PDF daxîne

·~~":;'ı!!ı'it!\~~...rı
HEJMARINO: 177, NiSANIAPRIL1997, BUHAIPRICE: 20 SKR, 4 DM
"W8 ji em
e
rg
damezirinin''
ur
d.
o
"Xwiya ye ku we ordiya ku heta niha çi rapor ü projeyen li ser pirsa Kurdi an ya ))Anadoluya başüre rojhilat•• derketin, eriş birin
ser hemuyan, niha biryar daye ku programe
ve pirse bl xwe ji ew arnade bike. Ji xwe ev
çend meh in ku di riya Konseya Ewlekariya
Mili re ew, hukumet, parlement, dezgehen
dadmendi ü rexıstinen civaki hemuyan idare dikin, niha dest avetin ve pirse ji. Çimki
eşkere ye, ji ber ku yen welat idare dikin
generalen ordiye ne, yen biryara dawin li
ser re ü dirben çareseriye didin ew in u ew
weki her mesele di ve mesele de ji tekrif ü
peşniyariyen ku werin tehemul nakin ku ew
pirs ben munaqeşekirin.
Rupe/: 3
ak
Sekreteri Gişti ye Partiya Demokrat a Kurdistan-Trane Dr. Sadiq Şerefkendi(ye mile çepe) Cı berpirsiyare Partiye ye Ewriıpaye
Fettah Abdulla(ye orte}, berpirsiyare Partiye ye Almanyaye Humeyan Arde/an di 17-i Tlona 92-ande li Beriine di restoranta
"Mykonos" de hatibun qetilkirin.
Biryara dadgeha Almanyaye:
.
iv
.A.
.a
rs
''Dewleta lrane
tawanbar e!''
erokdadmende Dadgeha Eyaleta Bilind a Beriine
Frithjof Kubsch di lü'e Nisan a 1997'an de biryara
diroki ya Dawaya "Mykonos" ji raya gişt! re eşkere kir.
Dadgeha Berllne li ser ve buyara "Mykonos"e bi teferCıat rawestiyabf.ı; pişti 247 celseyan, bi gelek lekoll n Cı
legerinan u bi ifadeyen 176 kesan gihaştibCı we baweriye ku di kuştina Sekretere Gişti ye Partiya Demokrat a
Kurdistan-İrane D r. Sadiq Şerefkendi(Dr. Said) Cı bepirsiyarc Partiye ye EwrCıpaye Fettah Abdulla, berpirsiyare
Partiye ye Almanyaye Humeyan Ardelan Cı tercCımane
w
r
w
1
w
S
NAKOKIYA ISLAMlST 0 KEMALISTAN
Halim Can di 'Ramana' ve hejmare de li
ser nakokiya ku di navbera lslamist u Kemalistan de rfi daye radisweste dinivisine, ku" Kurd ji Kemalizme pir eş kişandine, le partiya ku iro li ser hukim e ew ji
diji demokrasi ü mafe mirovi ye ji bo çareserkima pirsa Kurdi tişteki peşkeş nake."
u
u
Rupe/:4
wan Nfıri Dehkurdi de tiliya dewleta İrane heye u ji aliye ve dewlete ve ev kes hatine kuştin. 'J i bo we j! dadgeh
cezayen girandan wan kesen ku beşdari ve qatllme bune; Kazim Derabi Cı Abbas Rhajel(ku esle wl Lfıbnani
ye) bi cezayen m uhebede, YusUf Arrlln (ew jl ji Lubnanl
ye)ll sal Cı Muhamed Atris jl 5 sal u 3 meh cezayen
hefse wergirtin.
Rupel:s
KEWNAME
"Li hemi peyvan ü li hemi heyvanen diroka xwe bizivir sere xwe berbi kavilan de
bilind bik, da ku di we gumane de hemi
guman bilerizin hişe keviran bi marxasi
di ser dev re biçe, da ku lilandin zuha bibim, şehid poşman bi bin, baweri talan
bibin ü welatperweri lal bi bin ü çiya hew
qal bibin."
u
u
u
u
Rupel:ıı
GRAFiKEN SERHAD
Weneker ü niviskare Yünani Kostas Laxas li ser grafikere Kurd dinivisine, ku"
Serhad, weki weneker grafiker xwediye
armanc idealeki ye. Di berhemen wi de
bi tevayi kolona jiyane ü miroven ku bi nijada xwe serbilind in hene. Grafiken wi
kerektera jiyana hemwelatiyen xwe bi zelali ifade diki n."
u
u
Rupel:ı2-13
1
2
ARMANC, NISAN 1997, HEJMAR 177
Jl bo Annımc6
I helmara 171-172 (13-14) an ya rojnameya we de nivisweke Evindare Farqini
bi nave "Nivisakri urustiye dive" hat wşan­
din. Di ve niivise de E. Farqini rexneyen xwe
li ser şend nivis fı wergeren A. Gemas yen
ku di van demen dawiyede hatibfın weşan­
din, diyar dike. Her weha di we nivise de, ez
tim bi navkirin ku xwedigiravi heqe min hatibe xwarin. Le rasti ne weha ye, ji her ku;
1. Ez ne wergerwan im. T evi ku zirnane
Erebi fı Poloni dizanim, le naye we rnahneye
ku ez ji wan zimanan karibim nivis wergerinirn bo zirnane Kurdi. Min bi Erebi fı Poloru
xwendiye le mixabin bi Kurdi nexwendiye.
2- Ew wergerin li ser muzike fı folkore ku
hatine weşandin, ez fı A. Gemas bi rojan riiniştine gotin bi gotin, hevok bi hevok li ser
xebitine.
3- Em bi Kur di di bej in, " Xwar rfıne le
rastiye bibeje" fı rasti ji weha ye.
Eger ev werger li benda tembeliya min birnana tucar ·nedigigan deste xwendevanan.
Keda ku A. Gernas ji bo ewerger fı weşandi-
SWEDEN
w
w
w
na wan rijandiye, eger ji keda min ne zedetir
be ne kemtir e. O ji ber we yeke ji ez bawer
im ku mantiqe insafe dibeje ku mafe A. Gernas heye ku nave wi ji li tenişta ye min di bin
wan wergeran de heb.
Ez di we baweriye de me, ji bo ku rexnegirtİn objektif be fı rolen xwe ye pozinv bi ci
bine, dive ku bingeha we fakt bin. wer diyar e ku hevale me E. Farqini lekolin i ser
van faktan nekiriye fı ji ber we ji, min xwest
ve nameye ji we re birebikim da ku hin rasn
roni binin ji ber ku ... "niv!skari durusti di-
o
Radyoya Mizglniye
Li. EwrQpayi
XWEŞNAV
&
Monthly Kurdish Magazine
Hejmar, No: 177
Redaktor6 berplrslyar
MCirad Ciwan
Tel: 063-87358
E-Mail: M.Cilgin@pocab.se
rg
Redaksiyon
MumtazAydin
FarisCan
Nihat erı
Ehmed Huseyni
Hesen Mizgln
EminNarozi
LayouVpergela rCipelan
F.Can
NCiçegihan
Karademir • Stenbol
Tel:212-5306524
Faks:212-5 306473
YakCıp
•
M. Sait Alpaslan • D.Bekir
PK 303, 2100 Ofis
Diyarbekir
•
M. Arı Karaaslan • Almanya
Tel. 49-6441-42336
Fax.49-6441-43295
•
Teyib Alan Kolçi • Fransa
Tel/Faks: 33-1-44630735
•
Şert6n abonetly6
Abonetiya SD/elıi
Skandinaviya: 250 SEK
EwrCipa: 6o DM
Derveyi EwrQpaye: 50 $
Prenumeration
maqam/myndighet
450SEK
Hera Şemlye evare di navbera
seat 20.45 ii 21.00-e de ll ser
pela navin(MW), 1395 kHz.
Anons/llan
Niv-rupel-en halv sida
2500 SEK, 500 DM
U Tirkiyeyj
Box: 15216
16115 Bromma
Sweden
Adres:
Her roja Şemiye ii Yekşeme çvare
di navbera seat 21.45 ii 22.00-e
de li ser pila navin(MW), 864
kHz.
Radyoya Mizginiye
P.K.1125
Di xweşiye de biminin.
Rojnameya Kurdi
ya mehane
d.
o
ak
Armano
Box15216
16115 Bromma
.a
D
iv
H
4- Di wan resman de ku di ruperen 22 fı
23 de hatine çap kirin çend şaşi hene.
a) Li jer res ma Mela Mistefa fl gerek wilo
be nivisin! Serheng (kolonel) Eli Ekber Xeffari, Mistefa Barzani, Mirhac Ehmed fı Ezzet
Ebduleziz.
b) Li bin resma Mihedin Mawerani de
hatiye nivisin Mahmfıde Eladin çirna?!
Ew du resmen di kiteba Xeni BIIıryan Alekok de hatine çapkirin.
S) Di rfıpera 27-an de resme Serleşkir
Rezmara fı Serokeşiren Kurd- ku li dij Komara Kurdistan tewir girtin hatiye çap kirin.
Di we resme de Ebdula Elxanizade ji heye ku bi aşkere fı vekiri ji sitada ertOşa İra­
ne re kar di kir.
6) Resrna rfıpera 30 le Senendec Kurd dibejin (Sine), nehanye girlin ew resim li meqera Hizbi Demokrati Kurdistan! İran Li Saqiz hatiye girtin. Ew resim di çend kitehan de
hanye çap kirin.
7) Di rfıpera 30 de derheqa nav fı wezifa
karbedesten Komare de çend şaşi hene.
a) Haji Babe Şex ( Şex Baba şaşe) ew serokwezir an Re!sa beyeti mili bfıye
b) Muhemmed Huseni Seyfi Qazi alikare
serokwezir na, le alikare serokcurnhfır (komar) bfıye.
c) Ithanizade şaş e, tl hanizade rast e
d) Ehmediyan şaş e, Ehmedeyn rast e
e) Haci Mistefa Dari şaş e, Haci Mistefa
Dawudi rast e
f) 18) Hermini şaş e, Hernin rast e
g) fuer Xan Şikaki hem rast e, hem şaş e
şikak na va konfedrasyona tşıreıane ev Konfoorasyon ji çendi tşiran pek hatiye mina Evdoyi, Mamedi, Henare, Kerdar .. Emer Xan
Şerifi rast e.
Heq bU di wexta nivisina naven serdar fi
seroken leşkeri yen berpirsiyar ew naven jerin ben qeyd kirin. Mibemed Nanewazade
rs
evaıen hija; bejmara 175-176 rojnama we ket desren min. Ez pirozbayiya
we dikim. Bo derxistina ew bejmara
tayben li ser biranina Komara Kudistane, nernaza zehmenyen ku kak Avci fı kak Ciwan
bo wergerandina basan kişandine cihe sipas
fı qedre ye!
Weki di sergotar de ji hatiye qeyd kirin
Komara Mihabad pôşineyek d"ıroki ya tev
Kurdan e, fı ev pehesyana we ku li ser kornar
bi Kurmanci binlvisin bixwe baştirin belge fı
nişana we tişte ye.
Mixabin di we hejrnare de binek kemkuri
(şaşi) hene ku ez di we nemeya xwe de bala
we dikşirum ser wan, heke mecal hebe wan
rast bikin, ew karek baş be.
1- Nuxta yekem li ser nave Qazi Mihemed'e. Peyva Qazi peyvek Erebi ye. Denge
fZJ di sistema fonenka Kurdi ( Kurmanci fı
Sorani ) tene dengek fZJ heye, le di zimane
Erebi de çar konsorranta fZJ hene.
Ew peyven Erebi ku di Kurdi de ten bikaranin bi awayek tebi'i ji aliye Kurdaxev wan
re li gor nizama fonenka Kurdi ten telefuz kirin, yani em Kurd çar konsonamen /ZJ cihe
yen Erebi yek cor bi lev dikin. Li hemfı Kurclisıane bi Qazi Mihemed bi Erebi dibejin
Qazi Mihemed, loma nivisina Qadi Miliommed ne rast e.
2- Ew belgeyen Sovyeti ji aliye Efeasiyan
Helimi ji Rusi we harine terceme kirin, heq
ew bfı ku nave werger be qeyd kirin.
3- Nivisa Abdulah Merdux di redeksiyona
Gzinge de bfıye sebeba munaqeşeyan. Ew tene ji bo hurmet li demokrasiye hatiye bilav
kirin, piraniya gotinen wi bebingeh fı bebelgene.
Ew dibeje ku Komeley Jiyani Kurd Uiyanewey Kurd ne rast e) Liqek ji komeleya
Hiwa, bfıye weke din li ser Qazi Mihemmed
ji ne pozinv e.
ur
"Ez pirozbayiya we dikim"
(Seroke heza navendi)
Mistefa Xoşnaw, &et tbduleziz, Bekir
Hewezi, Xeyrula tbdulkerim, İbrahim Selah,
Mihemedi Ratibi ( Hemedi Mevlfıdi)
Li ser nave tşiran binek şaşi hene.
4) Begzadeyi şaş e Begzade rast e
5) Geylani ( ne eşiret in ) Şexen Neqşbendiyen Neri (Şemzinan in)
6) tşıra Zaza şaş e, Zerza rast e.
7) Karapapaki şaş e, Qerepepax rast e.
8) Mameşi şaş e, Mameş rast e.
tbdullah Kadiri şaş e, tbdula Qadiri rast e
Nalfıs şaş e, Nelos rast e.
9) P"ırani şaş e, Piran rast e.
Kareni Axa şaş e, Qereni Axa rast e.
1O) Minqfıri şaş e, Mengur rast e.
ll )Serdeş! şaş e, Gewrik fı Serdeşt rast e.
Kek Ala şaş e, Kakela rast e.
12) Keworke şaş e, Gewrik rast e.
16) Deburgriyen Mehabade şaş e., Debokriyen Mehanade rast e.
18) Feyzulbegi rast e fı Begen Bfıkan fı Sakize Feyzulla şaş e.
Eşireta "Begzadeyen Feyzulabegi" li derfı­
dora Bokan fı Seqiz rfıdinen piraniya serokôn
wan hewalbnede kornar bfın, bejrnarek ji
wan pişti ruxana komare li Saqize hatin darkicin Ehmed Xani Faruqi fı dubirayen wi li
Saqiz fı Eli Begi şerzad li Bokan.
19) Sahandize şaş e, Şahindej(bi Farisi) fı
Sayinqela(bi Kurdi) rast e.
8) Di listeya nave n ki te ben li ser Komara
Mababade(Kurdistane) de çend şaşi hene.
Necef Quli Besyan şaş e, Necef Quli Pesyan rast e.
Kirebek beri giring ku di sala 1993-an de
hatiye belav kirin: Ew ji kiteba Nuşirwan
Emin e ku di jemota rfıpera 12-an de işareya
wi hatiye kirin. Nave kirebe wisa ye: Hukfı­
men Kurdistan, Rebendaru1324-Serrnawazi
1325, Kurd le gerney Sovyen de, Neuşire­
wan Mistefa Emin, Utrecht-HoUand, 1993.
Hevi dikim ev tobiniyen min bi dilek fireh
fı vekiri werbigrin.
Heserıe Qazi
354 41 Biebertal, Almanya
NAlf:O PAŞNAV --'·"""'"·"'·"c''--'"""''""''·•~c·-..·•~..,.,.... _.......,.....,..-c'\"'"'' ·
.AI>Rl:5; .._,_...:.,..L~,.;....."..,,..,,:....,..~..,..,.,_,_"~'=·,-'·'"''--'·....-'-"-'··'-"· .
Tel: +46-8-803135
Faks: +46-8-801825
Hesab:
Postgiro: 4972255-6
Sweden
Ji bo aboney~
Almanyay6
M. Ali Karaaslan
Dresdner Bank- Giessen
Konto: 8 838 847 oo
BLZ: 513 Soo 40
Utgesav
Kurdiska Kultur Huset
Ansvarig utgivare: M. Marsil
ISSN: 0348-7385
Tryck:APEC
•
3
ARMANC, NISAN 1997, HElMAR 177
"Wi ji em i
daınezirini n''
Seddamı got:
-Baş e, xem nake.
-Piştre, ew hiidiide
navbera me ii we
bi peymana Cezaire bizzat ji ali Şahe me
u Seddamı ve hatibfı qebfılkirin. Dive
hfın we ahda xwe neşkinin u dev ji daxwaza sererastkirina hudfidan a ji nuh ve
berdin.
Seddam ji we re ji got:
-Baş e!
- Piştre, bi neheqi, ye ku dest bi şeri
kir Seddam bu, we gellek zerar u ziyan
daye me. Dive hfm zirar Cı ziyana me ji
razınin bikin!
Seddamı dizanibu ku petrola Iraqe te·
ra wi ji fı ya Xumeyni ji dike. Lama ji
.a
we re ji got:
oja yekiti, hevkari fı tekoşine ya
karker u kedkaren dinyaye, ı-e
Gulane nezik dibe. Bi ı-e Gulane
re, şinbfın fı geşbilna xwezaye, ôn fı tesira xwe li ser jiyana civaki ji dihele. Li
hemberi zilm, zordari, koleti fı hovitiya
sermayedariye, ı-e Gulane dibe rojeke
gişti ya berxwedane.
Ohana kede di ve roja bi mane de, li
ser bingehe tecrube u pemayiyen xwe
yen oıroki, li diji cihana sermayedarı u
emperyalizme G hemfi. alirandinen wan
yen kedxwarin, newekhevi u çewisandine, ji bo jiyaneke serfiraz u dilşad u di
riya sosYalizme de, doz fı daxwaza xwe
ya tekoşine dixe jiyane.
Di mercen dinye yen iro de, ku sazfimana sermayedarı u emperyalizme li
hemberi sosyalizma reel bi awaki muwaqet bi serketiye, nişan nade ku sazumana sermayedari fı emperyalizme rast
R
"Pirsa Kurdi çareser bikin"
fı
mafdar e. Dive be zanin, ku serketina
demi, we weha berdewam neke.
"Sazfunana Dinya Nu" ya ku ji aliye
emperyalizme ve hatiye peşkeş kirin, ji
destpeke de iflas kiriye. Li her aliye dinye, beistiqrari her ku dihere mezintir dibe. Di seri de li welaten kevnesosyalist
ku teslimi sazfımana sermayedariye bfı­
bfın, li her aliye dinyaye tekoşina karker, kedkar u gelen bindest geş dibe. Baweriya ku rizgariya mirovatiye ne di sermayedariye de ye, her ku dihere bi heztir
dibe.
!sal ji, li Kurdistane ı-e Gulane di
mercen şer de tC piroz kirin. Kevneşopi­
ya şoreşgeri ya ı-e Gulane di nav tekoşi­
na me ya rizgariya neteweyi de diji. Damezrandina partiya me jl ve naveroke
dewlementir dike. Herweha, rasthatina
damezrandina partiya me her bi ve roja
giranbiha ya navnetewi ı-e Gulane, serbilindiyeke dicle me u daxwaza ku em li
sosyalizme fı bihayiyen kede betir xwedi
w
Daxuyaniya Komiteya Navendi ya
Partlya Yekitlya Sosyalist a
Kurtlistane ( PYSK) ku bl munasebeta
1-i Gulane hatiye belavklrln.
pekenin çlma hat sere ve nlvi$e?
Çendeki bere gava xeberek derket
ku, eskeren Tirkiye gotine ku, li hemberi
terare em bi ser ketin, me zora terore bir
ji niha pe ve dora destpekirina çareserkirina pirsgireken civaki, abori, kulturi u
bindekari yen hererne ne, li ser ve yeke
biryar dane ku programeki ji bo van
pirsgirekan ji ew bi xwe arnade bikin.
Yani ordiye heyetek daniye ku, lekoline
bike u paketa çareserkirine ya generalen
Tirk peşki!ş bike.
X wiya ye ku we or diya ku heta niha
çi rapor u projeyen li ser pirsa Kurdi an
ya Anadoluya başfire rojhilat derketin, Criş birin ser hemuyan, niha biryar
daye ku programe ve pirse bi xwe ji ew
arnade bike. Ji xwe ev çend me h in ku di
riya Konseya Ewlekariya Mili re ew, hukumet, pariement dezgehen dadmendi u
rCxistinen civaki hemUyan idare dikin,
niha dest avetin ve pirse ji. Çimki eşkere
ye, ji ber ku yen welat idare dikin generalen ordiye ne, yen biryara dawin li ser
re u dirben çareseriye didin ew in u ew
weki her mesele di ve mesele de ji teklif
il peşniyariyen ku werin tehemul nakin
ku ew pirs ben munaqeşekirin. Ki bi
teklifeke her bi maquliye were, ki pirse
E
çfıtin.
xusüslyeta trajikomlk a Tirkiye ne
nu ye, ji bere de heye. Hin
wexta dewra destpeka avabfına Cumhuriyeta Tirkiye, seroken Kemalist en we
deme ku pişta xwe dabfın ordiye lı Tirkiye idare dikirin, ne dihiştin ku tu parti
an hezen siyasi yen ji derveyi wan, mafe
jiyane bi dest xin. Ke sere xwe derdixist
sere wi difirandin. MeşhUr e, we wextS
pirsa avabfına partiyeka komunist hatibu hole, wan nehişt ku partiyeke wiha
ava hibe, çimki ~otin niha ne wexta
we ye, ji bo Tirkiye partiyek wiha ne lazirn e. Heke em bigihijin we qenaete ku
ji Tirkiye re partiyeke komunist lazirn
E
fıdaneka
rd
-Temam!
Piştre seroke heyete denge xwe nizim
kir, got:
-Şerteki Xumeyni ye din ji heye, le
ne tişteki maqfıl e, !oma ji em newerin ji
te re bCjin.
Seddaml got:
-De metirsin, bejin. Axir em hatine
qonaxeka wisa giran ku dive em guhe
xwe bi din hemı teklifan.
Seroke heyete domand:
-Xumeyni dibeje ku şerte min e dawin ji ev e. Televizyona lraqC ji sere sibe
heta evare programen li ser Seddam Husen diweşine ji niha pe ve me dive ku, di
şuna we de di televizyone de Qur'an be
xwendin. Seddamı got:
-De herna ra bin, zu herin ji Xumeyni
re bejin ku Seddamı hemii şerten te qebfıl kirine, were em li hev ben. Diplamaten heyete hemili hemberi ve bersive mit
u mat mayi li hev nihertin. Gava Seddami ev yek dir, fahm kir ku ji ber qebfılki­
rina wi şertC dawiyC wiha şaşma yi ne.
Loma jigot:
-Xem nake, herin wi şerti ji qebfıl bikin. Min re je re ditiye. Ji niha pe ve
Qur'ane jl ez e bixwinim.
rs
iv
a
ve hfın we bidin me.
w
•
w
'
-Herin Eyetullah Xumeyni bibinin
bejin, seroke me aştiye dixwaze ka ji bo
aştiya navbera her du welatan şerten we
çi ne, em arnade ne rlınSn wan şertan
muzakere bikin.
Heyeta diplamatan rabfı, çii lrane,
çend rojan ma fı vegeriya lraqe, derket
huzfua Seddamı. Seroke heyete hedi hedi rabii ser xwe fı bi tirs dest bi axaftine
kir, got:
-Ya seroke payeberz, em çiin me
Xumeyni dit. Wı ji dive em dawi li vi şe­
re beencam binin u li hev ben. ı..e ji bo
aştiye hin şerten wi hene.
Sedarnı meraq kir, pirsi:
-Çi ne gelo? Ka bejin!
Seroke heyete dest pe kir, şerten Xu·
meyni jirnartin:
-Xumeyni dibeje ew girava ku li nava Xelice ye di esle xwe de ya me ye, di-
ku
Got:
rg
m.cılgın@pocab.sc
rfınen.
bi niyeteka dilxwaziya çareseriye munabike, ya te kuştin, yan meriveki wi
re kuştin ya zerar u ziyanek dighije mal
fı milken wi, idi kes newere bi hername
fı teklifan were. Kes nizane ku hudilden
qebfıl u tehamula generalan li ku destpe
dike u heta ku dere diçe.
Loma ji xwiya ye ku weki wan meselen din en siyasi, en civaki u en li ser demokrasiye, general bi xwe we bi teklifeke werin, di riya Konseya Ewlekariya
Mili re wan bi hukumet u parlamentoye
bidin qeblılkirin, pişt re we deve insanen
Tirkiye vebe fı herkes dest pe bike, bi
nave munaqeş< benişte deve genecalan e
geni biclı. Çewa ku iro li ser layikiye,
cumhuriyet u demokrasiye ev benişt te
qeşe
MURADCIWAN
.o
imkeka pekenine ya li ser Seddam Husen heye. Bi heviya ku hinekan ji we nebihlstibe, min dive
we çiroke dest bi nivisa xwe bikim.
Dibejin ku di dema şe re na vbera Iran
fı lraqe de bfı. Heşt salen şeri çiibiin beyi
ku aliyek serkeftineka berbiçav bidest
xe. Ji her du aliyan ji bi milyanan insan
miribiin ii behed gund fı bajar weran
bfıbfın. Dawiya dawin Seddam Husen
mecbfu ma, gazi hin diplomaren xwe
kir, xwest wan bişine nik Ayetullah Xumeyni da ji bo aşti ii li hevhatineke pe re
derkevin, geştir dike.
Berxwedana gele me ya li hemberi şe­
re kolonyalist ku Komara Tirkiye bi serhişki dirneşine, berdewam dike. Tevi
werankirin Cı zaiyaten mezin yen ku li
welaten me çedibin ji, we tekoşina gele
me ya ji bo azadi u serxwebune berdewam bike. Li hemberi dilti u şere ku kolonyalist didin pi!ş, beyi tekoşine tu riyeke din tuneye.
Di ve roja diroki ya ı-e Gulane de, em
disa diyar dikin ku heta pirsgireka Kurd
fı Kurdistane bi awayeki aoıl u demokrattK neye çareser kirin, we li Tirkiy€ U
Rojhilatanavin aştiyeke bi rasti u istiqrar
neye ava kirin.
Di ve roja yekiti, hevkariya enternasyonali lı biratiye ya nav gelan ı-e Gulane de, ji gelen ku welaten wan kolonyalist in; ji gelen Tirk, Ecem u Ereb re banga me ev e:
:i!.di ji karbidesten xwe u ji siyaseta birevebiren dewleta xwe ya neheq fı wr-
be, we ji em e damezirinin, ne ku komunist. lro ji çareserkirina pirsa Kurdi, li
gori wan ne lazim e, heke lazİm be, ji bo
we ji ew bi xwe we çareseriyan binin.
Sed u şest-hefte sal derbas bune ku
Tirk behsa pi!şveçfına ber bi dinya medeni dikin, ev hefte fı penç sal in ku li ser
avabuna cumhuriyeteka nu te muhewelekirin niv qim e ku belısa bicihkirina
demokrasiye te kirin. Gava meriv bala
xwe dicle van qonaxen han, bi xemgini
fı mixabini diyar dibe ku; hin tişt hene
ku ew li Tirkiye qet neguherine wek
xwe mane, he gellek salan ji we wek
xwe biminin. Ew ji; durfıti fı sextekari
ne, tirsa ji rfımet fı dewlemendiyCn insaniyeta medeni ye.
dar re, nebin pengav. Li hemberi şere
kolonyalist ye xwindar helweste bigrin.
Sazgehen dewleten kolonyalist, kevneperest fı nijadperest yen ku iro Kurdistane
weran dikin fı dişewirinin u gele me qir
dikin; jahre dixe nav nan il xwarina we
ji. Dive be zanin ku heta Kurdistan u gele Kurd azad nebe, azadiya we ya rasti ji
we pek neye.
lro, riya rizgariya gelen Rojhilatanavin ya rasti ji, di tekoşina me ya hevbeş
ya li diji van zordestan re, derbas dibe.
Di seri de, dive parti fı tevgeren sosyalist, şoreşger u demokrat yen gelen Tirk,
Paris fı Ereb xwe ji tesira şovenizina neteweye serdest rizgar bikin u fonksiyonen xwe yen ji bo rizgariya gelan pek binin. Di ve roja bi mane de, em hemU
avayi il sazgehen navneteweyi yen sosyalist, şoreşger, demokrat u mirovperwer daweti piştgiriya tekoşina me ya
mafdar ya rizgariya neteweyi dikin.
Em bi ve bir fı baweriye ı-e Gulane
piroz elikin u diyar dikin, ku em de naveroka şoreşgeri ya ı-e Gulane, di tekoşina xwe ya rizgariya neteweyi de bi
heztir bidin jiyandin.
4
ARMANC, NİSAN 1997, HEJMAR 177
Nakokiya lslamist ü
Ma qey çeliken
maran bejahr dibin?
yen xwe yen şexsi fı silistimaliyen ku heta nuha kiri-
ye veşere, naxwaze 'zewaca xwe' bi
rab bike.
Erbakaıll
re xe-
Dlve ev rejim hilweşe!
Ev guhertinCn dawiye yCn dinyaye fı tekçfına sistema
sosyalist ji nişan da ku wexta sistem hildiweşin ji bo
milertan re vedibin ku ew bigihijin mafen xwe yen
neteweyi fı demokratik U dewletCn xwe ji ava bikin.
Bi tekçfına Sistema Sosyalist a Sovyete gelek dewleten serbixwe derketin orte. Li Bfılgaristane Tirken
ku di salen 80·yi de dihatin inkar fı asiınlekirin pişti
tfkçfına sisteme iro partiya ku wan avakiriye di moclisa BCılgaristane de partiye kilit e.
Di ve sedsala me de du şeren cihane qewimin,
Kurd tiştek bi dest nexistin, di dema heri lawaz a
cumhfıriyete de Kurd seri bildan bi ser neketin. U
dive iro ew ji hewil bidin bi riyen aşti fı demokratik
fı legal beşdari hilweşandina ve sistema ku ev 70 sal
in ew inkar kiriye, bibin. Kurd ku bi rexistin nikaribin beşdare ve pevajoye bibin, di ve ew ve sistema heyi ji neparhin. Dive ew parazgeren mafe xwe yCn
mili fı demokratik bin, piştgiriya we beze bikin ku
yCn ku bi rasti dixwazin aıadi, demokrasi fı mafe
mirovi li Tirkiyeye bi cih bikin. Di nakokiya di
navbera İslarnist fı Kemalistan de ku islarnist bi ser
bikevin u sistema ku ew ava bikin, de ji Kurdan re
tişteki nU neyne, le de ew wek Kemalizme li hemher
Kurdan evqas şoven ji nebin!
w
w
.a
rs
iv
a
Kemalist-Tslamist
Ev 70 sal in ku cara pfşin e, koalisyona Refahyole
ku Partiya Refahe bi dengen xelke batiye ser hukim
fı di Medisa Mezin de partiya yekem e; bi uslfıb fı icraata xwe di sistema Tirkiyeye de qulik vekiriye fı di
şexse we de islarnist sistema Tirkiyeye her bi xeteriye ve dibin. lldi li Tirkiyeye li gel demokrasi, azadi u
mafe mirovi sistem ji tete munaqeşekirin.
Di navbera Kemalist u İslarnistan de nakokiyeke
eşkere rfı daye. Civat buye du perçe. Ji aliki ve
aligiren sekfılatizme u ji aliye din ve ji anti-sekfılarist
di her qada jiyane de ten hemberi hev. Aligiren Refahe yan ji grfıben anti-sekulist li hemher dewlete şe­
ven cilıade li dar dixin, tiyatroyen ideolojik pfşkeşô
sahneyan dikin, bi merasirneo dini; bi dua u selavatan avahiyan vedikin, di teriqat u dergeban de li diji
sistema heyi dengen xwe bilind dikin. Aligiren Kemalizme u Kemalist ji li diji "şeriatperestan" kampanyayen cuda organizedikin; li gor wan dive dibistanen ku imam fı xetiban derdixin beşen wan yen
navin ben girtin, dive dibistana bingehin fı perwerdeye bibin 8 sal; ew ji merasim, civin, meş fı mitingCn
xwe bi sirfıda mili ya Tirkiyeye "Marşa İstiklale" vedikin fı digrin" u dibejin cumhfıriyet di xetere de ye,
de Tirkiye bi be wek İran Cı Cezayire. Seroktiya baske
Kemalizme Ordiya Tirkyeye dikşine; ku ew 70 sal e,
cara peşin e direkt Cı bi dengeki bilind tedaxule siyaseta Tirkiye dike u bi wasiteya Konseya Ewlekariya
Mili fermanan derdixe Cı peşkeşe hukfımete dike, dibeje; "Pirsa heri ciddi ya Tirkiyeye irtı"ca ye. Ev pirs
ji cudexwaziye ji xetertir e, dive hukfımet li dije we
redbiran bistine". Hin weziren hukCımete ji ku ji baske Partiya Çillere ya DYP-e ne wek leşkeran difikirin, dibejin rejirna Tirkiyeye di xetere de ye fı ji bo
we ji ji wezirtiya xwe istifa kirin. Munaqeşe te kirin
ku ordiya Tirkiyeye bi derbe tedaxula ve pevajoye
bike. U mixabin hin çepen Tirk ji fı seroke PKK'e A.
Ocalan ji ordiya Tirkyeye ordiyeke pôşveru dibinin.
w
Müxalefet xwe sipartiye Erkani Herb
Erkani Herb wek "Şfıre Demokles" li ser hukfımete
ye, siyaseta hukfımete ew tayin dike. Ji we ji koalisyona Refahyole li ber ketine ye, rojen we jimartine.
u ji ber ku mfıxalefet bela-vela ye ew emre xwe direj dike. Partiyen rast fı xwedigiravi yen ku ji xwe re
dibejin "sosyaldemokrat" di tu noqteyan de nikarin
ben her hev, tene tişteki w an ye mw;terek heye ev ji
ew e, ku ew di bin siya Erkani Herb de siyasete dikin Cı xwe spanine "bexten" leşkeran da ku leşker
hukfımete bixinin.
U partiya Refahe partiyeke oportunist e fı seroke
we Erbakan ji miroveki populist u pragmatist e ji bo
ku li ser hukim birnine ew tawizan dide Erkani
Herb, le di bine van tawizan de ji siyaseta xwe dimeşine u ji nimeten iktidare sud werdigre.
lsti tikçiina sistema sosyafıst, hinek partiyen komunist li Başure Ewrfıpaya navin xwe guherandin
ya ji bi nave xwe yen kevn, di civata nu de ciye
xwe stendin. U tişteki balkeş derket orte; ev partiyen komfmist hama hama li her dere siyaseten nasyonalist fı nijadperest meşandin ii dimeşinin.
Beri nuha bi çend mehan, li Romanyaye hilbijartina
gişti çebfı. Partiya komunist a kevn ya Romanya ye di xebata hilbijartine de li hemberi rninoriteta Macari Cı Qereciyan propagandayek nijadperest u dijminatiyeke mezin
ajot. Çaxa di sala 1989-an de, komunistan iflas kir u rejima wan ji ortC rabfı tevgerek bi nave "Vatra Romaneasca" damezirandin. Ev revger li hemberi minoritetan siyasetek şovenist ajot Cı gelek provakasyon li dar xistin fı ev
rg
P
.o
B
Kurd jl KemaliZme pir eş kişarıdin
Ev 70 sal e Kemalist li ser hukim in Cı ideolojiya we
wek virfıseke ketiye her dere civate. Wek tabuyeke
tu cari Kemalizm li Tirkiyeye nehatiye munaqeşeki­
rin U ku car cama hatibe munaqeşekirin ji ev munaqeşe di nav grfıben çep fı Kurd yen marjinal de biine.
Ev cara pfşin e ku bi wasiteya partiya Refahe di sewiyeke weha bilind de ev ideoloji fı sistema we bi
weşarti be ji tete munaqeşekirin; berdevken dewlete
itiraf dikin Cı bi eşkerayi dibejin ku sistema wan di
xetere de ye.
Helbet Partiya Refah u islarnisren din yen redikal
yen ku diwxazin ve sisteme bigehurinin ew ji bi kirin
fı bir fı baweriyen xwe ne demokrat in fı li dij maf u
azadiyen mirovi ne f.ı ji pirsa Kurdi re tu çareserkirineke ji peşkeş nakin. Ew dixwazin Tirkiyeye her bi
şerqe ve bi bin. U rastiyeke ji heye Partiya Refahe bi
dengen gel u bi riya demokratik hatiye ser hukim fı
ya heri xerab ji ev parti bingeha we ya xurt qada
Kurrustane ye. Herçiqas Kemalist ji İslamistan
moderntirin ji le Kurd ji Kemalizme pir eş kişandine
fı sistema ku li ser himen Kemalizme batiye avakirin
Kurdan inkar, surgun fı asiınle kiriye fı daxwazen
we yen "masUm" bi barbari rawestandiye.
ABIDE DIYARBEKlRi
provakasyonan kirin hustiye minoritetan.
Rfıs Boris Gunko di sala 1992-an de xwebi faşist fı nasyonalistan re organize kir. Boris Gunko nUnere "Aliansa sor fı qehweyi " ye. Generale
KGB Alexander Sterligov nuha seroke "Tevgera Netewiya Rfıs e." Di civinan de aligiren wi goınleken reş li xwe
dikin ku bi simbolen xwe, xwe dişibinin xaca Hitler. Ev
rôxistin li Rfısyaye şovenizme fı dijminatiya li hemberi
Yahudiyan dimeşine.
Vladimir Meciar kariyera xwe di partiya komunist a
Çekoslovakyaye de kiribu. Pişti tekçfına sosyalizme ji bo
ku Slovaki ji Çekiyan veqetin, wi dest bi siyasetek agresiv
fı nasyonalist kir u di ve siyaseta xwe de bi ser ket.
Wezire Derve ye kevn e Yekitiya Sovyete Eduard Şe­
vardnadze bfı seroke Gurcistane li hember mileren din siyasetek bi kin fı nefret ajot.
Seroke dewleta Rusya Sipi, Aleksander Lukasjenko di
dema Sovyete de berpirsiyare kolhozeke bu. Pişti jiorterabfına sistema Sovyete bfı serokdewlate Rfısya Spi. Lukasenka li hemher heza Amerikaye dixwaze Sovyete ji nuh
ve ava bike. N erine Lukasenko di derheqe demokrasiye
de wiha ye; " Almanyaya Hitler nişani me da ku di idarekirina civate de dfızan çiqasi pewist e. Ev ji ancax dikane ji ali serokeki xurt de be bi ci anin fı bi vi hawi ancax kare welateki ji krize derxe."
Li welaten Balkan ji komunist u generalen kevn, nuha li
hemher millet fı aqaliyeten din siyaseten nijadperest, nasyonalist dajon. W ek rninak, meriv dikane Milosoviçe Yugoslavyaye fı Franjo Tudjmane Xirwatistane nişan bide.
Seroke Xirwatistane kornuniste kevn Franjo Tndjman
di derheqe qetilkirina Yahudiyan de weba dibeje; "Yahudi ji milleren din zedetir ji Hitler eziyet neditin. Eziyeta fı
qetliama ku li Yahfıdiyan bat kirin, wan bi xwe ani sere
xwe. Yahudiyan nefreta li hemberi xwe geş kirin, çirnki
wan dine xwe ye tayberi u adeten xwe yen milli diparas-
Kornuniste
peşandineke
ku
i hatina Partiya Refalıi li ser hukim di navbera Kemalist fı islamistan de nakokiyen mezin
derdikevin. Ku meriv Kurdan ji wek grubeke
cuda le van herdu fenomenan zede bike ev herse
fenomen herroj rojeva Tirkiyeye tayin dikin. İslarnist
Cı Kurd di cepheyen cuda de li hemher ve sisrama heyi ya ku li ser bingeha Kemalizme ava buye,
derdikevin. Partiyen mfıxalefete yen CHP Cı DSP ku
li ser bingeba Kemalizme hatine ava kirin fı ANAP
di bin siya Erkani Herb de siyasete dikin li gora wan
rejima cumhfuiyete di xetere de ye. Partiya baske din
ya koalisyone DYP-e ji hemfı bene xwe xistiye deste
seroka xwe Tansu Çillere. Çiller ji ji bo berjewendi-
-Gelo komunist reng guhartln?
rd
Kemalistan ü helwesta Kurdan
tin."
l lomunisten Tlrkan, çi di diroke de u çi ji iro, wan tim
ftu tim bi perspektiveke şovenist fı nijadperesti li mesela Kurd nehirin. Wexta Kurd di perspektiveke milli de
rnafen xwe yen netewi dixwazin, ji ali komunisten Tirk
ve tim mohra nastonalistiye li wan dikeve. Komeleya Sermiyandare Tirkan(TIJSIAD) di derheqe pirsa Kurd Cı demokrasiye de li Tirkiyeye raporek arnade kir. Di rapore
de te pfşniyarkirin ku dive Kurd kanibin bi zimane xwe
bixwinin fı partiyen xwe ava bikin. Hin çepen Tirk, li
hemher ve rapore derketin u gotin ev rapor kare imperyalizme ye. Bere ji komunist tevgera Kurdan wek perçeki
imperyalizme diditin. Ma qey çeliken maran bejalır dibin?
Le mixabin, hin Kurd rastiya xwe nabinin fı dev ji komfınisren Tirkan bernadin u te..ı dixwazin bi wan re cebhe ava bikin.
Gelo çima komunist siyaseteke nijadperest u nasyonalist dimeşinin? Ma tekiliya nasyonalsosyalizme bi komunizme re heye? Ma ka komunist enternasyonalist bün u ji
bo wekheviye, mafe hemfı insanan u Inilletan tekoşin
di dan?
Pewist e ku analizeke siyasi bere çekirin.!
•
5
ARMANC, NISAN 1997, HElMAR 177
A
Dewleta lrani him bi huqüqi ü
him ji di wijdani gel de tawanbar e!
rg
d.
o
we ji balyozen xwe ji bone şewre ji İrane
vekişandin."
Rejima İrane dixwaze li diji 24 şirke­
ten Almanyayil ku di Şere Xelice de çeken kimyayi firotibiın Iraqe, dawa veke
il wan bi huqilqi mahkfım bike.
Di rojen peşiya me de, de her tişt derkevin hole; ya de Almanya li ser şopa
Amerikaye here il İrane wek dewleteke
terorist nişan bide il tokiliyen xwe je qut
bike yan ji de beje "dadgehen me
serbixwe nin" em disa 'dost&' hev in!
Bilyer çawa qewlmi bill
Ji bo ku beşdare Kongreya Sosyalist Enternasyonal bibin Sekretere Gişti ye
PDK-İrane Dr. Şerefkendi, tevi heyeteke
partiye xwe di ilona 1992'an de hatibirn Berline. Pişti beşdarbima kongreye,
heyeta PDK-İrane di 17-e ilone de li BerIine li restofanta "Mykonos" bi mfıxale­
feta İrane re hevditinek kiribiln Cı di dema hevditine de ji aliye qatilen İrane ve
hatibün gulebarankirin u Dr. Sadiq Şe­
refkendi Cı hepirsiyare Partiye ye Ewrfı­
paye Fettah Abdulla, herpirsiyare Partiye ye Almanyaye Humeyan Ardelan il
tercfımane wan Nüri Dehkurdi hatibiın
kuştin. Ji her ku ev bilyer di restoranta
Yfınaniyan a "Mykonos" de qewirni bfı,
bilyer wek "Doza Mykonos" hat binavkirin.
Li ser biryara dadgeha Beriine dewleta
İrane bi tevayi xelke xwe li hemher Al-
manyaye seferber kir, bi rojan li hemher
Balyozxaneya Alınanyaye ya Tahrane
meş ft xwepeşandin orgaıllze kirin, ve
biryara Almanyaye "mahkfun" kirin.
Seroke dini ye lrane Ali Hamaney peşengiya meş Cı mitingan kir. İran ji bo ku
dewleten Ewrüpayiyan bitirsine tatbiqateke mezin yen leşkeriye bi atınanca erişi
li dar xist. 200.000 leşkeren reşayf, hawayi fı bahre beşdaren tatbiqate bCın.
Kurd bii deng man!
Li gel ku pirsa Kurdi di peymanen navneteweyi de hin nebilye pirseke huqilqi
gele Kurd U rCxistinen we yen sivil, demokratik il siyasi di vi wari de nikarbiln
aksiyoneke berbiçav li dar bixin. Le
wexta biryara dadgeha Beriine ji raya
gişti re eşkere bü, ew karibCın li Almanyaye xwenişandaneke li dar bixistana;
ew heza ku ji bo herjewendiyen partiya
xwe bi 1O bezaran derdixst kolan ü
stadyilman ya ew ji ber tekiliyen xwe
yen bi dewleta kolanyalist ku ji aliye dagehe ve dihat ithamkirin ve, ya ji ji her
nezani fı nekamilbilna şufıra neteweyi
be deng man, di şüna wan de müxalefeta İrane ü di seri de ji aligiren rexiseina
"Mucahiden Xelk" li Beriine li ber mahkemeye bi mitingeke piştgiriya biryara
dadgehe kirin.
.a
r
gişti re eşkere kir. Dadgeha Beriine li ser
ve büyara "Mykonos"e bi teferüat rawestiyabii; pişti 24 7 celseyan, bi gelek
lekolin ü legerinan ü bi ifadeyen 176 kesan gihaştibU we baweriye ku di kuştina
Sekretere Giştf ye Partiya Demokrat a
Kurdistan-İrane Dr. Sadiq Şerefken­
di(Dr. Said) il hepirsiyare Partiye ye Ewrfıpaye Fettah Abdulla, berpirsiyare Partiye ye Almanyaye Humeyan Ardelan il
tercfımane wan N il ri Dehkurdi de tiliya
dewleta İrane heye il ji aliye ve dewlete
ve ev kes hatine kuştin. Ji bo we ji dadgeh cezayen giran dan wan kesen ku
beşdari ve qatlime biıne; Kazim Derabi
fı Abbas Rhajel(ku esle wi Lubnani ye)
bi ceza yen muhebede, Yusfıf AnUn (ew
ji ji Lubnane ye)ll sal fı Muhamed Atris
ji 5 sal ü 3 meh cezayen hefse xwarin.
"Ji ber ku pirsa Kurdi di peymanen navneteweyi de hin nebilye
pirseke huqilqi gele Kurd il rexistinen we yen sivıl, demokratik il siyasi di ware ve birayare
de aksiyoneke berblçav nlkarbiln li dar bixin. Le ev biryar ji
bo gele Kurd il tilkoşina we ya
adli blryareke diroki ye. Kurd di·
ve encamen we di karilbaren
xwe yen diplomasiye il propagandaye de baş bi kar binin il
je sild werbigrin."
ur
•
Biryara adil
Tekiliyen abori yen Almanyaye bi
dewleta !rane re gelek xurt bfın fı dadgeh bi hesani karibü ve büyare bincil bikira. Ji aliye din Dadgeha Beriine li ser
bCıyareke wilo radiwestiya ku xwediye
we büyare li cihane be dost Cı be kes biın
ü dezgehen we yen xurt fı diplamarık il
Iabiyen we yen bikerhati tunebün. Le disa ji dadgeh hernil riskan da ber çave
xwe fı biryara xwe ya adil ü bi adelet
stend il dewleta İrane bi huqilqi
malıklım kir. Bi vi hawayi bi huqilqi ji
ispat bil ku dewleta İrane, dewleteke terorist e, li hemher muxalefeta xwe şid­
det ü cebire bi kar tine. Rejima islami ya
İrane bi kirinen xwe di wijdane gele
Kurd fı Farisan de tawanbar bü fı ev
tawanbariya we edi bi huqCıqi ji hat erekirin.
Helbet ev biryar ji bo gele Kurd il tekoşina we ya adil biryareke diroki ye.
Kurd dive encamen ve biryare di karü·
baren xwe yen diplomasiye Cı propagandaye de bi kar binin il je süd werbigrin.
Gele Kurd ü rexiseinen we yen sivil,
demokratik il siyasi bi biryara dadgeha
Almanyaye kefxweşiyen xwe anin zimen il daxwaz ji hukfımeta Avusturyaye
kirin ku, ew ji di derheqe qatilen Dr.
Qasirnlo de dawa ku vekirine dawi bi'nin. Wek te zanin Dr. A. Qasimlo bere
Şerefkendi Sekretere Partiya Demokrat a
Kurdistana İrane bü ü di dema hevdtineke bi herbirsiyaren hukfımeta İrane re
dikirdi 13'e Tebaxa 1989-an de ew ji ji
aliye ajanen İrane ve li Avusturyaye hatibCı kuştİn Cı qatilen wi nehatibiln girtin.
va
k
Bilind a Beriine Frithjof Kubsch
di 10-e Nisan a 1997-an de biryara diroki ya doza "Mykonos" ji raya
si
S
erokdadmende Dadgeha Eyaleta
ftadgeha Bilinci a Eyaleta Beriine di
llıdianeıneya xwe de weha dibeje;
w
"Serkaniya derketina ve bfıyarC fı tCkiliye we bi şoreşa İslami ya İrane ve giredayi ye. Pişti şoreşa İslami hezen mfıxa­
lefete Cı hezen ku Kurdan temsil dikitin
hemü biln ilegal il di derheqe serok ü
berbirsiyaren wan ku otooorniye dipa-
w
rastİn de tatbiqat hatin vekirin. Ew mec-
w
bur man ku derkevin derveyi welec. Le ji
bo ku dewleta İrane wan ji orte rake,
ew li derveyi welet ji ji aliye istixbarata
İran& ve hatin taqibkirin."
Di tespita delilan de Dadgeha Bilind a
Eyaleta Beriine şemaya operasyonen ku
li derveyi welet li hember müxalefeta
İrane hatine kirin, de nci st her ça van. Li
gor dadgehe; "Ev oprarasyon li İrane ji
aliye komiteyeke tayben hatiye organizekirio Cı bi deste balyozxaneya we ya
Bonne hatiye tetbiqkirin; ev korniteya
tayben ji Serokdewlete İrane, ji Seroke
lstixbarata lrane VEVAK. ji Wezire Karfıbare Derve ye İrane, ji Wezareta
Parasıina lrane ü ji Seroke aıni ye İrane
pek te."
Şere
diplomasiye
Pişti biryara dadgehe, hukfımeta Almanya ye daxwaz kir ku Balyoze Balyozxaneya İrane ye Bone Musawi 4 personelen din yen sefarete terka Almanyayil bikin. Rejima İran ji bi awayeki diplomatik sefire Almanya ye Tahrane ji İrane
"qewitand". Li ser daxwaza hukfımeta
Almanyaye hukfımeren dewleten Yekitiya Ewrfıpaye; "Tekiliyen xwe yen bi İra­
ne re, di her çav re derbas kirin il ji bo
D<ıdglrl D<ıdgeha Frankfflnl yl Almanyayi çend meh berl di dozeke de gatlbfı ku,
erolnin ku li ser riyen Tirkiyeye re derbas dibin, di firotlna wan de riliya seroka Partiya
DYP-i Cı Wezira Karflbarl Derveya Tirkiyeyı! Tansü ÇillerıT heye (karflmtar. Mfısa Kan)
6
ARMANC, NISAN 1997, HElMAR 177
Stalin, buxrana Şoreşe ü hilweşiyana
komara Kurdistane ü ya Azarbeycane
w
w
w
baycane re, ku nUnerin Komara Kurdis-
rg
rd
.o
ak
u
3- Xeraklrlna Du Komaran:
Her weki di peş de hat behskirin, we çaxe, di desrpeka meha havine ye yekem
de, tevgera karkeran di İrane de teqiya.
Qewwam, ji bo ku peşiya pele n şoreşe
bigre, paş de vekişiya ku heta di firseteke
din de kes bi destan keve u derbeke le xe.
Beri kincen azadixwazi fı demokrasiye li
xwe kir. Qanfına kar, ku heta dereceyeko li gor qazanca karkeran bu da xuyakirin, ji xwedanmulkan re got ku, dive ji
sed115 hasilata xwe bidin cotkaran (ev
tene goıin bii fı keseki bersiva wi ji neda). Dexta ser Partiya TIJDEH ii rexisıi­
nen peşkevtixwaz kern kir u eriş bir ser
binek kes u rojnameyen eniya darbeye ii
hetta di destpeka meha tebaxe de se endamen Parıiya TIJDEH kist nav kabineya xwe u du kesen ji liberan ji bfın wezire adiiye u ye kar. tdi Partiya TIJDEH di
nihayeta xwe ya desthilata rexisıini fı siyasi de bii.(38)
U Partiya TIJDEH, ji delva meşandina
siyaseteke şoreşgeri, li ser we riye dimeşi­
ya ku Stalin di nameya xwe de wek tewsiye ji Pişeweri re nivisandibil. Partiye
dixwest bi pişıgiriya Qewwam de,
we"demokrasiya kem u kurt" bipareze
ku bi çfına Riza Şah pekhaıibu. Di xeta
partiye de, pişti ternambfına Şere Cihane,
erke beri giring ew bi'ı ku careke din agire şer neye vexistin. Madem wiha bii, diviyabfı xebat ji bo "aştiya cihanC" fı "parastina Yekitiya Sovyete" weki bingebe
aşti ii sosyalizme bihata kirin. Di we xete
de, desthildana li hembere leşkere (arteş)
Şahinşahi, di İran i'ı cihane de aşti xist
nava ıirse, çunki murnkun bu ku Ingiliz
u Amerika ji tekel bibin ii şerek di navbera wan u Yekitiya Sovyete de dest pe bike. Di ve nerine de, xebat kirin fı şoreş
weki çikandina çavkaniya şer dihate ditin.
Di demeke de ku Partiya TIJDEH di
muddete wan deh hefteyen beşdari di
destmlata dewlete de, ji bo telandina herekete karkeran gelek hewil da (ji bo ku
destmlata xwe u ya dewleta merkezi bipareze). Qewwam mijfıli giredana pilanan li diji Partiya TilD EH u herdu komaran bii. Di dawiya meha ilone de, eşi­
reta Xuzistane, fars fı navçeyen din en
başfire İrane tekelhevi xistin nava welet,
doza xwedmuxtariyeke weki ya Azerbaycane kirin. Qewwam tekelheviya eşi-
.a
2)Tiyatroya Diplomasi ya Sovyet&:
Qewwam, di 17-ye sibata 1946-an de
careka din bu serokwezir u roja din bi
!ez ber bi Moskovaye ve ket re u bi Stalin
fı karbidesten din en Sovyete re dest bi
muzakereyan kir. Di 4-e nisane de Qewwam fı Sadçikof (sefire Sovyeteye İrane)
peyrnannameyek imza kirin, ku ev xalen
han te de bun:
"1.Beşen Leşkere Sor ji tarixa 24-e
adara 1946-an pe ve, de di muddete meh
u nive de bi ternami erde İrane terk bikin.
2. Lihevhatina damezirandina şirketa
tekel a petrola Iran u Sovyete u mercen
we, ji tarixa 24e adare heta ternambUna
we, di muddete heft mehan de ji bo tesdiqkirine de ji bo Medisa 15-an be pôş­
niyarkirine.
3. Ji bo ku Azerbaycan amireke huuduri ya İrane ye, li gor qanuna mewcild
u bi ruhe xerxwaziya muqabili xelke
Azerbaycan<:, di navbera dewlet fı xelke
Azerbaycane de de tertibeke hemini ji bo
islahate be danin"(35).
Ev lihevhatina han, riya erişa dewlete a
ser Azerbaycan fı Kurdistane xweş kir.
Eşkere ye ku diviya bil Leşkere Sor her ji
İrane derkeve. Dewleta sosyalist ku xwe
nunere çina karker dihesibine, mafe we
nine welateki dagir bike. u, li gor we lihevhatine u li hembere "qanfına mewcud" damezirandina şirketa petrole pewisti bi tesdiqkirina meclise bu; ji bo pekanina meclise diviyabu helbijarıin çebuya; ji bo helbijarıine ji dibii Azerbaycan
u Kurdistan di bin kontrola dewleıe de
be ji bo ku kontrola dewlete hebe, dive
leşker çavderiya helbijarıine bike fı ji bo
ve mebeste ji diviyabfı leşker vegere
Azerbaycan u Kurdistane.
Beşe dawiye ye Leşkere Sor, di 9-<: meha gulane de, rojeke pişti nivisandina nameya Stalin, ji İrane derket. Dewleta İra­
ne ku ji bo derketina Leşkere Sor bi handana Amerika u Ingilistane şikayet li Şu­
raya Emniyete ya Neteweyen Yekgirıi kiri bu, şikayeta xwe paş de girt, le Amerika ii Ingilistane dest ji ser hilnedan u Şu­
raya Emtuyete naçar kirin ku şikayete di
nava destilra kare xwe de bigre(36).
Ji bo cibicikirina xala sisiyan a lihevhatine, gotiibejen dewlete bi nfıneren Azer-
retan kir bahane fı guheri. Di nive meha Roja 17-an, ew zabiten ku mamosteye
çiriya peşin de weziren TIJDEHi ji kabi- Koleja Eskeri (Danişkedeyi Efseri) ya
neye hatin derxistin fi ew wostaderen Tehrane biin ii niha bi hezen Fedayiyan
(waliyen) ku terefdaren TIJDEH bfın, ra- re di nav peymaneke de bfın, bi wasiteya
kirin u daxwazen eşiretan hatin qebulki- Radyoya Tebrize bangek ji bo esker fı
rin. Çend hefte şfın de dest bi bedengkiri- zabiten nava leşker belav kirin ii goıin:
na Partiya TIJDEH hat kirin i'ı yekitiya "Beşdare wememuriye ta be yom nebin ...
karkeran fı rojnameyen azactixwaz yen Ve ji bizanİn ku serkeftina hezen erişker
çep; di eyni wexte de li çend ustanan ida- ji bo Azerbaycane ji xew fı xeyaleke pe
reya eskeri hat damezirandin. Çend us- ve ne tiştek e. Hfın baş dizanİn ku çek bi
tanderen diji komunizme danin ser kar ii çi awayi be bila bibe, ya ku wi bikar tine,
ragihandinan ku helbijartin di meha ka- deste beşer e. Li Azerbaycane ew dest genfına peşı de dest pe bike u di penc rojan
lek bi hezen in". Korniteya Eskeri ya
de -heta 7-e kanuna peşi 1946 (16ye aze- Tebrize, hedi hedi destfira arnadebfına
re)- dive ternam be ii leşker ji bo çavderi- şer dida fı çek u benzina firokan a ji bo
ya helbijarıine de be çaneline Azerbaycan firokexaneya eskeri ji Mlyane dianin.
il Kurdistane(39).
Hezen Azerbaycan<! ber bi navçeya çiyaLi gor lihevhatina dewlete fı ya Azer- yi ya Qaflankuh bi re keıin u heta hezen
baycane, qerar ew bfı ku hukumeta Teb- parrizani ji bi kar kirin. Roja 19-an şer li
rıze Zincarre bide deste dewlete u dewlet
Mlyane dest pe kir. Cebheya başiir, ji xaji Serdeşt i'ı Tikab bide deste hukumeta filbiina fermandere hezeke nu, tfışi şikes­
Azerbaycane. Roja 22-ye çiriya paşin tine bu u paş de vekişiya. U di cebheya
(yeke sermaweze/azer) derna ku hezen bakur de erişkeran wr dane u ber bi
Firqeye ji Zincarre derketin, leşker eriş Zincarre ve bi peş ketin. Griibek partizan
ani ser u dest bi kuştina hezen terefdaren · j1 gihişt navbera Zincan u Tahistan u piFirqeye ii cotkaran kirin. Qewwam, 1-e ra treneya Qerebulaxe xera kirin(42).
kanfına pôşi (lüe mehe) bi Azerbaycan<'
lzzete Silernan Bege Derqeleyi ku we
da ragihandin ku ji bo çavderiya helbi- çaxe li Tebrize buye, van bfıyeran wiha
jartine de leşker di ser Zincarre re bi re neqil dike:
keve. Eyni roje hezen fedayi erişi leşkere
"Em gr{tbek xwendevanen kurd li
ku li Xelxal Cı Herewabad bil kirin ii ew Tebrize bun u me di Fakulteya Siyasi de
dixwend. Di we faku/teyil de niizlkl 15
şikandin fı Pişeweri got ku de Azerbayxwendevanen kurd hebUn, ku ji Kurd/scan dest hilde(40).
Pişeweri hem bi goıin fı hem ji bi pratana xware hatibun. Em li ser daxwaza
tik dixwest hezen fedayi dest hilde u we- Berzaniye rehmeti qebUI kiribUn.
ki derna şoreşa meşrutiyeti, Tehran big"Me hergav his bi we yeke dikir ku
rin fı azad bikin. Roja 11-ye sermaweze, çiin u hatina karb/desten Azerbaycanii a
rojnameya Azerbaycane xeberen Firqeye Tehrane heye, bi hukumeta Qewwam
nivisandin ku wiha digotin: "Mirina bi EI-Seltene re rUdinen u gotubejan dikin ...
şeref ji jiyana koleti u bi meynet baştir
Di meha çirya peşin a sala 1946-an de
e". Roja 12-an, rojnameyan ragihandin guhertinek di hernameya fakulteya me
ku ve care de bi careke li hemberi dagir- de hat kirin u di hefteye de du roj dibU
keran hisekinin ii goıina xelke Azerbay- em hine bikaranina çekan bin. Em percanC ya dawiye ev e: "Mirin heye, le ve- werde dikirin u nave re di fakulteye de
gera bin deste dewlete tune". Pişeweri di civin çCdikirin u behsa şert u mercen
m1t1ngeke mezin de a li Tebrize wiha di- Azerbaycane dikirin u herroj hez ji Qefgot: "Hukumeta Tehrane hukumeteke lankuhe dişandin hembere leşkere Şahin­
qatil u perput e; em e ve hukumeti ii orte şahiya 1rane. Di desıpiika meha kanuna
rakin u hukumeteke milli di ciye we de peşin a 1946-an de, heyetek ji bo guftudeynin .. Dipnin e li hembere gele me biş­ goye li Tehranii bu, diyar bu li ser we yeke. Bila ii bira we neçe Settarxan bi çend ke li hev kiribUn, ku leşkere Şah bi nave
kesan ve serhilda. Le em ji bo parasıina helbijartine vegere Azerbaycane u pişt re
azadiye xwediye hezeke qehreman u re- kar u baren idari bikeve deste azerbaycaxistineke fireh in", wan rojan xelke niyan.
Azerbaycan[! roje bi dehan name ji Teb"Em ew kesen di fa kulteye de bUn, seri
rizii re dişand/n u amadebiina xwe ya ji li me gej biibii u me nedizani ka em e çi
bo desthildane didan xuyakirin. ]i bi/i bikin. Xwendevanen ku xelkii Tebrize
hiiza bi rekUpeki ya Fedayf u qizilbaşan, bun, çiibUn ma/en xwe. Grflbek mamoshf!za parılıani ya Babek hatibU damezi- teyen me hatin ba me, kureki xort i bi
randin"(41).
rek u pek bi wan re bU, navii wi Mehere
Dewlete, ji bo ku li navçeyen din peşi­ (Mihemmed) Birya u seroke sendikaya
ya şoreşe bigre, li çend bajaren bakure karkeran bU. Gotareke ge/ek bi hemaset
Geylan u Mazenderan hukumeta eskeri ji me re kir, diir direj behs kir ku heyeta
darnezirand u leşker roja 16-an (7e ka- Tehrane xiyanet kiriye u tirsoneki daye
nfına peşi) ber bi Mlyane bi re ket. Pişe­
n'işanda. Em dest ji komara xwe bernaweri biryarek ji bo hemii azadixwazan din u dive em hemu bibin eskere parasıi­
da u got: "Em e erişen kevneperestiyii na komara xwe. Li ser ve, herkesi jii re
bişkinin u sofreya wan rapeçin u bidin
çepikan le dan u Mehere gotina xwe bi vi
hev. Neteweye lrane bi quweıa deste fe- awayi domand: Niha ge/ek ciyen din ji
dayiyen me yen qehreman de zinciren hene ku ez biçim, sibe li filan ciyi amakoletiya xwe biqetinin... Em ii to/ vekin u de bin em e heta nefesa xwe ya dawiye
de ev tola han xwinavi u bii rehm be. De dijitiye bikin. Em miziki 30 xwendevan
ev to/ek wisan be ku li ser destan ben ni- bun, ku di fakulteye de mabUn. Nema
visandin u insanin bi şeref pe şad bin". ku roja din sibe em çiin sendikaya karke-
rs
iv
DR. EMiR HESENPÜR
tane ji te de bfın, dest pe kir u pişti du ci·
vin u gotfıbejan, di tarixa 13.06.1946-an
de, ev lihevhatina han a di navbera hukumeta Qewwam u Azerbaycane de, ji
aliye Muzaffer Fırfız u Pişeweri hat imzakirin. Ev peyman binek daxwazen Azerbaycan ii Kurdistane di çarçeveya otonorniyeke ser u guh jekiri de qebfıl kiribfın,
le re dida dewleta merkezi ku desthilata
xwe di nava herdu koroaran de damezirine. Sefire Sovyete ye Tehrane beşdare
gotfıbejan dibfı U navberi dikir fı nUneren
Azerbaycane han dida ku bi dewlete re li
hev bikin. Pişti imzakirina peymane Pişe­
weri got, eger em bi riya ve lihevhatina
han negihljin armancen xwe "tu çara me
tuue em e çek bilgirin ii di riya şer re em
e bigihin armancen xwe".(37).
-2-
u
e
•
7
ARMANC, NISAN 1997, HElMAR 177
ni wi! biriiski! de, daxwaz ji Qewwam kirin ku destUra leşker bide ku dest ji dijmintl ii şer berde. U ne Şah u ne ji Qewwam, yeke ji wan ji bersiva vi! briiske nedan u leşker, bi sehkirina çekdanina hezen Fedayl, ji nişka ve biin şer; kuştin,
qetllam U destdirBjiya xwe doman-
din(45).
Li gor gotina sefire Amerikaye, ku bi
agahdare erişa leş ker bu, "bema-
temarıü
meya eskeri ya dewleta !ranii beri! ew bu
ku tene Miyane bistlnin. Eger tişteki wiha kiribiya, bemarneya iraniyan ew bU
ku sebir bikin ii bizanin ka dii çi biqewime. Hilweşandina ge/ek ji nişka ve ya
tevgera Tebrizii, bi eşkere ji bo Qewwam, Şah u hemii kesen din surprizeke
mezin bii... "(50)
ame ii briiskiln ku sefire Amerl-
N
kaye ye Tehran, Moskova, Paris fı
ciyen din, ku ji dewleta Emerikaye
re şandine, hewleke gelek zede hatiye
dan ku sebebe hilweşandina du koruaran
fı piştevaıünekirina dewleta Savyere tehlil
bikin. Li gor dewleta Fransaye, Moskova
bi Qewwam re li hev kiriye ku meclis
peymana petrola bakur tesdiq bike u
Sovyet ji dev ji piştevaniya Azerbaycane
berde. Allen, di brfıska xwe ya 23-ye kanuna peşin de işareti nerina Fransaye kiriye u nivisandiye ku, hem li gor Şah u
hem ji li gori Qewwam, wisan bfı ku
Sovyet bi awaki gelek xurt alikariya
Azerbaycane bike. Sefir, gotinen xwe didomine fı wiha dinivise: "Li gor wan bel-
.a
Li Mahabade, di 5-e kanfına peşin de
civineke ji deh kesan pekhati, ku Pişewa,
Seyfi Qazi fı Sedri Qazi te de bfın, biryara desthilnedane dan. Roja dawiye, ku
xelke bajer ji bo biryardana desthildane
berhev btm, biryara Pişewa fı Sedri Qaz1
berxwedana li diji hezen dewlete bu, le
aşbetaliya Firqeye fı xerabuna ji nişka ve
ya Hukumeta Tebrlze, roleke mezin li ser
guherandina rewşa siyasi ya Kurdistane
kir(46). Li Kurdistane biryara destmldane bu "xwe dayina dest". "Rafa 268 ser-
"Di slyaseta Amerika ya parasıina
yekperçetiya axa lrane de qet xumam
nebiiye, le Iran ji divii weki Amerikayii
di we meseleye de şe/ger be. Qewwam ji
sefir re got ku li ser we ge/ek rikoyi ye ku
di! heta deh rojan Zincane bigre, eger pewist be de şer ji bike. Se(ıre Amerikaye ji
ke(xweşiya xwe te da diyar kirin. ]i
Qewwam re got, girtina Zincane bes e,
Iii bi kimasi destpi!kek e. Qewwam je re
got, mebest ew e ku gav gav ber bi piiş
de biçe"(49).
w
maweza 1325 (1946)an, leşker bi sernberiya Şahinşahi, tam pişti saleke kişiya­
na alaya Kurdistan(! bajare Mahabade
girt"(47)
w
4) Azerbaycan:
Ji Sewiriziw Heta Stalingrada Rojava.
Buyera hilweşina ji nişka ve ya herdu komaran, ku ji arıüye keseki nedihat hevi
kirin, keseki -ne dost ne dijmin- bawer
nekir fı ji ber ve di vi wari de tehlilek nedihat kirin. Heta çar meh pişti derketina
Leşkere Sor ji İrane, qet heviyek dewleta
Ingilistane tunebfı ku ev herdu hukumet
hilweşin. Allen sefire Amerikaye ye İra­
ne, di biruskek a ji Wezire Derve ye
Emerikaye re (28e ilona 1946an) wiha
nivisandiye:
e
"Hinek nişanen firehtir wisan didin
xuyakirin ku Ingiliz weki alternatifek li
hemberi damandina rewşa iro cihebiina
Azerbaycan!! ji lrane dikin, ku ew (ingiliz) ditirsin bibe sebebe we yeki! ku beşe­
ke ziidetir we/at bikeve nav navçeya (ni-
"Sovyet, ji ber berjewendiyen xwe yen
hunduri yen Komaren Sosyalist yen Yekltiya Sovyetii, ji ber problema firehtir a
siyaseta derve ya (Sovyet) ya li hembere
Ewrupaye, ji tirsa rexne ii lomeyi!n Şiira­
ya Emniyeti! il bir u rayi!n cihane, yan ji
ji ber hemü van sebeban bi hev re, hezen
çekdar neşandin Azerbaycane, ji ber we
yeki! bii ku rejima Azerbaycane ge/ek zii
hilweşiya. "(53)
Eger dijminen azadiya Azerbaycan fı
Kurdistane bi vi awayi ecebmayi mabfın,
ji ber hilweşina herdu komaran, terefdaren rizgariye ji, ku ji hezen gel agahdar
bfın, sed car ji wan zedetir tuşi sergejiye
bfın. Mamoste Hemin, ku tekaşereki
Hukumeta Kurdistane bu, di sala 1973-
an de wiha nivisandiye:
"Hukumeta Azerbaycan ji ya Kurdistane mezintir, bi heztir, dewlemendtir fı
terçektir bfı... Azerbaycan, bi we dewlemendi, terçeki, leşkere bi rekfıpeki, perwerdekiri fı fermanderen zana ve, ji bo çi
bi wi awayi zfı teslim bu? Pişeweri, z1rek,
şoreşger, miroveki xwedi tecrube, m&xas u seroke Azerbaycane hemfı bfı, çima wisan bi \ez baz da? Ev ew pirs in ku
heta niha keseki bi temami bersiva wan
nedaye fı ez ji nikarim bidim. U ez erıün
im ku eger fedayiyan dest hildabuyan fı
Firqeye dijiti kiribfıya, ne tene pe leşkere
belawela fı ji halketi ye Tehrane li Tebrize nediket, hemfı ew qetliam ji nedikir u
belko de bieşiya fı ne mumkfın bu ku ne
di seransere İra ne u ne ji di Rojhilta Navin de niffiza emperyalizme ev qas qahim
bi be ...
Rast e, Kurdistan pişti girtina Azerbaycane fı dev ji berdana we peymana bi
hez, ji hemfı milan ve ket bin ablukaye,
rast e, beşek ji eşiretan guhe xwe ji silave
geyen ku li ber dest in, em dikarin bejin
ku karbidesten Sovyeti! di destpiikii de
meseleye bi temami xerab meşandin. Ew
alikariyen di saliin bori de dan rejima
Azerbaycan!!, heta dereceyek rezi/ane bU
ii çene/edaneke zi!de kirin. Wan, azerbaycan/yan mecbUr kirin ku bi qimeteke
zede genim, ceh, eşya u pewistlyen din
bistlnin. Di muqabile vii de miqtareke
berçav tivi>tgen otomatik, fişek u eşyayen
sivik dan wan. Qet çeki!n giran di nav
de tunebUn. Serokkonsolose Savyere ye
Tebrlzi! di ciyii riinlşandana rejima Azerbaycan< de, beyi lemaviitin, kontrola
re girtibfın
D) DU XET 0 DU ÇARENIV•S
Nameya Stalin çi ronaye dixe ser problema herdu komaran? Ji bo çi Azerbaycan
teslim bfı? Ji bo çi Pişeweri baz da? Ji bo
çi Kurdistane dest hilneda? Hem penci
sal beri niha kifş bfı u hem ji iro zelal e
ku sebebe hilweşandina du koruaran ne
bi xurtbfına dijmin bii. Rewima Şahinşa·
hi li gel ve ji, hilweşina herdu kornatan
bi xwe ve giredaye ku buhrana siyasi ewqas kfır bu ku nedikari deschilata xwe
xurt bike. Li gel ve ji, Amerikaye ji sala
1942-an şfın de bemarneya hôzkirina leş­
kere Şahinşahi da domandin, Şah ji tirsa
seribildana xelke fı ji bo parasıina ruhe
xwe, tae u texte xwe berda fı di tebaxa
sala 1953-an de bazda çfı Bexdaye fı li
wir ji nesekini, baz da İtalya ye. Giringiya
ve bfıyere di ve de ye l<u, serokanya rejima paşayeti, di ekse netina Stalin, beyi
rd
.o
rg
ji ber çav wenda bfı fı Tebrize
bi radyo fı brfıskan hedi hedi destfıra
paşvekeşana hezen fedayi dida. Roja 20an Birya fı Cawid di rıütinge de dan xuyakirin ku Firqe bi vegera leşker razi ye.
Roja 21-an Cawid fı Şabfısteri (ji revebiren deste raste ye Firqeye) brfıskek ji
Qewwam fı Şah re şandin fı te de nivisandin ku "iro bi alikariya axaye Şabfıs­
teri me karibfı em axaye Pişawerl fı hevfikren wi razi bikin ku dev ji dijmintiya
dewlete berdin fı ew mebest ji bi xizmeta
axaye Seyfi Qazi hat ragihandin." Di ey-
Di belgeyen neheni yen we deme de,
wisan dixuye ku qasek şfın de Amerika,
Qewwam fı Şah han dicle ku bi piştgiriya
Amerikayil erişô Azerbaycane bikin.
Dewlet fı leşkere şeperze, penc meh pişti
deketina Leşkere Sor ji lrane he ne xwediye raqeta şer nebu. Allen di brfıska 8-e
çirya pi;şi de ji Wez1re Derve ye Amerikaye re nivisandiye ku di hevfıdu dirina
wi ya bi Qewwam a we roje de, je re gotlye ku:
23ye kanfına pôşi de wiha nivisand.i'ye:
ak
u
Pişeweri
w
•
ku Qewwam destura i!rlşe ji bo Azerbaycane derxist, berpirslyariin siyasi yen
Sovyete bi resmi destur dan Pişewerl ku
nabe hi!zen çekdar en Azerbaycan< li
hemberi hezen dewleta merkezi dest hi/inin ii pi!şniyar kirin ku, tene çend kes ji
revebiren Firqeyi! penayi! axa Savyere bikin. Plşewerl ge/ek bi tundl li dijl devieberdana ji desthilanlni! ii xwe dayina
deste hezen dewleta merkezi bU, te ge/ek
mixabin, ew rlya ku li ser meşıyabU di
wan şert ii mercan de tu çareyek ji bi/i
sertewandina li hemberi ve destUre pe ve
nedida.. "(44)
xwe bi awaki be şermi nlşan dide ii bi wi
awayi Pişeweri ji piştivaniya urf ii adeti a
berçav ku ji rafa yekem a rejima xwe de
hebU, biipar dikir. "(51) Smith, Sefire
Emerlkayi! yi! Sovyeıe, di briiska xwe ya
27-e kanuna pişiya ku ji wezire derve ye
Amerikaye re şandiye, wiha dibeye: "Bila
em wisan bihesibinin ku rejim (a Tebrlzii) xelke dilsar kiribU, he ji we ji ecebtir,
Yekltiya Sovyet!! ya Komariin Sosyalist di
wan ustanan de hezeke wisan riiknexistibii ku eger pfiwist be ziidetir ji azerbaycaniyen Sovyete (pi!khatiba), dest li hembere pişveçUn, ceribandin u tirsonekiyen
lraniyan berdin, "(52) Alleni, di briiska
iv
ku bi çek dikirin, hatin belavkirin fı di ciye ku çek ji bo wan be dayin, ew kezen
çekdar ji hatin jiçekkirin. Roja 20-an ji
nişka ve bi careke ye desthilaıün bfı paş­
vekôşi fı xwe dayina dest. "Eyni ew roja
(Uza) Sovyet!!. Wisan dixuyi! ku fikra
wan ew e ku baştir e perçe seve a rizi fekin ku heta hemii sev nerize. Dema ku
min do bi se(ıri! ingilizan re axift, wi got
ku his bi we dike ku pewistiya sereki ew
e, sinoreki yekcari di navbera komari!n
Yekltiya Sovyete de biin danin. Ew hisa
wi! yeke dike ku hewle berdewamiya hukumeta Tebrize ji bo Azerbaycan< beşe­
ke !rane bihesibine, bi waqi'iyete re li
hev nake ii neticeya we rewşeke şimitoki
(mushy) ya wisan e ku qet sinoreki roni
di meydane de nine. Sovyeti dikarin nifUza xwe li ser Tehrani! bitlaminin u ber bi
başur ve biçin. Wisan dixuye fikra wi ew
e ku Tehran bi qet'i dest ji hukumeta
Tebrize berde u hezeke eskeri ya bi bez li
seranseri sinare fran-Azerbaycane be bicikirin .. "(48)
rs
ran, bajar ji seri heta bini va/a bUbU u
hemu dikan, girti biin, li pi!şiya sendikeya karkeran li Kulana Sitarxan, neziki
300 kes wir bUn, kesen çekdar u be çek,
hemii xelkii han didan ku berhev bibin ii
çek ii cebirxane ji wan re bii ... "(43)
U ew 300 kes fı bi bezaran kesen din
şerkirin
bi welaten derve re U tene bi ser·
bildana xelke di şert fı mercen buhrane
de le qewimi fı je derbaz bfı(58). Her wiha vegera Şah a bi derbeyek Amen"kaye
fı siyaseta reformisı a Parrlya TUDEH,
ew siyaseta ku gav bi gav di muddete duwanzdeh sal xebata gelen İrane de tfışi şi­
kestine bfı.
Ukolina blıyer fı belgeyan eşkere dikin
ku sebebe heri peşin e hilweşina du komaran ew bfı ku, Yekitiya Savyere fermana aşbetaliye dan revebiren Firqeya
Demokrat fı Parrlya Demokrat, wan ji
ew ferman cibici kir. Di we aşbetaliye de,
sebebi! derve (siyaseta Sovyete) fı sebebe
hunduri (qebulkirina aşbetaliye) wisan
tekel bun ku ji hevfıdu nayen cihe kirin,
ki bepirsiyar e? Kijan sebeb sereki ye?
V&a ji ber ve ka em peşiye li sebebe derve binerin. Stalin, di nameya xwe de lome li Pişeweri dike fı je re dibeje ku nabe
bi \ez here dive hedi hedi tebikoşe u bi
"piştevaniya me'newi" ya dewleta Sov·
yere piştsitir be. Pişrevaıüya me'newi ya
dewleta sosyalist ku xwe "bingehe şoreşa
cihane" heseb dikir çi bfı? Stalin eşkere
dibeje ku eger Pişeweri u Azerbaycan bi
jiri hereket bikin, bi piştivaıiiya Yekitiya
Sovyete dikarin daxwazen xwe yen heri
kem werbigrin. U ev piştivaniya me'newi ya dewleteke sosyalist nine. Stalin,
belısa teoriya buhrane ya teoriya siyasi
ya Lenin dike, le xaleke giring a we teoriye daıine mileki. Lenin gotibu ku, li gel
we ji ku buhrana siyasi li Rfısyaye fı li
welaten din en rojavaye zede bun, le şo­
reş gelek kem bfıne.
di~
"]i ber çi wiha biiye? ]i ber we ku her
hat kirin, rast e, xezineya Komare virrlvala bfı u hemfı ji bo tutfıne hatibfı dan u
he nehatibu firotin u di arnbaran de mabfın, rast e, ji hemfı alikariyen derve hevi
batibii birin, le ez li gor bir fı baweriya
xwe di we qeneete de me ku, eger desı­
bildan çebfıbuya u tecrubeyen me yen
şoreşgeri hebuna, diroka Komara Malıa­
bade bi wi awayi le nedihat."(54)
Di bruskeke 17-ye kanfına peşi de, Allen dinivise ku Meclisa Şadi ku di 16-ye
kanuna peşi de pekhat, "Şah, axaftineke
rewşeke şoreşe nabe şoreş; şoreş di rewşeke wisan de serihildide ku ew guheriniin objekti(ı yi!n behsa wan hatin kirin
Uçaveriya xerabiye ji wan
(binere gotini!n Lenin en jore) bi guheriniin subjekti(ı re tekel bin, yani imkana
çina şoreşger ji bo wi kare cemaweri şo­
reşgerl ewqas xurt bike ku bikarin hukumeta kevin bişkinin (yan jl ciyi! piyi!n wi!
bileqinin), ew hukumeta ku qet, heta dema buhrani! de 'nakeve' /azim e ew be
hi/weşandin "(59).
Di wan salan de çend partiyen komunist U karker bi pe xeta sertewandine ne·
ketin, le dijitiyeke wisan ji -di ware teori
fı ideoloji de- li dij1 xeta reformist nekirin. W ek misal, Parrlya Komunista Çine,
pişti ternambuna şere dije faşizme, xebata xwe domand u di sala 1949-an de bi
Sefir, ev ji nivisandiye ku endamen ka- · serket. Di meha tebaxa sala 1946-an de,
bineye fı karbidesten dewlete yen weki ew dema ku Parrlya TUDEH dixwest Sawezire şer, wezeri darayi (maliye), seroke lih Cihan! bipareze fı sefıre Sovyete riya
bankaya milli, seroke mecrısa dawiye fı aşbetaliye xweş kiribfı, rojnamevaneke
yen din, hedi hedi seri li sefarete didin, ji Ameriki Anna Lois Strang, ji seroke Parbo ku sipase Amerikaye bikin ku Azarbaycan da İrane."(57)
Dfmıahilc r. :uı
bi metih ii heta binek bi şermoki (55)
behsa alikariya me kir. Hinek kesan gotin ku Azerbaycan 'Stalingrada demokrasiya rojava' ii 'hafi!n pelane li dijl destdirejiya Sovyete di seransere dine de
ye. "(56)
8
ZINARSORAN
lll- PROGRAM 0 DESTURA PDKT
Damezrandina PDKTye, di tevgera neteweyi ya Kurdistana Bakur de, xwediye
ciheki gelek giring u ıaybeti ye. Be ku em
çalakl u xebaten "Civata Azadiya Kurd"
u "XoybUn"e ji bir bikin; bi damezrandina PDKTye, tevgera neteweyi ya Kurdistan• Bakur pişti demeke dfu direj, gihaş­
tiye programeke siyasi'
bixwe. Gava
peşin
fı
rCxistineke ser-
a giring ya birubawe-
bi damezrandina PDKTye ketiye jiyane.
Eger em bixawazin damezrandina
PDKTye u programa we ya siyasi şirove
bikin; dive em zahmetiyen ji destpekirine
dihatin, şert il mercen we deme, tegihiş­
ıin il qonaxa ku şiyarbilna neteweyi gihaşıibilye, dfuçav nekin. Ne bi metodeki
weha be, em e nikaribin bi awaki objektif giringi, ereni il kemasiyen bilyereke
weha diroki ra ve bikin.
Program il destilra PDKTye cihe cihe
nebatiye arnade kirin. Bi pôşgotine il 7
peşin
daxwaz U armancen Partiye
ji hünandin
fı
prensiben r&xistine hatine
diyar kirin, arınanca Partiye di nav sinoren "Misaqa Milli" de, bi riyeke "aşiti,
demokrati, mirovani u komelayeti" bi-
destxistin
fı
"naskirina mafen siyasi, alıo­
ri u kulturi yen neıeweye Kurd" bu. Beguman ji bo neıeweyeki bindest fı welaıeki koloni, ew daxwaz geleki mutewazi
bfin. ı.e gava rnirov rewşa we deme ya
Tirkiyeye fı Kurdistane dide ber çavan,
bi nasmeya Kurdi, bi daxwazen neteweyi
fı
demokratik
fı
bi rexistineke serbixwe
w
w
w
ya Kurdi derketina qada xebaı fı tekoşi­
ne, gaveke geleki giring fı diroki bfı.
Li gor ideayen hinek agahdariyen tayberi, berpirsiyaren PD KTye difikirin ku
di peşeroje de, gava rewş fı merc bene
stewandin, weke partiyek eşkere (i legal
derkevin qada siyasi il bixebiıin. Loma ji,
bi van daxwazen mutewazi ku li gor berpirsiyaren Partiye ji "mafen heri basit"
biln, derdikevin qada xebate.
Ji bo pekanina arınanca xwe, PDKTye
di ware xebat fı tekoşine de, du alternatif
daye pôşiya xwe. Di pôşgotine de hatiye
diyar kirin ku Parti tekoşineke ku şere
nav neteweyan pewist dike naxwaze. Armanca we millete Kurd ji weke millete
cihane azad
fı
PEşGOTIN
Millete Kurd, milleteke tarixi Cı kevn e.
Ew xwehiye medeniyet Cı dewlet bO. Ev
rastiya dirokı naye veşartin.
Di jina milletan de dewren keti ü tari hene. Van dernan de carna millet hinda dibin, em di rupelen tarixa de wan milletan
dibinin.
Bindestiya milletan ne hindabüne, lewra hindabOn: Tarixa milli, Eziniya milli, Harsen milli Cı Zimane zikmaki birvekirine.
Millete Kurd xwe hinda nekiriye Cı sitüne
wl yen milli di dda ne. Lewra millete KURD
DUl.
Le bele ev jiyan ne jiyaneki sertiraz O
azayiye.
Kurd, iro bindest in. Heqqen mirovani Cı
milli je hatine sitandin. Daxwaza me: Millete Kurd, wek milleren dHAN~ azad Cı
serfı raz bi.
Ji bona pekanina ARMANd:
(PARTIYA DEMOORATA KURDISTANA
TIRKIY~) hatiye danin. Xebaıa Partiye, rexeki AŞTI, Demoqrati, Mirovani OKomelayiti dimeşe.
Parti, pa rastiye "Misaqa Milliye". Lewra
Parti baweriye bi yekiti Obirayiti Cı hember'iya Kurd OTirk'a tine.
Parti, alikare hemi milleren esir e. Parti
yekiti Cı himberiya hemi milletan qebOidike. Hevketina Milletan de aşti dixwaze Cı
baweriya Felsefi, DIN"ı ü fikri de, herkes
aza ü serbest digre.
Parti, bi "PEYMANA MILLffiN YEKBÜYI" ve, giredayiye. O bi her awayi xvvinmejiye (sümürgeyitiye) naxwaze ü red'dike.
Parti li ale nizama HUQÜQi ye, le beledi
gaspa heqqen insani Cı milli de, ber'rabün
Oşüreşiye nişan dide.
(Mohra Partiye; "P. D. KURDISTAN T.
*E.S*")
Madda: ı- Nave Partiye: "Partiya DeKurdistana Tirkiye".
Madda: 2- Daxwaz Cı dozen PARTIY~:
Parti, dixwaze li CumhCıriyeta Tirkiye"da,
heqqen Siyasi, lqtisadi Cı lanyari (kültürel)
ji millete Kurd' re bide naskirin.
Madda: 3- Ji bo pekanina van şertan:
a) Lazime di ANAYASA Tırkiye de, bi d
bibe ku: "Dewleta Tırkiye'ye ji Kurd ü
Tırk'a çebCıye Cı ev herdü MILLET di her
awayi de wekhevin."
b) Di Parlemana Tırkiye de, ligora nifüsa
xwe Kurd tene temsil kirin Cı di HEY'ETA
WEKiLA de d bistinin.
c) TixCıben Kurdistana Tirkiye be kifşkirin
ü di axa Kurdistane de tü mihacir neyen bi
ci ki ri n. Naven g unda ü bajaren Kurdan
neyen guhartin ü yen kü hatine guhartin
ji, naven xweyen kevin bistinin.
ç) Di heremen Kurdistane de, Wali, Sereken idari, Edli ü giş memur ji Kurdan çebin. Tor Cı adeten Kurdan di qanüna de bi
cibibin.
d) Di Kurdistana Tırkiye de, zare resmi bi
Kureli bt
e) Di Bihistanen Kurdistane de, xwendin
bizare Kurdi bi, le Tırkiji be hinkirin. Unuversita Kurdistane be danin. Xwendayen
xizan ji aliye dewlete ve bidine xwendin.
f) Li Kurdistane de Radyo ü Telewizyon
bizimane Kureli vebin.
g) Kitab, Kowar ü Rojname bi zimane
Kureli ben çapkirin.
moqraıa
.a
rs
iv
ak
nivisandin. Tevayiye ve program u desture ji 51 xalen esasi u 2 xalen muwaqet
pek hatiye. Ev destur u program bi kurdi
hatiye nivisandin. Bi qasi ku ıe zanin, li
.• Kurdistana Bakur ev, destfu u programa
yekem e ku bi kurdi hatiye nivisandin. Ji
bona armanc, nerin fı perspektiffn
PDKTye nişan dicle, ez peşgotin u 7 xalen peşin u 2 xalen muwaqet yen ve
progrm u destilre weke ku hatiye nivisandin, cuda dinivisim:
Arınanca PDKTye ne damezrandina
dewlete serbixwe bil il ne ji avakirina
otonomiya Kurdistana Bakur bU. Weke
ku di peşgotin u madeyen li jor ji hatiye
PARTIYA DEMOQRATA KURDISTANA TlRKiYE
serfiraz be. Parti dixwaze
ku bi riyeke aşiıf, demokratik (ı insani
mafen siyasi, abori fı kulruri ye millete
Kurd be naskirin. Ew hevalbende nizama
huqiıqi ye; le bele, ji bo bidestxistina ma-
fen neteweyi Cı rnirovi yen gaspkiri ji, tevgereke şoreşgeri fı serbildane alternatif
nişan dide.
IV-KUŞTINA SEROK~ PARTIY~
AV. FAiK BUCAK
Damezrineren PDKTye ji destpeke de
texmin dikirin ku di wan şertan de fı bi
wan imkanan, hU.nandina rfxistineke
weha veşarıi ne ewqas hesan e. Ew di zanebuna giranf (ı zahmetiya we wezifeye
de biln. Loma ji du xalen tayberi u muwaqet li destfua Partiye zede kiribiln ku
ger mercen kongreye çenebe, heta penc
salan kongreye necivinin.
Pişti damezrandina PDKTye, komek
insan bi evindariyek mezin dest bi xebaıe
kirin. Bir u baweriya pewistiya xebaıa siyasi u rexisıini di nav gele Kurd de roj bi
roj beıir belav dibfı. PDKTye di nav gel
de, reh fı rôçiken xwe berdida. Li gelek
h) Ji zanyari (ilim) ü ibadeta DiNi re mela
ü iBADETXANEY~N lazim bi deste dewlete, be kemayi ben pekanin.
Madda: 4- Parti dixwaze: Dewlet, azayi
ü serkeftin ü peşveçCına Kurdistane, bi lez
Cı bi be~ri destpebike.
ur
xalen
yen siyasi hatine diyar kirin; di bin sernivisa "Honandina (Teşkilata) Partiye" de
d.
or
g
riya pewistiya xebatek siyasi ll rbcisrini,
Jl BO P~KANINA VA:
a) Ji gundiya re: Xani, erel, tov Cı qiredi
pek bine. Çandin Cı fırotina titüne serbest
bike.
b) Ji bo karker Cı cotker Cı pala re: Şuxul ü
kar peyda bike.
c) Ji esnaf Cı bezirgana re: Qiredi zede
veke.
d) Bidkirina koçeran li deşt Cı zozanan.
Teminkirina <;ere Cı debare ji terşe wan re.
Madda: 5- Çekirina re, sed, baraj, fabriqe ü sineten giran O nexweşxanan.
Madda: 6- Petrol Cı meden ben derxistin
Cı di welate Kurdistanedebe tasfiye ki ri n.
Madda: 7- Petrol Cı medenen li Kurdistane derten, lazime% 75 kara wan li Kurdistane be xerekirin.
Madde' en Müwaqqet:
Madda:ı- Heta Civata Civina Mezin, hemu wezife Cı selahiyeten Koma Navkom Cı
Civina Mezin di deste damezrandowan de
ye.
Madda:ı- Heta 5 sala ye ku Parti damezrandine, dikann Civina Mezin kom nekin.
(Kilişeya"PAR11DEMOQRA11KURD/5TANTIRKIYE")
SEREK
Zinar
MUHASiP
Evindar e We/at
SEKRETER
Peşmerge Welat
AZA
AZA
AZA
Dümas
Jirek
Bende e Welar
gund iı bajaren Kurdistane komiken Partiye dihatin ava kirin. Partiye,bi tayberi
di nav gundi, esnaf fı memfuan de piştgi­
rf u sempatiyeke berbiçav digirt. Rewşenbiren ku di medreseyen oli de xwendibiln ku gelek ji wan di mizgefıen gund
u bajaran de meleti dikirin, di p<şkeıin,
belavbfın il hfınandina Partiye de roleke
mezin dilistin.
Li gor agahdariyen ku berpirsiyaren
bere yen PDKTye didin; karbidesıen
dewleıa Tirkiyeye ji ve peşketin fi berfirehiya Partiye geleki nereheı dibiln. Ji
bona peşiya ve peşkeıine bigrin, dest bi
haziri fı planen tayberi kirin. Hedafa peşi
seroke Partiye Av. Faik Bucak bfı. lsıiq­
barata dewleıe ji nakoki, berberi Cı dijitiyen heremi fı eşiri ji isıifade kir fı li hemberi seroke PDKTye Faik Bucak, komployek arnade kir. Di 4e tebaxa 1966an
de, li benzinxaneyek neziki "Karaköprü"ye keıninek li peşiya seroke
PDKTye Av. Faik Bucak danin. Di ve
erişi de, Faik Bucak ji linge xwe birindar
bfı fı
ew rakirin
Rewşa
nexweşxaneya
Rihaye.
Av. Faik Bucak ne ya mirene bil,
le karbidesten dewlete di nexweşxane de
ji, dev je bernedan.
9
ARMANC, NISAN 1997, HEJMAR 177
menfaeten welatii we ke·
te ortii, derden xwe bi
awaki eşkere bibejin.
Eger partiya we li derden we xwedi derneke·
ve, bi ciwanmiiri istifakirine bizanibin. Kijan partiya dibe bila bibe, hurmeta me ii wan re heye.
Ew organiin demokrasiye ne... Partiyen ku ü ser
derd ii ku/en me rane·
westin,
ji bana reyen me bigrin ben ber
deriyen me, kiian partiya
dibe bila bibe, heta partiya we be ji, bizanibin
wan biqewirinin, hin bi·
bin, dwanmer bin, li
şexsiyeta xwe xwedi der·
tene
disekinine, deriye texsiye vedike U direve.
w
.a
Kuştina Av. Faik Bucak derbeyeke gelek mezin li Partiye xist. Ji bo partiyek
weha ciwan, wendakirina serokeki weke
Av. Faik Bucak beşansiyeke mezin bfı.
Di ser damezrandina Partiye de, hin salek derhas nebfıbfı. Parti, di qonaxa xwehfınandin fı berfirehiye de bfı. Pewistiya
we bi beşdariya rewşenbir fı kadiren din
yen ku ji derveyi Partiye mabfın hebfı. Di
vi wari de, yek ji wan kesen ku beri hevi
je dihat kirin ku dikaribfı wan bikşine
nav Partiye, Av. Faik Bucak bU. Di we
deme fı wan şertan de, dagirtina dewsa
serokeki weke Faik Bucak ne hesan bfı.
Pişti kuştina seroke Partiye Av. Faik Bucak, Korniteya Navendi ya PDKTye bi
taybeti dicive i'ı biryar digre ku cihe seroke Partiye Faik Bucak vala bihelin i'ı Sait
Elçi weke sekretere partiye lidertiya partiye bimeşine. Damezrinereki PDKTye, li
ser ve civene weha dinivise:
w
w
"Rahmetiye Faik Bucak di sala 1966!!,
di meha Tirmehii da hate şehfd kirin. Civiniin Koma Navkom (Qomita Navendi)
wek herearan civinetı xwe berdewam
kir. Civina ii bo kuştina Faiqe rahmeti,
bi taybeti ii bo ka pişti vii buyera zor ii
bextreş w e parti xebaten xwe çawa bimeşine u va/ayiya Seroke bii hempa tiie
bike. Di nava wan qerar u tedbiran de
yek ii ew bu: Me biryar girt ku pişti Serok Faiq em wezifa serokiye nedin kesi u
serokii me u hemi Kurda Seroke Netewi
ii bi nav u nişan Serok Mela Mi.stafa Barzani be. Pişti vii yeke Parti ii aliye sekreter ve hat meşandin Sekreterii Parti Seid
Elçi'ye rehmeti bU. Yanii; ne bi paya serok, bi paya lider u sekreteri xebat hat
meşandin ... " (16).
V- HINEK XEBATEN PARTIYE Ü ÇEND
BÜYEREN GIRiNG
Pişti damezrandina PDKTye, himda-
ren Partiye dest bi hi'ınandina rexistiniye
" Ez ne endame tu partiye me. Ez ne
dost u ne ji diimine tu partiye me. Hiin
kesen ku endamen ge/ek partiyan ne;
piişniyaz ii rica min ji we, di nav tengasi
u sofitiya partiyan de neminin. Hun endamiin kijan pariye dibin bila bibin, gava
u firsete geriyane. Di şerlin ku tirk mexlub bitne de, ve care ji bi lranii re bitnin
yek ii li tirkan xistine. Di şere cihanii yi!
yekem de, ermeniyiin ku bi tevayi ixanet
bi me re kirin, eger bi awaki hov gele
Tirk yen ciwar qir nekiribitna ii kurden
ku li çiya u gunden asii dijiyan ji ve qirkirinii nefilitibitna, we iro li wi/ayeten ku
piraniye pektinin weke kiimati bijiyana.
Le ger ew sedi sed piraniye pek binin ;;, li
navçeyeke Tirkiye xeyala damezrandina
dewletii, we her xeyal bimine. Weke xeya/a yewnaniyan ya Bizansii, xeyala er·
meniyan ya damezrandina Ermenistana
Mezin ... ]i bona ve yeke, beri sere millete
Tirk di belaye xine ii ew bi xwe ii mahf
nebin, bila biteqizin ber.in. Bi ku de? Dile
wan ku dere dixwaze, çaven wan ku dere dibine, bila harin wir. Bila herin lranii,
Iraqii, Pakistanii, Hindi.stanii yan ji cem
Barzani. Bila muracati Neteweyiin Yekgirti bikin u ji xwe re Ü Afrlkaye ciwarekf
bixwazin. Bi/a ji hevnijade xwe ermeniyan bipirsin, hin bibin u hişe wan be sere
wan ku nijada Tirk geleki bi sebir e, Iii
gava dewe wi tirş bibe u kef bide, weke
şerii şahan kesek nikare xwe ü ber bigre.
gave ewqas... " (19).
d.
o
ve
Isınet Tüntürk ji, di nivisa xwe ya di
kovara "Milli Yol"e de, redbir i'ı operas·
yonen leşkeri yen Hekkariye bi sere xwe
ter netitiye fı daxwaz kiriye ku kirgizan ji
Asya navin bine fı di nav kurden Hekka·
ur
"Av. Faik Bucak ye ku ne tenii hevaliin
wi u ge/ii Kurd iii hez dikirin, herweha
diimin ji qenciya şexsiyet u qerektera wi
dipeiirand, di 4ii tirmeha 1966an de bi
desten kesen tari, di kemineke bi bebexti
u pitşıi de hate şehid kirin"" (15).
kirin. Rexistiniya Partiye, li gor desti'ıre
bi awakiilegal fı li ser bingebe konıan dihate hfınandin. Her endame Partiye naznaveki wi hebfı i'ı li gor desti'ıre divyabfı
tenC endamen korna xwe nas bikira. Bi
riya berpirsiyaren konıan i'ı Şıfreyen tayberi, peywendiyen koman bi hevdu re dihate danin. Partiye di demeke kin de, li
gelek bajar i'ı gunden Kurdisrane komen
xwe yen rCxistini ava kir. Bi vi awayi;
hem di ware şiyarbi'ına neteweyi de, hem
ji di ware tegihiştantin i'ı zanebi'ına rexis·
tİniye de, di nav kurden Kurdistana Bakur de ji pôşdiketineke berbiçav çedibfı.
PDKTye li gel xebata xwe ya ilegal,
nedixwest ji xebata eşkere fı demokratik
ji be par binıine. Li gor rewş fı mercen
we deme, heta ji dest dihat, Partiye dixwest di nav xebaten eşkere i'ı demokratik
de ji cih bigre; rol i'ı wezifeyen ku di wi
wari de bikeve ser milen we bi cih bine.
Di hilbijartina 1965an de, li cihen ku welatparezi le xurt fı geş bfı, Partiye teşwiq
kiriye ku welatparezen kurd xwe weke
namzeten serbixe nişan bidin fı piştgiriya
wan kiriye. Li binek deran ji alikariya
namzeten TIPe (Türkiye Işçi Partisi) yen
kurd kiriye i'ı di deneİstina binek parlamenteren ji wilayeten Kurdistane de, roleke rayberi listiye. Partiye bi Tire fı binek parlamenteren kurd re tekiliyen
germ i'ı tayberi daniye. Di nav partiyen
siyasi yen we deme de, tene 11Pe di propoganadyen xwe de, bi hindiki i'ı sergirtl
be ji behsa pirsa kurdi dikir. Tire, di çarçeweya kedxwarina karker i'ı kedkaren
Tirkiyeye de feqiri, perişani i'ı kedxwarina karker, gundi fı kedkaren kurdan ji
aniye zimen. Ji ber ve helweste, PDKTye
ji aliyeki xwestiye ku nizikaye bi Tire re
deyne; le ji aliye din ji, ji bana TIP di
Kurdistane de zede cih negre, hemberi·
yek siyasi ji, ji dest bernedaye. Sekterere
Gişti Said Elçi, di axaftina xwe ya mitinga sewerege de, helwesta xwe ya li hemberi partiyen siyasi yen li Tirkiyeye weha
aruye zimCn:
ak
Dr. Sait Kırmızıtoprak ji li ser kuştina
Av. Faik Bucak weha dinivise:
Seroke PDKT Faik Bücak
Di tebaxa 1966an de,
Mehmet Ali Aslan li Ankaraye bi nave "Yeni
Akvı" dest bi weşandina
kovareke dike. Kovar bi
tirki fı kurdi dihate weşandin. Di hejnıara pôşin
ya ve kovare de, niviseke
Isınet Tümtürk ji kovara
"Milli Yol" i'ı nivisek Nihai Arsız ji kovara "Ötüken"e hatiye girtin fı weşan­
din. Ez de di'ıre li ser van herdu nivisan i'ı
hUyeren ku bi xwe re anine rawesrim.
Kovara "Yeni Akiş" tene çar hejnıar derketiye. X wedi fı berpirsiyariya se bej am·
ren kovare, Mehmet Ali Aslan fı ye bejınııra çaran ji, Abbas lzol kiriye. Av.
Mehmet Ali Aslan fı Abbas lzol ji ber
berpirsiyariya kovare fı ni visen- xwe fı
Kemal Burkay ji ji ber nivisa xwe ya di
ve kovare de hatine· girtin. Mehmet Ali
Aslan di derheqe kovara "Yeni Akış"e
de weha dinivise:
iv
"Büyera heri xemgin ya meha çiiyi, bii
g(iman ji ber dijminatiyii kuşfina Av. faik
Bucak bu" (14).
kevin .. " (17).
rs
Di texsiye de Faik Bucak fı du kuren wi
hebfın. Texsi te gulebaran kirin. Faik Bucak birindar dibe. Bi dfı re, Faik Bucak li
nexweşxane wefat dike. Pişti çendaki şo­
fere Faik Bucak ji te kuştin (13).
Kuştina Av. Faik Bucak, di kovara
"Yeni Akış" de ji, weke bfıyereke giring
ci h digre. Di sernivisa "Mirineke Xemgin" de, bi kurtayi li ser jiyana Av. Faik
Bucak hatiye rawestandin U di ware
awaye kuştiııa wi de ji weha hatiye nivisandin:
uji bana alikariye hatine ;;, her gav li kes
rg
Di ware kuştina Av. Faik Bucak de,
nerin fı baweriyen cihe hene. Weke ku li
jor hate diyar kirin, li gor berpirsiyaren
Partiye, Av. Faik Bucak di encama
kompleyeke istiqbara dewleta Tirkiye
hatiye kuştin. Di ve koploye de, istiqbarate dijminati , herberi fı nakokiyen mebeli i'ı eşiri bi awaki hostayi bi kar aniye.
Mustefa Remzi Bucak ji di vi wari de
weha difikire. Li gor wi ji Av. Faik Bucak bi wasita Mtfe (Milli Istihbarat Teş­
kilatİ) hatiye kuştin. Li Rihaye, li mintiqeya Qerekopriye bi deste Mtre keminek te danin. Gava ku texsiya Faik Bucak nezi kemine dibe, şofere wi texsiye
"Di 1966an de, di nav me ii h evalan
de munaqeşeyek hebit. Bi gişti dihat gotin ku meriv nikare mesela Kurdan bi
awaki /ega/ (eşkere) munaqeşe bike. Min
bi xwe tam ekse we digot. Divii me ev bi·
ceribanda. Min bi nave Yeni Akış kovarek derxi.st. ]i her ku min ceza dabit ber
çavii xwe iidi ji bo min tu sinor nemabii.
O cara peşin li Tirkiyeyii mesela ge/an bi
her awayii xwe ve hate raberkirin. Me
heta heimara çaran kovar derxi.st, di bejmara pencan de ez hatim girtin ii kovar
ji nema derket" (18).
A-NUADPERESTIYA KOVAREN "ÖTÜ.
KEN" Ü "MiLli YOL·~
Nijadperesten tirkan ji ve şiyarbi'ına neteweyi ya kurdan i'ı xebaten dihatin kirin
geleki nerehet dibfın. W an ve nereheti fı
dijitiya xwe bi her wesileye dianin zimen.
Nihai Atsiz di kovara "Ötüken" de, li
ser ve rewşe weha dinivise:
"Ere... E ger dixwazin ji bo na ku Kurd
birninin di ber xwe bidin, bi wi zimanii
xwe ye iptidai ku ji çar- penc hezar golinan pekhatiye bipeyivin, weşanan derxinin, dewlete çPbikin, dikarin koç bikin,
herin. Me ev erdan bi xwina xwe ya we·
ke zembi/ii herikiye, bi qelandina koka
enneniyan, gurciyan U roman girtiye;
herweha li hemberi şerkeren şovalyeyiin
xaçperestan bi xwina xwe ya weke şuri­
ke herikiye parastiye. Kurdan heta sala
1839an /eşkeri dahi nekirine. Gava xwina tirkan ii Wiyanaye heta Yemene weke
zembilii diheriki, ew ü çiya u gunden ku
Iii dijiyan, bizinen xwe çPrandine ii her
ku kes ditine, bi diziye u ıalankirinii jiyane. Di dema şere ku me bi lranii re kiriye
riye de, ciwar bikin:
·
"Hiizin artiişe u cendirmeyan vala lin·
gen xwe ü erde dixin u tiştek nayii guherandin. Yen ku wan deran baş nasdikin,
ve rewşii beçareti dihesibinin. Dibejin ku
mercin av u hewayii, rewşa çiyan, rewşa
riyan u hwd vii rewşe çarenits dike. Ew
erd li ser nexşeye ye me ye. Le ne di rasti·
ye de. Li wan deran ne tenii nizamen
dew/etii, herweha tirkayeti ji biyani ye.
Ya rasttir weke ku tuneye. Ew derlin req
u ritt, kaş u çiya tenii pere dewlete dix·
win u be sebep dixwin. ]i wan ne hezkirin, ne alikari u ne ji bez ji dewlete re te.
Le be/e çareserkirina vi! rewşe heye. Çareyek weke şur bi tesir u weke heka Kristof Kolombo zelal heye: Ev ji li we dere
teva çeken wan bicihkirina penaberen
kazak u kirgizan e... " (20).
Xwendekar, rewşenbir fı welatparezen
kurdan, li hemberi van weşanen nijadperesti bedeng nenıan. Ji çar aliyen Kurdistane telgrafen protestoye hatin şandin.
19 korndeyen xwendekaran yen ku li ser
naven bajaren Kurdistane hatibi'ın ava
kirin, bi belavokeke hevbeş, ew nivis fı
bir fı baweriyen nijadperest protesto kirio.
ttBINI 0 ÇAVKANİ
(13) Annanc, mijdar 1986, hejmar: 66, r. 7.
(14) Yeni Akış, tebax 1966, hejmar: 1, r. 11.
(15) Dr. Şivan, Kün Millet Harekerleri ve Irak'ta Kürdistan ihtilali, Stockholm, r. 10.
(16) ji agahdariyen tayberi yffi ku dame:zrinereki
PDKTye bi awaki niviski ji min re Şimdiye.
(17) Kaseta mitinga sewerege ya 2. 08. 1967an.ji arşiva
tayberi ya min.
{18) Yen ku ji kovara Ikibine DoYu,lstenbol, no: 33
{16- 22 Tebaxa 1987), r.33 girriyc-: Mahnisanij U
Malımüd l..ewndi, li Kurdistans Bakur UTırkiyeye
Rojnamegeriya Kurdi (1908-1981), wepneııJına Nü,
Swed- Aciara 1989, r. 169.
(19) Kovara Öriiken, hejmar: 40, r. 6, nisan 1967. Kopiya ve nivise di pimiica Malınisanij iı MahmUd l..ewm·
di de hatiye weşandin. Binere:: b.n.d, r. 174.
(20) Ye ku ji kovara "Milli Yol"e girtiye,lsmail Beşikçi,
Dojtu Mitingleri'nin Analizi (1967), waşanen Yurt Kitap, Ankara- Mart 1992, r. 66.
HEJMARABl
OPERASYONA 19611-AN OMAH/CEMEYA
ANrALYAYl
10
ARMANC, NISAN 1997, HElMAR 177
Kalik ü Bapir
Çirisken Rizgariye
Ev herhem di ware romane de di nav Kurdan
de hem wek ceribandineke nfı ye u hem ji di
awayen rexisıini u xebata şoreşgeri de bi taybeli
ji di rewşa şere çekdari ye diji dagirkiren kurdistane de bi xwe re binek pôşniyaren cuda ku heya niha di nav Kurdan de nebatine ceribandin,
rine. Roman ji seri ve bi zirnaneki herek hatiye
nivisin u bi binek huyeren sansasonal ku li metropolen Turkiyeye ji bo dagirkire Kurdistane ye
mezin begavi ser maseya aşıiye bike ten kirin,
hatiye xemilandin.
Bes ji nive romane upeve rewş diguhire umirov bala xwe dicle ku niviser ji ber tesira şere
Xelice fı bfıyeren başüre Kurrustane rahuye bere
xwe daye wir fı qada xebate fı giranya we he
behıir xistiye hela başfu ii hinek tevger ii hevli-
.a
w
w
w
Nüdem
Termov.52
176 77 Jaıfıilla/Sweden
NO dem
Mustafa Aydogan
-NOdom
te de te diyar kirin fı bi ve re di nav xetan de
rexne hem li Kurden ku bi Kurdi nanivisin te
kirin u hem ji yen ku nivisina bi Kurdi ne bi
rek fı pek le sfıkane digirin ji, ten rexne kirin.
Berhem ji aliye Mustafa Aydogan ve hatiye
nivisin fı di sala 1996'an de li Stockholme di
nav weşanen Nudeme de hatiye çapkirin.
Çirlsken Rizgariye
Newro2 Bokförlaget
Hjulsta Backer 22/6
163 65 Sp.inga/Sweden
Newroz Bokförlaget
Mehmed Dehsiwar
Çlnlsk~n B~riklrln~
Newroz Fl!rlaget
bat li wir honye fı heya ku je hatiye herdu beşen
Kurdistane pekve gihiştandiye yan ji xwestiye
bigihijine yek arınane uyek encame.
Roman ji aliye Mehmed Dehsiwar ve hatiye
nivisin ı1 di sala 1995'an de di nav weşanCn
Newroze de li Stockholme batiye weşandin.
Kurdistana bi Flftl Flftl
Ev herhem bi ıevayi li ser rewşa başfire Kudistane ya pişti şere xeliee fı avakirina herema
azad radiweste fı li ser xebata dezgehen Dewleta Federe ya Kurdistane (DFK) gellek agahdariyen serwext ku ji hevpeyvinen hinek berpirsiyaren hukiımet u dezghen heretne re hatine kirin,
dide xwendevanen kurdi. Ji bili van hevpeyvinan niviser di sere kitebe de ji hilbijartine heya
diyarkirina DFK hema çi bigir di her wari de
qonaxa sazkirina dewlete bi çaveki nealigir
diyar dike fı beş bi beş bi kurti rez dike.
Herweha di pirtilke de li ser sedemen peşiki­
dayina partiyan li hernber parlemento fı lıuku­
mete, li ser hoyen şere xwebixweıiye, li ser sistema nive-nivi u gelş u gengeşeyen ku bi xwe re
aniye il tine ji bi awayeki rexnegiri te rawestandin.
Berhem ji aliye Osman Aytar ve hatiye nivi-
rs
Bapire min:bave have min==farfar
Dapire ınin:bave diya ınin=morfar
Bapira ınin:diya bave min=farmor
Dapira ınin:diya diya min=mormor
Çendi ku di gellek zirnanen bi nav u deng mina İnglizi, Fransi u
Erebi de bi ıene du form hene le bôgurnan dema mirov ji Swedi
ıeksteke werdigerine, yan ji zimane xwe dide ber ye Swedi hinge di
van herçar navan de tevliheviyek derdikeve peşberi mirov. Ji xwe
ku mirov li ferhengen Kurdi yen li ber desı dinihere ınirov di wan
de ji belawelayiyeke dibine; wek ıninak di Ferhenga Reşo Zilan ya
Swedi-Kurmanci de:
Farfar: bapir, kal, kalik, bave bav
Farmor: dapir, pirik, pir, pirede, diya bav
Mormor: dapir, pirik, diya de
Morfar: bapir, kalik, kal, bave bav, re
Li gor ferhenga D.lzoli ya Tirki-Kurdi:
Anneanne: dapir
Babaanne: dapir
Dede: bapir, bave have an de
Büyük baba: bapir
Nenelnine: dapir, pirik
Li gor Ferlıenga Y. Z. Paşa ya Tirki-Kureli (bi amadekariya M.
E. Bozarslan):
Bapir: dede, babanin babası, yada ananin babası
Kalik: ata, ananin babası, yada babanin babası
pir: yaşlı erkek, yada kadın
Kal: yaşlı erkek, ihtıyar adam
Li gor ferhenga Eli Sydo Gora ni ya Kurdi-Erebi:
Bapir: eedd
Dapir: eeclde
Kal: eedd
pirik: eeclde
Li gor ferhenga Baran Rizgar a Kurdi-İngl"ızi:
Bapir: grandfaıher
Dapir: grandmother
Kalik: grandfather
P'ırik: grandmother
Yan ji İngilizi-Kurdi:
Grandfather: bapir, kalik
Grandmother: pirik, dapir
Li gor ferlıenga Salalı Rebwar a Swedi-Sorani:
Farfar: bapire, bawiki bawik
Farmor: dapire, da yi ki baw
Morfar: dapire, dayiki bawik
Mormor: ? tine
Li gor ferhenga Hejar:
Bapir: babe gewre
Pirik: nenek, dayiki bavik u ya dayik
Dapir: nenek, dayiki dayik u bab, nene
Kalik: bawe gewre, bapir
Ger ku mirov van ferhengan giş bide ser hev u devoka hela xerza
u belki hineki din ji texe ser ınirov de bibine ku ger pewisli pe hebe
-ez bi xwe we pewistiye nabinim- mirov dikare wek awaye jeri formeke je re bibine u wusa bikar bine:
Bapir: farfar
Dapir: farmor
Kalik: morfar
Pirik: mormor
lcar ger li binek deveren din awayeki çôtir u ji hevqetandi hebe ez
hevi dikim ku bi eeweıa ve nivise ew ji derkevin hole u bene
nivisandin ku belki bibe alikar ji rakirina ve ıvliheviye.
Pillen Berikirine
rd
.o
rg
llbere ya 173'yan de hatibu kirin, li ser peyva dapir min goıi­
bfi ku ew şaş hatiye bikar anin, le li gor agahdariyen min ji wergere
we ye beşa Kurmanci Ali Çiftçi u ji Mehmud Lewendi girline ew bi
zanin hatiye xebitandin ne ku bi şaşi yan ji li gor devokeki. Çawa ji
swediaxevan re ji diyar e di zimane swedi de ji bo nave kalik u pirike çar formen euda hene ku di dema wergerandina ji zimane Swedi
de peWısti bi ditina çar naven Kureli li hember wan çedibe. A ji ber
vi sedemi ji ew rabune li ser wan bi hinek kesen din ji şewirine u
tev de li ser formen bapir u dapir e li hev kirine le bi nişana
me a fı neriye e ji ew ji hev qetandine.
Ev herhem li ser peleke dfu ü direj ji jiyana
Kurden dervayi weleı, bi taybeli ji yen ku bi
penaberi li siwede diıninin, radiweste. Çendi
ku roman bi giraniya xwe u bi salixdan u teswlren xwe yen berfireh li ser jiyana Kurden
Swede, li ser jihevkeıin ü perişaniya wan a
malbali, li ser gelş ü gelemşeyen ku di eivakeke
nenas i biyani de derdikevin pôşberi mirov, disekine ji le herweba ew gellek nigar fı salixen
pirrcurre ji awayen rexisıini yen beri 12'ye ıto­
ne, ji şaşi u kôtnasi, fedakari, durusli, pebaweri
fı ji biiyeren we pela bine Xete fı jiyana li wir
dide u bi awayeki zelal wan radio<e peş çaven
xwendevanan .
Herweha serubinobfına jiyana wan kesen ku
ji eivakeke paşvemayi hatine ketine nav eivakeke nu yi modem u beçarebfina wan ji xweş
ak
u
ftl clanenasina klteba •RiWitlya Dür ü Diril• de ku di Arınanca
Pelin Berikirine
iv
EMiN NARüZi
Kurdistana bi Fiftl Flftl
Osman Aytar
JinaNü
BOX15216,
16115 Brcimma/Sweden
Kurtlistana
bl flft1 flltl
Jina Nü
sandin
JinaNO
fı
di sala 1995'an de li Swede di nav wede hatiye çap kirin.
Heya vega ji bili ve berhema wi du herhemen
wi yen din: "Kfudün Makus Tatibi ve Güneydoğu Anadolu Projesi" (Bextbireşiya Kurdan fı
Projeya Başfire Rojhilate Anatoliya) fı "Hamidiye Alaytarindan Köy Korueuluğuna" (Ji Alayiyen Hemidiyan Ber bi Parezgeriya Gundan),
derketine.
şanenjina Nfı
DI Kurdlstana Navin de Dewleta Dostiki
(ed-Dewie ed-Dostiklyye fi
DI Kurdistana Navin
Kurdistan ei-Wusta)
de Dewleta Dostiki
Ev herhem beşek ji diroka Kurdan ya bi rumet bi serfirazi ku di dlroka wan de kem e fi ciheki giring i behempa digire, bi awayeki berfireh u bi rek u pek rohni dike u bi xwendevanen
Erebi dide zanin. Kiteb bi haziriyen damezrandina dewleta Dostikiyan ku bingebe we ji hela
Bade Dostiki ve hatiye danin dest pe dike fı bi
serdema Merwaniyan ya ku he behtir ew berfireh u serbixweıir dike, didoınine. Çendi ku pirraniya serkaniyen wi ji Ibn ei-Ezreq ei-Fariqi ji
hatine wergirrin le pe re ew ji gellek diroknasen
serdema İslame yen mina İbn el-Esir, İbn Xeldfin, İbn ei-Cewzi fı gelieki din agahdari digire,
wan dide ber hev u cudahiyen wan derdixe hole.
Ev herberna heja ku ji aliye Ebdulreqib Yilsuf
W~anxaneya Hoşeng
Ebdulreqlb YOsuf
Di Kurtlistana
Kurdaxl Beyrüt/Lubnan
Weşanxaneya Hoşeng
Navtıı
de Dewleta
Dostıki
·-
ve hatiye nivisandin, ji du cildan pCk tC fı cara
peşi
di sala 1972'yan de li Bexdade hatiye çap
kirin fı isal (1996) ji eilde peşi care ke din li Beyrilde ji aliye weşanxaneya Hoşeng Kurdaxi ve
hatiye weşandin. Di dawiya kitebe de pirr çavkaniyen heja fı di we de ji gellek weneyen giranbiha hene, li ser berge pôşi ji weneyen du diraven we deme yen ku ji sala 904'an mane, hene.
11
ARMANC, NISAN 1997, HEJMAR 177
4
dişüşt
Peyven X!Ne
ji ber çave toze vedişartin
ku li J<JNe mikur hat
rüreşiya wi çurisi.
yem Xan ku şitlen xwe di carre me de diçandin, agire
Newroze Iye me ew li ser Qelaçe Cimike dadida.
Cara peşin ditina keçôn ezidiyan, Rirnboud u serdema merkujan ,mlızika Karmina Borana u Odesaya rin
Baba s,
Tu bi ku de d içi
Wexta ku em bi ser tofana tipen latini vedibun.
Wexta ku Mire Hawa~ berikirina Botan radesti me dikir.
Wexta ku çira gerdün vedimiri, çeme giı'i diheriki, nok li
tehte diket, tirenen sefere arnade dibOn, hevall!n xwlgerm bedeng dibun, ma ten bira te?
De bin bira X!Ne da ku tu ji bir biki!
6
Eger ve care ez te bibinim
BiXwede
ez X!Ne ji ber te venaşerim!
5
tu pergi miriyan d ibi.
Magelomiri
li çi X!Ne digerin bavo!?
Ma keç u xortan ku des re sibe bere xwe di dan dibistana rojava u dfıya cigare ya ku bi du wan de bazdida
ten bira te?. Ma denge Hec Yihya ye ku li ser pire diziziki.fı mirişken li ber gurandine ku ji ehmeqi dakeniyan ten bira te? Ma sterken havine yen ku Şexani u
Xurfani li ber denge temblıra Hizııl direqisin,.peyiviııa
li ser pirtfıken sor u şoreşen şor u seroken kor, heval u
xoşewisten ku me ew berbi goristane ve bi re dikirin.
dikana Sedeqe ya ku dibfı vehesingeha helbesten Ciziri
Yerivana ku dest bi weşane dikir, Kawis Axa O Mer-
ez bawerim edi bes e
Eger tu nehinM
ez de nive li cem X!Ne
disa da beş bikim.
rd
.
rs
i
.a
w
w
w
Ma tu ji hini serdema Madona OMaradona bOy! yan na?
Ma tu ji hini kirina gulan Cı serdana goristanan Cı bendewariya nameyen hevalan bOyiyan na?
Ma tu berya Amudedi ki?
Nive axina min li cem te maye
Kewo!
ku
De xwe hini razen deryaye u xwekuşıina masiyen
Salamon en re windayi bike!
Hemi peraven nenas wek çiçeken çiçiken axir Bazar
bi ser cendeke şeva bedev de bireşin.
Hespen ave, balendeyen tavô, başok fı hemi çfıken
ximave, merbenden evina xwe, bazbenden riq u kina
xwe, govenden laşe nazenina xwe, revend fı koçeren rivina xwe, mfıma xwe fı bestina qfıma xwe li her me raxin, keskesara me bi xera xwe ji esmane windayi daxin!
Deryaye ji xew şiyar bike da ku rupelen kefe bixwine, da ku pirtfıka axa şewiti bibine, da ku şfı~pa
kevnare ya xwina me ya arzan bi sipindaren rehdakutyayi biçine, da ku stiranen şikesti u nameyen ken u giri,
fı sibera lerz il westana keri ji me re bişine.
Deryaye ji xewe şiyar bike u xweliya dilovan a sere
çiyan bi ser pelan de daweşin, pelen zer en bejira xwe
ya tozgirti (ı şax u çequlen xewna xwe ya berbadblıyi fı
jena xwe ya ıobedar ji ji nav pencen seqema neyniken
şoravke rakişin, qirina dirindane ya bendemane, pijen
tirse lı qiriktaliya dilbijandina pirse, baweşinka babelisko (ı çavşinka kulihe gunde xwe, siruda laşe evare (ı
zixten vegera li dergehen singa dildare, u gaven xwe li
kcleka xwina derınale ji bir neke, rihana bi tene mayi
ya pencereya zaroktiye u dimenen kesaxe, sawa hişôfe,
sikir fi mişaren
va
EreKew o!
Tawanbari bi sersomiya nergizan u bi lilana deşten
westyayi yen ko di binvedana dukuştinan de dililinin,
hatiye nivisandin ..
Tawanbari bi sawa goristana nasnameya metirsiyane
u bi guliyen gulgenimen agiren ko girren min u te digirtin, hatiye nivisandin..
Tawanbari bi gireza herane be gan u bi xwe jibirkirina barane, bi zirekiya badana simbelen narinci, hatiye nivisandin ..
Tawanbari bi sawira koşeyan u bi bi kalina xelwetgiran, bi terqina terlqeten Qadiri fı Neqşibendiyan U bi
cizmeketina safiyan hatiye nivisandin ..
Tawanbariya gaklıviyan lı toza ber linge hespen talana ezidiyan bu.
Tawanbariya min u te ji ku çavkaniya hetave di ser
deve me re diçlı.
Berikirina giran u qelaçan, u keldfımana tari ya wi
cari ku ji eni ya qonaxa me derdiçu
Berikirin e, wek bellişte daran, temene me yi di tem fı
mfirane de, dicfı..
EreKewo!
Rabirdlı rastiya beguman e ..
Dalıatlı xewn e, xapandin e, mij e, mirina helinan fı
riswakirina birinan e.
Tu, qirşiken deşte u kapeka arde nlıherayi, germ, e
biraninen gunden beEira u reçeıı bi mastfiroşan nixumandi, aniha, tu, fı şirike rojart fı qezwanen di bine berike de mayi, bi ser kavleıı gerdlıneki beger de dirijin..De we bindeqe ji nav tiliyen xwe bavej! De da ku
deryasipi serçavka xwe biçirine Uhogiri renge keservedana mişextan bibe weneyen hişô xwe u xatirxwestina
hevalan bi ser kefa pelan de dawerivin lı gezlıya dara
giyane xwe pôşkeşi qfıma tavsorka roavahiya peravan
bik!
EreKewo!
Xetireya te beber bfı, kakile ronahiya te terr bu, Czingen te şii blın, xunava te kerr bU, gula pirse geriki bu,
deınsalen te kul blın, asoyen te giran bfın, pfıkkirina te
be sfıde bu, gerekirina te behude bfı, serherziya te
xwebadan bfı, dlırbiniya te xwepôşandan bu, penasina
te ji azardan bu.
Hilma çarereşiye ji dile te diffıre u berbi ıenhatiya me
de radikişe.
Qebqeb merkuj e lo!
Neqeb xwlnrij e lo!
or
7
AHMED HUSEYNT
X!Ne
bi tava heyve
g
Kewname -111-
RQreşiya
Kefe a we bexwedimeya tewerdane li ber serhejandina
renge deryaye OpOnijandina asoye dunyaye, pir neke..
Halan e kew o!
U hevçuna eşan e kew o!
singa kewnameye:
ı
Agireme
ferhenga çiyan bu
wexta ku agir ji me xeyidi
Ferhengji,
li goristaneke be kel
hate veşartin..
2
Wexta ku paytexten me pir bOn
Bajaren ji dayikbuna me
li ber lingan çun.
3
Şev pişkiya
sinoren me li X!Ne xistin
Valahiye dest bi gazinan kir,
12
ARMANC, NISAN 1997, HElMAR 177
Gundi, 1989, grafikali ser dar
rd
.
Howar,ı989
or
g
Grafikön
Serhad
A
"Eş mirov dide fikrandin,
ku
va
tehamuli jiyani dike"
rs
i
Serhad di sa la 1964-an de li Kurdistana
Bakur li bajare Tatwane hatiye dinyaye.
Hin di dibistana navin de beşdari
tekoşina netweyi ya gele Kurd bCı. Ji ber
xebata wi ya politik, ew mecbur ma ku
di sala 1984-an de terka welate xwe bike
Cı ilticaye YCınanistane bi be.
Ji sala 1987-an heta 1992-an di beşa
Resim Cı Huneren Pratik a Akedemiya
Huneren Bedew a Zaningeha Aristotelis
a Selanike de xwend. Di beşaresim de li
ataiyeyen Prof. Dimitri Konto Cı Prof.
Vengelis Dimitreas Cı di beşa grafik de ji
li ba Prof. Yorgo Milio ders wergirt.
Ji sa la 1995-an Cı vir ve li Navenda Çandi
ya Stavrupolis a Selanike wek
mamostaye resman kar kir.
Enda me Yekitiya Hu neri ya
YCınanistane, ye Komeleya Hunere
Hunermenden baku re Yunanıstane Cı ye
Komeleya Hu neri ya Mekedonyaye
"TEXNI" Selanike ye.
xwedi fikirbün mirov dike
zana übi zanebüne mirov
Ev xorte bi edeb, bi salan, min ew di ciyen pi'şenge­
han de, di salonen huneri fi fesrivalan ciwanan yen
partiyan fı xwepeşndanen politik de didit. Her weha
ew di her meha Nisane de çalakiyen bi salvegera qirqirina Ermeniyan u di Gulane de ji ji bo biranina Pondiyan de ciye xwe digirt. Gelek caran di van aktiviteyan
de çave me bi hev diket. Ev xorte han, hergav ji bo
min weki ıniroveki nas fı xwedi berbisrsiyar bu. Ew di
gel xwendin fı peşdebirina xwe ya zanyari fi huneri,
wek bajarvaneki, bi buyaren giring yen pişti tevgera
]on Tirkan u Şere Balkane ku di navbera 1912-13-an
de qewimi blin, alaqadar dibu.
Min ew nas kir, beyi ku min ew dizanibu. Her weha
be !ez u bez, ji dfu ve u bi dilgiralli, bi ev xorte bijarte
re, meyleki nezikblıne ya bi dostaniye di nav me de
peyda bu. Heta ew roja ku me rubi ru ditinen xwe ji
hev re eşkere kir, gelek hissen me yen di derheqen hev
de edi ji wext re mablın. U edi em balısa daxwaz u
evina xwe ya hevbeş, di derheqe huner u ciyen mesleki,
tişten ku di zallingehe de te xwendin li kar u xebaten
min; galeriya "KOXLIAS" ku di destpeke de, li we
dere, li zenı1na kuça M1tropol1tu losif 24, li quncike
Tsimiski u li paş ji, Navenda Çandi ya Vellidio, dema
ev xorte penaber u be ci u war edi bubu xwendekar e
beşa Wene u Huneren Pratik a Akedeıniya Huneren
Bedew a Zallingeha Selanike.
Ez balısa hevale xwe ye hezkiri resame Kurd Serhad
dikim. Ew e bi zaneti xwest bibe hemwelatiye Ylına­
nistane, ew e ji aliye dewleta Tirkan ve hat qewitandin.
Ew e ku di bine bist saliya temene xwe de, di sala
1984-an de derbasi Ylınanistane bfl ··wek penabereki
.a
w
wi
w
Peşnegehen
w
1992: Peşengeha MezCınen beşa Resim
Cı Huneren Pratik a Akedemiya Huneren
Bedew a Zaningeha Aristotelis a
Selanike-li şirketa limana Selanike.
1994: Komeleya Hunermenden Bakura
Yunanistane-li porto karras Xalkidiki
1995: Salona Huner lsavron 5, Saleni ki
1995: "TEXNI" Şaxe bajare KilkisYCınanistan
1997: Hunermenden Polixni ji bo bajare
xwe peşkeş di kin- Yunanistan.
1997: Navenda Çandi ya StavrupolisSelanik
KOSTAS LAXAS*
politik xwe spart bajareki mewanperwer; Selallike ku
ev bajer hergav bubu ware penaberan.
Ez pewist dibinim ku di derheqe kok u llijada u rewş
u jiyana Serhed de agahdariye bidim ji ber ku ez bawer
im , ev yeka ha tesireke xıırt li ser huner u berhemen
wi kirine. Ji aliki ve bey ku bikeve nav şaxen folklorik
yen sivik, tekiliyen xwe bi serkaniya hejayen xwe ye
destpeke re xıırt dike.
Dive ez li vir diyar bikim ku, tekiliyen me yen pirali,
yen mirovi, politik U hunerl tesir li min kir ku ez li
hember Serhad bibim xwediye niyeten pozitiv. Ev hizra
min her berdewam e. Her weki ku te zallin, ez dirokvane hunere fı ne ji rexnegir im. Her çi tişten ku ez li
ser weneyen wi tinim zimfn, encama ev tekiliyen me
yen dosyaniye ne. Wek gotinen ji dil, ji aliye hunermendeki weki wi, ku ew bi xwe ji di nav deryaya pirsegireken hunere ye hevdem de dimeşe.
Mijara sereke ye hunere Serhad ku nuha wene u grafıken xwe li Na venda Çandi ya Belediya Stavrupolis a
Selallike peşkeş d ike he ji li ber ça ven ınirovan in. Rast
e ji nfı ve avakirin ji nfı ve şirovekirin li gor estetik fı
daxwazen hunermend in. Dive be gotin ku, gava ku
Serhad grafiken ruye mirovan çedike, beyi ku bilezine,
war u nijada wan rnirovan j1 derdixine hole. Her weha
dema ku risme dimeneke çCdike, adet fı ananeyCn miröven li ci fi ware xwe dert€ hole. Wexta kem caran
wCneyCn wi be figfıren miravan bin jl, ez di we baweriye de me ku ınirov, di tawile de hizra Serhad a berhemi u politiki fehm dike. ]i bo we ji huneren Serhad bi
rastiya jiyane u bi tekoşina diroki ya gele Kurd ve giredayiye.
Serhad, weki weneker u grafıke~ xwediye arınane u
idealeki ye. Di berhernen wi de bi tevayi kolona jiyane
13
.a
rs
iv
ak
ur
d.
or
g
ARMAN C, NISAN 1997, HElMAR 177
w
w
il miroven ku bi nijada xwe serbilinci in hene. Grafiken wi kerektera jiyana hemwelatiyen xwe bi zelali
ifade dikin.
Na, Serhad ne miroveki muhafezekar e. Li cem wi
agahiyen di derheqen bazara hunerl ya navneteweyi
kem ninin. U disa ji ji bo nuha ew de heza xwe ya
huneri bipareze; ew di we fikre de ye ku bi huneren
xwe mil dicle tekoşina hemweletaiyen xwe ji bo welatekl serbixwe. Ji mej ve be ji ew bi hunerCn xwe ve tCkoşinc teşwik dike.
Serhad endameki civata Kurd e u pe serbilinci e.
Bey ku ew ciye ku hatiye dinyaye ji bir bike. Li Bakure Kurdistane li bajare Tatwane ev xorte heja yek ji
donzdeh zaroken malbateke ye. Di sala 1964'an de
ew ronayiya jiyana xwe dit. Li gel ku mecbUr ma ware xwe bigehurine u bibe penaber, disa ew li perraberiye li Selanike xewnen welate xwe dibine, tekoşina
hemvelatiyen wi yen Yunanisıane dile wi germ dike.
Çavkaniya jiyana wi ciye ku jeteye : Kurdistan e.
Çavkanya huner u afirandina me herduyan: Yuna-
w
nistan e.
Ez hesildiya te dikim Serhad; ji ber ku tu xewn il
daxwazen xwe bi laşen gele Kurd u Yunane ve gire
di di.
Ji her ve yeke sernivisa ve rexna xwe pCşkeşi te dikim, ku ji dilopen pak ye jiyana gelen Rojhilata Navin tCn. "Eş mirov dicle fikrandin, xwedi fikirbfın mirov dike zana il bi zanebune mirov dikare tehamule
jiyane bike".
Tu van tiştan hernil dizani, li ser van bUyi şariza, ji
ber ku tu wan di cane xwe de his dik!.
*Niviskar ü Winekare Yünan e
14
ARMANC, NISAN 18e7, -
177
Rastn1visand1na ı•marnavan
· zerevan@algonet.se • ARIF ZEREVAN
Di niınüneya ewili de "1997" jimarnaveka yekejimar e
ko bi "e"-ye tôt tewandin u mirov dikarit pronava
"we" biexe cihe we u lekerek dikarit bidit pey we.
bele di ninıUneya didoye de "1997" jimamavek e ko
navdereka gelejinıar "salan" daye pey we, pronava tewandi "wan • nikarit bilcevit dhe jimamave u lekerek ji
nikarit bidit pey we.
u
DI rastnMsandlna jimamavan de tiklllklyeka
berblçav lıeye ko ılvit bit nılnaq• klrln. Plranlya
nMakarili kurd tro Jimamavan xe/et dltewırfnln O
dlnMsfnln. DI vi nMsar6 de ez di bl ıırgllment6n
diroki o gramatık nerastlya awayi şaş destntşan
blklm O binasin şaşlyan jt rayxlm ber çavan.
ven
no.
reze u ka ew tewangen jlinamaven bingehi ne an
Gava ko em "Ez sala 1986-e çUrn Wane" dibejin hinge
em jimarnave li gor zayenda we ya me direwiııin. gava ko em "Cara pence, zelame hefte, mirove dehe,
dengbeje sede u hw.d." dibejin em wan diôxin rezeke
de.
-
u
Yani mirov nikarit bibejit:
Ez de ji binek klasiken kirnıancan binek niınüneyan bidint ko teoriya Celadeô piştrast nakin. Elunede Xani di
"Nubihara biçiikan" de hele dinivisiııit:
Ez sala 1997-an büm 32-sali (Ezsala wan büm 32-sali)
rd
.o
rg
Jimamavan blııgehi
Di kirnıanciye de jimamaven bingem ev in:
yek, du, se, çar, penc, şe~. heft, heşt, neh, deh, yazdeh, di·
wazdeh, sezdeh, çardeh, pazdeh, nozdeh, bist, sih, çil,
penci, şesı, hefti, h~ti, not, sed, hezar, milyon, qitilyon .•
Ji ber ko "1997" yek sal e u tene pronava tewandi
"we" dikariı bilcevit cihe we.
Tewangıı JimamavAn
Di heqe tewanga jimamaven bingem de nôrinek heye
ko dibejit jimamavan zayenden cida hene u ji lewra ji
diver ew li gor wan zayendan bene tewandin. li gor nerina Celadet Ali Bedir-Xani zayenda jimarnava "1"-e
me ye, le ya jimarnaven ji ı-e ta 20-e gelejimar e u ya jinıarnaven girover 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90 u ıoo-e
ner e u lewra diver bi "i" -ye bene rewandin. li gor reoriya wi ev niınüneyen he rast in:
ŞAN
blngehl
Di kinnaııciye de zayenda heıni jimamaven bingem me
ye u ew bi "e"-ye tene tewandin. Boô, behdini, hekari
şikald u klasiken 1ıi kirnıanci jimamavan me dihesibiııin
u bi qenaeta min ev ji wan tewang&ı di rasttir e.
yeke, didoye, seye, çare, pence, ~~e. hefte,
heşte,
dehe, yazdehe, diwazdeM, .• biste, sihe, çile,
nehe,
pen~.
şeste,
Yani mirov di bej it:
Ezyekedibinim
Ez çare dibinim
Ez h~iyedibinim
Ji van niınüneyen jori diyar dibit ya ko nıirov dibiııit
bejmar bi xwe ye, ne navdereka ko dayi pey we ye. U
di niınüneyen jeri de yen ko mirov dibiııin ne bejmar bi
xwe, ıe navder in:
Yani jimamav me ne u heıni jimamav yekejimar in, le
bele navderen dikevin pfşiya wan an didin pey wan dikarin gelejimar yan yekejimar bin.
rs
Ez de niho niınüneyeke binivisinim u rave bikim:
Ez 27 zelaman dibinim
Heger ko em navdera ko "zelam" e rakin, binge em dikarin hole binivisin:
Yani ev "an"-a he tewanga navderek gelejimare ko daye pey jimarnave.
w
Li ferqa di nevbera van du niınüneyan de heye binere:
Ez sala 1997-e bam 32-sali (Ez we sa le Mm 3 ı-sali)
Ez 1997 salan nikarim bijim (Ez wan nikarim bijim)
w
"Divi meriv objektif be!"
Diwebejmara
173-174 (13-14) an ya
de nivisweke Evindare Farqini bi nave "Nirojnanıeya
visakri urusıiye dive" hat wşandin. Di ve niivise de
E. Fan(ıni rexneyôn xwe li ser şend ııiv"ıs u wergeren
A. Gernas yen ku di van derneo dawiyede haıibün
weşandin, diyar dike. Her weha di we nivise de, ez
tim bi navkirin ku xwedigiravi heqe min hatibe
xwarin. U rasô ne weha ye, ji ber ku;
ı. Ez ne wergerwan int. Tevi ku zintane Erebi u
Poloni dizaniın, le naye we malıneye ku ez ji wan zirnanan karibint nivis wergerinint bo zintane Kurdi.
Min bi Erebi u Poloni xwendiye le ınixabin bi Kurdi
nexwendiye.
2- Ew wergerin li ser muzike u folkore ku hatine
weşandin, ez u A. Gernas bi rojan ~ıine goıin bi
goıin, hevok bi hevok li ser xebiône .
w
JimamavAn rizi
Di kimtaneiye de jimamaven reze bi arikariya pronaven
işarki y&ı qersene "ye"', "ya" fı ..yen .. t&ıe çekirin.
ye yeke, ye didoye, ye seye, ye çare, ye pence, ye ~e, ye
hefte, ye he~ıe. ye nehe, ye dehe, ye yazdeM, ye diwazdehe, _ye biste, ye sihe, ye çile, ye penc;ye, ye şesı;ye, ye
heftiye, ye h~tiye, ye note, ye sede, ye hezare, ye milyone, ye trilyone, ye qitilyone .•
.a
Ez 27-an dibinim
Celadet dibejit ji ber ko zayenda "çarô" gelejimare ew
navdera xwe ji li gor xwe ditewiııit. U rasô ne wele ye.
ji ber ko ne jimamave tewanga xwe daye navdere, tewanga gelejimara navdere bi jimamave ve buye. Gava
em "Ez çaran di binint" dibejin navdereka veşarri heye
ko em bi nav nakin. Diver em bibejin "Ez çar zelaman
dibiııim" yan "Ez çar ıiştan dbiııim". Heger ko bi rasti
ji rewanga jimamave tehsir li navdere bikira elivet me
"Ez yek zelame dibiııim" binivisanda ji ber ko zayenda
"yeke" me ye.
iv
Ez yek zelami dibinim
Ez çar zelaman dibinim
Ez pend zelaman dibinim
Ez yeke dibinim
Ez çaran dibinim
Ez bisti dibinim
Herwiha gava ko Elunede Xani riknen islame dihejmôrit ew hore dinivisinit:
Rikne di islame penc in:
Rikneewil
Rikne didoye
Riknes;ye
Rikneçare
Riknepence
Mele Mehmude Bayezidi sala 1858 u 1859-e cilde yeke
ye "Şerefnameya" Şerefxane bidlisi ji farisiye wergerandiye bo kirnıandye. Di rupere didoye ye desmivisa Mele Melunudi de dabeşkiriııeka hole heye:
ak
u
heftiye, ~tiye, note, sede, hezare, milyone, trilyone, qitii:~Qne .•
EK
Ji kelima sanibigir tu herfa çare
Tarix e ji bo "Nübihare"
Qismeewil
Qismeduye
a;sınes;ye
Qismeçare
ŞAN
EK
Di ve sedsala paşiye de binek kirmancan dest pe kirine
ko jimamavfn reze bi "em" ii "emin" dinivisinin. Ev bi
tehsira soraniye hatiye nev kirmancan. Ji aliye gramere
ve ri hiveneveti ninit ko nıirov weki soran bikit, ji ber
ko di hevoke de diyar dibit ka "e"-ya bi jimamave ve
bUyi tewang e an no:
Jimamaven reze:
Carasede
Hilbijere didoye
Pexembere şe~e
Serokwezire nehe
Jimarnave bingem:
Kerem sala 1955-e ji diya xwe bO
Xezal ji hejmara 6crye hes nakit
Min ji roja ı o-e heviya xwe biri
De hevokan de piraııiya caran pronaven işarki yen qer·
sene "ye", "ya" fı "yen" dibin veqetandek ü bi navderan ve dibin. Ji bikaranina wan ya di hevoke de nıirov
dizaııit ka ew çawa jimamavon bingehi dikin jimama-
3- Em bi Kurdi dibejin, " Xwar rüne le rastiye bibeje" u rasô ji weha ye.
Eger ev werger li benda tembeliya min binlana tucar nedigigan deste xwendevanan. Keda ku A. Gernas ji bo ewerger u weşandina wan rijandiye, eger ji
keda min ne redetir be ne kernıir e. O ji ber we yeke
ji ez bawer int ku manıiqe insafe dibeje ku mafe A.
Gernas heye ku nave wi ji li teııişra ye min di bin
wan wergeran de heb.
Ji bo ku rexnegirrin objektif be u rolen xwe ye poziôv bi ci bine, dive ku bingeha we fakt bin. wer
diyar e ku hevale me E. Farqini lekelin i ser van faktan nekiriye u ji ber we ji, min xwest ve nameye ji
we re birebikim da ku bin rasô roni binin ji ber ku
..."niviskaô durusti dive".
o
RADYOYA MIZGiNlYi!
Ewrijoayi
.u
Hera Şemlyi ivari di navbera seat 20A5 O 21.00.
i de ll ser pila navin(MW), 1395 kHz.
.UDr!dyeri
Şemlyi ii Yekşemi çvari di navbera seat
21.45 ii 22.00-6 de ll ser pila navin(MW), 864
kHz.
Her roja
Radyoya M!zg[n!vi
P. K.1125, 354 41 Blebertal, Almanya
Di xweşiye de binıiııin.
XWEŞNAV
ıs
ARMANC, NISAN 1997, NEJMAR 177
Derheqi Kirmaneki {Kirdki) de
Kombiyayişi
meselane cCrinan ser o vinderti, munaqeşe kerd O. meyle xo tesbit kerdi:
Şima
qeşeyan O. meylan wanene. Neticeye ke
ze meyl tesbit biye, fikre vfşaneye (zafaneye) ne kesanifade kene. Ne, ze tewsiye ii teklifi ye.
Tani çeku (kelime) yan zi forme çekuyan f ke ma 00 nuşte de ze nimfıne DUŞ­
1)Nameye lehçeya ma
w
Kurde ke bi lehçeya ma qisey kene ca
ra ca xo ra vane kirmanc , kird ,
zaza yan zi dimili 1 dimli ; lehçeya
xo ra vane kirmaneki ' kirdki ' zazaki yan zi d imiiki 1 dimili 1 dimli .
Meyle kombiyayişi ne çekuyan (kelimeyan) ra kirmanc O. kirmaneki ser
oyo.
w
12.kanfıne
12. aralık
4) Nameye şarlstanan ( bajaran) il qezayane Kurdistani
Goreye idareye dewletan tani nameye
cayan neye:
kirmaneki (kirdkJ) tirki
dewe
köy
nahiye
nahiye
qeza
ilçe, kaza
şaristan, bajar
il, vilayet; şehir,
kent
Meyle kombiyayişi ne panc çekuyane
corinan ser o yo, Iabele forme binizi es-
re. Nimlıne:
meyle kombiyayisi
w
1-NAME
11. kasım
Ne nameyan ra çele neri (masculin)
yo, nameye bini ma ki (feminin) ye.
Nameye mengan bi herfa hurdi (wurdi) dest pekene.
ne nuşti de netlceyane ne muna-
tC, tani rnintaqayan de ciya ye.
ı 1. teşrine
2)Nameye hetan (cihetan)
kirmaneki (kirdkil
tirki
rojawan
batı
rojhelat
doğu
vakur
kuzey
baş ur
güney
vakure rojhelati
kuzeydoğu
vakurC ro}awani
kuzeyhan
başG.re rojhelati
güneydoğu
başfırC rojawani
güneyhan
5. Xelat
5. Alılat
2)Çewlig
1. Azarpert
2. Bongilan
3. <;:etme
4. Dara Heni
s. Gexı
6. Kanireş
7. Xorxol
3 )Dersim, Mamel<iye
1. Çemişgezek
2. Mazgerd
3. Prnage
4. Pilemuriye
S. Pulur
6. Qisle
7. Xozat
dewe
şaristan
dewi, dew
şahrestan, şeher, şehir
sfike: Tani cayan de çekuya sG.ke 1 suki 1 sfık
menayane
şehir,
kent, il merkezi , ilçe merkezi yan zi
çarşı ye tirki de vajiyena. Ma vaji Diyarbekir, Erzingan U Sewregi ra sCıke
yan z1 suki vajiyeno. Ziwane erebki
de sG.q mena çarşu y de ya ii tani
nuştoxi vane ke esle na çekuye ziwane
berberki ra ameyo.
Şarlstan
O qezayö Kurdistani
Ma ne kombiyayişi de narneyane tani
şa.ristanan fı qezayan ser o vinderti. Tiya
de ma derheqe ne nameyan de meyle
kombiyayişi nusene. Ma wext nedi ke
narneyane şaristanan Cı qCzayane binan
eKurdistani ser o vindere.
namevo kirmaneki
namevo g
dewlete panawo
2)Bingöl
1. Adaklı
2. Solhan
3. Yedisu
4. Genç
13. Şankuş
5)Erzingan
ı. Cimini
2. lıiç
3. Kemaliye
4.Kemax
S. Mose
6. Refahiye
7. Tercan
9)Urfa
1. Birecik
2. Hilvan
3. Bozova
4. Ceylanpınar
S. Siverek
6. Suruç
7. Viranşehir
8. Halfeti
1O)Adıyaman
9)SemsG.r
ı. Aldfış
1. Gerger
2. Besni
3)Tunceü
2. Besni
3. Çôlikan
4. Kolik
5. Semsat
6. Sere Golan
1. Çemişgezek
2. Mazgirt
ıO)Sert
S.
Kiği
6. Karlıova
7.Yayladere
3. Pertek
4. Pülümür
S.
Ovacık
6. Nazimiye
7.Hozat
Dersim esle xo de nameye yew minriqa yo. Nameye şaristani bi xo Marnetciye ya, ci ra Kalan z1 vajiyeno.
4 )Diyarbekir
1. Bismil
2. Çôrmfıg
3. Çinar
4. Erxeni
s. Gel
6. Hezro
7.Heni
8. Karaz
9. Lice
ı o. PasG.r
ı 1. Plran
ı2. Silivan
S)Riha
ı. BerecCig
2. CurneReş
3. Hewenc
4. Sere Kaniye
S. sewregi
6. Siruc
7. Weranşar
8. Xelfet'i
g
4. TG.x
l.Adilcevaz
2. Hizan
3. Mutki
4. Tatvan
or
kirmaneki !kjrdkil
rirki
1. ocak
1. çele
2. şubat
2. sibate, gucige
3. mart
3. adare
4. nisane
4. nisan
5. mayıs
S. gulane
6. haziran
6. hezirane
7. temmuz
7. temmuze
8. ağustos
8. tebaxe
9. eylül
9. elule
10. ekim
ı o. oktobre
.a
rs
1-Name
1)Nameye lehçeyama
2)Nameye hetan (dhetan)
3)Nameye mengan (aşma n)
4)Nameye şaristanan (bajaran) O qezayane Kurdistani
11-Zemlr
Zemire kesi (zemire şexsU
111-Sifet
Rengi
IV-Humari
mena mois him zi lune a ziwane
frenski dana.
ı)Bidis
rd
.
Osman Aytar (5ewregi)
Yildiray Beyazgül (Gimgim)
Çeko (Gimgim)
MCınzCır Çem (Dersim)
Humane Çiyan (Depe)
Haydar Diljen (Sewregi)
Nihat Eli (Sewregi)
J. Espar (Piran)
Cemil Gündog an (Dersim)
Lerzan Jandil (Gimgim)
Huseyin Kulu (Dersim)
Seyidxan Kurij (Çewlig)
M. Malmisanij (Piran)
Serım Murat (Pal i)
Robin Rewşen (Li ce)
Kamer Söylemez (Dersim)
Harun Turgut (Pal i)
Şukri Urgun (Hen i)
Ne kombiyayişi de amadebiyayoxi ne
l)Bidlis
1. Elcewaz
2. Hizan
3. Motki
ku
R
3)Nameye mengan (aşman)
Kirmaneki (kirdki) de him çekuya
mengi him zi aş me 1 aşmi 1 aşm
vajiyCna. Tani cayan de meng1 yena
mena mois a ziwane frenski (30 roj),
aşme yena mena lune a frenski (bi
tirki gökteki ay ). Tani cayan de z1 çeku ya mengı nevajiyena, aşme him
iv
a
oja 28e aşma (menga) adare de,
Stockholm de, kirmaneki (kirdki,
dimilki, zazaki) ser o kombiyayişe
diyine dest pekerd O. çar roj! (28-3ıe
adare) ramit. Ne kombiyaylşe diyine de
ne heştes kesi arnade biy:
ll. i Stockholmi
2)Diyarbakır
1. Bismil
2. Çermik
3. Çınar
4. Ergani
s.
Eğil
6. Hazro
7. Hani
8. Kocaköy
9. Lice
10. Kulp
ll. Dicle
12. Silvan
13. Çüngüş
5)Erzincan
1. Üzümlü
2. lliç
3. Kemaliye
4.Kemah
5. Çayırtı
6. Refahiye
7. Tercan
3.Çelikhan
4. Kahta
5. Samsat
6. Gölbaşı
12)Sürt
ı.
Berwari
2.Dih
3.Hewel
4. Misriç
1. Pervari
2.Eruh
3. Baykan
5. ŞOrvan
5.Şirvan
4. Kurtalan
13)Eiazığ
11)Xarpet
1. Axin
ı. Agın
2. Baskil
2. Baskil
3. Depe
4. Keban
5.Meden
6. Miyaran
7. Pali
8. Qowanciyan
9. Sivrice
3. Karakoçan
4. Keban
5.Maden
6. Arıcak
7. Palu
8. Kovancılar
9. Sivrice
1O. Alacakaya
ıo.Xulaman
11-ZEMiR
Zeıniri
kesi (zemirii ~xsi)
Kirmaneki de di grG.bi zemire kesi esMa riya de goreye meyle kombiyayişi
ne di gruban nusene:
re.
Griiba yewlne
l.ez
2.ri
3.o
3.a
1. ma
2.şima
6)Erzirom
6)Erzurum
1. Aşqele
2. Çat
3. Gogsi
1. Aşkale
4. Hesenqele
S. lspir
6.Narman
7. Olt'i
8. Olur
9. Ortili
ıo. Tatos
ı 1. XinG.s, Kela
12. Xoresan
7)Mı1ş
ı. Girngirn
2.Kop
3.Milazgir
2.Çat
3. Karayazı
4. Pasinler
S.lspir
6.Narman
7.0ltu
8. Olur
3.e
Meyle kombiyayişi formane corinan
ser o yo, Iabele tani cayan de forme bini
zi este.
~ kombiyayi~i
2.ti
3.o
9.Şenkaya
10. Tekman
ll. Hırus
12. Horasan
7)Muş
~bini
2. to, m
3. ew, aw,
we, wi, ay, yo, yil, wo
3.a
2. şima
3.e
3.ya
2. sima
3. ye, yi
1. Varto
2. Bulanık
3. Malazgirt
Dewamir.16
':i
lif
ll. -
i
Amor: 177
NiSAN 1997
~
VAYi:
20 SEK, 4 DM
ADRESt TESERE WELATi:
BOX 15216, 16115 BROMMA- SWEDEN
NQL-----------------------------------------------------------------------------------~
qerari Mahkemaya Beriini gene"
ewbiyayena Huqfıqzane KurdSwed, roja 11.04.1997'in di qerare Mahkernaya Beriini ser o belavoke vila kerd. Belavok di bi kilmeya
behse kiştena Dr. Sa dik Şerefkendi Cı embazane ci fı roja 10.04.1997'in di bi qerare Mahkemaya Bedini ya mahkfımker­
dena Sereke Komara lrani Ayetullah
Rafsancanı fı Wezire lstixbarati Eli Pellehiyan yeno kerden fı wina vajeno:
Y
"Ma ze YHK-Swed hevi kene ki qerare dewlete Yewbiyayena Awrupa, qande
alaqeyane organizasyonane kurd fı Kurdistani bi lrani ya ji bibo eynike. Organizasyone Kurdistani alaqeye xu ye bi Irani ya çim ra raverne fı alaqeyane xu bibirne.
ku
rd
.
"Çi heyfo ki heta qerare Mahkemaya
Bedini, dewletane Awrfıpa, dezgehe heqe
insani ye navnetewi, bi giredayena menfeete navnetewi ye dewletan, tewre xu
eşkere nôkerdbi. Lahele bahde qerare
Mahkemaya Bedini Cı tewre dewleta Irani yo ne huquqi fı ne insani civere dezgeh, sefaret fı diplomare Almanya; bahde
ki Almanya diplomare lrani ye teroristi
welate xu ra veti; dewletane Yewbiyayena Awrupa ji qerar gurot ki paştiya Almanya bigire, dewleta terorist a lrani
mahkôm bikere fı tenya verade. Neticeye
ney qerari, diplomate xu Iran ra anti fı
diplomate İrani ji welate xu ra veti."
Bahde behse karaktere karfıbare dewleta İrani u reaksiyone ci, belavok wina
dewamkena:
"Ma, Yewbiyayena Huqfıqzane Kurd
(YHK)-Swed, qerare Mahkemaya Bedi-
ni, zey qerareno tarixi; goreye pivane
umUmi ye huqfıqo modern Cı demokratı''k
il navnetewi, bi edelat vinenf; qandf şare
ma ji serkewtenena gird a. Qande ney ji,
ma YHK-Swed paştiya qerare Mahkemaya Beriini gene. No qerar do roje verni di kişta huqôqi ra qande şare kurdi bibo emsale. Eşkere bi ki tekoşine şare ma
di, kare huqfıqi ji meydanono gird o.
g
paştiya
or
YHK: "Ma
iv
a
Sekretrf G/ştfyl! PDK-Iranl! Dr. Sadik Şerefkendi
"Ze ki yeno zanayen kar U harf teroristi ye koruare Islami peyni nine. Ne
çend roje dimayin di casfısane lrani, mintiqeya Şarbajer d~ wilayeta Silernaniye
di, jahr dayo 60 peşmerge fı terefdare
PDK-İrani. Hale inan xerab o. No kar ji
raşteraşt civere huqfıqo navnetewi yo.
Ma, YHK-Swed, dezgehane navnetewi
ye insani ra wazene ki civere na hedise Cı
kare bini ye lrani hertim vindere fı mueyida bi kar biyare."
Derheqi Kirmaneki (Kirdki) de Kombiyayişi ll. i Stockholmi
GrUba diyine
1.mi
2.to
3.ey
3.aye
.a
rs
111-SIFET
Rengi
Lma
2. şima
3. inan
w
Meyle kombiyayişi formane oorinan
ser o yo, Iabele tani cayan de forme bini
zi este.
forme bini
Lmin
2. tu
3. yi, ye, hi,
ey, e, ey, Syi, ay
w
meyle kombjyayi~i
Lmi
2.to
3.ey
w
3. aye
Lma
3. ye, ya,
yay, aya, ay, a, Ja
1.man
2.şima
2. şiman, sima
3. inan
3. yin, yirii, yine,
jini, ina, ine, inf, inG., aynan, eyna, ayna
Yew zemiro kesi zi xo yo. Frenski
de ne zemiri ra pronom personnet
reflechi vajiyeno. Meyle kombiyayişi
form e xo yo, la bele tani cayan de
herônda xo y de ne fonni zi vajiyene:
xwe, xwi, xu, ho, hu.
IV-HÜMARi
Meyle komblyayişi ni humaran ser o
yo:
Kirmaneki lkirdkil
sipi, sis
tirki
beyaz, ak
sfır
kırmız•
ı2
siya, qer
şalô, qeweyi
kewe
hewz, kesk, zergfın
zerd, çeqer
siyah, kara
kahverengi
13 hires
14 çares
mavı
yeşil
sarı
Meyle kombiyayişi formane corinan
ser o yo, Iabele tani cayan de forme bini
zi este. Nimfıne:
meyle kombivayisi
sipi
sfır
sıya
qeweyi
kewe
hewz
zerd
forme bini
sipe, sipe, sipye
sur
şiya, şa
enge qehwi, rengô qawi
kewo, kiho, kuhe, kfıhe
sewz
zer, zerk
Mena tani rengan ca ra ca ciya ya.
Nimfıne:
kewe (kewo, kiho, kuhe, kfıhe): Tani
cayan de yeno mena yeşil etirki.
zergfın: Tani cayan de yeno mena
hewze zerdini yan zi zerdbiyaye yi
(bi tirki sarartı ).
zerd: Tani cayan de yeno mena alnn
sarısı ye tirki.
Meyle kombiyayişi formane oorinan
ser o yo, Iabele zewbina (sewbina) formi
zi este:
meyle kombiyayisi
forme bini
yewendes des O jO, des Ojew, yondes
12 diwestduyes
des O didi
13 hin?s
des o hire
14 çares
des oçar, des oçi har
ıs pances
des o panc,
ponces,
pOnces
ı6 şiyes
des o şeş
17 hewtes
des Cı hewt, hotes
ıB heştes
des Cı heşt, heyşteş
19 newes
des o new
30 hiris
hiriş
çewreş, çores, çoras
40 çewres
poncas, puncas
so pancas
ıı
11 yewendes
ıs
diwes/duyes
pances
16 şiyes
17hewres
18 beştes
19 newes
20 vıst
30 hiris
40 çewres
SO pancas
60 şeşti
70 hewtay
80 beştay
90 neway
lOOse
200 di sey
3oo hire sey
400 çar sey
SOO pancsey
600 şeş sey
700 hewtsey
800 heşt sey
900 newsey
1000 hezar
ı 000 000 milyon
ı 000 000 000 milyar
6oşeşti
70hewtay
Soheştay
90neway
soo panc sey
700 hewt sey
şest, şest, şeştı, şeşt, şeyştı
hotay, hawtay, hota~
hE!ştay, hE!şta~, heyştay
newaye, noway
pan sey, ponc sey, pon sey, pün sey
hot sey
8ooheştsey
heyştsey,heştsey
900 new sey
1000
hezar
no sey
llenzar, hinzar, honzar, hünzar, hazar
1000 ooo milyon
1000 ooo ooo mflyar
mUun
mflar
Nimune:
192S hezar Cı new sey Cı vist Cı panc
1938 hezar Cı new sey Cı hiris Cı heşt
1997 hezar O new sey O neway Cı hewt
ıs67849 yew mflyon O panc sey Cı şeşti O
hewt hezari O heşt sey Cı çewres o new