KOSEM SULTAN - Halil İNALCIK

'*-*
4
Bir "scltanat n6ibi" olarak Ktisem,
ve Abazs Mehmed Pcgc'nln isycnt
Osman'rn katliyle 2.keztahtagegen I.
Mustafa, vezirdzam Kemankeg Ali Paga'run
.
Kiisem: Saltonst "ndibi" (1623'16321
uiema ile anlagmasr sonucu tahttan indirildi. Bu drinemde asker kullar olsun, devlet
bagrndakiler olsun, hareketlerine megr0luk kazandrrmak
igin daima ulema ile ittifak etmekte :1i. Ulema da, kendi
ayrrcahk ve gegim kaynaklarlru arttrmak igin bundan
yaradanmakta idiler. Birbirine rakip ulema, geyhrilshmhk
I.Mustafa'mn tahttan indirilmesi igin gaidag tarihgilerinl
gozlemleri, dcinemin genel kogullanm iyi yansrtrr. Sultan
Mustafa dervig gibi bir meczib, aklen devlet iglerini goremeyecek halde, ozellikle asker gruplarrru otoritesi altrnda
tutmaktan dciz,br yizden anargi grkaranlann hakkrndan
gelemez.Yezkler ve ulema ittifakryla Suitan Mustafa
tahttan indirildi ve Kosem vesdyetinde Sultan Murad
igin kullara dayanr, onlan krglcrtrp rakibi azlettirirdi.
Harem'de Kafeste saklanan $ehzade Murad, "ekber-i
gehzAdegiri'oldugundan tahta getirildi. Murad o zaman
L2 yagnda idi. Annesi Kasernlakabryla bilinen Mahpeyker Vaiide Sultan, Saray'da ve devlet iglerinde en mifuzlu
makam sahibi olarak devlet iglerinde dofrudan do$ruya
soz sahibi oldu. IV. Murad 9 pl sonra L632'de doirudan
tahta grkarildr (7623). Kaprkulu her firsatta bagkaldrnp
idarecilere hiikmederdi.2 Gergekte IV. Murad'rn Kosemin
vesAyetinde ilkzamanlarrnda kullar yenigeri ve sipahi
askerinin "ger ve fitneleri" gittikge artmakta, rizellikle culfis
bahgigi ve bagka yol1ar1a devlet hazinesini bogaltmakta
idiler. Vakantivis, gocuk sultan Murad'rn tahta getirildiii
donemdeki anargiyi "her tarufta fitne ve fesid bag kaldrrdr"
do$ruya devlet iglerinin bagrna geginceye kadar Kosem bir
getit saltanat "niibi" gibi devleti idare etti.
Bt yanmrzda ilkin, Kosem i n 1,623-7632 dcineminde
oilu adrna vezi rdzamlann'arz veya te l hisleri tizerinde
kendi e1 yzzrsrylaverdi$i emirlere aitbazr belgeleri ya-
diye krsaca ifade etmigtir.
ynlamaktzytz. Belgeler, Topkar Sarayr Mrizesi Argivi'nde
bulunmaktadr. Emirler, iizeri agrk brralalmg arzizerine
Kosem'in el yansrylayazrlmrgtrr. Emider, Valide Sultan
tarafindan "S a'ddetlti Arslanrm' diye andr$r gocuk padigah
adrna verilmekte, valide sultan bir gegit ndib-i saltanat glbi
hareket etmektedir. AsLnda, Osmanldar'da boyle bir makam yoktur. Qocuk sultan, daima gergek otoriteyi temsil
etmektedir. Valide, ttim emirleri onun adrna vermektedir.
Yezirdzamdo$rudan'arzrstltanayzpar:"Sultanhazretle-
rinin hdkipiy-i geriflerine ma'rrrz olunan gudur ki". Vezir
I.Ahmed'in oitimrinden 0617 ) lV. Muradin culirsuna
(1623) kadat gegen 6
yl
mrg, ii9 kez cijrlfis bahgigi
iginde devlet anargi iginde kalverildiiinden ig ve drg hazinede
para kalmamrg:.;..1623'te kullar, bu kez terakLi (terfiler) ve
bahsis almamayr kabul etmiglerdi. Fakat sdzlerinde dur-
madrlar, onlara para yetigtirmek igin saraydaki aitrn gtimtig
kaplar darphanede akgaya gewildi. IV. Murad-Kosem
iktidara geldiginde,veitdzam Kemankeg A1i Paga ilkin
kendi yanhsr Esid Efendi'yi geyhiisilamhia getirdi. Kullara bahgiglerini verdi, keza Murad'rn tahta gelmesinde
oynadrfir rol dolalnstyla bir diktator gibi hareket etmeye
bagladr, ral<pveirleri azl ve haps ettirdi. Koseniin idare
bagrnda oldugu 7623-1.632 doneminde baghca btiyrik
gaileler, Abbas'rn Bafdad'r zaptrve Abaza Mehmed Paga
Kcisem'e "benim devletlii efendim'diye hrtap eder.'Arz
"Bdki ferman devletlii efendimizindir" formriliiyle biter'
Valide'nin padigah adtna emri genelde goyledir: "Ne'arz
olundu, ma'lirmumuz oldu... emr-i gerif yazrldr." Kimi
isyamdrr.
zamanYalide, do$rudan do$ruya emir gonderir (bkz.
Pagalar,veirlik igin asker kullara gizlice.pan gonderip
kendileri igin saraya baskr yaptrrrrlardr. Ilging bir ornek'
Mrsrr pagahgrndan istanbul'a gelen Bosna devgirmelerinden Pir Mehmed Paga'drr. Kendisi II. Osman zamantnda
Saray'da 9ok niifuzlu bir makam olan bostancrbagrhfrnda
idi, emri altrnda saray bahgelerinde binlerce bostancr hizmet gormekte idi. Oradan Mrsrr Beylerbeyi oldu. II. Os-
Belge I).
HasanbeyzadeAhmed, Vecihi ve Katib Qelebi'dir'
Naima, bu kaynaklan aynen aktartr. Ddnem tarih9ilidi tlzerinde bkz. $. N. Aykut,
Hasanbeyzede Tarihi, |.lll, Ankata: TTK, 2004; R. Murphey, Oftoman Historians
and Historiography, istanbul: Eren, 2009. Vecihi'yi, Gciksel Baykan ile yaylna
1 Donemin Qaddag tarihgileri
hazrrlamaktayrz.
2 Naima ll, 263: "tavaif-i 'askeri zabttan d|]r... her zaman fesad ve tugydn ve
hukkam ve vtrlAta tasallutlan 'ayan idi."
Kemcnkeg Ali Pogc saddretinde
sipohi ayoklanmost
man katledilince onun yanhsr olarak azlolundu, Istanbul'a
geldi, vezirdzamirk igin gizli temaslara bagiadr. Sipahilere
NTV TARIH MART
Itlli rllt,rr ljlLlt
\'hn'r f'*r'tr'lt', litprulrvlt I'ut't fili tfrllrt\
i! t i
ir,
.\'rl*r*rl.r
larr,'li
'
SAT|iI GOTfiYtT VAtiDT 5ULTAil SUItON
ibrahim'in tohtto bulundu[u ytllordo Bctrh
bir rescmrn qizdi[i groviirde, o torihte
henliz hoyotto 0lon Mohpeyker Kiisem
Vdlide Sulton diinemin kryoJetleri ve horem
giirevlileriyle bdyle tesmedilmiSti.
onbin altrn gonderdi. Parayr tam alamayan sipahiier
Yez\rdzam Kemankeg'e gidip agrkladrlar. Kemankeg,
Saray'da K<isenie Pir Mehmed'in oyununu bildirdi,
"e$er Mehmed Paga idam olunmazsa sipahiler bir
kargaga grkanr" diye Kosem
i kaygya dtigiirdii. Pir
Mehmed'in katli igin ferman elde etti.
Kemankeg, "IV. Muradi ben tahta getirdim"
diye bribiirlenryor, sipahilere dayanryor ve Kiiserrii
rahatsn ediyordu. Bagdad ve Iralirn $ah tarafindan
i9ga1 edildi$ feldket haberi geJince, Kemankeg'in
bertaraf edilmesi Kosem igin kolaylagtr. Kemankeg
"bu haberler yalandrr" diye Kosem i kandrnyordu.
Kcisem, Kemankeg yerine getirilen Qerkes Mehmed Pagayr Erzurum'da isyan halindeki Abaza
Mehmed Puquyt ortadan kaldrrmakve Bagdadi
geri almak ri:zere orduya serdar atadr.
Abazo Mehmed Pogo isycnt
(1623-1628)': Yenigerilere kargt
Ancdolu sekbanlcrr
Il.Osmarirn katii rizerine Anadolu'da onun
almayr ilAn eden Abaza Mehmed Paga,
kargr isydn bayragrnr kaldrrdr
Celili
ocr.inri
kullara
(1623).Anado1u'da
sayrlan yenigeri dtigmanr sekbanlan
bagrna
kaybrn-
toplayrp Erzurum kalesine srfirndr. Iralirn
dan sonra Kosem igin 1.628 yrhna kadar en biiytk
sorun, Abaza Mehmed Paga isyanrdrr. Abaza Mehmed
!
:
i:.
:*:-^]
rinhi Celili Canbulad-oflu'nun yanrnda yetigmig, sekbanlarla yenigerilere kargr savagmlg, sonra devlet hizmetinde
Hotin seferinde II. Osmanrn Rumel,i Beylerbeyi olarak
savaga katrlmrgtr. II. Osmanrn katlinde Erzurum Beylerbeyiliiinde bulunuyordu. Sultan Osmarirn Yenigeriler
tarafindan katli iizerine yenigeriden onun ocr.inti almak
igin isyan etti. O srrada Sivas eyaleti de onun idaresinde
gonderilmig bulunan yenigeri, topcu, cebeci ve acemio$lani, kul-o$lu kim ve.rsa aman vermeden katledildi,
Anadolu'da CeliLiler doneminden beri yenigeri-sekban
mtcadelesi yeni bir atamaya giriyordu, yenigerilerin evleri
b
asrlrp mallar yaimalanmaya bagladr.
S e kb
an Iar, b agtbog
levendler, rgadlar Sivasta Eok zuhim yaptrlar. istanbul'da,
yenigerilerin rakibi kaprkulu sipahileri de, Sultan
Osman'rn intikamrm ileri srirerek ayaklanmada idiler.
Ancak Sivasta sekbanlar kethuda-yeri kumandasr altrnda
idi. Anadoludaher taraftan sekban toplanmaya bagla&.
Yamna 40 bin sekban topladr$r ogrenildi. Erzurum eyaletinde korucu nobetgi olarakhizmette buiunan "nahvet
sahibi" (gururlu) yenigerileri toptan idam etti. Haber, o
bulunan sipahilere dokunmadrlar.
Abaza, Erzurum'dan bagka Sivas, Kayseri ve Ni$de yi
idaresi altrna a1dr. Etrafa sekban bohiklerini gonderip vergi toplamaya bagladr. Gtiglti kimseler dahi, rrzrm ve mahnr
zaman yenigerinin kontrohinde olan istanbul da yrldrnm
korumak igin garesiz ona kargr gelemiyordu.a
etkisi yaptr. Abaza'ntn Sivas'a gonderdi$i sekbanlar oradaki yenigerileri ortadan kaldrrmaya galrgtrlar. Her tarafta
yenigeri avr bagiadr.
Sivas gehrinin Celili sekbanlara kargr korunmasr igin
Abaza lvlehmed Paga Lrzerinde bkz. H. inalcrk. 'fulehmed Paga, Abaza", El'
(Leiden)ve H i" Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire",
*''cum' vr ( 1 e8o)' 283-337
3
i':,2:r# :,::
i_._..-
Abaza'ntn bu kerte giiglendi$i haberi istanbul'a gelin_
panik etkisi yaptr. Yayrlan haberler trim iilkede korku
saldr. Kosemin emriyie, Marag Beylerbeyi lirlar,un yusuf
ce
topiadrir 10 bin l<1iyle Abazinrn rizerine yiirtidri. Dogu Karahisar'da Murtaz^Paga serasker atanmlg,
Paga
Abazidan kaganlar gelip onun emri altrna girmeye baglamrgtr. Sarp bir yerdeki Karahisar giddetli garprgmalara
sahne oidu. Karahisar halkr, korkuianndan kaleden inio
Abaziya katrldrlar. Mrxtaza
Paga da gok
beklemedi, o da
.\bazayanna gitti. Kaprkulu sipahileri kalede direnmeye
devam ettiler. istanbul'a baiJr Sivas pagasr Thyydr Mehmed Paga etrafinda toplanmaya bagladrlar. yenigeriye kargr
Abaza, yannda toplanan sipahilerden sadrk kalacaklanna
dair yemin almayr ihmal etmedi.
Kosem, gocuk sultan adrna karar vermek, olaftamistti
<inlemler almak gerektigini anladr. Anadoluda yuL., .yu-
letlerdeki beylerbeylerine emirler gonderildi. Abaza da
yenigeri kethridasrna mektup grinderdi. yenigeri oca$rnda
dogrudan katl iginde suglu olanlann idamrm istedi ve
sipahileri rakipleri yenigerilerden ay n maya gaLgtr. Kcisem
pidigah seferAbaza,
yenigerinin
sarayda Kafes de
Qelebi ye (Fezkke) gore, .Lbazayi$it bir savaggr olmakla
beraber igleri tam anlamakta akl sahibi deeildi. yanrndaki
bir geyhin kerimetlerine inanrrdr. Onda, Osmanrn intikamrnr alma drigiincesi, Anadolu Celdli ayaklanmalarrm
yeniden gr.indeme getirmekte idi. Abaza,mektupta sipahi_
leri de suglapp onlarrn devlet gelirlerine, vakrflara elkoyduklarrnr ileri srirtiyordu. Yenigerinin, Sultan Mustafa'dan
inhm (bahgig) almak igin Sultan Osmadr cildtirdiiklerini
ileri srirmekte idi. "Sipahiden size yardrm olmaz, onlar
sizi kandrrdr, siz 'katil-i sultan'oldunuz" diyordu. ,,yeni_
geri Oca$r'nda sozti gegen kethridddrr, aramzda Sultan
Osman'r katleden katilleri idam edin (adiarr veriyor)"
diyoE 'yoksa 70 bins yenigeriyi katledecegim,tehdidinde
tutmak yerine Yenrnda katletti$ini
lirtiyoa birkag
bulunuyordu.
sorumlu fu-
ruyordu.
Kitib
Abaza izertne sefer karan verilince, kokten rjnlemler
ahndr. Bu sefere, ttim kaprkulu askeri rizerine
genig yetkilerl e, vezirdzam Qerkes Mehmed
:,s.
O
o
Paga serdar atandr. Anadolu beylerbeyileri
serdarrn emri altrna verildi. Kaprkulu sipa-
hilerini yatrgtrrmak igin cizye tahsili hizmeti
tekrar kendilerine ba$rglandr (1624 Nisan). Ote
yandan Abaza, Anadoluda "Tiirk, Kiird ve Tiirk_
merl' halktan asker topluyordu: istanbuldan qelen
a
{
ordulu kargriamak r-izere Sivastan ayrrldr.
Anadolu'da gehirlerde, kaprkullarr ile sekbanlar birbirine kargr savag halinde idiler. Karamanda sekbanlar,
levendler, Vali Sefer Pagayr katledip mallanm ya$maladrlar. Serdar Mehmed Paga ordu ile Konya ovaslna
llohpeyker Kdsem
vardt, hbaza'yr iraare davet eni. Abaza rn.ydun okudu,
Kayseri'ye ge1di. Orduda yenigeriler, oteki askerden ve
serdardan emin de$ildiler. Serdann kendilerini krrdrrma-
Vdlide Sultanin
biiyiik oflu lv.
Muro4 Bogdot
seJerinden zoJer
elde ederek
5 Mekiupta 70 bin yenigeriden s6z edjlir. Ocaktakjler yeniQerilerjn Hotin
seterinde
oturak ve korucular dahil, ancak 25 binden ibaret oldugunu hattrlatttlar.
Osmanlr
toptumunda cemaatleri, esnafl do0rudan dogruya temsil gdrevi kethudaya
aittir.
ddnmiigii.
NTV TARIH MART
tur. Bu arada Yenigeri a$asr Hrisrev A$aya pagahk verildi.
iranhiar saldrnlarrnr Hisnrkefa (Hasankef)'e kadar ilerletmi9lerdi.
Bu geliqmeler, Kosem in "nd.ipliii" srrasnda (16231624'de) yagaruyordu. Sefer, yenigerinin zaferiyle bitmig ve
io
!
J
o
*
e
i5YANiN tiARAA$Altl
f*lunlli]i
K,qLISi Abozo Mehmed PoSo 1623'te
yenigerilerle
siirekli gotrScn sekbonlon etroJrndo toployrp isyon ettikten sonro Erzurum
Kolesi'ne srErnmrttr. lS. yiizyrldo Erzurum tehrini giisteren grovlirde Mehmed
istanbul'da Sarayda yenigeri afasr Htisrev her zamandan
daha guglti bir durum kazanmrgtr. Kosem, yenigerilerle
uyum iginde kalmak zorunda idi. Kosem-Yenigeri i9birligi bu tarihte yerlegmig goninmektedir.1624 yrhnda
Abaza gailesinden sonra Kosem, bagka taraflardayeni
isyanlar ve Kazak saldrnlanyla u$ragmak zorunda kaidr.
Devlet otoritesi hayh zayrflamrg bulunuyordu. IGrrm
Hanhgr'nda Mehmed Girap$ahin Giray isyam (Kefe
ovasrnda Osmanh kuwetlerinin bozgunu), KazaHartn
Bo$az'daYenikoy'ii yakmalan (20 Temmuz 7624) bu
srrada oldu. Kaza[ara kargr donanma, ancak Kasrm 1625
tarihinde kesin bir galebe kazznacaktrr (Deniz seferi, 300
Po;a'nrn sekbonlorlo sovundufu Erzurum Kolesi g0riinmektedir.
kadar Kazak gaykasrna kargr 43 Osmanh kadrgasr). Doiu
Anadolu'da ve Gijucistan'da devlet, $ah'rn saldrrrlarrnr
kargilamak zontnda kaldr. Erzurum'da Abaza sorunu gim-
srndan korkuyorlardr, ona kargr ayaklandrlar, aracrlar bangr
dilik
aziya kary harekete devam edildi.
Kargi tarafta Abaza, Kayseri-Sivas bolgesindeki Yonik
Tiirkmen Agiretlerinden yardrm istedi (sonralarr Sultan
Murad onlardan iic alacaktrr). Kayseri ovasrnda iki ordu
sagladrlar. Ab
kargrlagtr. Abaza ordusu baghca sekbanlar, ath levendler ve
dgiretlerden oluguyordu. Yenigeri sultam ve devleti, Abaza
ise halkr temsil
ettiii iddiasinda idiler.
Sonradan Tlirkmen
dgiretleri "bizim o1 likte bacrmrz yokdur, somun yedirdifi
adamlanyla (sekbanlar) ig gorsrin'deyip gekip gittiler.
Abaza'nrn Sivas eyalet askeri de (timarhlar vs.) ihanet ettiler, savag meydamnda serdann ordusuna katrldrlar. Abaza kendi sekbanlanyla kaldr. Sekbanlar, Abazdntn savagta
driqtrigunti sanarak kagmaya bagladrlar, durumu rimitsiz
gore.n Abaza atrna adayrp kagtr.
Ote yandan serdann ordusu sekbanlara kargr toplanyla
ristrin geldi. Savagta Abaza ordusu tam bir bozguna u$radr. Abaza'mn ailesi, gadrrlan ve hazineleri Nigde kalesinde
saklanryordu, onlan Sivas'a kagrrmaya gahgtrysa da, takipte
yatrgmrg grirdnr.iyordu. Ama Bagdad'rn $ah Abbas
eline drigtriiti (Ocak762a) haberi istanbulda yrldrnm
etkisi yaptr.
Serdor Hafu Ahmed Pogc'nrn Bagdod
Seferi (1625 Ekim-1626 Temmuz)
$ah'rn ele gegirdifi Bagdad'r yedi-sekiz bin iran askeri
koruyordu. Kugatma igin Osmanh ordusunda gerekli
btiyik toplar yoktu. Kugatma uzun srirdti. $ah Abbas,
Bagdad sarunuculanna yardrm igin Diyala nehrine geldi
Hafiz Ahmed Paga ordusuyla kargrladr (1626 Nisan),
gidiyor (Mayrs{bmmuz)
ve $ah Abbas ile gcinigmeler sonug vermiyordu. Aghk ve
srcak ytizrinden orduda ayaklanmalar bagladr. Serdar, bansonug vermedi. Kugatma srinip
kabul etti. Musul'a, oradan Haleb'e gekildi.
Bagdad'r korumaya gelen iran ordusuyla dort kez
savag yaprlmrgtrr. Osmanh ordusunda asker arasrnda "serkeg zorbalar" askeri tahrik ediyor, yararLhk gostereniere
gr
ele gegirildi. Sefer, OsmanL merkez gtiglerinin, baghca
timar ve zeimet verilmesi gerekirken, paganln bunlan
kendi adamlarrna verdiiini ileri stiriiyoriardr. Timar ve
yenigerinin zaferryle sonuglandr. Abaza ile igbirliii yapmr9 olan Sivas valisi Thlyir Mehmed Paga serdara geldi,
affolundu. Abazakzgtp gu91ii Erzurum kalesine sr$rndr.
zedmetler sorunu bu donemde asker arasrnda baghca sorunlardan biri idi.6 Yezirizamtn seferde iken saraya gonderdi$i telhisler, kugkusuz, Kosem Sultarirn kontrohinden
Serdar
pniyup kaleyi kugattr. .Lbaza,kaleye adam koyup
serdardan aman diledi. Kendisine yine Erzurum pagaLgr
verildi. Kaleye $ahin saldrn ihtimaline karqr nobetgi ye-
nigeri (2000 kigi) konuldu. Serdar, krglamak tizere Tokat
ovasrna geldi; Abaza gdhbiveztrdzam Qerkes Mehmed
onun cihimti iizerine (29 fuahk7624)
Diyarbekir Beylerbeyi Hafiz Ahmed Paga vezirdzamhga
gegiyordu.
$ah'rn olasr saldrnlanna kargr serdar Hafiz Ahmed
Halepte idi. Orada yenigeriler yeniden ayaklamp
yenigeri kdtibini katlettiler. Bagansrzl,rlda sonuglanan Bagdad seferi donrigrinde Hafiz Ahmed Paga gikdyetlerini
Paga
Paga gok yagamadr;
getirildi. Ahmed
Paga,
$ah'rn tehditlerine kargr koymug-
6 Timar ve zeametierin Harem ve b0yUklerce yagmasr bu ddnemde bagJtca
pddigaha gu beyitle anlatmaya gahgtr.
Bagansrzhk nedenleri olarak Paga mn rtigveti, askerin
serkegli$i, otorite zay:Irltpl goze g^rpan sorunlardrr.
takrm rslihata girigti. Kaprkullanmn zorboJr$na kargr bu
iinlemler, kugkusuz Kcisem S ultan'rn onayryla yaprhyordu.
Yenigeri zorbaJan idamla ortadan kaldrrrldrir gibi, birgok
onemli gelir kaynaklarrmn tekelini eline gegirmig olan
kaprkulu sipahileri de yola getirilmeye gahgrldr.
Sipahiler, eskiden beribazr mukataalan, vahf tevliyetleri gelirlerini toplama yetkisini milldzim adtyla
ellerine gegirmig olup, devlet dnemli gelir kaynaklannr
kontrol edemez duruma drigmrig idi. Devlet hazinesi "kiilli
noksan"la kargrlagmrg bulunuyordu; evkaf tevliyederini eie
Cenkte hempimrz olup bag verir bag alma$a
Arsa-i'dlemde bir merd-i hrinerver yok mudur?
Sultan Murad gu cevabr yazml9
Hdftz-t Bagdad'a imddd itmege er yok mudur?
Bizden istimdid idersin sende asker yok mudur?
Rrigvet ile ctind-i islimr perigan eyledin
igidilmez mi sanursun bu haberler yok mudur?
Yenigeri zorbolarr
gegiren sipahiler vakrf gelirlerini i9 ettiklerinden cami ve
mescidler gelirlerini aiamryordu. Ewelce vakrf gelirleri-
Abaza Mehmed yenilince Erzurum'da bir yenigeri garnizolllu yerlegtirilmig bulunuyordu (1626 yazt). istanbul'a
donen yenigeriler arasrnda tahrikgi zorbalar yann
nin tahsili, mriltezimlere rig yilLgrna iltizama verilmekte,
onlar da taksitleri hazineye odemekte idiler. Ozede, vakrf
ve devlet gelirlerinin sipahilerce ya$masrna son vermek
yine kargaga grkarmaya galryolar. Yenigeri a$asr Hafiz
Ahmed'le Bagdad kugatmasrna gittiginde, istanbul muhafazasnda yerine brrakrlan ocaktan sekban-bagr San Meh-
yagamsal
med bu fesatgrlann bagr idi; San Mehmed, padigah (tabii
K6sem in) onayryla idam oiundu, i g-birlikgi zorbalar btrer
birer ortadan kaldrnldr. Bundan sonra bir stire, "ehl-i fesAd
namlna dgikirede kimesne igidilmez o1du."7
BcAdcd Seferi okobinde
(1526 Temmuz)
bir sorundu. Bagdad seferinden sonra bu konuda da esash cinlemler ahndr. "Der-i devletteri'(yani
Kosem'den) vezirdzam Hafiz Ahmed Pagiya gonderilen
emirle, sipahilere millhzimlik yasagr getiriliyordu. Fakat,
sonradan ayaklanan sipahilere yeniden milldzimlik verilmigtir (Temm:uz1628).
L627'de bagka bir reform gudur: Seferde cilmtig olan
sipahi, yenigeri ve bagka dirlik (maag) alanlar yerine tayin
yaprlmamasr emrolundu. Kaprkullan, bu gibi tayinleri
nigvetle istediklerine satryorlardr. Yenigeri aiahsr, o
reform iinlemleri
Kendisini pndigah neslinden
ilan eden Cennet-Kanoglu,
Kaz-D a$t Etrak yortiklerini
bagrna toplayp reiyap koruma iddiasry'a kapr-kulu
zamar.a kadarki kurala kargr
oiarak, saraydan galuqbagr
AJi Agaya verildi. Bu
daha yakrndan kontrolti
sipahilerine kargr harekete
gegmigti. ilging olan nokta,
Cennet-o$1u'nun bu taraflarda sipahilerin, harac
igin bir oniem sayrlabilir.
Ali Aia
oltince, yerlegmig
adete aykrrr olarak (hildf-i
j,
o
defterlerini ahp gelir toplamalanna kargr H rristiyan
r edyayt koruma iddiasryla
o
tu
ortaya grkmrg olmasrdrr.
!
qt
Cennet-oilu'na kargr
gcinderilen kuwetler araslnda kaprkulu sipahi boliikleri
vardr. Cennet-oglu, Man isa
q
Erzurum'doki isyon bosttnldlkton sonro iyice giiglenen yenigeriler scdece Anodoludo de[il
botkent lstonbul'do do zorbahk yapmoyo boglomrElordr.
(Aralk 7624); aya4anma
bastrrrldr. Istanbul'da ise vergi iltizamrnda titiz dawanan
defterdar vezir Abdilkerim Pagaya kargr sipahiler ayakovasrndaki savagta yakalandr
landilar. Krisem, defterdan feda etmek zorunda kaldr.
L626 yannda Bagdad kugatmasr akabinde Saray bir
7 Fezleke'den naklen, Naima 11,395.
8 Naima. ll. 404.
giri-
gim, Ocak rizerinde sarayln
kanun), boliik agasr Halil
Aia, yenigeri
tr. O
a$asr atanmrg-
zamana kadar a$ahk,
sar ay a$zlar
ndan
v ey a k ap r b aS
il ara v erilir
m ira
Ie m
di.
II.
Osman katli olayrndan beri,
eski kanunlar de$igiyor, bu
gibi cinemli mevkiler, riigvet
ve kayrrma ile veriliyordu.s
1628'de Abazinnyeniden isyam ve Erzurum'da yenigerileri lahgtan gegirdi$i srrada pddigah (herhalde Kosem)
ocakta en goze garpan bazr kotriltikieri ortadan kaldrrma
cesaretini gosterdi: Yenigerilerin kadrosunu belirleyen
kontrol yaprldr; olen yenigeriler yerine
reayadan ve gehirde iggi srmfindan birgok kimse bu deftere
esdmi defterinde
yazrhyor ve maaglarr ya$ma ediliyordu. Sultan Murad
(herhalde Kosem) kendi bilgisi olmadan "deftere
NTV TARIH MART
I
Yemen isycnr ve Kiisem,
sultanrn sa$h$r iizerine...
"Pa5a hazretle r ine selA mhr, dualar
alundukton sanra, nedir hdliniz
ve"....... {bir kelimede) eyuler, hogarxz,
hemdn stirftaf 'rifryette alasn.
Efer ahrtllferden su'61 olunursc
bi-iiamdilldhj to'dld ;irndilri halde
cdntmtz tende olub gice ve gnndilz
rimrnet-i Muft ammed'rn ds0de
olmosrnc igtig1ldeytiz ve ba,dehu i,Id.m
olunur Jri:
ftdl ise M*r'dan mejetriblcr
zEhir size dahi gelib ahv&.ti
bildirmiglerdir. Imdi ma'&im unuzdur,
Are
getdi;
kapularidrr. femen cdn jb jn jn
takayyiid l&nrndr; her ne
veclrjle ma kril ise takayyild tderiz.
lvtf e
kke
P), rcbUd
mektuplor geldigini, Mekke ve yemen
hakkrndo hoberlerin kaygryo neden
oldu!unu sdyleyerek yokrndon
ilgilenmesini tovslye eder.i
Arslantm dedigi o!lu Sulton Murod
ile Yemen oloylorrnr soylegti!ini,
kendisinin "okh perigon" oldu!unu
.>
g
.o
g
=
o
a
a
s
yozor. "Yemen dohi holds olo,,dedi!ine
Sultonln oElunun solh$rnr ve yemen isyonrylo
ilgili geligmeleri sordu[u mektup.
gore, orodoki isyonr dirgiinmektedir.
Vezirdzomrn Yemen hokkrndo
hizmetlerini rqhmetle onor, yemen
voron Ahmed Pogo'yr Mekke gerifi
ziyorette zehirlemigti. yemen,e
ycrdrm gonderilmesi dcil bir hol
oloyrnrn Divdn'do konugulmosrnr ister.
olmlgtt. Kosem Sulton, Mrsrr,don gelen
mektuplordo bu dcil durumo iSoret
III. Kosem, oQlu Murod'rn so!uklordo
so!h!rno dikkot etmedigini, soboh
gider, okgom gelir, so!ukdon hosto
olur, bu yiizden kendisinin onne
Arslonrm ile d.ahi sciyleginz; iele
olorok "heldk" oldu!unu soyler,
t'akir btt bdbda'akh peri;andr, bu
halleriyle bulaki (olaki) yemen dahi
o!lunun so!hgr boghco diigiincesidir,
Kdsem
eder.
Bunun tizerine Konsu Bek, yemen
beylerbeyi qtondr. ileride, sipdhi ve
sildhdor b6luklerine kotllocoklon
halds ola ve ztt (Allah?) biliir qimdiye
{dek) zahmetiniz gokd.ur, Ummet"j
Muhcm med'jn htzmeti rahmett ir,
tevzt'ile nicesiz, dahi gokmudur. LutJ-i
oloylan hokkrndo bilgi almok iqin
voodiyle istonbul'un "erozil ve
ecldfrndon" onbin kigilik bir kuwet
meydano getirildi. O tcrofrn kogullorrnr
bilen idris A!o kumondostndo osker
gonderildi. istonbul'un gtivenligi iqin
"ben pogo ile soylepirim" demig; Kosem
hakta bu,hremefi edd idrib femen
de bu foydoh gorultiyordu. Gemilere
"iki
cftvdlini soylegesiz.
olsun" der.
Bu'orzdq Yemen korgogosr istonbul,do
boghco koygr konusu olorok onrlmrgtrr.
1033 (2s Ekim 1623-14 Eyliil 1624)
yrhndo Yemen'de Zeydilerden Aroplor,
bindirilip Mrslr'c A6nderildi (Kosem,in
yczrsrndo Mrsrr, yemen'in koprsr
soyrlmrgtrr). Yemen'de Moho,yo Erkon
bu kuwet ilerleyip ku$otmo oltrndoki
Son':'yo voromodr. yemen beylerbeyi
otonqn Konsu Pogo, Mekke gerifini
peygomber soyundon geldi!ini iddio
eden imom Mehmed'i boglorrno
Mes'ud'u getirdi. Kosem'in yozrsrndo
Arslonrm sabah gider, akqama geliir,
ben da,hr gotmem, sovukdan perhiz
ttmez, mizdcr gird bozilur, hele o$u/
olmaya beni heltlk ideyor; AIIAI
erndnefi buldukqe kerrduye nasihat
id.esiz, canuz eger gider, neyleyrim
sdz tutmazt hosteUkden kalkmrydry
sovukda gezer, bunlar bende'aktt
kamadtlar; hemdn yilcudlon soS oisun;
Hele Yemen'e bir himmetcik gorun.
All6h ahv&Iimize mu'in oia;Arslonrm,o
andlm, ben Pagd ile sdylegirirn didi, iki
goz, biltirsiz, ftemdn sagllkdc olsun.,,
YORUM
I. Kosem, vezirdzomo yozdt!r bu yozrdo
so!h$rnr soror, yokrnhk gosterir,
Vezirinden ono nosihotto bulunmosrnr
ister; okh fikri o!ludur, o!lu Murad o
yogto devlet igleriyle de ilgilidir, yemen
goz (i.im) bihirsiiz, hemdn
so!likdo
geqirip isyon boyro!rnr koldrrmrglordr.2
e mir tilmti' mtnin iinvonrnr
tokrnrp egemenlik iddiosrndo idi.
Yemen po$oslnln tedbirsizli!i ve
Mehmed
Mrsir Volisi Bqyrom pogo'nrn hotolon
ytziinden imom, Yemen'in onemli
bir krsmrnr ele geqirmig, odrno poro
bostrrmrg bulunuyordu. Sohrodoki
Aroploro bugday, piring do!rtorok
kendi tqrof rno dondriri.ip, ytizbini
oqon
kuwetleriyle yemen Volisi
kendisinin iyi oldu!unu ve holkrn
Hoydor Pq$o'yl kugotml$tt. Kolede
igleriyle gece gundiiz u!rogtr!rnr
oEhk geken Pogo
belirtir.
yordrm istemekte idi. yemen,e Gtircij
Ahmed Pq$o'yl gonderdiler. Mekke,ye
II. Mrsrr'don kendisine ve vezire
ozl etti!inden, bo!durup yerine gerif
"Mekke koprlorrdrr Yemen c0nibinin,,
if odesi Mekke'deki oloylorlo ili;kili
olqbilir. Olaylorlo K6sem'in ifodesi
korgrlogtrrrldtgrndg bu belgenin 1038
hicri yrhnrn sonlorrndo, 1629 Agustos
oyrndo yozrldr!r anlogrlrr. IV. Murod o
18 yogrndo idi. Bundon uE yrl
tarihte
sonro 1632'de tUm soltonot iktidarrnr
icro etmeye bagloyocoktrr. 1G32,den
1640'dq olumtine kodor geqen zomondq
do Kosem'in devlet iglerine mtidohqle
etti$i biliniyor.
istonbul'dan
1 Yemen isyanr hakkrnda NaimA, 1,445.
2 Naima. ll, 445-447 .
higkimsenin kaydr yaprlmaya, yoksa bagrm keserirn'diye
yeni atanan yenigeri kitibi Mehmed Efendi'ye kesin emir
vermig;yeni kitip orduya katJrp \leri dikkatle yiiriitmtigtri. O zaman "sahte esdmilerin goiu karaya gairnmrg"trr.
1,628'de Abaza isyamm bastrran kudretli veirdzamH:d;srev Paga da, istanbul'a dondrigtinde bir talam rsiihata
girigti. Bu arada, Abaziya kargr yararhk gosteren sipahilere yine "mdlizemet hizmetleri" verildiyse de, "selitin
evkafina dahl olunmaya" diye pddigah tarafindan "hatt-r
gerif (padigAhn elyanstyla emri) gonderildi. Bu gergek
bir reformdu. Selafin Evkaf, zenginvaalqflal:- ait dtikkan, han gibi gelir getiren yerlerden, kiralann toplanmasr,
valaflarrn harcamalardan sonra kalan paranrn (ziydde-i
vartfl tgle{lmesi gibi mali i91er, vakf mritevellisinin yetkisi
11i1-;-'ryffigilru=
Hf=
gelirlerine el koluyorlardr.
F
Mehmed'in
Abszc
yeniden ayaklanmasl
Hafiz Ahmed Paga'mn Bagdad seferi srrasrnda
Erzurum'da Abaza Mehmed'in elleri serbest kalmrg,
Abaza,bunubilmez gortiniip serdann Erzurum'a gonderdifi sekizyuz yenigeriyi bir gece baslamnda aimriyle krhgtan geqirdi. Serdar Halil Paga'mn Erzurunia gonderdi$i
Diglenk Hriseyin Paga ordusuna da gece baskrm yaptr.
etrafta kontroliinii yeniden kurma firsatr ortaya grkmrg,
yenigerileri katle ve bagrbog Anadolu sekban $.
$,
;,mfli**u*:ll,ll,T:nr'"**"#il:i$uk';"*;.ffi:;t:i:lj:ffiii;:"'
=q9
btyiik bir
gegirdi. Etraf kasaba ve k<iylerde bulunan yenigerileri
suz Kosem'in bilgisi dahilinde,
tfu
#lHfur"Hil#:r*ffi'n:tr
m ;:f##f#T:iuru:uilT:*'Hh"
logkogullarrnabakrlmaksrzrn,yeniveirdzzmtim
kaprkulu, yenigeri ve sipahiler ve Anadolu
Rumeli timarh kuwetleriyle hareket
etti.
,
* 4
:*
?.u
' *\
lhrR
'n"
afa,{IlSlKa lfanlllafa lesllm OIOU. Der0af -r1a[l ra9a I
araAhsrkalranhlarateslimoldu.SerdarHalilPagaiikin
Abaziyt ortadan kaldrrmaya karar verdi, Erzurum'u
gelip kugattr (Eylnl1627). Kasrmda krg soiuklarr
Serdaryantna,yigitli1detantnaneskiffibag1adr.Kar'9adrrlarrvemetris1erikap1adr.Yetmi9
yenigeria[asrHtisrev,vezirlikunva_'ffi.'..'ffi.grinlnkbkkugatmadansonraordu'yo1dagrg1a
nry'ayardrmcrveri1di.ffitffibogu9upperi9anbirha1deTokat,ageki1di(20
AraJlk 7627). Yezirdzam ve yenigeri, Abaza
isycnbosttrtltyorffi*ffikorkusui9indeidi.Bek1enmedikbirgeli9-
Abaza'nrnortadanka1drrrlmasl,eniffideffilffimeserdarpagayrkurtardr.Abazanrnileri
onemlimeseleidi.Set.eri9inbri$ki'Tr'?ffigelenbazragaIarlge1ipitaatettiler.Feldket
hazrrLklar yaprldr. Vezirlik payesi
verilen eski Anadolu Bevlerbevi
i
i
{ f;
t $
ffiW
ffi
ffi$%ff
haberleri istanbul'a erigtiginde, Ayin ve ulemadan brinik bir metveret meclisi toplandr.
Di9lenkHiiseyin'e,Haleb'ekadar\\@oze[ik1e,9eyhiilsildm\'ahyaEt.endi.nindeste_
riim Anadolu sancaklannda asker \
liyle veztrazamhk ve serdarlk Htisrev Paga'ya
\
ffiffffi[
'\W
verildi.
toplama ve Haleb'te bulunan serdara &
\ 'L
\'eni serdar Hiisrev Paga ertesi ytl(I628
Bu
srrada
erigme emri gonderildi.
ffi"
ffi
Haziran
bagr)Tokat'a vardr. Hiisre'"', zuliim
iranlrlann srnrrda Ahsrka kalesini ffi
"ffi
ffi*
yaptrklarrndan haber aldrgr idarecileri merkugattrklan haberi geldi. Vezirdzam f
.,.&/i;$,
ffi*
hametsizce idam ettiriy'or, disiplini korul'orHaiil Paga,Abazaya Ahsrka'ya # '-- fffi ' ':
ffi
tJ: -ff
du. Kaleyi dogecek btiyuk toplar denizden
yardrma gitmesini, bu taktirde
O
arada
kenbildirdi.
atfedilecegini
kpf
Kiisem sutton,rn tv. Muroddgn s0nr0 tohto qrkon ikinci ogtu,
" ffiffiF
1
disinin idamr emri Abaza eline gegti.
X
_ "q::.Q
yrllorco koJes hoyatryogcyon Sulton ibrchim olmugtu.
NTV TARIH MART
a
;e2.-y1,1, q\,8, * +
,L{,q,*3, *,, ; fi , *;&1. ;rr I 4.-.r;l
Kiisem Sultan'dcn
kcymokam pagayo i'l6m
"Kevmdkar* Pa€a'ya seldmdcn sonrc
t lam olun,:: kt, maktu! yeniEeri
{<\,1 u
r
olunacekd*, mukcyyed alup
ihmAl plmrvp<iz
a--si
-/J
t.'
if
z:
}*l*,
il t*;a 1,1
l.t'J"lr, S f tjr$* &*,?,
YORUM
mi2 Rtz;<;tdi'u
Belgeyi tqrihlemek igin Yeniqeri
ettiler (12 Mort 1632). 18 Moyrs 1632'de
vezirdzomh!o getirilen Tobanr Yossr
A!asr'nrn kotli oloyrndon hqreket
etmeli. 1632 bohonndo yeniqeri
zorbolon pddigohrn yokrn odomr
Mehmed Pogo'don once Topol Receb
jldirub
Yeniqeri A!osr Hoson Holife'yi
Topol Receb Pogo oimohdrr.1
ktrk kise i/e dokscn
beg
gurug tahsil
@
o
bize i'tam edes)z; tste CeJrer gonderdLk,
deft e r miicebince mrikemmel tahsil
gd ntier esiz,,hesdb rizere
g
Kdsem Sulton'rn Topol Recep Pogc'yo mektubu.
evi yok mudu.r; arayh su'al etiliniz
va{ tmlt;
hir hnqrn
hpr
np
vnr
;<p
f ptnhhtrc idiih
".'
"v"_
J'
g
"
o$csr.nin q iJtlifii'akcrau bcg behcest
.i{tlirt;
ha"
-..r., --91
;:"
)
Atmeydonr'ndo krhg dorbeleriyle kotl
Pogo bu mevkide idi, idomr 18 Moyrs
1632'dedir. Kosem'in
hitob etti!i paqo,
1L H. Danismend, izahh Osmanh Tarihi Kronolojisi, lll,
546
Samsuria, oradan yirmiger camus tarafindan gekilen
ile en dcil bir srra rsldhatr gergeklegtirmek igin harekete
arabalarla Erzurum'a gonderildi. Enerjik bir kumandan
gegti. Hergeyden cince isyano yenigeriler sorunu vardr.
olan Hrisrev Paga idaresinde bu kez iyi hazrrhk yaprlmrgtr.
tilihi de yardrm etti, birgoklan
Abaz*yr brrakrp Htisrev Pagaya katrldrlar; Paga hepsini iyi
Abazi nn bertaraf edilmesi sonrasrnda Kcisem Suitan, ye-
Aynca Hrisrev Pagaya
kargriadr.
Abaza durumun ciddili$ini gcirdri, son gare olarak iran
imdat istedi.
birkag
bin
kigi
gcinderdi.
Htisrev
Paga,
Abaziyrha$ah,
bersiz bastrrmak igin krigiik bir kuwetle sriratle Erzurum
trzerine hareket etti. Abazdyt hazrdrfirnr tamamlayamadan
gahma yakrn adamr kethiidasrm gcinderip
Erzurum kalesinde kugattr. Ordunun kalan krsmr, toplar
ve cephaneyi erigtirdi.Top ategi ve lagrmlar kugatmanrn
fazla sirmeyece$ini gcisterdi. Hiisrev'in Abaza askerine
vaadleri etkisini gcisterdi, gdcrp serdarrn y^nrna geldiler.
Abaza rimitsizliHe aman diledi, teslim o1du. Anlagma
yaprldr. Serdar kaleyi teslim ahp bir iran saldrnsr olasrhgrna kargr topiar ve 3000 yenigeriyle takviye etti (18 Eyliil
1628). Hrisrev Paga yanrnda Abaza Mehmed ile Istanbul'a
vardr$rnda "azim alaylar" ile kargrlan&. Pddigahrn huzuruna grktr$rnda "iki toplu mtcevher sorgug"ve murassa'bir
khgla kutlan&.
Biitiin bu ola$anristii olaylar gegerken, geng padigah
IV. Murad (o zamanlT yagnda) Valide Sultan Kcjseniin
nigeri diktasrna son vermek igindevezirdzamla birlikte hareket ediyordu. Qaidag kaynaklarda olaylar daima pddigah
IV. Murad adrna yapilryor gcisterilir; grinkii Osmanl,r gele-
neiinde niy db e t kurtmu yoktur; bu yaztda yaynladtgrmrz
belgelerde gonildrigri gibi, Kcisem datmaArslanrm diye
andgr o$lu Murad adrna emirler vermektedir
Kcisem in yay izerinde,kaynaklarda verilen 1589
dogum tarihi kesin deiiidir. Ol,i-ri 3 Eyhil 1651 oldu!'una gore, olaylar srrasrnda olgun bir yagta olmdr. Arzlar
[zerinde kendi elyazrsryla verdi$i emirlerde (bkz. Belge
1-2-3) Osmanhcayr iyi ciSrenmig oldugu anlagrlyor; fakat
Harem telaffizu igikdrdrr (e lbette kelimesini helbette diye
yazar).
Kcisem, I. Ahmedin h a s e ki s i, yani yatagm paylagan
cdriyesi, olup IV. Murad ve i. ibrahirn\n annesi vdlide
sultan'dr.lJnvam kudret ve ntifuzunu yansrbr: "Sahibii'lmakdm timmri'l-mriminin (Mrishimanlarrn anasr) Valide
Sultan Hazretleri".
IV. Mehmed'in saltanatrnda onun annesi Ti.rrhan valide sultan unvanr ahnca (1648), K<isem BilyilkValide Sultan
Istanbul'a gelen AbazaMehmed'e Avusturya slnmnda Bosna valiligi verildi; Anadolu'dan uzaklagtrnl&.
unvamyla amlagelmigtir. Kcisemin I. Ahmedden dort oglu
olmugtur: Murad (1611), Siileyman (1,672),Kasrm (1613)
,'e ibtahim (1615). Bu gehzddeierden Murad (1623) ve
ibrahim (1640) tahta grkmrglardrr.I. Ahmed'in Hadice
Mahir0ze'den o$lu Osman (dogumu 1603) 1678-1622
Istanbul'da Abaza adamlarryla, Htisrev Paga adamlan
arasrnda Atmeydanr'nd a yap{an cirid kargrlagm alarrna
Sultan Murad gelip olunu selretti.
Abazag6.1$iYezirdzam Hiisrev, gimdi tam bir otorite
drineminde sultandrr. IV. Murad'rn ohimiinden sonra Osmanh sultanlan Kcjserriin o$lu ibrahim soy.rndan gelmiglerdir. lizlarrndan Ayge S'iltanveitrdzam Nasuh Pagiyla;
Fatma Sultan Yemiggi Hasan Paga ile evlendirilmigtir.
vesdyeti aitrnda bulunuyordu. Topkapr Sarap argivindeki
uein arzlan bunu gcistermektedir. Af dileyip Htisrev'le
W
J
I
-.
s
F#
i
't
g
o
.=
6
m
Kosem'in doSrudan doiruya oilu adrna devlet igleri iizerinde karar verme yetkisi, IV. Murad'rn tahta getirildigi
10 tryliil 1623 tarlhinden bagiayrp, 8 $ubat 1640 tarihine
kadar siirecektir.
Oilu Murad adrna devlet iglerini pnittrigr.i
1623-1632 donemi bir gegit saltanat niydbeti olarak
alglanmaktadrr.e Kosem'in bu donemde, o$1u Sultan
Murad'rn yagamml yakrnda kontrol altrnda tuttuiunulO
yayrnladrirmrz belgeler yinelemektedir.
Osmanllar igin tali'eseri, iranhlarrn gelmig geqmig en
biiyiik htikrimdan $ah Abbas bu srrada vefat etti (7628).
Hiisrev Po$c, BcAdcd seferinde
Hrisrev Paga bu seferde askeri yldrran acrmasrz bir disiplin uygula&; meseli yenigerilerden silih ve techizattan
sorumlu cebeci-bagrnrn boynunu r,urdurmakta tereddtit
etmedi. Mihriban kalesi kugatmasr ve iranl ZeynelHan
ordusunun bozgana uirafllmasr arkasrndan, Htsrev
Luristan'da Qamhalda iranh ordusunu bozdu, $ehrizor
rizerinden gelip Bagdad'r kugatma altrna aldr (1630).
Kugatmada Hrisrev, yenigeri gadrrlannrn metrislerin
yakrmna getirilmesini emretti, top menziline girdi$i igin
gokzayat verildi. Serdarrn bu onlemi yenigeri tarafindan
elegtiri konusu oldu.Toplann agtl# gediklere dolru genel
saldrrrda (3 Rebi II,7040/9 tryltil 1630) yenigeri, sipahi ve
Mulkin Kadn Sultanlan, (s. 225): "K6sem Naibli0ini Sultan
lvlurad'rn 1632'de mutlak egemenlik alrgtna de0in" korumug olduguna igaret
eder. Osmanlrlarda saltanat naibildiyoktur. Yaytnladt!tmtz belgelerde arzlar
daima Qocuk padigaha yaprlmrg ve emirler onun adlna verilmistir. Bunu bir
niyabet saymak milmkUndur.
10 Belgelerden l-lll'e bakrn z.
11 Fezleke: Naima, lll,79
9 Sakao0lu, Bu
kumandanlardan gok zayat verildi, megverette kugatmaya
son verilmesine karar verildi (1a Eyliil 1630).
Dcinrigte iran saldrnsrna kargr Musui yeni duvarlarla
berkitildi. Hrisrev'in plam Diyarbekir'de oturup tekrar
Bagdad iizerine gitmekti. Hiisrev, lirrm hamndan asker istedi Samsun iizerinden gelen 20 bin Tatar askeri
Hiisrev'in ordusuna Diyarbekirde katrldr. Kdtib Qelebi
Fezleke adh tarihinde, Hiisrev Paga'yr sorumlu tutar.
Paga'nrn deneyimsizliiini, bog iglerle uiragarak vakit kay-
bettiiini, birgok
paganrn oltmiine neden olduiunu, gerek-
siz kan doktrigr.imi belirtir. Htisrev daha sonra Mardiri.e
gekildi (10 Mart 1631). Askerin hognutsuzlugunu hesaba
katan saray (Kosem), Htisrev'in plamnr benimsemedi ve
kendisini azlileveitazamhia tekrar Hafiz Ahmed Pagayt
getirdi.
Htisrev'in Bagdad dniinden sonugsuz dontigf akabinde iran kuwetleri kargr saldrnya gegip $ehrizor ve
Dertenki aldrlar.
.Lbazinntesliminden (1628) beri devletin en <inemli
igi
iranllann Bagdad-Irakta $iilere
dayanarak egemen-
liklerini griglendirmeleri ve Dogu-Anadolu'1u tehdit
etmeleridir. Kugkusuz, Kcisem Sultan bu ddnemde, kendisine sunulan arz ve telhisler ile son karar mevkiinde bulunuyordu. Hrisrev'in diktatorce onlemlerinden rahatsrzdt.
Divinda IY.vezir Hafrz Ahmed Prquyu gtiveni vardi.
Hafrz Ahmed Paga'mn akrl sahibi, deneyimli, dindar, tarih
ve siyiset bilgisine sahip bir vezir gtihreti vardr.11 Saray
halkryla yakrnhk kurmug, pddigah hzr Ayge Sultarila evlenmig bulunuyordu. Yine Kosem in deste$iy'e, pddigahrn
musahibi, yalon adamr Hasan Halife, /enigeri aiahgrna
getirildi. Bu defigiklikler, K6seniin piksek iktidan elinde
tuttugunu gcistermektedir.
NTV TARIH MART
;
*
*
qif'tffi
Vezird zsml, otz odastnda
padigchrn Yantnda bulunmo iste$i
irb irinizd e n
eY illasrz. Ihs
';
dn
Sultsrtlm
hazr etlerinin h7kip*y'i 6erift erine
b
mo'riz'i bendeQi budu: ki:
elft cmdrjSlidft
Yann inrstl&hu ra'i,I& delrief iu et'endim
pddig#h i '|lempen&h hazret!*ri av ve
g ik6r a niyy et b *yur maSla, kcdimden
olugeldi$r 'i"tzere etr&.t'u lrnbih olufiup
guzeld'ir,"
l&an:, attlx$u'iz ere goritlmut ltir ve
devlerlti pddigaft tma feUris efrnjgimdjr,
iste!ine doirdir. OsmGnil
pddigdhlon orto-Asyo gelenelini devom
"Saidetft
Ye devlefll-i
'izzetli: efendim dchibile gid*b
orclcrds oian bnf gelerin b irinde
aturul$rss t mtin*s ib dir ; p {Ldiq ahtmn
baylerc i'idm oh:nmuqduU benirn
devleff u ef *ndim, ihs&n buYurttP
ma'an t*Srif buyrula lngcll*hu ta'd16
hazz idersiz. BdkiJermdn deviefiu
et'end.imintlir."
Kd stm' ift
v
ezit ttzama
"inlatilh,u ft'Al&
sullen adlna cmr:
Yar.:n so
ddetl*
Arsfcnrnr hsrekef etmek' tiz*r* oiur ve
biz dahi b*t*ber alur*2, qoyle nl*'l*m
oluno"
frerkenar
'?enjm devlEriLi eJendiln, kcnfn
defiildir; yagis*, 'ttrzrla. bil* slffiantz
ricfi iderdim; b*n kuiun hdlis ve
muftlis kulunum, isfernefi ki bir un
i
t
a'
'a
N
&ift .ha"ralar
>/
6
@
a
o
YORUM
€
Bu belge pddigdhrn ovo gtkmo
K6sem
olmok istedi[ini siiyledi[i mektup.
gorevlilerinin olzlqrtnt dinlemek
iste!indedir. Kosem'in, o!lu qocuk
y0nlerden o$retici tolimdir: Ilkin
oto binip sildh kuilonmo, emrindeki
kolobahk moiyetini emirle orgiitleme,
pddigohr Yontndon oyrlmomqyo
6nem verdi!i onlogrlmoktodrr. Fokot
vezirdzom bunun konuno oYktrt
belli durumlordo belli toktik kullqnmo
gibi. iV. Murod, koynoklordo so!ltkIt,
oldu!unu belirtir. Vezirdzomtn KOsem'e
bo!hh!rnr ifode eden notu ilginEtir:
gilgli.i, iri yoprh, okgu, giireggi bir
pddigdh olorak onlotrltr. Srk stk ovo
"Ben kulun hdlis ve muhlis kulunum,
istemem ki bir on birbirinizden
qrkordt.
oyrtlostz."
Vezirdzomtn K6sem'e "benim devletlii
efendim" hitdbr ilginEtir. Kosem devlet,
egemenlik sohibi soytlmoktodrr' Vezir,
ovo Kosem'in kctllmoslnl tovsiye ile
Kosem'de ise ov ve orz bohonesiYle
pddigohrn kullonrlmosr kuqkusu vordtr'
Vezirdzqm bu konudo Kosem'e guvence
verme gere!ini duYmugtur, Kosem'e
"kullu$unu" s6zleriyle tekrorior' Bu
belgeyi torihlemek iEin ogrk bir kqnit
bundon zevk olmostnt umut etmekte
Bu belgede onemli nokto gudur: Kdsem
Arz Odost'ndo o$lu pddigohio berober
olmok, vezirlerin ve oteki devlet
etmigti (7628-7637).Hafrz Ahmed sarzyla ahenk iginde
hureket .de., bir paga olarak Kosem'in tercihi idi' Ozetle'
7623-7632 doneminde kiigtik pddigah adrna ytilaek otorite Kosem Sultanrn tekelinde sayrlabilir'
IV. Murad, !632'de 20 yagndadevlet igleriyle yakrndan ilgilenen gergek bir pddigah durumuna erigmig bulunuyor, toplantrlara katlLyor, emirler veriyordu'
istanlul'da Arnavut Bognak sipahi zorbalan, Kciseniin
vezirdzamHafrz Ahmed Paquyt hadef aldrlar' Her
Iorb"nr. yumnda birkag yriz yenigeri bulunuyordu' Hrisrev yanllarryla Receb Paga yanhlan miicadeleye girdiler'
Boylece, 1632'deciddi bir gekilde iktidar sorunu grkmrg
buiunuyordu. Ashnda gekigme saray ile yenigeri destearasrnda idi'
ftini alan ve ba$rmsrz hareket eden Hiisrev
Sulton'ln veziridzomo hitoben yczdllt
o[lu lV. Murod ile birlikte
ve otz odostndo
ettirmigler, stk stk cvo qrkmrqlordtr'
Av, pddigdh veyo gehzdde iqin qegitli
YeztdzamHrisrev, pndigahrn mutlak vekili srfatry'a kontrolii elinde tutmaya Eahgmakla, Harem'in ve
KOsem in onaylni eslemeyen bir tutum iginde hareket
g<izdesi
g
buyurub mc'sn hareket buYrula,
ileri stiremiYoruz.
olarak
1632'deya Kosem, o$iu Murad'rn gergek pidigah
yahut
olmah,
bulmug
kendisinin yerini ahrasrnr do$ru
artrk devlet iglerinde faal ro1 oynamaya baglayan geng
pddigah, annesi yerine geqmeye karar vermig olmaLdrr'
aklan1632' de!<tdefigiklik bu iktidar bunahmrndan kayn
m19ur.
Zo rb alar, v ezir dzamlrt azline nede n olanlan lohgtan
gegireceklerini
Fa9a,
ilin
ediyorlardr. Hedefte Hafiz Ahmed
Defterdar Mustafa Paga (maaglardan ve paradan
Hasor.rmlu), sara)4n akrl hocasr eski musahib YeniEeri
vardr'
Musa
musahib
yakrn
saraya
Qelebi
san Halife ve
Zorbzlar 17 kiginin bagrnt istiyorlardr' Atmeydam yine
isyancrlarrn toplantr merkezi oldu' Istanbul'da diikkanlar
kapandr, "ehl-i rrz olanlar" korkudan evlerine kapandr'
bazlangehirden kagtr. Yenigeriler Saray'a hricum etti'
igeride Kor.rn ve oflu pddigah, isileri "bugiin sabrediri'
dive yatrgtrrmak istediler, fakatzorbalzt tig giin saray
onrine geldiler ve adlarr gegenlerin teslimini istediler.
Ugrincri grin ulemayr yanlanna alp sarayda Orta-Kapr'ya
kadar girdiler. Sarayda Divnn (hrikiimet) toplantrsr iptal
olundu. Pidigahr drgarr gagrrryorlardr. igeride saltanat
defigikli$inden korkuyorlardr. Enderun a$alan geng
pndigahr aralanna ahp Harem'e, Kosemin yanrna gotiirdiiler. Asiler, Harem'e girmek istediler. 17 kigi teslim
olunmazsa, pddigahrn kendisini tehdit etmeye bagladrlar.
II. Osman
vakasr akla geliyordu. Harem aialan pAdigahr
Harem'e gotrirddLler ve kapryr kapadrlar. Kaprya dayanan
zorbalar hiddet iginde baingryordu. Bu ayaklanmayr
tahrik etti$ bilinen Recep Paga, Htisrev Paga davasrm
benimsemigti. Bu olaylar srrasrnda Kosem degil, Sultan
Murad kendisi konuguyordu. Durumunu tehlikeli gordti. Bostancrbagr Cafer A$a'yr gonderip, zorbalarca bagr
istenen Hafiz Ahmed Paga'yr feda "-cmekten bagka gare
olmadr$rm gordri. Babussaidede tahtr rizerinde oturup
zorbalan huzuruna ga$rrdr. iki sipahi, iki yenigeri segip
gondermelerini istedi, onlara yapt*lannrn din ve devle-
tin namusunu bozduiunu soylepp og)tlerde bulundu.
Asker isteklerinde rsrar edince, yoksa isyan bitmez diye
tehdit ettiler. O srada Hafiz Ahmed abdest almrg bekliyordu. Darussaide'den grkrp pddigahrn yanrna geldi:
"Pddigahrm binHafizyoluna
fedi ... beni
N
o
I
f
iV. I1'1URAI]
T0pKApl SAn"AYl'SpA Ktisem Sulton'rn biiyiik ollu Sulton lV. Murod
seJerleri kador soroydc tertipledigi dillere destan eflenceleriyle de iinliiydii.
gehid etsinler"
deyip, duasrnr okuyrp zorbalara teslim oldu.
Pddigah, elindeki mendili ytizrine kapayrp gozyagla-
rrnr tutamadr. Orzdahanr olan enderun aialan ve divan
erbabr herkes gozyaglzrna boguldu. Meydana yiiniyen
Hafrz Ahmed Paga rizerine gelen bir sipahiye bir yumruk
attr; sipahi pkrldr, kalktr, hangeriyle "bagrndan r,urup kulafrna kadar"yarala&. Otekiler de, paga izerine lahg ve
hangerle atrldrlar; bir yenigeri go$sii tizerine grlcp brga!rylabo$anm kesti, paga gehid olarak can verdi. Bu korkung sahne pddigahrn gozleri dniinde cereyan etti. Sultan
Murad daha fazla bu sahneyi grirmemek igin iginden
"peygamber ve pddigaha itaat etmez zahmler,sizlerden
bunun nasrl intikamrnr ahrrm gonirstiniiz" diye kalkp
Babussadde'den igeri gekiidi. Katiller Atmeydanr'na gitti
ler. Pddigah, Receb Pagayr vezirdzamltsa getirdi.
Sipnhiler, $eyhtilisldm Yahya Efendi'nin de bagrm
istemek azgtnh$nda bulundular. Pddigah orrt da azletti.
Mtifti kagrp gizlenmigti. Pddigah trim yriksek makamlarda bulunanlan, zorbalarn isteii iizerine azletmek
zorwda kaldr. Sipnhiler, yenigeri aiasr Hasan Agayr da
katletmek istediler, yenigeriler kargr grktr, iki asker tdifesi
arasrnda ittifak bozuidu. Recap Paga siyasi olaylarda kilit
rolii oynayan iktidardaki din adamlanm da defigtirmek
igin zorbalan kullandr. Zorbalar, Stileymaniye Camii
vdizi,pddigahrn yakrnr $eyh Kadr-zdde eli ile bir arz.hal
sundular ve rtigvetle sugladrklarr kadraskerleri yerierinden
attrrdrlar. Sultan Murad o zamanli koqullarda zorbalarrn
Harem kadrnlan tizerinde etraflr bir aragtlrma yaylnlayan Necdet Sakao$lu'nun Kosemin tarihi rohi tizerinde
vardr$r sonug kayda de$er.12 Sakaoflu'na gore Kosem, I.
Ahmed'e 10 yrldan fazia hasekilik ettr,"1617-1648 arasrndaki toplam 31 yrlhk saltanatrnda" dort sultan gordri.
Bu 31 yrlda briyik bunahmlarda "devleti ayakta tutan,
hanedamn scinmesini onleyeri' Kcisem Sultan'drr, Hr-ise-
yin Ayvansarayi'nin Kdsem hakl<rnda soyledi$i "devletin
dayana$r" hrikmiinii Sakaoilu da paylagrr.
Sakao$lu, K<isem Sultan'rn, oiullan IV. Murad ve
(L623-1,640) ve I. ibrahim (1640-1,648) zamanlatnda
"iki veya iirg kez saltanat nnibhiini iistlendigini" one siirer.
Osmanlr hanedanrnda ndiblikkurumu yoktur. Fakat IV.
Muradin gocukluk doneminde (1623-1,632) devlet iglerini oilu adrna do$rudan doiruya ) iriittrigiinil, kendisine vezirdzamtn arzlannda "devletli" diye hitab edildigini
Topkapr Sarayr belgeleri kesinlikle ortaya koymaktadrr.
Bu kargaga ddneminde onun fiilen devlet iglerinde son
kararTart veren bir otorite olduiuna kugku yoktur. Bu nedenle, hukuken olmasa da Kdsernin fiilen saltanat ndibi
olduiu hrikmri doirudur. Sakaoflu'nun hrikmrine katrh-
yoruz: "Kcisem Mahpeyker'i valide sultanlar srralamasrnrn drgrnda, Osmanh tarihinin kitik bir evresini yonlendiren Bil1ilk Validekonumunda grirmemiz gerekiyor." I
12 Sakaoglu, Bu Miilkin Kadn Sultantan, istanbul Oglak Yay. 2A08,224-232.
Sakaoglu, 'Erkek Tarihgiler Osmanlr Tarihi'nin en gtl9 r.l kadrnrnr nasrl kufban
etii" NTVTarih. no 21 (Ekim 2010).
biitrin isteklerini yerine getirmek zorunda kalryordu.
NTV TARIH MART
ffiewT
€#
rsrIGUNij #-*BAJ
ANLAITAK rqIN
IVART 2012 - 7,5 TL
KKTCFyatrgTL
t; #'
rssN 1308-7878
ililt ilililililr ilr I lll llllll
9u77 1308',7878D1',
ii
;ii:
.i,9.
gffiE$E
BEryE
'
.t::r:ilt-'l-.-,:,..,..-.-._..,,'
.'
'
'-:'
'- '
.
l:,,,,,,
i
,:::
Hollywood'dcn gergege
Batr Amerikc'ntn fethi
.-,{..;i* llqgne gfi{ YAZIY#Rl{osrU SUTTAN'i:
vE oSMANLILARDA iqSnVnS DoNEMi
1t.
L.
-'a
-r,
;t*; -"
*i+"
-,
-,
.'