OSMALILARDA SALTANAT VERASETi

CS]\4Ai{Ltrtr-,AR'DA S,/.LTAI.{AT VEF.ASETT USULU
Vir TJRI{ FiAKiMivsr TELAKriSiyrn irCiSi
Frof. Dtr. HaIiI tfqanClf
Csrnanh padiSahlarrnin scy k,iitligtine bir goz aiarsak, I. Ahrne.J (lOO3 l-6i7) in oirirnrine kadar tahtrn daima babadan ogula geqmig olCuSunu,
oncjan sollra karde.Sierin cle tahla crkrna$a baglacl,g,*, goli1iz. Bu cluruffiu, I{'emtm'er ', goyle agrtrilamaga gahgrnrstrr : Csmal[larda, aslinda.
Cengiz Han'dan kalmig ctrcberi,gget kaidesi hAkirncli, yairi taht, briyrik oguiu, sonra ijlen sr-rltanrn akrabasrndan en ya5hsrna ait clu-yordu. Fakat kar-
dts oldrime ACetinin bir neticesi olarat U" kaiCe liardegler igin tatbik
sal:asr bulamami$ ve iik defa i617 d., oien Sultanrn karCesi hayatta bu'lundufuirdan uygulanabilmigtir. Giese
' bu gonigti red ederek Osmanhlarda saltan'at r;erasetini diizertleuen her'!:,cngi b;r kanur-t, DeIJa kaid.e olntwCt,gtnr, iieri surdti. Daha once ilaClotf Tiirli kavimlerinden
hiq birin'
bir saltanat veraseti kanunu olmadiSrna dair misailer venniqti.
Son deta F. Laszlo n meseleyi daha genig bir agidan ele alarak kesin bir
Seliilde ifade etmi5tir ki, Ttirklerde "btiiiin hanedan Szast hakimiyet hakkina maliktir, ne prim,ogenitura ve ne de seniorattn geklinde bir veraset
Ce muayl'/en
tarzt yoktur".
Bununla beraber son zarc).anlarda, Tiirk devietlerinde hiikrimdarhsrn
intikaiinCe se'nioratus'ttn vani. Jranedan icerisinde a$ca en btiyrik olanrn
)
tahta gegmesi kaidesinin hal.tiin olCugi-ir:u .soyliyenler oldugu gibi, primogenitura, yani ancak bilyiik o$ulun tevanis halikrnrn tanrndi$rnr iddia
edenler de vardrr. Z. \r. Tcgan'a' gore "i"nemlekette biiyrik hakanftk litbesi biraderier arastnda yagh olana geqii$inden onun bulundugu iilke
rnemleketin merkezi oluyordu. Bu husus, Kok Trirkierin halefleri olan
'1
Hist. tle I'empire ottoman, terc. J. J. Heliert, c. vrr1, paris, 1BB?, s.
237 - 38. Krnm hanlarrnda en yagh tahta gegerd.i (Es - seb'ii.s - seyy6,r, s.
262\.
' Fr. GieSe,, Das Seniorat i,lrr osmanisohen E{errsclaerhause, MOG, II
), s. 248 - 256.
3 Kudatku billk mukaddime,sinde, s. LII, Giese iarafrndan zikred..
4 Kafan ve Ailesi, Korosi Czoma Archivuffi, iil, 1 (1940), s. 1- Sg dan
tercume, s. Ba;tav, Turk Hukuk Tarihi Dergisi, r egqil , s. 42.
5 Ejmumi Tiirk Tarihine Girig, istanbul 1946, s. 42.
(
1925
tahta geQme hakkrna sahib oiduklarrnr giistererr misaller gotr<iur. Umurni
bir fikir edinmek iqin Flalii Edlie,m Eldern'in 15 ve E. de zarnbaur,ln le
yayrnla-mrg olcluklan jenealojiiere bir goz atrnak yetiqir,
oradal<i mjsaller
bir ekberiyyet kaidesinin varh$inr ispata yetrnemekteclir. M. A. K.iyrnen'e gcre. S::lquklu tarihinin baglangrcrnda Yc"bgu unvanile reisli$i "aiienin hayalia en buyul. uzvu" aimakra idi. Bunrinia beraber Serahs zaf.erinden sonra Tugrul, kardsgi Qagri bey ve amcasr Arslan Yabgu'ya tercih
olunarak yeni kurulan devletin bagrna getirilrni,Srir. Ondan sonra buytik
Sultanhk, kardeqi Qc,grt berg soy-una intikal etmi.gtir \,€ Arslan Yabgu'nun
ahfaCr btyuk Selquklu 'tahtr iizerinde hak iddiasrndan vaz g"q-iiglerClr '7 . Qa[n bey'in bfyrrli oglii olan Kavurd, evvelA kardesi AIp Aslan
sonra ye$eni Me-likgAh'a karsr taht tizerinde n:,1.: idCiasrnda bulunmugtur. ilarez'm.Sdhlarda da tahia verAseti tAyin eden bir kanun veya teArniil
lnevcut gcirJernemektedir. Ftrarezmgeh NAeddin ivfohamrned ( 1200 - IZ?rt),
bui'tik oglu CelAleCdin'i \:e ikinci cflu RrikneCciln'i zLlayarak kriciik o$lu
Ku'tbeddin'i r.'eliahd yaprnr$, fakat scnra, i22C d", Mcgcilar oniinden kaqarken onlrn yerine daha kabiliyetli gordtigri CeiAledCin'i halef tAyin etmi5ti Ancdnlu' Selquklulartnd.a Sultan, kriqiik briyrik ayrrd etmeksizin
cgullanndan birini r.'eliahci seqel. rnerkezde ltiikiim suren sultana tAbi ,llrnak 5artile difer ogullar meliic s;fatile iillienin muhtelif rnrntakalar:mn
idaresine tAyin olunurlaldr. Sultanrn vefair rizerine veliahdlik, kardegleri taht iizerinde hak iddiasrndan ahkof ilazdr. Izzedlin Krhq Arslan II
ohneclen en ktigtili ogiu GryAsedCin Keyhusrev'i veliahd tAyin etii. Onun
karCeSlerine tercih edilrnesinde sahsi meziyetlerinden bagka bir sebeb
gosterilmernigtir. Fakat karde=sleri onu "krskandiklarrndan" bu tAyini ka=
bul etrniyerek briyrik kardegleri Rr.ikneddin Siileyrna.n etrafrnda toplanCrlar isyan bayra$rnr kaldrrdilar. O. babalarlnrn oliirni.i tizerine (1192)
Konya'yr kugattr \re tahtr kardesinin elinden aldr 1e. Rrikneddin'in ollimtinde de (Iz04) baslangrqta oglu IIi. Kilig Arsian Sultan ilAn edildise
,i., amcasl GryAseddin Keyhusrev uqlardaki beylerin yardrmile tahtr ele
geqirdi 20. Cnun oliirnrinde (12ii) en briytik oglu izzeddin KeykAvus I
ls H. Edhem (Eldem), Drivetr-i isldmlyye, istanbu\ 7927. o, bu eseri
S. L. PooLe'un eserini muhim il6velerle iercrime etmek suretile mevdana
getirmigtir.
16 Manuel de G6nealogie et de Chronologie pour I'histoire de I'[sI &m,
ilanovre 7927.
17 Biiytit Selguklu imperatorXu!'unun kuruiugu, DTCFD, eilt xv, s&5r1
L - 3, s. 120, 178 vd., sayt 4, s. 99 - L00.
18 t. Kafeso*lu, mez. eser, s. 283.
lt inn Bibi,, EI - evA;mirti'l - al6,irye...., N. Luga] ve A. S. Erzi negri,
cilt I, Ankara 1957, s. 30 - 50. O. Turan, Pleyhusrev I, IA eit-z 62.
20 tnn Bibi, s. 109 vd.
prof. Dr. IIALiL
7s
iNan-,,CfX
Karahanhlar'da da boyle idi". Yine o, begka bir lzerde derki u : *Karahanhia f da Flakanhk hakkr, eski Trirk ananelerine gore, siilAlenin hakim
5ubesi icinde ya$l en briyuk olan prenslere aitti." Osmo,n Turan , Anadolu Selquklulannda tairt;n briyrik ogula ait oldugunu belirtir. l. Kcfeso glu da t Cend vilAyetine umumiyetle tahta namzed,
olan briyrik evlAdrn tAyin edildi$i fiki:indedir. Burada hemen kayd edelim ki, Ha rezmsahlar devletinde bir serhad vilAyeti olan Cend'in btiyrik o[ula yurclluk
veriimesi bagka bir durumla ilgili olup a5agrda agrklanacalitrr
Kok - Tiirk htikiimdan Bilge Kagan'rn kitabesinde (734) gu ifade,
Trirklerde taht veraseti meselesinde en eski vesikalardan biri oiarak mrinakaga konusu olmugtur : "Kagan ugd,ukta, iizi)m sekiz
Eag4a kaitrm, ol
tiirild'e iize egim kagan olurtr" Burada tijri) kaganlann koydugu kanun
manaslnda ahnrrsa, verasetin bir kanunla tanzirn edilmig oldugl duErinrilebilir. Fakat Giese'ye gore 10 bu metinden kesin bir neticeye varmak
mtimkiin degildir. H. l/. Orkun 11 yukardaki pargayr bugrinkri Trirkqeye
gu Sekilde qevirir: "Babam Itakcn iitdiigi)nde kendim sek,i,z ga;m,d,a
kald.rm,
tiire mwcebince 'afi'bcG,TTL hakan oldu,." Aynr kitabenin verAsete ait difer krsrmlannt da gaz oniinde tutmahCrr. Biige I(agan, amcasl o,ldrikten sonra,
kendisi igin soyle soyler : "Tenrt, i,rade ettigi iEin ce ke,nd;i taliim olCs$u
igin ITakan meokiine oturdztrn" 1-2. Burada yalnrz Tann'nrn iradesi anrlmrgttr. $u ibAre de dikkate defer : "iris,an ogullarr, ,iizerin,e ecd,ddrm Bu'nnn ltrakart,, istemi l7a'kaw oturrruttg, ondan sonra kilgilk katd,esleri Hakan o[Vrw.tS, ofullart, H,akarl olmu;." 13 Burada ancak tarihi bir durum
nakl edilmig olabilir. Kok - Tiirkler'cle hanirgrn Tann'ya brrakrlmr$ bir tali
i$i oldu$unu bir Qin kayna$r, C'hott, - Shddaki gu rivayet la anlatmaktadrr:
<<Kardeglerden birisini bu; yapmak istediler ve hepsi birlikte briyuk bir
aSacrn altrna giderek aralartnda gu gekilcle anlaqtrlar : Afaca dogru en
vtiksege kim atlarsa o, bagbufiiufiu ele gegirecehti. A - shifu, - na'nrn oflu
en geng olmasrna ra$men en ;zukse$ ailayabildi r,'e hepsi birlikte onu reis
intihap ettiler."
Trirk - islAm devletlerinde ofullarin ve kaideqlerin ayru derecede
u Aynr eser, s. 57.
? KtXrq Arslan lI, islAm Ansiklopedisi, cuz 63, s. 688 ve cit G2, s. 622.
8 llarezmgahlar Tarihi, Ankara s. 84, 92.
e. H. N. Orkun, Eski Tiirk Ya,zit1an, istanbr-rl 1936, s. 3?, I D 16.
10 Mez. makale, s. 250.
11 Bak. not 9.
t2 II. N. Orkun, Eski 3'iirir VazttLa,n, I, s. 2A - 27, I C g.
13 "inisi. kagan boXr:rry erinq, ogtrrtl kagan bollmrg erinq" ( H. N. Orkun,
I D 4-5).
t4 B. Ogel, DoE'u Tiirkleri hakklnda vesikatrar ve notlar, BeLleien sayl
s. 30,
8L (i957), s. 8?.
'ti
Prof. Dr. HALiL lNa:,Crx
ft.
rahia crktr, fakat kardegi AlAeddin KeykubAcl bunu tai:rrnadi ve silAha
sarilii 2i. Izzeddin Ke,vkAvus I. in vefatrnda (1220) kjmin tahta gegirilecegi meseiesi ortaya q:ktr. Cnun kardegi Tufrul$Ah, ortanca oglu AIAeddin KeykubAd ve ki:qtik ofiiu \{ey Feridun arasrnda bir rniiddet karara
vanlamadl sonra AiAeiCin iizerinde karar lahndr 22.
'Ltgnh,k
veraseti usuliinun incelenmesi konumuz igin Itzul-nlrrciur ; zira cnlar, ya7ruz Crta - Asya'claki eski Tiiik imperatorh,rklannrn ananelerini saf bir gekilde deva:'n eitirmekle kairnamlglar, ayru zarnanda Anadclu da ve bultin Yak.n - do$u'da karnu muesseseleri bakrniurden tstiin bir tesir icra etuniqierdir 23.
1,,'[
c
gollarda
Mogoiiarda Hanhfrn intikalinde rnuayyen hiik-iimler yoktu 24. Mengei
ve durumu iiibarile egit olan zevcelerden (l"tai;ur"tlardatn) olan o$uilann
hepsi taht tizerinde aynl dereceCe hak sahibi idiler. Ancak l2B2 de Tekiidar Ahmecl. yefeni r\rgun'a kargr, htikrlmdann en yagh o$lunun di$erierinden ziyade hakkr oldugunu ileri srirmiisti-i" Fakat Ahrned, kenciisi
musltiman oknu;, ananeden aynlmig, rntisliiman rnuhitinin kuwetle tesiri altrnda buiunmu.gtu. FIan^ bir veliahd segrnig olsa dahi b.r, oiumrinCen
sonra bagka bir p,rensin iranhga gelmesine rnani sayrlmazdr t', Ogedey';
(Cgodai) segen Luriltay Cengiz lfan (Qinggis Ka'an)"r vasiSuetine tAbi
oldular. Fakat seqi,mden sonra Ogedeyi.n a[abcyisi Qagatay (Qa'aCai) a
soyiedifii $u sdzler dikkate Cefer "" : "Babam Qinggis Ka'an tarafrndan
Lrazrflanmlg olan tahta oturdum, sonra benirn arkamcian, hangi n"rezig e-ttne dcrganarok taht'a goktr, diye soylenenler olmaz rnr ? E[er agabeyim muvafrk buiursa babamrz tara,findan ba=slanrp cla bitirilmemiq olan Kitan'li
Altan l{an'a karqr ha'"be ginnek istiyonrrn diye haber yollaCr." Burada
gahsi rneziye'tin ve bagannrn kardegler arasrnia hanhk iqin bir mesned
sayrldr$r aqrkqa goitihir. \"eliahd oimak. kurilta-ya vaktinde yeti5erek takaddiim etrnek, ve en iniiiriinrni, gahsi miinasebefler sayesinde \ie pazarlikla nufuzlu kabile be1'lglirir desteklemesini safiiamak tahtr iemin
eden b:;1ica vasrtaiardr. Csmanhla-rda saltanat erAseiini drizenieyen bir
kanun ve kaide oknadrfimr daha 15. asiid;r yabancr rnii=sahitler tespit et.
',.,
Ibn Bibi, s. 159 - 163, O. Turan, KeykubaC I, IA cuz 63.
3.
,2
1011 Bibl, s. 273 - 2?8.
za Eak. F. Kbprulu, Turk ltrukr-ik ve ikiisai Tarihi UIec. (TniNf ) I,
s. i84 ve In. T'tiril Tarih Kurullf,ayr zahfi,lart, istanbuL L943, s. 412 - 4; Z. V.
Togan, {Jm,unai T'tirk T'arlh!*e Girig" s. 33C.
24 B. Spuier, iralr* MogoXtrarl, Ttiri:,qe tuorc. C. K6prulu, Ankara 1956, s.
280 - 283.
2s Spuler, 'fivez. eser, 274, 276.
26 D{ogollertn Gizli Tarihi, A. Temir terc. Ankara 1948, s. 192.
2J
OSMANLILARDA SALTANAT VEP"AS.ETI
dir. Dukss
73
27
almen Cer ki : "Beyiik, boabadan ofula veya kardesten karctege, kirne intikai ederse, elh,dsrl fiIi kime Eardr,m ed.erse, kullar
bu yeni beye sadrkAne bafiianrrlar." M7A - 1481 yrliarrnda Osrnarrh saravrnda ka-lmig olan I. - M. Angiolello 28 yeni sultanin tAyinini goyle anlahr : "Saray erkAni ve kaprkulunun briyiik bir l<rsrnr tahta nAmzed gehzade]erden, bhgUk oei'ga kUpUlc olmalctrr'n,!, gtiz i)ni)nde tutrnakslzr,it, \,alnrz
onlarda.n hangisi daha tjnce istanbul'a eriSir ise, onu kclayhkla Sultan tanrrlar ; zira kirn ewelA hazineyi eide ederse o duruma hAkirn olabili)'ordu". Eserini 1510 tarihine dofru yazm]$ o]an Spand"ou,An (Spandugino)
da 'n, tsayezid - Cern miicadeJesini soz konusu ederken, ikisinin de saltanata ayru derecede narnzed sayrldr$rnr belirtir.
rnigler
Netice olarak diyebiliriz ki, en eski devirlerdenberi Tiirk devletlerinde tahtr hanedanrn muayj/en azasrna inh.isar ettiren bir gelenek yerlegernernigtir. Zaman zaman bazt ternaytillerin meydana crktr[r do$rudur (rreliahd tAl'lpi, btiylik ogullann ve)ra l:ugriklerin tercihi gibi) . F akat esas
dainra tahtin ilLl'fi takdire agrk tutulrnasrCrr. tsu telakki kargrsrnda britiln
difer Adet ve teArntilier hukiimsriz l<aimrgtir. I{anedandan biri, $u vey'a
bu suretle fiilen tahtr ele gegirdi mi, artrk onun megruiyeti n'azari De hukuki bakrmdan bir mesele olmarnaktadrr. Asrrlarrn yenernedigi bu esas
' davranrE, Trirklerde hakimiyetin mengei \ie rnahiyeti hakkrnda eski dini
inanqlara dayanan koklegrnig teiaiikiierle rnr-ina.sebettar gorrinmekteCir \re
bu davranrg, Orta - Asya geleneklerine daira ]'akrn clan Ttirk kavimlerinCe daha kuvvetle iezahiil etmekLeCir. Agafrcla bu ]rakimil'e1 telakkisini,
konumuzla ilgisi bakimrndan ele alaealrz.
+
+*
I. Tilrlclerde ltakitnlgetin -ra hilkiimdar sogunun rnengei teldklcisi, :
M. VII - IX. asrriarda K6lr - Tiirkler, Proto - Bttlgarlar De Uggurlar-
dan kalan kitabe \ie vesikalarda 30 kaganlann unvanlart, ya\n.z hanhk
hakimiyetinin rle$iI" kendilerinin de tanrrsel mengeini belirtir, tr'e kut tagrdrklarrnr ifade eder. Bu unvanlarcla, Tengride Euterw,,.s ve)'a Tengride Kut
. V. Mrrmrro$iu tere. istanbul 1956, s. 84.
28. Historia Turehesea, Ursu negri, Bilkreg 191i, terc.
basrlmarni$.
27
2e Petit Traict6
cle I'origine des Turez, Ch. Schef
K. Nekj, TTK'da
er neqri, Paris 1896,
s. 43.
Turkler igin bak. iI. N. Orkun, Eski Tairk Yazt{lan, e. I-IV,
Proto - Buigarlar iqin K. H. Menges, h\i,aie elen:ents in the Prot,o - tsulgarian Xnsariptions, Byzaniion no. 2I ( 1951), s. 85 - 118.
Uygurlar iqin A. CaferoElu. Tukyi; ye Uyg,errXard.e E{an {Jnvanlarl, Ti{tIU,
T, s. 1C5 - 119.
KOk -
Prof. Dr. HALiL iNaf,Crr
74
Bulmug yahut Kutlug daima rastlanan esash unsurlardir. I{anrn Tann'dan
indifi teia]tkisi, milAclian onceki asrrlarda Oria - Aslza goqebe imperatorlukiannln ilk tegkiiAt orne$ini vermig olan lTsittng - nu'iara kadar takib,
edilebilmektedir. Crhon kitabelerince Bilge Kagan afzrndan nak] edilen
Su ifade biihassa clii<kate Ce$er : "T engri garltlca:dttktn i,iql)n (6 ) ziim
ku,ttm bar iigtin kagan olnrtum." 31 Burada o, hanh$iru Tannnrn inAyetine ve "sahsrndaki kttt'a dayandirmaktadrr. n4A da yazilmrg clan Mogollarrn gizli tarihinde 33 Cengiz Han da: "ldengi Tanrr,'ntn terCigi gilgle
bt;tt;n ulusu idarem aitr,nda topl.adr,nt l' der. I(eza "M engii T engri ktiq,l;nd'iir" (Eb€di Tann_ ciicile) formuhine mohrir ve vesikalarda, lv,iogol hanJannrn unvanr olarak daima rastlarur 33.
Hakimiyet anlayr;mda o kadar mtihim roi o\rnar gtir-Linen Kut. nedir ? I'rlahmud KAggart tn, bu kelimeye tt,fiur. deolet. bah,t, tnli, sqad"et, rnanalarrni verir. Ziya Gokalp 3s Kufu ipt-iCai cerniyetlerdeki n'tana'yu' benzetiy, kui herqeye ntifuz eden r,'e kutsal mairiyet kazandrran bir sihri kuvvettir. $amanizmde lcttt. hayat unsuru, can manasrna kullanilrnaktadrr. Kt-tt,
Tiirk ve mogollarda urnumiyetle semadan inen bir nur siil-unu geklinde tasavv-ur olunurdu. Han soyu bunclan Inelrflepu gelmigtir. Kut tagryan kagan
mukaddestir. Hazarlarda Hakan, kan'r (garnan) ailesi gibi mukaddesti,
halka ytzrinti gosienn ezdi 36.
Temuqin'in, Qinggis Ka',an (Cengiz ITan) unvanile Crta - Asya gogebe
imperatorlu$unu iizerine aldrgrni tasdik eden dini - siyasi toplan'.rda $aman Kokoqli, onun Gdk Tann tarafrndan Han g6nderilCigini ilAn etti '3?
31 H. N. Orkun, I,
s. 26 -27,I C 9. Osrnanh Padigahr IV Mehmed. cuifis
fermanrnda Tannnrn indye.tiLe, qahsrnda ((q17,&tt kabitriye-t ve istiCAcl-i E6,miIe-i gayr-i neiitenA,hiye" iLe ve "i{tifak-i ar6"-i vizeril, ve ulern6," ile tahta
grktr$nr ilAn etmiqtir.
s2 A. Temir tere. s.
135 - 6.
33 Spuler, mez. eser, s. 296s4 Bak. Divanti lugat - it - Tiirk, B. Atalay tere. C. IV, Ankara
s.
3BB, yazrhg
tarihi 10?? ciir.
1943,
35 Tiirk Mecleniyeti Tarihi s. 33, 66, 72, 141, 159,, 193, 199.
Bs Kargrla. Z. V. Togan, ibn Facllan's Reisebericht, Leipzig 1939, Exk100 a, s. Z7t vd. Abdulkadir tna,n, $a naniz!\r., " Ankara !954, s. 37,
1?6, Anadolu selquktrulannda Vezir'ler iqin UIug Kutlug Inang Eilge unvanr kultanrlrnakta idi (bak. iun Bibi, s. 16, 29). 13. asrrda Kastomonu uc
emiri Mahmud iqin yazilmrg oLan Kaviidii'r - resAil ve feraidu'I - fedA,itr
ad1 inga m,aniieiinde (bak. Suleymaniye Kutuph. Esad ef. kitaplan no.
8g69) emirler iqin Kutlug Bitrge unvanr kullanrlmakta idi. Anadolu selquklularrnda Kutlu ile birnikte kullanrlan Ogurlu unvanl yahn m,ana ifade eder goriinmektedir. Hazarlarda umumi felAketler, hakanda kut'un,
ugurun eittiEine haml oLunarak kenCisi idam olunurdu. Ttirk islAm devIeil.erinde, bu at*Ca Osnnanhlarda, kilt keiimesi eski gamani manaslnl
OSMANLTLAR,DA SALTANAT VERASETI
7(
6J
Cengiz FIan ve ogullan yeryizi hakirni)'etinin kendiierine verildigine
inanrni5iardr. Qinggis kagan unvanr , ciltanqii,,mul intper"ator mariasrna geliyordu 38.
Cihangtimul hal<imiyeti ifade eden ka'an (kagan, hakan) " unvanrnr
ancak tannnin gondermig oldufu soy ta5ryabilirCi 40. Flakanlar yetigtirmi$ biitrin Ttirk ve Mogol haneCanlari kendilerini boyle bir -soya baflarnakta, gecereierini hakh veya haksiz miigterek bir ataya giitiirmektedirier. Qin kaynaklannda A - shih - n,a o$ullarr Ciye gosterilen Kdk - Tiirk
]ran soyu n', kuzey Cin'de kurulmug Hsiung - nu devletlerinde T'u - Ku'iar 42 Mogollarda Altan - urug 43 Oguz Tiirklerinde gecerelerini O$uz
Flan'a bafhyan hanedanlar hepsi kendilerini mrigterek bir atay'a baglarlar. Efsanevi Oguz Ffan'in Hsiung- nu'lartn biiyrik Shan - gu'su Mete oIdu$u Deguignes'denberi Tiirk tarihi miitehassrslan tarafindan biiyiik bir
ihtimal clarak tekararlanmaktadrr Tuna Bulgar hanlarr, soy itibarile
I{si,u'ng - nu S'lran - gu'Iarrna baglandr$r gibi 4s Qin kalmaklanna gore
I{dk - Tiirkler (T',t - kirie) de de Kagan ailesi Hsiung'nulardan saplmak-
ta idi
nt.
Han soyunun kutsal, tannsai bir mengei vardrr. Flanlar, ekseriya Gokten inen bir rgiktan gebe kalmrg b'ir prensesin qocuklarrdrriar. Uyg,rrlar,1u, Hitay'larda, Mogollarda, Kwgnlarcla bu inarug hakimdir 47. Mogollagaybederek is16,mi bir muhterra kazanmrg, gok defa rn,riharek kelimesile
deEigtirilmigtir.
37. B. Y. Vladimircolr, C,engi z Y{aat:, ter. H. A. Ediz, istanbrrl l-950, s. 54.
38 Bak. O. Turan, Cengiz adr hakkrzrda, Belleten XIX.
3e Kagan, Ka'an, Kapkan,, ilan, Hakan unvanLan ve bunlann T.llen-
$e, mAna ve gumulu hakkinda henuz aqri< ve kesin neticelere vanlamalnlgirr. Bak. F. Laszlo, mez. makale; F. Altheim ve P". Stiehl,, Qagan und
Verwandtes, Sudost - Forschungen, Bd. XV (1956), s. '69 - 85.' D. Sinor'un
(JRAS \95D qapgan ve qavqan aynh$r hakkrndaki tezile iigili olarak burada kayrd edelim ki., $ahruh'a yazdrir bir mektupta Ii. Murad Khavqan
unvanrnt kullanmaktadrr (San Abdullah ef. minqeatr, Stleynnaniye Kiit.
Esad ef. No. 3333, s. 364) . Keza bak. A. Caferoglu, mez makale, s. 11? - 119,
40. Z. V. Togan, itn FadXan's Reiseb. Exk. 100 a.
47. Chou - Shu'dan naklen B. O ge], Belleten 81 ( i957 ) , s. 87.
42. Bak. Mustaf a K6ymen, T'u - ku Kabilesi, DTCFD, e. III,, sayl 1, s.
56, ve O. Pritsak, mez. makale, s. 219 - 224.
43. Spuler, Iran Mog. s. 280.
44. Z. V. Togan, Uururni f iirk Tarilai, s. 405.
4s. Pritsak, Ufal - Aitaische Jahrb. Bd. 26 : 3 - 4, s. 22O.
46 Liu Mau - Tsai Die chinesisehen Naclirichten zttr Geschichte der
Ost - Trirken (T'u - kue), GOit. Asiat. Forsch. Bd. 10, WiesbaCen 1958. s. 5.
47 B. OgeL, Ilrgurlann hfenge Efsanes!, DTCI'D, c. VI, sa)'1 1-2, s.2C-22.
ct6t
44.
Frot. . Dr.
76
rrAtiL JrEarcrr<
nn gizli tarihine gore n', Alan- ho'o (Alangoa) gokten inen bir
rgrktan
hAmile kalmrg, dtinyaya getirdigi gocuklar "biittin insanlaln haru" o1mu;lardrr ". Cengiz Han bu soydan sayrirr.dr. Bagka bir inanl$a gore, FIan
soyu Tannnrn gdnderdigi bir kurt;la giftlegen bir prens \;eya prensestel
inmigtir. Kurt mengei efsanesi M. O. II, asrrda Wu - sun'Iara kadar crkanlabilmektedir so. Kdk - Tiirklerde, difier Tiirk kavmlerinde ve lv{ogollarda bu kurL menge efsanesini bulmaktayrz sr.
IlAhi nur veya kurttan tiireme inanrgr gamani zme bailanmaktadrr.
Ziya Giikaip kurtun ashnda bir totem olduSunu diiqrinmeltedir. O takdirde biittin kabile veya kar,'min atasr sayrlan totemin hakim bii han ailesinin ceddi haline gegrnesi nasrl olmugtur ? Ziya Gokalp bu meseleye cerrsp verrnefe gahgmr.5trr. O, bunu igtimai - siyasi geligmenin. vani boylardart il - devlet haline geqigin bir neticesi savmalt,Lachr. Bo,vlece toterni benimseyen hakim bir aile sivrilmekLe, t;el6get-i 6mry merkezilegmektedir 52. Cenglz Han'rn tugu kabilesinin meie$ini. siilde'yi banndrnvordu.
O bu tug sa1'esinde drinyayr ferh edece$ine inanryordu. Bu telAkkinin
kayna$ ne olursa olsun $u bir vakradrr ki, kaganhk ve kagan a.ilesi ilahi mengeden ve mukaddes saplmaktadrr. Kullanrlan unvani&r,. " Kaganrn
ciiltsunda yaprlan rnerasirn ve ka-{ana atf oLunan tabiat - tistti vasrflar 54
bunu aqrkqa gtistermektedir. igte hakimiyetin mengei hakkrnda kokleri
en eski d;ni - srhri inanqlara grkan bu telAkki, hanlarrn tahta crkrqrnda her
trirlri beseri tertip ve kaideleri htiktimsriz brrahnaktadrr. Taht Ashih - n&,
Oguz ha'n o$ullanna aitLir, Tanrr boyle takdir etmiqtir, fakat o$ullar arasrnda kirnin hanhk tahtrna grkacaflrru da yine Tann takdir eder. Tannrun iradesi, segti$ine kuvvet !€ basan vermekle, ba;ka deyimle te'gid-i
ilAh,i ile tezahiir edet.
48 A. Temir terc. s. 18.
4e E. Heafeld .d,Iangoa, Der fslam, Bd. 6, heft 4, s. 322 vd). Meryem
Ana efs,anesile Alangoa efsanesi arasmd.a *yt."sebet nazarLyesini
(Ostrup'un nazariyesi) ,reddeder ve daha :ziyade Iskender efsanesile bir
ilgi
bul,ur.
o0 Ogel, mez. makalte, s."9,?. Kurt geklinde tezahrir eden Tann ile evlenen prenses motifi Kao - che'lerde 'g6riilur
sl K0pruluzade M. Fuad, Tiirk Edebiy ah Tarihi, istanbul 1920, s.
56 - ?5. B. Y. Vladimirtsov, Mogollarur tgtimai TeqkilAtr, terc. Abdtlkadir
inan Ankara 1914, s. 84. Kurt efsanesinin yaygrnhir iqin bak. A. tnan,
Ttirkiyat, M.
II,
s. 131.
52 Tiirk Medeniyeti Tarihi, s. B8n 193.
t3 imperator igin Gitk Tanrr oBlu unvanl Uzak $ark ktilttrr qevresin-
de yaygrndrr. Turk ve Qin hakimiyet telAkkileri, hentiz ltyikile
araqtrglmarnr$trr. Qin'de devlet ve hakimiyet telakkisi igin bak. O. Franke,
Aus Kultur und Geschiahte Chinas, Pekin 1945, S. 27L - 312.
54 Z'. V. Togan, ibn Fadlan, Exk. 100 a* s. 273 vd.
OSMANLII,AR,DA. SALTANAT VERASETI
7V
Bu esas telakkinin kuvvetle yagadr.{r sahalarda I,logag, Mamag, iC,tgu
(Edike) gibi gok kudretli beylerden hiq biri h,an unvan almafa cesaret
edememiStir. Tdmur, bir cihan irnperatorlu$u kurdufu halde han unvanl
alamamrgtr. Fakat mezat kitabesinde Aiangoa'n.rn ilAhi mengeden oglu
Budhungat'rn soy-una grkanldrfir gibi bir taraftan da peygamberin ailesine baglanrnaktadrr ". Bu son nokta islAmi telAkkinin aynr derecede eheminiyeL kazandr$rnr gosterir. idlglda kendisini soyca Halife Ab,u Bekir'e
bagiryordu 56. islAmiyetin yerlegmege bagiadi$r Krpgak bozkrrlannda eski Tiirk ananesi ile muvazene kurabilecek bir ntifuz kaynagr ancak peygamber ve halifesi olabilirdi.
Osmanhlarda hakimiyetin ve hanedarm mengeine dair rnuhtelif goriigler meydana gthnrgtrr. Qeqitli tarihi rivAyetlerde ifadesini bulmug olan
bu giiriigler, tabiatile rnuayyen muhitlerin, devirlerin ve hattA politikalarrn damgasuu. tagrmaktadrr. Bu rivayetler efsanevi mahiyeLlerine rafimen
muayyen gelenekleri ve temayrilleri ifade etrnek bakrmrndan onemlidir.
Tespit edebildifiimize gcire, en eski rir,'Ayet XIV. asrr sonlanna dofiru te'begllgtn
qekktil etrnig olup " Osman'a veya babasr Erlufirul'a,
Selguk swltanl.art, tarafmdan tevcih olundufunu veya Osman'rn son Selgrrk sultanrna halef segiloifini iddia eder. Bu rivAyet, Ytldr,rum Ba'Uezid devrinde Osmanlr tarihi ilk defa bir brittin halinde dtisiiniildrigli ve terkip edil di|i zarnan meydana grkmrg olup o devirdeki Csrnanh iddialanrun tesirini tagrr.
Yani bunda, bir taraftan T'imur, obrir taraftan Mrsrr Memliiklerl kargrsrnda Anadolu'da Osmanh yaphgrru me$ru goste"rmek gayreti goniiliir. Esas
itibarile bu gorii$, islAmi hildfet \ze oeldEet rmiessesesine dayanrr. Otoritesini halifeden alrnrg sayrlan Selguk sultaru bu, otoriteyi emAret seklinde
uc beyi Osman'a veya E,rtu[rul'a tevcih etrnigtir. AIAL| rrwlhkiAAe deniIen muayyen senbollerin (mengur, bayrak, krhg, at, davul) bafrglanmasr
suretile Osman, beylik otoritesini tizerine almrghr. Bu rivAyetin baqka
versiyonlarrnda hulefA-i rAgidlnden Osrnan'tn krhcrrun gonderildigi \/eya
son Selguk sultanrnrn Osmaru veliahd yaptrgr iddia olunur. Bu rivAyet
merkezde, sarayda ve ulema muhitlerinde dofmug ve benimsenmig olmairdrr. Yrldrnm Bayezid'in aynr muhitlerin tesir ve ilhamile Anadolulda hakimiyet iddialanru me$ruJagtrrmak iqin Mrsrr'daki Abbasi, halifesin-
5s llerzfeld, mez. makale, s. 322.
56 Abdrilgaffar, Umdetii't-tevirih, TOEM ildvesi, s. 204; A. inan, Orun
Ye iittiq lt{eselesi, THiM, I. s. t}l;
57 Atrmedi'ye ve $Ukrullatr'a kaynak qlan bu riviyet hakkrnda 1953
Temrnuzunda Londra Universitesi gark, ve Af rika Tetkikleri toIektebinde toplanan is1Am Tarihciligi l(onferanstna; sunduEum, tebli$de taf"
sil6t verrnigtim. tsu konuda ayn bir tetkit< :hazrlamaktayurl
Frof. Dr. liALtL iN4'r',cr3t
78
den
- Rilm unvanlni istedifini bilivoruz
t8. Bu unvan, eweice
Selquk sultanlanna veriien bir unvandir 5e. igte men5eini Csmanh devletinjn o' zatnanki geligrne gartlarina irca edebile celtmiz bu islAmi teiAkki
yanrnda daha sonralan i<uw et kazaninis goriinen ikinci bir teiakkinin yer
almig bulundu$unu gonnek teyiz.
Bu ikinci telAkkiyi aksettiren rivAyet, II. Murad'rn iik salianat y1lannda meydana grkrnrg olan tarihi terkiplercie goriilur no, ve AgikAr suStt,Ltanu'r
rette ananevi Tiirk dealet telakkisine baglanrr. Buna gore, asmun Gazi,
Ogttz Han'rn btiyiik ogiu Grinhan'rn oflu l{agt, I{an'dan inmektedir. Osman'tn kabilesi Kayr kabilesidir ve o, bu kabilenin irsi reisidir. Osmarun
soyunu O[uz Han'a ctkaran bir gecerede drizulmtisLiir 6'. Ttirk gelenefiini
devrin temayr-illerine uygun olarak Csmanh. ha,ltA Anadoiu Selquk tarihine
sokmuq clan Y azrcr, - zdde lrli' de 63 br-r goriig en kuvvetii ifadesini bulmugtur. Ona gcre "Kayi'dan Erlu$rul oglu Osrnan Begi Uc'claki Tilrk befleri
deriliib kr-rrultay ediib Oguz triresin soruEub Han drktiler.. Gr.in Han'rn
r,'asiyeti O$tiz tiiresi mucebince hanirk ve pAdigahhk Idayr soyu var iken
azge boy hanlarrrun soyuna hanhk ve pAdigahhk de!mez." Bu
telAkkinin Csmanh hanedam tara{rndan tutuldufiunu ve benimsendifini
biliyoruz. O kadar ki, ilk defa olarak I1. Mwra* 1:aralarr iizerine I{agt, boyunun damgasrnt bashrma$a baglamrgtrr 63. Bu ce-reyan , ro,m,6pf,ift bir lwreket olarak vasrflandrrrlmamahdrr. Esas gaye, Tirnur ve ofullannrn iddia
ve tehditleri kargisrnda Osmanh hanedanrnin duru,n'uunu kuoaetlertd.i,rmelcten ibaret goninmektedir ve bir dereceye k,,dar cla Lic'larda Tiirkmen
boylarr arasrnda hakim ansnevi telakkiye bir donrigri ifade etmektedir.
Nihayet $unu <la kayd etrnek geiekir ki, Timur istilASrnclan sonra britfin
Yakrn - dogu memleke'ilerinde gogebe devlet gelenekleri kuwetle canianmrgtr un. 15. asrr ilk yansinda Tirnur o$u11an, Csmanhlar iizerinde
sa ibn al-FurAt'tan naklen P. Wittek. Le Sultan de Rum. Annuaire
de l'Institut... Orientale, Bruksel, VI ( lgBB ).
se Ayni yer.
60 Bak. not 57.
01 Bu gecereler trzerinde en etrafh tetkiki p. Wittek'in kalemine borg-
luyuz: The Rise of the Ottonnan Ernxlire, Lond-on 1936, ve keza bak. F. Koprtilu, Belleten 28, s. 284 - 303.
62 Tarih - i Al - i SelEuii, Topkapr Sarayr Ktituphanesi, Revan kt. No.
1390, 1391, eser hakkrnda bak. A. s. Erzi, trbn Bibi, rA, v. s. 'Ir5 - 7.
63 Halil Edhem ( Eidem ), Mesiriikat - i Osimaniyye, istanbul 1834, s.
58, 68 : F. K0prulu, Osrnantrrla,nn Etnik Rnenqei, tselleten sayl 28. s.
294 ; F. Sumer, Kayr, IA ci.z 69, s. 46t - 62.
64 Mogollardan sonra Timur darbesi isl6m dtny,a5inda derin bir tesir
brrakmrgtrr. Buna benzer geliqmeler Magrip'te ve ispanya'da gorulmu$tu. Devletlerin kurulu$unda kabile asabiyyetine o derece miihim bir
yer veren ibn HadCrn'un fikirlerinde bu geiigmelerin bir tesirini gormemeE'e imkdn yoktur. Yaztet z6de de diyor ki :
OSMANLILAR,DA SI.LTANAT VERASETi
79
iistiinliik ve metbriluk iddia. ediyorlalc.h. Cengiz l{an o$uliarlnrn mrimessili gibi hareket eden Timur, Csrnanhlara bir uc - beUi srfatile ancal< SelEuk devletinin ananevi hududlarr otesinde Uc bblgesipde me$ru bir hakimiyet taniyor ve ilhanirlar zanianrnda oldugu gibi Osmanllann
itaat ve inkiyadda bulunmalannr istiyordu tj5. Yrldrnm Beyazid,
bu idclialara Suitanu'r - Rt)qn srfatile kargi koyrnak istedi, fakat rakibi tarafindan ezildi. Bayezid'in oful]an ve biitrin Anadolu beyleri Tit]f,ur'un rnetbuiu[unu tanrdrlar. Timur'un oflu $ahruh, bu- ourumu devalrl cttirmek istedi. Bu taiiLrlerde Csmanir hanedanr, Do$u'da yazrlmrg
eserlerde meqhul ve aqa$r bir soydan gosterilinekte idi 66. Ancak Karakoyunlu CihanqAh gibi dost hrikrimdarlar Osmanh padigahrru O[uz Han'a
bafhyan $ecereye bir de$er veriyorlardr 6?. iI. Murad, Sahrun'un metbriiuk iddialartnr reddetrnek cesaretini gosteremiyoidu 68. 1436 de $ahruh
Anadolu beylerine, bu arada II. Murad'a tAbiiyetlerini gosiermek rizere
hilatlar gondererek giymelerini istedifi ze\riarr, Os:nanh Sultanr bu emri
istemeycrek yerine getirmek r:recburiyetini duymrigtu. Fakat bunu nakl
eden Arap kalna$r, Osmanh sultanrnin bu isi res'rnen defil, hususi bir
mecliste yaptr$r \/e ehemmiyet verrnemig old,rgunu kaydeder 6e. Bu $ariIar altrnda O[uz FIan ve Kayr ananesine Csmanhlarda bu devirde nigin
o derece ehernmiyet verilmis oldu$u kendilifiinden anlagrhr. Osuran]r
Suitanr btiylece kendisini Do[u Aieinine hakrrn bulunan Trirk ve Mogol
han edaniari seviyesine qrkarma$a qaligiyor, baska bir ifade ile TtirkMogol devlet ananesindeki megmiyetcilife tAbi oluyordu. Diger taraftan
bu iddia, bilhassa Osmsnh [Jc'Iormdaici Tiirkmen gazilerine ve Ano,dolu'da Tilrkmen muhitlerine hitap etmelcte idi. Karakoyunlular ve Dulgadrrl:lar bu Osmanh goriigiinii benimseyorlardr. Kavde defer ki, II. Bayezid
devrinde Memli)klere kargr Ramazan oiulian meselesi ehemmiyet kaza-
Ttirk her tayifeniin yiirii$tinden (Fadigahlar) hurug etmiqlerd.ir... mecrnfi-i tevArihi mutala'a krlanlar bu strr&
<Eger Arab ve
eier
rnuttali'dirler."
A.cem ve eSer
'
6s. Bak. M. HaLil Yinanc, ts.a.yezid I, IA ctiz 15.
06. Kadr Burhaneddin adrna yaztlan Bezm u Bezrn'de (istanbul 1928,
s. BEz ) Osman o['lu "sade bir Mogol" sayrhyor. 1\{ogo1 ile Ttirku bu
kaynairn aynr telakki etti$ine dair kargrla, s. 340. Timur'un resml tarihi
Ze.ferndrne'ye gore de ( N, Lugal terc. Ankara 1949, s. 260 ) a Bayezidre :
''bi,z senin a^shm neslini bitiriz... haddinden biiyiik sdzler sdyliiyorsu-rl" diye yaanlEtlr.
6? $ukrullah, tsehcetti't - tev6ritrr, Adsrz neqri, istanbul 1949, s. 51.
68. Murad'dan gahnrh'a mektup, Esad ef. kitaplan yazma No. 3333,
.
23 a - 28 a, Bundan baqka Feridun Bey Mtingeit'rndaki mektuplar
(c. J, s. 150, 192). Keza baJ<. Benim, h{urad trI, IA.
6e inn f agribirdi, An-nucfrnr' az-z6,hira, Popper, neqri, e. VI - 2, s. ?34.
.4.
Prpf, Dr. IIALli, iUar,cIK
8S
ntnca, Osmanh tarihcileri, cniann rnensup bulundugu Trjrkn:en kabilelerine cje akrabahk icidiasrnda bulunacaklardir 70. Osmanlh Kayr geceresi
Orta - Asya ananesine bagh Tiirkrrre''x mul'titlerinCe bir akis b,uimakta idi.
Nihayet Rumeli'de Osm,anlt, (Jclar'rnda eski Csmanli Uc ananesi ve
Turk gelenekleri kuvve'tle ya$amakta idi. Gerek Uskrip gerek KarinAbAd Delioiman gerekse Serez - Trrhala uc bdlgelerinde uc kuvvetierjnin biiylik krsrntru Anadolu'dan gogmrig Tii:.krnen - Yonik gruplarr tegkil etmekte idi 71. Bunlann bey - hiikumdar ideali, saray muhiti haricinde yazrlmig olup gaziiere hitap eden anonim T euiril"t - i AL - i Osntzn ve Agrk Pa72. Bunlarda ideal hiikumdar,
5a - zAde tarihincie kuvr,'etle aksetlirilinistir
meselA Hazarlarda cldugu gibi, mal ve hazine yrfrnaklan kagrnan, {akir
takat son derecede Adil bir htikliindar olarak tasvir olunur. Trpkr Crhon
kitabelerinde kayd edildifi gibi, o].run kaygisr tebaasinr giyciirip doyurmaktir, keza Orta - Asya toylarina benzer urnunni ziyafetier bu iarihlerde
dnernie kayd ve igaret edilrniqtir. Cnlarda Orta - Asya desLanlarrndan bir
qolc unsurlan ihtiva eden menkrbelerden birisi, Osman'rn hakimiyeti ahgma ait olanr, konumuz bakrmrndan bilJ:assa diltkati Eeker. Osrnan riiyasrnda gobegind.en bir a$aq qrkarak btitiin dtinyayr kapladrgrnr g6rrnug,
sabah yarunda misafir kaidrgr g€yh bu rtiyayr tabir ederek onun soyuna
dunya hakimiyetinin Tanri tarafrnclan bairglandrfirnr mtijCeiemig. Bu ilAhl Atifetin sebebi, rivAyete gore, Osman'ln uykuya var,madan tjnce
Kur'An-i kerlme gosterdi$i hormettir. Bir gaziler muhiti igin temarnile
kabili tzah oian bu islAmi motif yaninda diger unsurlar, yani Tanri'nrn muayyen bir remizle diinya hakirniyeti bafrglamasr? bu remizli
haberi bir din ulusunun tefsiri, rtiya ve agaq gibi motifler temamile Crta
i3. Filvaki F" Ktipnilti'ntin gijsAsya men$e efsanelerine irca olunabilir.
terdifi gibi 'n bu rnenkibe daha irnce baska 'ttrk - islAm hanedanlan igin
kullanrlmiqirr. Fakat bizim iqin ehemmiyetli olan nokta, Csmanhlann
bunu beni,msemig otrmalarrCir. islAm drinyasinda, bir islAm camiasr .jze'
rinde hakimiyet hakkrnrn suitanlara dogrudan dogruga Allah tarafrndan
bagrglandrfr ve fiiien elde edilmiS otoriienin te'gi'd.- i ildht yi tazammun
ettigi giirilgi.i, 13 - 15. asrrlarda yerlegmiq ve boylece eski hilAfet goriisri,
yani otoriterq.in Haiife tarafrndan delege edildifi nazariyesi hiikiimden
7a Oruc, Manisa Ktittip. yazmast bagrnda.
?1 tsak. Gokbilgin, R,ri,meli,'de Y{iriikler, T'atarlar, istan-c'ul 195?; O. t.
Balkan, iktisat Fak. Mectnuast, istanbul, c. 15, harita.
72 Agft Paga - z6.d,e, Giese neqri; s. 34 - 35; Anonim, Giese neqri, s. 31.
?3 Bak. yukarrda not 51; agag rnotifi igin bak. B. Ogel, {Iygurlarda
mense efsanesi, s.
74
E,es
20; Z. GOkalp, mea eser, s' 54, 69, ?1, 94.
orlgines de I'enapire Ottornan, Paris,
1935,,
s. 23.
OSMANLIL.TRDA SALTA}.IAT VERASETI
8'8
dtigmtigtti. Bizzat bu geligrnede Trirk devlet geJene[inin tesiri de
kabul edilmektedir ?s. Her hal li kArda Osmanh hanedarunda hakimiyetin mengei telAkkisinde Orta - Asya Tiirk gelenefi devam etmigtir. Hijki.imdarhfrn intikali meselesi ise, bu urnurnl telakkiye bafh bir meseledir.
Ba,ska bir deyimle Osmanhlar hakimiyetin bir 'soyda, hrikrimdar ailesinin bir uzvunda ve nihayet bir halk ve iilke rizerinde takarrurunu, begert
kanun vt'. terLiplerin degil, Tanrr'nrn tAyin e,ttigine inanryorlardr.
Orta - Asya Ttirk, ve Mogollar'rnda hanrn bir kuruItag (kuriltay) da
segiknesi muayyen bir verAset kaidesi olmadrgrnr giisteren baSka bir delil
tegkil eder. K6k - Trirklerde, iran Mogoilannda ve Altun - Ordu'da atalarr bir kug batrn ijnce han olmug kollardan inen prenslerin han iiAn
edildifini gormek Leyiz. Kurultayiar, hanedan azasile briyrik ku-
mandan
ve memurlann ve tabl prensiplerin
iEtirak ettikleri top
lantrlardrr, ve hakiki bir segim meciisi olmaktan uzaktrr. Kurultay miiessesesinin oldukga saf bir gekilde devam ettifi Krrrm Hanhfrnda hakiki
durumu ortaya koyan bir gok tafsilAta malik bulunuyoruz.'Orada en kur'vetli ve mrimtaz dort kabile reisi, Karagu beyleri ve daha ziyade onlann basr olan $irin kabilesi beyi hanrn tAyininde esas rohi oynamakta idi. Osrnanlr Padisahinrn gonderdigi hanr bu kabileler tanrmadrklan zaman
umumiyetle silAha bas vururlardr. iran Mogoilarrnda ve Altun - Ordu'da
durum ayni sekilde cereyan etmig, yani umumiyetle kudretii bir beyin
destekledigi prens hanhSa gegmig ve kurultay fiilen eski gamani gelenekIere gore cereyan eden yan dini bir ciiliis \/e biat merasimi olarak kalmrgtrr. Askeri kuwetleri kendine tAbi bulunduran beyler ve vezirler,
umumiyetle kimin tahta gelecegiru fiilen tAyin etmislerdir. K6k - Tiirklerde 'boyle olmustur (bak. Lin Mau - Tsai, s. 4). Anadolu Selquklularrndan izzeddin KeykAvus I. ciltince (1220) askeri kuvvetlerin bagrnda
bulunan en btiyiik i.irnerA ile vezir, tugrAi ve miinSi-i hAs toplanrp kimi sullan yapacaklarrru miizakere ettiler ve sonunda melikti'I - ijmerA Seyfeddin Ay - apa'nrn dedigi oldu (ibn Bibi, s. 273 - 73) . Osmanhlarda umumiyetle veziriazamlar bu igte birinci derecede rol o)mamrglardrr. Fakat
ilk zamanlara indikce uc - beyinin de bu meselede merkez kargrsinda oIdukga bafamsrz bir duruma sahip oldufu ve tahtrn sahibini tAyin ettifi
goriilmektedir (biihassa Fetret devrinde ve I. Iv{ehmed ve II. Murad zamanlarrda). Eski Osmanh rivayetierinde, bir taraftan Yazrcr- zdde'de difer taraftan Neqri'de, Osman Gazi'nin bir kabile toplantrsrnda b"y segildigi iddia olunur. Negri'deki dikkate de[er rivayet (s. %) gudur ; "GoQer - euler ba,n Os,m,an't, ue baet Ertuprul kardast, Csm^am,n atnmist Diln-
?5 H. A. R. Gibb, Constiiutional Organization, in Law in the Middle
East, ed.. Khadduri - Liebesny. Washington 1955, s. 21. Fakat o, eski iran
tesirini de ilAve ed.er.
F.:6
Prof. Dr. HALIL
8?_
lxaf,Cir
dar'r' beg kr'Imak istediler, a'mtna kencli kabilesi Osmen't uecil.t gdrilb ei
alhndan hab er gbnderilb l"taik ortasrna gelicek D,l)nd ar haihn Osman'a
megl i) inkzgddm gdriib beglikden Daz gel,tib Osman'a bi'ai
etti." Buna kargr Agrk Paga -zilde (s. 34) Orhan'in ahilercien bir to1>
ianti oniincle beylige gegti$ini nakieder. L Murad'in ohimii r.izerine "beaIer bir ele geltib ittif ak ettiler. B,ag ezid'i ,atasr g erine reud giJrdtiley''
(Oruc, s. 26). I. Murid'in ve ii Murad'rn tahra geqiglerincle babalarrnln
vasiyeti kadar vezirlerin de btiytik rohi oknu;tur. Mtiteakip deviriere ait
crilts fermanlarrnda paCigahlar Allah'rn inayeti ve "ittifdk-i eshdb - i drd
ve qird ile" tahta gegikierini belirtrnegi Adet edinmi;lerdir. Fakai artrk
bu devirde Tiirk - Ir4ogoi kurlutay gelene[i degil, temamile islAnrl bi'at
mrjessesesi dugiinilmektedir. Esasen gerek eski kuruliayiarda gerekse Seigukluiarda ve Osmanhlarda Sultanr tAyin igin toplanan vezirierden \re
iimerAdan rniirekkep meclisierde fiilen ktiwet ve menfaat hesaplan roi
oyrLarnakla beraber, binn:rzariye Tanrt'nin iradesinin neticeyi tAvin ettigi
esasr kabul eCilmektedir. F{erhaiCe bu meclisler hiq bir'sekilde F.orna cla
oldugu gibi haikin hakirniyet haklarrru imperatora intikal eliiren Sen.r?J
to'ya benzetilemez.
T'ahLa namzed kardegler arasrnda anaiannrn asil soydan olup olma
masl bir fark yaratrrdr. Kdk - TrirklerCe Ta - 1o - pien, anasi asii olnradrgr
igin kardegi ohince onun vasiyetine ra$men tahta seqilmemig ve yegeni
An - 1o kagan oimugtu (b;k. Litt, Mau- Tsai's. 44 - 45, Su.i -sclztr;d,an nakIen). Mogollarrda gehza'Celerin hukukr-r iizerinde analarinin mengei rol
oynardr (Spuler, iran Xt[ogoll,art, s. 276 - 7) . Osmanlilarda baqlangrgta bu
gelenegin devam ettigini gosteren bazr igaretler vardrr : Arap tarihgisi
ibn Hacer (An,ba'il| - Cu,m,r, FI. 799 senesi vekayiinde) Savci'nrn (Yu'kub olacak) anasl hrristiyan oldufu igin tahta seqilmedigini kayd eCeq.
15. asrr iik yansrnda Osmanh sarayrnda mrihim hizmetlerde kulianrlan
$rikruIlah, tarihinde gehzadelerin cariyeden mi bey krzrndan ml oldugunu belirdr. Fakat 15. astrda dahi Osmanhlann artrk buna ehemmiyet vermedikleri muhakkaktrr. Eski Ttirk geleneklerine daha ziyade bagh olan
Karanranirlar'da bu mesele halA nazarr itibara alinmakta idi. $unu da
kayd etmeliyiz ki, Kok - Tiirklerde dahi b, emil kesin bir rol oynarnamr$hr.
iI.
IIanedarl" Da UlUs sistemi; Tiirkler'de hakimiyet mefhumuna bafih
bir esas da, hakimiyetin han ailesi iqinde mt-tnA\Jen bir gahsct degil, ai,Ienin
tiim,ilne ait olmasrdrr. Step imperatorluklannrn mueyyen bir siste,m dahiliirde bir kabileler konfederasyonu olarak tegkiiAilandrrrldr$rnr ve bu konfeder:asyonun muhtelif kademelerinde hakimiyetin han ailesi arasrnda iilegilCigini miigaliede ve tespit eden miidekkiklerden sonuncusu O. Pritsak'drr '0.
76 UAJ, Bd. 2E (1954), sayl. g - 4, s.
278 vd.
OSMANLILAR,DA SALTANAT VERASETI
83
Flsiung - nu'larda, Kdk - Ttirklerde, Cengiz Han'rn Mcgci imperatorlufunda aynl esasiart bulmakiayru. Bu sonucusu ha]<kinda nisbeten genig
tafsilAta malik oldufumuzdan misAllerirnizi ondan alacalrz Ulkenin lwn
ailesinin ntilEterek ms,lt, oe mirast, gibi telail<ki ed;ilmesi ae hcned,s,n dzast,
arasr'n'da t,aksitni gilphesiz g\gebe kabile anla,gryma De tegkililtona ba{tan'abilir. Cengiz Han'dan once Mogol hukukuna gcire, baba ve ananrn mirasi oguiiar arastnda taksim olunur ve krigtik oful babanrn ev ve barkrna
tevartis ederdi 77 . 1640 tarihli Oyrat kanununa gore de ", ata yudunun
vArisleri ofiuilardrr, bun]arin iginde en kiiqri$ri baba oca$inrn vArisidir.
Babanrn safhgrnda evienip ayrrlan qocuklar miras hisse]erini ahrlar, ancak en k'iiqtik oful daima ocafia bagh kaiir. Cengiz Han Yasa'sina g6re,
rntiikrin taksiminde biiyrik Iniqtikten gok alrrdr. Bir birlik halincle kalan
Han aiiesi iiyelerinden herbirinin umumi geiir iizerinde hakkr vardr
Feth ediien topraklar hiikiimdarrn hAssa niiilkri, incil saylirdr. Bu topraklar hanedan tiyeleri arasrnda taksim olunurdu. Muhtelif bolgelerde cla$rnrk olarak buiunan incli'Ierden bagka bir de imperatorlufun muhtelif
boigeleri gttrt oiarak prenslerin idaresine verilirdi 80. Cengiz Han, daha
saflrgrnda irtig nehrinclen batrya Do$u - Avru pa'ya do$ru uz"yan rilke]eti, yani imperatorh-ifunun UIug gurttan en uzak parcasrni briyrik oglu
Cuci'ye verrnig, bugrinkii Trirkistan ve Ef ganistanr ikinci ofilu Qagatay
(Qa'adai) a, Cungarya'yr Ogedey'e tevcih etmiq ve Mogol imperatorlugunun gekirdek bolgesi Karakorum ve Mogolistan'da, Ultr,g gurt'ta kriqiit
ogiu fuluy (Tului) u ahkoymugtu. Br-r bolgeler, 13. asrr sonlanna dogru fiilen bafirmsrz hanhkiar haline gelrnigtir.
Burada kayde de$er nokta. irnperatorlu$un hanedan dzast arasurda
kabile,:i, hususi millk koidelerine tebi tutularak iilesilmesidir.
Apuz Han rnenkrbesi, iilkenin ofullar arasmda taksimi gelenefiini agrk bir pekilde aksettirir. OguznAmenin Uygur ' versiyonunda
Batr'ya gonderiien karCegler, Dofu'ya gonderilenlere tAbi sal4imrglardrr.
Btiyi:k Selgukluiar daha siyasi bir tesekktil olarak meydana grkrnadan Cend Uc'unda faaliyette iken (XI. asrr baslarr) Selquk'un ofiullannin ve torunlannln mua)4yen boigelerde faaliyette bulundu$unu gormekteyiz, Briyrik oSui MikAil o zamen Uc'ta geza bolgesine gonderilmigiir 81.
Biil,iik Selguklular ve Anadolu Selquklularrnda iiikenin hanedan dzast
77. C. Alinge, Mogol Kanunlarr,
tesi Mec. ciit XI (1954), s. 29? - B.
78
Aynr yer.
terc. C. Ugok, Ankara l{ukuk Fakiil-
?e B. Y. Vladimirtsov, Mogollarda igtimai Teqkilat, s. 86, not. 84.
80 Z. V. Togan, Umnmi Tiirk Tarihine Giriq, s. 2?8 - ?9.
81 M. A. Koymen, ts{iyiik Selquklu Imperatorlu$unun Kurulugu,
DTCFD, C. XV, sayr 1 - 3, s. 119.
84
PTOf. DT.
}IALIL INALCIK,
arastnda muayyen hakirniyet sahala.nna taksimi vaz geqilemez bir kaide
olarak daima tatbik olunmugLur. MikAil'in, daha babasrnrn sa$ir$inda ohimii iizerine isrAil Ars]an ailenin bagr olmuqtu. Sonradan onun ahfadma
batrdaki en uzak Uc bolgesi, Anadolu, yurtluk olarak brralulmr;tir. Anadoiu Selguklulanndan II. Krhg Arslan'rn daha saflrgrnda (1195 lerde) tilkeyi ofullarr arasrnda taksimi bi]hassa zikre deger. Onlar, kendi bolgelerinCe bagrmsrz hriktimdarlar gibi hareket etrneke idiler 8". Z. V. Togan, tilkenin taksimini il1il6. si,stevruine baglamaktadrr 83. Orun oe ilIiis sistemini kabile hukukunda inceleyen Abdtilkadir inan tn, kabilenin yerleqmesinde obalann ogullar arasrnda muayyen bir sisteme gore tertiplendigini,
kriqiik oglun atanrn merkezdeki obasrnda kaldr$rnr, ondan sonra btiytik
ogujun obasi geldifini giistermigtir.
1333 - 341erd'e Anadolu'da Tiirkmen beyliklerini ziyaret etmig olan ibn
Eaiiita, ilkenin ofiullar arasinda taksimi usrihinti ehemmiyetle kayd etmigtir 85. Anadolu beylikierinde bu Adetin, sonradan kuvvetle iran tesirine tAbi olan Selguklularda goriildti[rinden daha e-.ash bir qekiide tatbik
olundu$unu gormekLeyiz 86. Tiirk geleneklerinin kuvr,e'tle yagadi$t (Jc
I'tirkmen devletlerinde bunun boyle olmasr da tabiiclir. Bu beyliklerden
biri olarak tarih sahnesine crkmrg olan Osmanhiarda bu sistemin tatbikine ait bazt dikkate de$er kayrtlan burada nakl edelim. Neqri'deki bir rivayete g6re 6? Osman Gazi Bizans imperatorluk ku'u'vetlerine kargr kazandrgr bir zaferden sonra hakiki bir siyasi tegekktihin hakimi durumtura
yiikselmig 88 ve devietini teskiiAtiandrrmrgtr. O zaman "Kara'cahisar sanca{lnr, oiilu Orhan^t, Ga,zi'ge oerdi ve subaSr,It,lrnt, konndagt Giind'[iz'e Der'
di,.... bir oglu Aldeddin PaEagr, kendi; gamrnd.a kodu." AlAeddin Paga biiLtin eski rivAyetierde Osman'rn ktiqtik o$ludur. Onu yarunda ahkoymugtur, fakat biiyiik oflu Orhan'a dcfiudaki Uc sanca$rnr verrrigtir. Orhan sonra batrdaki Uc'a gelmig ve Bursa'yt zapletmigtir. Orhan beylife
gegtikten sonra 1331 de "BLnso'g't, btr agl,u NIurad Han Gazi'g a 'oerilp
82 O. Turan, IA, cuz 63, s. 696.
83 Z. V. Togan, Umunci Tiirk T&., s. 201, 278.
84 Orun ve Uttig meselesi, THiM, I, 127.
85 gerif Paga terc. I, 311 - 356.
86 Bak. i. H. Uzunqargrh, Osmanh Devleti teqkilitrna Med,hal, tstanbu1 1941, s. 143 - 186. H. Edhem, Dtivel 87 Taeschner negri, I, s. 32 - 34.
i
isl6,rniyye, s. 269 -
320.
88 Bu zaf er Baphaeon'da Muzalon''a kargr kazanrlmrgtrr. Ne.5ri'de
s. 32) istiklAl - i Osman Gazi bagh$ altrnda anlatrlan zaferle
Pachymeres'in Baphaeon muharebesi aynr olmahdrr. Baphaeon mevkii
Yalova ile izmit arasrnda kain olacaktrr. Hammer'denberi bu yerin Koynu - hisarl olarak alinmasr neticesi olarak Osmanhlafrn Bursa ovasrnl istila etmelerine yol agan Koyun - hisArr muharebesine ait tafsilAt yanhq
olarak Baphaeon rnuharebesine atf. olunagelmiStir.
OSMANLILAR,DA SALTANAT VERASETi
85
admr, BeU Sancagr, kogdu, Karacahisar'r amrnisi oghr G[)ndi)z'e uerdi." 8e.
Crhan, Akga - koca oltince onun Uc bolgesini briytik oglu Srileyrrran'a
ter,'cih etti e0. "in- iinti sancat{rnr o{Iu Murad Gaz.i'ge uerdi kim ol ktgl
o{Iudur" el. Stileyman izmit ucunda fetihlere devam etti. Karesi begligi
altnrnca Orhan "Ulu . oflu Srileyman Paga'yr getirib Karesi - elini ona
manstp" verdi Buradan Rumeli fethine girigen Srileyman, Gelibolu
ucunun beyi olmugtur. I. Mwrad da briytik oflu Bayezid'e yeni ahnan
Ktitaliya uc - sanca$rni verdi, ikinci o$lu Ya'kub'a Karesi'yi tevcih etti.
1373 de bir sefere gtki, lr zaman kiigrik o[lu Savcr'yr merkezd,e brraktr ".
Crhan ofiu Stileyman, Rurneli'de sancak beyi olan ye$ane. Osmanlr
sehz:,desidir. Onun bu ucta yaptrgr miihim frituhatla devlet iginde essiz
bir mevki ve kudret kazandrfr o ,devre yakrn k:iynaklardan anlagrlmaktadrr s4. 1373 de Savcr'mn Rumeli'de isyana sebeb oldu$u da kaydedilnrelidir. $ehzadelerin bundan scnra daima Anadolu'daki eslri beyiik merkeelerine tAyin edildifini gormekteyiz. I. ]v{elrmed, lI. Murad ve II. Mehmed btiyuk o$ullannr, bu devirde sark i;leri dolayrsile fevkalAde bir
ehemmi;'et kazanan Amasya uc beyli$ine tAyin etrnislerdir.
FIdiAsa, Osmanhlarda illilg sisteminin belli baoh hususiyetlerile yagadr$rna gtiphe yoktur. En mtihim uc bClgesinin briyrik o$ula tahsisi ve
baglangrqta rnerkezi bolgenin, ts"y - sancesrnrn kiiqlik o$ula verildigi bilhassa kayde deger.
III.
V
ellahdllk Milessesesi: Gordiik ki, kabilevl geleneklerin
yagadrgr Orta - Asya feodal imperatorluklannda hakimiyet ve htikrirndar anle)/i$r, bu hakimiyetin intikali Sekiini de tAyin etmiqtir. Bununla beraber bir takrm geli5melerin ve dt; tesirlerin bu esas gelenefii tadile qahgtrfrnr da gormekteyiz. Mutlak otorite-si kurulan Kagan, t,ilre, Aasa knyrna salAhiyetini de kazanrr, buna dayanarak hakimiyeti dogrudan dogruya kendi o$ullanna sa$lamak, yalrut onlardan birini veliahd tAyin ederek kendisinden sonra tahta gegrrresini ternin etmek isteyebilirdi.
Vellahd tdgini, Orta - Asya Trirk ve Mogol devletlerinde eski bir mtiessese olarak gortinmektedir. MeselA M. 759 da lJygot hlikrimdannrn bliyuk o$lunu veliahd tAyin etti[ini biiiyoruz e5. Cengiz Han da iiqtincri o[-
ti
Negri, s.
46.
eo Negri, s. 43.
e1 Orue, Fr. Babinger neqri, Hann.over 1925, s. 15. I{erhalde o zaman
llalil ve ibrahim henuz doEmamrglardr.
s2 Negri, s. 47.
e3 Sa'deddin, T6"eu't - tevArih, I, s. 100.
e4 Bak. Ahmed-i, iskend.ern6,me, N. S. Eanarh negri,. Tiirkiyat Mee.
VI, s. 119 - 120.
e5 Ogel, Beileten, sa.y1 75, s. E51.
86
Frof. Dr. IL{LiL lNaiCri<
iu O-eed.y (Ogodai) r veliahd yapmr$ ve clifei ofullanna brinu tasdik ettinnigti Cengiz Han oliince, biiyrik cihangirin hatrrasina son derece
ba$li olan lvlogollar, kuriltay'da OgeCey'i Hanhk t-ahtrna oturtarak bu vasiyyete ri|yet ettiler. "Ffassa kuvvetlerile dei.'letin merkez krsrnr Ogodai
emrine veriidi') er. Fakat yine biliyoruz ki, baska Mogol hanlannrn tAyin
ettikieri veliahdler kuriltay tarafindan herzarnan hanh$a getirilmemig.
yerlerine bagkalan segilrnigtir e8. Anadolu Selquklularinda htlktimdann
seqtifi veliahd qok defa karoesleri tarafrndan tahttan uzaklagtrnlmrgtrr.
$u dikkate deger misAl zikre de$er : Sultan I. Mes'ud memleketi tig
oglu arasrnda taksim etti$i zaman briyrik o$h-r Krhc Arslan'r Kon,v*a Sultanr srfatile digerlerinin metbCru yaptl ve veliahd tAyin etti. Mes'ud
emirlerin huzi:runda onu tahta oturttu. bagina saltanat tac'nr koydu ve
b,ritiin ernirler onun oniinde egilerek biat resmini 1'erine getirdiier. Babasrnln olumiinde Krhq Arslan tahta grhr. Fakat, kardegi $AhingAh bunu tanrmadr, oo. Gdriiliiyor ki, veliahdlik hattA biat. hiiktimdar oldiikten sonra
baglayrcr hukuki mahiyetini gaybetmektedir. Zha bilivoruz ki. hrikiimdann oiiimile birlikte kanunlar v€ hukuki tasarruflar yeni htktimdar tasdik edincey-e kadar hiikrimden drigrnekte, hukul<i mesnetten mahrun sayrlrnakta idi 100. HattA bazan kardeqler, tahtrn igierinden birine veliahdlikle tahsisine kargr gelirler, isyan grkanrlardr 101. Onlar veiiahd tAyinini
kendi haklanna bir tecatliz telaklci etmek,te idiler, zba her biri ltendini
Tanrc'm,n, indgetile tahta gegrnege nAmzed saymakta idi. Eski Osmanli rivAyetinden anlasrldrtina gclre, Osman, Orhan'r bir nevi .reliahd yapmr$trr. "Hem eyidiirdi kim, o$lum Orhan benim zarnanrmda gevket bulsun"
'01 a. Csman oldiigri znman kardesi AlAeddin ona "atam hal - i hayatrnda
be$Ii$i sana tefviz krlmr;Lrr" demi.ttir 702. I. Murad ve I. Meh'met oltim
e6 Mogollarin Gizli Tarihi, A. Temir terc. s. 96.
'7 Ayni eser, s. 191.
p8 Spuler, iran Mogoltrarr, s. 280 - 81.
st O. Turan, fA, eiz 63, s. 688.
I00 Osmanlilarda valntz memurlann ve askerin beratlan de$il, aynl
zamanda toprak tasarrufuna att her tu-rlu vesikala.r yeni sultan
tarafrnd.an yenilenmek icab ederdi. Bu sebebden her ciilusta memleketin
yenid.en tahriri prensip olarak kabul edilmiqti. Boylece SuLtantn iradesine
bagh buiun kanunlar tasdik edilmiq clurCu. Yabancl devletLer eski
muahecleleri yeni sulitanla yenilemek meeburiyetinde .idiler. Osma.nLrlarda
hukuk mefhumu hakkrnda b,ak. benirn, Osmanli Enukukuna Giri.g, Si5'ast1
Eilgiler Fak. Dergisi, cilt XIiI (1958), sayl 2, s. 106 - T.
101 Ana.doLu Selquklu'anndan II. Krhq Arslan'a karqr ogullanlnln isyan etmesi, (tbn Bibi, s. 30 vd.), misai olarak hatrrlanabilir.
101 3 Aqik Paga - zflde,
102 Negri,, s. 43.
OST,{ANLILAITDA Sr'-LTANAT \TERASETI
87
dogeginde btiyrik ogullannr r.'eiiahd segmigler, onlann tahia gegirilmesini
vasiyvet elmiglerdi 103. II Murad 7444 de oglu Mehmet lehine tahttan feraght edrp iki sene sonra tekrar tahta gegince hdehmed veliahd sayrlmrgtr 104. Fatih lt{ehmed ve onun halefleri, o$uliai:ndan biri lehine aqrkga
cjurum a.imag: cesaret edernemiElerdir. Bciyle bir tgmayil II. Ba1zs2i6'it
ve liai:uni Silie-yman''n o$uilr.nnr babalarr alevhine harelcete geqirmigtir.
anhlarda gerekse onlarclan ijnce ki Turk
der,letlerinde veiiahdlik, saltanairn intika[nde bir usul olarak ]/erlegmemigtir. Hanedanrn hakirniyete rnii5etereken sahip bulundugu ve hiikiimiarr Tannnrn seqtigi gelenegi irentiz gok kuvvetli idi.
Nelice olarak, -eerek
Csrn
IV. B'ilg'ilk Ogu,l De
llcnecJant;n lI,akinz Kol,u,: Osmanhlarda
ilk sultanlann btyrik ogullar oidugu, biiytik oglun veliahd seqiidi[i
yukanda igai'et edilrniqti. Bu bir tesadtif eseri midir, yoksa muayyen bir
durumun veya gelenefin neticesi midir. gimdi bunu miinakaga edece$iz.
tiiriS sisterninde buyuk oflun imtiyazh durumunu belirtmigtik. Kazak Kr rgrz'iarda babanrn obasr ndan sonre, biiyiik oiiun obasr. ondan sonra
biiyrilt kaideginin biiyuk ofilunun obasr gelirdi 10s. Biiyiik ollun mirasta
en briyuk hisseyi almasr, rilkenin tatr:si.nrnde en mtihim uc bolgesine
onlrn tAyin ediimesi keza hatirlanabiiir. Nihayet C$uznAme'de hanhgrn
mesru vArisi oiarak, O[uz Hanrn briyiik og]u Crin FIan'rn b'tiyiik o$lu Kayt
\re ahfAdr gosierilir.
Eski Osmanh kaynaklannda 106 Csman'rn oirimiinde Orhan i1e kriguk
kardegi arastnda su konugma naklolunur : "AlAeddin Paga eyid'iir : bu
rilAyet hakkrndur, buna bir gobanhk etrne$,e Padigah gerek.... ve hem
koyunlar dairi PAdigahun goleniniin esbAbindandrr. imdi, biztim mirAs
edecek nemiiz var kirn krsmet edeviiz, dedi. Orhan Gazi eyidrir : gel imdi oi goban sen ol, dedi. AiAeddin Paga eyidrir : Kardag, atamrzun du'asr
ve himmeti senin iledi-ir, e'rlln igiin ktm kendil zoynanl,nd,a askeri sonn kosffLag idi, intdi, gobanh,k dqhi senind'[ir." (]Je gri'de f.azla olarak $u ibAre
r,ardrr : "Sen dttrurken bevza' ne ig di)Sermig, /tent,en atam gerine sen ulu
kardagtmsrn" 'o'). Bu rivAyette gu noktalar dikkate de$er : 1. Beylik, dlke
103 tseheetii't - tevArih, Th. Seif ne$ri, MOG I, s. 45 ; Kar$r1a Orug, 45,,
Anoni.m, Giese negri, s. 55 ; Neqri, s. 747. I. Murad iqin ibn itacer, Anba'iil Gumr, terc. $evkiye inalcik, DTCFD. C. VI ( 1948 ) , s. 350.
104- Bak. benim, Fatih Devri, I. Ankara 1954, s. 106.
1oi A. inan, Orun ve 'tiliig Mesetresi, s. 727. Krrgrzlarda hanrn Sltmirnde buyuk karde,5i,, yoksa en buyuk oElu, o Ca yoksa biraderinin buyitk oE-
lu tahta geqerdi
106 Agik Paqa - zAde, Giese negri, s.
107 Neqrl, s. 43.
34.
Prof. Dr. IIALif, iWelCIK
88
bir aile mirast gibi nazan itibare ahnmakta olup her iki
kardeg mtisavi
derecede hak sahibi sayrlmaktadrr. 2. Agrk Pa5a - zdde versiyonunda Osman
Gazi'nin Orhan'a ordu kumandanli$rnr vermiq olmasr, Nesi versiyonunda
ayncv Orhan'm biiyiik kardes olmasr bir tercih sebebi sayrlmaktadrr.
Fetret devrindeki miicadeleler esnasrnda ya$ca biiyukhifiinri ileri
siirerek di$er kardegleri iizerinde tishinhik iddiasrnda bulunaniar olmu5tur. Fakat aynl rivAyetlerde beyligin kime ait olaca$rnrn Allah'ur elinde
bir ig oldufu da belirtilmigtir.
Bii'aiik gehzddeAe en mrt)him uc smtcaln74,n aerilmesinin ilk devirde onlara imtiyazh bir durum sagladr$r bir hakikattir. AlAeddin'in Orhan'a
verdigi cevapta da bu ifade edilmiqtir. O zaman clevletin en mtihim kuvvetleri Uq'ta idi. Uc'a sahip olmakla en biiyiik kardeq, fiilen en kuwetli
durumda bulunuyordu ve askeri tecrlibesi de kardeqlerinden kat kat iistrin olul,ordu. (Selguklu hiikiimdan GiyAseddin Keyhrisev'in uc emirlerinin mtizaheretile.tahtr yefieni Krhq Arslan'in elinden aldrgr da burada
harrrlanabilir. ) Orhan'ln kardesi kendisine itiraz edecek bir dururnda degildi. I. Murad da babasr oldtigii srrada uc kuvvetlerinin bagrncla oldu$undan kendisine kar5r gelen kardeglerini beriaraf etmefe muvaffak olmuqtu. I. Murad'rn btiytik o$lu Bayezid daha babasrn'.n saflhfrnda btiytik bir askeri niifuz ve giihret sa[lamrgtr. Kosova meydan muhare]:esinden once toplanan harp meclisinde Murad ilk sozri ona vermigti. Bayezid
he rkes nazarrnda taht igin tabii bir namzed sayrhyordu. Murad cililrken
tahtr ona vasiyyet etti. HiilAsa burada bilyiik ogul lehine fiili bir durumdan bahsedebiliriz.
Tiirk devletlerinde olen suitanrn kardeginin tahta
gelmesi de geletot.
Bu suretle hanedan iqinde babalan tahta geqmig miiteneSe uygundu
addid kollar ttiremektedir. Oteden hiikrimdarlar:n tahtr kendi ofiullanna
hasretmek iqin veliahdlik rnilessesesinden faydalanma$a gahgtrklannr gormrigtrik. Fakat bu tedbir qok defa bagarrsrzlikla neticelenmistir. Biiyiik
Selguklular'da ve bilhassa Altrnordu Mogoll.ar'rnda hanedanrn muhtelif
kollarrndan inen prenslerin taht iizerinde hak iCdiasile giriqtikleri miicadeleler qok kanh ve silrekli olmugtur.
Osmanhlar'da Yrldrnm Bayezid'in oltimiinden sonra Osmanh tahtr
iqin miicadeleler yalnrz onun ofullan arasrnda degil, torunlarr arastnda
da devam etrnig, baqka deyimle hanedan her biri beylik etmig kardeslerden inen kollara ayrrlmrgtrr. Osmanh tarihleri, Stil,tan unvarunr yalntz
108 Yukanda (s. ?0) Kok - Turklef de bunu gormuSttk. Di$er Turk
devletleri igin b,ak. H. Edhem (Eldem), D{ivel - i islamiv-ve, s' 218' 223' 226'
235, 241.
OSMANLILARDA SALTANAT VEI?,ASETi
8e
Qelebi }fehmed igin kulianarak diferlerinin hrikiimdarhfrm gizlemege
qahSrriar. Fakat Siileyman ve Musa qafdag Mrsrr Memlirk kaynaklan tarafindan Bayezid'in halefleri olarak kayd eCilmiglerdir 10e. I. Srileyman
(1403 - 1411) rn o$lu Orhan, amcasl I. Mehmed'e karsr taht rizerinde hak
iddia etmig ve bir krsrm Osmanh beyleri tarafindan da destekienrni5tir.
Fakat neticede I. Ahmed'e (1603 - 1617) kadar Osmanh tahtr babadan
ofula geqmek suretiyle I. Mehmed'in ahfadr elinde kahnrgtu'. Gergekte
bunu safihyan Amil, kardeglerin idamr Adetinin Osmanhlarda yerlegmiq
olmasrdrr.
V. Kardes idanw Adetinin Y arlegrnesi : Kardeglerin idamr Adeti,
Osmanhlar'da hakimiyet mefhumunda meydana gelen esash defigik]ikle
yakrndan ilgilidir
Osrnanhlar'tn hakimiyet anlayrqrnda, Orta - Asya geleneklerine ne derece ba[h o]duklanru yukanda belirune$e galigtrk. Bununla beraber gu
da bir vakradrr ki, bu telakkiler \:e rntiesseseler gok clefa asli mahiyetini
gayb ederek birer senbolden ibaret kalmrg, yahut muhtelif tesirler altrnda geligmig ve degigmigtir. Osmanh devieti ileri tekAmtil safhalannda gittikqe daha gayn gahsi, daha mutlak r,e bCliinmez bir hiiktimdarhk otoritesi mefhumuna yiikselmig, buna muvazi olarak hakimiyetin intikali konusunda temamile farkir usfillere tAbi olmugtur. ilk mthm tekAmtil, uc b eglt glnde'n s al.tanata geqigte olrnuqtur.
Orhan o$lu Stileyman Paga, Uc beyligini Rumeli'ye nakletrnis ve
Trakya'da yaptr$r genig fiituhatla ikinci bir kuwe'L olarak ortaya qrkmrgtr. I. Murad Rumeli beylerbeyligini sarala kullanndan lalasr $ahin'e verdi ve en iieri uclarda yari feo.dal bir dunrm muhafeza eden Evrenuzbeyi
onun emri altina koydu. Yine I. Murad gahsrna bagh bir yeniqeri kuweti
Le,skil ederek bunu uclar kar5rsrnda merkezi otoritesinin destefi haline
getirdi 1373 Savcr hareketi herseve ra$men uc kur.vetlerinin hala afir
basmakta olduklanru gosterdi 110. I. Mr:rad zemar'rrnda bagh3tan merkezile5rn. hareketi Yrldrnm Bayezid zamaninda ziyadesile siiratlenrnigtir. Saray teskilAtrnda, idare ve rnaliye usullerinde, kapr - kulu sisteminin genigleyip kuwetlenmesinde kendini gosteren bu geliqrne neticesinde Osmanlr beyi bir Uc - beyi (Arap kaynaklannda "sdhibu'l - (Icdt") olrnaktan
qrkarak merkezi ve mutlak otorite sahibi bir sultan haline gelmigtir. Onun
Mrsrr'daki Abbasi halifesinden Suitanhk men$uru istedigini yukarrda kayd
etonistik. ibn Hacer 1i1 Bayezid'den cince Csmanh hiikijmdarlarrndan hiq
1oe A1 - Aynl, Tkdu'l - culrli6.ta, H. B0?, BL3, 814 h6.diseleri.
110 Saver meselesi uzerinde henuz eyi bir tetkik yaprlmamrgtrr. Bu
konuda Osmanl rivAyetile Bizans kaynaklan, esas nokta-1arda f arkhdrr"
Chalkokondyles'e gore h6.dise Rumeli'de cereyan etmiS ve oradaki beyler
(uc beyleri) esas rolu oynarruglardrr.
Prot. Dr. Irl,LIL ixar-crx
90
birinin Sultan ve Melik unvanlarile anrlmamrs olclugunu kayd eder. Eski
gelenege bagh olan Uc gazilerinin ve mul:afa zakdr mghitierin bu geligme-
ler karststnda gosterdifii tepki, anonim halk rivAyetlerinde kuw-etle kendini
belli etmektedir 112. Timur, Anadolu'da Crta Asya gelenegini iacle etririg,
Osmanli devletini Bayezid'in ofullarr arasrnda yurilara ayrrmrqtrr. Qelebi lvlehnied zamanlnda britrin Osrnanh riikesinin bir Sultan'rn idaresinde
tekrar birlegmesi, Osmanh tarihinin tekrar tabii inki5af yoluna avclet ettifiini gostermekte idi. Tirnur'un o$lu $ahnrh, babasrnrn kuirnug oldu$u
stattikonun bu sekilde bozuhnasrnr protesto eden mektubunda Osmanl
rejimile Orta Asya gelenegini gu dikkate deger satrriaria kar;rla,strrniakta
idi : "Osmanli Triresine gore karcieglerinden her birini ortadan kaidrrmrgsln. Can kardesleri arasrnda bu tarzr hareket Tiire - i ilhani'ye uygun diismez" I. lr{ehmed buna meAlen qu gekiide cevap vermiqtir : Karde;ler hakkrnda o$iitleriniz bug ristiine ! LAkin Osmanh ctevletinin baqlangrcrndan bert atalanmtz muqkrilleri tecnibe elile cozmriglerdir ..... iki padi$ah bir mernlekeble barinamaz. Hususile bizirn etrafimrzdaki drigrnanlar
daimir frrsat beklerler. I. Mehmecl devrinde, Osman Gazl'ye ait rivAyeilerde, gordii$firnriz gibi amcalann ve kardeslerin, vurdluk almalan usiilti
artrk temamile terk edilmig bulunuyordu. Sancafa yalntz hrikrimdann ofulIarr gonderiliyordu ve bu gehzAclenin yanrnda giden lalalar hakikatte o bolgede idareyi ellerinde tutmalcia idiler. Bu laialar (eski
atabefler) ekseriyetle Sultan'tn sarayrndan crkm;g kullardr. $"hzAdeler, ancak rnerkezden kendilerine tahsis edilen maag (sAiiyAne) ,ve
timarlara tasarruf edebilirierdi. Orhan o$lu Siiley.rnan'rn Koca - eli Uc
bolgesinde bol bol dafrttifr miilk ve evkafa benzer tevcihler sonraki devirlerde az rastlanmaktadrr. HiilAsa bu gehzadeler', Curumian itibarile
difer Tiirk devletlerinde gordrigiimriz tekinlerden, sehzAdelerden hayli
farkhdrrlar. Bu bakrrndan meselA Selguklulardan II. Krhg Arslan'rn ofullarrrun kendi bolgelerinde merkezi divana danrgrnadan idareCe bulunduklarr lratrrlanabilir 114. II. Bayezid ve Kanuni Siileyman zamanlannda
qehzAdelerin sancak beyligi gelenegi o derece vahim tehlikeler ihdAs etmistir ki, nihayet Osmanh Padigahr'nrn merkezi ve mutlak otoritesi adrna bu eski Tiirk ananesinde yeni degiqiklikler yaprlmrg, einzelA II. Seiim
ve III. Murad yalnrz biiy,tk ofullarlnl sancafa gtindermigler ve III. Mehmed (1595 - 1603) b" usulli brisbiitiin ilga etmigtir. Osman]rlarda kar- Gumr, terc. S inalcrk, DTCFD, c. vI (1948), s. lg2.
772 Anonim Tev0rih-i AI-i Osman, Giese negri, Breslau i922, s. 3L vd"
113 Feridun Bey, M{inseat, I, s. 151 - 152.
111. Anha'ul
11{ ibn nibi, s. 81.
OSMANLILAR,DA SALTANAT VERASETi
91
degierin idamr da eski Ttirk devlet ananesinden ayrihfiin bagka
terisidir.
bir gos-
Kardeglerin idamr Adetinden bahseCerken burada, isyan etmiq, sug
iglemig kardeglerin v'eya hanedan azasinln idamrnr kasdetmiyoruz, daha
ziyade suqu sAbit olmadan srrf taht iqin rakip teskil eden hanedan riyelerinin idaminr onereden kabul eden bir Adet veya kanunu drisrinriyoruz.
Eski lran'da Argal<'larda Krral, hanedandan herhangi biri hiikiimdar
segilme hakkrnr haiz bulundufiu igin, rakiplerini yok etrnek drigtincesile
kendi ailesi iiyeierini idarn ederdi 115. Fakat Orta - Asya Trirk ve Mogol
devletierinde, hanedan tiyelerinin idamr, afrr bir suq iglemedikleri miiddetce, dogru gonilmezdi. iran Mogollar'rndan Gazan'tn 1296 da hanedandan btS prensi asttrmasr, onlann bir korn p\o hazrrlamalanndan ileri gelmisti 118. Ancak I2B2 de Tehidar Ahmed (1282 - l2S4) kendinden sonra
tahta budist ve>/" hrri-stiyan akrabasrnin gelmesini ciniemek iizere onlan
toptan idam ettirmegi tasarlamrgtr. Anadolu Selquklularrnda Osmanhiarda gordiifrimtiz gekiide kardes idarnlanna rastlamaktayrz. II. Krhg
Arslan tahta grkrnca (1155) kendisine rakip gordri[ii ortanca kardesini
bogdunnugtu 117. II. CryAseddin Keyhiisrev de bir oglu diinyaya gelince Frapiste tuttufiu kardeg]erini idam eitirmigtir. Onlar, Ttirklerde eski
bir gelenefie gore ok klrtotle idcim edilmiglerd.i r]8.
Eserini 1493 tarihine do$ru yazmr$ olan Negri, kardes idaminrn Osmanhlarda "Adet - i kadlme" oldu$unu igaret eder 11e' . Eski bir rir,'Ayete gore r2o. Osrrran Cazi, b"y oldtrgu zarnan raklbi olan amcasrna
dokunmamr$, fakat sonra kendisine itaatsizlik etti$i iddiasiie oidrirmristrir. tsununlb beraber gerek Osman'rn gerekse oflu Orhan'rn zamanlarinda, kardeglerin ve amcaiannrn iiilienin muhtelif yerleriirde yurtluk aIchklarr kayd edilmigtir. Oyle gdriiniiyorki, I. \4urad kendisine karqr ayak-
1li A. Christensen, L'Iran
sous les Sassanitles,
s.
24.
116. Spuler,
iran lWogollan, s. 10?, 274. Olca5'fu (Oice5r[u; kardeqi Gazarl Han'tn olumti haberini alrr almaz rakip saydr$r amcao$lu Alafrenk'i
ve Horkod.aki ( Spuler, s. 119) dldurtrnuqtur.
117 O. Turan, Klhg Arslan U, IA eiz 63.
118 Hanidandan olanlann kanr dokrilm,eden ya)'kiriqile boFulmast
6deti bir taraf tan iptidai kavi::nlerdeki kan tabusu ile ilgi'lidir. Diger tar,af.ten F. K6prulu (Turk liuk'uk Tarihi Dergisi, cilt I, !9M, 1 - g)
Turk ve Mogollarda bu d,detin, "Ilukumdarrn mukaddes bir menqeden"
geldi$i ve kanrnrn mukaddesligi inanclna ba$h oldu$unu ileri surmektedir.
l1e Taeschner negri, f, s. 153.
tzo Negri, s. 25, 29.
97
Prof. Dr. HAL1L iNar",,Cix
Ianmrg olan kardegleri Halil r.'e fbrahim'i idam ettirdi !21 . Murad saltanatrnr eie gegirmek igin ayaklanmrg olan kendi oflu Savcr'yr da gozlerini
grkarmak suretile cezalandrrdr 122.
Osmanhlarda s1d saltanata rakip oldugu drigrincesile kardeg katli.
13Bg da I. Bayezid'i} Kosova harp meydaninda karciegini idam elirmesile gonihir. Burada da bir takrm hususi ;artlar bu fiiii hakl r,e zaruri
gcistermekte idi. Ya'kub ordunun bir krsmrna kumancla etrnekLe idi, S,rp'
larla hury neticelenmerni5ti. Difer taraftan Bayezid'in tahta grkallmasrnda ve kardeginin idaminda esas rolii devlet biiytikleri oynamr$ gortinmektedirler '-23. Bayezid'den sonra o$ullan arasrnda taht igin uzun ve
kanh mticadeleler ve 1453 e kadar saltanat rni.iddeilerinin grkardrklan
kargagahklar, devletin birlifi ve selAmeti igin kardeglerin ortadan kaldrnlmaslntn zaruri oldugu kanaatini yerlegtirmi.-stir. Bu miicadelele,: srrastnda isa, Stileyman, lvfusa ve nihayet Mustafa idam edilmek suretile ortadan kaldrnlmtglar, fakat onlann kaqip kurtulrn aga muvaffak olan ogullan
Bizans'ta, Macaristan'da, Arnavutluk'ta devletin ernniyetini ciddi surette tehdid etmekte devam etrni5lerdi t24. Bu suretle 1403 - 1453 devresi
Osmanh tarihinde neticeleri itibarile fevkalAde ehemrniyetli bir devir
olmugtur,
Bizans kaynaklanndan (Dukas ve Chalkokcndyles) anlagrldr['na gore, I. Mehmed olrneden, qocuklannr bir iq harpten ve mul<adder bir oliimden kurtarmak gayesile bir takrm tedbirler almrgtr : Mustafa Anadolu'da,
biiyiik oflu Murad Rumeli'de b"y otracaklar, B yagrndaki ofllu Yusuf'la
bir yag ktiqtigu olan Mahmud Bizans'la yapilan anlagma gerefiince Bizans
imperatorunun yanrna verilecekti. Murad, bu gocuklan Bizansa teslim etmedi. Saltanata yararsrz hale getirmek iqin gozlerini grkartii ve Tokat'ta
hapsetti. Tahtta eyice yerlegtigini hissedince onlan Bursa'ya geri getirtti ve iltifatla gontllerini alma$a gahgtr. Fakat onun oglu II. Mehmed
(FAtih) tahta grkar grkmaz henriz bir sabi olan kardegi Ahmed'i bofdurdu 125. Bu suretle ilk defa Fatih Mehmed, normal Eartlar altrnda sug111 Orhan Gazi'nin H. 749 Rebi'trliahir sonl,att iarihli vakfiyesinde
( ArSiv Krlavuzu, istanbul 1938, Levha I ) onun o$'ullan strasile Srileymar1,, Murad, Halil, ibrahim'dirler. i. H. Uzungargrh (Belleten, sayt 9, s.
108, ve sayr 68, s.519) Murad'rn tahta qtkrnca HaIiI ve ibrahim'i orta<ian
kaldrrdr$rnt dtiqrinmektedir.
122 Bak. yukanda not 110.
tr1 Ne,;ri, 83 ; Anonim, s. 27.
724 Bak. benim, Murad II, IA.
125 Onun kacrnldr$:., hrristiyan olduiu ve haqlr. sef eri projelerinde
Fatih'e kargr kullanrlmak istendi[i hakkinda bak. Fr. Babinger,
<Eajezid Osmaru> ( Calixtus Otto,'rnanus ) , La Nouveile Clio, III ( 1951 ), No.
I - 10, s. 349 - 3BB.
OSMANLILAR,DA SALTANAT VER.ASETI
93
suz olan kardegini idam ettirmig oiuyordu. Karde$lerin idamrna cevaz
veren maddeyi kanunnAmesine koyan da aynl Sultan'drr 126. O zeman
bu Adetin kanunlagtrrrlmasrna iqtirnai vicdan muhalif goriinrnemigtir.
Chalkokondel'les 727 . L4/l buhranr dolaysile, Osman6 rilkesinde halkrn bir ig irarpten ziyade korktufu bir $e]' yolctur, diyordu, Dukas da
"Ttirk hiikiimdarlannrn tebeddtihinde isyan qikmasr Adet hrikmiine girrnigtir" diye yazryordu 728. Halk, devlet adamlan v€ ulema, devletin
varhfiru tehlikelere atan, ig harbe ve pek qok ntifus ve servet itlAfrna
yoi aqan kardes rnricadelelerini onleyecek bir tedbiri herhalde tasvible kargrlayorlardr. Fatih KanunnAmesinin tertibi srrasrnda veziridzam olan
KararnAni Mehmed Paga, tarihinde Bayezid tarafrndan kardegi Ya'kub'un
idam ettirjimesini tasvible onun bekasurde biildk kargagahklar grkmasr
ihtimaii vardr, diyor 12e. Ktiqrik Mustafa'run yakalanrp idam edilmesine
sebeb olan $arAbdAr ilyas'a atf olunan $u stjzler de dikkate de$er :
"Epergi suretd ben ihdnet ,ettim, amtma mo'nen isdbet laldtm. E$er kosam
bu ikisi o{raytp gii.rigiib iklirm,i hardbo aerirdi. Zatrar - i 6mdan zoror - ,i hAs
ge'gdir, b,u fiil osr,lda 6det - i kadi,nte,dir" 130 Faiih kanunnAmesinde
- kardeg idamrnr cdiz gostermek uzere iieri siiriilen "nizdm - i dlam" maddesi bunun bagka qekilde ifadesinden ibarettir.
taht tizerinde rtichAniyet tesis eden herhangi bir
kaide olmadrgr igin halk ue 'asker kim gelirse ona itaat gcistermekten
imtina edemiyorlardr 131. igte bunun iqindir ki, saltanat mtiddetlerine
kargr mricadelede en mriessir silAh olarak onlann Osmanh soyundan olmadrklan, d;ii,zrne olduklan ortaya atrlrnakta idi.
KarcleSler arasrnda
'sahibini AIIah tAyin eder, inancr Osmanhlarda gok
kuvvetli idi. Mehmed Qelebi, kardesi Musa'ya kargr seferinde Edirne
oniine geldifii zaman gehir halkr kendisine goyie demigti : "Biz sana gehri
ve hisAri vermeziz, ingallAhulaziz birbirinizle bulugub bir yana olup devlet
her kangrnrzrn ise hisAr dahi anrndrr dediler, Sultan (Mehmed) bu haberi igidicek razr" oldu 132. Savag, hakimiyette Tann hiikmrinii meySaltanahn
s. 2l : "Ve her kimesneye evladrmdan saltanat mtiyesser o1a, karindaqlann nizAm - i Alem igin katletmek mun6,sibdi,r, ekser r:lemA dalri tecviz etmiqtir, antnla Amil ola1ar."
126.
Fatih KanunnAmesi, TOEM
127 s. 352.
128 Bonn tabr, s. 226.
12q M. H. Yinanc tere. TOEM,
i3o Negri, s. 1bB.
131 Negri, s. L52.
132 Negri s. 138.
i16.ve,
cilt
14, s. 92.
94
Prof. Dr. I]ALiL INALCII(
d.ana ctkaran bir ord.al olarak drisrinrihiyordu. Ivfehnied, trzlusa'yr ma$l.,p
ve iclam etti. Csmanh gehzAdelerinin acrkh Akibeti, daima iradeleri drgrn-
da ilehi bir kanunun muliadder nelicesi gibi tevekkrille kargrlanmr5trr.
Babr. o[ul, II. Bayezid'Ie Selim, Kanuni Sr-ileymanla Mustafa bir h"tp
igin kargr karqi,va geldikleri zaman kendi ihtiyarlarina degil, mticerred bir kur,vete, Tanit'nln ve devletin iradesine tAbi olduklan inancrnda idiler.
15. astrda Osmanh clevletincle bilhassa tarihi gartlarrn bir neticesi
olarak mutlak, boltinmez bir hakimiyet telakkisi yerlegmigti 133. Devletartrk hanedanrn miigterek bil mirasr gibi diigiiniilmiiyor, Pacligah bir halife veya imperator gibi mutlak ve miicerred bir hakirniyet hAmili telakki ed,iliyordr-r. Devlet kudreti, mrispet hukukun, \/e her ttrlii imtiyaz ve
tasarruflarin kaynafr ve mesnedi sayrian tek hakjrniyet siijesinde, hrikrirndarda toplanryordu. Otorite mefhumuna, uike .;e niifus unsurlan yanrnda olgiisiiz derecede iisttin bir yer veren bu devlet - hrikrimdar telakkisinde, devlet mutlak ve bohinmez bir iradeye irca olunuyordu. Bu suretIe kabile - devlet gelenekleri bertaraf edilerek Rorna'daki inki;afa muvazi muliak ve rnilcerred bir liakimiyet melhumuna qrkrimrg oluyordu.
Csmanh tarihinin ilk asrrlarinr doiduran tahf rniicaCeleleri, ashnda
ananevi telakki ile bu mtitekAmil devlet ve hakimiyet. telakkisinin
garpl$masr qeklinde tefsir edilebilir. Eriqilen -veni tekAmtl safhasrnda eski devle'r- geienekleri mana ve kur,'r'etini o derece gayb etmigti ki,
gehzAcleierin sanca$a gonderilmesi ustitiniin kaldrnlmasr ve hatiA ekbe'
riyyet esasrna gtire bir saitanat l'eraseti usultiniin yerleEnresi'tabii bir Sekllde kolayca gerqekleqebiimiStir.
133 Bunun igin bak. benim,, Os,manh PAcliqahr, Siyasal Bilgiier Fak.
Dergisi, cilt XIII, No. 4.