TtlRKtYENlN GEN9 TEKTONtK VE JEOMORFOLOJtK TURKEYl

Jeomorjoloji Dergisi, S. 11, 1- 22, Ankara -·Turkiye,
~'Ubat
1983
TtlRKtYENlN GEN9 TEKTONtK VE JEOMORFOLOJtK
GELt~1Mt
NEOTF.X:Y.OONtC AND GEOMORPHOLOGICAL EVOLUTION OF
TURKEYl
GZET
Yeni yaymlarda Anadolu ve Dogu Akdeniz'in geng tektonik ya­
pilari, plakalar ve jeodinamik aeidan incelendigi. halde; yerbilim sU­
recleri (tektonik, iklim, asimm ve tortulanma) arasmdaki oranlar ve
ili~kiler yoniinden incelemeler pek yoktur. Bu nedenle, ~~daki ga­
hsmalar, Tiirkiyenin neotektonik Ile jeomorfolojik gellsimi, ozellikle
asimm yiizeyleri ve onlarm y~lt (korelan) formasyonlan yoniinden
Incelenmistlr.
Anadolu karasi Mezozoyik ile Orta Miyosen arasmdaki paleotek..
tonik evrede kuzeyden giineye dogrn seritler halinde olusmustur,
Boylece, bugiinkU ddrt ana jeomorfolojik kusakla, uyumlu dort
ana tektonik birim ve onlarla ili~kilm- iki ofiyolitik kenet (suture)
zonu, susekilde olusmustur,
Kuzey Anadolu Daglan
Pontidler
Anatolidler
Orta Platolar
..
Toridler
Toros Daglan
Gtineydogu Platolan
Kenar KIvrunlan
(1) EROL, O. 1981. Neotectonic and Geomorphoglcal evolution of Turkey.
Zeitschrift fUr Geomorphologie. N,F. Supple Bd. 40: 193-211. adh yazmm
~evirisidir.
,(2) Prof. Dr. otuz Erol. Ankara 'Oniversitesi D.T.C.F. Fizlki CoATafya ve Jeoloji
BaUlmU, Ankara.
1
Anadolu plakasiyla Arap plakasmm carpismasmr izleyen evrede,
b51ge faylarla parealanmis, volkanizma artmis ve iilkenin batisi fay­
lamp gokerken, dogusu hizla ytikselmistir. Bu genctektonik degi~­
meler sirasmda, iklim de giderek degi~mi~, akarsularm taban diizey­
leri (kaide seviyeleri) de alealnnstir- Bu olaylarla uyumlu olarak bes
donem halinde, yani Alt - Orta Miyosende (D I sistemleri) , Ust Mi­
yosende (D II sistemleri), Pliyosende (D ill sistemleri), Enalt PIe­
yistosende (D IV sistemleri) asimm yiizeyleri ve onlann ya~Jlt tor­
tullan Alt iI8, Ust Pleyistosende sekiler (S1 .. 85) ve Holosen vadi
tabanlari olusmustur.
SUMMARY
Recent papers deal with neotectonic structures, plates and geody­
namic models of the eastern Mediterranean and Anatolian area, but
not with rates and interactions of earth science processes (tectonics,
climate, erosion and sedimentation). Therefore, in this paper, the
relations between the neotectonics and geomorphological evolution of
Turkey are treated with special reference to erosional surfaces an
their correlated sediments.
The Landmass of Anatolia was built up from north to south
during the palaeotectonic phases of the Mesozoic to Middle Miocene.
Thus four main tectonic units with two additional ophiolithic suture
zones, corresponding to four main geomorphic belts have been
developed, as follows:
The
The
The.
The
North Anatolian Mountains
Median Plateaus
Taurus Mountains
Southeastern Plateaus
The Pontides
The Anatolides
The Taurides
The Border folds.
After the collision of the Arabian Plate and the Anatolia:n plates,
the area became fractured by fault lines, volcanic activtty increased,
and the eastern part of the country rapidly uplifted, while its western
part was downfaulted. During the course of these tectonic changes,
the climate also changed gradually, the base levels of rivers were
altered. The erosional surfaces and their correlated sediments
developed in five phases, that is, in the Lower to Middle Miocene (D
I systems), Upper Miocene (D n systems), Pliocene (D ill systems),
Lowest Pleistocene (D IV systems) and Lower to Upper Pleistocene
(S1-85 terraces) and Holocene.
2
Son yillan
tektonik yaplla
yaym yapl1mJ§
1979; Eringlg
1979 a, b, 198<
tasima, biriktil
tonik KomisyOJ
lunur. Bu ned
ve Jeomorfoloj:
leri ve onlann
Son on yI1 igin
gi.~en iklimler ,
lil?mi~
asimm-t
lirleme amaci j
1979). Al?8lIda
fologla.rca da
uygulanmaya 1
tan'da Riedl
uyumluluk gos
silreeleri ile t()l
lecek genel biJ:
terner tortul :s:
biraraya getinJ
ler ve illkenin
I
Ian yada yapl
ummaktadir, J
Ianni bellrleye.
gozlemlere, .jeo
gekten, bu yole:
lar da elde edi
lenmesinde bas
1. Basili
larmin, yeni 0:
zaman bulunat
jen ve Kuvate:
jeolojik formal
henllzdnemll 1
fakat basilmaz
taw. Bunlary
tir ve bu gabf]
tl evrede,
stisi fay­
ik degi~­
n diizey­
arak bes
Ost Mi­
nalt Ple­
'qIt
tor­
~n
vadi
idgeody­
rea, but
ectonics,
iper, the
Iution of
aces an
to south
Miocene.
Ic suture
ve been
~s
ldes
~OlciS.
r
~'
Plates,
creased,
western
hanges,
rs were
diments
t
~~~~
fistocene
Son yillarda, Dogu Akdeniz, Ege ve Anadolu bOlgesinin gene
tektonik yapilari, plakalan ve jeodinamik modelleri iizerinde bir dizi
yaym yapilmistir (Dewey 1976; Dewey-Senger 1976, 1979; Ardos
1979; Erin~ ·1973, 1977; Ketin 1966, 1977;' Ozel~i 1975, 1978; §engor
1979 a, b, 1980 a, b, c). Fakat "Yerbilim siireqleri (iklim, erozyon,
tasima, biriktirme) arasmdaki oranlar ve Iliskiler" (Inqua Neotek­
tonik Komisyonu raporu 1979) yoniinden yapilmis ~al~malar az bu­
lunur. Bu nedenle, a~a~daki ~~mada, Tiirkiye'nin genctektonik
ve Jeomorfolojik gelisimi arasmdaki iliskller, ozellikle asimm Yiizey­
leri ve onlann yasit (korelan) tortullari yonimden incelenecektir.
Son on yI1 i~inde yazar, ~al~malanm, genctektonik hareketler, de­
gi~en iklimler ve taban diizeyleri (kaide seviyeleri) etkisi altmda ge­
li~mi~ asunm-tortulanma donemlerinin kronolojik bir sistemini be­
lirleme amaci iizerinde yoguru8.§tIrml~br (Erol 1963, 1969 b, 1973,
1979). A~a~da aeiklanacak alan bu sistem, ~imdi bazi baska jeomor­
fologlarca da benimsenmis olup, Tiirkiye'deki yeni ~all~malarda
uygulanmaya baslanmistir. (Ero11981 a, Bilgin 1980) ve Yunanis­
tan'da Riedl (1979) tarafmdan tammlanan sistemle ilginq
bir
uyumluluk gosterir .Bu cabalarr yanmda yazar, Tiirkiye'de asimm
siireeleri He tortulanma arasmdaki ili~kiyi (korelasyonu) saglayabi­
lecek genel bir tablo olusturmak amaciyla Miyo-Pliyosen ila Kuva­
terner tortul ganaklan ve asnum yilzeyi dizileri hakkmdaki bilgileri
biraraya getirmeye de ~aba gostermektedir. BOylece yazar, bu surec­
ler ve iilkenin farkh yorelerinde, daha dogrusu mikro plaka alan­
lan yada yapisal bloklardaki yerel farkhhklan ortaya koymayi
ummaktadir. Ayrica yazar, eskl asmim yiizeylerinin yerel ~arpllma­
larim belirleyerek, ~~itli formasyonlann dislokasyonlan iizerindeki
gozlemlere, jeomorfolojik verileri de eklemeyi iimid etmektedir. Ger­
cekten, bu yolda yazann bazi denemeleri olmus ve i1gin~ bazi sonuc­
lar da elde edilmistir (~skil 1). Ancak jeomorfolajik bilgilerin der­
lenmesinde baza zorlu.klar ve smirlayici nedenler de vardir,
1. Basih gah~malann ~ogu oldukca eskidir ve onlarm sonue­
larmm, yeni O1~iit (kriter) lere gore degerlendirilmesi olanagi her­
zaman bulunamamaktadir. Bu yonden ornegm, ozellikle karasal Neo­
jen ve Kuvaterner tammlari ~e~itli bicimlerde kullamlmaktadIr ve
jeolojik formasyonlarm gereek (mutlak) ve goreli "yaslandmlmasi"
heniiz onemll bir SOnIn durumunda bulunmaktadir, Ote yandan, yeni
fakat basilmamis bircok degerli rapor, devlet arsivlerinds bulunmak­
tadir, Bunlar yiiksek bas:un giderleri nedeniyle heniiz yaymlanmamis­
tir ve bu ~ah§malarm incelenmesi gok zaman ahei bir i~tir. Yazar bu
I
I
3
(donemler
t•
ID
1000·
•
l8OO.
.0
1000-
~O
~kll
0
•
~l
_
~
I~
i
f~:'
r---/-f:­
ICI'
I t - - - - - -Dl - ­
.--f"
A DINI.
W.nl
I
HI
_
~~~-w~.
Ii",
YAIIIIIADA.I
•
ClIITA
'AIlAII'l'A
r<:
-~
'-..../
I
~_II~IV.~
--le·
o·
t
D
••
---
C
_
--
-1­
011
~._
~IUT
IIALAT'l'A ADl'l'AllAII
HI
~r:.-:
­
1: Ttlrkiye'nm 9~itl1 bOlgelerinde ~mun yUzeylerinin yliksekUlderJ.
A. Bigs. Yamnadasl kIydan boytlOOa (El'lDI ve Dig. 1981 a). B. Orta
Sakarya ve Ankara yijresi (Bllgin 1980, EroI191S), C. MaJatya - Ad!­
yaman )oresl (Erol ve Dig. 1981 b).
yaym ve raporlann onemli bir bOliimiinii incelemistir (Brinkman
1981); ancak bu ~al~m.a da sadece eDSOn yaymlara de~tir.
2. Anadolu'da Neojen ve Kuvaterner kronolojisinin belirlen­
mesi onemli bir sorundur, ~iinkii burasi biryandan Tetis, ote yanda.n
Paratetis ~evresinde geli~mi~ bir alandir ve bunun sonueu olarak
baza ~ah~malarda Tetis'e; bazilannda ise Paratetis'e ait kronolojiler
kullamlmistir, Bu bakImdan ozellikle "Ost Miyosen" ve HAlt Pliyo­
sen" yaslandmnalari yamltici olmaktadir, Bu konuda yazann ~im­
diki yorumu ekli tablo 2 de gdsterilmistir. Yazara gore bu yamltici
goriiniim Anadolu'nun gen~ tektonik-jeomorfolojik gelisiminin do­
gal bir sonueudur. §imdi iyice biliniyorki;alt ve Orta Miyosende
Anadolu Avrasya kitasmm bir parcasi durumundaydi ve ozamanki
Akdeniz (Tetis) ~evresi i~inde tropikal bir alcak illke, daha dog­
rusu yontukdiiz (peneplen) ozelligini gOsteriyordu. Fakat daha son­
raj Anadolu ve Arap plakalarimn ~~masl nedeniyle, Serravali­
yen-Tortoniyen arasmda Anadolu luzla yii.kselmeye basladi ve bu­
rada subtropikal ill kurak bir iklimin etkisialtmda karasal bir dO­
nem egemen oldu; bOylecede bolge Paratetis rejimi i~ine girdi. Bu
biiyiik ~evresel degi~me, 1977-1978 yillarma kadar, Alt Pliyosen'e
ge~i~ olarak yorumlamyordu. (Becker-Platen 1970; Erol 1979: 4;
Eysinga 1975; Liittig-Steffens 1976: 19; Sickenberg 1975 ve Ben­
da - Meulenkamp 1979) (Sarmasiyen, Pannoniyen, Meosiyen ve Pon­
siyen). BOyle bir yorum karasal (Paratetis) kronolojiler yoniinden
haIl ge~erli olabilir, Fakat yeni jeolojik, stratigrafik ve genctektonik
~a~malar ve mutlak y~ ibeIirlemelerine gOre bu donem Ost Miyo­
sen olarak saptanmaktadir. Cfinkii diinya ol~iisiindeki k8.r§I1~tJ.r­
malar i~in denizel dizilerin temel almmasi gerekir. Aneak bu neden­
Ie, yazann daha once belirlemis oldugu jeomorfolojik sistemlerin
4
C\inkii, ad
lamm~tIr
,
masi dOneJ
3. E
niden inee
yazar, dal
ye'nin 8.fl
~tirve
bu ~r~ev~
TUrki;
hsmalara
paleotekto
tonik em
mikro pla
~asmm bu
sinin .dene
-bEilirleyebi
olusumum
liim halin~
Tt!Bl
Ketin
1980 a, b,
folojik ku
litik kene
Kuze;
Orta
TorOl
Giine
Bu k
ozetlenebi
Erin~l9'1
a, b, 1980
-.......
.­
. '­
'II'
~
~r::.1110
__
.0
lksek1i1derJ.
a), B. Orta
Iatya. - AdJ­
Brinkman
~tir.
, . belirlen­
te yandan
.eu olarak
ronolojiler
Alt Pliyo­
sann
,im­
11 yamltlCI
minin do­
Wyosende
(donemlerin) dizilisinde bir degi~klik sOz konusu degildir.
Cfinkii, adi geeen ddnem yazann sistemmde D IT olarak tamm­
lanmrstir ve onun Alt Pliyosen yada "(jst Miyosen olarak yaslandml­
masi donemlerin dizili~ini bozmaz.
3. Eski yaymlarm yeni ol~iit (kriter) lerin l~lg,. altmda ye­
niden ineelenmesi heniiz tiimiiyle yapilamamistir. Bununla birlikte
yazar, daha ~ok kendi arazi gazlemlerine dayanarak,~imdi Tiirki­
ye'nin aarmm-tortulanma sistemleri hakkmda bir model gelistir­
mistir ve Oligosenden bugiine olan tektonik-jeomorfolojik gelisim
bu ~er~eve i~nde aciklanacaktir,
TORKlYENtN TEKTONiK GELt§tM:t
Tiirkiye'nin paleo ve neotektonik gelisimi iizerindeki genel ~a­
Iismalara (KErlN 1966, 1977; ~ENGOR 1980 a, b, e) dayarularak
paleotektonik evreler Tiirkiye kara kiitlesinin olusumuna, neotek­
tonik evreler ise 0 kiitlelerin deformasyonu ve sonunda da onun
mikro plakalar halinde bOliinmesine neden olmustur. Bu kara par­
~asmm bugiinkii jeomorfolojisi kuskusuz genctektonik gelisim evre­
sinin .denetlmialtmdadir: aneak like jeomorfolojisinin ayrmtilanm
belirleyebilmek i~in Anadolu kara parcasimn paleotektonik evredeki
olusumunu da incelemek gerekir. Bu nedenle, konu a~a~da iki bo­
IUm halinde aeiklanaeaktir,
;ozamanki
[aha.
dog-
~:a:::
F.
ve bu­
bir dO­
girdi. Bu
liyosen'e
1979: 4;
ve
Ben­
ve Pon­
yOniinden
~tektonik
st Miyo­
11
8.ftIr­
neden­
erin
Ketin ve Sengor'iin yaymlarma gore (Ketin 1966, 1977, ~engar
1980 a, b, e) TUrkiye'de dart ana morfotektonik, dolayisiyle jeomor­
folojik ku~aga uygun .d~en, dart ana tektonik kusak He iki ofiyo­
litik kenet (suture) zonu meveutt:ur.
Kuzey Anadolu Daglari
Orta Platolar .
Toros Daglari
.
Gimeydogu Platolari .
..
..
.
.. .
.. .
..
... .
Pontidler
Anatolidler
Toridler
Kenar kivrimlari
Bu kusaklarm tektonik ve jeomorfolojik karakterleri Ise soyle
ozetlenebilir: (Dewey 1976; Dewey-Senger 1976, 1979; Ardos 1979;
Ering 1973, 1977; Ketin 1966, 1977; Ozel~i 1975, 1978; ~ngor 1979
a, b, 1980 a, b, c; Ero11981 b ve Sekil 2).
5
folojik yOI
almnm Val
Pontk
Kenet Zon'
Pontidlerin
...•
Q
1llO . ..
~
~kH
2: TIlrIdye'nJn TektonJk Birim.Ieri.
(Ketln 1966, §lengor ve mg. 1980 b). l!.Jl dolgulu Ul;genll ~zgller
Neo-Tetis kenet (sUtor) zOnlan, i!.Jl ~ U!.Jgenll !.Jlzgi Toros allokton­
Ian kUzey smm,
silar. Bu 11
Senoniyen
rinde yula
kuzey kan
mustur ve
selmis vel
leriyle bell:
tolid)
Kuzey Anadolu DagJa.n -Pontidfer Ust Kretase .. Ust Eosen ara­
smda giineye yonelik aktif bir kita kenarim olusturmustur, Pontid­
lerin kuzey kanadmi, Permotriyas y~h Paleotetisi'n Permiyen ile
Liyas (7) y~h ofiyolitlerinin kenet (suture) seridi He Ust Triyas­
Ust Jura ya§h orojenik kusak olusturur, Eosen-Oligosen'den bugiine,
Kuzey Anadolu dag kU§a.W karasal bir gortinlim kazanmis ve oralar­
da eski masiflerin olusturdugu bloklar Kretaseden beri cevresindeki a­
lanlar iizerinde adadaglar hali:nde yiikselmis durumdadirlar. Daha
sonraki zamanlarda, bu kusak iginde, ~ogunlukla genctektonik et­
kinligin sonucu olarak ve a!:J.kca fayh depresyonlar halinde, ya­
pisal dagarasi havzalar sekillenmeye baslamistir. Bu genctektonik
depresyonlarm E!Il goze gal'plCl ornegi, Kuzey Anadolu sag atimh
transform fay! kU!jla~ (Hancock-Barka 1980, .Ketin 1969, ~engor
1979 a ve kuzey Anadolu fay zonu simpozyomu 1973) boyunca
uzamr ve Kuzey Anadolu Daglarim kiyi ve ig siralar halinde uzun­
lamasma ikiye boler, Fay kU!jlag,. Ust Miyosen'den itibaren belirme­
ye baslamis ve tam gelisimin! Pliyosen ve Kuvaterner'de goster­
mistir. Kuzey Anadolu (Pontid) kusagmm kuzey smm Karadenizin
giiney kiyisi boyunca uzanan bir fay f fleksiir dizisi ile belirlenmis­
tir (Ering 1973). Aym kusagm giiney smm da, kusagm kuzeyinde
loy! boyunca uzanan dik yamaelar kadar olmasa bile, yine de be­
lirgin ve azcok siirekli olarak ve daha giineydeki Neotetis kenet
(suture) zonu ve Anatolidlere ait kristalinlerinin olusturdugu orta
kusak platolarma egemen bulunan giineye yonelik dag yamaela­
nyla belirlenir. GUneye bakan bu dag alm ana gizgileriyle Pontid­
lerin, Neotetis'in kuzeye dahsli sutur zonu iizerinde yukan kalkrms
(obducted) giiney kenanru olusturur. Ilginctir ki, oldukea eski
(Ust Mezozoyik-Alt Tersiyer) olmasma ragmen bu alan jeomor­
6
k~s
yUkselm~
jeomorfolo
gibi, bireol
olan bu yil
AnatQ
platformUI
(imbricate
YUksek Tc
zonundan:
durumunu
Oligosen'di
ralan asm
yayllarak I
tektonik 0
farkh yonc
1977 a: 52
1970, 1972
lanarak al,
degi~t~
tedir. ~ng
ru dalarak
yik ada ya;
le Dogu A
sen'e kadaJ
ralarm ~
nik lav pIs
y:Igmlan ill
ye ibaslam
folojik yonden bugim bile belirgindir ve hentiz azcok aktif bir dag
almnm varhgmi kamtlar.
11 U~enl1
eizgUer
:tzgi Toros alloktian­
- Ust Eosen ara­
irmustur, Pontid­
si'n Permiyen He
Ii He Ust Triyas­
rosen'den bugilne,
zanmis ve oralar­
~ri cevresindeld a­
imdadirlar. Daha
genetektonik etIUar halinde, ya­
Bu genctektonik
adolu sag atimh
ln 1969, ~engor
~ 1973) boyunca
r halinde uzun­
itibaren belirme­
emer'de goster­
Karadenizin
i fie belirlenmis­
~agm kuzeyinde
bile, yine de be­
. Neotetis kenet
lusturdugu orta
k dag yamaela­
gileriyle Pontid­
yukan kalkmis
i, oldukca eski
u alan jeomor­
i
E
Pontid'Ier De Anatolid - Torid Platformu arasmdaki tOfiyolit
Kenet Zonu., Triyasta aeilmaya baslayan ve Ust Kretase'de kuzeye
Pontidlerin altma dalarak kapanan N eotetis'in kuzey kanadim kar­
silar, Bu kusagm giineyinde piiskiirmelerinin son evresine ait olan
Senoniyen ofiyolitlerinin giineydeki Anatolid-Torid platformu iize­
rinde yukari kalkmis (obducted) bir alm bulunur. Neotetis'in bu
kuzey kanadmm kapamsmm son evresi Orta - ttst Eosen'de 01­
mustur ve kusak, Ankara ve Corum dolaylarmda oldugu gibi, yiik­
selmis ve garp~ platolarla cevrelenen orta ve yiiksek dag dizi­
leriyle belirlenir. Boylece, bu soz konusu ofiyolit ku~agl, orta (Ana­
tolid) kusagm az etkilenmis yapisal platolariyla kuzey Anadolu'nun
yiikselmi~ - ~arpI1nll~ ve kesintilere ugranll~ plato daglari arasmda
jeomorfolojik bir gegi~ alam ozelligi gosterir. Yukarda belirlendigi
gibi, bircok yerlerde bugiin sadece doruk dlizeyleri halinde kalmis
olan bu yiiksek platolar iizerinde ise adadaglar bulunurAnatolid ~g.mn yaygm orta pla,tolarl, eski Anatolid-Torid
platformunun ttst Kretase-Ust Eosen yash ve giineye dilimlenmis
(imbricated) gok metamorfik-kristalin temeli iizerinde gelismistir.
Yiiksek Toros naplari koklerini Pontid / Anatolid kenet (suture)
zonundan alnus ve boylece Anatolidler yaYgIn bir tektonik pencere
durumunu kazanrmstrr. Bu orta kusak ("Zwischengebirge") kusak
Oligosen'den bu yana birkara yiizeyi halini alnus ve yfizey, son­
ralan asimm siirecleri etkisiyle Miyosen formasyonlan iizerine de
yayllarak genis plato yiizeyleri olusmustur. Bu olusumla yasit gene­
tektonik olaylarm etkisi altmda ve Ege He Anadolu plakalarmm
farkh yondeki yatay ve dikey hareketlerinin sonucu olarak (Ketin
1977 a: 529, Dewey-Senger 1979" Flemming 1978: 451,MacKenzie
1970, 1972 ve ~ekil 3), bu platolar bat! Anadolu'da kuvvetle fay­
lanarak alcalip yiikselirken tg Anadolu'da durumlarmi daha az
degietirmislerdir. Bu orta kusagm dogu uzantisr ise b~ka ozellik­
tedir. ~engor'e gore (1980 c) Torid-Anatolid platformu doguya dog­
ru dalarak uzanan ve olasihkla birkac ttst Mezozoyik - Alt Senozo­
yik ada yaymm olusturdugu ibir melanj temeliyle altlamr. Bu neden­
Ie Dogu Anadolu, kitalarm ~arpl§masl donemlne, yani Orta Miyo­
sen'e kadar yeryer denizlerle kaph bir alcak iilke olusturmustur, Ka­
ralann garpl~masml izleyen ddnemde bolge, sonunda yaygm volka­
nik lay platolari ve onlarm iizerinde yiikselen volkan konlleri yada
yIglnlan He kaph bir yiiksek iUke olusturmak tizere, luzla yiikselme­
ye rbaslamistir. BOylece, Orta Miyosen'den once batidan doguya
7
/'
/
/
I
/
­-
/
Yukandakl
bilir ki AlDa:dok
mus (~ngor 11
Kreta8e'den bel
giineye dogru
olusumu, Orta
siyla tamamlas
/
~ekU
s: Ttirldye ve dolaymda plakalann genel gortinUmtt (Ketln 1977: 629).
dogru egimIi olan Anadolu karasmm yiizeyi, Arap
platformunun
kuzeye sokulup ~arpmasmm sonucu olarak dogudan batIya iyice
~arpI1nll~; dogudaki gii~lii yiikselmeye karsihk Bati Ana.dolu al­
~akta kalmistrr, Bu nedenle, bugiin Anadolu'daki asimm yUzey­
leri doguya dogru hizla yiikseklik kazamr (Bak. sekil 1 ve tablo 2).
Toros DagIan ve Torid ~iI Neotetis'in. giiney kanadim kap­
sar ve otokton birimlerle, kuzeyden gelmia om birimlerinden olusur
(~ngOr 1980 b, Monod 1980). Jeosenklinal, giineydeld Arabistan
blok'u iizerine Campaniyen ya~h itilmelerle (obduction) Ust Kreta­
se'den itibaren kapanmaya baslamis ve bu kapanma, Tiirkiye'niri
bugUnkii genetektonik zeminini yaratan, Orta Miyosen kit'a-kita
~arpl~masl (collusion) ile sona ermistir, Bu kusagm giiney sinm
Bitlis ofiyolitik kenet (suture) zonuyia belirlenir ve esas itiba­
riyIe giiniimiizde depremler He karakterize edilen oldukca gen~ bir
itilme (obduction) alamnm olusturdugu siirekli bir yama~ halinde
gaze ~arpar. Toros Daglari k~agmm Toridler'in kuzey kanadi ~en­
gar ve digerleri tarafmdan (1980 b) "Toroslarm kuzeyden kaynak­
lanan alloktonlarmm kuzey yaniindeki asimm kenan" olarak tanim­
lanmistir, ancakboyle bir tammm morfojenez acismda tartisilmasi
gerekir. Qiinkii, Toroslann kuzey i~ kenan boyunca bir dizi ~akiin­
tii havsasi UZ&nlI'.
Giineydogu Anadohi p1atolan ve ken&r k1vrmlla.r~ Arabistan
blok'unun ·kuzeye bakan pasif kita kenanm olusturur. Bu alan bu­
giin, iizerinde yapisal olusumlu tepelerin yeryer yiikseldigi yaygm
yapisal platolar gariiniimiindedir.
8
Anadolu I
Orta Miyosen
masi ve bicim
evresi meydaru
ve ~engor 1979
Miyosen'den F.
lenirse, faylan
lamis ve ~~it
larma dogru (
mislardir, Bu
birlikte goriilii
a, b). Daha so
gImSlZ tektonil
ketlerle volkan
ana fay ~izgil~
tektonik egiliD
fay ~eri n~
yada strato-vc
nizmasma dog
I
Anadolu l
eski ~mm y
tadir (~ekil1·,
dogu uzamsl;
sonucu olarak
gOIiiliir.
Aym eglli
da, aynea goz
1980 a). ~
Yukandaki tektonik aciklamalarm bir sonucu olarak sOylene­
bilir kl A)la:dolu KaraSl Mezozoyik'ten bu yana l$e~itli evrelerde olus­
mus (~ngor 1980 b : 606) ve Yiizeyinin kuzey bOllim1eri (Pontidler)
Kretase'den ben gelisirken, daha gen~ kara seritleri kuzeyden
giineye dogru evre evre ona eklenmistir, Bu paleotektonik kara
olusumu, Orta Miyosen'de kuzey" Arabistan'm Anadolu'ya carpme­
siyla tamamlanmis ve Ulkenin gene - tektonik gelisimi baslarmstir.
: i"AN
,
LEVHA.I
§EKtL DEG~tMtN1N GENgrEKTONlK EVRELERt VE
TORKtYE'DEKt JEOMORFOLOJtK - SEDtMANroLOJIK
JX)NEMLER
[
r
~
platformunun
batIya iyice
~tI Anadolu al­
~ asimm yiizey­
pl1 ve tablo 2).
1an
ly kanadIm kap­
erinden olusur
daki Arabistan
'on) Ust Kreta­
a, Tiirkiye'niri
yosen kit'a-kita
giiney smm
ve esas itiba­
ldukce genq bir
r yamal$ halinde
~ey kanadi ~n­
uzeyden kaynak­
n" olarak tamm­
linda tartisilmasi
abir dizi ~okiin­
llarJ.,Arabistan
rur. Bu alan bu­
iikseldigi yaygm
Anadolu karasimn olusum (Paleotektonik) evresi sonundaki
Orta Miyosen krt'a-krt'a !:arp~masl olayi, mikro tablalan faylan­
main ve bicim degi~tirmesi seklinde yeni bir degi~im (Neotektonik)
evresi meydana getirmistir (Ketin 1977 a, ~engor 1980 a, Dewey
ve ~engor 1979 ve sekil 3) . Faylanmalarm bieimi ve karakterleri trst
Miyosen'den Holosen'e dereceli bir degi~im gosterir. Genellikle soy­
lenirse, faylanmalar cok sayida bagunsiz sistemler halinde bas­
Iamis ve eesitli bloklarm farkh hareketleri nedeniyle Miyosen son­
larma dogru dag bloklari yiikselirken,ova havzalari cukurda kal­
mislardrr. Bu olay, eoklukla bOlgesel karakterli bir volkanizma He
birlikte gorUliir (Batum 1978, Saver 1980, Siir 1972 , Tokel 1980
a, b) . Daha sonra, Pliyosen ve Kuvaterner siiresince, bloklarm ba­
glmslZ tektonik hareket egilimleri giderek azalmis ve tektonik hare­
ketlerle volkanik etkinlik giderek Kuzey Dogu ve Bat! Anadolu'nun
ana fay l$izgileri iizerinde toplanmaya baslamrstir. Bu genel gene­
tektonik egilimgibi volkanizma da, Ust Miyosen-Alt Pliyosen ana
fay ~eri ile bagmtIh olarak bellrmis olan Ust Miyosen'in areal
yada strato-volkan tipinden Kuvaterner'in dar alanh yerel volka­
nizmasma dogru yine dereceli Ilginc bir degi~im olmustur,
Anadolu karasmm genetektonik sekillenmeelnin l$e~itli evreleri,
eski A~lmm yiizeyleri ve sekileri gosteren grafiklerde yansimak­
tadir (~ekill ve tablo 2). Bu grafik ve tablolar incelendiginde, bati ­
dogu uzamsh ddrt Paleotektonik kU51$n Neotektonik gelisimin
sonucu olarak bati, orta ve dogu olmak iizere bolilmlere aynldIgl
goIiiliir.
Aym egilimler ve alt birimler AnadoIu"ova"larunn olusumunda
da, aynca gOzlenir (Erol 1969 b, Salamon Calvi 1936) , ~engOr
1980 a) . Gereekten, Orta Miyosen'deki kit'a - krt'a ~l~ma­
9
SI olaymdan once tathsu golleriyle kaph genis ve azcok yuvarlak
bieimli depresyonlar; carpismadan sonra yani .trst Miyosen bas­
larmda, yine SIg fakat daha dar-uzun bieimli parcalara boliin­
mtisttir. Bu eukurluklar trst Miyosen'in sonlarma dogru ve ozellik­
Ie orta bOliimlerinde giderek darahp derinlesmlslerdir, Miyosen'den
Pliyosen'e ge~i~ evresinde ise bunlar, bloklarm baglmslZ goreli ha­
reketleri nedeniyle dar derin bir ozellik kazanmislardrr. Daha sonra,
Pliyosen ve Kuvate'rner siiresince ova eanaklarmm derinlesme
egilimi azalma gostermis ve goller canaklarm orta bOliimlerinde da­
ha dar alanlara toplanmis yada tiimiiyle kurumustur, Ornegin Anka­
ra yoresinde, Miirted ve Cubuk ovalari: Tuz gOlii ve Burdur hav­
zalarmda durum bdyledir. Ote yandan, Burdur havzasmda Pliyosen
~anaglna oranla Kuvaterner ~anagI ekseninin farkh yonde uzan­
masi: canaklardakt Kuvaterner derinlesmenln heryerde Pliyosen ile,
aym eksen iizerinde olmadigmi gdsterir (Erol 1975). Bu nedenle,
Paleotektonik birimleri ve genetektonik fay ~izgilerle Iliskilerine
gore ovalarm ~e~itli ikincil tipleri olusmustur (sekil 4).
lu DaglIll
sekiller, c
konusu e:
lecegi pe
eski 8J?m
lenebilme
rafik onE
bazr kii~i
yUzeyler
tlst
l
Hik" ve
tadir). B
~it1i yerl
ler bugii
lanamazl
dogrudar
geli~mi~
yiizeyleri
kuramsa
Alt·
leri) . Bt
sen") gc
denizel l
yontukdi
Kuzey ~
~ekil
4: Tllrkiye'nin belli
b~h
fay
~izglleri (~ngor
1980 a).
Anadolu'nun genctektonik gelisimi sirasmda, Yiizeyinin seklllen­
mesi de biryandan i~gii~lerin, ote yandan da iklim ve taban diizeyi
(base level) degi~melerinin denetiminde stirmtlstiir. Bu cesitlt et­
menlerin karsihkli etkilesimi sonucu olarak, gelisim ve yersekli 0­
lusumunda, yasit tortullari (correlated sediments) ile birlikte ~e­
sitl! donemler belirmistir. Boylece, jeolojik veriler yamnda, yer­
yfizii sekllleri degi~iminin incelenmesi de genctektonik evrelerin
tammlanmasmda onemli bulgular sa.glaml.§ltIr. A~a.glda genetekto­
nik olaylar, iklim ve taban diizeyi degi~meleriyle onlarm karsihkh
iliskileri: iilkenin Miyo-Pliyosen ve Kuvaternerdeki gelisiminin ev­
relerini aeiklamak amaciyla incelenmis bulunmaktadir.
Eneski yer~ kalmtalari (D:F sistemleri) . Yukanda aeiklan­
dIgI iizere, Ost Kretase'ye ait eneski yersekillerinin Kuzey Anado-
10
al~altdaj
dolu (AJ
fakat SIj
min relil
lasan al~
yiikselcn
rakomsu
kilarak .
bilir. Bu
niyle, to:
ler olms
sozkonUJ
belirmen
Bu
birbirinc
zeyinin
.zgok yuvarlak
Miyosen bas­
,alara boliin­
gru ve ozellik­
. Miyosen'den
nsis gorelt ha­
r. Daha sonra,
1
derinlesme
liimlerinde da­
Omegin Anka­
~ Burdur hav­
BInda Pliyosen
l yonde uzan­
ie Pliyosen ile,
I. Bu nedenle,
rle iliskilerine
~il 4).
lu Daghk kusagmda bulunmasi olasihgi akla gelebilir .Ancak bu
sekiller, olusumlarmdan bugiine hep asmmakta olduklarmdan, soz
konusu eneski yiizeylerin bugiine korunmus parcalarmm bulunabi­
lecegi pek dtlstintilemez ve onun i~in de bolgede Kretase'ye ait
eski asmim yiizeyleri kalmtrlarrsadece fosil (gomiilii) olarak goz­
lenebilmektedir. Aym nedenle bu eneski yiizeylerin sadece Paleocog­
rafik onem! vardir. Bununla birlikte soz konusu fosil yiizeylerin
bazr kii~iik bOliimlerinin ortiileri asmmis ve ~ok dar alanh da olsa
yiizeyler yeniden ortaya ~lkml~ (exhumed) olabilirler.
Vst Oligosen asnnm yiizeyleri (DO sistemleri) (D harfi "Diiz­
IUk" ve "Donem" sozcliklerini belirlemek amaciyla kullamlmak­
tadrr), Bu yUzeyler, fosil yada iistii a~I1In1~ olarak TUrkiye'nin ~e­
~itli yerlerinde goslenmistlr. Bununla birlikte, soz konusu yiizey­
ler bugiinkii topografyanm bir pareasi olarak kesinlikle tamm­
lanamazlar ve kendileriyle yasit (korelan) formasyonlann heryerde
dogrudan belirlenememesi nedeniyle Oligosen oncesi temel iizerinde
geli~mi~ bulunan bazi ~ok yiiksek (2000 m. ve yukarisi) asmim
yiizeyleri (DO sistemleri) iein onerilen Oligosen yasr ~ok zaman
kuramsal (hypothetic) kalmaktadir,
AItt ve orta Miyosen
1980 a).
I
~yinin seklllen­
r
taban diizeyi
IBu gel1itli et­
~e yellekli 0­
~e birlikte ~e­
amnda, yer­
nik evrelerin
genctekto­
n karsihkh
eli~iminin ev­
~da .aeiklan­
ruzey Anado­
~mun
(Aragoniyen) (DI Sistem­
leri) . Bu Alt ve Orta Miyosen (daha onceki yaymlara gore "Miyo­
sen") gelisim evresi, kitalarm ~arpl~masl olaymdan once SICak
denizel (tropikal maritim) bir iklimin etkisi altmda geli~mi~ bir
yontukdiiziin (peneplenin) olustugu donemi belirler. Bu evrede,
Kuzey Anadolu (Pontid) alam Slg dag arasi havzalarla aynlmis
alcak daglarln olusturdugu bir kusak goriinUmiinde idi ve Orta Ana­
dolu (Anatolid) alamnda aleak esiklerle birbirinden ayrilmis genis
fakat Slg gol ~anaklan bulunuyor idi. Onun icin sozkonusu done­
min reliefi, ozelligi azeok yontukdiiz (Peneplen) karakterine yak­
lasan alcak bir dalgah yiizey halinde idi ve bu yiizey iizerinde yeryer
yiikselen adndaglar bulunuyordu. Yilzeylerin ortulerme ve onla­
rakomsu ~anaklara birikmis yasit (korelan) formasyonlanna ba­
kI1arak bunlarm sicak nemli bir iklimin altmda olustugu soylene­
bilir, Bu ddnemdeki hafif fakat siirekli tektonik hareketler nede­
niyle, tortul ~anaklarda ve asmrm yiizeylerinde bazi yavas degi~me­
ler olmakla birlikte; asimm, bu degi~ikliklere. Ustiin geldig! i~in
sozkonusu yassi reliefin genel karakterinde onemli bir degi~iklik
belirmemistir.
doneml
Bu nedenle, AU ve Orta Miyosen yash formasyonlann
birbirinden ayirt edilmesi olanagi bulunan yerlerde Miyosen yii­
zeyinin de farkh yastaki bOlUmlerinin ayirdedilmesi olanag; bu­
11
fo-oL
l\:)
.",­
......... ,
'v
ICAItA
r"l
DENiz
".
I
,)
I
+"
'",
TItAKYA
,l..~
,,~.t)
KIJ%£'l'
s'
\
"".:'
l,,~~~~~~~ _\
'-'"'...
,-_."~
ic;
"
1'_"
({IOLLU
VIOLeESi
,/
P(IUItWil \ )
,'-",'
)
/"
",~"
,
,,~
"ALATYA~""--\"
"
.
I. EL81STAN
.:.
:'
:"~
ADANA,..:'
':,
"
"
.:"
',/
_/
I
-&)
OV-'
•
,f
~
ADIYAMAN ,.,~t-
i
,.-.- ~
'_
(.'-"'._ .
\...._ .....
...",.
\.
0: --.
N
(t)
.=:s ~ ~ ~
~...,p..S""a-S"cp..i<'<
o ( ;. ~_ ~o
=:+ (
. (t) ~
qsg;~
.-.
0-4iLAItI
---_ ........ _-_ ... ...~'CLE
"
-'
pof
a;
~
)'V'
"
.r,--'-.-') ,_.,
'-­
".
K
t
§ekil l'deki proflllerin yerlnl gosterlr
tj~~<""'C"i-=:SC"""'~b::!
Caq,~ ~.
l
:~_,
./
'
~lzgller
-.
...,
GUNEY-D08U
ANADOLU ".' _,_
", ".~)',
~.
5: Som editen yer adlan. Slyab
m.
e~e~E
(
TOftOS
,
'....,,
.:
')
/~j-'
AKDENiz
"",
f "
,
',~, (~
,--' Q... \
\
,',~
/' /
p.. 0'"
::;0
./
\
ANADOLU
,/
(t)
ANADOLU , /
--­ -"
I
I
('.~
f-'.
r
~
.....
"
DOIU
~'
,
''''"--­
-
".
, ..,
"
~ki1
,
(
~~~'
1TI1ll1l"'):Sl'
·i ~. Oi.
~.~
~ts 9 Eo ....
·ID
Ill'
p..r,zp..,< ..... ~'<
g:~g~ E~o~
~sa
=
e.
E-~2m".,
I
r
I
~
ScrJ
:0
bG
i~
j
e
£
i
~
~
flit
~,
j
~
Jg
1
t
~
r::l
~
=a
~
aQ
:fa
£
lunabilir. Boylece, miimkiin oldugunda iizerinde geli~tigi ya~utJ. Mi­
yosen formasyonuna gore D I a .(Alt Miyosen) ve D I b (Orta
Miyosen) simgeleriyle yiizeyin farkh yqtaki alt birimleri ayirt­
lanabilir. Ancak, Miyosen formasyoolarmm katlan arasmda aymm
yapilamadig; durumlarda biitiin ~t-Orta Miyosen yiizeylerinin sa­
dece D I simgesiyle belirlenmesi uygun olur. Bu durum, yiizeyin
Miyosen'in erken donemlerinde olusmaya bqladIgl ve SOD ~eklini
donemin sonlannda (Aragoniyende) kazandIgl anlamma gelir.
Vst Miyosen dOnemi (Vailesiyen, Turoliyen)
(D II Sistemleri).
KItalar arasmdaki ~arp1§maYI izleyen bu ilk donemde, yani Ust
Miyosen'de (eski yaymlara gore Alt Pliyosende) volkanizmayla e~­
lesen ilk biiyiik onemli faylanmalar olmus ; iilke tiimiiyle kii~iik
bloklara boliinmii~: Anatolid ku~agmdaki Alt-Orta Miyosen gO! ~a­
naklari daralmis ve Pontid Ku~agmdaki Dagaraei havzalar derin­
lesmeye b~tIr. Yakla~Ik olarak aym zamanda, yeni su yiizeyine
yiikselmekte olan Torid K~daki dagaras; havzalar da belirmeye
baslamistir, Fakat, iilkede giderek artan faylanma egilimi nedeniy­
Ie, donemin sonlarma dogru, goreli relief farklan da giderek artmis:
volkanizma ~iddetle~ ve bolgesel (Areal) bir ozellik kazanrms­
tir. Bunun sonucu olarak artan karasalhk nedeniyle tath su goller!
tuzlu ve aCI sulu birikintiler haline donii~mii~ ve Akdeniz'deki Messi­
niyen krizi evresini simgeleyen evaporit iqokelleri olusmustur.
Yukanda aciklanan kusaklar altmda, Alt ve Orta Miyosen'in
yaygm yassr tropikal reliefinden ~ok farkh bir manzara olusmus:
ve 'Ost Miyosen'in kurak ve yan kurak iklimleri etkisinde yaygm
pediment yiizeyleri ve onlarm yqlt (korelan) formasyonlan mey­
dana gelmistir. Boylece, bu klimatik ~evre kosullari etkisinde ve
oaglmslZ yiikselen dag bloklan arasmda yine birbirinden bagunslZ
tortulanma ~anak1an belirmlstir. Bu ~anaklann yasit (korelan) tor­
tullari iizerinde geli~mi~ tortul birikinti diizliikleri, 0 ~anakla:r ~ev­
resindeki gene dagtann eteklerine dogru egimli asnum etek diiz­
leri (pedimentler) bieiminde genislemislerdir. Bu nedenle Anadolu­
da'ki daha gene ve yerel yayilimdakilere oranla, ~ok daha karakte­
ristik olan pediment yiizeyleri bu Ost Miyosen doneminln sonlarma
dogru olusmustur,
Pllyosen donemi (Rusciniyen) (D ill Sistemleri). Pliyosen'e
(eski yaymlara gore "'Ost" Pliyosen'e) ge~i~, giderek yerel (central)
ozellik kazanan volkanik etkinligin eslik ettigi ve dag bloklarmm
biraz daha yiikselip, ova ~anak1anmn biraz daha derinlesmesine ne­
den olan, yeni ve etkin tektonik hareketlerle belirlenir. trlkenin do­
13
gusunda yerkabugunun sikisip kalmlasmasr, batida genisleyip ineel­
mesi ~$engor 1980 a) olaymm sonueu olarak Kuzey ve Dogu Ana­
dolu fay zonlari boyunea dar ve derin hendekler olusmus: Dogu Ana­
dolu bir hayli ytikselmis ve iilkenin batismda genis ~okiintii ~ukur­
Ian gelismistir, Farkh yapisal ozellikleri nedeniyle, Bati Anadolu'nun
~okiintii ~ukurlarl He, ornegin Anatolid ve Pontid kusagmdaki oteki
fayh depresyonlar farkhdir. Gercekten, Anatolidlerin kristalin ku­
;:;agl batismda plakanm Ege denizi kesimindeki alcalma olayi Ana­
dolu'ya dogru graben dizileri halinde sokuldugu halde; plakanm i~
Anadolu kesimi goreli olarak daha yiiksAkte kalmis ve daha az bi­
~im degietirmistir. ote yandan.. Marmara Denizinin alcalmasi, Pon­
tid siralarmda genel bir alcalma ve boyuna (longitidunal) daga­
rasi havzalarinm goreli olarak biraz daha ~ukurla~masl olaymm
bir sonueu olarak ortaya ~lkml~tIr. Tektonik modeller arasmdaki
bu farkhhk, daha SOlITa, yani Kuvaterner'de Ege ve Marmara De­
nizlerinin kiyi tipleri arasmdaki onemli farkhhgm nedeni olmustur.
Gercekten, bugiin, Ege Denizi kiyilari graben yapilarmi ay ~izgile­
rine uyumlu olarak enine yada ~praz keserken, Marmara Denizi ,
b61gesinde kiyilar boyuna yapisal havzalarm kenarlarma azcok pa­
ralel bir uzarus gosterirler. Burada klyI ~izgileri, yapisal ~izgileri
sadeee bazi su altmda kalmia erozyon cukurlan (Bogazlar) yada
ikinei dereeedeki bazi yerel faylar boyunea ~apraz keser.
Yenilenen tektonik hareketlerin ve belirgin blcimde serin ve da­
ha nemli iklimlerin sonueu olarak, yeniden derinlesmis Pliyosen hav­
zalari ve 0 havzalara acilan genis vadi oluklari i~inde ufak taneli
kirmizimsi - kahverenkli akarsu ve akarsu - g61 tortullari birikmeye
baslamistir, Bu donemin sonlarma dogru, Pliyosen havzalarim dol­
duran formasyonlar iizerinde, ova tabam gdrfiniimiinde oldukca
genis aliivyal dolgu diizliikleri gelismistir. Donemin sonlarmda ise
onceleri bagrmsia kapah canaklarr dolduran bu aliivyal diizliikler,
hir dizi akarsu kapmasi He birbirine baglanmis ve iilkenin bugiinkii
akarsu a~nm ana ~izgileri belirmistir.
Enalt Pleyistosen ddnemi (Villaniyen, Pre-pliivyal Pleyistosen)
(D IV Sistemleri). Ust Pliyosen akarsu diizliikleri (D ill Sistemleri)
ve onlarla yasit (Korelan) tortullanndaki bicim bozulmalarmdan
anlasildigma gore Pliyosen sonlarmda, yani Enalt Pleyistosen done­
mi baslarmda meydana gelen genetektonik hareketlerin, simd! artik
daha yerel bir karakter kazanmis ve belirli ana fay ~izgileri bo­
yunda yogunlasnustrr. Bu tektonik hareketlerin sonueu olarak be­
liren bazi yerel taban diizeyi (base level) degi~meleri ve yine hafif
ve degi~n iklimin etkisi altmda akarsular aliivyal 'Ost Pliyosen
14
ovalan icmde
tir (Erol 100
tortullan 018.1
kirmizi kahVE
de yiiksek sel
leleri olusmus
II katman dizi
iklim kosullas
gelisimin som
bazi biiyiik ~2
rikmis olmala
kenar kesimle
1ar. 80z konu
gosteren pedi
Yazar'a gore:
ge~i~ ozelligi
lanabilir.
Tablo I:
Alt
PleYis~
81 a
81 b
Orta Pleyistc
82
Canakkale
83
S4
85
Orta Holosen
86
7
8 seld
D IV yii
bir baska ko:
D IV yi.izeyl
riiliir. Bun1a:J
sokulduklan
l~leyip
~
ineel­
Dogu Ana­
; Dogu Ana­
:iintii ~ukur­
Anadolu'nun
mdakl oteki
tristalin ku­
l olayi Ana­
plakamn i~
daha az bi­
almasi, Pon­
mal) daga­
asi olaymm
~ arasmdaki
larmara De­
ni olmustur,
ay ~izgile­
nara Denizi
la az~ok pa­
sal ~izgileri
aalar) yada
ere
serin ve da­
liyosen hav­
!ufak taneli
~ birikmeye
~alanm dol­
~e oldukea
~annda ise
I diizliikler,
~n bugiinktl
r
I
I
rleyistosen)
Sistemleri)
alarmdan
osen done­
imdi artik
gileri bo­
olarak be­
yine hafif
Pliyosen
ovalari i~inde genis tabanh yeni vadi sistemleri kazmaya baslamis­
tir (Erol 1966, 1973). Bu yeni asimm- doneminin yasit (korelan)
tortullari olarak iizerlerinde tipik koyu kirrmzi topraklar bulunan
kirmizi kahve renkli akarsu tortullari ve bazr dag vadileri icin­
de yiiksek sekiler halinde goze ~arpau. gri renkli konglomera kilt­
leleri olusmustur. Bu birbirileriyle aratabakah durumdaki iki fark­
11 katman dizisi, ardarda tekrarlanan serin nemli ve steak yankurak
iklim kosullarmm bir sonueu olarak yorumlanabilir. A~lklanan bu
gelisimin sonueu olarak da, D III ve D IV donemlerine ait tortullarm
bazi biiyiik ~anaklarln orta bOliimlerinde uyumlu olarak iistiiste bi­
rikmis olmalarma karsihk, bu iki doneme ait yiizeyler ~anaklann
kenar kesimlerinde yarilmis olarak ve farkh yiiksekliklerde bulunur­
lar. Soz konusu ~anaklann kenar kesimlerinde simrli bir gelisim
gosteren pediment benzeri etek diizleri, yada "glasi" ler bulunur.
Yazar'a gore, D IV donemi, Pliyosen ve Pleyistosen arasmdaki
ge~i~ ozelligi nedeniyle, "pre-pliivyal" Pleyistosen olarak da tamm­
lanabilir.
Tablo I: Qanakkale yoresi sekileri
Alt Pleyistosen
Biiyiikkrr akarsu ~akl1larl
SI a
110 - 100 m
Biiyiikkir akarsu ~akl1larl
SI b
80­ 70 m
Orta Pleyistosen
82
60.. 50 m
N arababa akarsu ~akl1larl
Qanakkale Bogaai Formasyonu. Denizel Tireniyen fosilli.
S3
35 m .denizel sekisi. Saral Tepe iiyesi iizerinde.
15 m denizel sekisi. Pilav Tepe Iiyes! iizerinde
S4
S5
7 m denizel sekisi. Kaplan Tepe iiyesi iizerinde.
Orta Holosen
8 6 2 m Versileyen Transgresyonuna ait denizel depolar.
7
0 m BugUnkii kiyi
S seki demektir.
D IV yiizeylerinin farkh tipleri burada aciklanmasi ilginq olan
bir baska konudur. Gereekten, iilkenin kuzeybati ve i~ kesimlerinde
D IV yiizeyleri genis ve tekne bieimli vadi tabanlari halinde go­
riilfu". Bunlar daglarm i~ine dogru gereek akarsu sekileri halinde
sokulduklari halde; Giineydogu Anadolu'da, ornegin Adlyaman do­
15
laylarmda, koyu kImuz1 renkli topraklarla ortiilii yaygm asimm­
birikim. yiizeyleri halindedirler. Yazar'a gore, sistemde giineydo­
gudan kuzeybatlya ve alqak yerlerden yiikseklere dogru goriilen
bu tip degi~imi, degi~im morfojenetik ortam kosullarmm bir sonu­
eudur. Yiizey, gilneydogunun al~ak ve steak kesimlerinde enalt PIe­
yistosende egemen subtropikal ils. tropikal ortamlarm karakteris­
tigi olan duzlesme yiizeyi ozelligi kazanmasma karsin; yine ozaman­
lar degisken subtropikal / ihman iklimlerinin etkisinde olan plato­
larda oluk bi~imli vadilerin genis tabanlan halinde geli~mi~, daghk
alanlara dogru ise sertlesen relief, artan yiikseklik ve enlem etkisi
altmda belirmis serin ihman ortamlardan gereek akarsu sekileri
ozelligini almistir,
~
~
lUiyOl'll8
~tir.l
I
lakJI, JIi
lomlar,
Alt ili list Pleyistosen donemi (Pliivyal Pleyistosen, sekiler)
(81 ils. 86 seki 8istemleri). Enalt Pleyistosenden AU Pleyistosene
ge~i~ yine, ozellikle fay ~izgileri boyunea yogunI~mI~, tektonik ka­
reketlerle belirlenir. Ornegin, D IV (Villaniyen) yiizeylerinin bu­
glinkii yiiksekliklerine gore kuzeybatl Tiirkiye'de Biga Yarimadaar
gtmeydogusundaki fay ~i boyunca ibn evredeki dikey hareketler
enaz 100 m. olmustur, Bazi baska yerlerde de fay ~izgileri boyunea
gerilim yonlerinde degislklikler olmustur (Dumont ve dig. 1980,
Haneoek-Barka 1980). Aneak, bu yerel tektonik olaylann etkisine
oranla, iklim degi§ikliklerinin ve deniz diizeyi de~melerinin Pleyisto­
senin denizel, pluviyal ve akarsu sekilerinin olusumu iizerindeki etki­
si daha ~ok olmustur,
Denizel sekilerIe bagIantI1l Aka.rsu sekileri tip bir lokalite olus­
turan Canakkale yoresinde oldukca iyi Incelenmistir (Erol 1981 a).
Bu yoredeki akarsu ve deniz sekilerinin dizilis! tablo 1 de gos­
terilmis bulunmaktadir. Bazi yerel farkhhklara ragmen sekilerin
bu gorelt sistemi iilkenin baska yerlerine ait bireok stratigrafik
dizisinde de gozlenebillr (tablo 2). Canakkale'de yash Tireniyen se­
kilerinde gozlenen bazi yerel yiikselmeler Uat Pleyistosende de
bazi yerel tektonik hareketlerin varhgim ortaya koymaktadIr. Ayn­
ea, deniz ve akarsu seki dizilerinin korelasyonu denemeleri Asi Neh­
ri (Erol 1963) ve Kizilrrmak (Akkan 1970) boyunea yapilmistrr.
Aneak, tektonik etkiler nedeniyle, denizel diizeylere gore belirlene­
bilmis sekilerin i~erilere dogru aneak birkaq on kilometre izlenme­
si miimkiin olabilmls- ve ana fay ~izgilerinin otesinde seki say! ve
yiikseklikleri degi~mi~tir; hatta Kizihrmak boyunda bu degi~me
her ana fay ~izgisi gerisinde tekrarlanmistir. Bu durum da Ana­
dolu'daki genetektonfk hareketlerin a~lk bir baska jeomorfolojik
kamtidir.
16
z
et·­
~(/)
.~~
CD';:)
..J
IU
;
22,5 .
15, 0
OLIGOSEN
11,5
1,11
5, 0
MIYOSEN
liST
AlT
~HATTIAN
09
p LiYOSEN
ORTA
l
I
UST
AlT
UST
ENAlT
AlT
AQUITAN .BUROIG lANG SERRAV. IrORTO.MESSINIAr-!ZANK.TABI.PIAZ KAL.EM IL. sicu,
HELVET IAN
PANCN.MEQPON. KIMM.AKCHAG.
VINOOB.BAOEN. l s ARM. PONTIAN
AGENIAN
ARAGONIAN
IORTA
UPP. PLIOCENE
10
_ _ 0 KUCUK
PREPlUVIAL
~
I
-
~
MO
F~ =
CEKMECE
~~V~~l;:; 0
OEGiSKEN
TABAKA lAR
KUMT.' ·I
~NEZE:::0 OEMZEl VE MAKTR A l e
====:fIfX..tiJ;:=:=::.. KARASAl
KAlKERLERi 1­
------fITt ~
ORTUll AR
I~
I~
T RAKYA
I0
I
KILl T­ : E ~ ~ c
BAHIR A/jAI'
FM. I FM. I
=
MiYOSEN
oarn g
IQ
KIRMIZ I
BElGRAO
<;AKlllARI
§
KONG . I~ KUMTIMAC1j"
8
VOlKANiK lER <;ANAKKAlE 1g
FM. . 18
GOlSE l .
1Q G()lSEl
1g
VOlKANIK
I . VOlKANi K "
FM.
.8
FM.
,g
IKAl K
10
I ~
1=
,8
1°
o
I :::;
I~
:
:u
. . '" ..
~
~I FM.
KA lKERli
KUMTA~I
FM.
YATAGAN
FM.
l~
MiYOSEN FM.
I~
I
PLIYOSEN
\g
-:::;
I~
10
ULTANHANI Q BOSTANLIK I~
FM.
I :;; .. FM.
I iii
' \ GOlSEl 8 TUF
o URGUT SEKKO
KIRMIZI
o
~ASSE
FM.
FM I ~
FM.
::::=t KUM KOY
SIRiM i
N­
0'"
~
<>
:;0
N
I~
~
1g ~ ~
.....
;0
:j
0
IX
00
g
g
Ig
s
FM
BURDUR
FM.
GOlSEl
AKARSU I ~
g
1
1-:: TORT 1=0
I g~g
~~!!' ~ I~ :ol;1I)1::,'
• zlo ~~I ..
~ Io -,'"
'"
I:;:
AKIN
EGRlBAYAl ~
~
~
FM
10
GOlSa!.
,I<'::
~
g
10 VOlCAN IT L ER
PISIDIAN
FM.
1< GOl TORTUlLARI
a
'!2
~BALGAj ~
· .'
(I)
(I)
N
1<
I~ ~
FM I FM - , ;;
'"
12
IN
PONTUS
FM.
o
PONTU S
F M.
I~
1=
g
SIRIMI
iiOlAS
I
DENizE
-
CAKll, Ki l
VOlKANKLE~-
IVOLKANi<lERI S;Z
VOLKAN iKlERi~
I
SEYHAN GRUBU \
.
IQ
FM .
'" :I
VB.
...
~:~I
..
...
00
ElS is TAN
II)
N
'"
I
FM .~
_,­
GOL
I:;:
:
~
GR. .
KURANSA
I
Joo '
111
0
~
~
:u
G~
~
!~: ~ :u
TORT.
BASALT
12
ADANA
.
II)
:~ ~~~tl.AR 1 l~ ~KGtNKLEft~ ~~~
KUZGUN
II)
:g
HAVZA
oolGULARl 1=
HAVZA
.. 3
I:'
ElSisTAN
UYESi
VOLKAN iKlER
NEOJEN
MIYOSEN
___ g
KARASAL
TO RT.
-
'"
...
...
(I)
BlRI"'1
0\
N
III
o
ID i!<p~~iK IE~<!i ~
I
I
.-;.J
3
V l llAN I.I~
MilET FM :
I
I 0 l§j~~ KAlKER
I 0 f1~~ KUMTA$I
UST I<IRMIZI FF
I(AR$lTI
:u
p
-
\0
KAft$1TI
QUM FM.
111
3
~ HAMZAKO~ ~
1;;­III
t
~
0
..N
00
I~
.
0
I Q<
I
KIZllTEPE Ig ~GAC ~
FM.
I ;;
F M.
1_
. GOLSEL
0
C ~K ll L I .!g
I~
~ e OYUK l U SiRiMi
~
0
'"
I~ o:;!,
IQ
I'M.
DODURGA
.
0
152
I~
KUMT , '"
I Q A~.HU~INAP Ig
PECENEK FM. 1 ~ YUK ,,!M. I N
12) FM
I~
~I I~
ARIBURNU· 11!!1
FM.
. ;;
KUM CAKI l I l!:
P1SIDIAN
==8
KIRMIZI
LAGUN
TORT
-i
~
0
,g
_Q
KAlKE R, KUMT FM.
",0
;Ui
F~ ~
~QI
KAl KER
.
I:;:
Ie~ ' g :
0
'"
O
FM
....
;j
i5
I ~
MilET FM.
I~~' ~. YATAGAN FM I g
:<
I1=
2 ~
GEliBOlU
FM
~
~ !TURGUT SEKKOY
FM .
TR AKY A
t;ANAKKAl E I ~ CONKBAYIRI:
I ~ BAYRAKTEPE 1 0
FM.
I
GOKSU /
SARIYAR FM.
TET is
NI
PLUVIA L
Gl
'0
~TRAKYA
10
I liS T
TI
Mil
o
~SPANIO -
n,
APCHE BAKLf,
IvALJ TUROL!. RUSCINAN IVl l lANYAN ' BIHA.
==--=lOON TAB FERRAI FM.:=
o MllYON
0 1
PlE IS TQSE
~~8:
e:
<;AICILLARI
~
:
~ ;; 3
0
~SPANtOTO ~
==-..=/DON TAB FERRAI FM.: =
TRAKYA
2'
I
CEKMECE
DEx,'SKEN
\>
TABAKALAR
.==te:NEZ~IDENizEL
IKAVKILI'
KALK /I
KUMT. ' 1
VE
~.::o L KARASAL
•
ORTULLAR
i
KONG. I ~
10
MAKTR A 10
KALKERLERi 1­
§
TR AKY A
GELiBOLU
FM
.
=
12
I ..
Ig
o
,0oo
GOKSU /
SARIYAR FM
~~
g
I
. 10
,g
OJ
.
:0
KUR~
L1K~
KUMTA~I
'8_
MIYOSEN
I~
0<...
'"
. 1 0 'tl ~ ::ll
KUMTI
KONG I·-J
10
o
a
MoLASSE
k~M1Z I18
10
IQ
112
<
I~
q~
00
.'"
:::0
..'" ....
00
(;0
~
(;
0
10
-
~
00 0
"
0
FM.
•iii
I~
I~
P1SIDIAN
FM
BURDUR
FM.
GOlSEL
I::
I 52 AKARSU: ~
I~
TORT
.1:: ",
0
100
1~ E~R1BAYAl ~
cio~~~~ §
DODURGA
.lI:
12
I;;;
I~
FM.
o
I==t KUMKOY
~
FM.
B1RiM i
BiRiMi
BOYOKlU
I
.
, )(
PONTUS
FM.
PONTUS
FM.
Di!<;Nf::iK
BIRIMI
'"
GOl
'52
Ul
I~
I~
IE~~i~
a
'"
...
(J)
..
CAKll, Ki l
I~
VOlKANiKlER
NEOJ EN
IvOLKANi<lERI
I
MIYOSEN
--_ g
I
SEYHAN GRUBU
IGRi KIRMIZI KALK~'IMA~N
KONG . KUMT KU~T. FLIS
. MARN
MAR",
=~
=.TEP
~
SllVAN
FM
KALKER
MARN
I
S2 VOlKAN iKlE~~
I
I~ ~~rf,tLARI I~
KUZGUN
FM .
iSTiRiDYE
V i
Kl..NTASI
LICE
Fill
MARN KUMT I KONGl.
SElMO
MARN j jps
._ g GERMiK FM ~
I
FM.
ARKOZ
SElMO
FM.
GR. .
KURANSA
I
O~Q
%>::10:
zr
N
~
<;AKllLARI
~.•
LAHTI
<;:AKll
..
<;AKll
12I
:g
00
Ul
I~
1=
KAVKI LI
MARN
J ips
.
GOL TORT .
BASALT
HAVZA
Ig GE~
I52<
DOLGU:=
I
VOLKAMKLERl$ ~~~
ADANA
M.ARN
I
HAVZA
DOLGUlARI
..
....
ELBisTAN
UYEsi
.
Ig
VDLKAMKLE~
VB.
(J)
10
KARASAl
TORT.
iii
a
UZUNlAR
ElIRIMI
.
TORTUllARI
Ul
N
Iii
KIRMIZt FF
lCAR$lTI
N ­
VOLCANIT l ER
:1 ~~
FM I FM"~ ;:
' ,
...
10
1<
'"
'" '"
Ul
N
:
UlUlUl
...
Ul
I~
~ AI(t-«J~'NAP I~ ~BALGAJ ~
FM.I~
.
10
o
AKIN
FM.
-i~ KUMT~I
DENizE
:I
0
PISIDIAN
~~ KAlKER
I
:I
I
1l!1
'0
lUST
N
I~
VILLANI. I'"
MiLET FM.
URGUT SEI<KC
..
MOlAS
~
0
FM. I i PLIYOSEN FI.\ N
a
" ' lJQIUtlrZ1
:;::
:!
I~
1l!1 ~.AGAC S2
I ;;;
FM.
lOS
0
CAKllLi 18
I
PECENEK FM. I ~ YUK
FM
UNYE BiRiM
KIRMIZI TAB
..
12
112
I
I
10<
YATAGAN FMT g MiLET FM 1=
l TANHANI ~ BOSTANLIK l~
FM.
I ~ .. FM.
I, N
' \ GOlSEl l'i TUF KUMT '"
KIRMIZI
FM
0
I~
I!i!
KAlKER, KUMT FM
KIRMIZI
LAGUN
TORT
I;;;
=r~:
0
N­
CANAKKAl E I ~ CONKBAYIRI I ~
.. I~
BAYRAKTEPE ~
FM
I ~ HAMZAKO~ ..
~~I
KAlKER
UlCD
SARli 8
JIPS
~
.
. -J
I ..,J
I~~' ~
KALKERl i
0'"
I
II ~
::: ~
==
GOlSEL .
1g KIZllTEPE
VOlKANIK"
FM.
FM.
I :;
GOLSEl
~
~ TURGUT SEKKOY YATAGAN
~
FM.
FM.
FM.
' 0
FM
1OOJ11 g ARIBURNU 11!!1
KUMT IMAc;:Jj ~
FMC.:.... · ;;
IKALK" 0 KUM WIKIL I ~
VOlKANiKlER CANAKKAlE I
FM.
18
GOLSEl .
VOlKANIK
FM.
0
...
0
'"
O
;j
.Ui
:;::
",0
I 0I
o
'8
1=
'"
<5
0
......
0
TRAKYA
=
12
K fRMIZI
10
1
KILIT- IEC~O
BAHIR IABAI'
FM. 1 FM.,
MjYOSEN
<:
:
10 BELGRAD I ~
~::: <;AKILLARI I ~
_ _ 0 KUC,uK
0
FM.
:;::
;j
10
E3
FM
KUM
!~I KARACADA~
l2
,<
...
0'"
iI:iI:
00
iii ...
BAZAlT
BAZAlTI
o
..
~
,l
. ~. .. ;
~
I
I
'OIkenin iC bollimlerindeki PUi\liyal QanakJarda, pluviyal gO! se­
kilerinin SayISI ve yiikseklikleri; ~anagm tektonik karakterine
bagh olarak ~e~itlidir (Erol1978). Ornegin, Tuz Galli veBurdur
pluviyal eanaklarmda: biryandan Pleyistosendeki periyodik pluvi­
yal sahmmlar, ote yandan ~anaklann orta kesimlerindeki siirekli
siibsidansm etkisi altmda pluviyal goller ~evresinde ~ok sayida se­
ki basamagi olusmustur, Buna karsihk Konya ~anagmda sadece
Wiirm pluviyaline ait sekiler gozlenebilir; orada daha eski kiyi izle­
rinin, tabam siirekli gokInekte olan ~anagm tortullari altmda go­
miilli kalmia oldugu anlasilmaktadir. Van golii pluviyal ~anagmda
ise, Orta ve "Ost Pleyistosen yash sekiler goliin biitiin ~evresinde
gozlenebildigi halde; daha yaslilar yine tabandaki siibsidans ne­
deniyle bugiin sularm altmda kalmislardrr (Degens-Kurtman 1978,
Erol 1979.. Schweizer 1975) . Van golii ~na~ giineyindeki daglarda
bulunan morenlerle gO! sekileri arasmda olasih bir karsilastirma da
yapilmis ve Riss ve Wiirm buzul ~aglanna ait iliskiler iizerinde du­
rulmustur (Klear 1962), Schweizer 1975).
Vadiler ve ova ~kIarmdald sekiler yukaridan R!}a~ya dogru
genel olarak Pleyistosenin dort ana pluviyal-inter pluviyal evresine
uyar ve kuramsal olarak bu dizili!} Pleyistosenin genel iklim sali­
mmlarma uygun dii!}erler.Ancak, sistemli YR!} saptamalari heniiz
yapilamadigi i~in bu evrelerin gereek yaslarmdan sOz etmek i~in
zaman biraz erkendir.
Yazar'm gozlemlerine gore (Erol 1969 b) tg Anadolu pluviyal
gO! ve akarsu sekilerinin ~akIllan, bir pluviyal donemin baslangie
evrelerinde, yani gok soguk ve kuru pieniglasyal evrelerden onceki
evrede birikmistir. Bu ~akIi birikiminden sonra, pleniglasyal ev­
rede solufluksiyonlar ve koluviyal toprak olusumunu izleyerek plu­
viyal donemin son evrelerinde donem baslarma ait calcl depolan
iizerinde toprak olusumu baslamrs ve topraklasma bir sonraki plu­
viyalin ilk evrelerine kadar surmilstilr. Bu bir onceki donem de­
polarmm yanlarak seki haline dontismesi olayi her pluviyal donemln
baslangicmda, hizla artan yagl!}Iar nedeniyle hacimleri artan akar­
sular tarafrndan ve kisa bir siirede gerceklestirilmis olmahdrr, t~
bolge akarsulanna karsm, kiyilardaki denizel sekilerde seki depo- :
Ian en kahn durumlarma interglasyal transgresyonlarm en yiiksek
seviyesine eri~tigi evrede erismis ve bu depolar bir sonraki buzul
gaglmn regresyonu sirasmda deniz yiizeyinin en derin durumuna
erismesi evresinde yarilmistir.
Bu gozlemlere gore seki depolannm en kahn durumlarmi i~ bOI­
gelerde bir pluviyal doneminbaslangtc evresinde yani pieniglasyal
17
evre oncesinde kazanmakta; ona karsm kiyive delta alanlarmda bu
dolgu evresi, akarsularm yiikselen taban diizeyinin etkisi altinda
kalmasr nedeniyle, bir sonraki interglasyalin ortalarma kaymakta­
dir.
Holosen sekileri (8 6 Sistemleri), pluviyal ve fliiviyal ~anak­
lardaki en al~ak ve en gene sekilerdir. Bu sekiler gen~ aliiviyonlar
ve orta - 'Ost Holosen kumsal depolariyla korelandir. Giineyde Asi
Nehri deltasmda + 2.5, + 1.4, + 0.5 metrelere yiikselmis bazi
deniz eritme ~entikleri gozlenmi~ (Brol 1963) olup, Holosen'deki
basi yiikselmeleri belirler ; ve Tiirkiye lnyIlanmn baska kesimlerin­
de de yerel yiikselmeleri gosteren gozlemler yapilmistrr (Bener
1974, IErin~ 1973, Flemming 1978). Fakat yazara gore Anadolu In­
yilarmda .+ 2 Ila -1 metreler arasmda goalenen kiyi izleri daha ~ok
deniz diizeyi sahmmlarmi belirtmekte olup; yerel tektonik, ostatik
deniz diizeyi degismeleri ve deltaik siibsidans olaylamnn birlikte
olusturdugu bir sonuetur (Erol 1979 a, 1981 c).
nemlijkw
ketlerin '
de yanslt
DEGlNtLJ
Akkan,
m,
jeOll
Ardos,ll,
rat)
Batum,l.,
BOll
Becker, PI
SUd
Bell
Becker, P
h1Ic
Jun
SONU9
Tiirkiye'nin yukarida aeiklanan genel morfotektonik tarihcesi
ve 8JjlDIm yiizeyleri He sekilerin tipleri goz oniineabndIgmda, bu tip­
ler ile degi~en morfojenetik ortam kosullari arasmda belirgin bir
ili§ki bulundugu sonueu ~1kanlabilir (Dewey 1976), Dewey - ~engor
1976, 1979, Ardos 1979, Erin~ 1973, 1977, Ketin 1966, 1977, Ozel~i
1975, 1978, ~engor 1979 a, b, 1980 a, b, c). Alt-Orta Miyosen yon­
tukdiizii ([0\ I sistemleri) as aktif bir kara parcasi iizerinde nemli­
sicak bir iklimin etkisi altmda gelismistir (Programm of the Iqua
Neotectonic Comm. 1979). 'Ost Miyosende dag eteklerinde geli~mi~
bulunan egimli pediment yiizeyleri (D II sistemleri) kurak ili
subtropikal bir iklimin etkisini yansitir, ve tektonik bakimdan aktif
bir temel iizerinde olusmuslardir (Erol 1963, 1969 b, 1973, 1979).
Pliyosenin yail§b, ihman ili sicak iklimi etkisi, tektonikle derin­
lesmis ~anaklar icinde genis akarsu diizliiklerinin (D ITI sistemleri),
~\.\\\ \)~'" t~\)u\.\.n\\\\\\)\\\~\\\U\\\~\\%d~\\ ~\\\\\\~t\1! (~!~\ 1~1 a, Bll..
gin 1980). ED. alt Pleyistosenin serin-yamh evrelerle aralanmis sicak
~e u~ok ~agl~ll i\dimleri, ~\u~e\m\~ \~ bo\ge })latolannda. geni~ ve
azderin vadilerinde yiikseklige ve enleme bagh olarak meydana gel­
mi~ olan tip degi~ikligi bir baska morfojenetik sonuetur (EroI1979,
Riedl 1979). 'Olkenin i~lerindeki pluviyal ~anaklar ~evresindeki gol
sekl basamaklari: akarsu vadileri i~leri ve klyl boylanndaki sekiler;
alt ili list Pleyistosenle Holosenin donemli degi~ken SOgukjSICak ve
18
Gee
Benda, L.
jilnJ
Co!
Benda, L.
eas
tloJ
8ta
AtJ
Bener, :M
rat
Bilgin, T
Prl
BrinkmaI
Brinkmal
gee
Ge
Degens, ]
J4'l
Dewey, J
88;
Dewey, ;
ee
A:
Dewey,
'11;
I.
;oumon~
k
'J
~ alanlannda bu
~ etkisi altinda
rma kaymakta­
fliiviyal ~anak­
aliiviyonlar
~. Giineyde Asi
yiikselm~ bazi
p, Holosen'deki
~ka kesimlerin­
I
!J1~tIr
(Bener
~re Anadolu ki­
izleri daha ~ok
Iktonik, ostatik
lanmn birlikte
nemlijkurak iklimlerinin sonucu oldugu kadar, neotektonik hare­
ketlerin ve kiyi yakmlarmda deniz diizeyi degi~melerininetkilerini
de yansitirlar. '
en~
DEGtNtLEN BELGELEB
~onik
Akkan, E., 1970, Bafra Bumu Delice kavg$ arasmda Klzlhrmak vadisinin
jeomorfolojisi. A.'O'. Dil ve Tarih-C$. Fak. Yay. No. 191. 158 s, Ankara.
Ardos, M., 1979, TUrk1ye jeomorfolojisinde neotektonik. 1.'0'. Yay. No. 2641. Cot­
rafya Enst. Yay. No. 113. 228 s, lstanbul.
Batum, 1., 1978, TUrkiye'de Tersiyer volkanlzmasr ve Levba hareketlerl, TUJJB
BUlteni 9: 34-39. Ankara.
Becker, Platen, J.D., 1970, Lithostratigraphische Untersuchungen Im Kanozoikum
Sl1dwest-Anatoliens TUrkei). Kanozoikum und Braunkohlen der TUrkei 3.
Beihefte zum Geol. Jahr b. 97. 244 s, Hannover.
Becker, Platen J.D., Benda, L. ve Steffens P., 1977. Litho ­ und Biostratigrap­
hische Deutung radiometrischer
Alters-Bestimmungen aus dem
JungtertUir der TUrkei (Kanozoikum und Braunkohlen der TUrkei 18).
Geot Jahrb. B 25: 139 - 167. Hannover.
Benda, L. ve Sickenberg 0., 1975, Beitrage zur kltmatlschen Entwicklung des
jiingeren Kanozoikum Im ostlichen Mittelmeergebiet. Proc. of the VIth
Comm. on Medit. Neog. Str. 1: 379-384. Bratislava.
Benda, L. ve Meulenkamp J.E., 1979, Biostratigraphic correlations in the
eastern Mediterranean Neogene. S. Calibration of sporomorph associa­
tions, marine microfossil and mammal zones, marine and continental
stages and radiometric scale. VIIth Intem. Congr. on Medit. Neogene,
Athens 1979 Ann. Geol. Pays Hell. Tome hors serle. 61-70. Athens.
Bener, M., 1974, Antalya-Gazipaga klY1 kesiminde yalltagl olusumu, 1.'0'. Cot­
rafya Enst. Yay. No 75. 95 s. lstanbul.
Bilgin, T., 1980, Orta Sakarya platolarmda yapl, satlhlar ve drenaj. TBTAK
Proje. TBAG 275. 303 s, lstanbul. (Yaymlanmam1gbr).
Brinkmann, R., 1976, Geology of Turkey. 158 s, F. Enke Verlag. Stuttgart.
Brinkmann, R., 1981, Geoscience bibliography of Turkey 1825-1975. Foreign
geoscience Itterature on Turkey. Part I of BRlNKMANN R-EROL. O.
Geoscience bibliography of TOB1TAK. No 486-32. 492 p. Ankara.
Degens, Et. ve Kurtman, F., 1978, (Ed.) The Geology of Lake VaVn Publ. of
MTA No. 169 Ankara.
Dewey, J.F., 1976 a, Seismicity of Northern Anatolla. Bull. Seiam. Soc. Amer.
tarihces!
gmda, bu tip­
belirgin bir
wey - ~engor
, 1977, Ozel~i
Miyosen yon­
rinde nemli­
of the Iqua
inde geli~mi~
i) kurak ili
dan aktif
1973, 1979).
tonikle derin­
sistemleri) ,
11981 a, sn­
alanmis sicak
nda genis ve
meydana gel­
r (Erol 1979,
sindeki gol
daki sekiler;
gukjSICak ve
66. 3: 843-868.
Dewey, J.F. ve ~engijr, A.M.C., 1976 c, Diffuse boundary with graben
complexes between the Aegean and Anatolian Plates. EOS transa.c.
Amer. Geop. Union 57: 1003.
Dewey, J.F. ve ~engijr A.M.C., 1979. Aegean and surrounding regions, complex
Blulti-plate and continuum tectonics in a convergent zone. G.S.A. Bull.
I. 90: 84-92
pumont J.F. ve dit. 1980, TUrkiye'nin gUneybatIsmda 'O'st Miyosenden gUnUmtlZe
kadar gorUlen tektonik basm~ ve ~ekimler. 34. TUr. Jeoloji BiUmsel ve
Tek.· Kurult. Ozetler: 26. Ankara.
' 0"f ' : '. '.
S.,l~73, Tiirkiyenin §ekil~enmesinde neotektontgtnm rolti ve jeom()rfoloji .­
Jeodinamlk ili§Idleri. Jeom. Drg, 5: 11-26. Ankara
Erin~" S., 1974.1976 (1977) Geomophological evidence .of neotectonics in Turkey.
Review 15: 37-42. Istanbul.
Erol, 0., 1963 a Zilr Frage der Rumpfflaechen in Anatolier unter besonderer
Berlickslchtigung des Gebletes um Ankara, Mitt. der Oeogr, Gesell. in
MUnchen. 48: 173·191 MUnchen.
Erol, 0., 1963 b, Nehri deltasmm jeomorfolojisi dordUncil zaman denlz-akarsu
sekllert, Oil ve Tarih.Cog-r. Fak. Yay. No. 148, 89 s, Ankara.
Erol, 0., 1966. Ankara kuzeybatIsmda n/iba.!j-Akdog-an koylert yakmmda bu.
lunan memeli hayvan fos1l1erl.nin bolge morfolojisi bakImmdan oneml.
Cog-r. Ara.§t. Derg, 1: 109·120. Ankara.
'Erol, 0 ., 1969 a, Anadolu kIyI1annm Holosendeki deg-t§meleri hakkInda gozlem­
ler, Cog-r. Ala§t. Derg, 2: 89.102. Ankara.
E..rol, 0., 1969 b, Tuz gaUl havzasimn jeoloji ve jeomorfolojis1. Oenetektonik
hareketler, pluvial gol §ekilleri ve potas-tuz tegekkiil §artlan yonUnden
blr ara§tuma. TBTAK rapor. TBAG 26. 334 s, Ankara. (Yaymlanmaml§tIr).
'Erol, 0., 1973, Ankara §ehri !<evreslnin jeomorfolojik ana blrtmlerl. 1:100.000.
A.n. D11 ve Tarih.Cog-r. Fak. Yay. No. 240. C~rafya Yay. No 16.
Jeomorfoloji Haritalan 1. 29 s, Ankara. .
Erol, 0., 1975, Burdur havzasi Kuvaterner depolari. Cumh. 50. ytb Yerb. Kongr.
1973 Tebllg-Ier: 386-390. Ankara.
Erol, 0., 1976, Ege Denizinin Anadolu kiyrlarmda Kuaterner klyt ~izgisi deg-t§­
melert ve ilgiU problernler. TBTAK Bilim Kong. 5. tzmlr 1975. MFBBAG
TebUg-Ier1: 97-113. Ankara.
Erol, 0., 1978, The Quaternary history of the lake basins of Central and Southern
and Southern Anatolia. -BR1CE W .C. (Ed.). Environm. Hlst, od Near and
Middle East stnce.: 111-140- Academic Press.
IDrol, 0., 1979, Tilrkiye'de Neojen ve Kuvaterner asimm ddnemleri, bu do.
nemlerin 8.$'.Dlm ytizeyleri 11e y8.§lt (korelan) tortullara gl:ire belirlen­
.. mesi. Jeomorfoloji Derg, 8 : 1.40. Ankara.
Erol, O. ve tnal, A. 1980, Qanakkale yoresi, Karacaviran koyil !<evresindeki
Kuvaterner depolari ve denizel fosllleri, Jeomorfoloji Dergisi 9: 1-40.
Ankara.
Erol, 0, 1981 a, Qanakkale yoresi gUney kesiminin jeomorfolojisi. Erol O. (Ed.)
Biga Yanmadast bah ve gtlney kiyi kesiminin jeomorfolojis1. M.T.A . Rapor.
Ankara. (Yaymlanmaml§tlr).
Erol, 0., 1981 b, Die Naturraumllche GUederung der TilrkeL Tilblnger Atlas des
.
Vorderen Orients. nniversitat Tilbin;gen. (Baskida) (Harttasi 1982 de ba­
Sllnu§tIr) .
ErI.n/i,
Erol, 0 ., 1981 c, Occurrences of the marine Quaternary formations in Turkey.
G~ologie Mediterrann~e. Nwnero Special: 53-69.
Erol, 0., Akkan, E., Elibiiyilk, M. ve Dog-u, A.F., 1981 d, Aljag-l Firat bOlgesinde
buglinkil ve Kuvaternerdeki d~a1 cevre ko§ullan. ODTO Al}$ Firat
Projesi rapor, (BaskIda)
Eysinga F.W.B., 1975, Geological Time Table. 3. Ed. Amsterdam Elsevier sc.
Pub. Co .
Flemming, . N .C., 1978, · Holocene eustatic changes and loastal tectonics In the
northeast Mediterranean : tmpllcatlons for models for crustal consumption.
Philosoph. Transact. of the Royal Soc. of LoJidori 289 . 1362 : 405-458.
20
Gilldah, N.,
hen 1
des
Wiesl
Hancock; P
the l'
349.
Ketin, r, 1
.Anlai
Ketin, t .,ll
Ketln,t,19
Ketin,
r,
1
MTA
Klear, W ••
den
Held
LUttig, G. 1
ofT
,Ge m
Mac Kenzil
230­
Mac Kehzl
Res.
MonOO, O.
CoI1l
Ozelcl, F.,
li§ln
OzeI!<i,F. :
the
Tecl
Programm
COlI
Riedl, H.,
Grel
Nee
Salomon, I
YID
Baver, G.,
Insl
Schweizer
NOI
Stu
60.
SicI{enber:
Alt
Inti
Till
Spreitzer,
k1U
e jeomorfoloji .­
mlcs in Turkey.
nter besonderer
eogr, Gesell. in
deniz-akarsu
kara,
yakimnda bu­
1
mundan onemt,
.kkmda gozlem-
GenQtektonlk
rtlan yonllnden
mlanmanustrr) .
nleri, 1 :100.000.
!. Yay. No 16.
l1J. Yerb. Kongr.
n ~lzgisi det!§­
1975. MFBBAO
al and Southern
st. od Near and
iernleri, bu dij­
~ gijre beltrlen­
~ ~evresindekl
~rglsi 9: 1-40.
~
" Erol O. (Ed,)
M.T.A. Rapor.
ger Atlas des
1 1982 de ba­
ns in Turkey.
t
rat lXSlgeslnde
A§$ FIrat
l
i
~
I
Elsevier Sc.
ctonic8 . in the
consumption.
: 405.458.
GUldah, N., 1979 Geomorphologie der TUrkei. Erliiuterungen zur geomorphologtsc,
hen 1Jbersichtskarte der TUrkel. 1 :2.000.000. Beihefte zum TUbinger Atlas
des Vorderen Orients. Reihe A (Naturwissenschaften) Nr 4. 265 8.
Wiesbaden.
Hancock, P.L. ve Barka ,A., 1980, Sigtlificance of neotectonic mesofractures in
the North Anatollan Zone. 26eC<m.~ Geol. Intern. Paris 1980. Resumes:
349. Paris.
Ketln, 1., 1966, Kuzey Anadolunun tektonik birlikleri. MTA. Derg, 66:20-34.
Ankara.
Ketln, 1" 1969, Kuzey Anadolu Fay! hakkInda. MTA Derg, 72: 1-29. Ankara.
Ketln, 1., 1977, Genel Jeoloji. I. Yerblllmierine giri§. t.T.tt. Yay. No. 1096. tstanQul.
Ketin, 1" 1977, Tilrkiye'nin ba§llca orojen1k olaylan ve paleocogramc evrtml.
.
MTA. Derg, 88: 1-4. Ankara.
'
Klear, W., 1962, Untersuchungen zur klimagenetischen Geomorphologie in
den Hochgebirgen Vorderasiens. Heidelberger geogr, Arbeiten. Heft 11.
Heidelberg.
LUttig, G. ve Steffens P., 1976, Explanatory notes for the Paleogeographic Atlas
of Turkey from the Oligocene to the Pleistocene. -Bundesanstalt fUr
.Geowlssenschaften und Rohstoffe. 64 PP.- Hannover.
Mac Kenzie, D., 1970, Plate tectonics of the Mediterranean region. -Nature 226:
23Q-. 343.
Mac Kenzie, D., 1972, Active tectonics of the Mediterranean region. Geophys. J.
Res. Astr. Soc. 30: 109-185.
Monod, O. et al., 1980, Correlations between western and eastern Taurus, 26e
Congr. Geol, Intern. Paris 1980. Resumes: 520. Paris.
Ozelgi, F., 1975. Dogu Akdenlz ve Anadolu gravite anomallleri ve tektonik ge­
U§imle ilgisi. Cumh. 50. Ylh Yerb. Kong. 1973. Teblig-Ier: 346-351. Ankara.
Ozelc;i ,F. 1978, A suggestion on the possible significance of volcanic activity in
the tectonic development of the Eastern Mediterranean Region.
Tectonophysics 46: 227-237.
Programm of the Inqua Neotectonic commission 1979, Bull. of the Inqua Neot.
Comm. No.2: 3.
'Riedl, H., 1979, Pre-Pliocene, Pre-upper Pliocene Land-features respectively in
Greece and their paleoklimatic control, vn th Intern. Congr. on Medit.
Neogene Athens 1979. Ann. Geol. Pays. Hellen 1979. 3: 1021-1030. Athens.
Salomon, Calvi, W., 1936, Anadolu Ovalannm te§ekkillU. TU. Qev. ~. A. Birand.
Yi1ksek Ziraat Enst. Qal. No. 30. TUrk. Cumh. Jeol, Gor. 8. 10 s, Ankara;
SavcI, G., 1980, DoA'u Anadolu volkanizmasmm neotektonik anemi. Yeryuvarl ve
!nsan 5. 3-4: 46-49. Ankara.
Schweizer, G., 1975 Unter-suchungen zur Physiogeographie von OstanatoUen und
Nordwestlran. Geomorphologische, klima- und hydro geographlsche
Studien im Van See- und Rezaiyehsee Gebiet. TUbinger, Geogr. Studien
60. 145 s,
stcsenberg. 0., ve dig., 1975, Die Gliederung des hoheren Jungtertlaires und
Altquartaers in der TUrkei nach Vertebraten und ihre Bedeutung for die
Internatlonale Neogen stratigraphie. Kaenozolkum und Braunkohlen der
TUrkei 17. Geol. Jahrb. B 15. 167 s, Hannover.
Spreitzer, H., 1969, Die eiszeitliche und gegenwartige Vergletscherung des
klikischen Ala-Dag 1m Ta,urus. Actes5. Oongr, Inqua I: 339-347. Madrit.
21
SUr, 0., 1972, TUrkiye'nin, 8zellikle !~ Anadolunungen~ volkanik alanlannm
~eomorfolojisi. A.n. nu ve Tanh-ColT. Fak. Yay. No 223. 119 a, Ankara.
1{uzey Anadolu Fay! ve deprem ku§$ simpozyumu. 29-31 :Mart 1972 Ankara.
Teblitler. Ankara.
Tauer, G.• 1978 Gellbolu YanmadaBl Neojen stratfgrafisl. TOr. Jeol, Kur. 32. BU.
ve Tekn. Kurult. Bildin6zetleri: 29-30. Ankara;
eeng6r, A.M.C., 1979, The North Anatolian transform. fault :its age, offset and
tectonic significance. Journ. of the Geol. Soc. of London. 136: 269-282.
~eng6r, A.M.C., ve Kidd, Wsf., 1979 d, PostcoUisional tectonics of the Turkish
Iranian plateau and a comparison with Tibet. Tectonophysics 55: 361-376.
§eng6r, A.M.C., 1980 a, TUrkiyenin neotektonitinin esaslan. Principles of the
neotectonism of Turkey. TJK Yay. 40 s, Ankara.
ljeng6r, Amc, Yllmaz Y. ve Ketin, I., 1980 b, Remnants of a pre-Late Jurassic
ocean in northern Turkey: Fragments of Permian-Triassic Paleo-Tethys?
Geol, Soc. of Amer. Bull. I. 91: 599-609.
eeng6r, Amc., 1980 c, Mesozoic-Calnozoic tectonic evolution of Anatolia and
surrounding regions. 26e Congr. Geol. Int. Resumes: 1397. Paris.
Tokel, S.• 1980 a, tz ve birincU element aY!rtman diyagramlanyla Anadoluda
N eojen volkantzmasrmn tektonik yerle§iminin incelenmesi. TBT BK7
MFBBAG YBS Oz: 45. Ankara.
Tokel, S., 1980 b, Geochemistry of the Neogene volcanism of the E'astern
Anatolia. 34th Congr. of the Geol. Soc. of Turkey. Abstracts: 33. Ankara.
(In Turkish).
r
-
Ieomor;
E1
oz
Ere
baslann
kesinti)
donemd
sini bii~
daha et
mu~lar(
larmm
nemlen
larda g
Gli
ted and
vations
as com
(1) Yllil
(2)
22
Om