i ę d z y I g n a c y m S o s n k o w s k i m [...] a s p a d k o b i e r c a m i n i e g d y ś M . H . R . o n a l e ż n ą m u
Ibidem, N a ż ą d a n i e I. S o s n k o w s k i e g o . . .
230
A G A D , A R N , sygn. 364, Spis ruchomości...
231
A G A D , A R N . ,vygn. 806, I n w e n t a r z c z y l i spis w s z e l k i c h r u c h o m o ś c i z n a j d u j ą c y c h się w m a j ę t n o ś c i K r ó l i k a r n i pod d o z ó r
JP. G o d e c k i e m u o d d a n y c h dnia 28 lutego 1835 s p i s a n y ; ibidem. W y k a z , b r a k u j ą c y c h r z e c z y d o i n w e n t a r z a K r ó l i k a r n i w r o k u 1834
p o d d o z ó r JP. G o d e c k i e m u o d d a n e g o s t o s o w n i e d o r e w i z j i w c z e r w c u 1836 r. p r z e z P. J a h o t k o w s k i e g o o d b y t e j s p o r z ą d z o n y .
232
sprze
prawnym
s u m ę p o ż y c z o n ą o d n i e g o przez t e g o ż R a d z i w i ł ł a w 1828 r. ( 1 8 3 3 ) .
229
pr
metalu:
dowiedział
ojcem
się
cenę
k i . Collection.... s. 45.
A d a m a Czartoryskiego i sukcesorów
228
z
d e p o z y t o w y c h na
Radziwiłłowej do
AGAD,
za
ARN,
sum
koc
2 4 8 , Monety
Michała
wandalizmu,
AGAD,
B l a n k , Katalog
223
sygn.
wykupujecie
korzyść"
kosztowności i
przedmowa.
bratanek
weźmiesz
moją
- P.J.]:
że
takiego
Nie
na
Radziwiłła
224
ARN,
Radziwiłł,
się
[...].
obrazów
zastawu
AGAD,
Zygmuncie,
dopuszczać
gale
r ii...,
W y s t r ó j rotundy o m a w i a K w i a t k o w s k i ,
Dzieje...,
s.
73.
232
PIOTR JAWORSKI
„antyczne" rzeźby. W t y m s a m y m roku trafiły do Królikarni drobne przedmioty z pałacu w Warszawie:
„figurka mitologiczna z kości", „lampka brązowa w formie n o g i " i „figurka branżowa" 231 . Spis ruchomości
z 1836 r. oprócz wspomnianych dwóch figurek w y m i e n i a także inne „antyczne" przedmioty przywiezione
z warszawskiego pałacu: „etruski dwa, z tych jeden m n i e j s z y " , „wazon gliniany czarny", „sylwetkę bronzową
C y c e r o n a " i „figurkę z masy egipskiej" 2 ' 4 . W w y k a z i e tym o d n a j d u j e m y też prawdopodobnie wymienione
w katalogu Blanka rzeźby śpiących Meleagra i Hermafrodyty, opisane przez autora spisu (osobę „od utrzy­
mywania kontrolli" w pałacu warszawskim 215 ) j a k o „mężczyzna śpiący, z marmuru" i „kobieta ditto". W spisie
w y m i e n i o n e zostały także: płaskorzeźba z przedstawieniem byka 216 , „biust alabastrowy w szafie na gó­
rze" 237 , „rycerz z marmuru w szafie na dole" 218 , „satyry dwa z bronzu na alabastrze" 239 , „amorek śpiący
z marmuru" 240 , „osoba bez g ł o w y z marmuru" 241 , „głowa żelazna", mozaika z lapis lazuli, „figurek sześć"
oraz popiersie z marmuru i „figur marmurowych o k o ł o baszty [kuchni - P.J.] dwanaście".
Kolejne informacje dotyczące przewożenia do Królikarni przedmiotów „z antyku" pochodzą z pierw­
X I X w.242, kiedy to począwszy od 1842 r. z inicjatywy Aleksandry ze Stec
szej p o ł o w y lat czterdziestych
kich Radziwiłłowej d o k o n y w a n o zmian architektonicznych w Królikarni z udziałem m.in. Franciszka Marii
Lanciego 243 . W maju 1842 r. przewieziono d o Królikarni dwa wazony z marmuru kararyjskiego „z o b w o d e
w perełki u wierzchu" 244 . W sierpniu następnego roku dotarły do Królikarni 241 : „amorek marmurowy biały",
wanienka z marmuru na postumencie, marmurowa maska Meduzy 2 4 6 , „amorek jeden śpiący z marmuru
białego na postumencie marmurowym" 2 4 7 , w e wrześniu zaś przysłano z Arkadii „kamień obrobiony z pod­
stawą z cyrku" 248 . Interesującym źródłem jest sporządzony w grudniu 1842 r. spis przedmiotów wysłanych
z Arkadii do Warszawy 249 . Został on podpisany przez Teofila Schullera, prowadzącego w tym czasie prace
budowlane w Królikarni 230 , m o ż n a więc sądzić, że rzeźby przetransportowano lub zamierzano przetranspor­
tować z Warszawy do Królikarni w celu ozdobienia wnętrz restaurowanej i przebudowywanej rezydencji.
W ś r ó d przedmiotów wysłanych w październiku 1842 r.231 zwracają uwagę: lampy „herkulańskie" z brązu
(cztery sztuki) 252 , „satyrki dwa starożytne branżowe, w tych ręce ułamane" 233 , bożek egipski „starożytny"
z brązu, nalewki „w starożytnej f o r m i e " (trzy sztuki), „talerz starożytny", „ d w a narzędzia brązowe herku­
lańskie" i imitacje „etrusków" (osiem sztuk) 234 . W listopadzie tego samego roku nadesłano jeszcze do Wars
w y m.in.: „sarkofag czworo graniasty jeden z marmuru białego", urnę ozdobioną orłami 253 , urnę ozdobioną
233
skim
w
234
AGAD,
235
Spis
latach
236
Mi
AGAD.
ARN,
sygn.
806.
Inwentarz
sygn.
364,
Spis
czyli
spis...
(Ruchomości z
Warszawy
nadesłane w
inwentarzu
pozostałości
warsza
opisane).
nieznany
dwudziestych
Być
koc
237
ARN,
podpisał
może
XIX
w.
chodzi o
bliżej
ruchomości...
Chełmoński,
rządcą
dóbr
oficjalista w
nieborowskich -
XVIII-wieczną
J.
płaskorzeźbę -
dobrach
radziwiłiowskich,
być
może
spokrewniony z
działającym
Chełmońskim.
kopię
reliefu
antycznego z
przedstawieniem
krowy
karmiącej
cielę:
k i , Collection..., nr kat. 103.
Nie
jest
w y k l u c z o n e , że autor s p i s u
tacją portretu z d r u g i e j
m a na
myśli
miniaturową
alabastrową
głowę
Rzymianina,
będącą
renesansową
imi­
p o ł o w y I w. n.e.: ibidem, nr kat. 85.
238
B y ć m o ż e m i n i a t u r o w y portret R z y m i a n i n a z b i a ł e g o i c z e r w o n e g o m a r m u r u ( X V I I I w.): ibidem, nr kat. 84.
239
Z a p e w n e d w i e b r ą z o w e figurki S a t y r ó w , b ę d ą c e p r a w d o p o d o b n i e r e n e s a n s o w y m i d z i e ł a m i A n d r e a R i c c i o : ibidem, p r z y p .
9 4 . il. X L I - X L I I .
240
P r a w d o p o d o b n i e m i n i a t u r o w a r z e ź b a ś p i ą c e g o A m o r k a ( X V I I I - X I X w . ) : ibidem, nr kat. 86.
241
Por. n i ż e j .
242
A P R N , rkps 142, K s i ą ż k a d o z a p i s y w a n i a w s z e l k i c h r u c h o m o ś c i z a b i e r a j ą c y c h się z p a ł a c y k ó w a r k a d y j s k i c h d o p a ł a c u
n i e b o r o w s k i e g o . j a k o też i w y d a j ą c y c h się tak d o W a r s z a w y j a k i d o K r ó l i k a r n i d l a J . O . X i ę ż n e j Pani o d r o k u 1842 z a c z ę t a .
rowie
243
Por. w y ż e j .
244
A P R N , rkps 142, K s i ą ż k a d o z a p i s y w a n i a w s z e l k i c h r u c h o m o ś c i . . .
245
Ibidem,
246
Maski
znajdują
Rondanini:
Meduzy
się
Mi
dwie
wymieniane
maski
k o c k i , Collection...,
247
Por.
248
APRN,
rkps
142,
249
APRN,
rkps
158. Z
2M)
Por.
251
APRN,
252
Do
253
254
255
przyp.
są
w
inwentarzach
przedstawieniem
nr
kat.
i
spisach
Meduzy,
z
rkps
Książka
radziwiłłowskich
jedna
jest
kopią
wielokrotnie.
słynnej
Obecnie
rzeźby
w
antycznej,
pałacu
tzw.
M
76-77.
do
rozkazu
zapisywania...
J.O.
Xiężnej
Pani
J.O.
Xiężnej...
przewieziono z
Arkadii
do
Warszawy
następujące
przedmiota.
tekście.
158, Z
dzisiejszego
rozkazu
przetrwały
dwie
lampki
brązowe z
radziwiłłowskiej
Por. p r z y p . 2 3 9 .
Mikocki,
dóbr
których
240.
wyżej w
dnia
z
Collection...,
Ibidem, nr kat. 3 9 .
nr
kat.:
118-120
oraz
125-131
(?).
kolekcji: M i k o c k
i, Collection..., nr kat. 122 i 13
A N T Y K W KRÓLIKARNI". ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
233
arabeskami 236 , maskę marmurową 257 , „filar porfirowy z kapitelem, na nim lampa bronzowa" oraz cztery
wazony porfirowe.
Przytoczone w y ż e j źródła pozwalają na sformułowanie kilku ogólnych w n i o s k ó w dotyczących dzieł
„z antyku" eksponowanych w Królikarni w czasach, gdy posiadłość należała do rodziny Radziwiłłów. Mar­
murowe popiersia i rzeźby statuaryczne, zgromadzone w pałacu przez Michała Hieronima Radziwiłła (być
m o ż e przy p o m o c y żony), tworzyły trzon zbioru zabytków o tematyce antycznej, będących prawdopodobnie
kopiami dzieł starożytnych lub antykizującymi imitacjami. W pierwszym etapie gromadzenia zbioru w K r ó ­
likarni zwraca zwłaszcza uwagę brak innych kategorii zabytków niż rzeźbiarskie. Tak uformowana kolekcja,
eksponowana w różnych pomieszczeniach pałacu, służyła z pewnością celom dekoracyjnym, choć zestaw
siedmiu popiersi najsłynniejszych greckich filozofów w pałacu szczelnie wypełnionym zbiorem obrazów
i zawierającą blisko cztery tysiące tytułów biblioteką, obejmującą wydania antycznych klasyków, zbiory
rycin i dzieła poświęcone kulturze antycznej, tworzyć miał zapewne także wizerunek Królikarni j a k o siedzi­
by potężnych i uczonych magnatów. Kolekcja kosztownych marmurowych kopii dzieł antycznych reprezen­
tuje całkiem odmienny model kolekcjonerstwa od tego, jaki praktykowała Helena Radziwiłłowa przy urzą­
dzaniu sentymentalnego ogrodu w Arkadii 238 , gdzie liczne, przeważnie słabej jakości oryginalne dzieła
antycznej rzeźby 239 pełniły ważne funkcje symboliczne.
Z dokumentów pochodzących z lat trzydziestych X I X w., będących okresem nieustannych przeprowa­
dzek radziwiłłowskich zbiorów wynika, że zachowano integralność zgromadzonego w Królikarni zespołu
rzeźb, powiększając go o przywiezione z Arkadii rzeźby i dzieła drobnej plastyki, z których część była być
m o ż e antycznymi oryginałami.
W latach czterdziestych Aleksandra ze Steckich Radziwiłłowa, właścicielka ogrodu krajobrazowego
w Szpanowie na Wołyniu, podjęła próby przekształcenia ogrodu w Królikarni w duchu romantyzmu, z w y ­
korzystaniem rzeźb. Na attyce upozorowanej na ruinę kuchni-grobowca Cecylii Metelli 260 , otoczonej 12 mar­
m u r o w y m i rzeźbami, umieszczono trzy posągi o tematyce mitologicznej. Księżna sprowadziła też kamień
zdobiący niegdyś „spinę" Cyrku w Arkadii. Takie wykorzystanie rzeźby przypomina dawną działalność
kolekcjonerską Heleny Radziwiłłowej.
ZAKOŃCZENIE
Przyjęcie zainteresowania dziedzictwem artystycznym antyku j a k o głównej osi tematycznej publikacji
poświęconej warszawskiej Królikarni znacznie odbiega od dotychczasowego, tradycyjnego spojrzenia nielicznych zresztą badaczy - na dzieje, architekturę i zbiory artystyczne tej rezydencji. P o pierwsze, o c z y ­
wisty jest w p ł y w zainteresowania antykiem kolejnych właścicieli Królikarni oraz architektów dla nich two­
rzących zarówno na architekturę, jak i gromadzone zbiory. Taka perspektywa badań w y d a j e się zatem ku­
sząca i uzasadniona z paru innych jeszcze powodów.
Zaprojektowany przez Merliniego budynek kuchni w Królikarni, wzorowany na r z y m s k i m grobowcu
Cecylii Metelli, stanowi dzieło oryginalne i niemające sobie równych poprzedników w architekturze euro­
pejskiego klasycyzmu. Budowla ta dostarczyła architektom godny naśladowania wzór, jednak to raczej j e j
oryginalne położenie i zaskakujący p o m y s ł umieszczenia kuchni w antycznym grobowcu wpłynęły na po­
wszechne zainteresowanie tym budynkiem w Polsce, a nawet na wytworzenie się m o d y na naśladowanie
jego rzymskiego pierwowzoru. W stosunku do niewielu budowli starożytnych m ó w i ć zresztą można, tak jak
w przypadku grobowca Cecylii Metelli, o ich prawdziwej karierze w architekturze polskiej. W żadnym też
innym kraju architektura Capo di bove nie doczekała się tylu naśladownictw.
Królikarnię obrali sobie w 1816 r. na główną rezydencję, w której zamierzali spędzić ostatnie lata
życia, Michał Hieronim Radziwiłł i Helena z Przezdzieckich, właściciele Nieborowa i Arkadii. Ściągnęli do
nowej rezydencji stworzone wcześniej imponujące zbiory artystyczne - w których antyk zajmował przecież
miejsce szczególne - wyposażając jednakże wnętrza pałacu w nowe przedmioty, tworzące zwarty zespół
256
Ibidem, nr kat. 3 6 (?).
257
Ibidem, nr kat. 7 8 - 7 9 (?).
238
Por. w y ż e j w tekście.
259
260
M i k o c k i . Collection..., s.
Por.
w y ż e j w tekście.
46.
234
PIOTR JAWORSKI
0 określonym znaczeniu dekoracyjnym i symbolicznym, obejmujący dzieła rzeźbiarskie będące kopiami
1 imitacjami rzeźb antycznych. Po śmierci ostatniego wojewody wileńskiego stała się też Królikarnią miej­
scem przywożenia przez ich spadkobierców cennych zbiorów radziwiłłowskich, w tym części antycznego
lub antykizującego wyposażenia Arkadii. Działalność na terenie Królikarni Aleksandry ze Steckich Radziwiłłowej, która kazała umieścić na budynku kuchni zredukowaną inskrypcję z grobowca Cecylii Metelli,
w sposób bezpośredni odwołuje się nie tylko do antycznego wzoru, ale także do tradycji i przeszłości Kró­
likarni oraz życia i dzieła swej poprzedniczki.
EKSKURS
DWIE RZEŹBY ANTYCZNE ODKRYTE NA TERENIE KRÓLIKARNI.
PRÓBA USTALENIA POCHODZENIA
W okresie odbudowy Królikarni ze zniszczeń wojennych dokonano na jej terenie dwóch sensacyjnych
znalezisk archeologicznych. W 1949 r. odkryto w nieznanych bliżej okolicznościach płaskorzeźbę z przed­
stawieniem Karakalli i Julii Domny261 (il. 21). W 1964 r. na tarasie za pałacem, wśród wielu fragmentów
architektonicznych pochodzących prawdopodobnie z pałacu i okolicznych budowli262, pracownicy Pracowni
Konserwacji Zabytków (oraz Marek Kwiatkowski263) zwrócili uwagę na pozbawioną głowy rzeźbę, przed­
stawiającą kobietę siedzącą na tronie, zidentyfikowaną wkrótce jako bogini Kybele264 (il. 22). Obie rzeźby
przewieziono do Muzeum Narodowego w Warszawie i włączono do zbiorów Galerii Sztuki Starożytnej263.
Wraz z pierwszymi publikacjami tych zabytków266 pojawiły się rozmaite opinie na temat ich pochodzenia.
Uwagę badaczy zwróciła przede wszystkim historyczna przeszłość Królikarni - za najbardziej prawdopo­
dobne źródło pochodzenia rzeźb uznano gromadzone niegdyś w pałacu kolekcje Radziwiłłów lub Pusłowskich267, choć nie wykluczano także ich obecności w wyposażeniu pałacu już w czasach Tomatisa.
Relief z Królikarni wykonano w drobnoziarnistym marmurze błękitnym, prawdopodobnie w latach
212-215 n.e.268 Miejsce jego produkcji pozostaje nieznane. Zdaniem Anny Sadurskiej, sposób jego wyko­
nania wskazuje na warsztat syryjski269. Relief przedstawia odzianego w pancerz i paludamentum cesarza
Karakallę, wieńczonego koroną przez ubraną w długą tunikę i pallium cesarzową Julię Domnę27". Scenę
uzupełnia trofeum, u stóp którego przedstawiono parę pojmanych jeńców. Tomasz Mikocki zaliczył ten
relief do grupy alegorycznych przedstawień Julii Domny jako Wiktorii i Venus Victrix271. Przedstawienia
cesarzowej identyfikowanej z boginią zwycięstwa pełniły określoną rolę w religijnej i dynastycznej polityce
Sewerów - Wiktoria miała być patronką, inicjatorką i autorką odniesionych przez cesarza zwycięstw272. Ze
względu na rzadką tematykę273 relief z Królikarni można zaliczyć do najciekawszych rzeźb antycznych
w zbiorach polskich.
~6' A . S a d u r s k a , Corpus
collections
Etude
polonaises.
iconologiąue
262
M.
263
wieku.
[Suppl.
w
RdA
M.
Warszawie",
14],
mówią,
nr
kobiety
na
[w:]
M.I.
1966,
Rodziewicz,
op.
MNW
139678
266
Rodziewicz,
267
268
polonaises,
Rodziewicz,
M
i
k
o
c
269
Sadurska,
270
Mikocki,
271
Ibidem.
272
Ibidem,
273
Nieliczne
s.
76
k
cit.;
Sub
i
Królikarni,
s.
z
47;
225
445
(s.
i
216)
tronie
CSIR
deae.
Pologne]
Les imperatrices
oraz
s.
76
odkryta
w
Królikarni
i
I: Les portraits
romaines
z
dans
d des
les
deesses
n.
w
1964
roku,
„Rocznik
Kwiatkowska,
M.
Kwiatkowski,
nr
i
inni:
Sadurska,
CSIR
Karakalli
CSIR
i
Pologne
CSIR
Pologne
Julii
III.
Pologne
I;
CSIR
1:
Domny);
Les
MNW
sculptures
Dzieje
nr
inw.
mythologiąues
Muzeum
Warszawy
XVI-
Pologne
III.
1,
nr
47;
M
445.
L
445.
przedstawieniem
Julii
Domny
-
Wiktorii
149802
et
(Kybele).
decoratives
dans
les
I.
n.
zabytki
romains
assimilees
n.
przedstawieniem
Sadurska.
specie...,
nr
cyt.:
47.
Mikocki
nr
Pologne
specie....
[dalej
47-54.
T.
1995,
CSIR
Sub
s.
(relief
cit.;
op.
i.
1998,
cit.,
Warszawa
s.
Tajemnice
265
collections
Pologne
M i k o c k i , Sub specie
rzeźba
10,
op.
T.
1995,
Warszawa
inw.
Romani,
57;
Roma
264
nr
nr
Grecko-rzymska
Kwiatkowski,
Zabytki
lmperii
1972,
Rodziewicz.
Narodowego
XX
Signorum
Warszawa
omawia
Mikocki,
ibidem.
i
k
o
c
k
i.
Collection...,
ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYS TYCZNE
M
T X
E
ftl
-•3%
21. Relief z przedstawieniem Karakalli i Julii Domny jako Wiktorii.
Warsztat wschodni (?), 212-215 n.e. ( M N W nr inw. 139678).
Fot. Z. Doliński
w-
<K
-<
•^S^l
y.
22. Kybele na tronie. Rzym, II w. n.e.
( M N W nr inw. 149802). Fot. Z. Doliński
235
236
PIOTR JAWORSKI
Rzeźba K y b e l e na tronie jest prawdopodobnie rzymskim naśladownictwem greckiego oryginału o ce­
chach zarówno klasycznych, j a k i hellenistycznych 274 , w y k o n a n y m w I w. n.e. (być m o ż e pod koniec okresu
hellenistycznego 27 ''). Materiałem rzeźbiarskim jest biały drobnoziarnisty marmur. Bogini przedstawiona została
w pozycji siedzącej, ubrana w chiton joński z krótkim rękawem, chiton dorycki i himation 276 . Rzeźba jest
bardzo zniszczona - brak głowy, przedramion z dłońmi, lewej stopy, prawego kolana i frontalnej części
bazy 277 . T y p przedstawienia znajduje liczne analogie w sztuce antycznej 278 . M u z e u m Narodowe w Warsza­
wie posiada też drugą rzeźbę wyobrażającą K y b e l e na tronie 279 .
W e w s p o m n i a n y m w poprzednim rozdziale Spisie ruchomości w pałacu w Królikarni z 1836 r. odno­
g ł o w y z marmuru" 280 .
towano istnienie „osoby bez
D l a sporządzającego listę oficjalisty, który odnotowyw
przedmioty przeważnie za p o m o c ą dwóch lub trzech ogólnych określeń (np. „rycerz z marmuru", „głowa
żelazna"), brak głowy w rzeźbie stanowił pierwszorzędną cechę wyróżniającą
spisu z 1836 r. „osoby bez
g ł o w y " nie
w y m i e n i a żadne inne źródło. Brak
sporządzonych dla radziwiłłowskich rezydencji w 1831 r„ co
j ą spośród innych. Oprócz
j e j także w katalogach Blan
m o ż e sugerować, że rzeźbę pozyskano do
kolekcji po śmierci Heleny i Michała Radziwiłłów. Fakt niewymienienia przez Blanka tej rzeźby można
jednak wytłumaczyć w inny sposób - przed 1836 r. rzeźba mogła zdobić ogród w Arkadii, a katalogi i
wentarze obejmujące j e d y n i e wnętrza pałacowe w naturalny sposób nie odnotowały
Wersję o pochodzeniu rzeźby
j e j obecności.
K y b e l e z kolekcji Tomatisa 28 ' lub Pusłowskich 282 należy traktować bar
dzo ostrożnie. Karol Tomatis mógł oczywiście, zgodnie z gustem epoki, posiadać w Królikarni dzieła rz
starożytnej. Obecność marmurowych rzeźb w pałacu w chwili zakupu dokonanego przez Michała Hieroni
Radziwiłła w 1816 r. zdają się potwierdzać słowa Heleny
R a d z i w i ł ł o w e j przytoczone w dziele Michała
Piotra Radziwiłła 281 . Nie zachowały się jednak źródła mogące jednoznacznie potwierdzić, że Karol Toma
posiadał w swej kolekcji rzeźby antyczne 284 . Podobnie wygląda sprawa kolekcji artystycznej Pusłowskich.
Skąpe i dość ogólnikowe informacje na temat ich zbiorów zgromadzonych w Królikarni podają źródła
drukowane z
X I X i początku
X X w. W 1857 r.
A . Wejnert w poświęconym Ksaweremu Pusłowskiemu
Starożytności Warszawy1*5 pisał o zasługach hrabiego dla Instytutu Moralnie Zaniedbanych Dzieci: „nabywszy
[...] pałac Królikarni [...] w miejsce pomnażania bogactw i świetności w nim, zamiast zwiększania krezu
sowych ozdób lub lukullusowych z b y t k ó w : w przyozdabianiu pokoi, k l o m b ó w , kiosków, fontann, posągów
itp. świecideł, [...], przytula do siebie najniższy, najmniej świetny zakład zwichniętych latorośli" 286 . Jeżeli
wierzyć
p o w y ż s z y m słowom, to należałoby przyjąć, że Ksawery Pusłowski stworzył swą kolekcję po 185
W 1879 r. prasa warszawska informowała o
w i e l k i m pożarze w Królikarni i stratach, j a k i e uczynił w zb
rach zgromadzonych przez Ksawerego Pusłowskiego, a należących do
Ilustrowany" donosił:
j e g o brata Wandalina. „Tygodnik
„ Z obrazów uratowano zaledwie kilkanaście; biblioteka, zawierająca dzieła rzadkie,
zniszczona prawie zupełnie, a co z niej ocalono, to uległo zdefektowaniu: gobeliny, któremi Królikarnią
chlubić się mogła, spłonęły wszystkie" 287 . Reporter
kcji:
„ O d r. 1849 hr
„ K ł o s ó w " uzupełnił obraz zniszczeń dokonanych w ko
X . Pusłowski stał się właścicielem Królikarni i zgromadził w niej wiele dzieł znak
wartości, szacowny zbiór starych rycin, bronzów, marmurów, obrazów, wreszcie bibliotekę f...]"288. Informa
o marmurach doprowadziła współczesnych badaczy do przekonania, że Ksawery Pusłowski gromadził takż
dzieła sztuki antycznej. Z innego fragmentu, pochodzącego z zamieszczonej w „Kłosach" relacji o pożarze 28
274
Rodziewicz,
275
CSIR
op.
cit,
passim;
por.
276
R o d z i e w i c z , op. cit., s. 4 8 .
277
Ibidem, p r z y p . 8.
278
CSIR
279
M N W nr inw. 2 3 6 7 3 5 . J e s t to
280
AGAD.
281
Mi
CSIR
CSIR
284
Z a c h o w a ł a się
285
A.
m a r m u r o w a statuetka n i e z n a n e g o
47.
pochodzenia,
podarowana
m u z e u m w 1932 r. p r z e z
r u c h o m o ś c i w p a ł a c u K r ó l i k a r n i . . . , nr 983.
jedynie
dokumentacja z
W e j n e r t , Starożytności Warszawy, t. V .
286
Ibidem, s. 143.
287
Królikarnią...
„ K ł o s y " 1879, nr
Ibidem.
nr
P o l o g n e III. 1, nr 4 7 .
[ R a d z i w i ł ł ] , op. cit.. s. 2 6 9 .
289
I,
k i , Collection..., s. 4 5 .
283
288
III.
P o l o d n e III. 1. nr 4 8 . il. 3 0 .
A R N . sygn. 807, Spis
koc
Ibidem;
Pologne
P o l o g n e III. 1. nr 4 7 .
A n t o n i e g o Sapiehę:
282
CSIR
III. I.
Pologne
7 3 8 , s. 123.
czasów
b u d o w y przez
W a r s z a w a 1857.
Tomatisa rezydencji w Królikarni:
AGAD,
A R N , s y g n . 800.
237
ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
dowiadujemy się nieco więcej o zbiorach Pusłowskiego i owych marmurach: „Straty niepowetowane! B o
jak Fenix z popiołów nie odrodzą się ani ryciny Falka, ani obrazy Orłowskiego, ani starożytne meble i bronzy, ani gobeliny i rzymskie kominy z rosso antico". Jeszcze w 1938 r. publicysta „Polonii" 2 9 0 zachwycał się
odbudowanymi z wielkim pietyzmem wnętrzami Królikarni: „ A l e co za ściany! Złocenia, sztukatury, gipsy
marmury i zwierciadła, wspaniałe plafony i meble [...]". Rzeźby marmurowe nie zostały też wymienione
wśród innych ruchomości przez Ksawerego i Wandalina Pusłowskich w ich testamentach. Ksawery pisał
w 1873 r. w testamencie: „toż samo się rozumie i o Królikarni, w której się znajdują meble, obrazy, bro
[...]" 291 . Wandalin w testamencie z 1881 r., wśród należących do niego „rzeczy ruchomych", wymienił meb
srebra, porcelanę, szkło, książki, p o w o z y i obrazy 292 . Także prace poświęcone polskim kolekcjom, powsta
przed II wojną światową, nie wymieniają rzeźb marmurowych w zbiorach Królikarni; H. Wilder ograniczył
się do krótkiej charakterystyki kolekcji Pusłowskich: „Królikarnią. Pusłowski - galeria obrazów" 293 , E. C h w a lewik wymienił bibliotekę, portrety królów polskich i obrazy malarzy polskich i obcych 294 .
Przekonanie, jakoby w obrębie kolekcjonerskich zainteresowań Ksawerego Pusłowskiego znajdowała
się sztuka antyczna, należy raczej odrzucić. Także Wandalina Pusłowskiego wypada uznać w świetle dostęp­
nych źródeł jedynie za kolekcjonera dzieł sztuki nowożytnej, zaś jego córka Marta Krasińska pozbywała się
raczej zbiorów, niż j e gromadziła 291 . Powyższe wnioski nie oznaczają oczywiście, że bracia Pusłowscy nie
mogli posiadać jednego lub kilku nawet zabytków antycznych. W pałacu lub ogrodzie w Królikarni prze­
c h o w y w a ć mogli przedmioty z dawnej kolekcji radziwiłłowskiej. Rzeźby umieszczone w grocie pod pała­
cem, w piwnicach lub ogrodzie mogły w 1879 r. uniknąć ognia 296 , który jak wiadomo pochłonął wszystkie
dzieła sztuki zgromadzone w pałacu. W ten sposób być może przetrwała do czasów powojennych rzeźba
Kybele, którą z d u ż y m prawdopodobieństwem uznać można za dzieło pochodzące z dawnej kolekcji Radzi­
wiłłów.
Największe wątpliwości budzi nadal pochodzenie reliefu z przedstawieniem Karakalli i Julii Domny,
którego nie wymienia żadne z zachowanych źródeł. Jego prawdopodobna wschodnia proweniencja 297 w y ­
klucza raczej przynależność do kolekcji radziwiłłowskiej o czysto grecko-rzymskim pochodzeniu 29 *. M o ż ­
liwe, że zabytek ten trafił do Królikarni z innego warszawskiego pałacu.
ANEKS
A P R N , rkps 168 (drugi egzemplarz: A G A D , A R N , sygn. 805), Katalog przedmiotów sztuk pięknych
j a k o to: obrazy, rysunki, ryciny, architektura, mozaiki, miniatury, rzeźby znajdujące się w pałacu Królikar­
nią z w a n y m po pozostałości J . O . X . Radziwiłła w o j e w o d y wileńskiego oszacowany przez Antoniego Blanka
profesora malarstwa przy Król. War. Uniwersytecie (1831).
Biusta znajdujące się w Gabinecie Niebieskim
Nr kat.
240
zł
Biust
w
marmurze
241
:
Ditto
""
APW.
29i
A P W , Testament Ksawerego Franciszka Pusłowskiego...
21,2
A P W , A k t a n o t a r i u s z ó w w a r s z a w s k i c h . K a n c e l a r i a J. P a k l e r s k i e g o , s y g n . 50, nr 5 1 8 . Testament W a n d a l i n a P u s ł o w s k i e g o .
:
" ! H. W i l d e r , Polskie
-Artystyczny
E.
czyźnie
i
C
na
295
czynny
h
w
P.J.]
puste
2
Królikarnią:
297
Sadurska.
2
Mi
'"'
""
a
obczyźnie
koc
I
w
Czerwiński,
-
archiwa,
(Encyklopedyczny)",
e
w
porządku
op.
i
muzea,
1905,
cif.
i
zbiory
s.
k,
Zbiory
alfabetycznym
stojące
budynek
[...],
CSIR
Pologne
[.
Collection...,
polskie.
według
..Właścicielka,
bezużytecznie
„Śliczny
ki.
i zbieracze.
s.
Ułożone
według
Archiwa,
biblioteki
miejscowości.
..Rocznik
Naukowo-Literacko-
XII.
nie
gabinety,
galerie,
muzea
i
Warszawa
1927,
s.
ułożone,
t.
II,
mieszkająca
zresztą
w
pałacu,
całym
sercem
inne
zbiory
397.
oddaje
na
ściany".
prócz
33-43.
i
miejscowości
suteren,
stoi
dzisiaj
w
szczątkach
zczerniałych
od
ognia"
[
238
PIOTR J A W O R S K I
W Salonie Złotym
242
243
244
245
246
247
i
B ust
i
D tto
i
D tto
i
D tto
i
B ust
i
D tto
Cycerona w marmurze Carrara
Pi tagorasa di tto di tto
Socratesa
Ari stotelesa
wi elki Caracalli
Vi telli us
600
600
600
600
900
900
W Gabinecie Zielonym
248
249
250
i
B ust Zenona
i
D tto Platona
Statua wyobrażająca Marsa - wiel. VA natury
- antyk 300
251 Młody Herkules śpiący 300
Biusta i statuy w Salonie Białym na pierwszym piętrze
252 Venus Medycejska wielkości £. 1 cali 21 Vi
- z marmuru Carrara 2000
253 Biust Rzymianki 700
254 Ditto ditto 700
W Gabinecie Niebieskim
255 Grupa Amor i Psyche - z brązu
na marmurowym piedest. 400
256 Ditto Bachantka z Satyrem - kompanion 400
257 Biust Nioby z gipsu odlany 5
258 Statua Hermafrodita leżącego - wiel. 22 cali 600
259 Ditto Meleager śpiący - wiel. 22 cali 600
W Salonie Gankowym
260 Biust Nioby z brązu odlany 500
W Gabinecie Półokrągłym
262 Bas-relief - kopia z antyku - Satyr z Nimfą
w akcji lubieżności z marmuru Carrara
- w formacie okrągłym - wiel. 13 cali 600
263 Bas-relief - Bachantka dwóm Satyrom przez
ręce skacze - z antyku w marmurze Carrara
- w formie okrągłej - wiel. 13 cali
600
600
239
ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
ANTIQUITY IN KRÓLIKARNIĄ. ARCHITECTURE A N D ARTISTIC COLLECTIONS
(Summary)
The palące and garden complex of Warsaw's Królikarnią, built for an influential member of the Royal Court - count Karol
Tomatis - is recognised as one of the most important works of the Polish classicist architecture, erected during the reign of King
Stanisław August Poniatowski. A characteristic Palladio's profile of the palące and the building of the kitchen in form of a Roman
tomb of Caecilia Metella, built according to a design by Domenico Merlini - an architect connected with the King - are commonly
recognized as the symbols of the residence. During over two hundred years of its history Królikarnią belonged in turn to the
aristocratic famiiies of: Tomatis, Radziwiłł and Pusłowski. Inside the palące its owners gathered valuable artistic collections.
The artistic heritage of Antiquity influence of which - direct or through the Palladian's tradition - could be traced in the
layout of the palące and garden complex, was reflected mainly in the architecture of the kitchen building, and also in the ancient
or ancient-like decoration of both the kitchen and palące.
The building of the kitchen in Królikarnią, modelled on the tomb of Caecilia Metella, is a unique work of architecture and
has no equal predecessors in the architecture of European Classicism. The building offered architects a model worth emulating,
although it was its original location and surprising idea of placing the kitchen in an ancient tomb that made this building so popular
in Poland and even created a trend toward imitation of its Roman prototype. Anyway, only about few ancient buildings trierę could
be said - like in the case of the Caecilia Metella Tomb - that they made a career in the Polish architecture. In no other country had
the architecture of Capo di bove so many imitations.
In 1816 Królikarnią was chosen as the main residence, in which they wanted to spend the last years of their life, by Michał
Hieronim Radziwiłł and Helena from the Przezdziecki family, the owners of Nieborów and Arkadia. They brought to the new place
their impressive artistic collections gathered previously - in which the Antiquity occupied a speciaJ position - as well as fitting the
palące with new objects making up a set of a specific decorative and symbolic significance including the replicas and imitations
of the ancient sculptures. After the death of the last governor (wojewoda) of Vilnius, Królikarnią became for his heirs a place of
gathering the precious Radziwiłłs' collections, including the part of the ancient or ancient-like furnishing of Arkadia. The activity
in Królikarnią of Alexandra Radziwiłł nee Stecka who ordered to place on the kitchen building the reduced inscription from the
tomb of Caecilia Metella directly referred not only to the ancient model but also to the tradition and history of Królikarnią and to
life and performance of Helena Radziwiłł.
Translated by Grażyna Waluga