юклаб олиш

OYBEK
BOLALIK
qissa ua h ik o y a la r
«SHARQ* N ASHRIYOT-M ATBAA
A K SIYA D O RLIK K O M PANIYASI
BOSH T A H R IR IY A TI
TO SH K ENT — 2008
N a sh rg a ta y y o rlo v ch ila r
MUROD IBROHIMOV
AX BO R ABROROV
A lish er Navo!y
nom idaflj
A l f ^ j t o ’zbeldsto'' M,‘
O ybek
Bolalik: Qissa va hikoyalar. — Т.: «Sharq»,
2008. — 30‘ b.
Muso Toshmuham mad o‘g ‘li Oybek o‘tg an asrim izning ulkan adiblaridandir. U ning «A lisher Navoiy», «Qutlug* qon», «Quyosh qoraymas*, «Oltin vodiydan shabadalar» kabi rom anlari, «Bolalik», «N ur
qidirib», «A lisherning bolaligi» kabi qissalari, she’r va dostonlari —
jam i 19 tom lik m ukam m al a sarlari bizga meros bo*lib qoldi. «Bolalik»
qissasi b ir necha bor n ash r etilgan va tu rli avlodlarning k o 'n g il mulkiga aylangan. Uni yangi asrim izning yosh avlodlari o‘q ir ekanlar, bundan yuz yil muqaddam bobolarining bolaligi qanday kechganligini bilib
oladilar va bugungi chin m a’nodagi h u rlik , m ustaqillikning qadriga
yetadilar.
Kitob asarlar to ‘plam ining XI jildidan olindi.
BBK 8 4 (5 0 4 6
С «Fan» nashriyoti, 1977.
€> «Sharq» nashriyot-m atbaa aksiyadorlik
kom paniyasi Bosh ta h ririy a ti, 2002, 2008.
Tor ko‘chada, qo‘shnim izning eski, shaloq eshigi oldida m ening chol bobom o‘z o‘rto g ‘i — uzun
soqolli, yirik jussali, kar quloq mo‘ysafid bilan
nim alar to ‘g ‘risid ad ir ezm alanib so‘zlashadi. Bo­
bom oriq, kichkina gavdasini devorga suyab, cho‘qqaygan; hassasini tizzalari orasiga qadagan. 0 ‘rtog ‘i esa qo‘pol, eski sag ‘ri kavush kiygan, uzun sertu k oyoqlarini uzatib, oftobga yag‘rin in i tu tg an
holda, yerga yonboshlab o‘tirib d i. Ko‘chadan ot,
arava o‘tm aydi; shovqin-suron yo‘q. Siyrak o‘tkinchilar albatta qoT qovushtirib «Assalom!» deb
o‘tad ilar. Chollardan b iri yoki ikkovi birdan javob
beradi: «Vaalaykum...»
Men chollarning atrofida aylanam an. Dam bobom ning, dam o‘rto g ‘ining govronday uzun hassa­
sini *ot» qilib m inam an, tuproqda hassalar chizgan
izga qiziqib qaraym an. Keyin bu quruq tayoqlarni
taraq latib uloqtiram an. Bobom o‘siq qoshlari tagida yashiringan ko‘zlarini yolg‘ondaka olaytirib,
ko‘rsatkich barm og‘i bilan po‘pisa qiladi, m en1 hassalarni tix irlik bilan egalariga qaytaram an. Keyin
bobom ning tizzasini quchoqlaym an, b ir tu ta m
soqolini ushlaym an, og‘zini ochishga qistab, tishlarini qidiram an.
— Tishing qani? — so‘raym an labini cho‘zib
to rtib .
Bobom yuqori ja g ‘idagi qoraygan yarim ta tishini ko‘rsatib, barm og‘i bilan likillatadi, men kulaman. Zerikib do‘ppim ni osmonga otam an, tuproqqa
«po‘p» etib tushadi. Bobom noxushlanib, do‘ppimni qoqib-suqib kiygizib qo‘yadi.
— Qani, o‘gTim, kechagi cho‘pchakni ayt! Ju d a
yaxshi cho‘pchak-da, — qistaydi bobom meni.
1 K ursivda beriigan so‘z va ju m lalar asarlarn in g boshqa m atnlari
dan olib k iritild i — nashrga tayyorlovchilar.
3
A ytm agunim cha qo‘yib yuborm asligini bilamanda, yod olganim ib ratli b ir cho‘pchakni aytib beraman. «Ofarin, ofarin!» deydi ikkovi ham qih-qih
kulib. Chol meni qo‘yib yuborm aydi.
— Qani, endi b ir afandi aytib bersin! — deydi
b ir ko‘zini qisib bobomning o‘rto g ‘i.
— Biladi, biladi. Qani, o‘g ‘lim , afandining baqqoldan moy olganini ayt, — deydi orqam ni qoqib
bobom.
Men jindak tix irlik qilgandan so‘ng to ‘tiday
g ‘ujillab beram an. Bobom quchoqlab yuzim dan
o‘padi. 0 ‘rto g ‘i soqolini selkillatib kuladi:
— Esing bajo. Ilohim m ingga kir! — deydi chol.
Men yana о‘yin qidiram an. Yupqa devor tagidan
oqib chiqib hovuzchaga quyilayotgan suvni shapillatm oqchi bo‘lam an, lekin k a tta laganday hovuzchada yong‘oqday kichik ikki-uchta og‘rigan
olma raqs etad i, sh arsh arak ch ag a yaqinlashib
birin-ketin sho‘n g ‘iydi. Men qiziqib, uzoq tikilaman. Olmalar «men sendan qolamanmi?» deb birbiri bilan talashganday, galma-gal sho‘ng ‘ishadi.
Yo‘q, endi sabrim tugaydi — engashib u larn i
olmoqchi bo‘laman.
— Hoy, yiqilib ketasan, huvari! — koyinadi
bobom o‘rnidan bazo‘r tu rib , qo‘lim dan ushlaydida, uyga olib jo ‘naydi. U ning qaddi juda bukilgan.
J u d a sekin yuradi. H ar qadam da «Senga topshirdim . Tosh omon bo‘lsin!» deb yolg‘iz o‘gTini,
qishloqdagi dadam ni duo qiladi.
0 ‘ym akor g u lla ri bilinm aydigan d a ra jad a
o‘chgan, qo‘sh tabaqali eski eshikka kiram iz.
U stunlari, to ‘sin lari yo‘g ‘on otxonada b ir ko‘zi
ko‘r, qo‘ng ‘ir sigirim iz pishillab yotadi. X arida
m usichalar kukulashadi. Bobom meni b ir tom oni
otxonaga yopishgan uyiga to ‘ppa-to‘g ‘ri yetaklaydi. U yoq-bu yoqni tim irskilab nam atning tagidan
k a tta b ir kalitni topib oladi-da, to ‘rdagi sandiqni
ochadi.
Suyunib
sandiqqa
k o ‘z
tik am an .
Qog‘ozlardagi, talinkalardagi h ar xil shirinliklardan — qand, parvarda, popuk ru sta va hokazolar4
dan hovuch-hovuch olib, etagim ni to ‘ldirsam -da,
yeyaversam ... Yo‘q, bobom ichim ni tirn ag an bu
havasni bilganday meni sekin chetga itarad i. A tigi
bir-ikki chaqmoq qand, bir-ikki dona yopishqoq
popukni qo‘lim ga tutqazadi va darrov sandiqni
darang-durung qilib qulflaydi. «Buvingga ko‘rsatma, uqdingmi?» deb tanbehlaydi chol.
Bu sandiqning yagona xo‘jayini buvim ekanini,
sh irin lik larn i ko‘z qorachig‘iday ayab saqlashini
yaxshi bilam an. Shuning uchun hovliga chiqishga,
akam ga yo biron boshqa bolaga ko‘z-ko‘z qilishga
o‘zim ham qo‘rqam an. N im qorong‘i uyda qandni
qasirlatib tez-tez chaynaym an. Ammo nim a bo‘ladi-yu, lop etib buvim kirib qoladi. Uzun bo‘yli, oriq
kam pir k a tta ko‘zlarini olaytiradi:
— Buvang qursin, nega m uncha sani yaxshi
ko‘rmasa! — deb qichqiradi.
Men hovliga yuguram an, olma tagida yolg‘iz
o‘zi tinchgina o‘ynab yurgan akam — Isamuhammadga ko‘z-ko‘z qilam an. U juda yuvosh, shovqinsuronsiz, xarxashasiz bo‘lganidan, qiziqib qaraydiqo‘yadi. Ayvonda do‘ppi tik ib o‘tirg a n onam
buvim ning tovushini eshitib, undan noxushlanganday qovog‘ini solib, yana qatim to rtav erad i. U
mo‘m in-m a’qul kelinlardan bo‘lgani uchun buvim ­
ning chizig‘idan chiqm aydi, u bilan aytishm aydi.
Opam K arom at — hali paranjisiz yosh qiz —
m aktabdan qaytadi. Men uning m ahallam izdagi
m aktabini — o tin bibining uyini yaxshi bilam an.
Bir kun opamga ergashib borganm an. Ayvonda
ancha qizlar — katta-kichik aralash — qator tizilib
o‘tirib , chuvvos bilan kitoblar o‘qishardi. Otin
bibi — qari, jiddiy, sersavlat xotin, qo‘liga ingichka, uzun tayoqni ushlab, qizlardan ko‘zlarini
uzm as, q u rt shim gan, saqich chaynagan qizlarni
tayoq bilan asta urib, o‘qishga undar edi.
Men opam ning jildidan qalin kitobni — Q ur’on
bo‘lsa kerak — olib, palapartish varaqlaym an.
Opam kuyunib, qo‘limdan yirib olmoqchi bo‘ladi.
Men berm aym an. Ayvonning u boshidan bu boshi-
ga olib qochaman. Og‘ir kitob qo‘lim dan tushib
k etad i, men u stig a yiqilam an. Shunda onam
qo‘limdan kitobni to rtib olib, o‘pib jildga soladi-da,
baland qoziqqa osib qo‘yadi. Keyin akam bilan
nim anidir talashib, urisham an. U stunga suyalib,
oftobda yamoq yamab o‘tirg a n buvim ning ko‘zoynagini yoki angishvonasini olib qochaman. K am pir
xunob bo‘lib koyiydi. Men shodlanib kulam an...
* * *
Qiyom vaqti. Og‘ilda sig ir m a’raydi. Uni podaga yuborm aydilar: b ir ko‘zi ko‘r bo‘lganidanm i
podadan qaytishda shoxi bilan konkaning oynasini
sindirib qo‘ygan. Bobom q a ttiq xafa bo‘lib, bir
so‘mmi, yarim so‘mmi jarim a to ‘lagan.
Onam baland, dudburonli oshxonada kuymalanmoqda. Men ayvonda yostiqlarni u stm a-u st qalab,
o‘ynab o‘tiribm an. Buvim torgina, cho‘zinchoq
hovlini qirtishlab su p u ra r edi, keyin ayvonga kelib,
ikki ustu n o‘rtasig a qurilgan belanchakka ko‘z
tashlaydi-da, birdan qandaydir vahim ali tovush
bilan qichqiradi.
— Sho‘rim q u rsin ... Shahodat! Kel!
Onam oshxonadan yugurib keladi. Men ham
belanchakka yaqinlasham an. Kasai ukam H ojining
sap-sariq yuzi, g ‘alati ochilib qolgan ko‘zi qo‘rqinchli edi. Onamning rangi qum o‘chgan, ko‘zlaridan yosh qaynab to ‘kiladi. Buvim qaltiragan qo‘li
bilan bolaning ko‘zlarini asta silaydi.
Ko‘p o‘tm asdan qo‘ni-qo‘sh n ilar chiqishadi. Bo­
bom hassasiga suyanib, o‘pkasini tutolm ay, ho‘ngho‘ng yig‘laydi. Men bo‘zarib, bo‘ynim ni egib qolaman. Menga hamma yoq bo‘m-bo‘sh, h ar narsa
sovuq tuyuladi...
*
*
*
B ir oqshom, kutilm agan vaqtda ko‘cham izda
tu yalarning baqirishi, havoni yangratgan qanday­
d ir notanish ovozlar eshitiladi. Akam yuguradi,
orqasidan men ham chopaman. Ko‘chada yuk ortil6
gan tu y a la r ko‘p. Q ing‘ir-qiyshiq ko‘cha u lar
uchun go‘yo sichqonning qopqoniday bo‘lganidan
tiqilib qolishgan. Osilgan lablaridan har yoqqa
ko‘pik sachratib, boshlarini jahl bilan keskin silkitish ad i, shunda bo‘yinlariga osig‘liq qum g‘onday
qo‘n g ‘iroqlar q a ttiq jaranglab ketadi. Uvada kiyim li, yirik gavdali, notanish odam lar «chixchix»deb, oldingi tu y alarn i cho‘ktirm oqda. Men
devorga qisilib, tu ra qolaman. Bobom hassasini
do‘qillatib eshikdan chiqishi bilan so‘raydi:
— Tosh omonmi?
— Xudoga shukur, Toshm at akam salom at, —
javob beradi b ir tuyakash.
Shunda men bularning qishloqdan, dadam ning
oldidan kelganini payqaym an. Ju d a sevinam an.
H atto endi tom barav ar tu y alar ham ko‘zimga
yoqim toy bo‘lib ko‘rinadi. «Ар-ар» deb ularga
tegajaklik qila boshlaym an.
Tuyakashlar k a tta qoplardagi g ‘allalarn i yelk alariga chapdastlik bilan olib, bizning omborga
bo‘sh ataveradilar. Bolalar, y igitchalar yig‘ilishadi.
Qiy-chuv... Qo‘shnim iz kekirdagini cho‘zib, qishloqilarni so‘ka boshlaydi:
— Tuyangni tort! Devorimni qulatadi hozir...
Boshqa b ir m ahsido‘z qo‘shnim izning novcha,
ran g p ar xalfasi b itta qopga pichoq urib yuborsa
sharaqlab yerga yong‘oq to ‘kiladi. X alfa ham
boshqa bolalar chuvvos bilan shosha-pisha tera
boshlaydilar. Bobom payqab qolib, hassasi bilan
o‘dag‘aylab, ularni quvlaydi. Keyin yerga qapishib,
to ‘kilgan yong‘oqlarni bittalab teradi. U hozir juda
te tik la n g an d e k . H am m adan, cholning tu y ad an
qo‘rqm asligi meni qiziqtiradi. U notinch tu y alar
orasida m unkillab, kalovlanib bemalol yurad i...
B ir kun chol boshqa odam larni boshlab keladi.
U lar bug‘doy va yong‘oqlarni qoplarga soladilarda, k a tta eshaklarga, kesak otsang quloq qim irlatm aydigan juda yuvosh o tlarga ortib jo ‘naydilar.
Omborxonaga kirsam bo‘m-bo‘sh. Cholning bu ishidan jah lim chiqadi. Nega berib yuboradi?
7
Tushunm aym an, ayniqsa yong‘oqlarga achinam an.
Ayyor ko‘zlarini javdiratib, ildam yo‘r g ‘alagan
sichqonlar ham meni qiziqtirm aydi. Onamga aytsam, kuladi:
— Bizniki emas, o‘g ‘lim, dadangning xo‘jayininiki.
Onam ning javobi qalbim ni tirn ab yuboradi.
Qovog‘im soliq, ko‘chaga chiqib ketam an.
Bu vaqtlarda yoshim to ‘rtd a n oshm agan bo‘lsa
kerak...
*
*
*
K o‘cha bug u n jo n lan g an . Bo‘zch ilar ta n d a
yoyib, ipni ko‘k bo‘yoqqa bo‘yaydilar, b ir tomoni
dag‘al, qilli, g ‘o‘laday og‘ir asbobni tan d a ustidan
yu ritib, ipni silliqlaydilar. Bo‘zchilarning ko‘pi
qari-qartang odam lar. Sal sho‘xlik qilsang: «G‘ivillama oyoq ostida!» deb jerkishadi ular.
Men ariq labidan b ir parcha loy olib «poq-poq»
o‘ynab o‘tirsam , uyidan o‘rto g ‘im A ’zam otilib
chiqadi. Ko‘zlari allanechuk besaranjom . Qarasam,
qo‘lida b ir tilim handalak. Men unga: «Shirinmi?»
deb tikilam an. U havasim kelganini biladi shekilli,
qo‘lini orqasiga oladi-da, boshini liqillatib maqtanadi:
— D adam lar olib k eld ilar, yana bor. A h,
sh irin ...
Men loyni otam an. Y ugurib M irahm ad otaning
uyiga kiram an. Supuriqsiz qarovsiz qolgan keng
hovlida juda baland, beo‘xshov eski paxsa devorli
xonaning kichkina, shaloq darchasi oldida bobom
o‘rto g ‘i bilan gaplashib o‘tirib d i. Men pinjiga tiqilaman:
— Buva, handalak...
Chol quloq solgisi kelm aydi, hassasining uchi
bilan yerni urib, gapiradi:
— Bilam an, bilam an, M usulm onqulning odami
edi u, shaytonga dars b erard i...
— Balli, esingizda ekan... — eski do‘ppili boshi8
ni og‘ir chayqab, so‘zini davom e ttira d i M irahm ad
ota: — Ana shu oqpadarga qam ti kelib qolsam
bo‘ladimi! U otda, men yayov. Qo‘lim da shashpar...
0 ‘ziyam devday b a q u w a t, zug‘um li y ig it edi-da...
Men chollarning gapiga beixtiyor berilam an.
Dam bobomga, dam uning o‘rto g ‘iga tikilam an.
U lar allaqanday xonlar, beklar, qo‘rg ‘onlar, urushlar to ‘g ‘risida so‘zlashadi. A llakim lar qandaydir
k a tta darvozalarni berkitib qo‘ygan, kim lard ir shah arga suv berm agan, bog‘d o rlar qaylargadir qochib
ketgani uchun bog‘larda m evalar pishib, sasibchirib ketgan. Bu gaplar menga ertakdan ham qiziq
tuyuladi. N ihoyat chollar jim bo‘lishadi, go‘yo
yoshliklarini sog‘inganday, boshlarini quyi solishadi.
Men bobomning qo‘lidan tortam an:
— H andalak...
— Тек tu r, huvari. Hali pishgani yo‘q ... —
deydi bobom.
Men yana qistaym an. QoTidan astoydil to rta ­
man. M irahm ad ota meni aldamoq uchun govron­
day hassasini qoTdan qoTga chaqqon olib, xirillagan ovoz bilan qandaydir qiziq ashula aytib beradi.
Yo‘q, menga kor qilm aydi. A xiri, bobom o‘rto g ‘iga
deydi:
— N im a qilam iz? Bola. B olaning ko‘ngli
poshsho...
Bu gapning m a’nosiga tushunam an. Chunki
men o‘z tilagim ni unga qabul qildirsam , u h a r vaqt
a tro fd a g ila rg a yoki o ‘z-o‘ziga shund ay deb
qo‘yardi.
Bizning uydan to r ko‘cha bo‘ylab yuz qadamcha
yurilsa, tosh terilgan k a tta ko‘chaga — «Oqmachit» m ahallasiga chiqiladi. Bu yerda uchta do‘kon
bor: biri qassoblik, ikkisi baqqollik. Musa baqqolning do‘koni ko‘zimga h a r vaqt quruq ko‘rinadi. U
faq at sabzi, piyoz, un, kerosin sotadi. Ammo muloyim, shirin so‘z, sersoqol keksa Sobir baqqolda
esa pashshalardan qoraygan shoda-shoda teshikkulcha, «ot non»lardan, qurtlag an jiyda va tu r9
shaklardan to rtib , to toshko‘m ir, quruq beda,
«makka sano»gacha h ar narsa topiladi.
Biz shu do‘konga boram iz. Sobir baqqol ohangdor mayin ovoz bilan: «Barakalla, azam atcha, buv a lari to ‘y la rin i ko‘rs in » , deb m eni erkalab
qo‘yadi.
Bobom qalashib yotgan handalaklardan b itta
kichkinasini oladi-da, hidlab qo‘lim ga tu tq izad i,
keyin bahosini so‘raydi. Baqqol b ir nim a deydi.
Bobom o‘siq qoshlarini chim irib, b ir qaraydi-da,
uzun, keng oq surp ko‘ylagining cho‘ntagidan bir
necha chaqa chiqaradi, h ar birini ko‘ziga yaqin
tu tib , obdan tikilib, baqqolning oldiga tashlaydi.
Sobir baqqol boshini chayqaydi.
— Bo‘lmaydi, otajon, picha qo'shing, — deydi.
— Bas. Bahosi yaxshi bo‘ldi, — deydi bobom
jerkib, uyga buriladi. Sobir baqqol orqadan yana
astoydil qichqiradi:
— D adaqo‘zi ota, b ir nim a qo‘shm asangiz
bo‘lmaydi!
Bobom unga qiyo boqmaydi. Tor ko‘chaga kirgach, o‘z-o‘zicha gapirib ketadi: «Insof bilan sotda. Og‘zingga siqqanicha aytaverasanm i!» Keyin
m endan ham ranjiydi: «Tentak, sabrni bilm aysan.
Bozordan kattasin i olib kelardim ».
Men handalakni qoTtiqlaganim cha sham olday
yuguram an. Ayvonda do‘ppimi, jiyakm i tik ib o‘tirgan onam dan pichoq so‘raym an. Akam ham, b ir
chekkada nim anidir o‘zicha chatib-tikib o‘tirg an
opam ham sevinishadi. M ana, chol ham a sta kirib
keladi.
— Qimmatga oldim. Bozorga tush ard im u , lekin
ko‘nmadi o‘g ‘ling, — deydi u onam ga. — Bolaning
ko‘ngli tilla ... Omon boTsin, orqam da qolsin. Bu
ten tak n i juda yaxshi ko‘ram an.
Shundan keyin chol h a r ikki-uch kunda eshik­
dan terlab-pishib kiradi, qo‘ynidan k a ttalig i piyoladay «уоТ-уоТ» handalakni chiqarib beradi, keyin
onam gam i, buvim gam i bozorning g ‘ovur-g‘uvuridan shikoyat qiladi...
10
*
* *
Onam menga qizil, oq yo‘lli tikdan uzungina,
kenggina yangi ko‘ylak kiydiradi ham eskigina
paranjisini yopinib, akam ning qo‘liga kichkina
tugunchakni beradi. Biz buvim ning (ona tomondan) uyiga ketam iz. Bu — juda yaqin. Bizga yondosh m ahalla — Quyi Oqmachitda. H atto onam
ham b a’zi vaqtlarda yaxtak yopinib, besh-o‘n
qo‘shni uylari osha tom m a-tom ham borib keladi.
Sobir baqqolning do‘koniga b ir zum ag'rayaman: eski, pachoq qo‘l tarozisini o‘ynagim keladi.
Keyin pastak kursichada m udrab o‘tirg a n yumyumaloq, sep-semiz Niyoz qassobga ham qarab
qo‘yam an. A trofida g ‘uv-g‘uv uchgan arilardan
qo‘rqm aganiga hayron qolaman.
Tanish eshikka ham m adan ilgari yuguram an-da,
to ‘ppa-to‘g ‘ri do‘konxonaga kiram an. K ichkina,
siniq ko‘zli deraza tagida beti yeyilib silliqlangan
qalin «to‘nka» — kunda yonida charm kesib o‘tirgan bobom — yumaloq boshli, keng yuzli, toza, oq
soqolli, to ‘la, sersavlat chol — qalin lablarini
jo ‘rtta g a q avartirib: «Bo‘b-bo‘b-bo‘b ... Aylanay
shirintoydan», deydi. Tog‘alarim — Egam berdi va
Rahim berdi — meni bir-bir quchoqlab, ishga beriladilar. Issiqda to r do‘konxonada ishdan zerikib,
diqqi-nafas bo‘lgan xalfa va shogirdlar hazillasha
boshlaydilar: biri boshim dan do‘ppim ni shunday
chaqqonlik bilan yulib oladiki, qayga yashirganini
bilm ay qolaman. Boshqa biri orqada m ushuksim on
«pix» deb meni cho‘chitm oqchi bo‘ladi. Bobom
ham m asiga o‘qraygan ko‘zlarini tikib baqiradi:
— E nalaring qiladim i ishni, badbaxtlar?!
U ning tovushidan quloqlar yorilguday bo‘ladi.
H a zilk a sh larn in g n afasi ichiga tu sh a d i. Men
«chamanda gul» do‘ppim ni issiqdan yap-yalang‘och
bo‘lib olgan oriq, rangpar, qarim siq yuzli xalfaning tizzasi orasidan yulib olaman-da, ivirsiq
do‘konxonada titin a boshlaym an: shonlar, qoliplarn i taraqlatib, goh u tokchaga, goh bu tokchaga
teram an . Tayyor bo‘lgan bachkana m ahsilarni
11
taxlaym an, b a’zilarini oyoqlarim ga o‘lchab ko‘raman. Bobom peshin nam oziga ketgach, darrov
uning o‘rniga o‘tiram an. X uddi bobom kabi jiddiy at va qunt bilan ishga kirishm oqchi bo‘laman:
chol o‘tk ir gazanlarni m endan yashirib ketgan
ekan. K ichkina, o‘tm as gazan bilan charm larni
ho‘llab, kunda ustig a qo‘yib, ko‘va bilan urib tekislashni juda sevaman.
M ahalla m achitining m inorasidan bobomning
baland, toza yangragan ovozi eshitiladi (u m uazzin
edi).
— Buvam! — deyman birdan qichqirib.
— M inoradan tusholm ay qoldi buvang. T ushirib
qo‘y! — deydi cho‘ti r xalfa.
Jahlim chiqadi, lekin indam asdan, ko‘vani kundaga uraveram an. Quloqlari bitg an shekilli, ko‘vani qo‘lim dan to rtib olishadi. Men ichkari hovliga
kiram an. Ayvonda buvim — H urm at bibi bilan
onam choy ichib har vaqtdagiday, gaplashib o‘tirishibdi. Buvim yumshoq semiz qo‘llari bilan boshim ni silab, odaticha, peshonam dan o‘pib qo‘yadi.
Ayvonning pirom onidagi indan mo‘ltayib qaragan b ir ju ft m usicha bolasiga ko‘zim tushgan
hamon o‘rnim dan sapchiym an. U larni pastga tushirm oq uchun uzun yog‘och q id irar ekanm an,
buvim astoydil koyiydi meni:
— Ha, shum taka, onasi q a rg ‘aydi. M usicha aziz
qush, — deydi-da keyin, qushchalarni yutm oq
uchun s h ift orasida ilon paydo bo‘lganini, ularga
achinib, kunduzlari ikki ko‘zi sh iftd a, kechalari
uxlam asdan poylab chiqqanligini so‘zlaydi. Haqiq a tan kam pir jonli m axluqqa z arrach a ozor
yetkazishdan qo‘rqardi. Q urt-qum ursqa, kapalak,
qo‘n g ‘iz — ham m asini himoya qilardi.
Men quloq solmayman. Nima qilib bo‘lsa ham
m usichalarning payiga tusham an. Lekin endi onam
meni q arg ‘ay boshlaydi. U ning kichkinagina, etsiz,
lekin iliq yuziga qarab, sal haddim dan oshsam
meni tu tib olib urm oqqa tayyor ekanini payqayman-da, ilojsiz qolaman.
12
*
*
*
E rtalab choy icham iz. Onam, opam, akam ,
bobom, buvim va men — hammamiz ayvonda,
d a stu rx o n a tro fid a d av ra q u rg an m iz. Bobom
to ‘rd a , men uning pinjida o‘tiram an . P astd a,
sam ovarning yonida onam choy quyib ulgurm aydi. Choy va non chakkaga tekkan! Na qand, na
turshak! Men jizzali va piyozli nonlarni juda
yoqtiram an, ammo bunday lazzatli nonlarni b u ­
vim ahyon-ahyonda yopadi.
Birpasda bobomning yelkasiga osilib olaman,
quloqlarini ushlaym an, burushiq yuzlarini silayman.
— Hoy, qo‘y bolam, tek o‘tir! Choyni to ‘kdingku, xum par! — deydi bobom koyinib.
Bobom m unkillagan q ariya odam . Q oshlari
o‘siq, siyrak soqoli oppoq. B urushiq qo‘llarida
to m irla r q a v arg an , y irik barm oqlari qadoqli,
oriqligidan gavdasi cho'kkan, yelkasi chiqqan.
— Jim o‘tir deyman, sho‘xliging qursin! —
q arg ‘aydi onam.
— Sho‘x-da ayni g ‘ayratga kirgan! — mening
yonim ni oladi bobom.
B uvim ning b utu n gapi faqat tirikchilikdan.
U ning gapida m aqollar, tu rli ajoyib iboralar ustm au st quyilib kelaveradi. U novchadan kelgan, baquvv a t, pishiq, lekin cho‘pday oriq. Bobomga o‘xshash
m unkillagan emas, tirik k in a kam pir, hassa tu tmaydi. U hech tinm aydi: non yopadi, o‘choqqa olov
yoqadi, hovlini qirtishlab supuradi, nam atlarni
qoqadi.
H ar kuni ertalab dasturxon ustida o‘tirganim izda k a tta ko‘k it eshikdan asta kirib keladi. U
ayvonga juda yaqin kelm asdan, n ariro q d a —
ham isha b ir joyda to ‘xtaydi va orqa oyoqlarida
tu rib , mo‘ltillagan ko‘zlari bilan menga tikiladi.
Bu qorovulning iti. K elishgan, gavdali, zo‘r it,
odatda shunday ten tib yuradi.
0 ‘rnim dan tu rib : «Ма, ma, K o‘ktoy» deb nonni
ko‘rsatam an va non bilan aldab tu rib , tokchadan
13
sekin g u g u rtn i olaman. N iyatim ni payqagan it tu ra
qochadi. U g u gurtdan juda qo'rqadi. Orqasidan
nonni otam an, yugurib qaytadi-da, nonni olib,
g ‘izillaganicha chiqib ketadi. Hammamiz kulgidan
qotib qolamiz.
— Bo‘yning cho‘zilm agur, — deydi kam pir, —
nonni otding-a, uvol... Itg a xudoyim suyakni
chiqargan.
Opam qoziqdan jildini olib bo‘yniga osadi-da,
m aktabiga jo ‘naydi. Akam shoyi qiyiqni hafsala
bilan taxlab, yaxtak ustidan beliga bog‘lar ekan,
am akim ning o‘g ‘li Qodir shoshilib eshikdan kelib
kiradi.
— Tez yur, Isavoy, kechikamiz, — deydi akamni qistab. Q ayergadir borm oqchilar.
Men h a r vaqtdagiday ularga ergashib, xarxasha
qilaman.
— Ko‘r bo‘lib ketm agur! — ranjiydi onam. —
Zig‘irdaysan, o‘zingdan k a tta la rg a ergashasan,
bular uzoqqa ketyapti.
Bobom inqillab, bazo‘r o‘rnidan tu radi:
— Qani yur, bolam, ko‘chaga chiqam iz, — deydi
devorga suyangan jin g ‘il hassasini olib.
Men o‘ynab o‘tirg a n g u g u rt cho‘plarini nariberi q u tich ag a solib tokchaga tashlaym an-da,
bobomning oldiga tushib yuguram an.
Yelkasi chiqiq, m unkillagan qari bobom hassa­
sini do‘qillatib, b itta -b itta bosib boradi. Egniga
surp yaxtak ustidan eskigina chopon, boshiga
s a rg ‘aygan tam iya kiygan. Y alang oyoqlarida
qo‘pol, pishiq kavush.
— Qayoqqa boramiz, buva, M irahmad buvaning
oldigami? Yaxshi ko‘ram an-da o‘rto g ‘ingizni, —
deyman bobomning oldida pildirab.
— Ha, xum par, bilasan o‘zing, — javob beradi
bobom kulim sirab.
— Tez-tez yuring-e, buva, m uncha im illaysiz, —
deyman to ‘xtab.
Bobom qotib kuladi-da oppoq soqollarini silab
deydi:
14
— Qanday qilay, bolam, qarib qoldim, misoli bir
q uruq daraxtm an-da...
K o'chadan ozgina yurgandan so‘ng, to r, egri jin
ko‘chaga qayrilam iz. Qiyshaygan eski eshikni sekin
ochamiz-da, M irahm ad boboning keng hovlisiga
kiram iz.
Chol yirik gavdali, peshonasi keng, soqollari
qalin, ustida bo‘z yaxtak, eskigina chopon; devor­
ga suyanib, go‘yo uxlaganday ko‘zlari yum uq sokin
o‘tiribdi.
— Ha, o‘tiribsizm i oftobda m iriqib? — deydi
bobom m iyig‘ida kulib va hassasini devorga suyaydi.
— E, kel-kel, zerikib o‘tiribm an. Hech kim yo‘q,
M irm ahm ud bo‘lsa dalada, kam pir rahm atlikdan
ajraganim dan beri ahvol shu, yolg‘iz qoziq b o iib
o‘tirganim -o‘tirg an , — deydi oyoqlarini uqalab,
keyin surilib, eskigina ko‘rpachadan bobomga joy
beradi.
Chol bu tu n um ri sipoh — jangchi bo‘lgan.
U ning yirik novcha gavdasi, hanuz q irg ‘iydek ko‘z
q arashlari yoshlikdan ja su r, polvon kishi bo‘lganidan ishorat beradi. F a rg ‘ona vodiysida, Chim­
kent, T urkiston, Sayram a tro fi sahrolarida sipohlik
qilib ko‘p kezgan. R u slar kelgandan so‘nggina tentirash la rg a barham beriigan.
Almisoqdan qolgan ko‘hna uyning to ‘kilib tu rgan ayvonida ikki chol — qadim do‘stla r, odatdagiday bitm as-tuganm as suhbatlarga kirishib ketadi.
Men darrov ayvon oldida oftobda m udrab yotgan
zanjirband it oldiga yaqinlasham an. It ko‘zlarini
yalqovgina asta ochib, b ir irillaydi. Men cho‘chib
o‘zim ni ikki qadam orqaga tashlaym an. U juda
zo‘r, eshakday k a tta ta rg ‘il it. Men astagina yana
yaqin boram an va cho‘qqayib, «ma-ma-ma» deyman
tegajaklik bilan qo‘lim ni uzatib. It indam aydi,
ammo shu on dum iga qo‘ngan b ir pashshani chaynamoqchi bo‘lib, g ‘ijinib dum ini qayta-qayta tishlaydi, keyin butin i ko‘ta rib qashinadi. Men astoy­
dil tegajaklik qila boshlaym an. U birdan gurillagan
15
baland ovozi bilan vovullab yuboradi. Cho‘chib
yana o'zim ni orqaga tashlaym an.
— E, tegm a, it yomon, — deydi bobom meni
chaqirib.
Chollar nim anidir gaplashib o‘tirad ila r. Men
bobom oldida birpasgina o‘tiram an-da, yana zeri­
kib hovli yuziga tusham an.
Cholning yolg‘iz, bitta-yu b itta ko‘r tovug‘i bor.
Tuxum qiladim i, qilm aydim i — bilm aym an, lekin
oriqqina, qari, yuvosh tovuq. Kesak otib, quvlay
boshlaym an.
— Bas, bas, tegm a, uvol-ku, axir, — qichqiradi
bobom ranjigan ohangda.
Men chollar oldidan asta o‘tib uyning ichiga
suqilam an. N im qorong‘i xona ichi bo‘m-bo‘sh,
hech vaqo yo‘q. Taxmonda eski b ir sandiq, burchakda cheti siniq zil xum cha. Y erda b ir parcha
eski nam at ustida k ir ko‘rpacha bilan b ir yostiq
xolos. Yog‘och qoziqda k ir chopon o sig ‘liq.
U yning to ‘rid a, shipiga yaqin baland yog‘och
d o r, unda ham eskigina olacha p a x talik .
Tokchada uchta-to‘r tt a sopol piyola, qalin, og‘ir
sopol tovoqlar, besh-olti qo‘pol-qo‘pol yog‘och
qoshiq. B ular cholning ko‘p, xilm a-xil hunarlaridan dalolat. X onaning har b ir burchagi, h ar
b ir tokchasini tim irsk ilab yuram an-da, birdan
shipda eski qinga tiq ilg a n qadim zam onning
k a tta bir qilichi osig‘liq tu rg an ig a ko‘zim tu sh a ­
di, yuragim hapriqib ketadi. 0 ‘ym akor yog‘och
esh ik li p astak d arch ag a y u g u rib chiqam an,
yuqoriga osilam an. Bo‘yim yetm aganidan xunob
bo‘lib, darchadan cholga qichqiram an:
— Buva, qilichni olib bering! — yalinam an sabrsizlanib.
M irahm ad chol jahli chiqib b ir xo‘m rayadi,
keyin yum shab, kulim sirab, muloyim ohangda:
— Ey, o‘g ‘lim, qilich shipga osig‘liq, g ‘alva
qilma, — deydi yo‘talib va uzoq yoshligini tasavvur etganday b ir lahza xayolga beriladi, keyin
so‘zida davom etadi. — Lekin b ir zam onlar xo‘p
16
qiliclibozlik qilganm iz. Tulpor o tlarni osmonga
sapchitib, qilich solardik. E-e, bu qilich ham endi
menday keksa. Esiz-esiz, o‘tdi-ketdi yoshlik, yulduz oqqanday oqdi-ketdi.
— Jon ota, b ir ushlab ko‘ray, — yalinam an
y ig ‘lam sirab. Bobom meni aldab-suldab chaqiradida yoniga o‘tqizadi.
— 0 ‘tir , o‘g ‘lim , o‘tir , qilich nima degan gap.
Endi qilichbozlik yaroq zamoni o‘tib ketdi. 0 ‘qi,
o‘g ‘lim , u lg ‘ayib, m ulla bo‘l! — deydi orqam ni
qoqib. — Qani boshlang, do‘stim , F a rg ‘onada
M a’dalixon ta x td a n tu sh irilg an in i so‘zlang. Musavoy eshitsin, b ir yaxshilab hikoya qiling, — deydi
bobom o‘rto g ‘iga qarab.
— Qani b o im a sa, tingla, o‘g ‘ilcha, — deydi
chol va yo‘talib, ta rix n i boshlaydi.
Es-es bilam an, tushdagiday qiziq voqealar, ajo­
yib sarg u zash tlar chol xotirasidan buloqday quyilib
ketadi. F a rg ‘ona jan g lari, Buxoro g ‘azovoti. Qo‘qon va Xorazm ta lo n lari... keyin ru slarnin g kelishi. Hikoyaga men berilib quloq solam an, jim
tinglaym an. Chol ham m asini birm a-bir eslab, uzoq
so‘zlaydi. X o tiralar ko‘p. B ular hanuz g ‘ira-shira
esim da.
— 0 ‘tdi-ketdi um r, ey-voh, bevafo dunyo! —
deydi chol va yo‘talib, xayol og‘ushida yana uzoq
su k u t etadi. — Y urgan daryo, o‘tirg an bo‘yra, deyd ilar. Q uturgan b ir daryo edik, mana ko‘ribsizki,
bo‘y ra bo‘lib qolibmiz, — deydi chol xo‘rsinib.
Bobom va chol endi har xil hazil-huzil gaplarga
o‘tish a d i, to ‘yib ezm alanishadi, men u larn in g
hazillarini tinglashni ham sevaman.
P esh in v a q ti y aq inlashganda a sta uyga
jo ‘naymiz.
-Л ' *
*
Ayvonda buvim bilan pochcham o‘tirishibdi.
D asturxon yozilgan, qand-qurs joyida, sam ovar
shaqirlab qaynab turibdi.
Alisher Navoly
Ч}ЗЛд 1 - nomidagi
„O'zbek'istqp МҚ
17
Pochcham ellikdan oshgan, novcha, kasalm and,
rangpar. T ishlari tushgan, soqollari oqargan, yuzi
burushiq, xunukkina kishi. U stida uzun yaxtak,
boshida beso‘naqay o‘ralgan k a tta qo‘pol salla,
oyoqlarida churuk m ahsi. Doimo eng a w a l uning
shu churuk m ahsilariga ko‘zim tu sh ad i, bugun
ham yalt etib avval uning oyoqlariga qaraym an va
o‘sha churuk saxtiyon m ahsini ko‘ram an. Hayron
qolaman, nahotki hech yangi m ahsi olmasa?
Pochcham Labzakda tu rad i. U so‘k fu ru sh lik qi­
ladi. So‘kchilik g ‘oyat og‘ir va iflos ish. Ehtimol
shuning uchundir, pochcham boyoqish ham isha k ir
va h o rg ‘in yuradi. Oilasi juda k a tta . B irinchi xotini — k a tta ammam o‘lgan, keyin kichik ammamga
uylangan. U ning ancha-m uncha mayda bolalari
bor.
Bobom eshikdan k irish i bilan:
— K eling, keling, omonmisiz? — deydi va
pochcham bilan ko‘rishib, sihat-om onlik so‘raydida, to ‘nini qoziqqa osib, to ‘rga o‘tira d i. — Baybay, kun isib k etipti, — deydi chordana qurib.
Bobom darrov pochcham ning ishlaridan, narxnavodan su rish tira boshlaydi. Pochcham h a r v aq t­
dagiday so'kfurushlikdan, tirikchiliknin g mashaqqatlaridan, hayotning og‘irligidan shikoyatom uz
so ‘zlay boshlaydi. Men pochcham ning og‘ziga
jim gina qarab o‘tiram an. A yniqsa uning o‘siq qosh­
larini, sertom ir bo‘ynining qaltirash in i, tom og‘idan choyning quit-quit o 'tish i va chirik tish lari
orasida qandning kusurlashini tom osha qilam an.
Pochcham ni juda tez unutam an, dasturxondagi
qand, parvarda va tu rli m evalar ko‘zim ni oladi.
P atnisni tiq -tiq etib, chetini chertib qo'yam an,
lekin qo‘l uzatishga buvim dan qo‘rqam an. Buvim
ham mening bezovtalanganim ni darrov seza qoladi.
— M uncha g ‘ivirlaysan, jim o‘tir , o‘ynab kelsang boim aydim i! — deb tu rtib qo'yadi.
— 0 ‘zim ... P arv ard an i sanayapm an ichim da, —
deyman izza bo‘lib.
Bobom qotib kuladi:
18
— 01, ol, h uvari, — deydi bobom parvardani
ko‘rsatib.
Buvim b ir oq qand va b ir parvardani uzatadi:
— Bor, ket, yo‘qol, ko‘chaga jo ‘na, yeganing
ham isha shirin lik , issig‘ing oshm aganiga hayronman, — deydi noxush ohangda.
— Sandiqning kaliti o‘zingizda-ku, qachondan
beri berm aysiz, toshday qattiq siz, — deyman
buvim ga qandni kusurlatib.
Sam ovar yonida choy qo‘yib o‘tirg a n oyim
lablarini tishlab, eshikka ishora qiladi, men g ‘izillab ko‘chaga yuguram an.
* *
*
Oqshom. Oyoqlarim yalang, ustim da yangi chit
ko‘ylak, boshim da eskigina do‘ppi, m ahallada yuraman. B izning m ahalla — Govkush. Govjum ko‘cha,
katta-kichik h ar xil yoshdagi bolalar juda ko‘p.
Hammamiz o‘yinda. 0 ‘yinning ham xillari ko‘p,
k a tta la r oshiq, chillak o‘ynaydi, biz — kichiklar tol
kesib, ot qilib m inam iz-da, to r ko‘chaning changini b u rq iratib chopamiz, charchashni bilmaymiz.
Tol otni bezashda o‘rtoqlarim dan qolishm aslikka
tirisham an, o‘zimcha tu rli popuklar, shokilalar
yopishtiram an. B olalardan b iro rtasi tegsam i, hayiqmay yoqalashib ketaveram an.
To‘satdan, lop etib, X um sondan otam kelib qola­
di. Otam otdan tushgan hamon men uni quchoqlab
yopisham an.
— 0 ‘gTim, omonmisan? — deydi otam meni qu­
choqlab, keyin otni yetaklaganicha hovliga kiradida, egardan x u rju n n i oladi. Sevinishib yugurgan
buvim va bobom bilan ko‘rishib, ayvonga o‘tirad i.
Oyim, uzoqda turganicha «assalom» deydi va
sam ovarga yopisha ketadi. Opam bilan Isa akam
ham, otam kelganini eshitib, darrov allaqaydan
yetib keladilar.
O tam ning qovog‘i soliq, indam asdan nos chekib
o‘tirad i, gapirm aydi. Men ham, mum tishlaganday
su k u td a, bobom yoniga tiqilib o‘tiram an.
19
— Nima bo‘ldi, gapir, qalay yum ushlaring? —
so‘raydi og‘ir sukutdan keyin bobom.
Dad am, Toshm uham m ad, baland bo‘yli, sariqdan kelgan, soqol-mo‘ylovi qora, ust-boshi qo‘polgina kishi. U bobomga javob berm aydi. Yana
anchagina jim o‘tirg an d an keyin nosvoyini tu p u rib
tashlaydi-da, qisqagina qilib to ‘ng javob beradi:
— Uch kun boTdi — do'konga o‘g ‘ri tu sh d i, qol­
gan m ollarni nari-beri sotdim -da, do‘konni tashlab,
X um sondan ketdim . Ish shunday rasvo...
Hamma jim , qotib qoladi. Uzoq suk u td an so‘ng
birdan bobomning fig ‘oni falakka chiqib ketadi, u
jahl ustid a to ‘lqinlanib gapiradi:
— Xumson ham rasvo bo'ldi degin, ha, ax ir
odam lari insofli edi-ku?!
— X um sonning xalqi yaxshi, lekin o‘g ‘rila r borda, — deydi otam kalta qilib.
Bobom g ‘oyat xafa, boshini quyi solib o‘tirad i.
— Toleyimiz qursin! — ho‘ngrab yig'laydi
buvim.
Onam asta, tovushsiz yigTaydi, faq at yuzlaridan oqib tushgan ko‘z yoshlari go‘yo bizning
yuraklardan sirqiganday, akam , opam va men goh
otam ga, goh onamga tikilib, qayg‘u og‘ushida jim
qotib o‘tiram iz.
Bobom b ir so‘z qotm asdan o‘rnidan qo‘zg‘aladi.
Yelkasiga g ‘am yuki cho‘kkanday, gavdasini bazo‘r
ko‘ta ra d i va har kundagidan bukchayganroq holda
asta у urib, m achitga — x u fton namoziga jo ‘naydi.
Endi buvim ning fig ‘oni to ‘g ‘oni buzilgan daryoday ko‘pira boshlaganda otam darrov kesib ta sh ­
laydi:
— Bas-bas, boTdi endi, xudodan ko‘r, — deydi
jahl bilan, keyin sal yum shoqroq ohangda: —
T irikchilikni b ir am allab o‘tkazarm iz, xafa boTma,
daladan ovqat topiladi, — deydi k aftiga nos to ‘kib.
Onam yig‘lab yurib sam ovar olib keladi, dasturxonda non burdalanadi. Hammamiz jim , so‘zsiz,
ishtahasiz choy icham iz.
20
-л* * *
E rtasiga h a r kungidan ham vaqtlik choyga
o‘tiram iz. Dadam to ‘rda, xafaligidanm i dasturxonga qo‘l urm aydi, og‘zida nos, boshi quyi egilgan,
jim . Men dadam ga zehn solib, term ilib o‘tiram an.
Soqoli siyrak, yuziga ajin tu sh a boshlagan, ko‘zlari
yirik. U h a r vaqt shunday, nos chekib, xayolga
berilib, uzoq o‘tirish n i yaxshi ko‘radi.
Bobom choyni k a tta -k a tta ho‘playdi, gapiradi,
o‘zi x afa bo‘lsa-da, dadam ga n asihat qilishga
tirish ad i.
Dadam ha demay, be demay, b ir nuqtaga qarab
o‘tirad i.
— Bas, o‘tgan ishga salavot, u n u t, — deydi
bobom yo‘talib. — H arakat qil. Toji aka kuni kecha
Y angibozordan keldi, oldiga chiqib m aslahat so‘ra.
K eyin Y angibozorga bor, qozoqlar odobli,
sh afq atli, toza xalq.
— T irikchilik dardidam an, mening ishim alb at­
ta, cho‘lda te n tira sh , — to ‘n g ‘illaydi dadam va
nosni chekib bo‘ladi-da, achchiq choydan ichadi,
keyin indam ay ko‘chaga chiqib ketadi.
Bobom uzoq o‘tirg a n d a n so‘ng: «Uh!» deb
og‘ir xo‘rsin a d i, hassasin i d o 'q illa tib , asta
qadam bilan ko‘chaga jo ‘naydi. K arom at opam
ham noxush holda jild in i qoziqdan olib,
bo‘yniga osadi, kitobining yoniga yarim ta nonni
tiq ish tiradi-da, m aktabga ketadi. Demak, bugun
tu sh d a «nonxo‘rak»ka uyga kelmas ekan, deb
o‘ylaym an ichimda. U juda dono qiz, Navoiy,
M ashrab, H ofizlarni m ayin, yoqimli ovozi bilan,
chiroyli ohang berib, juda ravon o‘qiydi. Men
uning pinjida jim quloq solib uzoq tinglashni
yaxshi ko‘ram an. Isa akam ham Oqmachitdagi
m aktabga qatnaydi. U juda yuvosh, bo‘shgina
bola, bugun jim gina m aktabiga jo ‘nadi.
Onam boyoqish bugun nihoyat xafa. U o‘rta
bo‘yli, oriqqina, rang-boshi du ru stg in a, m ehnatkash xotin. Uy ishidan jindek bo‘sh vaqti bo‘lsa
21
darrov jiyakm i, do‘ppim i tikishga o‘tira d i. Bugun
ham onam dasturxonni chaqqongina yig ‘ishtiradida, ish tikishga o‘tirad i.
— Dadamning do‘konini o‘g ‘ri bo‘shatib ketgan
bo‘lsa, endi dadam Xum songa borm aydim i? Ju d a
ichim achishyapti, oyi, gapiring, dadam o‘g ‘rin i
nim aga darrov qidirib topm aydi? — so‘raym an
onam ning yoniga o‘tirib .
— 0 ‘g ‘rila r ayyor bo‘ladi, o‘g ‘lim . U lar tu n
qorong‘isida keladi-da, birpasda shipiradi-ketadi, — deydi onam xafa holda. Chaqqon qatim to r­
tib, sekin gapira boshlaydi oyim. Tog‘lar-toshlar,
qoyalar, uchirim lar, u lar orasida sharqirab oqqan
suvlardan gapiradi.
— Yong‘oq, olcha, asal — ham m asi to g ‘dan
keladi, uqdingm i? E shitganm an, Xumson to g ‘lari
juda baland, chiroyli emish, bag‘rida k a tta daryo
ko‘pirib oqarm ish.
Men xayolimda o‘zimni to g ‘lar orasida tasav v u r
etam an. Esiz-esiz Xumson. Men dadam ning o'rn id a
bo‘lsam o‘g ‘rini darrov ushlardim -da, o‘xshatib
do‘pposlab, m ollarni cho‘z derdim o‘g ‘riga.
Hovliqib gapirgancha o‘rnim dan tu rib ketam an.
Oyim jilm ayib kulib qo‘yadi.
— Baqqolchilik yaxshi h unar, oyi. Do‘konda
hamma narsa bo‘ladi: bug‘doy, arpa, un, sabzi,
piyoz, choy, qand, yong‘oq, mayiz. M ana, Oqma­
chitda baqqol bor-ku, nim ani qidirsangiz topasiz
u n dan. 0 ‘tg anim da havasim
keladi, qandq u rslari, biram jiydalari b orki... Havasim kelib,
qarab o‘tam an, bittayam berm aydi-ya. D adam ­
ning d o ‘koniyam sh u n d ay d ir-a, oyi? Dadam
yozda m eni olib boram an, degan edi. E siz...
Xayolim Xumsonda edi-ya!
Oyim ishpechni tokchaga qo‘yib, sam ovarning
kulini qoqadi-da, g ‘ivirlab, oshxonaga kirib ketadi.
Orqasidan qarab, xafalikdan oyim kuyib ketdi, dey­
man ichimda.
B ir necha kun o 'tgandan so‘ng dadam Y angi­
bozorga jo ‘nashga tayyorlik ko‘ra boshlaydi. Qarz22
havola bilan am al-taqal qilib, chit, tik, trin k a oladi
va b ir sahar, qorong‘ida, otda jo ‘nab ketadi.
Bobom va buvim duo qilib yig‘lab qoladilar.
Onam ancha tinchigan. U peshinga yaqin kichik
bobomnikiga — otasinikiga chiqmoqchi bo‘lib, me­
ni oldiga soladi. Onam p a ra n jid a, baqqollar
yonidan o‘tib borayotsak soqollari oq, tanish Sarvi
baqqol sekingina eshitilar-eshitilm as: «Qurvaqa»
deydi. Jahlim chiqqanidan qaltirab ketam an.
— Y ur, tez-tez... — deydi onam.
— «Qurvaqa» deyapti-ku, h ar kuni meni ko‘rganda «Qurvaqa» deydi, — deyman oyimga ra n ji­
gan ohangda.
— Ha, qo‘yaver, erm ak qiladi-da, ham m aning
ham shunday b ir laqabi bo‘ladi, parvo qilm a, ham ­
masi hazil, — deydi onam.
— Bu — bobomning laqabi.
B urchakka yetganda jindak to ‘xtaym an. Bu
yerda xashak ustid a qish-u yoz b ir devona yotadi.
Soqollari o‘sgan, kiyim lari ju ld u r b ir keksa de­
vona. H ar kuni sham у oqib, go‘shtsiz qora sho‘rva
qaynatadi. H ozir esa b ir nim alar haqida xonish
bilan va’zxonlik qilmoqda. Birpas to ‘xtab tin g lay ­
m an. Onam anchagina ilgari ketib qoladi.
M achit oldidan o‘tib ketayotganda yana to ‘xtaym an. M achit m inorasi baland, savlatli. H ar o‘tganim da lahzagina to ‘xtab , m inoraning tag id an
boshiga qadar b ir ko‘z yugurtiram an.
B uvim larnikiga yetam iz, onam orqasiga b ir qaraydida, m ening qoram ni ko‘rgandan so‘ng ichkariga kirib ketadi.
Men tash q arin in g to ‘ridagi do‘konga kiram an.
K atalak do‘konchada bobom, ikki to g ‘am, to ‘r tta
xalfa m ahsi tikm oqdalar.
— E, kel-kel, kamnamosan?! — deydi kinoya
bilan sh a rtta -sh a rtta qatim to rtib , bigiz bilan
m ahsi tikayotgan E rgash xalfa.
— Assalom! — deyman va to ‘ppa-to‘g ‘ri to ‘rdagi bobomnnig oldiga o‘tam an.
23
Bobom meni q a ttiq quchib, qo‘li bilan orqam ni
b ir ikki qoqadi-da, ta g ‘in ishga tu tin a d i. Dam
to g ‘alarim ga, dam x alfalarga b ir oz tegajaklik qil­
gandan keyin ichkariga kirib ketam an.
Torgina hovli. Bobom ota-bobolaridan qolgan
churuk uyni buzib, ming m ashaqqat bilan yangi
im orat solgan. K ichkina, nihoyat to r hovlida bir
nav tuzukkina ikki uy va b ir ayvon. H ovlining
burchida kattakon, yo‘g ‘on, tarvaqaylab o‘sgan bir
tu p olma. Buvim h a r bahor d a ra x t oldiga bolta
ko‘tarib boradi-da: «Kesaman, kesaman sen oTgurni!» deb po‘pisa qiladi.
Ayvonda oyim bilan buvim so‘zlashib o‘tirishibdi.
— Kela qol, bolam, kel, aylanay, — deydi buvim
quchoqlab ikki yuzim dan choTp-choTp o‘pib.
U savlatli, toT agina, oppoq, ko‘zlari yirik,
ziyrak va sh irin so‘z xotin.
Men darrov o‘yinga tusham an, erm ak a x tara
boshlaym an. Ayvonda g ir aylanib, bemalol kezib
yurgan m usichalarni quvlaym an.
— Bay-bay-bay, sho‘xsan-e... — deydi onam
qoTini siltab.
Shipga ko‘zlarim tushadi:
— Voy, bola ochipti, b itta sin i tu sh iram an ,
kaltak yo'qm i? — 0 ‘choq boshiga, kelin oyim
oldiga yuguram an.
— Uvol-ku, ax ir, bermang! — deydi ayvonda
tu rib onam.
Yana dam am m am ning g ‘iybati, dam buvim dan
sh ik o y at, uzoq b itm as-tu g an m as s u h b a tla rin i
davom e ttirad ilar.
— Y ur, ukam , m ashinada tik ish n i o‘rgatam an.
Biram m ashinaki, shatillatib tikib beradi. Y ur,
o‘zing ko‘r, uch kun b u ru n gorddan to g ‘ang olib
keldi.
Kelin oyim meni uyga boshlaydi. Oldiga tushib
uyga chopaman. Y araqlagan yangi m ashina ekan.
Kelin oyim ni nari surib, m ashinaning qulog‘ini
egallaym an, o‘ngu tesk ari aylantiram an, u yoq-bu
24
yog‘ini ochib ko‘ram an. K elin oyim ning jahli chi­
qib «tegma, bu nozik narsa» deydi va o‘tirib mahsilarn ing qo‘njiga m ashinada gul sola boshlaydi.
Bu yangilikdan ham tez zerikam an-da, tashqariga,
do‘konga yuguram an.
Bobom peshin nam oziga ketgan, u ko‘pdan beri
m achitning ixlosli so‘fisi. U ning baland, gurillagan
ovozi m inoradan yangrab, uzoqlarga, allaqaylarga
ketadi. H ar gal u azon ay tark an , quloq solib tu ram an-da, «mening bobom» deb qo‘yaman o‘rtoqlarim ga. Bobom b iro r kunni kanda qilm aydi, har
kun besh m ahal m inoraga chiqib azon aytadi.
Men do‘konda bobomning yo‘qligidan sevinam an-da, darrov kundaga m ukka tushib olaman.
Qo‘lim ga tushgan eng yaxshi charm larni ko‘va
bilan u rib-urib, bizbizak kesishga kirisham an.
Lekin bizbizak o‘lg u rn i yaxshi o‘xshata olmayman.
Shu chog‘ to ‘satd an k a tta to g ‘am Egam berdi
qilm ishim ni ko‘rib qoladi-da, ranjib, meni koyiy
boshlaydi:
— E-e, jin n i bo‘lib qoldingm i? Voy-bo‘y, qiymalab tashlabsan-ku b u tu n charm larni, ten tak .
Jo 'n a b qol hozir, buvang kaltaklaydi. — Qo‘lim dan
gazanni yirib oladida, qiym alangan charm larni
y ig 'ish tira d i.
Lekin parvoyim yo‘q, pisand qilm asdan xalfash o g ird lar bilan hazillashib o‘tiram an . Bobom
peshin nam ozidan qaytib, ishga o‘tirg a n hamon
m ening qilm ishlarim ni sezib qoladi:
— ly a , bu nim asi? U vol-ku, tentak ! —
Ozmuncha charmmi! J o ‘na ko‘chaga, — baqiradi
jahldan qizarib.
Men qovog‘im ni solib, xafa o‘tiram an.
— Bor, suv olib kel, shirach qoram iz, — deydi
bobom yum shagan tovush bilan kulim sirab.
Zarang tovoqni ko‘tarib , darrov ichkariga yugu­
ram an va g 'izillag a n im c h a birp asd a zaran g n i
limmo-lim to ‘latib suv olib chiqam an.
—
B arakalla,
xum par-e,
chaqqonsan-da
o‘zing, — m aqtaydi meni bobom tu k li qulog'ini
25
jim jilog‘i bilan qashib. X alfalarga xalaqit berm asin
deydi shekilli, buyuradi: — T ur, b ir o‘ynab kel!
Ko‘chaga chiqqim kelm aganidan g ‘ivirlab, unibuni o‘ynab o‘tiram an. K a tta va kichik to g ‘alarim
boshlarini ко‘ta r may ish tik ad ilar. K a tta to g ‘am
m ahsi tikm oqda. U baland bo‘yli, qotm adan kelgan,
silnam o, oriqqina kishi. Ko‘zlari yirik, qoshlari
payvasta, mo‘ylovi o‘ziga yarashgan... U bedanaboz, bedanani juda yaxshi ko‘radi va uning tilin i
yaxshi biladi. H ar kun peshinda yoki kechqurun
B alandm achitga chiqib o‘rto q lari bilan sam ovarda
jindak gaplashib o‘tirad i. U st-boshi ozoda, boshida
ham isha yangi do‘ppi, belida qo‘sh shohi belbog‘ —
oliftanam o yigit.
K ichik
to g ‘am
bo‘lsa p a st bo‘ylik k in a,
mo‘ylovlari siyrak, zaif va ko‘rim sizgina. U ertadan kechga qadar siljim ay, biron so‘z qotm ay
m ahsi tikadi.
Shogird va xalfalar besh kishi, ko‘zlari va qo‘llari ishda, astagina xirgoyi qilishadi yoki erm ak
uchun undan bundan, oldi-qochdi voqealardan
gaplashib, turm ushdan nolib, tu rli m ashaqqatlardan zorlanib o‘tirish ad i. U larning qo‘llari juda
chaqqon, birpasda bigizni sh a rtta -sh a rtta tiqib,
ipni u yoq-bu yoqqa qulochlab, chok tikad ilar.
Mana oriq, qotm agina, silnamo, soqoli juda
siyrak b ir xalfa sekin qo‘shiq aytadi:
Jon-jon L atifa !..
Gul m a yd o n L a tifa .
S h o x id a o 'yn a n g , bargida sayrang,
J o n L a tifa !
U ning ovozi yoqimli, ohangi may in, dardli.
— J u f t bo‘lsin! — qichqiradi birov.
— B arakalla, ofarin, ustaxon, qani ta g ‘in aytin g , qo‘shiqning konisiz-ku, — deydi lo‘ppigina
yosh b ir xalfa.
Ammo bobomnnig jahli chiqib ketadi:
— E, bas, ishingni qil! H azilning ham , qo‘shiq26
ning ham b ir shingili yaxshi, ortiqchasi yarashmaydi, taom il shu! — deydi keskin tarzda.
— Jo n aka! — deydi ko‘rim sizgina b ir keksa
xalfa. — Ishni qilib o‘tiribm iz, ishim iz yomon
emas, ammo zerikam iz, qo‘shiq bo‘lsa jonga rohat,
v aq t o 'tg a n in i, charchaganim izni bildirm aydi,
erm ak-da, erm ak... — deydi ranjigan tovush bilan
boshini ishdan ko‘tarm asdan...
Bobom unga b ir o‘qrayadi-da, qizarib bo‘kiradi:
— Olio, de, olloga sig ‘in! — Keyin yumshoqroq
tovush bilan: — Dard ko‘p, davo yo‘q... Eshonga
qo‘l ber, keksayib qolding, qo‘shiq senga chikora! — d eydi.
Uy ichi suv quyganday jim jit bo‘ladi. Xalfashogirdlar, to g ‘alarim jim ish tik ad ilar, yolg‘iz
p ashshalar g ‘uvillab aylanadi. U larning xiraligidan
diqqat bo‘lgan shogirdlar goho «ah» deb bilaklariga yoki bo‘yinlariga b ir urib qo‘yadilar.
Ju m a kunlari xalfa va shogirdlar ozod. K attakichik to g ‘alarim sam ovarga chiqib k etad ilar.
Ammo boyoqish bobom ishni uzm aydi. 0 ‘zi yolg‘iz
ish tikadi. To‘p otarda ishini tugatadi-da, tah o rat
qilib, m achitga jo ‘naydi. O qmachitda jum a namozini o‘qigandan keyin bizning m ahallaga yaqin —
Mo‘g ‘ul ko‘chadagi m achitga, eshonning oldiga
boradi. M achitda odam qalin. H ofizlar y ig ‘i-sig‘i
bilan ishqiy va so ‘fiyona g ‘azallar o‘qishadi.
Bobom «hu!» deb darrov o‘rtad ag i zikrchilarga
qo‘shilib, zikr tushib ketadi. Jon-dili bilan, astoydil zikr qiladi.
Bobom kam bag‘al, ro ‘zg‘orini zo‘r-bazo‘r surgab, tam addi qilardi, kecha-kunduz tinm asdan ishlardi, ammo ozgina vaqt topsa, darrov namoz-ibod atga berilardi.
*
*
*
B ir kuni bobomning ustaxonasida o‘tirsam kir
paranjiga o 'ralgan, qaddi bukik, oriq b ir xotin
salom berib kiradi va sekingina deraza tagiga
cho‘kadi.
27
— О, aylanay, pirim , mehribonim! — deydi
kam pir bobomga m urojaat etib. — H uzuringizga
keldim.
Bobom boshini ko‘tarm asdan alik oladi-da, kampirdan so‘raydi:
— Ha, ishing qalay kam pir?
K am pir uzoq gapiradi, bolasining ishsiz sarsonligidan h a srat qiladi, turm ushdan zorlanadi:
— Sizga sig‘inib keldim , aylanay u sta, o‘g ‘lim ni
ishga oling, aqlli, mo'm in-qobil bola...
Bobom indam aydi, do‘q-do‘q qilib shonni urib
qo‘yadida, birpasdan keyin noxush tovush bilan
deydi:
— Shum bola. Bilaman uni, b ir vaqt ishlagan.
Takabbur, qo‘rs, pichingni yaxshi ko‘radigan,
shilqim bola, tushundingm i?
K am pirning nafasi b ir lahza ichiga tushib k eta­
di keyin yalinchoq tovush bilan gapiradi:
— Gapingiz to ‘g ‘ri, usta. Hammasi rost, qanday
qilay, yomon, qo‘rs bola, o ig u d a y o‘ja r, dilozor.
0 ‘zim ham bilam an, taqsir. Yo‘lga soling. Lekin
aqli raso. Odam bo‘ladi, degan um idim bor, taqsir.
Yordam bering, yaxshiligingizni sira unutm aym iz,
ochm iz... — deb piq-piq yig ‘laydi kam pir va so‘zida
yana davom etadi. — D ardim iz ko‘p, hasratim iz
ko‘p, birpasga tashqariga chiqsangiz, jindak gapim
bor edi, — deydi yana yalinib.
Bobom to ‘n g ‘illab deydi:
— K am pir, xalfalarning qulog‘i berk, aytaver,
nima gap?
— Falakning dastidan o‘ldik, dodim izni eshitadigan kishi yo‘q.
— Bas, bas, o‘zi nima gap? Po‘skallasini
gapir! — deydi bobom.
K am pir b ir on su k u t qiladi, keyin yig‘i aralash,
shivirlab gapiradi:
— Boyvachcha o‘lgurning bolalariga, erkatoylariga kinna solish, qoqish-suqish uchun goho borib
tu rard im . Kelin picha dim og‘dor b o is a ham, «keling, keling» deb tu ra rd i boyoqish. Bir kun u
28
«nevarangizni menga bering, chaqalog‘im ni ko‘tarib yuradi, kiyim-bosh qilib beram an, ovqati shu
yerdan o‘tadi», deb yalindi. 0 ‘n uchga kirgan
yoshgina popukday qiz edi. «Xo‘p, bolam!» dedim,
suyunib ketdim , jilla bo‘lmasa qorni to ‘yadi-ku,
deb o‘yladim . Uyga borib m aqtadim — boy juda
badavlat, yer-suvlari ko‘p, dedim. Nevaram ham
suyunib ketdi, darrov oldimga solib boyning hovlisiga olib bordim . Bolalari ko‘p, o‘yi bag‘-bug‘.
Kelin gerdayib: «Y axshi qildingiz, buvi, nevarangiz yolchib qoladi», deb m aqtandi. Men nodon,
g ‘a fla t bosgan boshim, suyunib, duo qilib uyga
qaytdim . O lti-yetti oy o‘td i. N evaram boyoqish
goh-goh uyga b ir zum gina kelib ketardi. «Buvijon,
ish ko‘p, juda zerikdim », deb zorlanardi. «Hechqisi
yo‘q, ishga pishasan, qorning to ‘q bo‘lsa bas, chiro g ‘im », deb aldab-suldab jo ‘natardim men gumroh. Lekin boyvachcha o‘lgur qizga ko‘z qirini
tashlab y u ra r ekan. «Oppoq qizim, yaxshi qizim»,
deb aldab y u ra r ekan juvonm arg bo‘lgur.
X alfalar, shivirlashib, bir-birini tu rtib qo‘yishadi. U lar gapga zim dan quloq solar edilar.
— B ir kun kelin yasanib, bolalarini yasantirib
onasinikiga ketgan ekan, boyvachcha qizni aldapti,
av rapti, xullas yopishipti. E, u sta ahvolimiz shu,
nevaram shum shayib uyga kelib o‘tirip ti... D ar­
dim iz behisob. Ilohim , boyvachchalarga o‘lim
bersin, xonavayron bo‘lsin! — ho‘ngrab yig‘lab
yuboradi kam pir.
X alfalar, to g ‘alarim , g ‘azabdan titra y d ila r,
bobom oqarib ketadi.
— Boyvachchang kim? Oti nim a ablahning? —
so‘raydi baqirib.
— Buni sir saqlaym an, usta, mabodo boy bilsa,
tinch qo‘ymaydi bizni, — dedi kam pir sekin tovush
bilan.
— Boyvachchalarni pul q u tu rtira d i. Itvachch alar... — bo‘g ‘iladi keksa xalfa.
— T urgan-bitgani ifloslik u ablahlarning, —
deydi ikkinchi b ir xalfa.
29
Bobom uzoq va og‘ir sukutdan so‘ng kam pirni
ovutadi:
— Bas, yig ‘lam a, zolim lar ko‘p, xoinlar ko‘p,
ularning shunday nom a’qulchiliklari, itlik lari bo‘lib tu ra d i. Ko‘p ko‘rganm iz, ko‘p eshitganm iz bunday voqealarni. Sabr qil, tan g rim o‘zi beradi ularga
jazoni! — Biroz o‘ylanib o‘tirg an d an so‘ng, boshini
ko‘tarib so‘raydi: — Xo‘sh, o‘g ‘ling u sta Mirham iddan ketib qoldimi?
— U rishib qolipti... Yo‘q demang, oling, tasadduq!.. — tu tilib yalinadi kam pir.
— K am pir, yubor o‘g ‘lingni. 0 ‘zim yaxshilab
b ir gaplasham an. Xo‘p ezib, innaykeyin ishga olaman ablahni.
K am pir uzundan-uzun duo qilib, churu k paranjisining etaklarini yerga surgagan holda chiqib
ketadi.
Men angrayib o‘tiram an.
*
*
*
Havo haddan tash q ari isib ketadi. Oftob omonsiz. X alfalar va to g ‘alarim te r quyib ishlaydilar,
dam jiqqa ho‘l ro ‘m ollari bilan yelpinib, dam
engashib m anglaylaridan te rn i sidiradilar, ammo
bobom tu sh k u r munchoq-munchoq te r bossa ham
pisand qilm aydi, bemalol ishlaydi, s h a rtta -sh a rtta
charm qirqadi, ishdan tinm aydi.
— Shu tobda, ja rd a g i m uzday suvga bir
sho‘ng‘ib rohatlanib chiqsang! — deydi lo‘ppi
xalfa.
Bobom b ir xo‘m rayib qo‘yadi.
Goho m ahallaning bekorchilari kiradi. Undan
bundan gaplashib, b a’zilari erm ak uchun mahsilarn i bo‘yab, pardozlab o‘tirad ila r. Bekorchi kambag‘allar ko‘p. X alfalar, to g ‘alarim issiqdan esankiragan hoida sustgina ishlab o‘tirg an d a, to ‘satdan
keksa xalfa sukutni buzadi:
— Ha, rostdan, bugun seshanba. E rta chorshanba, bozorga boram iz, xo‘pmi, usta? M ahsilarni
do‘ndirib sotam izda, salqin sam ovarda quling
30
o‘rgilsin qaymoqdek nonni j inday m urabbo bilan
urib olamiz. Keyin achchiq ko‘k choyni bostirib
icham iz. — K o'saning yuziga tabassum yoyiladi.
— Suf sizga, do‘stim! — deydi darrov unga
javoban ikkinchi b ir xalfa. — V ag‘illam ang behuda, bu gal navbat bizniki. Yangi olacha yaxtak ham
in tizor bo‘lib tu rip ti, yasanib biz ham b ir gal
bozorga borib, g ash t qilaylik... B izning ko‘ngil
ham qushdek ta lp in a d i. U sta x o ‘p deng! —
Y alingan ohang bilan bobomga qaraydi. — Bozor
yaxshi-da. G‘alva-g‘ulva ko‘p. Odam qalin, misoli
daryoi kabir, — deydi xalfa.
— Bo‘ldi, bo‘ldi, bas! Ishga qaranglar, b ir gap
bo‘lar! — deydi bobom charm dan boshini ko‘tarmay.
Yana uyga og‘ir, zeriktiruvchi su k u n at cho‘kadi. Qulochlanib to rtilg an iplarning, kesilgan
charm larning shirtillag an i eshitiladi xolos. Hamma
issiqdan bo‘shashib, jim , yalqovgina ishlaydi. Men
ko‘chaga chiqam an. A llaqanday b ir aravakash bir
arava qum ni ko‘chaga tushiradi-da, ketib qoladi.
Bolalar, sevinib, oltin kabi qum ga yopisham iz.
* *
*
Buvim hovliga b ir parcha kigizni tashlab, qaytaqayta supiradi. 0 ‘zi kigiz qoqish, hovli supurish,
suv sepishga o‘xshash ishlarni juda ham yaxshi
ko‘radi. Sira tinm aydi.
Undan bundan, zam onaning tu rli voqealaridan,
tirikchilikdan gapirib o‘tirg an bobom ayvondan
asta tu ra d i va hovliga, buvim tayyorlagan salqin
joyga o‘tirib , tizzalarin i uqalaydi.
— O! — deydi bobom boshini qim irlatib. — Umr
degan b ir lahzada suvday oqdi-ketdi! D avr ham
ketdi, tuyam ketdi, pulim ketdi. E, b ir zam onlar
bor edi, tuyada kayf qilib, hali C him kentga, hali
Sayram ga, hali qarabsizki, Q arqaraga qatnardik.
0 ‘tib ketdi davr. Ko‘rdim , yurdim , ha, Tosh omon
bo‘lsin endi, bolalariga o‘zi bosh bo‘lsin!
31
I
Buvim kichkina b ir ko'rpachani kigizning bir
chetiga soladi-da, boshidagi eski yengil ro ‘molini
qaytadan bog‘lab, qo‘lidagi b ir kalava ip bilan
bobomning yoniga o‘tirad i.
— Ha, um r ham, davr ham ko‘z ochib yumguncha o‘ta r ekan, k etar ekan. Ilohim, Toshm at omon
bo‘lsin, o‘g ‘il-qizlari ko‘paysin! Duoyim shu. — Bir
on o‘ylanib keyin so‘zida davom etadi. — Lekin j in ­
day bog1 yoki picha kenggina hovli yo'q. Shu kaftday hovlida o‘tiribm iz...
— E-e, — deydi bobom yerdan k o 'zlarin i uzm asdan, — qaydagi gaplarni boshlaysan. B utun
um r tuyada, otda o‘td i. Qor, jalalarga qaram asdan
to g '-u toshlarni kezdik. Tirikchilik o 'n g 'a y emas,
eh-еу!.. Lekin ot jonivor asl narsa. Ot to g 'd a, toshda, dashtda odam ning d o 'sti, misoli ot bilan
odam ning dardi birdek. Y urib ko'rganm iz ko4p. Ot
boyoqishning go‘ngi xazina. Tappi qilib yoqasanmi,
ayniqsa dehqonga gavhardek bebaho. E shitganm an,
ot go'ngi hakim larga tilladek z a ru r emish. Lekin
biyaning qimizi dorilarning asili. Qani bo‘lsa, bir
shim irsang! A yniqsa ot jonivor jangda, uloqda
q u tu rib ketadi. Xayolimda odam larga qaraganda
o tlarda zavq ko'p deyman-ov! A yniqsa, y o 'rg 'a
o tlarga m inganda zavqqa to 'lasan kishi. B urgut
o tlarni, yo‘r g ‘a o tlarn i k o 'rd ik xo‘p. H avasing
keladi. H azrat A lining ham b u rgutday uchqur
Duldul degan o tlari bo'lgan ekan. — B ir oz su k u t­
dan keyin davom etadi. — Ammo tuya dashtda,
sahroda misoli azim daryo. C ho'lda yegani cho'p,
xolos. Uch kun, t o 'r t kun sahroda yurasiz, bir
q a tra suv yo'q. Jonivor chidaydi. Quyosh jahannamday yonadi, shunga tuya chidaydi-da. Lekin
su tidan qum ron yasaydilar. Toti yaxshi bo'ladi.
X o'p ko‘rdik, xo‘p ichdik. K am pir, esingda borm i,
birdan tuyam iz tu g 'ib qo‘ygan edi. Bola-chaqa,
ayollar chandon xursand bo‘lgan edi. Popukday
bo‘ta edi, esingdam i?
— Ha, esim da, bo4aloq biram ko‘hlik, k o 'zlari
32
k a tta -k a tta , muloyim, yoqimli, ziyrak ediki, hamm aning havasi kelardi, — deydi kam pir kulib. —
Sutiniyam ichganm iz.
T ag‘in bobom boshlaydi gapni. Ko‘zlari ozgina
namday.
— Ha, lekin tuya m ingan kishi tuyaning qadrini, ishining zavqini biladi. E-e, o‘td i um r, suvdek
oqdi-ketdi. Chaqmoqdek yarq etib yondi-yu, o‘chdi.
Buvim ning ensasi qotadi.
— E, nolim ang sira, sh u k u r qiling, saksonga
k ird in g iz. O shingizni o shadingiz, yoshingizni
yashadingiz, — deydi buvim labini burib.
Bobom m iyig‘ida kulib, barm oqlari bilan oppoq
soqolini taraydi.
— Sirasini gapiram an-da, kam pir, nevaralarning to ‘yini ko‘rsam deyman.
— Ha, keyin nevara kelin ko‘rsam dersiz. Ho,
jon shunday sh irin bo‘ladi qarilarga, — deydi kam ­
p ir piching bilan.
Bobom eskidan tuya m ingan. Boylarga xizm at
qilgan. H ar xil m atalarni, choy va m ayizlarni
ortib, tu rli sh ah arlarg a, h atto orqa, Q arqara kabi
uzoq joylarga borgan. Bobomning y etti tuyasi
bo‘lgan ekan. Q ahraton qish kunlari tuyalariga
biroz dam berarkan. M ahalla va qarindoshlar: «Еe! Soting bu tu y alarn i, qishi bilan boqasizmi? Yemxashak deb daxm aza qilib yurasizm i?! Sotib yuborin g , ko‘klam keldi deguncha bozordan darrov
boshqalarini olasiz!» deb m aslahat b erar ekanlar.
Ammo bobom o‘ja r ekan: «Yo‘q-yo‘q! Bo‘lm agan,
bem a’ni gapni qilm anglar, tuyani buzruk deydilar,
aziz narsa, axir! X ashak, k u n jara serob. Itniyam
boqadi-ku odam lar, b u lar tuya-ku, buzruk maxluq», der ekan. Bobom kuchuk, tovuqlarni yomon
ko‘ra rd i. Sira boqmasdi ularni.
M olxonamiz keng-qovul. Bobom cho‘p-xashak,
k u n ja ra la rn i v a q tid a ko‘p qilib g ‘am lar ekan.
A ytishlaricha, tu y alari semiz, yaltirab tu ra r ekan.
Uzoq qish k unlari bobom kuni bo‘yi ularning tagini
2— 4452
33
tozalab, supurib, ovqat berib, to ‘ydirib yu rark an .
Goh-goh tu y a la rin i eslab, m aqtar edi chol. Ju d a
ham yaxshi ko‘r a r ekan tu y a la rin i. «Jon ichida
saqlardim u la rn i. T og'da, toshda y u ra rd im tentira b , a tta n g , o‘tib k etd i d a v r...» d erd i bobom
u la rn i eslaganda. M ening otam ham yoshligidan
bobom bilan b irg a tu y a d a y u rg a n ek an . Uzoq
dalalardan guruch, poxol, xashak keltirib , qishda
sh ah a rd a so tish a rk a n . Bobom ju d a q a ttiq qish
sovug‘ida, yoz issig ‘ida biron sam ovarda to ‘xtab
choy ich ishganda, b ir choynak choyni tu g a tib :
«Tosh! Y ugur sam ovardan suv oqizib kel, sham asi
y axshi, uvol-ku, axir!» d er ekan. Otam: « Jin n i
boTdim i chol, u y a t-k u ...» der ekan ichida va
qovog‘ini solib o‘rnidan tu rark an -d a, bobom bilm as,
choy solib damlab olib kelarkan, keyin sam ovarchiga asta pul tashlab, tuyaga minib ketarkan.
— Buva, ham m asini eshitdim . Bizga kichkina
b ir bog‘ bo‘lsa, — deyman men tu rib -tu rib , —
m ayli quruq joy boTsayam, o‘zim shafto lilarn i saralab, giloslar, o‘rik la r ekam an. Keyin yaxshi, qu­
ling o‘rgulsin to k lar o‘tqazam anki, ko‘rasiz. Siz
nuqul tu y alarn i gapirasiz, o‘tgan zam oningizni
m aqtaysiz. Menga tuya emas, bog‘ kerak! Shaharning issig ‘ini ko‘rin g , jahannam . Dala yaxshida. G‘ir-g ‘ir shamol. Suvlar ko‘p. Q ovun-tarvuz
serob, uzum lar ko‘p.
Bobom kulgidan qotib qoladi.
— Ey, tavba, o‘g ‘lim, nim a deyapsan o‘zing!
Dalani m aqtaysan-a, o‘zim bilam an dalaning gashtin i, d ard isar pul yo‘q. Boqqa pul kerak, bolam, pul
boTsa changalda sho‘rva. K a tta bo‘lib, toparm on
boTsang, o‘zing olasan arshi a ’loday b ir bog‘ni.
Men indam aym an, qovog‘im ni solib, yana birpasgina bobom va buvim ning gaplariga quloq solaman va payt poylab, bobomga yalinam an:
— G uzarga qovun tu shdi, biram shirin k i, yurin g, buva, qovun chiqibdi! — Bobomning qo‘llariga yopishib surgay boshlaym an.
34
— E-e, qo‘y, o‘g ‘lim , hali pishm agan, sabr qil,
pulim ham yo‘q, — deydi bobom.
— Bas-e, yomon bo‘lib ketibsan, chaqa anqoning
tuxum i! — deydi buvim jahl bilan.
Qovog'im ni solib, xafa holda ko‘chaga chiqib
ketam an.
*
*
*
— Toshga nim a bo‘ldi? Tinchlikm ikan? Sog‘m ikan? M usofirlik q ursin, ilohim , — deydi buvim
bobomga tikilib. — Nima qilib yalpayib o‘tiribsiz?!
T uring hozir! Hasan kelibdi, uchrashing! — deydi
yalingan tovush bilan.
Chol tasbehni ko‘rpachaga qo‘yib, deydi:
— Bordim H asanga... — birozdan keyin ovozini
balandroq qo‘yib deydi: — Y uripti-da sahroda
gazbozlik qilib, te n tira b ...
— Uch oy boTadi ketganiga, dom -darak yo‘q,
b itta-y u b itta o‘g ‘lim. Bemehrsiz!.. — Buvim ning
yuzidagi ajin la ri ko‘payib ketganday tuy u lad i
menga.
— Bilm adim ... X um sondaligida h a r o‘n besh
k u n g ‘irilla b x ab ar kelib tu ra rd i, chog‘i.
Y angibozorga bordi-yu, jim jit bo‘ldi-qo‘ydi. —
Biroz sukutdan keyin davom etadi bobom: —
Y urgandir-da jaziram a sahrolarda bola-chaqa, cholkam pir, deb. T irikchilik shunday og‘ir yuk, azob-u
uqubat bo‘ladi... Chumoli doim ishda, kecha-kun­
duz m ehnat qiladi. Odam lar ham bamisoli chu­
m oli... Besh vaqt nam ozingda duo qilib o ‘tirav er.
B izlarning qoTimizdan shu keladi, xolos.
C harxni g ‘iz-g‘iz aylantirib kam pir gapiradi:
— Og‘ir zamon boTdi, hali suv puli, hali yer
puli, soliqlarning son-sanog‘i yo‘q, tirikchilik bir
d a rd isar bo Tib qoldi. Bu Nekalay juvonm argning
xalq bilan sira ishi yo‘q ... — Uzoq xo‘rsinadida: — Ishqilib, Tosh omon boTsin.. — deydi buvim
yigTam sirab.
Bobomning ham ko‘zlariga jiqqa yosh toTgan.
35
Hassasi qo‘lida, bukchayib M irahm ad otanikiga
chiqib ketadi.
0 ‘yin yaxshi narsa. Men yuram an te n tirab , e rta
ham, kech ham o‘ynaganim -o‘ynagan. O‘rtoqlarim
juda-juda ko‘p. Qodir, A ’zam, T u rg ‘un, Ahmad,
Hoji, Sobir... Qodir mo‘m ingina ko‘rinadi, ammo
ja h li chiqsam i qo‘ym aydi, yoqalashib k etad i.
Ahm ad tentakroq, oshiqboz, juda kam bag‘alki...
Hojining otasi m ardikor, bazo‘r kun kechiradi.
Lekin quvgina kishi. 0 ‘g ‘li ham shundayroq. Sobir
kichkina-yu, pishiqqina. M ahallada bolalar ko‘p,
lekin bir-biriga o‘xsham aydi.
Bizga h a r narsa o‘yin: hali oshiq, hali arava
o‘yin, hali chillak, hali ot bo‘lib chopish, kim
o‘zish. B ulardan zerikish yo‘q. H ar kun necha
d a f’a qayta-qayta o‘ynaym iz.
Men hali m aktabga qatnam asam ham Q u r’onning ayrim kichik oyatlarini, M ashrabning b a’zi
g ‘azallarini suvday bilam an. K arom at opam o‘rgatgan edi menga bularni. «Birpasda suvday bilib olding-а!» deb yana o‘zi hayron bo‘lardi.
Bobom zimdan sinchiklab razm solib o‘tirad i va
uzoq sukutdan keyin onamga qarab deydi:
— 0 ‘g ‘ling ziyrak, Shahodat, m ulla qilamiz
o‘g ‘lonni.
— Ha, o 'q ita y lik . Ammo K arom ham o‘qiyv ersin , aqli y etu k qiz. M ana N avoiyni, H ofizni
biram o‘qiydiki, sel qilib yuboradi. Otin buvi ham
doim ham m aga K arom ni ta ’rif qilib yuradi.
0 ‘qigan yaxshi. Qiz bola birovning xasm i.
Mayli, o‘qisin. Men o‘zim om im an. He, desa, be
deyman. Toshni jindaygina o‘qitdim , chalasavod u.
N e v ara la r m ulla bo‘lsin, m ayli o‘q isin . —
Bobomning yuzlariga tabassum yoyiladi, keyin
xursandlikdan kulib yuboradi.
36
*
*
v':
O tam ning ketganiga olti oy deganda, b ir kun
oqshomda to ‘satdan eshikdan kirib keladi. Onam,
buvim y ig‘lab ko‘rishadilar. Men sekin quchoqlayman. Kamgap dadam indam aydi.
Bobo ko‘rishib, qayta-qayta so‘rashadi:
— Omonmisan, om onmisan, o‘g ‘lim;
— Ha, yuribm iz sahroda, — javob beradi otam
qisqagina.
Bobom qozoqlarning tirikchiligidan, sahro hayotid an , qo‘ylar-echkilardan qancha ezmalab so‘rasada otam faq at «ha» yoki «yo‘q» deb kalta javob
beradi, xolos.
Bobom biroz su k u t etadi, keyin boshini ko‘tarib
so‘raydi:
— Qancha tu rasan ?
— Uch kun, — javob beradi otam keskin ravishda.
Buvim yig‘i aralash gapiradi;
— Oy yur, bolam, omon yur, qayda bo‘lsang
ham omon bo‘l, boshing toshdan bo‘lsin! H ar kun
besh vaqt namozimda duo qilam an. 0 ‘g ‘lim , hazir
bo‘l. Yomonlar ko‘p. U lardan uzoq bo‘l, hamrohlaringga ham isha yaqin tu t o‘zingni. Eson bo‘l,
olloga to pshirdim seni!.. — Y ig‘lagan holida
o‘rnidan tu rib , oshxonaga, oyim ning oldiga ketadi.
Boshini egib xom ush o‘tirg a n bobom h a r tu rli
ib ra tli so‘zlar bilan otam ga n asihat qila boshlaydi:
— G‘anim ko‘p, ular har yerda bor. Yaxshiga
u lfa t bo‘l. Qozoqlar bilan ulfatchilik qil. Qozoqlar
odam ga m ehribon, y ax shilik qiladigan xalq.
Qozoqlar bilan ko‘p yurganm an. U lar tinchlikni
yaxshi ko‘radi, — deydi ta ’kidlab bobom. —
Qo‘rslik qilm a, muloyim bo‘l! Bilaman seni, ko‘p
qo‘rssan. G ap-gashtaklaring ham bor, bilam an.
B etoqatlanib o‘tirg an otam asabiylashib deydi:
— Bas, bas, yetar!
Zaharday achchiq choyni qand tishlab tez-tez
ho‘playdi-da, o‘rnidan tu rib , sam ovarga chiqib
ketadi.
37
D arrov men ham ko‘chaga otilam an.
O ktabr oyi. Havoda salqin shabada. 0 ‘rik lar,
olm alar, te ra k lar bargi oltinlangan... Y aproqlar
yerda gilam -gilam ... Osmon ko‘m-ko‘k ... Quyosh
yoqim li... Havoda to ‘da-to‘da b u lu tla r kezadi...
Bog‘bonlar shaharga ko‘chib kelganlar.
Ko‘chada, h a r vaqtdagiday, k a tta la r urishibm u shtlashib oshiq o‘ynam oqdalar. K ich k in alar
yong‘oq o‘ynaydi. D arrov cho‘ntagim dan b ir hovuch yong‘oq olib, o‘yinga kirisha ketam an.
E rtasi kun otam bozordan qaytganda yaraqlagan
b ir ju ft kalishni menga kulim sirab uzatadi:
— M ana, kiy!
K alishni m ahkam quchoqlab, tizzag a qadar
tuproqqa qorilgan oyoqlarim ga yalt etib qaraym an
va darrov birin-ketin ikki oyog‘im ni ariqdagi m uz­
day suvda shapillatib chayam an-da, kalishlarni
kiyib olaman.
— Sag‘al katta-ku? — deyman sevinganim dan
entikib.
— K iyaver, o‘g ‘lim , m ahsi bilan juda loyiq kela­
di, — javob beradi otam yum shoq tovush bilan.
O tilib hovliga kiram an-da, oshxonaga, osh
dam layotgan onam oldiga yuguram an:
— Oyi, oyi, buni qarang, yaxshim i? E rtag a so‘fi
buvam ga chiqib,— deyman oyog‘im dagi kalishlarni
ko‘rsatib, — m ahsi olaman.
— Buyursin!.. Ajabmi!.. — deydi oyim kalishlarga qarab.
Ayvonda dadam kulib, nim alarnidir bobomga
gapiradi. D adam ning bugun kayfi chog‘.
— Qarib qoldim, mazam yo‘q, m adorim yo‘q...
U m r tu g ay ap ti... — deydi bobom xo‘rsinib.
— B aquvvatsiz, ota, rangingiz yaxshi, — deydi
dadam muloyim tovush bilan.
— E-e. Kuch ketdi, quvvat ketdi, bolam! —
deydi bobom so‘zlarni bir-bir chertib. — Ha, sh u n ­
day, p u tu r ketdi endi. Zo‘rg ‘a-zo‘rg ‘a namozga
borib kelam an, xolos! Saksonga kirdim u, o‘tirib
qoldim, o‘g ‘lim. Tez-tez kelib tu r... Uqdingm i?
38
— Tirikchilik-da, qanday qilay ota? — deydi
dadam parishon holda. — Na ostim dagi otim tinadi, na o‘zim ... Hali dashtga, chorshanba bozorga,
hali Sharobxonaga, hali T u rb atg a... 0 ‘zim ham jon
deb tez-tez kelib tu rard im -u , ilojim yo‘q. Q arzlarim
ko‘p, m ana bugun ham nasiyaga mol oldim , —
deydi otam yerga qarab.
Bobom xayolga botib uzoq jim o‘tirgandan
keyin, namozga otlanadi.
E rta s i q orong‘ida, baq u v v at yo‘r g ‘a otig a
minib, dadam jo ‘nab ketadi
*
*
*
A zonda u y g ‘onam an. H am m a yoq oppoq qor.
P ag ‘a-pag‘a m ayin qor osmondan quyilib tu ra rd i,
sham olning sekin, bo‘g ‘iq guvillashi eshitiladi. Qarg ‘a lar «qag‘, qag‘, qag‘» deb, qor o‘yinini boshlab
yuborgan. U lar hali qanotlarini keng yoyib uchadi,
hali shod va m ag‘ru r chayqalib, yum shoq qor ustida
yuradi. B a’zilari so‘ngak g ‘ajib, talashadi.
Oyim va buvim yalang oyoqlarga kavush kiygan, g ‘arch-g‘urch qor bosib, sovuqdan qaltiragan
holda n a m a tla rn i, ko‘rp a c h a la rn i uyga, hovli
yuzidagi tem ir-tersak larn i oshxonaga tashib, hammayoqni saranjom -sarishta qilishmoqda.
Boshimni yostiqdan b ir uzib, hovlini tom osha
qilam an. Tomni, hovlini, d ara x tlarn i oppoq qor
burkagan. Sevinib ketam an. Ayvon labida momiqday qor. Qo‘llarim ni uzatib, hovuchlaym an. Qor
nafasi yuzlarim ga yana yaqinroq urilad i. Qor
sovug‘i qo‘llarim ni va yonoqlarim ni, peshonamni
va b u ru n uchini yalab tursa-da, menga juda yoqim­
li tu y u lad i...
Buvim s h a rt-s h a rt qilib, ayvonning fa q a t
yarm isiga pana bo‘lib tu rg an chodirni qoqadi:
— T u r endi! Y otasanm i cho‘zilib! Qorni ko‘ryapsanm i, biram chiroyli yog‘yapti, — deydi yonimga
kelib.
U ning ko‘zlari sovuqdan yoshlangan, burushiq
yuzlarida tabassum ...
39
Osmondan qorning quyilishini, darax tlarn in g
momiqday qor ko‘mgan nozik novdalarini uzoq
tom osha qilib yotam an. Buvim joynamoz ustida
tasbeh o‘girib o‘tirib d i, ammo burushiq yuzidagi
ko‘ta rin k i ruh uning ham xayolxonasida uzoq
u m rin in g hayajonli x o tira la ri mavj u rg a n in i
ko‘rsa ta r edi.
N ihoyat erinibgina o‘rnim dan turam an . Nariberi paxtalik to ‘nni kiyam an-da, choy ichm asdan
ko‘chaga yuguram an. H am m ayoq jim jit. A sta
am akim ning eshigidan qaraym an. Qodir keng hov­
lida qor o‘ynab, qandaydir b ir ashulani g ‘in g ‘illab
yuribdi. Shu tobda m anzildan bobom qaytib qoladi.
U sovuqdan qaltirab, hassasini arang ushlab k elar­
di. Bobomga ergasham an. Bobom hovliga kiradi-da,
ayvondagi issiq jazillab tu rg an tanchaga suqiladi.
— 0 ‘tir , kun sovuq, tanchaga kir! — deydi
bobom.
Oyoqlarimni tanchaga tiqib, bobomning pinjiga
kiram an-da, ashula boshlaym an:
Q orda qarg'a cho'm ildi,
I k k i k o 'zi yu m ild i,
B u v im n in g qo'lidagi
K osov bilan quvildi.
M in ish g a ulov bo'lsa,
Q ish keldi, olov bo'lsa!
Qor qalin, sovuq qattiq !
S erg o 'sh t yog'liq p alov bo'lsa.
Oyim shaqillab qaynab tu rg a n sam ovarni olib
keladi. G angur-gangur bilan choy icha boshlaymiz.
D asturxonda h a r kungi non, faqat non. Yog‘ ham
yo‘q, su t ham yo‘q. Sigirni allaqachon sotib yuborganm iz. Qand ham yo‘q, tu rsh a k ham yo‘q. «Hech
b o 'lm aganda jiyda bo‘lsa-chi», deb o‘ylaym an
ichim da, ammo indam aym an. Isa bilan Karom
opam nari-beri non chaynab, b ir piyoladan choy
ichishadida, jild larin i bo‘yinga osib, m aktabga
40
yugurishadi. Men ham ularga ergashib ko‘chaga
chopam an. B ir gala bola qor to ‘zitib o‘ynamoqda.
Men ham qo‘shilib ketam an. M uzday qorni hovuchlarim izda yum aloqlab, bir-birim izga otam iz.
Dam urishib, dam yarashib, to ‘yguncha, charchaguncha o‘ynaym iz. Q orning ertalabki shiddatli
yog‘ishi to ‘x tagan, faq at yengilgina uchqunlamoqda. Quyosh b u lu tla r ostidan goho b ir lahza chiqib
qolsa, d a ra x t novdalariga chiroyli yastangan qor
uchqunlanib ketadi.
0 ‘yindan zerikkandan keyin, bolalar hammamiz
k a tta ko‘chaga, guzarga tusham iz. G uzarda qator,
o‘tirib , qo‘n g ‘iroqlarini jaran g latib o‘tgan konkalarni uning hansirab chopgan o tlarini tomosha
qilam iz. G uzarda odam qalin, yalangoyoq, yupun
kiyingan, q altiragan odam lar ko‘p. Baqqollar so­
vuqdan qaltirab, oyoqlarini zig‘irday tanchaga
tiqib, sabzi to ‘g ‘rab o‘tirish ad i. Boyvachchalar
bo‘lsa otda, izvoshda taltayib o 'tad i.
Tom larda qor kuraganlar ko‘p. H azillashib,
to ‘satdan bolalarning boshiga tom dan kim dir qor
tashlab yuboradi. B izning yelkam izda, boshlarim izda qor, tom dagi y ig itlarn i hazillashib so‘kamiz.
B a’zan shovqin ko‘tarib , gaplashib qo‘yamiz:
— Ha, men yaqinda dadam bilan konkaga tushganm an. Maza qilib uzoqqa, gorodga borganm iz...
Y ana dadam bilan tu sh am iz. O tlari judayam
chopqir, — deydi b ir bola.
— Men konkaga sira tushgan em asm an, pulimiz
yo‘q ... — deydi yana b ir bola.
To‘satdan qorovul kelib qoladi.
— Xo‘sh, nima qilib tu rn a q a to r terilib o‘tiribsanlar?! — baqiradi ko‘zlarini xunuk olaytirib.
Men yuvosh tovush bilan javob beram an:
— Am aki, qor yaxshi, tomosha qilib o‘tiribm iz.
U g ‘oyat badjahl, ko‘rim sizgina, xunuk, uzun
m o‘ylovli, ko‘zlari ola-kula, tish la ri so‘yloq, banginamo kishi. Biz juda qo‘rqam iz undan. Ma­
hallada kichik b ir h u jrad a yolg‘iz yashaydi.
Qo‘lidagi tayoqni ko‘tarib , po‘pisa qiladi:
41
— Harom ilar! Hayda, jo ‘nalaring! H ozir hushtak n i chalib yuboram anki...
Bolalar, hammamiz duv etib qochamiz, bo‘shgina b ir bola odatdagidek, qorovulning qo‘liga tushadi-yu, ho‘ngrab y ig‘lab yuboradi.
Quyosh bulutlardan allaqachon chiqib olgan.
Tom bo‘g ‘otlaridan, tarnovlardan chak-chak suv
tom adi. Tom lar tu tash ib ketgan, ham m asi bo‘g ‘ot.
Onda-sonda tu n u k a tom ko‘rinadi, bu alb atta boy­
ning ichkari-tashqari hovlisi, deyavering.
Bizning uyda Isadan boshqa qor kuraydigan
odam yo‘q. Bobom hassada, keksa, men boTsam
kichkina. M aktabdan qaytgandan so‘ng Isa tom ga
chiqadi, erigan qorni zo‘rg ‘a-zo‘rg ‘a hovliga tashlaydi. H ar tashlaganda b ir «uh!» deb qo‘yadi. Men
b ir belni surgab, narvonga chiqam an. Oppoq qor
bosgan togT ar yaqin ko‘rinadi.
— E-e! Qo‘y! Belni tashla! — qichqiradi tom dan
Isa.
— Qo‘shnilardan so‘rasam bittasiyam kuragini
berm aydi, ham m asi, o‘zim izga kerak, deydi, — dey­
man noxush tovush bilan, belni yerga otam an-da,
burnim dan kelgan suvni yenglarim bilan artam an.
— Tush pastga, falokat yomon boTadi-ya, tush,
tom juda s irg ‘anchiq! — deydi Isa tom dan tu rib .
N arvondan asta, istam asdangina tusham an-da,
ko‘chada biroz aylangandan keyin Toji buvim nikiga chiqam an. 0 ‘spirin o‘g ‘li Mo‘m in qorni kurab,
narvondan tushib kelmoqda.
— Ha, og‘ayni, keling-keling, b ir cho‘pchak
topib qo‘ydim , — deydi Mo‘m in kulib.
— E-e, cho‘pchak kechasi yarashadi, — deyman
Mo‘minga.
— BoTmasa, sen ayt, biz eshitam iz. Erm ak-da,
tanchada o‘tirib maza qilib eshitam iz, — deydi Mo‘m in kurakni qordan tozalab, ayvonning devoriga
suyab qo‘yadi, k aftlarin i ishqalab, tanchaga tiqiladi.
— X o‘bam qor tushdi-ya, bug‘doyga baraka! —
deydi menga joy ko‘rsa tib va yonidan ko‘rpaning
b ir chetini ko‘ta ra d i imlab.
42
Issiq tanchaga suqilam an. Toji buvim , semiz,
baquvvat kam pir tanchaga boshini tiqib, kichkina
kurakcha bilan olovni ochadi. Tancha bozillab ke­
tadi.
— Cho‘pchakni kechasi aytam an, — deyman
Mo‘m inga qarab.
Shu payt uydan Mo‘m inning akasi Turob akam
chiqib qoladi. U qop-qora, boshi k a tta , kiyim-boshi
tu z u k k in a , o‘n to ‘qqiz-yigirm alarda, eslikkina
yigit.
— E-e, bilm aysiz siz, bu xum parning dardi t u r ­
shak, — deydi iljayib. — Lekin sh a rt shuki, xufton
boTmasa ham cho‘pchakni aytasiz, keyin tu rsh ak
sizniki.
Men sevinib ketam an va darrov ko‘nam an.
B ular bog‘dor. K uzda bog‘dan tu rsh ak , mayiz,
shinni o rtib -to rtib kelishadi. T urshaklari moTu,
ammo eti danagiga yopishgan, bemaza tu rsh ak .
Shunday bo‘lsa-da, tu rsh a k yeym an deb Toji
buvim nikiga tez-tez chiqib turam an.
— B ir bor ekan, b ir yo‘q ekan, b ir kam bag‘al
yig it bor ekan... — U zundan uzoq, qiziq, hamma
eshitib kuladigan b ir yaxshi cho‘pchakni aytam an.
H am m alari qotib-qotib kulishadi, men burnim dan
bugun ko‘proq oqib tu rg a n suvni tez-tez yengim
bilan a rtib qo‘yaman.
— Qani endi cho‘zing tu rsh ak n i, — deyman
cho‘pchakni tam om lagach Turob akaga qarab.
— Shoshma, yana b ir g ‘a lati qiziq, cho‘pchaging bor-ku, o‘shani aytsang ikki hovuch tu rsh ak
beram an, — deydi Mo‘min.
— Yo‘g ‘-e, unisi esim dan chiqib ketgan, bering
tu rsh ak n i, — deyman.
Toji buvim kulib deydi:
— Qolganini kechqurun aytadi, v a’da shu, — va
semiz gavdasini bazo‘r ko‘tarib , o‘rnidan tu rad i,
hujradan burushgan, toshday qattiq b ir hovuch
tu rsh a k n i olib chiqadi-da, telpagim ga to ‘kadi.
K alish larim n i oyog‘im ga n ari-b eri ilib, u ra
qochaman.
43
Shu paytda m ahallada qandaydir u r-su r, janjal,
to ‘polon boshlanib ketadi. Bunday ja n ja llar bizning
m ahallada tez-tez bo‘lib tu ra r edi. Bizning tor,
tiqilinch xonadonlar bir-biriga siqilgan m ahallada
h ar b ir oilaning ahvoli, g ‘am -g‘ussasi hamm amizga
m a’lum. Turm ush q u rg ‘u r nihoyatda og‘ir. H ar
kun deyarli ham m aning qozonida yovg‘on xo‘rda,
qora sho‘rva, ahyon-ahyonda yarim qadoq go‘sht
bilan palov dam lansa — uyda to ‘y his qilasiz...
H am m aning ahvoli tang, ojizlik, g ‘ariblik , qashoqlik h ar b ir xonadon, har b ir oilaga og‘ir cho‘kkan...
M ana, bizning yon qo‘shnim izda shovqin ko‘tarildi. G‘affo r aka janjalning boshi. U ning yuzi xo‘rozday qip-qizil, ko‘zlari ayyorgina. To‘rva soqoli
m oshkichiri, keng yag‘rinli, o‘rta bo‘yli kishi. Yozda saharlab, qorong‘ida bozorga jo ‘naydi, m ardikorchilik qiladi. Q ishda u su p u rg ic h i. Togk-to g ‘
supurgini tayyorlab, uzoq kechalari m ijja qoqmay
zo‘r hafsala bilan bog‘lab, peshindan so‘ng su p u rg i­
ni keng yelkasiga ortib, bozorga ketadi. Shu yo‘sin
k a tta oilasini b ir am allab boqadi. M ahallam izda
birov bo‘zchi, birov m ahsido‘z, birov baqqol... H ar
b ir oilaning o‘ziga yarash a tirik c h ilig i, bitm astuganm as, qiyinchiligi, g ‘am -hasrati bor...
G ‘affo r akaning xotini R ohat kelin oyi oppoqqina, ko‘zlari o‘ynoqi, isim likkina juvon. U hozir
ho‘ng-ho‘ng yig ‘lab, nim alarnidir kuyunib gapirmoqda.
— E, harom i, bas deyman senga, shallaqi!
X o 'rdani m ing sh u k u r deb ichib o‘tiraver! —
vag‘illaydi. G‘affo r aka. — Palovjonni men ham
xo‘p bilam an, lekin qani daromad?! 0 ‘zim bo‘lsa,
yozda m ardikor, qishda supurgichi! Bilasan-ku,
buni, chulchit?!
X otini eridan baland kelib baqiradi:
— Ha, bilam an, toshdan q attiqligingni bilaman!
Pul deganda joningni berasan. Ha desa — qanoat,
ha desa — qanoat! 0 ‘lib ketsin, qanoat bundan
o rtiq bo‘ladimi?! Qachondan beri qora qozon o‘lgur
palov ko‘rmadi! Shu bugun kuni bilan ko‘z tu td im ,
44
go‘sht-yog‘ ko‘ta rib kelarm ikan deb, bolalarga bir
siqim palov qilib beram anm i deb, yer y u tg u r imonsiz!..
Bolalar chuvvos, G‘affo r aka so‘kib vag ‘illaydi.
Qo‘shnilarning, ayniqsa, erkaklarning bu janjalga ishi yo‘q, beparvo. H ar kungi m ashm asha,
ham m a o‘rganib qolgan.
— 0 ‘zlari tinib qolar, — deydi buvim qo‘lini
si 1tab. Ammo er-u xotin janjali tinm aydi, borgan
sari avj oladi. R ohat kelin oyi bizning hovliga yondosh om onat devorga m inib oladi-da, qo‘lini paxsa
qilib qichqira boshlaydi.
— R ohat, hoy R ohat, bo‘ldi, bas! Bu nim a degan
narsa, uyat-ku axir, nomus qil! — yalinadi onam.
— Voy-voey, aylanay sizdan, o‘ldim -ku, axir!
Ko‘rdingizm i u to ‘rva soqol o‘lgurning og‘zidan
chiqayotgan gaplarni?! — deydi R ohat kelin oyi.
Ayvondan buvim cholga gapiradi:
— U yat bo'ladi, G‘afforjon! Tinchgina o‘tirish
kerak. Hammamiz faqirm iz, hammamiz kambag ‘alm iz, olloga sig ‘inaylik! Sen ham R ohat, bas qil,
vaysama! B olalaring k a tta bo‘lsin, yorug‘likka
chiqib qolarsan, sabr qil!
— Sabr ham o‘lsin, ilohim! — deydi R ohat kelin
oyi va y ig‘lab a x ir devordan tushib ketadi.
G‘affo r aka yana biroz urushib, so‘kib, xullas,
keyin nafasi o‘chadi.
*
*
*
Q ahraton q ish... Izg ‘irin , sham ol... G‘archg ‘urch qalin qor... Quyosh goh-goh b ir ko‘rinib
qo‘yadi. Biz ayvondan uyga ko‘chib olganmiz.
K ab utarlar, chum chuqlar va m usichalar p atlarin i
h u rp ay tirib , sovuqdan titra b och, parishon tentiraydi. U larga achinam an-da, maydalab, hovuchhovuch nonni to ‘kam an. Ba’zan tu n d a sovuqdan
qotib o‘lgan b ir chum chuqni yoki m usichani buvim
avaylab devorning tagiga ko‘mib qo'yadi.
Bizda tinim yo‘q, j inday qor o‘ynab, danak
o‘ynab, yoqalashib, yarashib, kun o‘tkazam iz. Qop45
qora, qalin b u lu tla r orasidan mo‘ralagan quyosh
sira isitm aydi.
Shunday sovuq k u n la rn in g b irid a ham m am iz
y ig ‘ilib hovuz u stid a , m uzda to ‘polon bilan
s irg ‘a n a r edik. Qo‘qqisdan muz u stid ag i teshikka — huqqiga b ir bola tu sh ib ketadi. B olalar
qichqirib, chuvvos ko‘taram iz. Y etti-sakkiz yoshlarda, pishiqqina bola edi. A trofda k attalard an hech
kim yo‘q. Shovqin-suronim izni haytovur eshitgan
sh ek illi, Lavang M axsum kelib qoladi (U ju d a
lavang bo‘lganidan, biz uni shunday deb ataym iz).
— Nima gap o‘zi? — deydi ko‘zlarini ola-kula
qilib.
— Bola cho‘kib ketdi! — deymiz hamm amiz bir
og‘izdan.
Lavang M axsum indam aydi, chaqqonlik bilan
choponini yechib irg ‘itadi-da huqqidan hovuzga
o‘zini tashlaydi. H ovuzning to r teshigidan pastga
sho‘n g ‘ib ketadi. Hammamiz jim , nafasim iz to ‘xtaganday, ko‘zlarim izni teshikdan uzmay turibm iz.
B irdan Lavang M axsum bolani suvdan tashqariga,
muz u stig a ir g ‘itib yuboradi-da, o‘zi d ir-d ir
qaltirab hovuzdan chiqadi va darrov choponiga
o‘ralib oladi. K attaro q bolalar bolani ko‘tarib
hovuz chetiga yotqizadilar.
— Tirik! Tirik!.. — qichqirishadi bolalar.
Birpasda odam yig ‘ilib qoladi. B ir yig it darrov
bolani ko‘tarib , bir-ikki silkitadi. Og‘zidan laq-laq
suv keladi. Bola ko‘zini sekin ochib, atro fg a qaray­
di.
— Ishqala, oyoq-qo‘lini ishqala! — deydi bir
chol haligi yigitga. — T irik, odam bo'ladi. Onasiga
olib boringlar, tezroq, tanchaga tiqib isitsin , —
deydi bolaning ko‘kragini silab.
Y igitlardan b iri, bolani qo‘liga ko‘ndalang
ko‘tarib oladi. QoTlarini orqasiga qo‘yib bukchayib
kelayotgan b ir chol bizlarga do‘q qilib deydi:
— Hey, bolalar, chiroqlarim , bu hovuz jahannam day ch u q u r... E htiyot bo‘linglar. 0 ‘ynaym an
desanglar, ana, qor ko‘p, — qo‘lini ko‘tarib , hovuz
46
yonidagi maydonga ish o rat qiladi. — Bolalarim,
ana keng m aydon, yaxm alak o tin g la r, qor
0 ‘ynanglar, qorbobo yasanglar, lekin zinhor hovuz­
ga yaqin yurm anglar.
— Otam to ‘g ‘ri aytyapti. Hovuz chuqur. Tushib
ketsak oTamiz xuddi. Yozda m um kin, maza qilib
cho‘milam iz, — deydi b ir bola.
H am m am iz
duv etib , bolaning
k etidan
ergasham iz.
*
*
*
Bobom kichkina, zax, qorong‘i hujrasida o‘tiribdi. O m onatgina, eshigi kichkina, sovuq hujra.
Bobom yelkasiga qalin paxtalik choponini tashlagan, boshiga eski k ir telpagini bostirib kiygan.
Qoshlari o‘siq, soqoli uzun, tish la ri yo‘q. A llaqan­
day chuqur xayol og‘ushida, boshini quyi solib, jim
o‘tiribdi.
Oyog‘im bilan asta eshikni itaram an, bobomga
m oshxo‘rda olib kiram an.
— M oshxo‘rd a ... Qaynoqqina oling, buva, —
deym an kosani uzatib va tanchaga tiqilam an.
Bobom g ‘ivirlab, ko‘rpacha tagidan b ir narsa
oladida, menga uzatadi:
— Ma, ol! Lekin buving bilm asin, uqdingm i? —
deydi yuzlariga tabassum yoyilib.
Bobomning qoTidan b ir hovuch popuk va qand
olam an. Sevinganim dan entikib ketam an. Bobom
ham m am nun holda boshini asta qim irlatib deydi:
— K alitni topib, sandiqni sekin ochdim-da, shu
popuklarni senga deb oldim. Lekin zinhor buving
bila ko‘rm asin. K am pir ziqna... — deydi yog‘och
qoshiq bilan m oshxo‘rdani shopirib.
Buvim uyda yo‘q. Labzakka, am m am nikiga k et­
gan. Pochcham doim bosh og‘riq, echki so‘yib
ko‘chiriq va xudoyi qilam iz, deb kecha buvim ni
olib ketishgan.
Bobom sekin-sekin non kavshab, m oshxo‘rdani
ichadi. Men boTsam popuklarni, qandni qurs-qurs
chaynaym an.
47
Bobom oshni ichib tu g atad i, bir-ikki kekiradi,
birdan hiqichoq tu ta d i. Hiqichog‘i bosilishini kutaman.
— Buva, gapiring o‘tgan zam onlardan, — yali­
naman qandni chaynab.
— 0 ‘g ‘lim , tek o‘tir , cho‘pchaklar esim dan
chiqib ketdi, ko‘p bilardim , — deydi buvam soqollarini silab.
— A yting, jon buva, bilam iz, sizda ju d a
cho‘pchak ko‘p, — deyman xiralik qilib.
— H uvari o‘lm agur, qarib qoldim, bilganlarim
ham m asi yoddan ko‘ta rild i-k e td i. Y oshligim da
uzun-uzun cho‘pchaklarni ko‘p bilardim , ham m asi­
ni unutdim . A ql-farosatdan ajrayapm an. Cho‘t
qoqib, hisob-kitobni birpasda boplardim , — deydi
bobom yo‘talib.
Uzoq su k u t etadi bobom, balki o‘ylab-o‘ylab,
yodiga tu sh ira r. « 0 ‘ho‘, o‘ho‘», deb yana qattiqroq
yo‘talib oladida, sekin so‘zlarni b itta -b itta salmoqlab gapiradi:
— Qani, yaxshilab quloq sol! Senga b ir alia
aytay. Esimdan chiqib ketganu, lekin esda qolgani­
ni aytam an, — deydi bobom va ohangga solib ayta
boshlaydi:
T izza bo'yi qor ko'cha,
B u kecha oydin kecha.
Q o'shni qizga to‘y keldi,
D um basi k a tta qo‘y keldi.
O 'choqlar ham o'yildi,
K elgan q o 'yla r so'yildi.
O shni yog'siz, dem anglar,
B o'rdoqi qo‘y so'yilgan.
U yni sovuq dem anglar,
O 't qalatib qo'yilgan.
K a m p irla r qoldi ayvonda,
B e tin sovuq olm asin.
Choy q a y n a tin g q um g'onda,
T a g 'in shovqin solm asin.
48
Q izla r m arjon taqishdi,
O 'rta g a o 't yoqishdi.
Q izla r boshladi o 'y in n i,
Q izitd ila r to'yini.
Yor-yor o 'y in boshlandi,
Q ancha k o 'zla r yoshlandi.
Men qiziqib, m aroq bilan tinglaym an.
— Sob bo‘ldi, o‘g ‘il! — deydi bobom kulib.
Men mahliyo bo‘lib qotib qolaman.
— Allangiz yaxshi ekan, yana ayting! — yalina­
man bobomga.
— Esda qolmagan, butunlay ham m asini unutganm an, — deydi-da, bobom yana o‘ylanib qoladi
va b ir ondan so‘ng davom etadi: — Ertagiyo ertagi, echkilarning bo‘rta g i, q irg ‘ovul qizil ekan,
q u y ru g ‘i uzun ekan, ko‘k muzga m ingan ekan,
o‘rdak surnaychi ekan, ola q arg ‘a azonchi, qora
q a rg ‘a qozonchi, chum chuq chaqim chi ekan,
to ‘r g ‘ay to ‘qimchi ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki
yasovul; ertagim ning eri bor, y etti kunlik yeri bor,
y etti kunlik yerida dum i kalta bo‘ri bor. K un­
larning birida Tulki ketayotgan edi, b ir tovus
dum ini setora-setora qilib kelaverdi. Shunda Tulki
aytdiki: «Ey, Tovus, ajab-ajab o‘yinlaring bor
ekan, b ir yaxshilab o‘ynab bergin». Tovus dum ini
setora-setora qilib, o‘yinga tushaverdi. Tulkining
qorni och edi, o‘ynab tu rg a n i paytida uni ushlab
oldi. Bir vaqt Tovus qarasa, Tulkining avzoyi
buzuq, uni yemoqchi boTib tu rip ti. Tovus: «Ey,
T u lk i, nim a qilyapsan?» dedi. T ulki aytdi:
«Mening qornim och edi, seni yegim kelib qoldi».
Tovus: «Xo‘p mayli, meni yegin, lekin ko‘z oldimda b ir fotiha o‘qib yesang, hech arm onim qolmas
edi», dedi. Shunda Tulki pichir-pichir qilib qoTini
ko‘tard i: «Omin ollohu akbar», degan edi, Tovus
Tulkining oldidan «var» etib uchdi-ketdi... BoTdi!
Tamom! Q arilik oTgur yomon ekan. Darmonim
yo‘q, uyqu bosgani bosgan... — Biroz su k u t etadi49
da, keyin boshini chayqab deydi: — Lekin jahonni
xo‘p kezdik. Tuya minib sahrolarda xo‘p y u rd ik ...
— Buva, ayting, yana ayting! Qo‘shiqni juda
yaxshi ko‘ram an, — deyman bobomning soqollarini silab.
— Bas, o‘gTim! Esimga tushsa erta-p erta aytib
beram an, — deydi bobom qurishiq qoTlari bilan
peshonam ni silab.
— X o‘p, buva, ertaga, — deyman bobomning
fik r toTa ko‘zlariga tikilib, tizzasini quchoqlayman.
Bobom asta ko‘zlarini yum adi-da, allaqanday
uzoq b ir xayolga ketadi.
*
*
*
B ahor keladi. B irin-ketin o‘rik la r, sh afto lilar,
olcha-olxo‘rlilar, bahor ishqi bilan bovar, xilm a-xil
n a fis
g u lla rg a
ta n ta n a ila
burkanm oqda.
D araxtlarning bunday fusunkor g ullari, ko‘m -ko‘k
mayin yaproqlari ru h la rn i ko‘ta ra d i, zavqlarni
chayqaydi.
Bahor shamoli bizlarga ham qur. B izlar ham ­
mamiz tom da. Hammamiz varakka yopishganm iz.
G‘ir- g ‘ir sham ol. Tomda m ay salar k o ‘rkam .
A yniqsa, ham m am izning d ard im iz, havasim iz
«quroq»da. Quroq baquvvat, rangdor qog‘ozlardan
quralib yasalgan zo‘r, k a tta v a rra k . Shunday
quroqlar boTadiki, bolalar fanor yoqib uchiradilar.
M ahkam bilan M o'min quroqning ustasi. Tun
q o rong‘ila rid a fa n o rla ri yulduzday chaqnagan
quroqlar vang‘illab tu rad i. Men ham bolalarga
erg ash ib , havas bilan u rin a -u rin a kichik b ir
o‘rgam chik varrak yasaym an. Tomning u boshidan
bu boshiga yugurib uchira boshlaym an.
Havo yoqimli. G‘ir-g ‘ir m ayin bahor sham oli...
Qo‘yosh osmonda u lu g ‘vor kezadi...
Tom larda, ayniqsa, o‘tgan kuz suvoqdan qolgan
eski tom larda, tu rli mayin o‘tla r, h a r xil gullar
ko‘p. Endi bizning о‘yin sahnim iz — tom . Tomdan
tom ga oshib, varrak uchiram iz.
50
V arrakdan zerikib, tom dan ko‘chaga o‘zimni
tappa tashlaym an. Bobom boshini egib, o‘ychan
holda, oftobda maza qilib o‘tirib d i. M ahallamizda
bir v aqtlar bo‘zchilar ko‘p bo‘lgan. H ozir u lar
uncha-m uncha shohi to ‘qishga boshlaganlar. Tor
ko‘chada tandani bar yoqlama to rtib , yoyib tashlashibdi. Tanda m urakkab narsa. Chollar tanda
yoyganda men n ari siljim aym an.
To‘quvchilar tan d a qurganda bobom chetda
devorga suyanib, oftobda ular bilan suhbat qilishni
sevadi.
Bobom cho‘chib ketadi.
— H uvari, tom dan tashlading-a! — deydi ranjigan holda.
Men kulib, pinjiga tiqilam an. Bobom bir qoTi
bilan meni quchib, suhbatini davom e ttira d i.
— E rm at, chirog‘im, shogirding ketib qoldimi?
Kamgap, indam as, mo‘m ingina yigit edi. Gapir!
— H a, ketd i. F a rg ‘onaga ketd i. Gazlam a
ko‘paydi-yu, ishim iz kasod bo‘ldi. Shoyi to ‘quvchilar juda oz qoldi, onda-sonda... Yaqinda men ham
ishni y ig‘ishtiram an shekilli. X arajatn i ko‘tarm aydi, ax ir. — Novcha, elliklarga kirg an ko‘sa kishi
tandani to rtib , sekin gapiradi.
— O dam larning b arisi avval bo‘z kiyardi.
A yollar, qizlar ham m asining kiyishi bo‘z edi. Chit
chiqdi-yu, bo‘zchining ishi rasvo boTdi, gaping
to ‘g ‘ri. F ab rik an tlar xo‘p pulga botdi. Yangi-yangi
to v arlar, duxobalar, m ovutlar, shoyilar, ishqilib,
alvon-alvon n arsalar chiqdi. Zamon xo‘p o‘zgardi.
Lekin o‘gTim, zamon yomon. Zulm -vahshat oshib
k etyapti. A dolat, to ‘g ‘rilik butunlay bitdi. Yolg‘iz
olloning o‘ziga sig ‘inaylik, inim! — deydi bobom
to ‘quvchiga.
— To‘g ‘ri, otaxon, to ‘g ‘ri aytganlaringiz. Bechoralar, qashshoqlar zor-u, to ‘qlar boTsa aysh-u
ish ratd a.
Bobom xom ush holda astagina soqolini tutam lab
bo‘zchiga gapiradi:
— Sabr qil, m urodingga y etasan , o ‘gTim .
51
Lekin senga m aslahatim shuki, tashla bo‘zchilik n i. H u n a r k o ‘p, zam onga m onand boshqa
b iro rta h u n arn i tu t. Inshoollo, omad kelib qolar, — deydi kulib.
Bo‘zchi jilm ayib qo‘yadi-da, tan d asin i tortaveradi.
Bobom ham bo‘zchilikni yaxshi biladi. Y igitga
yetm ish tu rli h u n a r ham oz, deb otasi Hasanboy
o‘rgatgan ekan yoshligida.
Men bobomning qo‘llaridan surgab yalinam an:
— Y uring, bobo, guzarga tusham iz!
— Tentak-ey, y u r-y u r... — deydi-da, qiynalibgina o‘rnidan tu ra d i. Y etaklashib guzarga jo ‘naymiz.
*
* *
Bobom tobi qochib, kasalm and bo‘lib surgalib
yuradi-da, birvarakay yotib qoladi. Endi u ayvondan siljim aydi. B a’zan qaddini bazo‘r ko‘ta rib , yostiqqa suyanib oftobda o‘tirad i.
— Tosh kelsa boTardi. Mazam yo‘q, uyqu bosadi m eni, bu oTim ning daragi, kunim bitganga
o‘xshaydi... — deydi bobom h a r kun buvim ga.
Qo‘qqisdan otam kelib qoladi. Bobom xastaligidan shikoyat qilar ekan, otam uni ovutib:
— Qo‘rqm ang, yaxshisiz, ota, rangingiz yaxshi,
hali uzoq yashaysiz... — deydi kulib.
Ammo otam ichdan xafa. Ammam boTsa hamma
bola-chaqalarini boshlab kelgan. Ko‘zining yoshi
tinm aydi.
— Y igTam a, qo‘y, qizim . OTim o tad an
m eros... — deydi bobom.
Esimda, goho bobom am m am ning qizini va
singlim Shafoatni (bular chaqaloq) titro q qoTlariga
olib:
— Onion boTishsin! Ilohim omon boTishsin,
m ingga kirsinlar! — derdi qayta-qayta o‘pib, keyin
onalariga u z ata r edi.
Men bobomning soqollarini ushlab, y uzlarini
silab yonida o‘tiram an.
— 0 ‘yna, o‘yna, bolam, o‘tiraverm a, bor o‘rtoq52
laringnikiga chiq, — deydi bobom sekin orqam ni
qoqib.
Bobom uch kunm i, to ‘r t kunm i shunday yotdida, to ‘satdan o‘lib qoldi. Men ko‘chada edim.
U ‘yim izdan y ig‘i chiqadi. Chopib kirsam otam ,
buvim , onam, ammam bobomning boshida y ig ‘lab
o‘tirish ib d i. Otam k o 'zlarin i ro ‘molchasi bilan
artib , menga qaraydi.
— Y ugur tezroq, K arom at opangni m aktabdan
chaqirib kel! — deydi-da, o‘zi ham shoshib mahallaga chiqib ketadi.
D arrov bobomning boshiga am akim , Toji buvim
va yaqin q arindo shlar y ig‘ilib qolishadi. Men
m achit tomon yuguram an. M achitning oldida otin
bibim izning hovlisi. U, baquvvat kam pir, mahallam izning qizlariga saboq beradi. D arvozadan keng
hovliga chopib kiram an, K arom at opam ning oldiga
borib, shivirlaym an:
— 0 ‘ld i... buvam o‘lib qoldi... Tez yuring!
K arom at opam oqarib ketadi, b ir on qotib tu radi-da, keyin ho‘ngrab yig ‘lab yuboradi. Otin bibi
p ich irlab, ikki qo‘lin i yuziga s u ra d i, keyin
K arom at opamga nim adir deydi. K arom at opam
titro q qo‘llari bilan kitoblarini shoshib jildiga soladi va jim uyga yuguram iz.
M ahalla, qo‘ni-qo‘shni, qarindoshlar, hammasi
bizning uyga y ig‘ilgan. Peshin vaqtida bobomni
qabristonga olib ketadilar. Beshyog‘ochga, Bo‘rja r
tom onga qarab uzoq yuram iz. Kamzul ustidan
belimga belbog‘ bog‘lashgan, boshim da eskigina
do‘ppi, oyoqyalangm an. Qoqilib-suqilib, y ig ‘lab
boram an... Q uyoshning issig ‘i avjida, havo dim.
Tashnaligim dan tom og‘im qaqragan. Beshyog‘ochda, k a tta anhor oldida to ‘xtab, suv icham an.
Q abristonga yetam iz. Bobomni ko‘m ayotganlarida
engashib, qabr ichiga qaraym an. Dahshat! Amakim
urishib, chetga haydaydi meni. Shunday qilib,
bobomni qabrga qo‘yadilar. Keyin qarigina b ir qori
Q ur’on o‘qib yuboradi. Hamma sukutda. Suv quygandek jim jit. «Boyoqish bobom shu chuqur,
53
qorong‘i go‘rda qoladimi? H ozir M unkar-N akir
k irsa-уа!» deb o‘ylaym an ichim da. Meni titro q
bosib ketadi. K atta qabriston og‘ir sukutd a. Bu yer
butunlay boshqa b ir dunyoday ko‘rin ad i menga.
D ahshat, dahshat! Odamlar ham m asi birdan qo‘llarini yuzlariga silab, fotiha o‘qiydilar.
Tez yu rib , ham m am iz q ab risto n d an chiqib
ketam iz.
Bizlarni qarshilaganda oyim, ammam, K arom at
opam juda q a ttiq yigTaydilar. Buvim jim , xom ush
o 'tira d i. Goho ko‘zlaridan b ir ikki tomchi yosh
dum alaydi.
Oqshom qorong‘isi tushm asdan ilgari buvim
uyning burchagiga sham yoqib qo‘yadi, bobomga
bag‘ishlab Q ur’on o'qiydi. K arom at opam, Isa —
ham m asi b irin -sirin uyga kirib, Q ur’on o‘qib
chiqishadi. Men uyda yolg'iz o‘tirib qolaman.
Bobom o‘rgatgan qandaydir b ir oyatni shivirlab
o‘qiyman. His bilan, ko‘ngil bilan yigTab o‘qiyman. Y uragim qonga toTganday boTadi, ho‘ngrab
yigTab yuboram an. H islarim toshib ketadi. Bo­
bom ning har b ir so‘zini, gaplarini yodlayman.
Qalbim ham shu uyday bo‘sh va qorongT. Uzoq
vaqt jim o‘tiram an. O hista yurib onam kiradi.
— QorongTda nima qilib o‘tiribsan?! Yomon
boTadi-ya! Yur! — deydi titro q tovush bilan.
QoTimdan yetaklab, ayvonga olib chiqadi.
*
* *
E rtalab vaqtlik turam an-da, shoshilib tezgina
kiyinam an.
Kuz fasli. D araxtlar m ash’alday. A riqlardagi
suvlar shishaday tiniq. Havoda yengil tum an. A tir
gullar, ko‘rkam karnay gullar, xil-xil gulbeor
kuzning birinchi iz g 'irin la rin i pisand qilmaydi.
A riq bo‘yida shoshilib yuz-qoTimni yuvar ekanm an, qoTida choynak b ilan onam q arshim da
to ‘xtaydi.
— V aqtlik turibsan-ku, yotar eding uxlab, —
deydi kulib. — Sam ovar qaynadi. 0 ‘tirib choy ich.
54
Toza ko‘ynagingni beram an, trin k a kam zulingni
kiygin, basavlat bo‘lasan. Domlang pokizalikni
yaxshi ko‘radi.
Onam o‘zi meni kiyintirib, o‘zi tikkan yangi
do‘ppini m ehr bilan boshimga qo‘ndiradi. Sho­
shilib, sabrsizlik bilan, nari-beri choy icham an.
Onam boyoqish o‘zi chiroyli qilib yo‘ngan yangi
ta x ta n i qo‘lim ga tutqazadi.
— Ko‘r, yaxshim i? Domlang alifbeni yozadi
ta x ta g a, — deydi onam va boshim dan oyog‘imga
qadar m ehr bilan sinchiklab qaraydi.
— D arrov o‘qiym an, birpasda yodlab olaman
sabog‘im ni, — deyman shodlikdan entikkan holda
ta x ta n i mahkam quchib.
Onam b ir so‘lkavoy pul va kattakon dasturxonga yum shoq yog‘li kulchalarni tugib oladi. Qo‘ltig ‘imda ta x ta , onam ning oldiga tushib y u g u ra­
man. Bobomnikiga ketam iz.
Bobom har kun saharlab ishga tushadi. Xalfalar, shogirdlar, h a r ikkala to g ‘am ish bilan band.
— Assalom! — deydi paranjida, bo‘sag ‘a oldida
to ‘xtab onam. D asturxonga tugilgan kulchalarni,
pulni bobomga uzatadi. — Buvasi, M usavoyni maktabga olib boring.
Bobom ning b u rish iq yuzi ru h la n ib k etad i,
ko‘zlarida tabassum bilan:
— Barakalla! 0 ‘qisin, o'qisin, m ulla bo‘lsin!
Ham am am iz savodsiz, om im iz... Balli, o‘qisin!
0 ‘qigan odam bilgich bo‘ladi, olim bo‘ladi, o‘qimag anlarning ko‘kragi ko‘r... — deydi-da, shoshilib
ishini yig‘ish tirad i.
Tog‘alarim , xalfa, shogirdlar kinoya bilan kulishadi.
— 0 ‘qi, o‘qi! Lekin m aktabdan sira qocha
ko‘rm a, uqdingm i, jiyan? — deydi Rahim berdi
to g ‘am boshini q im irlatib . — Shu vaqtgacha
y u rard in g laqillab, faqat shaytonning m ardikori
eding. Bas endi, es-hushing o‘qishda bo‘lsin! —
deydi ta ’kidlab.
— 0 ‘qirm idi? Qarab tu rla rin g , ikki kunda g ‘ir
55
etib qochib keladi. 0 ‘qish osonm i, hazil gap
emas! — deydi pishillab cho‘tir xalfa.
— Unday dem ang, am akisi, o‘qiydi, aql-hushi
joyida, ziyrak bola, — e’tiroz bildiradi onam
noxush ohang bilan va asta yurib ichkariga kirib
ketadi.
«Nafasing qursin, cho‘tir» , deyman ichim da,
tovushsiz va xalfaga te rs buram an yuzim ni.
— Qani, bolam, ketdik! 0 ‘qishga jazm etdingm i,
bas, quloq solma, — deydi bobom q a t’iyat bilan.
B ir lahzada m aktabga yetib olamiz. M aktab bir
k a tta xonadan iborat. Bo‘sag ‘adan kirganim hamon
yuragim hapriqib, sh ig ‘ etib ketadi.
— Assalom-u alaykum! — o‘rin larid an duv
tu rib , b ir og‘izdan qichqirib salom b e ra d ilar
bobomga sh o g ird la r va chuvvos bilan qayta
o‘tirad ilar.
Domla bobom bilan ko‘rishadi.
— Vaalaykum assalom, keling-keling, zaifangiznikim i bu o‘g ‘il? — so ‘ra y d i boshim dan
oyog‘imga qadar razm solib.
— Shunday, qizim niki,— javob beradi bobom va
sekin domla oldiga kulchalarni qo'yadi, pulni
uzatadi.
Domla oriqqina, soqollari uzun, ko‘zlari yirik
va m a’noli, yuzi qoram ag‘iz, sallasi k a tta , savlatli,
shijoatli kishi. P ulni darrov soat cho‘ntagiga qistiradida, qo‘llarin i keng yoyib fo tih a o‘qiydi. Bobom
ham ixlos bilan:
— Omin, o‘qisin, m ulla bo‘lsin! — deydi qo‘llarin i yuziga surtib.
— Qani, Musavoy o‘g ‘lim, o‘tir! — qarshidan
joy ko‘rsatib, ishora qiladi domlam.
Qizarib cho‘kkalaym an. Domlam ta x ta n i b ir qo‘li bilan tizzasida tu tib , siyoh bilan yoza boshlaydi.
— X ayr, taq sir, uring-so‘king, m ulla qiling, eti
sizniki, suyagi bizniki! — X ayrlashib, qayta-qayta
egilib qulluq qilgancha chiqib ketadi bobom.
Domlam birpasda chiroyli x u sh x at bilan tax tag a
alifbeni yozib chiqadi:
56
— A lif, be, te ... — salmoq bilan, cho‘zib, tantan ali ohang ila o‘qiydi domlam.
— A lif, be, te ... — zavq, m aroq bilan qaytaribqaytarib takrorlaym an men.
— Borakallo! Y axshi yigit, bo‘ladi, bas! Anov
joyga o‘t, o‘tir! Saboqni yaxshilab yod ol! — deydi
domlam ta x ta n i qo‘limga tutqazib.
U yalganim dan dovdirab va tu rtin ib kichkinalar
oldiga bazo‘r o‘tib o‘tiram an.
M aktabda shovqin zo‘r. S hogirdlarning ham ­
masi b ir varakay qichqirib o‘qiganlaridan kuchli
chuvvos m aktab xonasidan toshib, tash q arig a
yangraydi. K a ttalar baland, ohangli ovoz bilan
Q u r’ondan, H ofizdan, F uzu liy d an , N avoiydan
o‘qiydilar. Men bo‘lsam kichkinalarga ergashib,
shavq bilan alifbeni ta k ro r-ta k ro r o'qiym an. Uzoq
o‘qiym an. Horib holdan ketam an. Tomog‘im qurib,
meni te r bosadi.
Goho domlam qator-qator o‘tirg a n bolalar orasidan asta yurib, qamchi bilan qars-qars bolalarni
u rib o‘tadi. Bolalar shunda yana balandroq ovoz
bilan b aqirib o ‘q iy d ilar. Men qo‘rqqanim dan
qaltirab ta x ta n i yuzim ga yanada yaqinroq tu tib ,
berilib o‘qiym an. N ihoyat charchaym an.
Peshin vaqti bo‘ladi. Domlam va bolalar ozgina
q u r’on o‘qib, fotiha qiladilar. Shogirdlar duv etib
o‘rin larid an tu rib , ko‘chaga yuguradilar. Men ham
suron bilan ko‘chaga otilam an.
*
*
*
H ar kuni boram an m aktabga.
B olalarning ham m asi saboqlarini barobariga
qichqirib o‘qiganlari uchun m aktabda ham isha
chuvvos, shovqin bo‘ladi. 0 ‘n yetti, o‘n sakkiz
yoshdagi y igitchalar ko‘p. B ular shovqindan foydalanib, bemaza askiyalar aytishga, sekin tu rtish larga, bir-biriga zim dan m usht ko‘rsatib, do‘q qilishlarga odatlanishgan.
Isa o‘rto g ‘i bilan sekin nim anidir gaplashmoqda. Quloq solam an, ammo tushunib bo‘lmaydi.
57
Keyin payqab qolaman: u lar atayin, boshqalar
tushunib qolm asin deb, o‘zlaricha qo‘l ishoralari
bilan so‘zlashar ekanlar.
Y etti-sakkiz katta-kichik qori bolalar bor. U lar
h am isha dom lam oldida q iro a t bilan tinm ay
Q ur’onni yod o‘qiydilar. Boyoqishlar holdan ketib,
tom oqlari qirilib, ko‘zlari yum uq, o‘qiydilar.
Domlam b ir qori bolani yoniga yaqin o‘tqazadi.
— Qani, o‘qi! — deydi qovog‘ini solib. Bola
q iroat bilan yoddan Q ur’onni o‘qiy boshlaydi.
— Qola, yam la y u t... — d er ekan titro q
tovush bilan qori bola, domlam shaq etib shapaloq bilan tu sh irib qoladi. Bolaning quloqlari
yonib ketadi.
— Zeri zabar qani, nodon?! Tag‘in qaytar! —
qichqiradi domlam jahldan qizarib. Bola qo‘rqibgina asta tu radi-da, b ir qo‘li bilan yuzini ushlab, qori
bolalar yoniga o‘tadi.
Domlam o‘zi qiroatni yaxshi biladi va bolalardan ham to ‘g ‘ri, yaxshi qiroatni talab etadi.
Men alifbeni o‘qishdan b ir zum tinm aym an.
H organim dan va tom og‘im quriganidan, ovozim
past va bo‘g ‘iq.
— Hoy, M usavoy, beri kel! Qo‘chqor o‘ynaymiz, — deydi sekingina b ir bola. — M ana, qara,
qo'chqorim juda yaxshi... — Zimdan ko‘rsatad i u
bo‘yra cho‘pni.
Domladan qo‘rqqanim dan tax tad an ko‘zlarim ni
uzm asdan, sekingina javob beram an:
— Yo‘q, bo‘lm aydi, domlam ko‘rib qolsa uradiya! Menda ham qo‘chqor bor, senikidan zo‘r. Keyin
ko‘rsatam an ... — deyman ishoralar bilan imlab.
*
* *
Men kichkina shogirdlar bilan juda tez tanishib
olaman.
Bizga nuqul k a tta la r saboq beradi, dom laning
biz kichkinalar bilan uncha ishi yo‘q. U goho birortam izni ro ‘parasiga cho‘kkalatib, o‘qitib tinglaydi,
xolos. Mabodo, bolalardan b ittasi oshmi, kulcham i,
58
patirm i olib kelib qolsa borm i, domlam juda mamnun bo‘lib, o‘zida yo‘q sevinib ketadi.
— Qani, chirog‘im Musavoy, beri kel! Alifbeni
o ‘rg andingm i? — so‘ra d i domlam ikki h a fta
o‘tgandan keyin.
T axtani qo‘lim da tu tib , uyalibgina domlam
qarshisiga o‘tiram an-da, ovozimni baland qo'yganim cha, alifbeni boshdan oyoq birpasda sharillatib
o‘qiyman.
— Borakallo, lekin ozgina bor. K attalarn in g
oldiga o‘tir , o‘qitib qo‘yadi, — deydi domlam,
b u rn in i to rtib , q a ttiq aksirib yuboradi.
Men mo‘ylovi chiqqan, novcha b ir shogird
oldiga boram an.
— E-e, senlarning saboqlaringdan oTdik-ku! —
deydi u ensasi qotib. — Yo‘qol, domlam o‘lg u r o‘zi
o‘qitsin. Pul olishni biladi! — deydi yuzini ters
burib.
Men yalinam an:
— Ozgina o‘qita qoling.
— Zerikdim juda, hali o‘qi, hali o‘q it.., 0 ‘tir,
qani, jinday o‘qitam an, — deydi shogird h o rg ‘in
tovush bilan. Jahlim chiqib ketadi.
— Mayli, qo‘yaver o‘zim ham suvday bilam an... — B urilib joyimga o‘tiram an.
D a rslar va k u n la r shunday davom etad i.
Bolalarga ergashib, sekin-sekin men ham sho‘xlik
boshlaym an. «Qo‘chqor», yong‘oq, h atto pinhon
oshiq ham o‘ynaym iz. Mabodo domlam xabar topib
qoldimi — ollohu akbar — qamchin bilan hammamizga, yalpisiga shaq-shaq solib o‘tadi.
Bolalar hadeb tashqariga yugurishadi. Hojatxona erm ak, bahona... B irpasgina hovlida yoyilib,
hazillashib, kulishib, orom olamiz. Hovlida hovuz
bor. E rm ak uchun a sta -a sta yuz-qo‘llarim izni
yuvib, suvdan ichib o'tiram iz. Yoki darrov soqqami, «achipti»m i o‘ynab olamiz.
Domlam m ug‘am bir, bunga ham qarshi chora
topa qoladi.
59
Novchadan keigan, hushyor, o'qishda zo‘r b ir
shogirdni oldiga chaqiradi:
— Sen terakdan b ir novda kesib, yaxshilab yo‘n!
— Xo‘p bo‘ladi, ustozim , jonim bilan! — bukiladi shogird qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib. — B ir m arta
ham buyurgan edingiz. Xo‘p, ikk ita xatcho‘pni
yaxshilab yo‘nib kelam an, — deydi va shoshilib
chiqib ketadi.
Hammamiz hayron bo‘lib, birpas jim qotam iz.
Keyin shivir-shivir gaplasham iz.
Novcha shogird birpasda ikkita cho‘pni boplab
tayyorlab keladi-da, domlam oldiga qo‘yadi. Cho‘plar sozlab shilingan, yo‘nilgan, b ir uchiga ip bog‘langan.
— Borakallo! — deydi domlam cho‘p la rn i
qo‘liga olib. — Mana, xatcho‘pni ko‘ringlar! —
bizlarga ko‘rsa tad i. — A gar kim iki q istansa,
«Domlam, ijozat», deysiz. Keyin xatcho‘pni t u t ­
qazib, ijozat beram an.
— Qani, o‘qinglar! — b u y u ra d i domlam
xatcho‘plarni yerga qo‘yib.
Shogirdlar shundan keyin hovliga chiqishga birm uncha barham beradilar. Qistab qolsa, domladan
ijozat so‘rab: b itta cho‘pni olib, yakka-yakka g ‘izillab chiqib kelamiz. Shu taqlid q a ttiq ta rtib oltiy etti kun davom etadi. Keyin b ir kun bolalar bosh
qo‘shib, xatcho‘pni yo‘qotam iz. K attalard an biri
tom ga irg ‘itadi.
— He, bilam an. Shum bolalar ko‘p. T u r, chiq
hovliga, b ir ju ft xatcho‘p yasab kel! — buyuradi
yana b ir shogirdga domlam.
Bunisi ham ikki kunda yo‘q bo‘ladi. Domlam
asabiylashadi, kayfsiz tovush bilan qichqiradi:
— X atcho‘pni yana yo‘qotdilaringm i? Mayli,
b a s... Y om onlar bor-da. B ilam an o‘zim . —
Q oshlarini chim irib b ir oz su k u t qiladi, keyin
ovozini pasaytirib gapiradi. — Bolalar, qilichini
surgab qish keldi. Havo buzuq, ehtim ol qor yog‘ar.
H am m anglar b ir so‘lkavoydan ko‘m ir puli keltiringlar!
60
Shuv etib , b o lalar sh iv irla sh a boshlaydi.
Domlam tovushini yum shatib, davom etadi:
— Xo‘sh ... Bolalar, chiroqlarim , yana bo‘yra
puli olib kelinglar... Tuproq bo‘ldi-ku, bo‘yralar,
uyat-ku, axir! Bo‘yra puli — uch tanga! Ota-onalaringga aytib jadallab y ig‘ib kelinglar! M uhlat —
b ir h a fta ... Qani o‘qishga! — deydi domlam choponining etak lari bilan tizzasini o‘rab.
Yetim, kam bag‘al bolalar «Nima qilam iz endi?»
deb shivirlashadi. D illarim iz g ‘ash.
B ir ozdan keyin domlam qo‘zg ‘aladi. 0 ‘n sakkizyigirm a yoshlardagi mullayoqa ko'ylak kiygan,
oriqqina, cho'pday ko‘r qori yigitchaga m urojaat
qilib deydi:
— Sen qarab tu r bolalarga, picha ishim bor, d a r­
rov kelam an.
Domlamning qorasi o‘chishi bilan xonada uryiqit, to ‘polon boshlanib ketadi. Boyoqish ko‘r qori
ingichka ovozi bilan m ing‘irlab qichqiradi:
— Qo‘yasanlarm i, yo‘qmi?! Mana qam chinni
ko‘ringlar! 0 ‘qilaring! — Qori do‘q qilib ko‘radi,
keyin yalinadi: — Bolalar, insof bormi?! — qichqi­
radi y ig‘lam siragan ovoz bilan.
B olalar parvo qilishm aydi, o‘zaro tu rli ishoralar
bilan im lashib, qorin i m asxara qilib k u lish ad i.
S h o v qin-to‘polon av jg a chiqadi. J a n g b o ‘ladi.
K ichkinalar goh qo‘l ushlashib a rg ‘imchoq bo‘lamiz, goh do‘ngalak o‘ynaym iz. K a ttalar so‘kishib,
yoqalashib ketadi. Q orilar ham o‘rinlaridan tu rib
ketgan. B ittasini o‘lasi qilib urishadi. K urashga,
m u sh tla sh g a u sta , zo‘r y ig itla r bor. B ir to ‘da
bolalar hovliga chiqib, «achipti» o‘ynashga kirishadi. Shu vaqt qo‘qqisdan hovliga domla kirib keladi.
Duv etib , ham m am iz xonaga yuguram iz. Joylarim izga o‘tirib , darrov saboqlarim izga yopishamiz.
Xona ichi quyuq chang, bo‘y ra la r burda-burda.
Domla jim , g ‘azabi ichida, ko‘rpachaga o‘tirad i.
— Taqsir! — q altirab , naq m iyovlaganday
sh ik o y at boshlaydi ko‘r qori. — U rishdim ,
baqirdim ... Hech iloj topm adim ... Ko‘rm an, nima
61
qilay, bolalarni eplay olmadim, birontasi quloq solmaydi gapim ga...
Domla juda xafa bo‘ladi.
— Och derazani! — buyuradi bittasiga. — Baybay-bay! Yopiray, changni... — A ha-ahalab, uzoq
yo‘talib oladi, qizarib qichqiradi: — D arslaringni
o‘qinglar, badbaxtlar! — qo‘liga q a t’iy at bilan
qam chinni tu ta d i, ammo negadir hech kim ni
urm aydi.
*
*
*
Domlam ko‘krak cho‘ntagidan soatini chiqarib
qaraydi:
— Dars bitdi, bolalar! — deydi. — Sen, sen,
sen... — ko‘rsatkich barm og‘i bilan ishora qiladi
o‘nga yaqin bolani tanlab, — kiyinib ozoda bo‘lib
k elin g lar. B ir bem orga chillayosin o ‘qiym iz.
Ziyofat quyuq, — jilm ayadi domlam.
Qisqagina Q ur’on o‘qib, ham m am izni ozod qi­
ladi.
Uyga kelishim bilan onamga yalinam an.
— Domlam, ko‘m ir puli, bo‘yra puli, dedi, hozir
topasiz.
— Voy, o‘la qolay jin n i bo‘ldingm i? He yo‘q, be
yo‘q — pul nimasi?! — ayvonda do‘ppi tikib o‘tirgan onam ranjigan tovush bilan u rish a boshlay­
di. — Jinnim isan?! Hali bo‘yra puli, hali ko‘m ir
puli, qamchi puli... Domlang o‘lgur nim a qiladi
pulni?!
— Topasiz! BoTmasa domlam e rtag a m aktab­
ga kiritm aydi, — deyman q a t’iy ravishda.
— Nima deyapsan?! — vag‘illaydi uy ichidan
tu rib buvim . — Domlang oT gur ziqna, ochko‘z,
hadesa — pul, hadesa — pul. Pul yasayapm anm i
men? 0 ‘zi o‘lgur boy, otli, ulovli, hech pulga
to ‘ymaydi. Domlang to ‘qlardan, puldorlardan olsin
ko‘m ir pulini! O tang boyoqish, bechora yolg‘iz
o‘gTim ahyon-ahyonda uch-to‘r t so‘m ni zo‘rg ‘azo‘r g ‘a jam g‘arib yuboradi... — zorlana boshlaydi
ko‘rpachani yamab o‘tirg a n buvim .
62
Na buvim ning, na onam ning e’tirozini pisand
qilam an, avvalgidan balandroq do‘q bilan, jahl
bilan onam ga qichqiram an:
— E rtalab vaqtlik cho‘zasiz pulni, bo‘lmasa
m aktabga bormayman!
Shu payt eshikdan kirib kelgan Isa mening
xarxasham ni payqadi shekilli:
— N im a shovqin solasan? Domla b ir hafta m uh­
lat berdi-ku, b ir gap bo‘lar axir! — deydi jildini
qoziqqa ilib.
— Bu bizning ikki oyog‘im izni b ir etikka tiqib
xunob qilyapti. Holimiz og‘ir, qo‘lim iz qisqa... —
deydi onam xo‘rsinib kayfsiz tovush bilan. —
Ko‘rarm iz, besh-o‘n kun sabr qil! Balki pul kelar
dadangdan.
Shu vaqt qo‘qqisdan m ahallada to ‘polon ko‘tarilib qoladi. Ko‘chaga yuguram an. Uzun Sara bilan
K alta Sara degan kam pirlar xo‘rozga o‘xshab avji
jangda edi. B ularning uylari yaqin, ko‘chaning ikki
yuzida, eshiklari qarshim a-qarshi. H ozir h a r biri
o‘z eshigida, bir-birini so‘z bilan yulmoqda.
K am pirlar ovsin. Lekin bir-biriga m ehribon
emas, nihoyat g ‘ash. E rlarining m unosabtlari ham
shunday, og‘a-iniga sira o‘xsham aydi.
Men tom osha qilam an. Ja n g avjida.
— Bu ikki lo‘li kam pir zerikishgan shekilli,
yana jang boshlashipti, — deydi o‘tib ketayotgan
b ir y ig it ko‘zini qisib.
S ekin-sekin
ho v lilard an
ayollar,
bolalar
chiqishadi.
U zun Sara — baland bo‘yli, do‘rillagan ovozli
kam pir. Lekin K alta Sara — past bo‘yli, zaifgina
pakanagina va kalitday burushiq yuzi bor, tish lari
yo‘q bedavo bir zahar kam pir.
— Ho! — deydi K alta Sara ikki qo‘lini beliga
tirab . — Bilam an, siz o‘lgurning butun kirdikoringizni. E shitdim b ir joydan, to ‘yga boribsiz,
kazo-kazolarnikida yana m addohlik qilgandirsiz...
Uch kun dom -daraksiz yo‘qolib ketdingiz! Yana,
k erilasiz-а?! U yatsiz toat-ibodat bilan uyda o‘tir63
sangiz o‘larm idingiz?! Charx yigir, paxta sava, ish
ozmi! Hali eshonnikiga, hali to ‘yga, hali azaga!
Shallaqi, o‘lim bersin xudoyim senga!..
— Bema’ni, tirriq kampir! — yulinadi Uzun
Sara. — Yopiray, bu yer yu tg u rn in g v ag ‘illaganini qaranglar-a! Ha, o‘lgur, quloq sol, eshon
oy im larning h u z u rid a x izm atd a edim . To‘r t
d ahadan k a tta -k a tta obro‘yli x o tin la r keldi,
bechora-faqir xotinlar ham yig ‘ildi, zikr bo‘ldi,
buni eshit, nom usulm on o‘lgur! Q aytishda b ir­
pasgina, m uborak bo‘lsin, deb o‘rto g ‘im nikiga
boshim ni suqib chiqdim . — Y ig‘ilgan m ahalla
x otinlariga qarab davom etadi gapni: — To‘yam
o‘lsin, sovuqqina bo‘ldi. Chelakdan quyganday
biram jala quydiki, qochdim ... — O vsiniga
qaraydi: — Kimdan eshita qolding, sen pakana
fitna?! Ilohim chaqim chilar o‘lsin-a! Sening nima
ishing bor? Y urdim yallo qilib, qo‘lingdan kelsa
k ishanlab qo‘y! C hidasang sh u , chidam asang
b u rningni tishla!..
— H im ... — deydi K alta Sara alam iga chidamaganidan depsinib. — Eshonlarning tovog‘ini yalab
yurdim , deng! Uyda o‘tirib ish qil! Do‘ppi tik!
X udoning bergan kuni ten tiray san , laqillab yurganing yurgan! Senga zikrni kim qo‘yibdi, sadqayi
zikr ket! Isqirt! Isq irt, cho‘ri o‘lgur!..
M ahallani boshiga ko‘tarib Uzun Sara bo‘kiradi:
— Senga o'lim ni bersin, sassiq kampir!!!
Tomosha qilib tu rg a n m ahalla xo tin lari yalina
boshlaydilar:
— U yat ax ir, bo‘ldi endi, bas! B ir gapdan siz
qola qoling, ovozingiz Oqm achitda-ya, bas qi­
ling! — deydi b ir xotin U zun Saraga.
N avbat K alta Saraga o‘tad i, u yana v ag ‘illay
boshlaydi.
— BoTdi endi, oyi, uyaltirib o‘ldirdingiz-ku,
shunchayam sharm andalik boTadimi?! — surgaydi
ichkariga K alta Sarani kelini.
Ammo kelin bas kelolmaydi. Ikki Sara b ir soat
o rtig 'i bilan ko‘p olishadilar. Bu h a r kungi ahvol
64
bo‘lgani uchun erlarining ishi yo‘q edi. «Ikki kampirning tilin i yana b u rg a chaqiptim i!..» deb qihillab kulib, o‘tib ketadi chollardan biri.
Buvim sekin oyimga shivirlaydi:
— U dunyoda ham jan n atn in g b ir eshigidan ikki
kundosh kirarm ish-u, lekin ikki ovsin kirm asm ish,
bildingm i, Shahodat!..
K alta Sara, Uzun Sara xo‘p urishib charchagandan keyin jim bo‘lishadi.
*
*
*
Domlam b ir kun to ‘satd an m eni chaqirib,
qarshisiga o‘tqazadi:
— Qani o‘qi! Sabog‘ingni o‘rganib bo‘ldingm i?
— Suvday bilam an, taqsir! — javob beram an
shoshilib.
H arflarn in g biriga qarab, biriga qaram asdan,
to ‘xtovsiz sh arillatib o‘qib beram an. Men endi a lif­
beni shunday o‘rganib olganm anki, agar uyqudan
uyg‘otib so‘rasalar ham ham m asini yoddan aytib
bera olaman.
— Borakallo, o‘g ‘lim, ofarin! D urust, d u ru st.
Alifbe tam om bo‘ldi. E rtaga h aftiyak bilan birga
yaxshi yog‘li p a tirla r, b ir so‘lkavoy pul olib kelasiz, yigitcha, uqdingizm i? — deydi domlam kulimsirab.
— Xo‘p, taqsir, — deyman boshim ni qim irlatib.
M aktabdan chiqqandan so‘ng chopaman. B iror
joyda to ‘xtam asdan g ‘izillaganim cha uyga kela­
man. Domlamning gaplarini ham m asini oyimga
aytib beram an.
— Ha tu z u k ... — deydi onam ham sevinib, ham
ichdan uh to rtib . — Chiqim, chiqim ... Dadangdan
dom -darak yo‘q. Jiy ak n in g puli ovqatga yetsinm i,
domlagami?!
H aqiqatan, hali Isa, hali K arom at opam, domlaga p a tir yoki palov, deb hiqillab tu ra r edilar, endi
qatorga men ham qo‘shildim .
— A lbatta bugun p a tir yopasiz, jon oyi, keyin...
keyin b ir so‘m pul berasiz, — yalinam an onamga.
3 -4 4 5 2
65
E rtasi emas, indinga b ir dasturxon kum urlaydigan yog‘li p a tir va uch tan g a pul ko‘tarib , domlaga olib boram an.
— Borakallo! 0 ‘tir , chirog‘im, o‘tir! P a tir olib
keldingm i? E, borakallo. Tuzuk, — deydi tangalarni cho‘ntakka solib.
Shu choq yana b ir shogird b ir d asturx o n yogTi
kulcha, b ir to g ‘ora qaynoq palov, do‘ppi va «So‘fi
Olloyor» ko‘tarib keladi. U b ir boyning arzandasi,
erkasi.
Domlam o‘zida yo‘q sevinib ketadi. Darrov
palovni, kulch alarn i, men k eltirg an p a tirla rn i
shogirdlardan b irortasiga buyurib, uyiga jo ‘natib
tu rg an id a, to ‘satdan qalin b ir oshnasi kelib qoladi.
— K eling, keling, m arham at! Q aynanangiz
suyar ekan, qani hovliga, osh yeymiz! — deydi
domlam do‘stiga.
Oshnasi jilm ayib, qulluq qiladi. B irgalashib
boloxonaga yoT oladilar.
Odatdagi gap, dom laning qorasi o‘chdim i, d a r­
rov to ‘polon-da!
— Tush o‘rta g a , sen, sen! K o'ram iz kim zo‘r! —
buyuradi zo‘rlardan b ittasi.
Endigina mo‘ylovlari ko‘ringan, kelishgan ikki
yigitcha naq xo‘rozlarday p a tir-p u tu r yoqalashib
ketadi. K urash zo‘r bo‘ladi. O, dahshat! Eshak-kursilar singan, og‘iz-burunlar qon!..
Yana yangi-yangi b o tirlar o‘rta g a tush ad i. Xo‘p
qiziq kurash bo‘ladi.
— Bo‘ldi-bo‘ldi, bas! Domlam! — qichqiradi
ovozi do‘rillab b ir yo‘g ‘on shogird.
B irovining peshonasi yorilgan, birovining b urni
qonagan, h a rs-h u rs bilan b u ru n la rin i to rtib ,
ku rashchilar joylariga o‘tirish ad i.
Uy chang, to ‘zon... Hammamiz hayajonda.
— B eting qon-ku, badbaxt? — so‘raydi domlam
b ir shogirddan. Keyin to ‘satdan singan ku rsilarn i
ko‘rib qoladi-da, ko‘zlari olayib ketadi. — Eshak
sinipti-ku?! K im ning ishi bu? Qani o‘rta g a tush66
sin! — Domlam g‘azab bilan qizarib, qo‘liga qamchi
oladi.
Domlam bolalarning boshimi, yelkasim i, yuzimi, ko‘zimi pisand qil may, qam chi bilan bir-ikki
d a f’a q a rsilla tib savab o ‘ta d i. Q am chining
zarb id an b iro v lar piq-piq y ig ‘laydi, b iro v lar
pinagini buzm ay bo‘zrayib qotib tu ra d i, birovlar
esa qo‘rqqanidan ikki qo‘li bilan yuz-ko‘zini
yashiradi.
Qamchi sh a rtta uziladi.
— Mana, qamchi ham esk irip ti, — deydi dom­
lam qam chini chetga uloqtirib. — E rtaga ham m ang
b ir tan g ad a n olib k elasan lar. Y angi qam chi
olamiz! — jahl aralash baqiradi domlam.
— Xo‘p taqsir! — deyishadi qam chidan olovday
yongan yelkalarini, yuzlarini ishqalab bolalar.
— Qani, o‘qilaring! — buyuradi domlam, o‘tirib
nafasini rostlagandan keyin.
0 ‘qish shovqini boshlanib ketadi...
*
*
*
M aktab jahannam kabi tuyuladi. H ar soat, har
daqiqa «ozod» so‘ziga in tizo rm iz. M aktabdan
chiqqanim izda yengil to rtib , uyga yuguram iz.
N ari-b eri ovqatlanib, ko‘chaga — o‘yinga
y ig ‘ilamiz.
Q ishda b a ’zan kuchuk u ru sh tirib o‘ynashni
ham odat qilganm iz. K uchuklarning biri og‘zib u rn i qon bo‘lib qochadi, shunda biz tinam iz.
Sho‘xmiz.
Oyoqlarimizda eski kalish, yirtiq kavush, ba’zilarim iz h a tto yalangoyoq. Hali yiqitib, hali yumalab kurasham iz. Boshlar g ‘u rra bo‘lguncha, burundan qon kelguncha m ushtlasham iz...
Yo‘qolgan kuchugim izni izlab, m achit hovlisidagi kichkina xarob b ir uyga boshim izni suqamiz.
Bu — tobut tu rad ig an uy. Bunda Usmon pari
sovuqdan qochib, tobutda yotadi. Sharpaday oriq,
cho‘pchakdagi jin la r kabi, indam as b ir kishi. Biz
cho‘chib ketam iz, duv etib u ra qochamiz.
67
— Y opiray, jinm i? — so‘raydi qo‘rquvdan
qaltirib b ir bola.
— Hey, bu Usmon pari. Dadam aytdiki, u bo­
yoqish b ir zamon b itta qizning ishqida devona
bo‘lib qolgan ekan, — deydi A ’zam.
— Ishq shunday yomon-da, — deydi mahmadona T u rg ‘un.
— To‘g ‘ri. Usmon pari — devona. U ham isha,
yoz-u qish tobutda yotadi. Rasul aka bor-ku?
Shuning bir tu g ‘ishgan ukasi bo‘ladi. Bildilaringm i?! Ha, pari qizlarning oshig‘i em ish... —
deydi Ahmad.
B olalar Usmon pari haqida tu rli voqealarni
gapirayotganda, birdan yonim izda uning o‘zi paydo
bo‘lib qoladi. Qip yalong‘och taniga eski, k ir, juld u r, yupun b ir chopon kiygan. Na ishtoni bor, na
ko‘ylagi! Oyoqyalang. Boshida iflos, isq irt bir
do‘ppi, rangi ham, guli ham bilinm aydi.
Hammamiz duv etib, h ar tom onga qochamiz.
Usmon pari ochlikdanm i, sovuqdanm i yurolmaydi.
Kalovlab asta chayqalgan holda am akim ning
eshigiga yetib, devorga suyanadi. Q altiragan qo‘li
bilan eshik halqasini ushlab, taq-taq qoqadi:
— Ochman, non bering... — deydi allaqanday
titro q , bo‘g ‘iq tovush bilan.
Achchiq izg‘irin li shamol esar edi...
* *
*
Bahor keladi Gul m avsum i boshlanib ketadi.
D araxtlarda gul, bolalarning do‘ppilariga lolalar
qistirilgan. Savatlarda uyum -uyum gunafshalar.
Ham m ayoq gul! Gul!.. B ahor fa slin in g zavqi
boshqacha...
Qo‘qqisdan osmonni b u lu t qoplaydi-da, chelakchelak suv quyadi. Xo‘p yog‘adi... Lahza o‘tmasdan, erka quyosh jilm ayib chiqib keladi. H am ­
m ayoq y arq irab k e ta d i... O lchalar, g ilo slar,
olm alar, sh aftolilar ham m asi avji gulda...
68
Saharlab m ardikorlar, yalangoyoq yelkalarida
yaroqlatib peshlangan k a tta ketm onlar, bozorga,
ishga chopadilar...
B izlar paxtalik choponlarni, to ‘nlarni, yirtiqyamoq kalish-kavushlarni otganm iz. Yengil kiyinganm iz, ham isha oyoqlar yalang...
H am m ayoqda bahor! B ahor n a sh ’asi ko‘ngillarga ham kirib olgan... Oyoqlar tosh bog‘langandek, m aktab tomon bazo‘r yuradi, lekin m ak­
tabdan «Ozod!» deganda, qushday yengil uchamiz.
A zondan o‘qish. P eshin bo‘lganda domlam
kichkinalarga — bizlarga javob beradi. K attalar
peshindan keyin yana m aktabga qaytib, x at mashq
qiladilar.
Men hanuz haftiyak o‘qiym an. H aftiyak nihoyat
zeriktirgich b ir narsa. Hadeb *vazava-vazava»ni
javrab o‘tirganim -o‘tirg a n ...
H ar payshanba sh ogirdlar dom laga kulcha,
p atir, boyvachchalar pul keltirish i odat.
A yniqsa, shu kuni o‘qish tugashini sabrsizlik
bilan kutam iz. Ko‘zlarim iz osmonga, quyoshga
ko‘proq term iladi. «Ozod!»ga quloqlar, ko‘ngillar
in tizo r...
Mana, mom aqaldiroq havoni yangratib yubora­
di. H aligina tin iq yarqirab tu rg an havoni b ir onda
qop-qora b u lu tla r burkab oladi. Oyim paxtaday
oppoq yuvgan k irlarin i arqondan y ig‘ib ham ulgurmaydi. Yomg‘ir sharroslab quyadi.
Buvim ayvonda ixlos bilan tasbeh o‘girib
o‘tiribdi:
— A lham dulillo! O birahm at bu! — deydi,
ko‘zlarini osmondan uzm aydi, burushiq yuzlarida
ko‘ta rin k i ru h ... — O birahm at bu, olloga sh u k u r,
q u rg ‘oqchilik edi, jala quydi. B ug‘doy, arpa bitdi
de! Olloning ishi bu! — tu sh u n tira d i menga.
Ayvon chetida, oyoqlarim ni tarnovdan sharqirab kelgan suvga tu tib , o‘ynab o‘tiram an.
Q arsillagan chaqm oqlarga qarab: «Xudo b ulut
ichida yurganm ikan? Qanday ekan», deb o‘ylayman
ichimda.
69
Qop-qora, go‘yo yerga yaslanadiganday og‘ir,
dahshatli b u lu tlar. Taxm inan to ‘r t soat jala quya­
di. A riqlardan suv toshib ketadi. T arnovlardan suv
sharaqlab quyib tu rad i. U nda-m unda chaqmoqlar,
olov qilichday yarqirab ketadi...
Ja la tinadi. Qop-qora b u lu tla r asta surgalib,
to g ‘ tomon yuradi. B ulutlarning to ‘kilib ketayotganidan hanuz yog‘ib borayotganini o‘ylaym an. Bir
vaqt bobom tu sh u n tirg a n ...
0 ‘qtin-o‘qtin uzoqda m om aqaldiroqning qarsillagani eshitiladi, chaqmoq ko‘rinadi.
Ajoyib fasl! D arax tlar nafis ko‘m-ko‘k yaproqlar
bilan yasanib olgan! T abiatning go‘zalligi ko‘ngillarga quyiladi...
•A - *
*
— Oyi, uch kundan keyin domlam bilan dalaga
chiqam iz. N avro‘z! — deym an sevinganim dan
yuragim hapriqib. — Domlam, yaxshi kiyinib ke­
linglar, dedi.
— A, rostdanm i? — deydi onam kulib. —
Y axshilab yuvinib, boringni kiyasan-da.
Biroz sukutdan keyin yerga qarab deyman:
— Oyi, domlam ikki so‘m pul olib kelinglar, deb
buyurdi...
Sekin boshim ni ko‘taram an, onam ning yuzidagi
sevinch, tabassum birdan yo‘qolgan, lekin u zo‘raki
iljayadi:
— Domlang tu sh k u r alom at-da... X o‘p pul
beray, lekin b ir so‘m senga, b ir so‘m Isaga. Qandoq
qilay berardim ... yo‘qchilik...
— Nima gap ta g ‘in? — so‘raydi buvim.
Onam tu sh u n tirg a n d a n keyin k am p irn in g
fig ‘oni oshadi:
— Domlang ham o‘lsin ilohim! Yeb to 1у mas,
ayyor o‘lg u r, h a r xil n a ’ma chiqaradi-ya! —
m ing‘irlab q arg ‘ay boshlaydi buvim.
— Oyim beradi pulni, sizdan so‘rayapm anm i? —
do‘q qilaman kam pirga. — Bahor chog‘i, n avro‘z
yaqinlashayapti, o‘ynab kelam iz. Sizdaqa kam pir­
lar o‘tirsin uyda!..
70
— Bas, bas! H addingdan oshma! 0 ‘zingdan kattan in g dilini og‘ritm a, yomon bo‘ladi-ya! — deydi
onam menga ranjigan ohangda, keyin buvim ga
m u ro jaat qilib: — H am m aga kelgan bayram ,
ham m a bolalar ham boradi-da, b itta bularm i? —
deydi yalingan yum shoq tovush bilan.
Ju m a. B irovlar yaxshi, birovlar o‘rta , birovlar
h ar kungi eski yamoq bo‘lsa ham yuvilgan, ozoda
kiyim da... H ar kim o‘z holicha yasangan. Domla
boshliq yo‘lga tusham iz. Piyola, choynak va bozordan go‘sh t, moy, guruch, non, mayiz — hammasi
olingan. B ularni dom laning o‘rto g ‘i — b ir qari chol
aravaga ortib olib ketadi.
Yo‘l-yo‘lakay b ir necha guzar uchraydi. Jum a
k u n i bo‘lg an id an sam o v arlard a odam qalin.
G uzarlarda qator baqqollar. O tnon, pecheniy, parv a rd a ... Ko‘zlar o‘ynaydi. Lekin boyvachchalarga
maza, ular unda-m unda to ‘xtab, otnon chaynaydi...
Dalaga, Kamolonga piyoda yurib, charchab,
a x ir y etam iz. H am m ayoq k o ‘m -ko‘k, azim
d a ra x tla r ko‘p. Chiroyli qadim gi m achit atro fid a
av liy o larn in g k a tta -k a tta
q a b rla ri.
Domlam
ta g ‘in Q ur’ondan boshlaydi. Qori bolalar ko‘zlarin i yumib, chayqalib, qiroat bilan o‘qiydilar.
Shu ta rz d a m achitda uzoq Q u r’on o‘qiladi.
Q orinlar ochlikdan achishib ketadi.
— Bolalar! B oringlar, sam ovar qaynaguncha
o‘ynab k e lin g la r, dala keng, su v la r ko‘p.
Y ayranglar, o‘g ‘illarim , — deydi domlam mayin
ohangda.
Hammamiz duv etib, shovqin-to‘polon bilan
m achitdan chiqam iz. B irovlar darrov chillak, koptok o‘ynagani tushadi, birovlar sayr qilib ketadi.
Men esa b ir to ‘da bolalar bilan qorong‘i, dahshatli
g ‘o rlarn i keza boshlaym an.
B ir g ‘orda og‘ir sukutda b ir kishi o‘tiribdi.
Soqoli o‘siq, ko‘zlari yongan, darveshnam o. Ikkinchi g ‘orda yalang‘och b ir chol, u stida yolg‘iz kir
ishton xolos. U ning ham soqoli o‘sgan, ko‘zlari
yum uq, yonida k ir sopol tovoq! C hurq etmay,
71
b u tu n dunyoni unutganday jim , mahliyo o 'tirib d i.
Biz nafasim izni yutib, a sta turam iz. Lekin chol
sharpam izni sezadi shekilli, b ir xo‘m rayadi, avzoyi
xunuk buzilib ketadi. U ra qochamiz.
D alani aylanam iz. Havo m usaffo. 0 ‘riklarda
dovuchchalar g ‘ij-g‘ij, giloslar hali g ‘o‘ra. Ko‘p
yuram iz, lekin qorin ochligidan domlam oldiga
shoshilam iz. Sam ovar baqillab qaynam oqda.
Domlam va chol ham m am izni o‘tqazib, b ittad an
non, b ir siqim dan q u rt yegan k ir mayiz ulashadi.
Choydan keyin domlam b ir to ‘da k a tta shogirdlarga imlab ishora qiladi. B olalar birdan tiniq,
yangragan baland tovush bilan Navoiydan, Xo‘ja
H ofizdan yod o‘qiy boshlaydilar. K etm a-ket b ir
necha g ‘azallarni o'qib, keyin Fuzuliyga o‘tadilar:
G 'u n ch a sin g u l bulbulin q a tlin a p a yk o n a yla m ish .
B ulbul ochilgan g u li y u z in a qalqon aylam ish .
Gul aru sin su lh u ch u n bulbul nikoh e tm ish m agar,
0 ‘z in i yoshil budog' ich in d a p in h o n a ylam ish .
G 'uncha p a y k o n in i tez e tm a k lik u ch u n shohi gul
J is m in i boshdan ayog'a m isli suhon a ylam ish .
D a h r aro g a r b ir siniq devor ko'rsang, o'yla , bil:
Ul S u la y m o n m u lk id irk im , ch a rx vayron a yla m ish .
E y F u zu liy , m eh rin a old a n m a ch a rx in gard ish i,
K o 'k k a y e tu rm ish valek x o k ila y a k so n a yla m ish .
Yana boshqa b ir g ‘azalni boshlaydilar:
N a y k im i h a rd a m ki, ba zm i va slin i yod a yla ra m .
To n a fa s vordir quru jism im d a , fa ry o d a yla ra m .
R o 'zi h ijro n d ir sevin , ey m u r’i ru h im kim , bugun
B u q a fa sd a n m an sa n i a lb a tta ozod aylaram .
V ahm edib to solm aya sa n m oha m eh rin hech kim ,
K im a etsa m zu lm u ja v rin g d a n anga dod aylaram ...
G‘azal n ih o y at t a ’s irli. A yniqsa, u ch -to ‘r t
bolaning ovozi juda yoqimli, ohangdor. Hammamiz
jim tinglaym iz. Men sel bo‘lib, erib ketam an.
Fuzuliyning she’rla rin i sevaman. She’rla ri nafis.
0 ‘zim gul va mahbub haqida go‘zal she’rla rin i bi­
lam an. Opam o‘rgatgan. K ichkinalar bilan men
ham sekin-sekin k a tta larg a ergasham an. M uzika
72
yo‘q, childirm a, du to r, ta n b u r yo‘q, ammo she’r
bor, qo‘shiq bor! Faqat yosh, tin iq tovush bilan,
ohang bilan she’rla rg a ko‘ngilga yetib boradigan
m uzika beram iz, jon beram iz!.. Domlam cholg‘uni
sira yoqtirm aydi: «Gunoh, tu rg an -b itg an i gunohi
azim. Z inhor-zinhor qo‘lingizga cholg‘u ushlamang!» deb u q tirard i, tanbehlardi.
— Bas, yetar! Borakallo, yetar! — deydi domlam
bolalarga va cholga m urojaat etib: — Vaqt bo‘ldi,
p ir, m uncha eridingiz?! Oshga olov yoqing! —
deydi kinoyali kulib cholga.
Chol ko‘zlari yum uq, boshini quyi solib o‘tirad i.
— Bay-bay-bay! Fuzuliy ajoyib shoir-da! —
deydi va oyoqlarini ishqalab o‘rnidan tu rad i.
Biz yana dalani aylangani chiqib ketam iz.
To‘da-to‘da tarqalib toza kezamiz. Bahor. H ar xil
gu llar ko‘p. Quchog‘im ni to ‘latib, gul teram an.
H orib m achitga qaytganim izda palov tayyor ekan.
Go‘sh ti, yog‘i oz bo‘lsa ham palov! Sopol laganlarga
suzilgan oshni m aza qilib, ishtaha bilan oshay
boshlaym iz. Lekin to ‘ym aym iz... Q orin ju d a
ochiqqan.
N am ozgar yaqinlashgan, domlam Q ur’on bosh­
laydi.
— T ag‘in-a! — shivirlashadi bolalar.
Fotihadan so‘ng ham m am iz duv qo‘zg‘alib,
yo‘lga tusham iz.
*
*
*
ly u n oyi. Issiq. Havo lovullaydi...
B odring, handalak serob. Ko‘ksulton, gilos,
olchaning avji pishgan vaqti. Lekin pul qani...
H ovlim izda yaxshiki yakka tu p o‘rik bor. G‘u j-g ‘uj
qilgan. B utun hovlim izga ko‘lanka solgan k a tta
d arax t. 0 ‘rikka suv yugurib yiltiraganidan boshlab
K arom at opam, Isa va men yeya boshlaym iz. Tag‘in
b ir tu p olma bor, lekin zaharday nordon.
B ugun buvim ertalabdan otlanadi. Ammamnikiga bormoqchi. Men ham buvim ga ergashmoqchim an, shuning uchun har kungiday m aktabga
73
shoshish yo‘q. B olalarning ko‘pi boqqa ko‘chgan,
m aktabda shogirdlar oz. Nega bizning b ir parcha
bog‘imiz yo‘q, deb kuyinam an ichdan.
— M aktabga bor! — deydi onam.
— Bora qolsin, Shahodat bonu, bola boyoqish
o‘ynab kelar. Hamma bog‘da, to g ‘da, bu bechora
qon bo‘lib ketdi-ku... — p aranjisini yopinib deydi
buvim.
«Bugun buvim judayam m ehribon?» deb o‘ylayman ichim da, sevinganim dan uning oldiga tushib
yuguram an.
Buvim ko‘chada h ar b ir uchragan xotin bilan
to ‘xtab ko‘rishadi, gaplashadi. «Qatdan kelyapsiz?
Bozordanmi? Do‘ppilarning narxi qanday? Yaxshi
foyda qildingizm i?» deb, zerikm asdan igi-jigini
su rish tira d i. Tuzukroq b ir im orat uchrasa, alb atta
to ‘xtaydi. Menga qarab: «Ko‘rkam gina, pishiqqina
ekan», deb tom osha qiladi.
Biroz yurgandan keyin kattak o n anhor bo‘yiga
chiqam iz. Serm anzara suv bo‘yidan o‘tam iz. Suv
bo'ylab objuvozlar, tegirm onlar. U nda-bunda to ‘dalanib o‘rdaklar suzadi. D arrov to ‘xtaym an-da,
suv labiga o‘tirib , o‘rd ak larg a tega boshlaym an.
U lar duv etib, suvning o‘rtasig a qochishadi. 0 ‘rdaklar go‘zal, ayniqsa gajak dum lari, boshlarini
suvga tiqib, chiroyli o‘ynaydilar. G ajaklarini kelinlar quloqlariga qistirg an in i ko‘rganm an...
— Voy shum-ey, h azir bo‘l, toyib ketasan-a! —
qichqiradi vahim a bilan buvim.
K am pir ikkovim iz unda-m unda to ‘xtab, ja r
bo‘ylab boram iz. Buvim ham menga o‘xshash,
tegirm on va objuvozlarni tom osha qilishni yaxshi
ko‘radi. Suvning u stiga tashlangan yakkacho‘pga
yetganda, yugurganim cha yog‘ochning yarm isiga
borib, suvning qoq o‘rtasid a to ‘xtaym an. Suzib
kelayotgan
o‘rd a k la rn in g
yo‘lini
to ‘sam an.
Yog‘ochga minib olaman-da, oyoq-qo‘llarim ni ishga
solib, «K ish-kish-kish!» deym an. Suv guvullab,
p ish q irib oqmoqda. B uvim ning ra n g i o ‘chib,
qaltirab ketadi.
74
— Omonat, qil ko‘prik-a! Qo‘rqm aysan, shum taka, darrov o‘t bu yoqqa! Ikkinchi seni mehmonga
olib yurm aym an... — ran jib qichqiradi buvim.
H aqiqatan k o ‘p rik om onat. B itta ch u ru k
yog‘och, xolos. O dam lar ahyon-ahyonda noiloj
o‘tad i. B olalar bo‘lsa, sho‘xlikdan, o‘yin qilib
erm ak qilib, o‘tadilar. Suvning pishqirishiga nazar
solam an, yu rag im g a vahim a tu sh ad i. Sekin
q irg ‘oqqa o‘tam an.
— Esing qursin, hech aql kirm adi-kirm adi
senga. Dadang kelsin, chaqaman! — deydi koyinib
buvim . — 0 ‘rd a k la rn in g egasi ko‘rib qolsa,
o‘xshatib kaltaklaydi seni, — deydi boshini q im ir­
latib.
— G ajaklaridan b ir dona K arom at opamga olay
degan edim-da, — deyman jiddiy tusda buvimga.
— Hm, — deydi xolos buvim , ensasi qotib k eta­
di. — Tez-tez yur, alla-palla bo‘lib qoldi-ya! —
qoshini chim irib deydi buvim.
Tegirm onlarning oldida to ‘da-to‘da eshaklar.
Odam lar eshaklarga bug‘doy, so‘k ortib keladi va
un, tolqon qilib ketadi. Bir-ikki tegirm onga sekin
boshim ni tiqib chiqam an. Tegirm on shovqin. Ichida
boshdan oyoq oppoq unga belangan odam lar. U lar
suvning guvullashidan bir-birlarining so‘zlarini
bazo‘r eshitadilar.
Pochcham objuvozning boshida edi. Soqollari
o‘sgan, ust-boshi chang-to‘zon. B izni ko‘rish i
bilan:
— E, jiyan, kel-kel! — deydi va buvim bilan
ko‘rishgan hamon, odatdagidek shikoyatni boshlay­
di. — Mazasi yo‘q boshim ning. K echa-kunduz miya
og‘riqm an.
— Doim ahvolingiz shu! — deydi buvim ensasi
qotib. — 0 ‘qiting, irim -sirim ini qiling, tayibga
ko'rining! — deydi va pochcham ning javobini kutm asdan ichkariga kirib ketadi.
Duv etib , m ayda-chuyda churvaqa bolalar
buvim ni o‘rab oladi. Hammasi k ir, iflos, uvada.
Ammam tu tu n d a n yo‘tala-yo‘tala k a tta qozon osti75
ga hadeb qam ish tiqmoqda. Ammam xafa, ho rg ‘in
holda buvim bilan ko‘rishadi va pishillab qovurilib
tu rg an so‘k to ‘la k a tta qozon boshiga boradi.
— Ham isha ishing shu! So‘k, so‘k! 0 ‘ladigan
bo‘lding! — deydi kuyinib buvim.
Men ham cho‘g ‘day bozillab tu rg a n so‘kning
tepasiga boram an. Uni hovuchlab bo‘lm aydi, issiq.
Qamishni tu tam -tu tam o'choqqa tiqa boshlaym an.
Ammam va buvim qozon boshida cho‘qqayishadi. Ezm alanishib hasratn i boshlaydilar.
E shikdan k irib kelgan pochcham ning jah li
chiqib, ko‘zlari olayib ketadi.
— Kuyib ketdi-ku! — qichqiradi bo‘g ‘ilib va
chopib kelib so‘kni k a tta kapgir bilan shoshibpishib ola boshlaydi.
Endi men so‘kdan zerikam an. Sekin tashqariga,
objuvozga yuguram an.
Pochcham qo'sh objuvozni ijaraga olgan. Biri
bog‘liq turibdi: anov biri bo‘lsa, gurs-g u rs qilib,
yerni larzaga solib ta riq oqlamoqda. Biroz jim
qotib, objuvozning ishini tom osha qilam an. Suv
dah shatli pishqirib guvullaydi. Keyin sekin atro fg a
razm solaman. B urchakda siniq, kuya bosgan chiroq, tu m sh u g ‘i siniq choynak, chegalangan iflos
bir piyola... Yarm isi ta q ir, eski po‘stak , y ag ‘iri
chiqqan k ir chopon.
Sekin objuvozning boshida aylanib yuram an.
Bo‘sh objuvozning yoniga o‘tib, yog‘ochini bo‘shatsam, birdan shaqillab yurib ketadi. Qo‘rqqanim dan
qaltirab shoshib qolaman. Qanday to ‘x ta tish n i bilmayman, bo‘sh objuvoz gurs-gurs uradi. G‘izillaganim cha uyga yuguram an:
— Pochcha! — qichqiram an entikib. — Tez yuring, hozir objuvoz yurib ketdi!
Buvim bilan ammam vang bo‘lib qoladilar.
— E, tentak! — deydi pochcham tashqariga
yugurib. — Taqilgansan-da, o‘ziga jon bitiptim i?!
Men indam aym an, pochcham ning orqasidan
chopaman. Pochcham hech qiynalm ay, birpasda
juvozni to ‘xtatad i.
76
— Yo‘qol! — deydi qo‘pol, qo‘rs tovushi bilan
to ‘ng ‘illab. — U aziz narsa-ya, bunga yaqin yurish
uchun h u n ar kerak, tilin i bilish kerak, — deydi
biroz yumshab.
Objuvoz atro fid a, tegirm onlardagi kabi chumc h u q lar, m u sich alar serob. Men endi u la rn i
quvlashga tutinam an. Q o'qqisdan b ir to ‘da bolalar
paydo bo‘lishadi-da, nari-beri yechinib, kiyim larini
chetga otgancha ketm a-ket suvga sho‘n g ‘iydilar.
Quloch tashlab, rosa m aza qilib suzishadi. Keyin
a tro fd a g i k a tta tol, q a y ra g ‘o ch larn in g shoxiga
chiqib, guppa-guppa suvga kalla ta sh la y d ila r.
Suvning tagida ancha vaqt yo‘q bo‘lib ketadilar-da,
uzoqdan qalqib chiqadilar. Ju d a havasim keladi.
«Cho‘milsammikan?» deb o‘ylayman. Lekin suzishni
bilm aganim uchun qo‘rqam an, ro st, bolalardan
uyalam an. Erm ak qilib, oyoqlarinmi suvda shapillatib o‘tiram an. Suv bo‘yida kezaman. Tollarning novdalari egilib suvga tegay-tegay deydi. Hammayoq
ko‘m-ko‘k maysa. Ko‘kka qarab yotam an. Maza!..
To‘satdan pochcham ning tovushini eshitam an.
— Ey, falokat bosib novga tushib ketma! Bas,
uyga bor! — deydi-da, ta g ‘in juvoz ichiga kirib
ketadi.
Ammam kuya bosgan pachoq sam ovarini olib
kirib, dasturxon yozadi. B urda-burda qattiq nonlarn i eski b ir patnisda ko‘tarib keladi.
H ovlida sh o x lari tarv aq ay lab o‘sgan q ari,
yo‘g ‘on yakka b ir tu t bor.
— Bu yil tutim iz haddan tashqari ko‘p qildi.
K utdik, k u tdik kelm adinglar... Ozgina shinni qaynatdik. Qaray-chi, qoldimikan?
Ammam boyoqish yugurib hujraga kiradi-da,
b ir piyolada ozgina shinni ko‘ta rib chiqadi.
— J u d a sh irin shinni-ya? — deyman non
botirib.
P astakkina, qorong‘i uy, to ‘kilib tu rg a n ay von,
yonida ko‘m ir to ‘kadigan kichkina to r h u jra.
Shinni bilan choy ichib, dasturxon yig ‘ilgandan
keyin tom ga chiqam an. A trofda qo‘shnilar ko‘p.
77
Tomlar bir-biriga tu ta sh ib ketgan. 0 ‘ynab y u ra­
man. Bir vaqt ko‘chada b ir to ‘da xalq yuzga kirib
o‘lgan b ir kam p irn i ko‘tirib k etay o tg an in i
ko‘ram an. Buni tom da o‘ynab y urgan bolalar
aytishadi. Q arilar, bolalar, yoshlar juda ko‘p. Qirqellikka yaqin yosh bolalar to ‘n kiygan, bellari
bog‘liq, «buvim»lab yig ‘lab borm oqdalar.
Tom m a-tom sak rab , am m am ning hovlisiga
engasham an.
— Buvi, buvi! Yuzga kirgan kam pir o‘lipti!..
Olib k e tish y ap ti. Odam qalin!.. — deym an
qichqirib.
— A, nima deyapti o‘zi, kim o‘lipti? — so‘raydi
buvim.
— Choping eshikka! Ko‘rasiz, ta b arru k kam pir
emish, — deyman buvim ga.
Ammam o‘choq boshida g ‘iv irlab n im ad ir
qilmoqda, boshini ko‘tarib buvim ga deydi:
— Boyoqish juda tab arru k kam pir, b ir yuz
uchga kirgan. Go ho yonimga chiqib, gaplashib
o‘tira rd i. K am pir pishiq edi. G‘ozday, tik k a yurardi. N evara-evaralari ko‘p, achib yotipdi.
— Voy bechora, xudo rahm at qilsin! Hammamizga uning yoshini bersin! — deydi buvim qo‘llarini yuziga surtib .
Ammam ham nim alarnidir pichirlab, fotiha
qiladi.
— Siz mingga kirasiz, hali otdaysiz, buvi! —
deyman.
Kuni bilan tomma-tom kezib, xo‘p o‘ynaym an.
K echqurun halim day yum shoq m oshkichiri yeb,
buvim ikkalam iz uyga jo ‘naymiz.
*
*
*
Qo‘lida gardish va jiyagini ko‘tarib R ohat kelin
oyi eshikdan kiradi-da, to ‘g ‘ri ayvonga, oyim ning
yoniga o‘tirib ishini boshlaydi.
— 0 ‘rtoqjon, yakka o‘zim xunob bo‘lib ketdim .
H asratlashib, birga tikaylik, deb chiqdim.
Onam xursand bo‘lib gapiradi:
78
— Voy, yaxshi qilibsiz, o‘zim ham zerikib o‘tirgan edim. Hech kim yo‘q, oyim ham zerikib, qayoqqadir, bilm adim , 0 ‘rin buvinikigam i chiqib ketdilar, — deydi ipakni qatim lab.
R ohat kelin oyi bigiz bilan chaqqon va pishiq
jiyak to ‘qiydi. U jiyak to ‘qishga juda usta. Odatdagidek, darrov eridan h a sra t boshlaydi. Erm agi
shu — eri. Dam y ig‘lab, dam kulib ishlaydi.
— Sabr qiling, — jiyakka gul tikib, deydi
onam, — o‘g ‘il, qizlaringiz o‘ssin, ehtim ol, a jab
emas, baxtingiz ochilib, yorug‘likka chiqib qolarsiz. Xudoyim yarlaqasa, birpasda tole keladi. Keyin
faqirlikdan, g ‘urb atd an xalos bo‘lasiz... Faqat toleda b u tu n gap!
— E-e, qo‘ying! Tole o‘lsin! B utun um r faqirmiz. Otam, onam dan, bobolarim dan to rtib faqirm iz... — deydi xo‘rsinib R ohat kelin oyi.
Shu tarzda ikki qo‘shni, ikki o‘rtoq biri jiyak
to ‘qiydi, b iri jiyakka gul tikadi. Goh o‘tgan-ketgan d an, qo‘ni-qo‘sh n i, m ahalla-ko‘y orasid ag i
voqealardan so‘zlashishadi. Suhbat uzilmaydi.
Eshikdan K arom at opam paranjida kelib kiradi.
U ning endi bo‘yi cho‘zilgan, k a tta qizlar qatorida.
Shu payt yana b ir qo‘shni kam pir kiradi.
Sergap, bilim don, gapga chechan kam pir.
— Shahodatoy, zerikib birpasga chiqdim oldingizga. K unam isib ketyapti. Nima gap o‘zi, xo‘pam
chiroyli o‘tirib sizlar? Karomoy, jinday M ashrabdan o‘qing. Baraka topgur, xudoyim yaxshi kuyovlar buyursin! — deydi kam pir kulib.
K arom at opam qizarib yuzini ters buradi.
— Qo‘ying-e, ish tikam an, — deydi tokchadan
ish pechini olib opam.
K am pir xiralik qilib, qayta-qayta qistaydi. Unga
R ohat kelin oyi qo‘shiladi:
— Bo, m uncha noz qilm asang, otincha?! 0 ‘qishni bilm aym anda, boTmasa senga yalinarm idim ?..
— Ha, o‘qiy qol, K arom , — deydi onam, keyin
79
sekin kulib qo‘shib qo‘yadi: — H ikm atli, m a’noli
gaplaridan topib-topib o‘qigin!
K arom at opam o‘n ikki, o‘n uch yoshlarda,
qaddi kelishgan, istarasi issiq, juda ko‘rk li qiz.
G‘azallarni yoqimli ovoziga chiroyli ohang berib,
ravon o‘qiydi. E rin ib g in a o‘rn id a n tu ra d i-d a ,
tokchadan M ashrabni, Fuzuliyni oladi, joylashib
o‘tira d i va ko‘zlarini suzib, zavq-m aroq bilan
berilib o‘qiy boshlaydi:
M ash ra b seni deb, kechdi ja h o n d a n ,
B osh in i qo'ydi ostonalarga.
E y , m a y fu r u sh im , b ir kosa m a y her!
V ahdat m a yid a n ichkoli keldim .
— Hay-hay-hay! B araka top, otin qiz! Mashrabning g ‘azallari sel qilib yuboradi odam ni... Erib
ketdim -ey... M ashrab ajoyib qalandarnam o kishi, — deydi y ig‘lam siragan tovush bilan kam pir.
K arom at opam nasrni o‘qiganda, b a’zan to ‘xtab
kulim siraydi va uyatli gaplarini tashlab o‘qiydi.
— S idirg‘asiga o‘qiyver, bu nim asi, bizlar ham
eshitaylik, shayton qiz! — deydi R ohat kelin oyi.
— Yo‘q, o‘qimayman M ashrabni, Fuzuliy yax­
shi, — deydi opam qizarib.
— M ashrabning g ‘azallari ko‘p hikm atli, —
deydi kam pir boshini q im irlatib. — U k a tta
darvesh, olloning oshig‘i! Olio deb dunyoning ayshish ra tid a n kechgan. Ovozingdan o‘rgilay, o‘qi,
o‘zim qoqindiq! — deydi kam pir K arom at opamning orqasini qoqib.
Opam o‘qiy boshlaydi:
P arishonholing o 'ld im , so 'rm a d in g holi parish o n im ,
G 'a m in g d a n d a rda d u sh d im , q ilm a d in g tadbiri d a rm o n im ,
N a dersan ro'zgorim bo 'yla m i kechsin go 'za l xonim ?
G o'zim , jo n im , a fa n d im , sevd ig im d a v la tlu sultonim ...
— Oh-oh-oh, shunday shoirlarning sadag‘asi
bo‘lsang arziydi, — deydi R ohat kelin oyi ko‘zlarin in g yoshini artib.
80
— Fuzuliyning o‘zi oshiqlikda jig a ri kabob
bo‘lgan, dey d ilar. U ning oshiqona g ‘aza lla ri
odam ning yuragini eritib , m ast qilib yuboradi, —
deydi kam pir yum ilgan ko‘zlarini ochib.
— Fuzuliy otin oyisining qiziga q a ttiq oshiq
ekan, lekin vasliga yetolm ay, butu n um r hijronda
o‘tg an em ish. U ning g ‘azallaridagi o‘t, h asrat
sh u n d an... E shitganm an... — deydi onam.
Men ayvonning chetida chiviq yo‘nganim cha
opam ning o‘qishiga jim quloq solib o‘tiram an.
Sevaman Fuzuliyni.
— Y ugur, M usavoy, Shayxantovurga borib kel.
Ipagim sob bo‘lib qoldi, — buyuradi onam menga.
— Ha, xo‘p, pulni cho‘zing, — deyman o‘rnimdan tu rib .
Onam h a r xil kerak ipaklardan nam una beradi
va b ir so‘m pulni ro ‘molchaga tugib ta ’kidlaydi:
— M ahkam ushla, pulga hazir bo‘l, yo‘qotib
qo‘yma, uqdingm i?
Ko‘chaga yuguram an.
Ko‘chada A ’zam xipchindan ot minib, o‘ynab
yurgan ekan.
— Shayxantovurga boram iz, shuyam o‘yinmi?
Qo‘y-e! — deyman jiddiy tusda.
— Zerikkanim dan erm ak qilib yuribm an-da,
yur, — deydi A ’zam xipchinni b ir chetga otib.
A ’zam menga tengdosh. Ikkovimiz qalin o‘rtoq,
do‘stm iz.
Oqmachit ko‘chasidan jadal yurib, Shayxan­
to v u rga jo ‘naym iz. Yo‘lda unda-bunda to ‘d a-to‘da
uchragan bolalar oldida to ‘xtab, ularning o‘yinlarin i tomosha qilam iz-da, ta g ‘in chopamiz.
S h ay x an to v u rg a yetg an d a b ir a riq oldida
to ‘xtaydi A ’zam.
— Birpas o‘tir! — deydi suv bo‘yiga o‘tirib .
Y uzim izning te rin i etaklarim izga artam iz, ikki
qo‘limiz bilan suvni hovuchlab to ‘yib-to‘yib ichamiz. M adrasa atro fid a a srlar um r ko‘rgan qadim
chinorlar, quyuq ko‘lankali qayrag‘ochlar ko‘p.
D arax tlar salqinida to ‘da-to‘da shogirdlar allaqan81
day m asalalar ustid a talashib qizg‘in bahs yurgizm oqdalar. A trofda kayflari taraq nashavon, ko‘knori, bangilar ham oz emas.
— H ozir b ir ish qilam iz, jim!.. — deydi bir
d arax t orqasiga pusib A ’zam.
— Qanday ish? — so'raym an toqatsizlik bilan
A ’zamdan.
— Sekingina kesak tashlaym iz ko‘knorilarga.
Cho‘chib b ir irg ‘ib tushishadi. Qarab tu r, juda
qiziq bo‘ladi.
Sekin pusib tu rib , men va A ’zam b ittad an kesak
otam iz. K ayfi zo‘r ko‘knorilar birdan cho‘chib,
alanglashadi. Ikkovimiz jim gina kulam iz. Ingichka, qil bo‘yinlarini cho‘zib ko‘knorilar u yoq-bu
yoqqa qarashadi. Sap-sariq silnam o kishi chayqalib
o‘rnidan tu rad i.
— Ey, kim di? K ayfim uchib ketdi-ya... — deydi
va gandiraklab bir-ikki qadam tashlaydi.
— K elyapti, tu r qochamiz!.. — shivirlaym an-da
A ’zamga, qochaman.
Shu paytda ko‘knori A ’zamni tu tib oladi. A ’zam
oqarib ketadi.
— Yo‘q, biz emas, — deydi qaltirab.
— H arom i valad! — deydi ko‘knori A ’zam ning
yelkasidan ushlagan holda b ir siltab. — Kesakni
g ‘ir-g ‘ir otding, endi tuya ko‘rdingm i — yo‘q, biya
ko‘rd in g m i — yo‘q!... A blah, jig ‘in g n i ezib
qo‘yaman!
Men tikka ko‘knorining oldiga boram an.
— Amakijon! Qo‘yvoring! — deb yalinam an. —
R ost, biz otdik, lekin sizga emas, qushlarga otgan
edik... Ana qarang, d arax tlard a qush ko‘p ekan.
— Ey ko‘nori, qo‘yvor! D illarini og‘ritm a
go‘daklarning! — qichqiradi sam ovarda o‘tirganlardan birov.
Sam ovarda odam qalin.
Ko‘knorining g ‘azabdan ko‘zlari bejo. Ko‘zining
oqiga qadar sa rg ‘ayib ketgan, tum anli x ira ko‘zlari
xunuk olayadi. A ’zamni b ir siltab tashlaydi-da,
pastak qorong‘i hujraga kirib yo‘qoladi.
82
T ura qochamiz. Q ator a tto rla r va bazzozlar.
U larning do‘konlari kichik-kichik va bir-biriga
yondashgan. Ikkovim iz har b ir do‘kon oldida mollarini tomosha qila-qila, nay va koptoklarning
narx-navosini su rish tirib , xaridor-u, do'konlarning
uzoq tortishm a savdosiga quloq solib yura-yura
kichik b ir do‘koncha oldida to ‘xtaym iz.
A tto r — muloyim, kam tar, sariqqina kelgan,
uzun soqolli kishi.
— Am aki, assalom-u alaykum! — deyman bir
sum pulni va nam una ipaklarni uzatib.
— Borakallo! Vaalaykum assalom! — deydi kulib
chol. — R angdor ipaklardan kerakm i, a? Xo‘pxo‘p, ipak ko‘p, o‘g ‘lim. — Pulga, ipak namunalariga bir-bir qarab chiqadi. — B argikaram ,
qovoq sariq, go‘los, pistoqi, nim pushti... — deydi
chol ipaklarni bir-biridan ayirib.
A ’zam va men qafasdagi qushlarga hushim iz
og‘ib, jim qotib tomosha qilamiz.
— Amaki! — deyman hapriqib. — Bu qanday
qush?
— 0 ‘g ‘lim, bu bulbul jon. E shitganm isan bulbul
degan qushni? Q ushlarning asili shu.
— Ko‘rgan em asm an, — deyman ko‘zlarim ni
q u sh lardan uzolm asdan. — Oyim aytgan edi,
ahyon-ahyonda, tong payti, gullar ochilganda kela­
di, deb. Sayraganini eshitganm an, am aki, bir
say rating, — yalinam an cholga.
— 0 ‘zing aytding-ku, o‘g ‘lim , bulbul gul ochil­
ganda kelarm ish, deb. Ha, gulning oshig‘i bu ... —
asta kuladi chol.
Bulbul sira sayram aydi.
— Am aki, bulbul nima yeydi? — so‘raym an
choldan.
— Q urt yeydi, o‘g ‘lim, tushundingm i? — javob
beradi chol ham oh kulim sirab va davom etadi: —
Bulbulni boqish juda qiyin, negaki bu nozik-da,
nozik. Ammo sayrab bersam i, ko‘ngilni yayratib,
m ast qilib yuboradi.
A ’zam ikkinchi qafasga qo‘li bilan tegib deydi:
83
— Men ko‘rganm an bu qushni.
Bu m ayna. Tum shug‘i sariq, qora patli kattagina qush.
— Men ham ko‘rganm an. Sayraganini ham
eshitganm an, — deyman jiddiy tusda. — Amaki,
qushlaringiz qachon sayraydi?
— Sayraydi, o‘g ‘ilcham, o‘zi sayragisi kelganda
sayrab yuboradi!
Xil-xil ipaklarni b ir qog‘ozga o‘rab menga
uzatadi chol.
Ipaklarni ehtiyotlab, qo‘ynim ga tiqam an-da,
A ’zamga qaraym an.
— Shoshma, birpas o 'tiram iz. Zora qushlar
sayrab qolsa.
— Yo‘g ‘-e, bulbul ham, mayna ham sayram aydi.
Bozorda, shunday shovqinda sayrarm idi? Ketdik! — shivirlaydi A ’zam.
Tez yurib ketam iz. Qo‘qqisdan orqadan maynaning sayraganini eshitam iz. Taqqa to ‘xtaym an.
— Ana, aytm ovdim m i, ovozini q ara, ju d a
yoqimli-ya? — deyman A ’zamga.
— Qo‘y shu qushlarni, yu r konkalarni tomosha
qilib, k a tta ko‘chadan ketam iz, — deydi A ’zam
mening qoTimdan tortib.
Shayxantovurda qassoblar, baqqollar, sartaroshlar, som sapazlar, zarg arlar juda serob. Ayniqsa
zargarlarni tom osha qilib, pastga k a tta ko‘chaga
tusham iz. Otli konka ketmoqda.
— Esizgina, o‘tib ketipti-da, konkaga osilib
ketardik, — achinadi A ’zam.
— A ttang, chakki boTdi! — deyman men ham.
Lo‘killab uyga chopamiz.
*
*
*
Tong payti. Bog‘larda ishkom lar uzum ga to ‘la.
Chillaki endi qizara boshlagan. Havoda qushlar
ovozi yan g ray d i... Tong shabadasining salqini
ko‘ngillarga orom beradi...
Men va A ’zam aravada ketm oqdam iz. Biz endi
yorishib kelayotgan osm onning m ayin shohisini,
84
sehrli musiqa va ohangga, mislsiz husn-latofatga
to ‘la bog‘la rn i ta n ta n a li say r etib boram iz.
Qalbimizda h is-tu y g ‘ular, shodlik, zavq toshadi.
Kecha m aktabdan qaytganim da onam oppoq
qilib yuvgan ko‘ylak-ishtonlarim ni arqonga yoyar
ekan, meni kulib qarshi olgan edi.
— E rtaga jo ‘naysan, — degan edi ko‘zlarida
m ehr, sevinch chaqnab.
— Qayerga? — deb so‘radim hapriqib.
— Yangibozorga borasan. Hali to ‘satdan darvozani qoqib b ir kishi keidi. D arrov chiqdim,
dadangning oldidan kelipti. Tayyor bo‘lib tu rsin
Musavoy, ertaga, tongda olib jo ‘naym an, dedi.
A ’zam ham boradi, buvasi ch aq irtirip ti, oyisiga
aytib keldim.
Men o‘zim da yo‘q xursand edim. Birpasda
cho‘llar, buyuk to g ‘lar ko‘z oldimga keladi. Qozoq
ovullari, n o rtu y alar, chopqir otlarni ko‘rganday
bo‘laman.
M ana, sehr va go‘zallik to ‘la tong og‘ushida
A ‘zam ikkovimiz nihoyat shod, m am nun ketm oq­
damiz.
A ravada yuk ko‘p. Qand, choy, lam pashisha, ipigna kabi ik ir-ch ik ir. A ravakash mo‘m ingina,
muloyim, к am gap kishi. Goh-goh «chuh!» deb otga
b ir qamchi urib qo‘yadi va o‘zicha m ing‘irlab qandaydir b ir qo‘shiqni, ehtim ol erm ak uchun, sekin
aytadi.
K a tta suvning bo‘yidagi b ir sam ovarga yetam iz.
A ravakash otdan tushadi.
— T ushinglar, yigitchalar, tushinglar! — deydi
aravakash.
A ’zam ikkovim iz ir g ‘ib aravadan o‘zim izni
otam iz.
— G‘ish tk o ‘prik deymiz bu m anzilni, birpasgina
chiqaraylik otni, beda yesin, yayrasin jonivor, —
deb otning yuzini, yolini silaydi va uni aravadan
chiqara boshlaydi.
P astda keng «Zax» anhori oqmoqda. Sam ovar
a tro fid a a rav alar, o tla r, eshaklar ko‘p. Shovqin85
suron. Sam ovarda g ‘u j-g ‘uj odam . Sam ovarchi
ellikdan oshgan oriqqina kishi. Almisoqdan qolgan,
zang bosgan kichkina patnisda ik k ita suvi qochgan
non bilan tu m sh u g 'i tu n u k a choynak va chegalan­
gan ikkita piyolani taq etib oldim izga qo‘yib ketadi.
A ’zam ikkovim iz oyilarim iz yopib bergan
yum shoq nonni xaltam izdan olib burdalaym iz.
Samovarchi sira tinm aydi. Ik k ita k a tta k ir, iflos
sam ovar qaynab turibdi. Egasi o‘lgur bu sabil qolg u rla rn i kuzdan beri yuvm agan desa bo‘ladi.
«Samovarchi, beda!», «Darrov b itta choy!» deb tinmay chaqiradilar, u boyoqish: «Hozir! Hozir!» deb,
sam ovarning u boshidan bu boshiga yuguradi.
G asht qilib choy ichamiz.
— Isib ketdim -a, uh! — deydi A ’zam yelpinib.
— Isidi kun, — deyman osmonga qarab.
Indam ay h o rg ‘in o‘tirg an holda ozgina non yeb,
ikki piyola choy ichgandan keyin nosvoy chekadi
aravakash.
Vaqt choshgoh bo‘lgan. Otni aravaga qo‘shib,
yana yo‘lga tusham iz.
Cho‘l boshlanib ketadi. U nda-m unda m ujiklarning uylari ko‘rinib qoladi. U lar bu yerlarda
dehqonchilik qiladilar.
Quyosh osm onning qoq o‘rtasida. Havo dim.
— Qalay, issiqm i? C hidanglar, yigitchalar! —
deydi arav ak ash bizning b eto q atlan g an im izn i
sezib. — Buni, cho‘li biyobon, deydilar. Q aranglar,
o‘tla rn in g qovjiraganini ko‘rdinglarm i? — deydi
aravakash qo‘lini qulochkashlab.
— Menga issiq yoqadi, issiq sira bilinm aydi, —
deyman o‘zimcha. — Tog‘larni qara, A ’zam, qan­
day u lu g ‘vor, s a v la tli... Sevam an to g ‘la rn i...
Chiroyli m anzara!.. — deyman ko‘ngilda chayqalgan hislardan, shodlikdan entikib.
Quyosh nurida jim irlagan tiniq osmonda goho
b ir kalxat paydo bo‘ladi va aylanib bir-ikki doira
chizadi-da, qaygadir sho‘n g ‘ib ketadi.
Cho‘lda to ‘d a-to‘da qushlarning ovozi yoqimli
yangraydi.
86
Men sevinchim ni, hislarim ni sig ‘dirolm aym an.
G apiram an, g ap iram an . Dam A ’zam ga, dam
aravakashga gapiram an.
— Qachon yetam iz Yangibozorga? — so‘raym an
aravakashdan, ko‘zlarim ni uzoqlarga tikib.
— Uzoq yo‘l, ikki kun yuram iz, o‘g ‘lim! —
javob berad i a rav ak ash . Q alpog‘in i k o ‘ta rib ,
peshonasidan quyilgan te rla rin i a rtad i. U endi
charchaganidanm i, o‘zini egarga tash lag an —
bukchayib o‘tira d i. — Yo‘l shunday og‘ir bo'ladi.
Lekin Yangibozor b ir bem a’ni joy-da. Hayronm an,
nim a qilib otalaring senlarni chaqirtirib yuripti?
Taajjub! Hammayoq dasht-u biyobon!
A ’zam darrov so‘zga tushadi:
— A m aki, unday dem ang, bo‘lm agan gap.
Bilam an-ku men, Y angibozor juda obod joy. Ko‘p
borganm an, ko‘rganm an.
— E, tavba! B ir dala-da. Bozor o‘tdim i — ham ­
mayoq jim jit, hech kim qolmaydi. H aftada bir
m arta bozor. Mayli, chirog‘im, Musavoy ham
ko‘rsin-chi, qani...
Lekin men Y angibozorning ta ’rifin i, ayniqsa qozoqlarni o‘zim cha m aqtab, aravakashga gapiram an:
— Yo‘q, yo‘q-yo‘q! Y angibozor ajoyib, yaxshi
joy em ish, eshitganm an? Tog‘lari, uvalari ko‘p,
qimiz serob...
— To‘g ‘ri aytasan, misoli jan n at, — ta ’kidlaydi
A ’zam. — Men uch m arta borganm an Y angi­
bozorga, otam olib ketgan oyim ikkovim izni.
— Esim da bor, Yangibozorda uzoq qolib ketgansan, — deyman jiddiy tu s bilan.
Shu ta rz d a gaplasha-gaplasha D arvishakka
yetam iz. A rava to ‘xtam asdanoq bizlar irg ‘ib tushib
olamiz. K un nihoyat issiq. Ot boyoqish suv terda.
A ravakash shoshib otni aravadan chiqaradi. Otga
juda achinam an. A trofida aylanib, otning yuzini,
bo‘y in la rin i silaym an. Havo issiqdan yonadi.
Hammayoq cho‘l. K ichkina b ir sam ovar, yonida
bitta-yu b itta qurigan d arax t qaqqayib tu rib d i,
xolos!..
87
Ko‘rim siz, qotm a, lavanggina b ir sam ovarchi
bizni qarshi oladi. Sam ovar G‘ish tk o ‘prikdagidan
ham b a tta r. Eski, k ir nam at, singan-uchgan chegalik piyola-choynaklar.
— Qani, choy olib keling, juda tashnam iz, —
deydi aravakash horg‘in o‘tirib .
H aqiqatan q a ttiq chanqaganm iz. A ’zam ikko­
vimiz darrov quduq boshiga yuguram iz. Quduqdan
suv to rtib pachoq chelakni navbatlashib boshimizga k o ‘ta ra m iz , q u it-q u it icham iz. J u d a k o ‘p
icham iz. Suv sho‘r. A ravakash bo‘g ‘ilib, samovarchiga do‘q qiladi:
— Tashnam iz axir, choy ber deyman! — qichqi­
rad i u.
— H ozir, hozir, qaynasin, — deydi sam ovarchi
yalqovgina g ‘im irlab.
K ichkina, m ayishgan, sirsiz b ir patnisda ikkita
q a ttiq non keltirib qo‘yadi.
Soqollari oppoq, kelishgan b ir qozoq chol to ‘satdan do‘m birasini chertib yuboradi. Shunda men
b irin ch i m a rta d o ‘m birani e sh itam an . B erilib
tinglaym an.
Chol do‘m birasiga jo ‘r boTib, boylar zulm idan
shikoyat qiladi, yoqimli, yangragan ovoz bilan
m ungli qo‘shiq ay tad i. Do‘m b iran i, cholning
qo‘sh ig ‘ini tinglab, uchovimiz ham jim o‘tiram iz.
Qozoqlar hayotining o‘zi go‘yo:
Ja b in V ja u g 'a m inbe ja li jo'q deb,
J a m a n n in g q izin alm a m ail ko ‘p deb.
J e tp e y d i ja m a n a d a m qadringga,
J a q s id a n quri qalm a m ail jo 'q deb.
D unie degen u lken biri o 'tk e l2 edi,
O 'tk el qurip ata-babang o 'tk e n edi.
D uniege ne bir erler ku lip kelib,
A qiri bir q a yg 'in i sh e kk en edi.
Kech kirib, salqin tushishi bilan yoTga chiqamiz. Qir oqshom ining o‘ziga xos go‘zalligi bor.
1 Yosh toy
2 K o‘prik
88
Yoqimli, orom baxsh shamol esadi. Sekin-sekin
b irin -sirin yulduzlar chiqib keladi. Osmon go‘zal,
keng b ir gum baz...
A ravakashning ham vaqti chog‘ bo‘lib ketadi. U
tinm ay hirgoyi qilib, ashula aytadi. Uzoq-uzoqlarda qozoq ovullarining olovi ko‘rinib ketadi.
A ravakash boshini tebratib, ashula aytadi:
Gul bo'libdi qayrag'och, bulbul bo'libdi qaldirg'och.
M e n uzoq y o 'ld a n ke lu rm a n , ey nigorim , eshik och,
E sh ik ochib to'rga boqsam , to 'rd a bir oy o 'ltu ru r,
Q oshlari qiygan qala m d ek, bir p a rizo d o 'ltu ru r,
S o chlari belga tu sh a d u r, bellari xip ch in ch a yo'q,
I s h q im iz sizg a tu sh ib d u r, boshqalar bir p u lch a yo'q!..
A ravakash «Chuh!» deb otiga b ir qamchi uradida, jim bo‘ladi.
— A yting, am akijon, ayting yana yaxshisidan, — yalinam an men, — qo‘shiqni juda yaxshi
ko‘ram an.
A ravakash belini b ir tiklab, o‘tirish in i o‘zgartib
oladi-da, jinday su k u t qiladi, keyin kulib yuboradi:
— Erm ak-da, erm ak, ukajonlar. Uzoq yo‘lda
qo‘shiq yaxshi do‘st. Mana eshitinglar, — deydi va
ashulani davom ettirad i:
Y u q o rid a n ke la m a n , belim da o'q yoy, dilbarim ,
Q aysi jo y n in g qizisan? K o 'zla rin g sho'xo, dilbarim ,
K o 'zg in a n g n i sh o 'xlig i, k o 'n g ilg in a m n in g to'qligi.
M o l berib olar edim , a tta n g , m o lim n in g yo'qligi.
— Qalay, qorin ochdimi, og‘aynilar? — so‘radi
aravakash birdan ashulasini to ‘xtatib.
— Ochdi, am aki, lekin chidaym iz, — deymiz.
— Ha, — deydi aravkash, — payqab turibm an,
bekat yaqin qoldi. B ir achchiq palov yeyish kerak
edi, pul yo‘qda, jiyanlar, — davom etadi kulib
aravakash. — Mayli, nasyaga qilamiz. Bir quling
o‘rgilsin achchiqqina aravakash palov yasaymiz.
U stam an palovga. Lekin uyda, bolalar, xo‘rd a oshi,
u g ra oshi, m oshxo‘rda, keyin chakkam ga tegdi,
ayniqsa, padar la ’nat a talasi... Kam bag‘almiz-da,
pul osm onda...
89
Uzoq yuram iz. Osmon y u ld u z la rg a to ‘la.
«Mana, mana yetdik!», «Mana yetib qoldik», deb
aravakash bizni aldaydi. Kecha salqin. Ju n jib
o‘tiram iz. Uyqu keladi, lekin aravadagi qoplar,
yashiklar uyquni qochiradi.
Y arim kechada bekatga yetam iz. Qorin o‘lguday
och. Sam ovarda m ilt-m ilt chiroq yonadi. H am m a­
yoq uyquda. A ’zam ikkovimiz yarim qorong‘i
sam ovarda poxolgami o‘tirib olamiz. A ravakash
otni bedaga qo‘yib, sam ovarga kiradi. Sam ovarchi
qalqib o‘tiribdi. Uzoq-yaqin atrofda itla rn in g ovozi
tinm aydi. Havo salqin.
— Qani, do‘stim , uyquni yig‘ishtiring! Qorin
och. Go‘sh t, yog‘, sabzi, piyoz toping, palovjonni
birpasda o‘zim tayyor qilam an. Manov jo ‘jalarga
jav r bo‘lm asin, jadallang, qani! — shoshiradi
aravakash sam ovarchini.
— Palov?! Palov nimasi?! — deydi uyqusiraganda hanuz ko‘zlari yum uq sam ovarchi. Keyin bazo‘r
ko‘zlarini ochadi. — E, birodar, sabzi yo‘q, guruch
yo‘q. Y otinglar, tong otsin, palov qochmaydi.
A ravakashning jahli chiqib ketadi, qovog‘ini
soladi, lekin indam aydi. Bizning yonim izga, poxolga horg‘in o‘tirad i. B izlar ishtahani palovga tikkan
edik, endi noiloj, bo‘shashib, churq etm asdan
o‘tiram iz. Samovarchi o‘rnidan turadi-d a, baqrayib, bizlarga bir-bir qarab chiqadi va astagina
qo‘zg‘alib, x ira chiroqda, burchakda g ‘ivirlaydi,
nihoyat kichkina k ir patnisda b ir yarim ta q a ttiq
non bilan choynakda aynagan iliq choy keltiradida, yana x u rrak n i boshlaydi. A ravakash nim adir
deb to ‘n g ‘illaydi. Keyin nonni qo‘liga olib: «Qattiqku!» deb zo‘rg ‘a ushatadi. Noiloj q a ttiq nonni birikki chaynab, uyquga ketam iz.
X ullas, chang yutib, ikki kun yo‘l bosamiz va
n ih oyat nam ozshom da Y angibozorga yetam iz.
Dadam bizni ko‘rgan hamon o‘zida yo‘q sevinib,
y u g u rg an ich a q arsh i keladi. Meni arav ad an
ko‘tarib olib, yuzlarim dan o‘parkan, dadam ning
bo‘ynini q a ttiq quchoqlaym an.
90
— Y ur, o‘g ‘lim , bilasan-ku, H asan akani?
Y axshi odam, o‘shaning uyiga boramiz.
— Bilam an, dada, huv b ir m arta biznikiga borgan, — darrov shoshib javob beram an.
A ’zam yugurganicha otasining oldiga, o‘zlarining hovlisiga jo ‘naydi.
Qorong‘i aylanm a yo‘llardan ketam iz. Ondasonda bitta-y arim ta xira chiroq uchraydi. Dadam
kichikkina b ir eshikni ita ra d i, k a tta b ir hovliga
kiram iz.
Ayvonda m iltirab chiroq yonmoqda. Hasan aka
yo‘q ekan, lekin menga tamom notanish b ir kishi
salom imga alik olib, qarshilaydi.
— B arakalla, keling mehmon! — deydi kulib va
darrov hovlining o‘rtasig a b ir kigiz yoyib, quroq
ko‘rpacha solib, dadam ni va meni o‘tqazadi. —
Y igitchaga b ir kosa issiq sho‘rva olib kelay,
ozm uncha yo‘l bosib keldimi! Yo‘l azobi — go‘r
azobi... — deydi-da, qorong‘i hovlining b ir burchagidagi o‘choqboshiga yuguradi.
Hovli qorong‘i, jim jit. Y ulduzlar cham an. Lekin
oy yo‘q... Yolg‘iz ch ig irtkalarning chirillagani va
o tlarn ing k a rt-k u rt beda chaynagani eshitiladi.
Baland bo‘yli, cho‘pday oriq kishi b ir kosa
sho‘rvani va ik k ita nonni oldimga qo‘yadi.
— Qani, jiyan, nonni to ‘g ‘rab sho‘rvani urib
oling, — deydi nonlarni burdalab. — X otin, bolachaqa — ham m asi Toshkentda, musofirmiz!
— E rtaga bozor bo‘ladi. Sho‘rvani ich, tiniqib
uxla, vaq tli uyg‘otam an, d u ru stm i? — deydi
dadam muloyim tabassum bilan yuzim ga tikilib.
— Bozorni tom osha qilasan, qimiz ichasan, —
deydi oriq kish i. — Ot m inishni bilasanm i,
jiyan? — so‘raydi og‘ziga nos tashlab.
— Picha biladi, endi m ana, sahroda chavandoz
bo‘ladi, — deydi dadam.
— Bilaman. Yaxshi ot bo‘lsa m inish qiyin
emas, — deyman jiddiy tu s bilan va apir-shapir
sho‘rvani ichib, ko‘rpaga kirib, q a ttiq uyquga ketam an.
91
*
*
*
Bozor shovqin-suron. Havoda to ‘zon b u lu ti.
Uzoq-yaqin dalalardan, qirlardan qozoqlar biri
otda, biri tuyada, biri eshakda, ba’zi kam bag‘allar
yayov kelgan. X otinlar kam ko‘rinadi. Boylar,
qo‘y fu ru sh lar, gerdayib, g ‘u ru r bilan bozorni ot
ustida oralaydilar.
Bozorni aylanib yurarkanm an, qo‘qqisdan yaqin
bir do‘kondan A ’zam ning tovushini eshitam an.
Y ugurib boram an. A ’zam ning otasiga salom berib,
ko‘risham an. U semiz, m oshkichiri soqolli, qosh­
lari o‘siq, katta sallali, devday kishi. Qavatlab
solingan ko‘rpacha ustida chordona qurib o‘tiribdi.
K ichkina do‘konning pastdan sh iftig ach a chit
qalashgan.
— Y ur, o‘rtoq, bozor oralaym iz, tom osha qi­
lamiz, — deyman A ’zamni qistab.
— Ha, bor, bor! Savdoga yaram aysan, o‘g ‘lim,
aylanib kel! — deydi otasi boshini qim irlatib.
A ’zam qovog‘i soliq o ‘rn id an qo‘z g ‘aladi,
do‘kondan chiqqan hamon yerga qarab, deydi:
— Chol juda qattiq . B ir tiyinning u stid a o‘zini
o’ldiradi!
— Rostdanm i? Unaqaga o‘xsham aydi-ku? —
deyman taajjublanib.
Avval bozorning b ir chetidan boshlab, a tto rla r,
baqqollar, sam ovarchilar, bazzozlar va hokazo
yonida aylanam iz.
Ba’zilar menga kulib:
— Tosh akaning o‘g ‘lim isan, chiroq? — deb
so‘raydilar.
Men qizarib-bo‘zarib k etam an , A ’zam ning
qo‘lidan tortam an:
— Y ur tez! Bozorning ichini oralaymiz!
Qo‘y bozoriga b irg a k iram iz. Qo‘y serob.
C hangning ham eng qalin joyi shu. Savdo qizg‘in.
Qo‘ychi boylar cho‘p bilan yerga nim alarn id ir chizib o‘tirad ila r. X aridorlar — bularning ko‘pi o‘zbek — qo‘ylarni sinchiklab ko‘zdan kechiradilar,
dum balarini salmoqlab, biqinlarini ushlab ko‘radi92
lar va qo‘y egalarining qo'lini olib: *Qo‘ylar chak­
ki emas. Qani, o‘to g ‘asi, aytganim izga xo‘p deng!»
deydilar, uch-to‘r t, ko‘p m a rta qo‘llarini qisib siltay d ilar.
«Qo‘ylarni ko‘r, meni ko‘p aylantirm a. Barisi
bo‘rdoqi, so‘z b ir bo‘ladi», deydi qo‘y egalari
beparvolik bilan va m ag‘ru r o‘tira d i. Tortishib,
talashib, tix irlik bilan savdo qiladilar.
Cho‘ponlarning ko‘pi qashshoq, kiyim lari juld u r, xarob. Boy qozoqlar, biylar, bo‘lislar yaxshi,
pishiq kiyingan. Boshlarida suvsar telpak, ba’zilarida oppoq chaqnagan qalpoq.
G irda uzoq aylanam iz. K eyin sam ovarga
kelamiz. Qozoqlarning biri qimiz ichib, biri achchiq
fam il choy ichib o‘tiribdi.
— Qimiz ko‘p, arzon, esizgina, pul yo‘q-da, —
deydi A ’zam noxush tovush bilan.
Naq shunda bizning oshna aravakash uchrab
qolsa bo‘ladimi! Oldida b ir ch irp it qimiz:
— Qani, o‘tirla rin g , jiy an lar, qani-qani! lya, pul
yo‘qmi? — so‘raydi menga qarab.
— Yo‘q ... — deyman qizarib.
— O tangiz berm adim i pul? — deydi kulib.
Indam asdan yerga qaraym an. A ravakash k atta
piyolaga qim izni to ‘latib uzatadi. A ’zam b ir piyola,
men b ir piyola icham iz. Qimiz achchiqnam o
ko‘rinadi, bazo‘r tugatam iz.
— M azalaring yo‘q, xum parlar, qimiz jum la
kasallarning davosi! — Menga qaraydi arav a­
kash. — Sen qim izni ko‘p ich. B aquvvat qiladi,
rangingni qara! — deydi boshini tebratib.
Y ura-yura charchab m achitga kelamiz. Hech
kim yo‘q, suv quyganday jim jit. B aquvvat solingan
m achit, ammo tom i qam ish bo‘g ‘ot. Ichida bir-ikki
bo‘yradan boshqa hech vaqo yo‘q.
0 ‘ng tom onda, ja r boshida pastakkina kichkina
b ir uydan shovqin eshitilm oqda. A ’zam ikkovimiz
sekin mo‘ralaym iz. Gavdali, soqollari qop-qora,
ustiga keng oq mullayoqa yaktak kiygan savlatli
domla o 'tirib d i. 0 ‘n-o‘n besh cham asi shogirdlar
93
uyni buzadiganday shovqin-chuvvos bilan o‘qimoqd a lar. B ularning u ch -to ‘r tta s i qozoq bolalar,
boshqalari o‘zbek.
Shu choq ko‘zlarim ga o‘zim ning domlam ko‘ringanday bo‘lib ketadi. Rangim o‘chgan bo‘lsa kerak,
qaltirab ketam an. Ikkovimiz ham u ra qochamiz.
Taqachilar oldiga yetganda to ‘xtaym iz.
— D ardisar-ku bu, agarda dadalarim iz, maktabga qatnaysanlar, desa ish nim a bo‘ladi? — deyman
A ’zamga tashvishli tovush bilan.
— M ening otam aytm aydi, sira ishi yo‘q, —
deydi A ’zam beparvogina qo‘lini siltab. Keyin
kulib yuboradi. — Sening otang badjahl odam.
«Bor!» desa m ajbursan, ilojing yo‘q.
Men indam aym an, b ir lahza xomush o‘ylanib
qolaman.
T aqachilar tin m aydi. Ish k o ‘p. Qo‘l-qo‘lga
tegm aydi, ishning avji qizigan payti. «Qani, chiro g ‘im, tez, tez boT!» deb qozoqlar taqachilarni
shoshiradilar. Asov otlarga xodalar bilan o‘rab,
panjara qilingan. Yuvosh, mo‘m in o tlar go‘yo,
mayli qoqaver, deganday, oyoqlarini ko‘tarib jim
tu rad i. Ammo dala, q ir o tlari bari asov. U lar hatto
ko‘prikni ham bilm aydi. Ko’prik qolib, suvdan
sapchib ketaverarkan.
Taqachilar terlab azob bilan otlarnin g oldida
ishlaydilar. A ’zam ikkovimiz b ir chetga cho‘qqayib, bu ajoyib ishni tom osha qilamiz.
Taqachi baquvvat, sersoqol kelishgan kishi.
Ikkinchisi, uning o‘g ‘li qoshlari o‘siq, boshi k atta,
yag‘rin i keng, kuchda otasidan qolishm aydigan,
mo‘m ingina, yuvoshgina yigit. Yalangoyoq, suv
terda ishlamoqda.
— Hoy, — deydi taqachi o‘g ‘liga, — ag ‘raym a
bu olifta bolalarga, ishingni qil! — jerkib tash lay ­
di o‘g ‘lini. — S en lar T oshkentdanm i? —
po‘ng ‘illaydi taqachi.
— Ha, Toshkentdan keldik. Bechoramiz, nimaga bizni olifta deysiz?! — q a t’iy ravishda e’tiroz
qilaman.
94
— Qo‘y, o‘rtoq, aytishm a! A ytdi-qo‘ydi-da. Yur
ketam iz, — deydi A ‘zam meni tu rtib .
Ikkovim iz ham yurib-yurib dadalarim izning
oldiga qaytam iz. Otam pastakkina, kichkina, tor,
g ‘aribgina do‘konida o‘tiribdi.
— Qayerda yuribsan ten tirab ? — so‘radi otam.
— Aylanib yurdik-da, A ’zam ikkovim iz, — dey­
man sekin.
— Bozorni ko‘rdingm i? Qo‘y bozoriga ham bordingm i? — so‘raydi dadam muloyim tabassum
bilan.
— Bordik. Qo‘y ko‘p. — Do‘konga razm solib,
birdan dadam dan: — Do‘koningiz kichkina-ku, mol
qani? — deb so‘raym an taajjublanib.
— Ey, pul kerak, o‘g ‘lim. Dunyoda mol ko‘p.
Lekin pul yo‘q. Yoshsan, tirikchilikning k ulfatini
bilm aysan hali, — deydi dadam istehzo bilan jilmayib.
Birpas suku td an keyin gapira boshlayman:
— B a’zi chit do‘konlarda savdo qizg‘in. A tlas,
duxobalargacha bor-a!
Shu tobda kichkina b ir otda jarch i qozoq paydo
bo‘lib qoladi. 0 ‘rta bo‘yli, soqoli oqargan, boshida
beso‘naqay o‘ralgan k ir salla, egnida eski yag‘ir
chopon.
Y ugurib do‘kondan chiqam an.
— Ey, xaloyiq! Ey, xaloyiq! K im ki...
Ja rc h i yo‘qolgan mol haqida ja r soladi. Gapga
u sta, so'zam ol, chertib-chertib gapiradi. Cholning
gaplari yoqadi menga.
U qayta-qayta takrorlab o‘tib ketadi.
— Ey, qariya, charchading, bas! Senga tomoq,
bizga quloq kerak. E shitdik, jo ‘na nari, ezma! —
degan qozoqlar ham ko‘p.
— E-e, bir joyda te n tira b y u rgandir yoxud
birov boylab qo‘ygandir, chiqib qolar, — deydi
birov.
— Tomoqdan o‘tib ketgan bo‘lsa-chi?! Tuyaniyam bu tu n yutadiganlar bor, bu-ku sig ir ekan! —
kuladi yana birov.
95
Bozor oralab, baqira-baqira ketayotgan jarchining tovushi hanuz eshitiladi.
Menga jarchining gaplari moyday yoqib qolgan.
Qo‘lim dagi qimiz to ‘la piyolani shoshib, chetga
qo‘yam an-da, uni quvib ketam an.
— Ey, xaloyiq! Ey, xaloyiq! Ola sig ir, ola sig ir
yo‘qoldi. B ir shoxida nuqsoni bor, dum i kesik, bir
em chagi... — H ar qadam da to ‘xtab, qayta-qayta
takrorlaydi. Dam ovozini barala qo‘yib qichqiradi,
dam bo‘g ‘ilib, pasayadi. Chol xunukkina, yuvosh
otida y u ra d i. Men unga an g ray ib yu ram an .
Hammayoqda otliq, men jarchiga ergashib, uzoq
yurgach, do‘konga qaytam an.
Savdo chaqqon. Ayniqsa nosfurushlarn in g qo‘liqo‘liga tegm aydi. U r-yiqit.
Kech yaqinlashadi. Qozoqlar to ‘da-to‘da bo‘lib
qirga, toqqa tarqay boshlaydilar. Dadam do‘konni
yopadi.
— Yur, o‘g ‘lim , Zulfining oldiga boram iz, —
deydi horg‘in ohang bilan.
Dadam bilan birgalashib boram iz.
Zulfi ammam — dadam ning jiyani.
— Voy, o‘zim tasaddiq! Omonmisan, esonm isan? — quchoqlab, yuzlarim dan cho‘lp-cho‘lp
o‘padi. — B uvim lar salom atm i? O yiginang esonmi,
K arom atoy...
— H am m asi salomat! Salom aytib yubordilar! —
deyman Zulfi ammamga qarab.
— Men ketdim , — deydi dadam . — Musavoy
qolsin. Xayr! — Shoshilib chiqib ketadi.
*
*
*
U yg‘onsam vaqt alla-palla bo‘lgan, oftob yoyilgan. Hovlida tikkaygan d a ra x t yo‘q. N ari-beri
nazar solam an, yuvinishga suv topm aganim dan,
ko'chaga chiqib a tro fi to llar bilan qurshalgan, qurbaqalar, itbaliqlar to ‘la hovuzdagi sasigan iflos
suvga yuvinam an.
Choydan keyin A ’zam ning oldiga chiqam an,
96
u ning tu rg an joyi bizga yaqin, qo‘shni. Ikkovlashib
ko‘chalarni keza boshlaym iz. Bozor suv quyganday
jim jit. Onda-sonda bitta-y arim ta do‘kon ochiq.
— Dadam saharlab otda b ir yoqqa jo ‘napti, —
deyman A ’zamga.
— H am m asi birgalashib jo ‘nashgan, — deydi u.
— Uzoqqami? — so‘raym an men.
— S harobxonaga k e tish d i. Uzoq q irla rd a n
odam lar y ig‘ilib, savdo qilishadi, tushundingm i?
— Hammayoq cho‘l-u biyobon, — deym an a tro f­
ga qarab.
A ’zam indam aydi.
Qo‘y bozor, ot bozorlarni ten tib chiqam iz. Bo‘mbo‘sh, kim sa yo‘q. H orib, b ir berk do‘kon oldidagi
toshga o‘tiram iz.
— Y axshi-ya, o‘rtoq! — deydi A ’zam qo‘lini
keng yoyib. — Tinch joy. Tog‘larga qara! H avoning
pokligini k o ‘r! J u d a yaxshi ko‘ram an Yangibozorni.
— Ehtim ol dadam lar Chim kentga ketgandir, —
deyman A ’zam ning gapiga quloq solmasdan.
— Hay, qiziq ekansan-ku, Sharobxonaga dedimku, ax ir, — asabiy o‘qrayadi A ’zam.
— H aftada b ir d a f’a bozor bo‘lsa, juda zerikadigan joy-ku bu yer. lekin, to ‘g ‘ri aytasan, havosi
b alan d , m oyday singadi k ish ig a, — deym an
A ’zam ning jahli chiqqanini sezm aganday.
— Hov anov to g ‘ni Q ozig‘u r t dey d ilar.
K o‘rd ingm i qanday bahaybat! Qara! — deydi
A ’zam.
— M anzara yaxshi. Lekin to g ‘lar ancha uzoq, —
deyman uzoq to g ‘larga qarab.
S h u nday qilib, uni-buni g apirib yuram iz,
o 'tiram iz. O xiri zerikib, A ’zam uyiga jo ‘naydi, men
Zulfi am m am nikiga qaytam an. B ir amallab kunni
kech qilam anda, oqshom k irish i bilan dadam ni
qarshi olgani ko‘chaga chiqam an. Botayotgan quyoshning yallig‘ida to g ‘la r nihoyat go'zal. Toshga
o 'tirib , m anzaralarning go'zalligi, osm onning har
on o 'zgarib tu rg a n rangini uzoq tom osha qilam an.
4 — 4452
97
Quyuqlashgan qorong‘ilikdan ot d u ku ri eshitiladi-yu, lahza o‘tm ay, qarshim dan dadam kelib
chiqadi.
— Nima qilib o‘tirib san yakka qoziqqa o‘xshab? — kulib so‘raydi d^dam.
Dadamni ко‘rib sevinib ketam an.
— A ttan g , kech bo‘lib qoldi-da, otga minib bir
aylanib kelardim . Dada, ertaga uydam isiz? —
so‘ray man birdan jiddiy tu s bilan.
— Ey, o‘g ‘lim, bizga tinim yo‘q sira, — deydi
dadam otdan tushib, — e rta ham daydib ketam an.
0 ‘rtoqlaring bilan o‘ynab yur, yolg‘iz yurma! Endi
bor, uxla! — deydi orqam ni qoqib.
Men indam aym an. Sekin yurib, yana Zulfi
am m am nikiga kelam an. A m m am ning eri — Zokir
pochcha endigina uyga qaytgan ekan. U novcha,
oriq, qisqa soqol, ko‘rnam o kishi.
— Qani jiyan, o‘tira qoling, b ir qiym ali m osh­
kichiri yeymiz. Bilingki, m oshkichirining yaxshisi
palovdan a ’lo! — deydi joylashib o‘tirib Zokir
pochcha.
Zo‘r ishtaha bilan dasturxon oldiga o‘tiram an .
*
*
*
Bozor jim jit. B ir to ‘da yoshlar shashka o‘ynaydilar. Qiziq o‘yin. Erm ak-da. Onda-sonda b ittayarim ta qozoq nosvoy olgani kelib qoladi. H am m a­
yoq suv quyganday...
— Beri kel, o‘g ‘lim , yugur, hovuzdan suv olib
kel! — buyuradi menga qoragina, ko‘zlari shilpiq
b ir baqqol.
G‘izillab hovuzdan b ir obdasta suv keltiram an.
— B arakalla, o‘g ‘lim! Jin d ay suv sach rat, chang
burqib k etd i... — yana buyuradi baqqol.
Chelakdan ozgina suv sepam an-da, darrov qochib qolaman. «Bu yerlarda chang serob» deyman
ichimda.
Do‘kondorlar o‘taketgan xasis. B utun kunga b ir
non kifoya ularga. K echqurun b ir qoshiqqina
xo‘rda qiladilar.
98
Issiq baland. Cho‘l simobday erigan.
A ’zam ikkovimiz qirga ketam iz.
— B urgut! — qichqirib yuboram an qo‘qqisdan. — Hov ana, toshda o‘tirib d i, — deyman.
— A? — deydi sabrsizlik bilan alanglab A ’zam.
— Ana, ana! — qo‘lim bilan ishora qilam an. —
U lug‘vor, ajoyib qush-da.
A ’zam og‘zini ochib, qotib qoladi.
— Q ushlarning asili! — deydi A ’zam meni t u r ­
tib.
A sta yurib boramiz.
— Tosh otsak-chi? — hovliqam an men.
— Qozoqlar balo-da. Birpasda tu tib oladi, —
deydi A ‘zam jiddiy tusda.
Ikkovlashib tosh ota boshlaym iz. Toshlar havoni
g ‘iz-g‘iz yorib uchadi.
— Tegmaydi, yana yaqinroq boramiz! — deyman
A ’zam ning yengidan to rtib .
Sekin-sekin yaqin boram iz. Biqinib, nafaslarim izni yutib tu rib , hay a jon bilan b ittad an tosh
otam iz. Toshlar g ‘iz etib b u rg u tn in g yonidan o‘tib
ketadi. B u rg u t yalqovgina, ammo viqor bilan
boshini biz tom onga buradi-da, qanotlarini keng
yoyib uchib ketadi.
— A ttang! Esizgina! — deb og‘izlarim izni ochib,
osmonga qarab qolamiz.
Keng qirni, qarshidagi yarim doira ufqqa chizilgan togT arni tom osha qilib uzoq yuram iz. To‘satdan b ir ovulda to ‘yga yoTiqamiz. B ir o‘tovda odam
tiqilinch. A trofda to ‘da-to‘da otlar. A yollar erlardan qochmaydi, aralash-quralash. B ir-birlarining
yelkalarini qoqib, bemalol hazillashib so'zlashishadi. B a’zi ayollarda duxoba ko'ylaklar, qoTlarida
qo‘sh-qo‘sh bilaguzuk, quloqlarida k a tta halqalar.
Lekin ust-boshi k ir, yirtiq-yam oq kam bag‘allar
bisyor.
— Qaydan keldi bu sartn in g bolalari? 0 ‘tir,
o‘t ir — deydi bizlarni o‘tovga o‘tqazib b ir chol.
— K im ning bolalari? — so‘raydi savlatli b ir
kishi.
99
— Tosh akaning o‘gTim an, — deyman uyalibgina va A ‘zamni ko‘rsatib: — 0 ‘rto g ‘im, Toji aka­
ning o‘g ‘li, — deyman.
— Aylanib yurgan edik, to ‘yga yoTiqib qol­
dik, — deydi jiddiy ohang bilan A ’zam.
— Voy-bo‘y! — deydi b ir nech alari b ir
og‘izdan. — Tosh akani, Toji akani bilam iz,
o‘zim izning tom irlar. Eski og‘aynimiz.
— Qani, y ig itlarga qimiz quy! — deydi haligi
savlatli chol bir yigitchaga va keyin oldim izga bir
hovuch bo‘g ‘irsoq to ‘kadi.
— Shim ir, shim ir, o‘g ‘il! — deydi yana birisi
zarang kosalarda menga va A ’zamga qimiz uzatib.
Ikkovim iz ham tashna, halqum lar issiqdan q u ri­
gan. K osalarni boshim izga ko‘ta rib , b irp asd a
bo‘shatam iz.
— B arakalla, — deydi b ir yigit kulib. — Tag‘in
toTat! — buyuradi yigitchaga qarab.
— BoTdi, am aki, — deydi A ’zam.
Qozoqlar qistaydilar, ammo ichmaym iz.
— Rahm at! Sal tu rib icham iz, — deymiz
qizarib.
Bo‘g ‘irsoqni ikkovimiz ham xo‘p tushiram iz.
Oppoq soqoli ko‘ksiga tushgan, ovozi yoqimli
oqin do'm birasini chertib, oTan aytm oqda. H ajviy
aytishuvlar, kulgi, oTan tinm aydi. Ko‘p o‘tm asdan
serg o 'sh t, juda mazali shavla to rtilad i. Ishtaha
b ilan xo‘p uram iz. K eyin sekin ta sh q a rig a
chiqamiz.
B irdan qozoqlar tipirchilagan, osmonga sapchiydigan argTm oqlarga m inib, uloqni boshlab yuboradilar. B ir ajoyib qiziq tom osha boTadiki, A ’zam
ikkovimiz nafasim izni yutib, qim ir etm ay, qotib
qolamiz. Odam qalin. Davra juda k a tta . Otliqlarning ham m asi uloqqa yopishadi, bu tu n dunyoni
u n u tg an d ay shavq bilan b erilib, uloqni yulib
qochishga tirish ad ilar. B irdan keksa, novcha, kalta
soqolli, pishiq gavdali kishi otini sapchitib o‘rtag a,
uloq ustig a yopirilib talashib tu rg a n to ‘daga b ir
sho‘n g ‘iydi-da, uloqni yulib taqim iga bosadi. Qalin
100
odam lar orasidan jonivor ot o‘qday uchib ketadi.
B ir ongina sarosim aga tushgan uloqchilar ko‘pirgan, q utu rg an daryoday, duv etib, orqadan quvib
ketadi. Tomoshabin xalq q a ttiq hayajonda kuzatadi. U loqchilar biridan b iri, biridan b iri uloqni olib
qochadi, yana bu tu n otliq duv quvadi. Uloqchilargina emas, h atto o tlar ham bu to rtishu v n in g
zavqini anglaganday, shavq bilan chopadi. Bir
otning to ‘xtab qolganini, qam chidan qo‘rqqanini
ko‘rmaysiz! O tlar yiqilgan, odam lar uchib tushgan,
oyoq-qo‘llar s h a rtta singan... U r-yiqit, to ‘polon...
qiziqib, berilib tomosha qilamiz.
Quyosh og‘ganda uloq tam om bo‘ladi. Qizlar,
ayollar o‘tovda o‘tirib d i, ularning oldiga b ir to ‘da
yasangan y ig itla r kiradi. Biz ham ergasham iz.
D arrov kelinga ko‘zimiz tushadi. Yumaloq, qipqizil loladay yuzli, ko‘zlari uchqunli, boshida jig ‘a,
popukday, yax sh ig in a, go‘zalgina qiz. Qozoqlarning rasm icha qizlar baland, qo‘n g ‘iroq ovoz
bilan, jonli im olar bilan, ko‘zlarini chiroyli o‘ynatib shunday qo‘shiq aytishadiki, A ’zam ikkovimiz
h ay rat bilan baqrayib, es-hushim iz og‘ganday,
mahliyo bo‘lib qolamiz.
Qizlar, y ig itlar bir-biri bilan shunday sho‘x,
shunday usta aytishadiki, b iro rtasi javob topolmay, labini tishlab qolmaydi. Nozik pichinglar,
o‘tk ir kinoyalar bilan, bir-birlaridan o‘zishadi.
K ulgi, qiyqiriq, o‘lan tinm aydi. B ir-biriga ulashib
boradi.
Kuyov puxta kiyingan, baland bo‘yli, keng
yag‘rin li yigit. Uyalibgina, past ovoz bilan o‘lan
aytadi:
Q asi qara q a g 'a zd in g qala m in d a y,
A lem g e b item eken qiz-da sendey.
Q ilipti quda istiq ju ld izin g d i,
K o 'rm ed im bul d u n ie d e q izdi sendey.
A q ju zin g d e jiltild a g 'a n qara ko'zing,
A rziy d i m in g tild a g 'a a ytq a n so'zing.
K o ‘n g lim d i sa g 'a n a y tp a y kim g e a yta m ,
A rz iy s in ta la y qizg 'a ja lg 'iz o'zing.
101
Qiz yangroq ovoz bilan javob beradi:
S a lib sa n esinginge qara quip,
T u ra d i q alg'an k o 'ld in g su v i jim ip,
Q ilipti q u d a y istiq ju ld izin g d i.
B a ra d i senge qarab ko 'zim tinip.
M in g e n in g ja s va q td a qizil do'nen,
D a riya d a n o 'term ed i su v bilm egen.
K o‘n g lim d i sa g 'a n qo 'yd im sh in im en en ,
K o 'n g lin g se n in g m en d e bo'lsa shin im en en .
M ehm onlar g u r kulgi bilan, chuvvos bilan
qarshilaydi. Y igit hayallam ay, o‘rtoqlari tashlagan
bir-ikki so‘zga ko‘zlarining imosi bilan tezgina
javob beradi-da, yoqimli ovozi bilan qisqa, ammo
m azm undor javob qaytaradi.
— M usavoy, ketm aym izm i? Kech qolamizku, — deydi sekin shivirlab menga A ’zam.
Aslo ketgim kelmaydi. Sekin o‘rnim izdan tu rib
tashqari chiqam iz.
— Esizgina, — deyman A ’zamga, olovlangan
ufqqa, qoraya boshlagan osm onga qarab. —
Birpasda kech tushib qoldi-ya!
Biz ketm oqdam iz, orqam izda to ‘y bazm i,
qizlarning qo‘n g ‘iroq ovozi, kum ushdek jaranglagan kulgilar davom etmoqda.
Tez yuram iz, shunday bo‘lsa-da, biz qishloqqa
yetganda quyuq qorong‘ilik tu shib qoladi.
— H arom i valad! — bo‘g ‘ilib qichqiradi xasta
ovoz bilan A ’zamga otasi. — Bu qanday sayoqlik!
0 ‘ho‘, o‘h u ... — deb uzoq yo‘talib qoladi.
— Musavoy ikkovimiz y u rd ik ... — javob beradi
qo‘rqibgina A ’zam nafasini yutib.
— To‘yga bordik, am aki, — deyman men dadil
tovush bilan. — Qimiz ichdik, uloq ko‘rd ik ...
Biram qiziq to ‘y bo‘ldiki...
— Uyga kir! — keskin ravishda buyuradi otasi
A ’zamga. Keyin menga deydi: — Qarab tu r, seni
otangga chaqmasammi!.. — o‘dag‘aylaydi chol.
Indam aym an. Qo‘rqibgina sekin yurib, hovliga
kirib ketam an.
102
*
*
*
J a z ira m a oftob. B aqqollar, nosvoychilar,
sam ovarchilar issiqdan garang. Ahyon-ahyonda
b iro rta qozoq otdam i, eshakdam i yoki piyodami
kelib qoladi, nosvoymi, qandm i yo choymi olib
ketadi.
— Jek a, eshagingizda b ir aylanib kelay, — yalinam an men.
— X o‘p, chirog‘im, m in eshakka, — deydi biri.
Sevinib eshakka minib ketam an.
Baqqollar, nosvoychilar menga ko‘p hazilkashlik qiladilar. U lar menga ko‘rsatm ay, eshakning
dum i ostiga b ir chim dim nosvoymi, bilm adim ,
qalam pirm i sepib qo‘yadilar. Eshak chopadi. Dum ini tishlab, chichonglaydi. Baqqollar qotib kuladi. Men toshgam i, tuproqqa uchib tusham an.
M uloyim, yuvosh b ir baqqol bor. Soqollari
m o sh kichiri, peshonasi d o ‘ng, ko‘zida oynak,
ham isha m utolaa qilib o‘tira d i. U ning kitoblari
juda ko‘p. A yniqsa undagi m ashhur «Ming bir
kecha»ga nihoyat qiziqam an. Ammo o‘qishni bilmaym an, faq at «Qur’on» o‘qiyman. Domlam, xatga
hali picha bor, deb hanuz «Qur’on» o‘qitadi. Men
sabrsizlik bilan kitoblarga o‘tish n i kutam an.
— Jon am aki, «Ming b ir kecha»ni jinday o‘qing,
eshitamiz! — yalinam an baqqolning pinjiga tiqilib.
— 0 ‘qird im , ammo yoshsan, go‘daksan.
A rablarning bu kitobi juda ib ratli. Xayol olami
k a tta , lekin uyat gaplar ko‘p-da, — deydi baqqol
boshini tebratib. Men qistaym an. Baqqol uzoq
ax tarib , b ir hikoyatni topadi, o‘qiydi, men jim
tinglaym an.
— A m aki, hikm atli gaplar ko‘p ekan. Tasviri
ham joyida, — deyman.
— A rablarda shunday hikm atom uz hikoyatlar
ko‘p, — deydi baqqol.
K unlar shunday o‘tadi.
Yakshanba — bozor kuni, azonda qozoqlar kela
boshlaydi. Bozor sust. M unday qarab razm solsam,
k o ‘p c h ilig in in g qo‘lida kosov, bolta, o‘ro q ...
103
O ralarida ayollari ham ko‘p. To‘da-to‘da bo‘lib
nim adir gaplashadilar. Bilmadim, soat o‘n birlardam i, qozoqlar birdan «Olosh!» deya qichqirishadi
va hujum ga kirishadilar. Men q a ttiq sarosim ada,
biroz qotib qolaman. Keyin dadam ning oldiga
yuguram an.
— Dada, dada, bu nima gap, qozoqlar hujum
boshladi?! — deyman hovliqib.
Dadam kuladi-da, beparvogina qo‘lini siltaydi:
— Qozoqlarning b ir eli ikkinchi elidan xun talab
qiladi. Tushundingm i? — deydi menga. Keyin,
ozgina sukutdan keyin davom etadi: — G‘ovg‘a
kechgacha boradi... H m ... Savdo buzildi, degin! —
bozor tomon qarab dadam boshini chayqaydi.
Men qo‘y bozoriga tomon yuguram an. Qo‘ylar
oz, to ‘polon avjda. A ’zamni topib olaman. U oyoq
ostida, dam o‘zini u yoqqa, dam bu yoqqa olib,
angrayib yuribdi.
— Bu qanday g ‘ovg‘a? Pichoq, b o ltalarg a
qara! — deyman A ’zam ning qo‘lini ushlab.
Shu paytda bolta, pichoqlar bilan qurollangan
yangi b ir to ‘da qozoqlar paydo bo‘ladi. B aqirishib,
jangga kirishib ketishadi. «Hoy-hoy» qichqiriqlar,
to ‘polonlar, bosh yorilib, ko‘z chiqishlar uzoq
davom etadi. A ’zam ikkovimiz o‘zim izni dam chetga olib, dam girdob ichiga tiqilib, toza tomosha
qilamiz.
Keyin qozoqlarning k a tta la ri — biylar paydo
bo‘ladi. Uzoq m uzokara boshlanadi. So‘z jan g i ham
anchagina davom etadi. Zo‘r-bazo‘r sulhga kelib
bitishadilar.
Keyin savdo qizim aydi.
*
*
*
K un shanba. Otam barvaqt do‘konni yopadi.
H am rohlari bilan Qozig‘u rt to g ‘iga bormoqchi.
Otam meni ham ola ketm oqchi. Sevinib ketam an.
O tlanam iz. Dadam otda, men orqasida. Shishaga
poyaki nosvoy to ‘ldirark an , otim iz ikkinchi b ir ot
bilan birdan tishlashib ketsa borm i, men otam ni
104
ushlashga ulgurm aym an, uchib xarsang tosh ustiga borib tusham an. Q attiq y ig‘lab yuboram an.
O tam ning oshnasi H asan aka chopib keladi-da,
meni qo‘liga ko‘tarad i. Meni u yaxshi ko‘rard i,
tu rli qiziq gaplarni aytib, kuldirib, hazillashib
yuradi. U meni ko‘targ an ich a do‘konga olib kiradi.
Otam orqam izdan yuguradi.
— Oyog‘i ozgina shikast yepti. Hechqisi yo‘q,
o‘g ‘lim , yigitga bu hech gap emas, polvonsanku! — deydi H asan aka meni ovutib.
D arrov yangi doka topib, oyog‘im ni mahkam
ta n g ‘ib bog‘laydi.
— T ur, yigTam a, o‘gTim, — deydi dadam
orqam ni qoqib. — Q ozig‘u rtg a borib aylanib
kelam iz, tom osha qilasan.
D arrov ovunam an. Ko‘zlarim ni artam an . Bir
talay otli kishilarga qo‘shilib, birvarakay yoTga
tusham iz. H am m am izning otlarim iz yaxshi. Q irlar,
u v a lar, ja rla rd a g i u c h irim la rid a n osha uzoq
yuram iz.
Quyosh endi boshini ufqqa qo‘ygan. Q irlarning
g ‘ir-g ‘ir sham oli, o‘pkalarga moyday tuyulgan to tli
havosi ham m am izning ru him izni bird an ko‘ta rib
y u boradi. Dam h azil-h u zu l a ra lash q izg ‘in gap
bilan, dam ta b iatn in g husni, n ash ’asini his etib,
su k u td a bormoqdamiz. Men ufqdagi alvon g ‘urubni, togT ar cho‘qqisidagi oltin chizgilarni, yumshoq
m aysalarda otlarim izning tovushsiz duk u rin i, soylarn in g toshlarida tuyoqlar ostidan chaqnagan uchq u n larn i sayr etib, go‘zallikka m aftu n , ko‘nglim
ravshan holda jim borm oqdam an. A fsuski, oyog‘imning og‘rig ‘i ko‘nglim ni x ira qilibroq turibd i.
Tog* etaklarida ko‘m-ko‘k m aysalar u zra nafis
gullar, tu rli xushbo‘y giyohlarning h idlari anqiydi.
D arax tlar siyrak, onda-sonda pakana d a ra x tlar
uchrab qoladi. O tlar balandlik, tepalikka intilib,
oyoqlarini g ‘u ru r bilan chiroyli tashlaydi, boshlarin i ko‘rkam tu ta d i. Shu sayrdan, tab iatn in g
go‘zalligidan n ash ’a va safo tuygan bu aqlli
jonivorlarning tin iq ko‘zlarida xushnudlik ifodasi105
ni ko‘ram an. N aqadar go‘zal jonivor b u la r...
Sevaman, ko‘ngildan, chindan sevam an otlarni!..
Dam tepaliklar bo‘ylab balandga, dam pastga
tushib boram iz. Goh-goh qozoq ovullari yo‘liqadi,
o‘tovlar atrofida to ‘da-to‘da otlar, boshlarini chi­
royli ko‘tarib , m ag‘ru r cho‘kkan tu y alar, gala-gala
qo‘y la r... 0 ‘choqlardan burqsib osmonga intilgan
tu tu n la r... H am m asi h ay o tn in g jo n li lavhasi,
ko‘rk i...
Q uyuq q orong‘ilikda
u lu g ‘vor yaslangan
Qozig‘u rt to g ‘iga yetam iz. B ir-biriga chirm ashgan
zich d a ra x tla r tagidan kichkina irm oq sharqirab
oqmoqda.
— J u d a baland to g ‘ ekan, dada, e rta g a
chiqamiz-a? — so‘raym an qalbim dan toshgan shodlik va hislardan entikib.
— A lbatta, alb atta chiqam iz, o‘g ‘lim! — deydi
dadam boshini qim irlatib.
H am m alari otdan tu sh ad ilar. Men ham irg ‘ib
tushishga jazm qilarkanm an, oyog‘imda q a ttiq
og‘riq sezam an-da, ikki qo‘llab egarga yopisham an.
— lya, shishkanm i, a? — so‘raydi dadam va
darrov ko‘tarib meni otdan oladi.
Bizni qarshi olgan qozoq y ig itlarin in g biri
o‘tovdan k a tta oq nam at chiqarib yozib tashlaydi.
U lfatlar ham m asi nam at u stida b iri yonboshlab,
b iri chordana q u rib joylashib oladi. Dadam
tashvish va sarosim ada yuzim ga tikiladi.
— Qani, bos oyog‘ingni, bosib ko‘r-chi? — deydi
sinovchi ohang bilan.
Og‘riqdan labimni tishlab, sekin qadam lar bilan
nam atning b ir chetiga o‘zim ni tashlaym an.
U lfatlar x u rju n larid an choy, non, qand olib,
ko‘m-ko‘k tin iq suvdan choydishni to ‘latib, choy
qaynatadilar. Idish-tovoq b ut. Qozoqlar darrov bir
qo‘zini bo‘g ‘izlab, et osadilar. Osmon yulduzlaridan boshqa chiroq yo‘q. Y igitlardan b iri allaqayerdan yarim ta shishalik b ir x ira lam pani amallab
topib keladi.
U lfa tla r hazil-m utoyiba, ask iy an i boshlab
106
yuborishadi. Galma-gal jinday-jinday nayaki tortish adi, dadam ham ozgina to rtib qo‘yadi.
Salqin tushadi. Men dadam ning choponini yelkam ga tashlaym an.
B ulbullar bu yerda ko‘p bo‘lar ekan. Goho
u la rn in g yoqim li yangroq to v u sh la ri havoni
to ‘ldirib yuboradi.
Bulbulni tinglashni sevam an. K uylari qalbimda
allaqanday yoqimli hislarni chayqatib yuboradi.
Buni sezganday H asan aka tabassum bilan orqam ni
qoqadi:
— Tingla o‘g ‘lim! B ulbulning sayrashi dunyoning eng baland lazzati... M ening m arhum otam
a y tar ediki, bulbulning m aqom lari, kuylari to ‘qqiz
yuz to ‘qson to ‘qqiz em ish, deb. Shundan beri bulbu llarning xil-xil m aqom larini sanaym an. Uchiga
yetolm aym an. Ha, o‘g ‘lim , bulbul jonivor qushlarning asili, tushundingm i?
Men bu gaplarga qoyil qolaman.
U lfa tla r dam jiddiy suhbatga, dam askiya,
qiyqiriqqa o‘tib, uzoq o‘tirad ila r. Turm ushdagi
b a’zi nodir voqealarni, o‘tm ish zam onlarda boboyla r h ay o tid an tu r li h o d isalarn i k o ‘p ezib
gaplashadilar.
Yangi oy oltin o‘roq kabi porlaydi. D arax tlar
guvullashi, irm oqlar sharqirog‘i, dev qoyalar tu n
qo‘ynida allaqanday vahim ali, sirli tuyuladi.
Sho‘rvadan jinday to tinib, uxlab qolaman.
B ir m ahal ko‘zim ni ochsam g ‘ira-shira tong
otm oqda. Y ulduzlar galma-gal botganday, sekinsekin so‘na boradilar. Sovuqdan qotib qolibman.
A sta qim irlasam , dadam payqab qoladi-da, sekin
shivirlaydi:
— U xla, o‘g ‘lim , hali vaqtlik.
Keyin sovuqdan junjiganim ni sezadi shekilli,
qalin chakm onini ustim ga tortadi.
Uyqu qochadi. B ulbullar qo‘sh ig ‘i tinm aydi,
uzluksiz sayrab tu ra d ila r. Havo nihoyat toza,
m u saffo. K o‘p o‘tm asdan dadam qo‘zg ‘aladi.
Qum g‘onga suv to ‘latib, olov yoqib yuboradi.
107
B irin -sirin u lfa tla r u y g ‘onadi. U fqda q irm izi
shafaq ko‘rkam yoyilmoqda. Quyosh ham oltin
n u rlarin i to ‘kib, m ag‘r u r ko‘ta rila d i... Bilm adim ...
Oqshommi go‘zalroq, tongm i?.. B ir-biridan go‘zal,
bir-biridan fusunkor. T abiat shunday boy, shunday
m ohir...
— Turasizm i, o‘g ‘lim? — so‘raydi yum shoq
tovush bilan dadam . — T uring, tu rin g , ana toqqa
b ir qarang! — QoTini keng yoyib to g ‘ni ko‘rsatad i.
T uram an, lekin oyog‘im zil. Bosolmayman.
Hasan aka va dadam hayron boTib, dovdirab qolishadi.
— Og‘riq zo‘rm i? — so‘raydi dadam.
— Og‘riy ap ti, — deyman og‘riqdan qoshlarim ni
chim irib.
— Yot, yot, chirog‘im! — deydi menga Hasan
aka. Keyin dadam ga sekin shivirlaydi: — Singanda. — D arrov, shoshilinch bilan qaygadir y u g u ra ­
di.
Dadam xom ush o‘tirad i.
Choy qaynaydi. D asturxonga b ir k a tta lagan
yogTi et bilan issiq bo‘g ‘irsoq olib kelishadi. Shu
paytda qo‘lida b ir tuxum ushlagancha Hasan aka
kelib qoladi. Avaylab dokani yechib, tu x u m bilan
oyog‘im ni yaxshilab silaydi. Uzoq silaydi. Menga
ham go‘yo og‘riq kam ayganday tuyuladi. Hasan
aka oyog‘im ni qalin qilib, qattiq ta n g ‘iydi.
— Yot, birpasdan keyin toyday chopib ketasan,
o‘g ‘lim! — deydi H asan aka yelkam ni qoqib.
— Bo‘pti, kechgacha toqqa chiqadigan boTasan,
sabr qilib yot, o‘g ‘lim , — deydi dadam m ehribon
tovush bilan.
Osmonga qarab yotam an. Borgan sari oyog‘imning shishi ko‘payganini sezam an. Dadam ham teztez razm solib tu rg an id an shishning zo‘rayib borganini payqaydi shekilli, boshini quyi solib xafa
o‘tirad i.
Tush bo‘lgan. Dadamga qarab:
— 0 ‘zingiz boravering, dada, toqqa. Men yotib
tom osha qilam an, — deyman.
108
Dadam bilan u lfa tla ri qo‘llariga b ittad an hassa
tu tib , tirm ashib, toqqa chiqib ketadilar. H asan aka
m ening yonimda qoladi. Indam as b ir novcha yig it
bilan birga jarkopga hozirlik ko‘ra boshlaydilar.
— Yoqmadi tuxum ingiz. Ko‘rin g , oyog‘im bor­
gan sayin shishib ketyapti, — deyman Hasan
akaga.
— Тек yot, tu zu k boTib qolasan. Davosi tu ­
xum! — deydi kulib jarkopga piyozni maydalab
to ‘g ‘rayotgan H asan aka.
Toqqa qarab yotam an. Qoyalar, o‘pqonlarga
hayron qolaman.
Tog‘ u lug'vor. Ammo esizki, toqqa chiqolmayman. 0 ‘ksinam an. Hasan akadan kiyiklar, ayiqlar
haqida so‘raym an.
— E, o‘g ‘lim , ham m asi bor. Bo‘rila r, ehtimol
sh erlar ham bordir, — deydi Hasan aka ko‘zlarini
qisib.
D adam lar uzoq yurganlaridan juda charchab,
horib qaytishadi. Dadam b ir dasta xushbo‘y to g ‘
gu llarini menga olib keladi. Sevinib ketam an.
Ja rk o p n i is h ta h a bilan yeb, kechga yaqin
Yangibozorga qarab yoTga tusham iz.
*
*
*
Tikkaygan d a ra x t yo‘q. Cho‘l kabi keng hovlinin g b ir chekkasida, ayvonda yolg'iz yotibman.
O tdan yiqilganim ga, cham am da o‘n kuncha
boTgan, ammo hanuz oyoqni yerga bosolmayman.
Zo‘r-bazo‘r, oqsab-oqsab, bir-ikki qadam qo‘yaman.
E rtad a n kechgacha osm onga qarab yotam an.
Ayvonda chum chuq uyalari ko‘p. Chum chuqlar
in g a kelganini, bolachalari chug‘urlab bo‘yinlarini
cho‘zib, sap-sariq tum shuqlarini k a tta ochganlarini
tom osha qilam an. B ulardan zerikkanim da, hovli
yuzini toT atib yurgan xo‘roz va tovuqlarni ermak
qilam an. X o'roz u lu g ‘vor, ko'rkam .
U donmi, chigirtkam i topa qolsa, darrov tovuq­
larni chaqiradi. Tovuqlar «qa-qa-qa» deb uni o‘rab
oladilar. Mabodo b iro rta tovuq tom gam i, qo‘shni
109
tarafgam i chiqib qolguday bo‘lsa, xo‘roz go‘yo
do‘q, zarda bilan oldiga solib quvlab keladi.
Xayolga ketam an. 0 ‘ylar va hislar ketm a-ket
ulanadi. Olisdagi to g 'la r xayolim da jud a yaqinday ko‘rinadi menga. Tog‘lar orasida allaqanday
xiyobonlar, bog‘lar, saroylar ko‘ringanday bo‘ladi. B irdan jin-ajinalar, p arilar qarshim da paydo
bo‘ladi. F ik rlar chuvalanadi, chigallanadi. Ammo
men dam hushim da, dam behushday beparvo
yotam an.
Quyosh omonsiz, cho‘ldan uning yallug‘i uradi.
Zulfi ammam ahyonda b ir yonim ga kelib, « 0 ‘1а
qolay, haliyam oyog‘ingning shishi qaytm adim iya?» deydi-da, ta g ‘in kuv pishish, qatiq ivitish
kabi ikir-chikir ishlariga urinib ketadi. A ’zam teztez oldim ga k iradi. Z erikkanini, bolalar bilan
u rishganini aytib beradi.
— Tezroq tuzal, ikkovlashib ulardan o‘chim izni
olamiz. Hammasi qo‘rqoq. H am asi yuraksiz.
— Yo‘q, o‘rtoq, zo‘rla ri ham bor. Jik k ak b ir
bola bor-ku? Ayniqsa ana shunisi zo‘r. H azir bo‘l,
u ru sh m a, yomon do‘pposlaydi. Ishqilib , d o ‘s t
bo‘l! — deyman ta ’kidlab.
A ’zam qovog‘ini solib yerga qaraydi, indamaydi. Zerikib undan-bundan, qurum soq, ziqna boylarning xasisligi, qattiqligidan gaplasham iz.
Otam har kuni ertadan kechga qadar ot ustida
ten tiray d i. Nam ozgardam i, shomdam i birrov ol­
dim ga kiradi. U st-boshi chang, charchagan, horigan bo‘ladi.
— Qalay, yaxshim isan, o‘g ‘lim? — deb so‘raydi,
goho b ir hovuch jiyda bilan besh-o‘n ta yong‘oqni
oldimga to ‘kadi, jinday o‘tirib chiqib ketadi.
K unlardan b ir kun dadam bilan Zokir pochcha
m aslahat qilishib, otda meni qozoq tabibiga olib
jo ‘n ay d ilar. Q irlar, te p a la r oshib, b ir ovulga
yetam iz. O tdan tu sh am iz. U stid a oppoq toza
ko‘ylak, nim cha, boshida kiym achak va lachak, gavdali b ir qari ayol bizni qarshi oladi... 0 ‘tovga kirib
o‘tirg an d an keyin, b ir tovoq qimiz tu ta d i menga.
no
— Suvsaganning davosi bu, chirog‘im! — deydi
ayol m ehribon tovush bilan.
Zokir pochcha kam pir bilan quyuq so‘rashgandan so‘ng deydi:
— Shu bolachamiz otdan yiqilib, oyog‘i shikast
topdi. Sizga keldik, b ir ko‘ring.
K am pir menga tikilib qaraydi.
— Qani, qarog‘im, ko‘rsat! — deydi va o‘zi
ehtiyotlik bilan oyog‘im dagi k ir dokani yechib,
sekin bir-ikki silaydi.
— Chiqqan, — deydi dadam ga va Zokir pochchaga qarab. K eyin m enga: — C hirog‘im , d arro v
yaxshi bo‘lasan, toyday chopib ketasan, — deydi.
Men ozroq qo‘rqam an ichimda. Birdan q attiq
bosib yuborsa suyagim shiq etadi. «Voy!» deyman
sekin, bu tu n og‘riq b ir onda yo‘q bo‘lganday tu y u ­
ladi. Sevinib ketam an.
— Bo‘ldi-bo‘ldi, qutulding, ch iro g ‘im! Endi
sog‘san! — deydi boshim ni silab ayol. — Bechora
bolani shuncha kun qiynabsizlar, m ana, ko‘zi
moshday ochildi, —deydi ayol kulib, otam ga qarab.
— Balli, rah m at, kampir! — deydi dadam qulluq
qilib. — Y axshi bilgich tabib ekan, — shivirlaydi
Zokir pochchaga engashib.
Tabib q a ttiq ta n g ‘ib bogTaydi oyog‘im ni.
Sevinganim danm i, o g ‘riqdan qutulganim d an m i,
o‘zim ni juda yengillashgan his etam an.
Dadam pul berib, yana qayta-qayta m innatdorchilik bildiradi. YoTga tusham iz.
E rtasiy o q o 'y in g a k irib ketam an. 0 ‘y in la r
ko‘p — «qushim boshi», chillak, yong‘oq, oshiq...
B a’zan dadam H asan aka bilan meni biro r qozoq
oshnasinikiga boshlaydi. Ba’zan «Yur, gasht qilib
baliq tu ta san , o‘ynab kelasan», deb biror suvning
bo‘yiga olib boradi. Otda dalalar, q irlar oshib uzoq
y u rishni sevam an o‘zim ham.
Bir necha kundan keyin dadam orqam ni qoqib:
— Bas, o ‘gT im , e rta azonda T oshkentga
jo ‘naysan. 0 ‘ynading, kulding, boTadi, — deydi
muloyim tabassum bilan.
111
Indam aym an. «Y urgan edim maza qilib» dey­
man ichimda.
— A ’zam ham ketadi. O tasi bilan gaplashdik.
E rta b ir aravakash bug‘doy ortib ketyapti, birga
jo ‘naysizlar.
A zonlab, b a rv a q t A ’zam ikkovim iz yo‘lga
tusham iz. A ravaga juda ko‘p bug‘doy ortilgan.
Qoplar orasida amallab suqulib o‘tiram iz. A rava­
kash ko‘saroq, m uloyim gina kishi. Biz xomush
boramiz.
Cho‘l-u biyobon. Keng, u lu g ‘vor sahrolar ufqdan ufqqa tu tash g an . Kuz fasli. Sham ollar m ayin,
yoqimli esadi. Q uyoshning issig‘i kuydirm aydi,
erkalaydi. Tiniq, ko‘m-ko‘k osmonda onda-sonda
yengil b u lu tla r asta kezadi. Yuksak togT ar tum anda. Men tom osha qilib boram an, rang-barang
ran g lar tinm ay o‘zgaradi. «Tabiatning siri, m a’nosi chuqur», deyman ichimda.
Peshinga yaqin qorin ochadi. Yonimizda b ir
tiy in yo‘q. Sekin A ’zamga shivirlaym an:
— Cho‘ntagim izda xem iri ham yo‘q, aravakashdan uyat-ku, axir!
— O talarim iz toshday q attiq. Ayniqsa, dadam
pul desa tom dan o‘zini tashlaydi, — kuladi A ’zam
zaharxanda bilan va davom etadi, — oyim sho‘rlik
m ehnat-m ashaqqatdan chiqmaydi.
Men kulib deyman:
— OTdimi, balki otalarim iz pulni aravakashga
bergandir...
Ikki kun yoT yuram iz. YoT-yoTakay h a r bir
uchragan choyxonada aravakash bizni to 'y d irib
boradi. Hali moyli sho‘rva, hali o‘z qoTi bilan
dam langan palov. A ’zam ikkovimiz shodmiz.
— Am aki, k a tta boTganda uzam iz qarzni, —
deya kulamiz.
A ravakash ham bizga qo‘shilib kuladi.
X uftonga yaqin Toshkentga yetib, aravakashning uyida to ‘xtaym iz.
— Bolalarim , bugun biznikida qo‘nasizlar. Kech
boTib qoldi, — deydi.
112
K elin bizga eskigina b ir ko‘rpa, b ir uzunchoq
yostiq berib, ayvonga yotqizadi.
E rtasi saharlab uyg‘onamiz. A ravakashning o‘zi
kabi m uloyim gina ayoli su t va non bilan mehmon
qiladi. Keyin xayrlasham iz.
— Yo‘lni bilasanlarm i, xum parlar? A dashib ketm alaring! — ta ’kidlaydi aravakash.
— Uyimiz yaqin, am aki, yo‘lni o‘zimiz bilamiz, — deyman jiddiy tu s bilan.
— A nov o‘g ‘ri k o ‘chadan tik tu sham iz-d a,
uyim izga yetam iz, — deydi beparvolik bilan A ’zam.
0 ‘g ‘ri ko‘cha osha Govkushga yetgach, A ’zam
yugurib uyiga kirib ketadi. U ning uyi k a tta
ko‘chaga yaqinroq.
Ust-boshim k ir, tuproq, oyoqyalang to ‘satdan
uyga kirib boram an. H am m alari dasturxon oldida
o‘tirish b d i. Onam h a r vaqtdagiday sam ovar yonida
choy quymoqda. Y ugurib qarshi oladi. Hamma men
bilan sevinib, quchoqlab ko‘rishadi.
— G apir, qani, o tan g salom at y u rip tim i?
Qachon keladi, tu rm u sh i qalay? — ejikilab so‘ray
boshlaydi buvim.
— D ashtda y u rip ti. Salom, dedi, qachon kelishini aytm adi, — deyman-da, sabrsizlik bilan xotiralarim n i b atafsil boshlab yuboram an.
* *
*
— Tezroq yur! H azir boT, ko‘zingga qara! —
deydi h a r qadam da buvim . Buvim paranjida, boshi­
da b ir k a tta tu g u n . Eski paxta. M ening boshimda
kichikroq tu g u n — zavodga p ax ta o ttirg an i olib
ketm oqdam iz.
Ko‘chada odam serob. Bolalar to ‘polonda, baqirgan, yoqalashgan... A ngrayib, boshim da tugun,
dam tuyalarga, dam d arax t boshidagi qushlarga
qarab, qoqila-suqila boram an. Chorsuvdan o‘tib,
Bedabozor tomon qayrilam iz. P ax ta tozalaydigan
zavod keng m aydonning yonboshida. Balanddan
suv haybatli sharqirab tushib tu rib d i. K am pir
orqasiga qarab:
113
— U f... yetdig-e, — deydi-yu, tu g u n n i yerga
tashlab, tappa o‘tirib oladi.
Shu tobda b ir to ‘da g ‘ozlar qaydandir paydo
bo‘ladida, bizni quvishga tushadi. Ham m asi biqqa
semiz, oppoq, boshlarini baland ko‘targ an holda
bizga yuguradi. Men boshim dagi paxtani ikki
qo‘lim bilan mahkam ushlab, oyoqlarim bilan
g ‘ozlarni haydashga urinam an.
— Voy, o‘la qolay! B ular nim a deydi-ya, yotsang
yovga yoqar, degan gap bor. H ayda, bolam! —
deydi buvim , ko‘ylagining keng yenglarini havoda
y alviratib o‘zi ham g ‘ozlarni quvlashga tirish ad i.
G‘ozlardan zo‘r-bazo‘r qutulam iz, ikkovimizning ham nafasim iz tiqilgan, harsillab, zavod
oldidagi b ir yerga o‘tiram iz.
— Hoy, bolam, beri keling! — chaqiradi buvim
zavod ishchilaridan birini. Shu pax talarn i yaxshi­
lab o ttirib bering. Bola-chaqangizning ro h atin i
ko‘rin g ... — U zundan uzoq duosini boshlaydi
buvim.
Oriq, soqollari o‘sgan, ko‘zlari kichikkina, ustboshi iflos bu kishi indam asdan ikki tu g u n paxtani
ko‘taradida, olib ketadi.
K am pir suvlarga, uzoqda yurgan g ‘ozlarga
qaraydi. Zavod shovqin-suron.
— Tavba, qiziq gap, ha yo‘q, be yo‘q, ko‘tardiketdi, kelm asa-ya? — deydi buvim tash v ish li
tovush bilan.
— K eladi, buvi, vahim a qilmang! — deyman
beparvolik bilan, suv bo‘yida te n tira b yuram an.
K attakon charxpalak aylanib tu rad i. Suv v ah i­
mali shovqin bilan oqmoqda.
A sta-asta zavod ichiga kiram an. Hammayoq
p ax ta. O dam larning bosh-ko‘zi chang, to ‘zon.
A ylanib-aylanib buvim ning oldiga qaytam an-da,
yerga cho‘qqayaman. Shu paytda haligi ishchi qorday oppoq paxtani ko‘ta rib keladi-da, buvim ning
oldiga qo‘yadi.
— Mana, ko‘ring, ona! «Oh, paxta!» deysiz, —
deydi kulib ishchi.
114
K am pir paxtani ushlab-ushlab ko‘radi.
— Ikki tan g a b erar ekansiz, — deydi ishchi.
Buvim sevinib, yana uzundan uzoq duosini
boshlaydi. R o‘m olining uchidagi tu g u n n i yechadi
va qayta-qayta sanab, qirq tiyin pulni ishchiga
uzatadi. B ir tugundagi paxtani menga imlab, o‘zi
k a tta tu g u n n i boshiga ko‘taradi.
— Qani, o‘g ‘lim , ketdik, — deydi.
T ugunlarim iz avvalgidan kattaro q bo‘lsa-da,
ukkiday yengil his qilam an. Bozor orqali uyga qaytam iz. Odam avvalgidan qalin, bozor qozonday qay­
naydi. Qatiq, qaymoq, zig‘ir yog* kabi narsalar
qadam da uchraydi. Men atro fg a alanglab, bora­
m an. Buvim tez-tez to ‘xtab, orqaga qayriladi, meni
urishadi.
— Anqayma! Ko‘zingga qara!
M ana m ashhur devona. U ham isha eshakda,
qo‘lida q arg ‘a, o‘zi oriq, ingichka ko‘sa, boshida
k a tta k ir sallasi, egnida yirtiq-yam oq, yag ‘ir kiyim lari.
— Ana, darvesh! Buvi, ko'ring! Q arg‘asi biram
sayraydi, — deyman buvim ni to ‘xtashga qistab.
— Yer yutsin, jinni-ku! Q arg‘asi nim asi, kelishm agan... Jin n in i jin n i desa arpa bo‘yi qo‘shiladi...
Yur-e! — qichqiradi kam pir menga.
— Yo‘q, buvi, birpas to ‘xtang! Ehtim ol darvesh
q a rg ‘asini o‘y n atar, h u n ari ko‘p juda.
— Q ani, o ‘ynasin q a rg ‘a, b ir o‘ynab bersin! — x iralik qilishadi b ir necha bekorchi yoshyalanglar.
Devona barm oqlari bilan asta tu rta d i q arg ‘asini:
— Qani, sayrang, b itta sayrang! — a tro fin i
o‘ragan katta-kichik yoshlarga qaraydi: — Ammo,
yoronlar, q a rg ‘a ta b a rru k , aziz m axluq. Payg ‘am barim izning duosi ketgan, m ing yil yashayd i... Q arang, razm soling, bechora q arg ‘am yaliny apti, gapiryapti, aqcha deyapti...
To‘satdan qorovul devonaning ustig a b ir chelak
suv sepib yuboradi.
— Ko‘r bo‘lgur! Q arg‘aning q arg ‘ishidan qo‘rq,
115
nodon!.. — tu taq ib so‘kadi devona va eshagini
«qh»lab, ikkinchi rastag a buriladi.
Men devonaga, q arg ‘aga achinam an. «Esizgina,
q arg ‘a xo‘p sayrardi-yu, qorovul o‘lg u r ishni ishkal
qildi» deym an, ichim da achchig‘im dan qorovulni
so‘kam an.
— Devonaning dilini og‘ritish yaramaydi! —
ranjib deydi chetda, xarsang ustid a chilim tu tib
o‘tirg an b ir chol.
Buvim ikkovim iz charchab, horib uyga qaytam iz.
Jin n ila r ko‘p. Bizning Govkushda ham mo‘m ingina, yuvosh b ir kishi to ‘satdan jin n i bo‘lib
qolgan. O dam larning gapiga qaraganda, bu kishi
gap y er ekan. B ir kun u lfa tla ri hazillashib:
«Qoq yarim kechada m ozorga bora olasanm i?
D ahshat. Zim iston. 0 ‘liklar tovushsiz gaplashib
yotadi!» deyishibdi. Y urakli kishi ekan. *Bo‘p ti,
borganim bo‘lsin!» depti-da, pichog‘ini y a lt ettirib qinidan sug‘uribdi. «Ammo sh artim shuki —
qirq kishiga quyuq ziyofat berasiz!» depti yigit
do‘stiga qarab. «Xo‘p! Qirq yigitga ziyofat beram an», depti do‘sti.
Y ig it m ozorga boribdi, ammo jin n i bo‘lib
qaytibdi.
*
*
*
K u n lar salq in lash g an . Kuz p a y ti. H avoda
yaproqlar uchadi.
Men ko‘chada o‘rtoqlarim bilan o'ynab y u ra ­
man. Qo‘qqisdan uyidan devona y ig it zan jirn i uzib,
ko‘chaga yugurib chiqadi. U qip yalang‘och.
Hammam iz chet-chetga qocham iz. Biz ham
qo‘rqam iz, ham tom osha qilgimiz keladi. Jin n i
yugurganicha m achitga boradi. M achitning ayvonidan kattakon zilday qozonni ko‘ta rib oladi-da,
hovuzga tashlab yuboradi.
Biz qo'rqqanim izdan tu ra qochamiz.
— Jinni! J in n i keldi! — deb baqiram iz.
U bizni quvlab k etad i. Shovqinni esh itib
lie
y ig ‘ilgan odam lar jin n in i bazo‘r tu tib , uyiga olib
kiradilarda, yana kishanga soladilar.
B olalar hammamiz bu jinnidan juda qo‘rqam iz.
«Ana jinni!» desa birov, barcham iz in-inim izga
kirib ketam iz. Men yolg‘iz qorong‘ida yurganim da
«Mabodo jin n i chiqib qolsa-ya?!» degan vahim a
ham isha tashvishga soladi.
*
*
*
H ar oilada o‘tin-ko‘m ir, don-dun tashvish i —
d ag ‘d ag‘asida loppa qish tushadi. Qish qattiq. Tog‘to g ‘ qor yog‘adi. Hovuz q a ttiq yaxlaydi. H ar
qishdagi kabi hovuz u stid a s irg ‘an ish , ko‘chada
yaxm alak otib o‘ynashga berilam iz. Ayniqsa qordan
odam yasashni yaxshi ko‘ram iz. Ko‘m irdan qosh,
ko‘z qo‘yamiz. B ulardan zerikkanda b iro rta darvoza oldida A ’zam, Hoji, A hm ad, men — b ir talay
bolalar y ig‘ilishib, cho‘pchak aytisham iz. Ayniqsa
cho‘pchakka Ahm ad usta. U ko‘zlari o‘tli, ziyrak
bola. Otasi o‘lib ketgan, hozir buvisining qo‘lida.
Buvisi cho‘pchakning koni. Ahmad buvisidan butun
esh itg anlarini b ir so‘zini oqizmay-tomizmay, balki
qo‘shib-chatib bizga aytib bera oladi. Shu sababli
biz ko‘proq cho‘pchak aytishga A hm adni qistaym iz.
U o ‘zi ham zavq bilan, kam pir-chollarday, sirli
cho‘pchakni dahshatli ran g lar bilan qiyib yuboradi.
Q orga, sovuqqa, iz g ‘irin g a qaram ay, ko‘chada
o‘tirib uzun-uzun cho‘pchaklarni tinglaym iz.
Ahm ad charchagandan keyin A ’zamga yalinamiz. U ham b ir dunyo cho‘pchak biladi. Shunday
qilib, bir-birim izga buvilarim izdan, bobolarimizdan
eshitgan, bilgan cho‘pchaklarim izni aytam iz.
Goho kechalari qo‘shnim iz R ohat kelin oyi chi­
qadi biznikiga. Jiy ak n i to ‘qib o‘tirark a n , uzundan
uzoq, bitm as-tuganm as cho‘pchaklarni aytishni
o‘zi ham yaxshi ko‘radi. Cho‘pchakka usta, ajoyib
gapdon xotin. U ham o‘zining otasidan o‘rgangan
ekan: «Otam juda kam bag‘al, qashshoq edi, ammo
cho‘pchakka boy edi», deb kuladi u.
117
K arom at opam, oyim gangur-gungur jiyak tikib
o‘tirad ila r. R ohat kelin oyi devlar, yalm og‘iz kamp irla r, arslonlar, bo‘rilar, tasav v u r etish qiyin
afsonaviy qushlar haqida sira tutilm agan cho‘pchaklarni aytadi. Qish chillasi kirguncha ayvonni
ta rk etm aym iz. Ayvonga tu tilg a n k a tta chodir
gupullab yoqqan qorlarga picha pana bo‘ladi. Men
tanchaga suqilib:
— Qani, boshlang, jon kennoyi. Y axshisidan,
vahm alik, dahshatligidan bo‘lsin! — deyman yalinib.
Cho‘pchaklari shunday uzun bo‘ladiki, eng qiziq
joyiga yetganda «Ming b ir kecha»dagi kabi, «qolgani ertaga» deb ishpechini ko‘targanch a chiqib
ketadi.
*
* *
Bizning Govkush m ahalla a srlar bo‘yi yangiyangi bo‘g ‘in lar orasida bo‘lina-bo‘lina kichiklashgan, asalari uyasi kabi bir-biriga yondashgan zich,
katalak hovlilardan iborat. Shu sababdan bo‘lsa
kerak, m ahalla ahlining ko‘pchiligi o‘zaro uzoqyaqin chatishgan qarindosh.
Umuman aytganda, m ahalla ahil, ammo goho
xonadonlar orasida oldi-qochdi, g ‘iybat, u r-su rlar
bo‘lib tu rad i. Ayniqsa, ovsinlar — K alta Sara bilan
Uzun Sara ham er-u xotin — G‘affo r aka bilan
R ohat kelin oyi o‘rtasid a tez-tez yong‘in kabi
qo‘qqisdan janjal ko‘ta rilib qoladi.
G‘affo r aka yangasi bilan ham sira chiqisholmaydi. H ovlilari ay rim , ro ‘zg‘orlari boshqa bo‘lsa
ham ular tez-tez urishib qoladilar.
Mana ta g ‘in mojaro ko‘tarild i. K am pir bizning
hovlida om onat devorga suyalgan narvon ustiga
o‘tirib olgan:
— Ha, yer y u tg u r, G‘affo r chatoq, uyalmaysanmi! — qichqiradi qo‘lini paxsa qilib yangasi. —
B itta-y u b itta arzan d a o ‘g ‘lim bor: yuvosh,
mo‘min-qobil, odobli bola, uni ham isha so‘kkaningso‘kkan, tilin g kesilgur!
118
G‘affo r aka jahlidan bo‘g ‘ilib, hovlisidan bo‘kiradi:
— B em a’ni kam pir! S u p u rg i boylashdan
bo‘shaym anm i? Shum taka o‘g ‘lingga picha nasihat
qildim , vasallom. Vang-vang qilasan, tush narvondan! J o ‘na uyingga!
Lekin kam pirga u bas kelolmaydi. K am pirning
q a rg ‘ash, vaysashi sira uzilmaydi:
— Voy-voy, sassiq chol! Soqoli oqaripti-yu, aqli
kirm adi. San o‘lgurning ishing nim a, uyda o‘tiram anm i, ko‘chada yuram anm i?! 0 ‘zim bilam an.
0 ‘zimga xon, o‘zimga bekman. Tilingni tiy! Bolamga yana b ir til te g d ir — soqolingni bittalab yulaman, och arvoh!
G‘affo r aka ham bo‘sh kelmaydi, qo‘lidagi supurgini otib, devor tagiga keladi:
— Bas qil, shum kam pir!..
M ojaro birpasda avjga chiqadi.
Duv etib qo‘shnilar y ig‘ilib qolishadi. Lekin
ham m alari mum tishlaganday jim qotib tu rad ilar.
Tor hovlining b ir burchagida sopol jomashovda jim
k ir ezg‘ilab o‘tirg a n R ohat kelin oyi ensasi qotganidan labini burib-burib qo‘yadi.
G‘affo r aka va kam pir bir-birlarini kurakda tu rm aydigan gaplar bilan xo‘p haqorat qiladilar. G‘affo r chatoq asabiylashib xo‘rozday qizarib, og‘zidan
chiqqan k u fu rn i bilm aydi. So‘kish-qarg‘ash uzoq
davom etadi. N ihoyat qo‘shnilar aralashib, «BoTdi,
boTdi, bas!» deb janjalni bazo‘r bosadilar. G‘affor
aka va kam pir charchaganlaridanm i yoki qo‘shnilardan uyalgandanm i o‘zlarini in-inlariga urad ilar.
Men xafa holda guzarda ishlab o 'tira d ig a n kosiblar
oldiga chiqib ketam an.
H ar kun m aktab. Qish bo‘yi o‘qib, «Q ur’on»ni
tugatam an. Domlam meni b ir kun oldiga chaqiradi:
— «Qur’oni sharif» n i xo‘p ijtihod bilan o‘rganding, borakallo, o‘g ‘lim! X o‘sh ... Endi «So‘fi
Olloyor» keltir, lekin... — Domlam ko‘zlarini
yum ib, b ir zum o‘ylagach davom etadi: — sh art
shulki, «So‘fi Olloyor» bilan b ir tog‘ora moyli, etli
119
osh, b ir dasturxon moyli kulcha, b ir so‘m pul!
D urustm i? — tik qaraydi menga.
Y erga qarab, bo‘ynim ni bukam an, so‘zsiz,
tovushsiz, ta ’zim bilan boshim ni qim irlatam an.
0 ‘qishdan keyin chopa-chopa uyga kelam an.
— Oyi, oyi, «Q ur’on»ni tugatdim . «So‘fi Ol­
loyor »ga tushdim . Domlam aytdiki, non, b ir so‘m
pul, — deyman oyim ning bo‘ynini quchoqlab. —
Oyijon, albatta dom lam ning aytganlarin i olib borishim kerak, yo‘qsa...
Onam ham meni quchoqlaydi.
— 0 ‘zim tasadduq sendan! — deydi meni qaytaqayta o‘pib. B ir zum gina ko‘zlarida yongan shodligi so‘nadi. — Domlang yaxshi odam, lekin sullohligi bor. Jonim bilan osh qilardim , uyda hech
vaqo yo‘q, qani iloj!
B utun kun tix irlik , xiralik bilan xo‘p janjal qi­
lam an. N ihoyat xotirim da yo‘q, e rta si oshmi,
nonmi tayyorlab beradi onam boyoqish. B ir so‘m
pul va *So‘fi Olloyor» bilan m aktab boram an.
So‘fi Olloyorning kichkina kitobi diniy she’rlardan iborat. P ayg‘am barlar haqida, qiyom at kun
haqida ko‘p d ah sh atli she’riy hikoyalari bor.
She’rla ri sodda, tili yaxshi. Lekin nuqul xurofot!..
H ar kun halqum im qurigancha, ko‘zlarim tingancha o‘qiyman. Ju d a tez tuzukkina o‘qiydigan
bo‘laman.
Bahor keladi. Hammayoqda ko‘rkam lolalar,
ko‘m-ko‘k m aysalar. Suvlar sharqirab, ariqlarda
to ‘lib oqadi.
D araxtlar gulda. Samoda atlasday yongan b u lu t­
lar kezadi. H ar narsa bahor zavqida.
Tag‘in navro‘z bayram ini qarshi olgani dalaga
chiqam iz. U rish, yoqalash bilan kunni bemaza,
betayin o‘tkazib qaytam iz.
*
* *
B ir kun ertalab, buvim meni oldiga solib oladi.
K alta Sara, Uzun Sara, G‘affo r akaning yangasi —
kam pir va ko‘p ayollar biz bilan birga yo‘lga tusha120
di. M ening boshimda k a tta tu g u n d a kulcha, oldinda ketm oqdam an. K onka y u rad ig an k o ‘chaga
chiqam iz. Ju m a kuni bo‘lganidan guzar obod.
Keyin ja r bo‘yiga tusham iz. B ir vaqt qarasam , jardan b ir ot chopib kelyapti. U egasini yiqitib
qochgan. Go‘yo boshim dan uchib o‘td i deyman.
X otinlar sarosim ada shoshilib o‘zlarini chetga ola­
dilar. J u d a zo‘r, ko‘rkam ot. Qalt etib to ‘xtaganim cha, orqasidan uzoq qarab qolaman. Lahza o‘tgach, jard an egasi oqsoqlanib chiqib keladi. Hammayog‘i ho‘l, harsillagan holda otining orqasidan
yuguradi. Olmazor ko‘chasi bo‘ylab uzoq boram iz.
Badjahl m irshablar m ahkam asidan o‘tam iz.
Beshyog‘ochga yaqin qolganda, o‘ng tom onga,
ingichka b ir ko‘chaga qayrilam iz. Ikki ta ra fi
g ullarga, quyuq d arax tlarg a to ‘la bog‘ hovlilardan
iborat, sersuv, salqin, tinch ko‘cha. H ar ikki
tom onda devorlardan baland ko‘tarilg an so‘rilar,
novdalari ko‘chaga to ‘kilib tushgan d a ra x tlar.
Tom larda ko‘k m aysalar, qizg‘aldoqlar gilam.
K attakon b ir darvozadan ichkari kiram iz. Ayol­
lar, kam pirlar juda ko‘p. U rushib, talashib yurgan
bolalar ham serob. H ovlining ikki tom onida qamish
bo‘g ‘o tli, lekin pishiq-puxta solingan qator yangi
uylar. H ovlida gul ko‘p. Sariq, qizil, oq —- xilmaxil gullar. K iyingan, sersavlat ta b arru k eshon oyim
hovlining o‘rta sid a , kursida gum bazday bo‘lib
o‘tirib d i. Buvim va birga kelgan x o tin lar yugurganlaricha borib eshon oyim oyog‘iga yiqiladilar.
E tak laridan, qo‘llaridan o‘pib, b a’zi keksalar ko‘z
yoshlarini artad ilar.
Y asangan-tusangan olifta boyvuchchalar ko‘p.
U larda pul serob, jarang-jarang oltin tang alarn i,
besh so‘m lik, o‘n so‘mlik qog‘ozlarni eshon oyim
oyog‘iga ketm a-ket tashlab tu ra d ila r. Eski-tuski
kiyingan, am al-taqal qilib, b ir so‘mmi, yarim
so‘mmi ko‘tarib kelgan kam pirlarni boyvuchchalar
qosh-ko‘zlarining im olari bilan m asxara qiladilar.
K ursida qaqqayib o‘tirg a n eshon oyim semiz,
qoshlari kerilgan, ko‘zlariga surm a to rtilg an , qip121
qizil xo‘rozday xotin. Oq shohi ko‘ylak ustidan
uzun qora duxoba peshm at, boshida mayin misqoli
doka ro ‘mol ustidan to v ar durracha ta n g ‘igan, olif­
ta. U qovog‘i soliq, indam as, goho atro fid a parvona
bo‘lib yurganlarga bilinar-bilinm as tabassum bilan
nim anidir shivirlab qo‘yadi. Hovlida ayollar ko‘p.
Eshon oyim sekin kursidan qo‘zg‘aladi. D arrov
x o tinlar keng davra quradi. Eshon oyim vazmin
qadam lar bilan zikr boshlab yuboradi. K am pirlar
«huv-huv»lab qo‘llarini, bo‘yinlarini u yoqqa-bu
yoqqa tashlab, g ir-g ir aylanadilar. Birpasda ko‘plarining jazavalari tu tib , yanada qattiq ro q qichqirib, bo‘g ‘iladilar. Hovlida otin oyilardan beshtasi
g ‘azal o‘qib turibdi. A yniqsa ikkitasi chiroyli, kelishgan yosh juvonlar. U stlarida sipoyi, lekin asl
ko‘ylak, uzun kam zullar, boshlarida oppoq chaqna­
gan ro ‘m ollar.
Ovozlari yoqimli. M ashrabdan, Y assaviydan
so‘fiyona g ‘azallarni his bilan, samimiy tu y g ‘ular
bilan o‘qiydilar. Og‘zim ochilib tinglaym an. Uzoq
tinglaym an... Ajoyib b ir m usiqa qalbim ga to ‘lganday, ruhim da eriganday his etam an...
K alta Sara, Uzun Sara ikkovi ham zik r davrasida.
U larga qarasam , kulgi ichim dan tiqilib keladi.
A yniqsa K alta Sara avjda. U ning bo‘g ‘ilgan ovozi
xasta, tu p u k la ri sachraydi. Uzun Saraning ovozi
baland gurillab chiqadi. Bu zikrning boshi. Buvim
boyoqish past ovozi bilan «huv-huv» deb chetda
tu ribdi. Eshikdan yangi-yangi x o tin lar duv-duv
kirib kelmoqdalar.
Zerikkuncha, ko‘ngilga tekkuncha tom osha qi­
lam an. Keyin o‘rik lar, yong‘oqlar, giloslar, tarvaqaylab o‘sgan k a tta -k a tta olma d a ra x tlari orasiga o‘ynab ketam an. Menga o‘xshash bolalar juda
ko‘p.
Gilosga endi suv yugurgan, endi qizara boshla­
gan. K attakon b ir darax tg a sekin o‘rm alaym an. Bir
vaqt qarasam , o‘zim bilm abm an, tik tepasida turibman. Hovuchlab-hovuchlab gilos terib cho‘ntak122
larim ga tiqa boshlaym an. Qo‘qqisdan xizm atkor
ko‘knori chol qan d ay d ir paydo bo‘lib qoladi.
Jah ld an bo‘g ‘ilgan, xunob bo‘lgan chol so‘ka bosh­
laydi.
— Ey, tu sh , haromi!..
Balandda, chayqalib tu rg a n novda ustidam an.
— Ota, xotinlar ko‘p. So‘km ang, uyat bo‘ladi-ya! — deyman qichqirib.
— P astga tu sh hozir, haromi! — o‘dag‘aylaydi
chol.
Bir zum o‘ylaym an. Bu cholning qo‘liga tushish
hazil gap emas. M undoq qarasam — gilos yonida
pastakkina oshxona tu rib d i. B ir amallab gilosdan
oshxona tom iga bazo‘r sakraym an-da, u ra qochaman. Ko‘knori chol «tavba-tavba, shum -е», deb
yoqasini ushlaganicha hayron bo‘lib qoladi. Men
tom dan tom ga o‘tib , bem alol aylanib yuram an.
Tomga tik ilib , egilgan novdalardan dovuchcha,
olcha, giloslarni to ‘ya-to‘ya yeyman. Keyin pastgina devor topib, hovliga irg ‘iyman.
Zerikib ko‘chaga chiqam an. Bolalar juda ko‘p.
K urash boshlanadi. Maydon k a tta , keng. Bolalar
to ‘polon bilan, chuvvos bilan kurashga tushadi.
B u lar 12— 13—V y o shlilar. K a tta la r tu sh sa
kurash zo‘r bo‘ladi. Men tomosha qilam an. Havas
bilan, yuragim bilan berilib tom osha qilaman.
0 ‘zim ham tu sh a r edim u, lekin yurak betlam aydi.
K u rash g a k a tta la r belbog* bilan tu sh ad i.
Onaboshi bo‘yni g‘ildirak, xum kalla, ko‘krakdor.
«San tu sh , san dam ol!», «Е, m azang yo‘q, nuqul
qoqilasan!» deb o‘rta d a yuradi u. Bolalarga belbog4
k a tta gap. Onaboshi kurashga tushadiganlarning
belbog‘ini bog‘lab qo‘yadi. B a’zi bolalar: «Ho, belb o g 'in g iz b o ‘sh-ku, onaboshim iz, k o ‘rin g bu
kishimni!» deb janjal ko‘ta ra d ila r, qiyiqlik qiladi­
lar. U m um an, janjal ko‘p. Ba’zi yiqilganlar izza
bo‘lganidan yig‘lab yuboradi. «Halol bo‘lm adi,
g ‘irrom lik qildi, boshqatdan boshlaymiz» deb chatoqlik qiladilar. B ir ju ft bola kurashga tushadi.
Oho, nuqul pay, go‘sh ti pishiq, yuragi b a q u w a t,
123
m iqti yigitchalar. B ularning oldida avvalgilar bir
pul! K urashning cho‘qqisi bular. Ko‘tarib , chirch ir aylantirib, bir-birini gum -gum yerga uradi,
lekin birontasining kuragi yerga tegm aydi. Onabo­
shi jiddiy tusda berilib ta ’qib etadi. Chorakam bir
soatm i, xotirim da yo‘q, bular ikkovi zo‘r kurash
tu shadi. Ikkovi ham jiqqa te r bo‘ladi. Onaboshi:
— Bas, bo‘ldi, balli, o ta la rin g g a rahm at!
Ikkovlaring ham polvon chiqasizlar, — deydi.
K urashchilar harsillab ajralishadi.
— O ting nima? Qaysi m ahalladan b o ia sa n ? —
so‘raydi b iri ikkinchisidan, te rla rin i a rtib m ag‘ru r
holda.
— Ko‘kchadanm an, otim B o'taboy. 0 ‘zingizchi? — so‘raydi ikkinchisi.
Yerga o‘tirib olgan birinchi kurashchi:
— Shayxantohurdan bo‘lam an. Hech kimim
yo‘q. Yolg‘iz b ir kam piru men. G‘ish t quyam an.
Ishim shu. Ko‘rdingm i, bilagim pay? — deydi
qo‘llariga ishora qilib.
Men so‘zga aralasham an:
— Ko‘kchada qarindoshlarim ko‘p. Tanidim .
Otang sag ‘rifu ru sh , — deyman birinchi kurashchiga. — Lekin zo‘r polvon bo‘lasan. Go‘sh tin g nuqul
pay!
Hazil-mazax bilan o‘tgan-ketganlardan gapla­
shib o‘tiram iz.
Dumbul olcha va giloslar ichim ni ko‘p sidirgan
shekilli, qornim juda ochadi. B izlarga ovqat berishni hech kim sa o‘ylam aydi. A sta eshikdan kelib,
buvimga yalinam an.
— Qorin och axir! Jilla bo‘lmasa b ir b urda non
toping! Tinka quridi-ku! — deb shivirlaym an.
Eshon oyim o‘lgur ko‘chadan kelgan tuguntu g u n kulchalar, p a tirla r, oshlarning barchasini
qulf-kalit qilgan. Zahargina, m ujm aygan, mushtum day b ir kam pir qorovul.
— Jin d ay sabr qil, uyat bo‘ladi-ya, — deydi
labini tishlab buvim.
G‘oyat ochman. Kechga yaqin bemaza mosh124
xo‘rda to rtilad i. K osaning tagida, suyuqqina aynagan m oshxo‘rdani topib keladi buvim .
— Icha qol! T abarruk osh! — deydi meni o‘tqazib.
Eshon oyimni so‘ka-so‘ka ochligim dan kosani
boshimga ko‘taram an-da, buvim ga engashib sh iv ir­
layman.
— Eshon oyingizning joni pul. Siz ham ancha
pul bergandirsiz, a?
Buvim dovdirab qoladi:
— Voy oTa qolay, og‘zingni yum-a, shum taka!
Gunoh boTadi-ya! Eshon oyim erta-yu kech toatibodatda, pok, asl ayol. Payg‘am barning avlodi,
hm m ... — jahl bilan chim chilab uzib oladi biqinim ni.
— E, tavba! — deyman ko‘zlarim ni ola-kula
qilib kam pirga. — Pok ayolga pul nim aga kerak
ekan?!
— Jim o‘tir! — tu rta d i meni buvim ranjigan
ohang bilan.
Kosani bo‘shatib, taq etib yerga qo‘yaman:
— Buvi, buvi, — deyman past ovoz bilan, —
eshon oyim ingizning to ‘rtta satan g qizlari bor
ekan. N arigi hovlida ко‘rib oldim. B ir olifta, bir
dim og‘dorki, bay-bay-bay, ularning pardoz-andozlari! Y urishlari!... Nega erga tegm aydi ular?
Yuzini b u rish tirib , ko‘zlarini olaytirib yuboradi
kam pir:
— B e’m ani, bas endi! S harm anda qilasan
m eni... — yana chim chilab, uzib oladi.
Men qotib-qotib kulam an.
N am ozgar boTganda butu n qo‘sh n ilar bilan
birga uyga qaytam iz.
— Oyi, ovqat! — baqiram an eshikdan kirishim
bilan.
— Och qoldingmi? N ahotki och qolsang shunday
k a tta dargohda? — deydi taajjub bilan onam.
— Eshon Oyim biram qattiq , ochko‘z ekan,
uning oldida bizning domla holva-ku! — deyman
tokchadagi qutidan darrov non izlab.
125
Buvim menga b ir xo‘mrayib qaraydi, ammo
indam aydi, te rs burilib om borxonaga kirib ketadi.
Onam oldimga b ir kosa ugra oshi qo‘yadi. Kosaga
qarab burnim ni jiyiram an-da, shoshilib icha boshlayman. Onam qarshim ga o‘tirib , yuzida yengil
tabassum bilan menga quloq soladi. Men oshni
icha-icha, eshon oyim nikida ko‘rganlarim ni oqizmay-tomizmay gapiram an.
*
*
*
Goho chillak, yong‘oq ko'nglim izga tekkanda
arava o‘yinini boshlaymiz. Qizlar, o‘g ‘il bolalar —
ham m am iz aravaga tusham iz-da, navbatlashib,
ik k ita-ikkita bo‘lib, aravani tortam iz.
Govkush to r m ahalla, lekin ko‘chaning burilish
joyida j inday maydoncha bor, aravakashlar arav alarini shu yerga qo‘yadilar.
A rava bolalar bilan liq to ‘la. Men ot o‘rnida,
ikki qo‘lim bilan shotiga yopishganm an. T V satdan,
a rav a bosib k etadi-yu, men sh o tid a osm onga
ucham an. Qaytib yerga urilam an. Qo‘llarim uzildi,
tovonlarim yondi, deyman. B olalar qo‘rqqanlaridan
b ir zum n afaslari ichiga tushib jim qotib qoladilar.
Keyin aravadan duv tushib, boshim ga y ig ‘iladilar.
— Q ating og‘riydi? Shikast yem adingm i? —
so‘raydi A ’zam. 0 ‘rnim dan turam an-da, oqsoqlanib
ikki-uch qadam qo'yam an, keyin kulib yuboram an.
— Jin n ila r, xuddi osmonga yetdim , dedim-a.
A ravani bosib yubordinglar.
— Ha, zarari yo‘q, maza qilib uchib tushdingiz, — kuladi xaxolab Hoji.
T ag‘in aravaga yopisham iz. Shu paytda novcha,
burushiq yuzi oftobda qorayib ketgan, b u rn i teshik
chol aravasida kelib qoladi.
— Qoch-qoch, harom ilar! Yiqilib o‘lasanlar-a! —
bo‘g ‘ilib baqiradi chol.
Hammamiz jim , ko‘chaning chetiga qator o‘tirib
olamizda, o‘zaro shivirlashib, cholning burniga,
qalpog‘iga kulam iz. Chol tinkasi qurigan, oriq,
yag‘ir, xunuk otini aravadan chiqaradi.
126
— Bay-bay-bay, o‘tinday qoqlanipti ot boyoqish.
Olamda yo‘q shunaqasi! — kulam iz ham, achinam iz
ham.
Chol qovog‘i soliq holda, lash -lu sh larin i
aravadan oladi-da, otni haydab yuboradi. 0 ‘rgangan ot bechora boshini quyi solib, b itta -b itta
h o rg ‘in odim laganicha tanish eshikka kirib ketadi.
Chol aravani tu zatish g a kirishadi. A rava shaloq,
xarob. Unga tunukadan yam oqlar tushgan. G‘ildirakka eski-tuski tem irlar qoplangan. Hammasi
om onat. A ntiqa arava!
B izlar picking bilan tegajaklik qilamiz:
— A ravangiz pishiqqina, m ustahkam gina, lekin
jinday shaqir-shuquri bor-da...
Chol oftobda te r to ‘kib, ikki qo‘li qop-qora moy,
aravasini tu zatad i. Dam aravaning gupchagiga mix
qoqadi, dam moylaydi. Qora moyga bo'yalgan
qo‘llari bilan yuzidan te rn i b ir sidirdim i, yuz-ko‘zi
bo‘yaladi. B izlar bir-birim izni tu rtib qotib-qotib
kulam iz.
— Almisoqdan qolgan arava. U sta omon bo‘lsa,
hali bu arava ko‘p yam aladi... — shivirlaydi A ’zam
m ening qulog‘imga.
Shu payt m ashhur Rasul o‘ris kelib qoladi.
Gapiga chalakam -chatti rus so‘zlarini aralash tirgani sababidan unga «Rasul o‘ris» laqabi qo‘yilgan.
U ncha-m uncha so‘zlarni, ayniqsa ruscha so‘kishlarn i biladi. Novcha, ingichka burushiq yuzli,
ko‘zlari xunuk, ja g ‘i oldinga chiqqan. Qo‘lida
hassa, barm oqlarida k a tta -k a tta uzuk, tish larid a
doimo papiros.
— M arsh, xuliganlar! — baqiradi R asul o‘ris
bizlarga, keyin cholning boshiga borib o‘dag ‘aylaydi. — Ey, sen, aravachi chol, pashol atsuda,
svin y a.... Devorimni rasvo qilding-ku, ko‘ta r aravangni! K o‘zing bormi? Qara buni! — H assasi bilan
devorning sho'ralagan, nuragan joylarini tu rta d i,
yana ruschasiga so‘ka boshlaydi.
Chol jahldan qaltirab, aravani ko‘chaning narigi yuziga sudraydi.
127
— E, menga qara, ablah, devolingga nim a
bo‘pti? Ko‘r bo‘lgur, devol joyida tu rip ti-k u ? —
baqiradi chol.
Rasul o‘ris hassasini ko‘tarad i, bobillab cholga
yuguradi:
— Svolichni urib o‘ldirm asam m i!..
Chol bo‘ynini cho‘zib, bo‘g ‘ilib, uy at gaplar
bilan so‘ka boshlaydi. R asul o‘ris chalakam -chatti
ruschalab so‘kishini davom e ttira d i. U doim m ast,
bozorda eski-tuski tem ir-tersak buyum larni, lashlu shlarni sotib o‘tira d i. R uschani yaxshi bilam an,
deb m aqtanadi, ammo bilgani faq at so‘kish.
Chol bilan u yoqalashishgacha yetadi. M ahalla
aralashadi.
— Bachchag‘ar, kofir, churchit! — qichqiradi
chol xunob bo‘lib. — Ey, xaloyiq! 0 ‘ladigan bo‘ldim
bu kufurdan! Man ishim ni ko'chada qilyapm an,
devolga qo‘l tegizganim yo‘q! A raqni ichib m ast
bo‘ladi-da, h ar kun g ‘alva qiladi, hech kim ga kun
yo‘q!
R asul o‘ris hassasini ko‘ta rib yana cholga
o‘dag‘aylaydi, vag'illab so‘kadi.
— San to ‘xtab tu r, palisaga arz qilam an, ana
shunda «vah» deysan! Man araqni sening pulingga
ichibm anm i, go‘rso ‘x ta , padles... A yt hozir!
Politsiya deganda ham m a titray d i.
B ir necha m ahalla k ishilari o‘rta g a tushadi:
— Bo‘l-bo‘ldi, bas. Jilla bo‘lm aganda soqolining
oqini h u rm at qil, — deb aldab-suldab R asul o‘risn i
uyiga kirgizib yuboradilar.
M ahallada g ‘avg‘o ko‘tarib tu rad ig an kishilarning b iri shu Rasul o‘ris.
* *
*
M ahallada hech kim yo‘q, suv quyganday jim jit.
Endi-endi xashaki olma pishgan. Biz bolalar egasi
boqqa ko‘chib ketgan b ir hovlining devoridan oshib
tusham iz. Olma baland o‘sgan, ko‘p shoxlari q u ri­
gan, qari. U chta bola olm aning u stiga chiqib o‘lguday qoqamiz. To‘yguncha yeymiz, qo‘ynilarim izni
128
to ‘ldiram iz. Olma paxtaday, bemaza, qurtlagan.
Hali biz olmadan tushganim izcha yo‘q, to ‘satdan
eshikning zan jiri shaqirlaydi. Eshik ochiladi-da,
qarshim izda uy egasi paydo bo‘ladi. Uzun b ir
xipchin bilan — bilm adim darrov qaydan topgan —
bolalarni sh a rtta -sh a rtta u ra ketadi. A ’zam, men
Hoji olmada bo‘zrayib o‘tiram iz.
— Tush, zum rashalar! — baqiradi bizga boshini
ko‘tarib.
Biz oqarib, qaltirab ketam iz. Olmadan tushm aslikning sira iloji yo‘q. Qochishga yoT yo‘q.
Oyoq-qo‘llarim iz q altirab, sekin d araxtdan tu sh a ­
miz. U yning egasi naq boshim izda, havoda xipch in in i b ir-ik k i a y la n tira d i-y u , lekin n eg ad ir
urm aydi, po‘pisa qiladi.
— A gar yana ikkinchi devordan tushsalarin g ,
olmaga tegsalaring, oyoqlaringni sindiram an! —
qichqiradi ko‘zlariga g ‘azab to Tib.
— Jo n akal Tavba qildik, bundan buyon sira
tegm aym iz! — yalinam iz uchovim iz ham b ir
ogTzdan.
Uy egasi indam aydi, uyga kirib ketadi. Darrov
g ‘ir etib qochamiz.
Quyosh olovday yonadi. Tuproq cho‘g ‘day oyoqqa jaz-jaz yopishadi. Havoda doira chizib, b ir kalxat
asta aylanadi. C hum chuqlar uni xo‘p laqillatadilar.
Yaqin boradilar-da, birdan pastga sho‘n g ‘ib ketadilar. K alxat aldanadi. Biz tom osha qilamiz.
Keyin baland ikki qavat tom ustiga chiqib, jiblajibon bolasini qidira ketam iz.
— Topdik, topdik!.. — deyman shivirlab.
Tuxum bosib yotgan jiblajibon qo‘rqqanidan par
etadi-da, uchib ketadi. Bolalar havas bilan tuxum ni avaylab ushlab ko‘radilar.
— Tuxum iga tegm aylik, o‘rtoqlar, — dey­
m an. — T uxum larni ochsin, bolachalari sal k atta
boTsin, keyin kelamiz.
Tom ma-tom o‘tib , h a tto O qm achit, Balandm achitga qadar yetam iz. Tom issiq, havo olovday.
Lekin biz o‘yinqaroqlar issiqni pisand qilmaymiz.
5—4452
129
P uldorlar, boyvachchalar pastdan tu rib so‘kadi
bizni:
— Ey, yo‘qollaring tom dan, nima qilib yuribsanlar, gadoyvachchalar.
— Ziqna boy! X assis boy! Ahmoq boy! — deb
qichqiram iz, kesak otib qochamiz.
K unlar shunday o‘tad i. H ar kun m aktabga qatnaymiz. 0 ‘qish juda og‘ir. Ko‘p bolalar olti yil,
besh yil, to ‘r t yil o‘qib-o‘qib, haftiyakda qochib
ketadilar. 0 ‘qishda m untazam b ir ta rtib , qoida,
ayrim sin flar yo‘q. Hammamiz b ir uyda, shovqin
solib, doimo baland ovoz bilan o‘qiymiz. Bog‘dorlar
bu tu n bahor, bu tu n yoz bog‘da bo‘ladi. Shaharda
qolganlar, shu jum ladan men, issiqdan garang
bo‘lsak ham, o‘qishdan bezsak ham, m aktabga qatnaymiz. B og'dorlarga havasim keladi, koshki edi
b ir parcha bog‘imiz bo‘lsa, deymiz.
— Ha, dadam lar aytdilarki, pulni yig‘ib-yig‘ib
biz ham bog‘ olam iz, — deydi xo‘rsinib b ir bola.
— Bog‘ qim m at, pulni qisib-qim tib y ig ‘sa
bo‘ladi. Tog‘am lar hayitda kelganda m iri-m iri pul
beradi, darrov qutiga qulflab qo‘yam an. A x ir bir
kun olamiz-da bog‘ni, — deydi yana b ir bola. —
0 ‘ttiz , qirq yildan keyin olsak ham m ayli...
D adam lar aytadilar, tom a-tom a ko‘l bo‘larm ish.
Hammamiz xaxolab kulam iz.
— Bog* yaxshi narsa, lekin pul yo‘q-da.
— Pul bo‘lsa, changalda sho‘rva. Bizdaqa kambag‘allarning ham m asining ahvoli shu. Dadam sartarosh. Pul y ig‘ib bo‘ladimi! Qozon bazo‘r qaynaydi, b ir kun atala, b ir kun qora sho‘rv a ... — m a’yus
gapiradi b ir bola.
Men xomush holda indam asdan o‘tiram an.
M aktabda, hovuz bo‘yida soyasi quyuq ikki
ko‘rkam sh o tu t bor. Domlam shogirdlarga shu tu tlar tagiga ko‘chishni buyuradi. To‘polon k o 'tarib
bo‘y ralarn i, dom lam ning eski ko'rpachasi va ta q ir
po‘stagini olib, tu tla r tagiga ko‘chamiz.
T ut pisha boshlagan, bitta-y arim ta tushib turadi.
130
— Bolalar! Ko‘rin g lar, bo‘y ra juda titilib ketibdi. B ir so‘lkavoy boylarga, yarim so‘lkavoydan
kam bag‘allarga! — deydi domlam q a t’iy buyruq
bilan.
A ksariyat bolalar, dadam larga pul tushganda
olib kelam an, deb h a r kun v a’da qiladilar. Ayniqsa
kam bag‘allar bo‘yra puli deganda juda xafa bo‘lib,
tashvishga tushadilar.
Issiq baland. D araxtlarning yaproqlari qim ir
etm aydi. Goho bizlar issiqdan, o‘qishdan toliqib,
uyqu bosib, jinday tinib qolamiz. Shunda domlam
to ’satdan qarsillatib savab ketadi hammamizni.
— T aqsir, uch kundan buyon Ali kelmaydi,
daragi yo‘q. Ijozat bersangiz, uyiga borsam , —
so‘raydi ta ’zim qilib A ’zam.
Domlam A’zamga yomon b ir xo‘m rayadi va
jerkib deydi:
— 0 ‘tir! Q‘qi sabog‘ingni. — Keyin menga va
o‘n besh yoshlardagi ikki baquvvat shogirdga
buyuradi: — Topib kelinglar badbaxtni!
Sevinib yugurgancha ketam iz uchovimiz ham.
A lining uyi Ja rk o ‘chada.
— Assalomu alaykum! — deymiz A lining onasiga. — Ali qani? Izlab keldik.
— K eldinglarm i? — deydi sevinib onasi. — U
dilozor narigi hovlida a rg ‘imchoq uchib o‘tirip ti.
Sekin boringlar-da, tappa ushlanglar!
Oyoq uchida, b itta -b itta yurib boram iz. Haqiq atan Ali a rg ‘imchoq uchmoqda. Bir chetda gulzor
oralab, ik k ita chiroyli qiz gul terib yuribdi.
A rg ‘imchoq qayrag‘ochga solingan. Ali vaqti
xush, juda berilib a rg ‘imchoqda uchmoqda.
To‘satdan bosamiz A lini. A lining rangi quv
o‘chadi, o‘zini a rg ‘imchoqdan yerga tashlaydi.
Sherigim izning b iri A lining qo‘llarini orqasiga
qayiradi.
— Tez yur! G‘iring desang — chalpak qi­
lam iz, — deydi do‘q qilib.
Qizlar hayron bo‘lib, dam A liga, dam bizga
qarab, qotib qolishadi.
131
Bola b ir siltab A lining qo‘llarin i qo‘yib yubo­
radi.
— Qani yur, jildingni ol! — deyman men.
Ali b ir daqiqa qaltirab, jim tu ra d i. Keyin,
qovog‘i soliq, yerdan ko‘zini uzm ay deydi:
— Domlam badjahl, u ra d i... B uguncha tegm anglar menga, ertaga o‘zim boram an, — yalinadi
bizlarga.
— Y ur, o‘rtoq, o‘qish oson emas, quduqni igna
bilan qazish degan gap, — deydi bolalarning biri
yum shoq tovush bilan, — lekin o‘qishni tashlam a,
keyin achinasan.
O lifta qo‘shni qizlar qovoqlari soliq, xomush
holda uyga kirib ketishadi. Ali bo‘shashib, jildini
b o ‘yniga osadi-da, oldim izga tu sh a d i. Ammo
ko‘chada b ir yiqilgan devor oldiga yetganda Ali
qochib ketadi. Duv etib, uchovimiz ham quva
ketam iz. Ali pastakkina devordan oshib ikkinchi
b ir hovliga o‘zini uradi, undan narvon bilan tomga
chiqib ketadi.
— Tomga qochsang oyog‘ingdan, yerga kirsang
qulog‘ingdan tortam iz!
— Qochib q u tula olmaysan! — deydi k attaro q
shogird.
Uchovimiz ham narvonga o‘rm alaym iz. Ali
tom ning u chetidan bu chetiga qochadi, lekin iloji
yo‘q. Biz quvlaym iz. A xir tu tib , narvonga surgaymiz. A lining nafasi ichiga tiqilgan, entikkan.
— Q o'yvoringlar, o‘zim tusham an. Xo‘p, m ak­
tabga boram an, — deydi Ali.
Men va shogirdlar xo‘m rayib, A lining qoTini
qo‘yib yuboram iz. B irdan Ali orqa tom onga
irg ‘iydi. Tom ning narigi tom oni pastak ekan. Ali
o‘zini yerga tashlaydi.
— Qochdi, qochdi! — qichqiram an ko‘zlarim ni
A lidan uzm asdan.
B olalar tom dan ir g ‘ib, quva k e tish ad i.
N arvondan yum alaganday tushib, men ham yuguram an. Ali o‘qday chopadi. Lekin bolalar ham «hap
sanim i» deb quvlashadi. A li to ‘p p a -to ‘g ‘ri
132
Shayxantohurga qarab ketadi. Biz orqasidan yuguram iz. H ar b ir duch kelgan odam hayron bo‘lib,
orqam izdan qarab qoladi. H am m am izning nafasim iz o‘pkam izga tiqilgan, charchagan, chanqaganm iz.
A xir A lini tutam iz. Qo‘llarini orqasiga qayirib,
o‘zining belbog‘i bilan mahkam bog‘laymiz-da,
so‘kib, urib m aktabga surgaym iz.
— Yo‘q, bormayman! — deydi Ali oyoqlarini
tirab.
U q alt-qalt titray d i. Do‘q qilam iz, yalinam iz —
bo‘lmaydi. Keyin ikki bola ikki qo‘ltig ‘ida, orqasida men, itarm alab, surgab jo ‘naymiz.
Ali baqirib yig‘lab, depsinib qo‘llarim izni tishlaydi. Baqqollar, qassoblar kulishadi.
— M aktabdan qochdimi? Jazosi, surganglar!
O qm achitga yetganda Ali y ig ‘lab, yalinadi.
Indam aym iz, surgab m aktabga olib kiram iz. Uchovimiz bir-birim izning so‘zlarim izni bo‘lib, b a’zan
uchovimiz ham birdan ham m asini domlaga so‘zlab
beram iz. A lining ko‘zlari yerga qadalgan, qovog‘i
soliq, qaltirab tu rib d i. Qo‘lla rin i bo‘shatib yuboram iz. Domlam lablarini q a ttiq qim tib, qamchini
ko‘tarad i. Uchovimiz birga yalinam iz.
— Tavba qildi, taq sir, endi qochmaydi. Bizlarga
ko‘p v a ’da qildi, sira qochmaydi. Jon taqsir!..
Domlam asta qam chisini k o ‘rpacha tag ig a
qo‘yadi.
— 0 ‘tir , o‘tir! — qichqiradi xo‘mrayib.
Ali holsiz b ir oqarib, b ir qizarib, tappa yerga
o‘tirad i-da, kitobini ochadi.
To‘p o ta r chog‘i. Men A ’zam ning yoniga o‘tirib
kitobim ni ochaman. A lini tu tib kelish voqeasini
A ’zamga b atafsil asta-sekin shivirlab hikoya qilmoqchi boTsam, domlam yalt etib o‘qrayadi.
— 0 ‘qi!
133
*
*
*
H ar kun m aktabdan qay tar ekanm an, birrov
ко‘rib chiqay deb, bobomning do‘koniga kiram an.
X alfalar, shogirdlar issiqdan kuyib, te r quyib ishlab o‘tirad ila r. B ir kun m aktabdan qayta tu rib
yana bobomnikiga kiram an. Bobom nam ozga k e t­
gan ekan, darrov charm dan xatcho‘p, bizbizak kesa
boshlaym an. B izbizakni g ‘iz -g ‘iz o ‘ynaym an.
Birdan bobom kelib meni koyiydi:
— E-e, bu nim a qilganing uvol-ku axir! — ranjigan tovush bilan gapiradi. — 0 ‘zing yaxshisanu,
lekin sho‘xsanda, tentak!
M ahallada m ahsido‘z ko‘p. Bobom menga ish
b u y u rib , sh irach , shon olib kelgani u sta
o‘rto g ‘inikiga yuboradi. Qing‘ir-qiyshiq ko‘chalardan yuguram an. U staning uyi xiyla uzoq. X alfa,
sh ogirdlar bilan ish tikib o‘tira rd i. U staning
tashqari hovlisida qaychirayhon, sadarayhon, gultojixo‘rozlar yashnab turibdi. A yniqsa g ulxayrilar
ko‘p. Hazillashib, meni biroz gapga tu tad i.
— Shonim yo‘q, o‘g ‘il, ajina o‘g ‘irlab ketdi, —
b irp as su k u td a n so ‘ng, — lekin q urbaqadan
ko‘p... — deydi.
Ju d a jahlim chiqadi. M ahallam izda ham m aning
laqabi bor, laqabni yaxshi k o 'rad ilar. Lekin bobomni «qurbaqa» desalar, jahlim chiqib ketadi. Zerikib
o‘tirg an xalfalar mayna qilishni yaxshi ko‘rishadi.
Ozgina tam akini sersoqol, g ‘ilay, tili chuchuk,
qarigina xalfa k aftida yaxshilab ezadi va chilim ga
solib tu tad i.
— Tatib ko‘r, akasi, kayf qilasan! — deydi
menga.
Yo‘q deganim ga qo‘ym asdan og‘zimga tiqadi.
Men tortm asim dan ilgari chilim ning orqa teshigidan puflab yuboradi-da, og‘zim ni zahar suvga
to ‘ldiradi, ichim ga suv ketadi, o‘qchib-o‘qchib
yo‘talam an. X alfani so‘kam an. Hammasi kulgidan
qotib qoladi.
Shonni va shirachni olgan zamon, tu ra ju fta k n i
ro stlay m an .
Lekin
hovliga chiqib
olgach:
134
«Bo‘rdoqi!» deb so‘kib qochaman. U sta yolg‘ondakam po‘pisa qilib, shogirdlariga:
— U shla, ushla, churvaqani ushla! — deb kulib
qoladi orqam dan.
*
*
*
Bobomning oshnalari, m ahalla ahlidan bittay arim tasi zerikib, har kun uning oldiga kiradi.
0 ‘tgan-ketgandan gaplashib, erm ak qilib o‘tiradilar. Bobomning m adrasada o‘qigan b ir oshnasi bor.
Savlatli, soqoli kalta, ko‘zlari aqlli, boshida yangi
do‘ppi, ozoda kiyingan, ellikdan oshgan va butun
um r uylanm ay toq o‘tg an kishi. Ahyonda b ir kelib
uzoq suhbatlashadi.
— T aqsir, o‘tgan voqealardan b ir hikoya qiling, — deydi bobom.
U Q ashqardagi Yoqubbek haqida ajoyib sarguzash tlard an , X itoy voqealaridan ib ra tli so‘zlar
bilan uzoq gapirib ketadi.
Men hayron boTib, jim o‘tirib tinglaym an.
Eshitgan gaplarim ning m ag‘zini chaqaman o‘zimcha.
— Taqsir, Xudoyorxon o‘ris poshshosiga asir
tu sh g an , eshitishim ga qaraganda xotinlarini shahri
T urkistonga tashlab ketgan. Lekin M akkaga ketganm ish. G apiring, taqsir, nima boTgan? M akkaga
ketganm i yo hanuz asir o‘tirip tim i? — so‘raydi
bobom ijikilab.
Chol vazm inlik bilan, shoshm asdan gapni uzoqdan boshlaydi. V oqealarni birm a-bir g apiradi.
So‘zni ta rix d a n olib keladi. P odshohlardan, xonlar-u beklardan, Tem ur zam onidagi tu rli voqealar­
dan, m ashhur sark ard alar haqidagi qiziq gaplardan
xo‘p gapiradi. Keyin X udoyorxonga o‘tadi.
— Ammo Xudoyorxon fisq-fasoddan in qurgan,
aysh-ishratga botgan ko‘r, zolim xon edi. H aytovur
daf boTdi, — deydi chol.
— Hammasi b ir go‘r. Poshsho ham zolimlikda
qolishm aydi, — deydi bobom.
135
— Ha, ham m asi b ir go‘r. Odil b ir podshoyi olam
kerak, — deydi biroz sukutdan keyin chol.
Men b ir chetda, bobomning orqasida jim o‘tirib
tinglaym an. K etgandan keyin bobomdan:
— Qachon keladi bu oshnangiz? — deb so‘rab
olaman.
— Keladi ta g ‘in, yanagi h a fta payshanba kuni
keladi, o‘g ‘lim! Bu kishi Q ashqarda ko‘p yashagan,
asli toshkentlik. Ko‘p m ulla, asl yigit. T arixni suvday biladi, — m aqtaydi uni bobom.
*
*
*
O qm achitda, bobomning eshigi oldida g ‘ildirak
o‘ynab yuram an. Bu o‘yinni yaxshi ko‘ram an.
Oqmachit bilan B alandm achit o‘rtasid a yugurganim -yugurgan. Men tuproqni yengilgina to ‘zg‘itib
bormoqdaman. TV satdan otda m irshab kelib qola­
di. M o'ylovi uzun, soqoli kalta, qilich taqqan,
popoq kiygan, nihoyat badjahl, zolim kishi. Bobom­
ning yon qo‘shnisi u. M ahalla undan juda qo‘rqadi.
Hamma yalinib kun ko‘radi.
O tini yonimda taqqa to ‘x ta tib baqiradi:
— N im aga chang b u rq itib y u ribsan ? O tni
cho‘chitib yubording, ablah!
Q altirab ketam an.
— Assalomu alaykum! — deyman shoshib. —
Shunday... o‘zim o‘ynab yurgan edim ... T aqsir...
M irshab indam aydi. Bobomning eshigini taq-taq
u radi qamchi bilan:
— So‘fi! Bu yoqqa qarang!
Bobom ichkaridan qoqila-suqila yugurib chi­
qadi.
— Assalom! — deydi qo‘lini qovushtirib. —
Nim a gap o‘zi, taqsir? — so‘raydi bobom dam mirshabga, dam menga qarab.
— K im ning bolasi? — so‘raydi dag‘allik bilan
m irshab, meni qamchisi bilan ko‘rsatib.
— Taqsir, m ening bolam, bilasiz-ku o‘zingiz.
T entak juda sho‘x, lekin m a’qulgina bola, — deydi
kulib bobom.
136
M irshab meni juda yaxshi biladi, jo ‘rtta g a
qilayotgan dag‘dag‘asi. Menga qarab b ir yomon
xo‘m rayib qo‘yadi.
— N im aga ko‘chani changitib y u rip ti, xo‘sh? —
deydi bobomga o‘dag‘aylab. — Ot hurkib ketdi.
Lekin, so‘fi aka, bu gal kechirdim . Jazosini toza
b erardim u, ayadim ten tak n i. Bola sizniki, adabini
berib qo‘ying o‘zingiz. Podshoyi olam ning davri bu
davr! Tartib-intizom qani? — o‘qrayadi bobomga
va og‘ziga b ir k a ft nos tashlaydi.
Bobom menga po‘pisa qilgan bo‘ladi, keyin mirshabga:
— Bola-da, bola... — deydi yalingan tovush
bilan. — Yosh-da, yosh, kechiring, am akisi.
J u d a jahlim chiqqan, lekin ilojim yo‘q, jim tu raman. M irshab indam aydi, o‘z eshigi oldida sekin
otdan tushadi-da, qovog‘i soliq holda «Haromi,
chuh-еу!» deb otini b ir tu rta d i, ot boyoqish mirsh ab n in g oldiga tu sh ib hovliga k irib ketadi.
M irshab ko‘zim izdan yo‘qolgandan keyin bobom
bechora qo‘lim ni ushlab uyga yetaklaydi.
— Yur! — deydi menga qarab.
Do‘konga
k iram iz.
X a lfa lar,
sh o g ird la r,
to g ‘alarim so‘rashadi:
— Nima bo‘ldi, nim a gap o‘zi?
Bobom tu sh u n tira d i ularga.
— M irshabni pichoq bilan tilim -tilim qilsam!.. — xunob bo‘lib gapiradi b ir shogird.
— Zolimlar bisyor, og'ayni, olloga sig ‘in, —
deydi qari xalfa.
Bobom menga qarab ta ’kidlaydi.
— B adbaxt zolim u. Ilojim iz yo‘q-da, — deydi
o‘rniga o‘tirib . — Qachonki unga duch kelsang
«Assalom!» degin. Zinhor-zinhor! Zolimdan qoch,
uzoq y u r...
Jahlim chiqadi. C hurq etm aym an. A llaqanday
xayollar ichida Govkushga — uyga jo ‘naym an.
137
*
*
*
Buvim ayvonda, ko‘zoynak taqib erm ak uchun
allanim ani yamab o‘tiribdi. Boshida yengilgina
peshonabog*.
Ayvonda g ‘uv-g‘uv pashshalar. Buvim boyoqish
x ira pashshalardan bezor. 0 ‘zicha asta qandaydir
b ir qo‘shiqni aytmoqda. Oxir peshin. Jahannam
issig‘i.
— Assalomu alaykum! — deb birdan eshikdan
Muslim to g ‘a kirib keladi.
— K eling-keling, — deydi buvim va ko‘zoynagini ehtiyotlab olib tokchaga qo‘yadi-da, yamoqlarini yig ‘ishtiradi.
Oyim bilan opam darrov o‘rin larid an tu rib
salom berad ilar. K eyin onam hovliga tu sh ib ,
sam ovarga unnaydi.
— Qalay, bardam m isiz? — so‘rashadi Muslim
to g ‘a ko‘rpachaga joylashib o‘tirib.
— Xudoga shukur! — deydi buvim va fotiha
o‘qigandan keyin uzundan uzoq so‘rasha boshlay­
di, — X ayrinisobonu eson-omonmi? Kelin yaxshi
yuriptim i? Oy-kuni yaqinlashgandir?..
M uslim to g ‘an in g u stid a uzun keng y ax tak ,
eskigina to ‘n, odatdagi yag‘ir do‘ppisi. U novchadan kelgan, to ‘rva soqol, qoshlari o‘siq. K ir oyoqlarida qishin-yozin birda kattakon sag ‘ri kavush.
M uslim to g ‘an in g ham hovlisi G ovkushda,
xuddi aravalar tu rad ig an keng m aydonchaning
o‘zida. Hovlisi k a tta , uylari pastgina. A riq bo‘yida
ham isha, har yoz ik k ita jaydari atirg u l, pastda
nam ozshom gul, gulto jix o ‘roz, sadarayhon о ‘sib
tu rad i. B ular kech kuzgacha ochilgani-ochilgan.
Men to g ‘aning hovlisiga tez-tez kirib turam an.
Buvim ning otasidan qolgan joy. X ayriniso opoq
oyim ko‘ksov. Doim ko‘rpa-yostiqda. Tashqarida
keng maydon. Bir tu p yayrab o‘sgan, ser ko‘lanka,
qirm izak olma bor. H ar yil boshini yeb meva qila­
di, lekin q u rtli. Men kuniga boram an. Qo‘ynim ni
to ‘latib olib kelaman.
Hovlimizda uzum yo‘q, shaftoli yo‘q, hech vaqo
138
yo‘q. M aydonning b ir chetida otxonaga yaqin bir
tu t bor. Pishganda u tu td a n tushm aym an. To‘yibto ‘yib yeyman. D araxtdan tushgandan keyin, o‘t
yulib, otxonada qantarilib tu rg a n bechora otga
beram an.
Muslim to g ‘a chakkasidan so‘lg ‘in rayhonni olib
K arom at opamga uzatadi. Opam yengil tabassum
bilan rayhonni oladi.
— H idla, chirog‘im, rayhon. Jan n atd an chiq­
qan, — deydi Muslim to g ‘a kulib.
— Qalay ishlaringiz? Z arkentdan qachon keldingiz? — so‘raydi buvim .
— T irikchilik g ‘am ida am al-taqal qilib yuribmizda. Ikki kun bo‘ldi shaharga tushganim ga, —
deydi to g ‘a soqolini silab.
U Zarkentda baqqolchilik qiladi. Do‘konida ipignadan to rtib sum ak-tuvakka qadar ikir-chikir
n arsalar borm ish. Shaloq b ir aravasi, qoq suyak
yag‘ir oti bor. Oti aslo arpa ko‘rm aydi, ham isha
chaynagani nuqul xashak va xazon. Tog‘a o‘lguday
q attiq, xasis. Shu fe ’li bilan ham m aga m ashhur
ham m asxara.
Buvim o‘tgan-ketgan gaplardan keyin o‘zining
h asratin i boshlaydi:
— Y etti oy bo‘ladi, Toshning daragi yo‘q.
G uruch yo‘q, mosh yo‘q, xum larning tagi ko‘rinib
qoldi. Ozgina bug‘doy bor, xolos. Kelin bilan
nevara jiyak tikib, dekchani qaynatib o‘tirish ip ti.
H ar zamonda Tosh uch so‘m, to ‘r t so‘m yuborib
qo‘yadi. M uslim jon, hasratim ko‘p, dardim ko‘p.
— X afa boTmang, sabr qiling. Toshning picha
qarzi bor-da, qutulib olsin, tinchib qolasiz. Tosh
qo‘li ochiq, saxiy odam ... — deydi boshini qimirlatib to g ‘a.
— Ilohim , baraka topsin, orqam da qolsin,
bolalarini o‘zi boqsin, — deb kam pir y ig‘i aralash
duo qila boshlaydi.
Ikkovlari ezm alashib uzoq suhbatlashishadi.
Tog‘a xotinidan gap ochib, zorlanadi:
— H am isha kasalm and. OTdim uning kasalidan.
139
0 ‘ziyam cho‘p bo‘ldi. Dam ko‘chiriq deydi, dam
folbin deydi... G‘avg‘o ko‘p-da... E y... — deydi
qo‘iini siltab.
— Kelin yaxshi ayol. 0 ‘g ‘il-qizlarini boqaman
deb ado bo‘ldi. Yaxshilik qiling, yaxshi gapiring.
K asali og‘ir. M uslimjon, saxiy bo‘ling, zinhor torlik qilm ang...
Oyim shaqirlab qaynab tu rg an sam ovarni olib
keladi. D asturxon yoyilgandan keyin kam pir non,
qand, mayiz qo‘yadi. G angur-gungur suhbat ustida
xo‘p m iriqib choy ichishadi.
— Qani, fotiha bering, amma, — deydi to g ‘a
so‘zlarni salmoqlab. — E rtaga hovliga boring.
B ozordan kallapocha olib kelam an. Y axshi
ko‘ram an, juda xush ko‘ram an kallani. Y axshi
taom -da o‘zi. Hasip ham solsak chakki bo‘lmasdi,
lekin attan g , qim m atroq. Ko‘ram iz, mabodo arzonroq uchrab qolsa, olib kelam iz, — deydi Muslim
to g ‘a gapni dargum on qilib.
K am pir iljayibgina javob beradi:
— Xo‘p, ertaga boram an. Zerikdim , mayli,
rohatlanib kelam an.
Muslim to g ‘a tem irday q attiq , zil kavushlarini
kiyib, xayrlashadi.
U ning qorasi yo‘qolgandan keyin onam va opam
qotib-qotib, to g ‘adan rosa k u lish ad i. Buvim
Muslim to g ‘aning butu n fe ’l-atvorini yaxshi biladi,
lekin juda yaxshi ko‘rganidan, birov m asxara qilguday bo‘lsa, darrov yoqlashga urinadi.
— Pishiq, pu x ta odam. B ug‘doyni, guruchni
vaqtida, arzon narx bilan topib olsa yomonmi? Igna
bilan quduq qaziganday, m ing azob-uqubat bilan
topgan davlatini sham olga sovursinm i?!
Men kulib deyman:
— Tog‘am yaxshi, lekin qurum soq. O tlari
antiqa, aravasi o‘lgur charxpalak. Oqchasi xumchada. Oyog‘ida almisoqdan qolgan sag ‘ri kavush.
B oshida y a g ‘ir d o ‘ppi, egnida bo‘z ko‘ylak.
Toshdek q attiq, ziqna kishi.
Buvim q arg ‘aydi. Men ko‘chaga qochaman.
140
•к 'к
-к
Hovliqib uyga yuguram an. Buvim, yonboshida
charx, ip yigirm oqda, oyim ko‘zlarini tizzasidagi
jiyakdan uzm asdan ish tikm oqda.
— Oyi, oyi, juda qiziq bo‘ldi!
— Nima gap ekan? — so‘raydi oyim ishida da­
vom etib.
— O tin buvim Q u r’on o‘qib o‘tirg a n edi,
q o'q qisdan k o ‘rp a la ri lov etib yonib ketdi.
Innaykeyin otin buvim bilan Sulton aka o‘tn i
d arrov o‘chirishdi. Yomon yondi... — entikib
g ap iram an . — 0 ‘zim tom dan ко‘rib tu rd im .
J in la r, p a rila r, olov tashlab k etd i, dedi otin
oyim ... Sulton aka-chi, qovog'ini solib, xo‘mraydi. Yodgorga tegajaklik qilib, p arilar goho kelib
tu ra d i, shularning ishi, dedi Sulton aka.
Oyim buvim ga qaraydi:
— Tavba, Y o d g o rn in g p a r ila r i b o r, d ey ish ad i-ya, qaydam ... J in la r Yodgorga yaqinm ish, b ir
kun deraza parda o‘zidan o‘zi yonipti-ketipti. Bir
kun Sulton aka endi namozdan qaytib, hovliga
kiram an deb eshik ostonasiga shunday qadam
qo‘ygan ekan, birov shaq etib peshonasiga u rip ti.
«Kim?» deb alanglapti, hech kim ko‘rinm asm ish.
X ullas, shunday gaplar ko‘p-da. Jin la rn in g qilig ‘i,
deyishadi. H am m asini qo‘shnilardan eshitam an, —
deydi oyim.
— Be! — deydi buvim qo‘lini siltab. — Men ham
eshitganm an, ishoninqiram aym an.
Shu tobda Uzun Sara eshikdan gapirib kiradi:
— Voy-bu! Nima balo, karm isizlar, gungm isizlar?! Ish tik ib o‘tirish ip ti-y a , tavba! M ahalla
to ‘polon boTib ketdi-ya! Otin oyi yonib ketay
dedi! — vaysagancha kelib ayvon labiga o 'tira d i.
— Eshitdik! — deydi buvim , ensasi qotib. Keyin
kam pir juda loqaydlik bilan gapiradi: — 0 ‘t yomon
narsa. Suv balosidan, o‘t balosidan saqlasin. —
C harxini yig ‘ish tirib , «A sta’firullo!» deb yonboshlaydi buvim.
141
U zun S ara og‘zini to ‘ld irib , lab larin i qiyshaytirib, gapira ketadi:
— P arilarn in g qilig‘i shunday bo‘ladi. Bay-bay,
ular bir g ‘ash bo‘ldim i, kun bermaydi-ya! K elindan
ajralsa, ana shunda qutuladi otin oyim ham, Sulton
ham bu xarxashadan... — deydi, keyin ovozini
pasaytirib shivirlaydi: — Y odgorning eri Eshvoy
ham o‘lguday lavangda. E rta-yu kech sam ovarda
chapanilar bilan nasha chekadi. P a rila r erini xohlamaydi. B ir kun Eshvoy x u rrak n i xo‘p to rtib uxlab
yotganda p arilar ta rs etib shapaloq to rtib ketiptiku!..
Oyim gapga aralashadi:
— Ins-jins yomon narsa. Ko‘p ко‘rib, ko‘p eshitganm iz. Yodgor eri javob bersa — shu bugun jon
deb ketadi. Shaylanib o‘tirip ti. Tez erim javobim ni
bersin, deydi.
Ehtim ol yolg‘ondan, jinlarim bor, deydigandir.
Ehtim ol jin la ri bordir. Yodgor istarasi issiqqina
juvon, eriga ko‘ngli yo‘q.
Uzun Sara qoTini paxsa qilib yana gapiradi:
— Y odgorning parilari bor, bilam an, o‘zi aytgan menga. P a rilar erini xohlam aydi, g ‘ash bo‘lib
qolgan. K echalari parilari kelarm ish, otin oyim
buni biladi, h a srat qildi m enga, pinhon.
Buvim, oyim, Uzun Sara xo‘p ezm alik qilishadi.
M ahallada qo‘shnilarim iz bu xususda yangi-yangi
gaplarni h a r kuni to ‘qiydilar. Bu gap ham mahallam izning xotin-xalaji orasida k a tta voqea. Goho
bunga erlar ham aralashib qo‘yadilar.
*
*
*
Chorshanba bozor. H ar bozordagi kabi vaqtlik
tu ram an. Oyim u chorshanbadan bu chorshanbaga
qadar o‘zining va K arom at opam ning tikk an jiyaklarini ro ‘molchaga tugadi-da, qayta-qayta: «Ehtiyot boT, ot-aravaning tagida qolma!» deb ta ’kidlab,
duo bilan jo ‘natadi meni. Do‘ppi, jiyak bozori
Eskijo‘vada. Ko‘pchilik xotinlar. H am m asi xarob,
g ‘ir t bechora, kam bag‘al xotinlar. K ir, yirtiq142
yamoq, ju ld u r paranjilarda, aksariyati kam pirlar.
U lar ko‘z n u rin i to ‘kib, kecha-kunduz tikkan
do‘ppi, jiyaklarini b ir necha tangaga sotishga urinadilar. Tirikchilik shunday m ashaqqat...
Bozorning o‘ziga xos suroni, g ‘ovur-g‘uvuri
bor. Men jiyaklarni bilagim ga tashlab, tiqilinchda
te n tiray m an . H ar uchragan xaridorga: «Oling
yaxshi jiyak, nuqul ipak!» deb m aqtaym an. Jiy ak
bozor ham isha sust. Ko‘pincha, sotib boTsam ham
m aktabdan q u tu lish niyatida bozorni aylanib y u ra ­
man. B utun bozorni kezaman. Gazlama rastalaridan boshlab, to attorchilikka, beshik bozoriga,
nosvoyfurushlar, sh in n ifu ru sh lar, h atto ko‘miro‘tin bozoriga qadar ham m asini ten tib chiqaman.
Bazzozlar, v o fu ru sh lar taglarida qat-qat ko‘rpacha, bozorning sarasi biz, deganday gerdayib
o‘tira d ila r. Qishda u stlarid a pocha-po‘stin , yozda
xitoy ju ju n . Ko‘k raklarida soatning oltin zanjiri
osigTiq, oyoqlarida g ‘arch-g‘urch am irkon mahsikavush, etik. B a’zan do‘konlarda ta x t-ta x t molni
qalashtirib yahudiylar o‘tirad i. U lar mol sotishga
juda usta. T urli ipakli, shol, atlas tovarlarn in g
x arid orlari nuqul boyonlar. Sinchiklab kuzatib
o‘tam an bu ra stala rn i, to 'x ta b savdo-sotiqqa quloq
solaman.
Bozor boshdan oyoq tim . Yozda salqin, qishda
yog‘ingarchilikka boshpana. Q ator-qator tim larni
tom osha qilishni, b itta sin i qoldirm asdan kezib
chiqishni yaxshi ko‘ram an.
A ravakashlar chaqqon, tinm asdan qatnaydilar.
To‘p-to‘p gazlam a tu sh ira d ila r. Meshkobchi machchoyilar «Po‘sht-po‘sht! Po‘sht-po‘sht!» deb meshlard a suv tashiydilar. Tinm asdan yozda ketm a-ket
suv sepib tu ra d ila r. Mesh juda k a tta boTadi.
«Qanday k o 'ta ra r ekan?» deb ichim da hayron qolaman.
Chor ta ra fg a angraya-angraya atto rlik k a o‘taman. A tto rlarn in g savdosi qizg‘in. «Qoch-qoch,
yo‘qol!» deb meni va menga o'xshash bolalarni
yaqin yoTatm aydi ular. Chinni bozoriga o‘tam an.
143
C hetlariga tu rli g ‘azallar, b aytlar yozilgan gardin
piyolalardan boshlab, tu rli tovoq, qoshiq, qozonga
qadar ham m asini topasiz.
Kam bag‘allar ko‘p. H unar ahli xarob. Zo‘rbazo‘r, am al-taqal qilib kun kechiradilar.
Chet-chetda m ardikorlar, ham m ollar boshlarini
quyi solib, qachon menga xaridor keladi, deb intizorlikda o‘tira d ila r. T ilanchilar, gadoylar behisob,
h ar b ir o‘tkinchiga titro q tovush bilan duo qilib
qo‘l cho‘zadilar, ko‘zlarida m a’yuslik, g ‘am -g‘ussa
tu m ani...
To‘d a -to ‘da d a rv e sh la r, q a la n d a rla r bozor
kezadilar. «Haq do‘st, yo olio!» deb qichqiradilar.
B oshlarida kuloh, egnilarida uzun chakmon —
janda, bellarida kattakon qovoq kashkullar, olabula m unchoqlar. Qo‘llarida uzun hassa, o‘tdonda
isiriq, allanim alar...
U lar M ashrabdan va b a’zi fors shoirlardan
chuqur so‘fiyona diniy g ‘azallar o‘qib bozorni
kezadilar. Men orqalarida ergashib bu g‘azallarini
tinglashni sevaman.
Bozor ajoyib. K a tta dosh qozonday qaynaydi.
Xil-xil, tu rli-tu m an odam lar, bozorning o‘ziga xos
ajoyib gaplari. Bu gaplarni soatlab tinglashni
yaxshi ko‘ram an.
Shunday qilib, o‘lguday san g ‘ib kunni kech qilgandan so‘ng, horib uyga qaytam an.
— Q atda qolding, k o ‘zim to ‘r t bo‘ldi-ya,
xavotirda o‘tiribm an? — tashvishli tovush bilan
so‘raydi onam meni qarshilab.
— lya, bozor su stk i, b azo 'r pul qildim jiyagingizni... Savdo k a ra x t... Tez, oyi, ovqat! — deyman
oyimni shoshirib.
— Yolg‘on! A ldashni ham o‘rganyapsan, —
deydi ranjigan tovush bilan onam.
* * *
T u rg ‘un ikkovimiz qalin do‘st, tengdoshm iz. U
quvgina, betayinroq boTsa-da, yaxshi fazilatlari
ko‘p. Epchil, har narsaga aqli yugurik, keksalar
144
kabi gapdon. M ahallam izga yaqinginada ko‘chib
kelgan bo‘lsa-da, juda tez do‘stlashib qolganmiz.
— 0 ‘rtoq, — deydi u b ir kun m enga, — bozorga
borgan edim, nog‘o ralar biram bisyorki, ko‘zlarim
o‘ynaydi. O lardim -u... Dadam, kam bag'alchilikda
senga nog‘ora chikora, deb koyib berdi. Men bir
g ‘arib suvoqchi bo‘lsam , sening darding nog‘orada,
y arash m ag an gap, deb u ru sh d i dadam . X ullas,
n o g ‘ora orzum chippakka c h iq d i... Esiz-esiz
nog‘ora, — deydi T u rg ‘un boshini chayqab.
T u rg ‘unning o tasi — suvoqchi, kasalm and
odam. Ba’zan jinday ish topib qoladi, aksari vaqt
bekor. Ming m ashaqqat bilan hayotini yarim och,
yarim to ‘q surgab tu rg a n ko‘p bechora kishilarning
b iri u.
— Men bozorga borganda nuqul nog‘orachilar
ichida y u ram an , — deydi xom ush tu sd a
T u rg ‘un. — U lar chaladilar, o‘tirib maza qilib
eshitam an, goho, m ullakajon, b itta chalay, deb
yalinam an.
Men ham bozorga borganim da nog‘oralarga,
childirm alarga havasim kelardi. U larni m aqtaym an
T u rg ‘unga.
— Menga qara, T u rg ‘unvoy, nahotki dadang
nog‘oraga pul berm aydi? — so‘raym an achinib.
— E-e! — deydi T u rg ‘un qo‘lini um idsizlarcha
siltab. — Y alinam an, yig ‘laym an, befoyda! Nog‘ora
bu yerda — yuragim da... — deydi ikki qo‘li bilan
ko‘k ra g in i u rib . B ir lahza su k u td a n keyin
zaharxanda bilan aytadi. — Otam ham o‘lguday
ziqna-da, toshday q attiq. B ir kun olib beram an,
sabr qil, sabr tubi — sari oltin, deydi. Ha, sh u n ­
day, puch yong‘oqqa qo'ynim ni to ‘ldiradi-qo‘yadi.
Y ugurganim cha uyga kiram an. Oyim bilan
opam jiyak tikib o‘tirishibdi.
— Oyi, oyi, bozorda nog‘ora juda serob. Ovozi
baland, chalish oson... Olib berasiz! — Onamning
pinjiga suqilib yalina boshlaym an. — N og‘ora asl
narsa, h a r xil usulga chalsa bo‘ladi. D ardim
nog‘orada, ishqim nog‘orada...
145
Onam ishidan boshini ko‘tarm aydi, h o rg ‘in
tovush bilan gapiradi.
— Bu xarxasha yana qaydan chiqdi? — so‘raydi
mendan.
— C hapanilarning ishi, obermang! — deydi
K arom at opam chiroyli qoshlarini chim irib.
— Sizning ishingiz bo‘lm asin, — deyman jahl
bilan opamga va ta g ‘in onamga yalina boshlaym an.
Y ig‘layman, xarxasha qilaman.
Onam sh a rtta o 'rn id an tu rib , xipchin bilan birikki achchiq savalagandan so‘ng, nog'oradan umid
uzam an.
*
*
*
M achitda, hovuz bo‘yida d ard isar saboqni biz
yuz d a f’a, m ing d a f’a q ay ta-q ay ta o‘qiym iz.
H alqum lar quriydi, ko‘zlar tinadi. Qo‘llarda ta x ta ,
h a ftiy a k , Q u r’o n ... N avoiy, H ofiz, B edil...
Tebranib o‘tirib o‘qiymiz, o‘qiym iz...
Hovuzda qurbaqalar sayraydi. D arax tlar uchida
chum chuqlar chug'ullaydi. To alifbedan to rtib
Q ur’ondan oyatlar. Navoiy, Fuzuliyning g ‘azallari,
Bedilning forsiy baytlari — ham m asi qo‘shilib,
ara lash ib , havoda ham isha allaqanday b ir
shovqin — ovoz bulu ti tu rad i. Bu shovqin quloqlarni to T atadi... Boshlar ham , quloqlar ham garang
boTadi... Kim yoniga, kim oldiga chayqalib, kim
yum uq ko‘zlar bilan tin iq osm onga term ilib
o‘qiym iz... o‘qiym iz...
M aktabim izning naq to ‘g ‘risid a q ato r-q ato r
m irshablar o‘tirad i. Bu yerda u larn in g m ahkam asi
bor. Biri kirib, b iri chiqib, izg‘ib tu ra d i. Ham masi
badjahl, qo‘rs, badqiyofa odamlar.
Bir lahzagina domlam bizni yolg‘iz qoldirguday
boTsa, duv etib, o‘zim izni ko‘chaga uram iz,
m ahkam a oldini, undagi shovqin-to‘polonni tom o­
sha qilamiz. Yo‘rg ‘a otlarda, yaraqlagan izvoshlarda kekkayib o‘tgan boy, boyvachchalarga m ir­
shablar ikki bukilib ta ’zim qiladilar. K am bag'allar,
m ardikorlar, g ‘ariblar m irshablarning zu g ‘um idan,
146
qahridan d ir-d ir qaltiraydi. Men o‘ylayman: nega
m irshablar bunday yomon, badbaxt bo‘lar ekan?
Nega m irsh a b la r o rasid a b iro rta g in a faq irg a
m ehribon, rahm dili topilm as ekan?..
Domlam paydo bo‘lishi bilan hammamiz yana
m aktabga yuguram iz.
Boy bolalaridan b iri menga m aqtanadi:
— Yangi, kattakon nog‘ora oldim, — deydi
qulochi bilan ishora qilib. — Hali peshindan keyin
biznikiga yur, chalamiz.
— Oldingmi-ya? — so‘raym an darrov undan, bir
lahza sukutdan keyin. — Oyim larga pul tushgan
zamon men ham olam an, — deyman yerga tikilib.
— Kecha dadam larga ayta qolgan edim, kechquru n darrov gum ashtasi g ‘irillab nog‘orani olib
keldi. Pul degan narsa bizda tayyor-da. Pul asl, pul
bo‘Isa changalda sho‘rva. Birpasda nog‘ora qo‘lga
tegdi, — valdiraydi boyvachcha.
«Buning ham oyisi uzoq tu n la r qadalib o‘tirib ,
kerosin bo‘lm aganda sham yorug‘ida jiyak tiksa,
o‘zi menga o‘xshash jiyak sotib, b ir necha tangani
ro ‘mol uchiga tugib, uyga yugursa, m undaqa
valdiram as edi», deb o‘ylaym an ichimda.
D arsdan keyin boyvachcha meni uyiga surgaydi.
Keng tashqarida, sharqirab oqib tu rg a n k a tta
ariq bo‘yida cham anday gulzor. Hovli bo‘ylab,
haqiqatan go‘zal, hasham atli im orat, o‘ymakor
panjaralar.
Bola g ‘izillab ichkaridan kattakon nog‘orani olib
chiqadi. N og‘ora barm oq tegib ketsa bom-bom qila­
di. N og‘ora cho‘pni ushlab bola chala boshlaydi.
B irpas qarab turam an-da, kulib yuboraman.
B oyvachchaning
qovog‘i
solinadi-yu,
lekin
indam aydi.
— 0 ‘rtoq, tuppa-tuzuk chalasan, ammo maqomni bilm aysan, — deyman.
Boyvachcha picha y engillashadi, n o g ‘ora
cho‘pni menga uzatadi.
— Q ani, chal o‘zing, ko‘ram iz, — deydi
nog‘orani men tomon surib.
147
Men nog‘ora chalishni sal-pal bilam an. To‘ylarda, h a y itla rd a , ayniqsa o‘ttiz ku n ro ‘zada
Shayxantovurda, m adrasaning tornida qozonday
k a tta nog‘ora chaladilar. Men, M ahkam , Hoji,
T u rg ‘un — hammamiz barvaqt borib, nog‘ora
ch alin ish in i k u tib o‘tiram iz . Soat o ‘n ikkida
nog‘ora-surnay boshlanib ketadi. N og‘orachi oriq,
pakana, surnaychi bo‘lsa qorni meshday semiz
odam.
N og‘ora-su rn ay boshlanganida q im ir etm ay
o‘tirib tinglaym iz.
Uyga kelib, buvim ning kepchigini nog‘ora qilib
chalam an. Buvim *bir kam ing nog‘orachilikm i?»
deb meni q arg ‘aydi, koyiydi, kepchigini ham isha
allaqayerlarga yashirib qo‘yadi.
— Qaydam, esim dan chiqib qolganm ikan? —
deyman nog‘orani barm oqlarim bilan chertib.
— Chal-chal, bilasan, xumpar! — deydi boy­
vachcha m ing‘irlab.
M ening xayolim uzoqda. M aqomlarni qidiraman. Birdan gum burlatib chalib yuboram an, o‘zim
ham h ayratda qolaman.
— lya, usta ekansan-ku, tuppa-tuzuk chalasan-a.
N og‘orachi bo‘l! — deydi boyvachcha pastki labini
osiltirib.
Jindaygina chalishim bilan boyvachcha nog‘ora n i y ig 'ish tira d i.
— Bo‘ldi, zerikdim nog‘oradan! — deydi osmon­
ga qarab.
A chinam an, endigina maqomni topib, dadil chalayotgan edim, esiz! S h a rtta turam an-da, in d a­
m asdan chiqib ketam an.
Menda nog‘oraga chindan m uhabbat, ishtiyoq
zo‘r. H ar kun onamga xarxasha qilaveram an,
yig‘layveram an, onam uradi ham, so‘kadi ham,
bo'lm aydi. Bu niyatdan qaytm asligim ni payqagan
K arom at opam ning rahm i keladi shekilli, endi o‘zi
oyimga yalinadi, a x ir ko‘ndiradi. Chorshanba kuni
oyim jiyaklarni ro ‘molga tugib beradi, T u rg ‘un
bilan bozorga yuguram iz.
148
E skijo'va tiqilinch. Do‘ppi, jiyak ko‘targ an
ayollar juda ko‘p. Bozor sust. T u rg ‘un shum , quv,
epchil emasmi:
— Oling, aka, juda pishiq-da, ipagini qarang,
biram quyuq tikilgan. J u d a arzon beryapm iz, zaru r
ishim iz bor. Asl jiyak, jon aka, ola qoling! — deb
h a r b ir duch kelganning yo‘lini to ‘sadi.
A x ir jiy a k la r so tilad i. K o‘ylagim ichidagi
yashirin cho‘n takka pulni ehtiyotlab joylaym an-da,
T u rg ‘un ikkovim iz n o g ‘ora bozoriga ravona
bo‘lamiz.
Bozorda nog‘ora juda ko‘p. X ilm a-xil. Biz
bozorni xo‘p oralaym iz. A xir arzonroq kichkina bir
nog‘orani mo‘ljallaym iz.
— M ulla aka, necha pul beraylik? — so‘raym an
nog‘orani q o iim g a olib.
— Uch tanga, akasi. Ju d a pishiq-da. Terisini
qara, gum burlaydi, — deydi nog‘oraning egasi,
sariqdan kelgan cho‘ti r kishi.
— Yo‘g ‘-a, arzim aydi! — deydi T u rg ‘un
nog‘orani kam sitishga tirish ib . — N og‘oraning
asili k a tta s i. Bu nim a, shuyam nog‘oram i?
Zig‘irday-ku, po‘killaydi... — Yengimni to rtib
im laydi T u rg ‘un go‘yo yoqtirm aganday. Boshqa
nog‘oralarga qarab ketam iz.
B ir-ikki d a f’a ketib-kelib, a x ir nog‘orachini
ko‘ndirib n arxini yarim tan g a tushiram iz. Ikki
yarim tangaga olamiz. Nog‘orani galm a-gal quchoqlab, h arsillag an im izch a G ovkushga y u g u ­
ram iz. M ahallada duv etib bolalar yopishadi bizga.
— Qani, o‘rtoq, eng yaxshi maqomdan olib
yubor! — deydi T u rg ‘un cho‘p la rn i qo‘lim ga
tutqazib.
N og‘orani yerga qo‘yib chalib yuboram an.
Bolalar jim , qotib tinglashadi.
— X udoning bergan kuni saharda tom ga olib
chiqam iz, — deydi T u rg ‘un keksalarday salmoqlanib. — N og‘orani Musavoy chaladi, sizlar quloq
solib sel bo‘lasiz. B uguncha bas! — deydi T u rg ‘un
nog‘orani ko‘tarib .
149
— Hm, yangi qiliq! — deydi Uzun Sara eshik­
dan boshini chiqarib.
— Sog‘ quloqlarning pardasi endi yirtiladigan
bo‘p ti. Bu shum takadan hech kim ga kun yo‘q, —
chiyillaydi qarshi eshikdan ensasi qotib K alta Sara.
Men nog‘orani yana gum burlatam an.
*
*
*
Egam berdi to g ‘am surgalib yurib, ax ir dardga
yengiladi — yotib qoladi. Oyim h ar kun xabar
olgali birrov chiqib keladi. Buvim, ayniqsa bobom
ichdan yonadilar. Kelin oyim ning chehrasi b ir zum
ochilmaydi, ham isha qovog‘i soliq. Qo‘li ishga borm asdan, g ‘im irlab yuradi.
Egamberdi tog‘am dam cho‘zilib yotadi, dam
orqada qo‘sh yostiq, devorga suyanib o‘tirad i.
Goho ko‘ngli kelsa zerikib, picha qiziq gaplardan
so‘zlab beradi menga. Rangi siniqqan, a w alg id an
ham ozib ketgan.
Bobom ketm a-ket yosh-qari h a r xil tabiblarni
olib keladi. Turkona dorilarni, xilm a-xil giyohlarni
iste ’mol qilishga qistaydi to g ‘amni.
Men h a r kun ikki-uch qatnab turam an .
— Kel, jiyanim , kel! — deydi to g ‘am meni
oldiga chaqirib. U ning vaziyatiga, kayfiyatiga
qarab, goh birpas o‘tiram an , goh soatlab o‘tiraman. Yaxshi ko'ram an uning suhbatini.
— A vji bedana vaqti kelyapti, jiyan, — deydi
to g ‘am , ko‘zlarid a g ‘am va dard tu m a n in i
ko‘ram an, ichdan xo‘rsinam an. — Tuzuk bo‘lay,
ikkovimiz cho‘lga chiqib, tuzoq bilan bedanalarni
qirib yuboram iz...
— Bo‘pti, tezroq tuzuk bo‘ling... — deyman
sevinib.
H aqiqatan bu to g ‘am juda bedanaboz, bedananing tilin i yaxshi biladi.
Tog‘am yangi bedana olib kelgan kuni menga
sekin shivirlab, eshik-derazani yop, derdi. Men
d arrov eshik-derazalarni avaylab bekitardim -da,
burchakda to g ‘am ning qarshisiga asta o‘tirard im .
150
— Tovushi chiqdi, yaxshi-ya, qara, jiyan, zo‘r
bedana! — derdi to g ‘am sevinib. Q anotlarining
ostiga, u stiga suv purkab, yengiga solib, samovarga jo ‘nardi. Mabodo bedanasi qochguday bo‘lsa,
menga berardi.
— Ma, ol, sen bop bedana, — derdi kulib.
Bedanani qo‘ynim ga solib, Govkushga yugurardim .
Bedana boqish, bedana parvarishini juda joyiga
qo‘yardi to g ‘am. E shakqurt, pashsha, go‘sh t, arining uyasi... allanim a balolarni ax tarib yurardi
ham isha. «Bedananing piri shu!» deb menga shivirlab qo‘yishardi xalfa-shogirdlar.
Tog‘am ning x a sta lig in i, ahvolining og‘irlashganini payqaganim dan men ham xafa edim. Baland
bo‘yli, qoshlari payvasta, kiyim lari o‘ziga yarashgan, chiroyli to g ‘am endi cho‘pday oriqlagan, ranglari sa rg ‘aygan, siniqqan, to ‘shakda yotibdi. Oldida
jim , sokin o ‘tirib m an term ilib . Tog‘am yum uq
ko‘zlarini ochmasdan «dard meni yengdi...» deydi
goho sh iv irlab . Q uyilib kelgan ko‘z yoshlarim ni
yashirishga uringanim danm i, ko‘chaga otilam an.
Ko‘chada darrov o‘yinga berilib ketam an. Yaqin
b ir boy qo‘shnim iz bor. Keng sahnli ichkarita sh q a ri hovlilarda, tu n u k a tom li d an g ‘illam a
u y la rd a g ilam lar to ‘sh alg an , ru x k ara v o tlar,
sandiq-sandiq m ollar... Boy soqoli oppoq, qorni
k a tta , b ir arava et, dumaloq kishi. U ning bir gala
mayda-chuyda bolalariga ergashib, goho hovlisiga
k iram an -d a, b ir chekkada biqinib tu ra m a n .
B irinchi d a f’a gram m ofonni shu boynikida eshitaman. Yangi yaraqlagan quticha ustiga kattakon bir
karnay o‘rn atilgan. Q utichaning qulog‘ini burasa,
u stid a qop-qora lagancha g ir-g ir aylanadi. Q uti­
chaning ichidan birov karnay orqali qo‘shiq aytganday boTadi. K arnaydan qo‘sh iq la r, k u y lar
yangraydi. Hammasi nuqul ruscha, bironta so‘zga
tushunm aym an. Ammo men taajjublanib, qiziqib
quloq solam an. U rishib, to rtish ib o‘tirg an boy
bolalarining biridan asta so‘ray man:
151
— Yopiray, tilsim m i o‘zi? Oti nima? — deyman.
Bolalar qotib-qotib kulishadi.
— Buning oti gram m ofon. Toshkentda yo‘q
narsa. D adam lar Maskovdan olib keldi yaqinda, —
deydi ko‘zlarini o‘ynatib b ir o‘g ‘ilchasi. — Hamma
gap shu laganchada, shu chaladi kuylarni, — deydi
qo‘li bilan aylanib tu rg a n laganchani ko‘rsatib . —
Ju d a ko‘p laganchalar, xilm a-xil ashulalar. Bas,
boshqa vaqt eshitasan, — deydi s h a rtta gram m o­
fonni yig ‘ishtirib.
G ram m ofonning ovozi o‘chganiga achinam an.
H avasim keladi, ushlab ko‘rsam , yana eshitsam ,
deyman ichim da...
Ko‘chaga chiqib ketam an...
*
*
*
Uzoq yotib, Egam berdi to g ‘am sarato n d a o‘ladi.
Oyim, buvim , q a rin d o sh la r chuvvos ko‘ta rib
y ig ‘lay d ilar. 0 ‘sha p ay tn i o‘y lark an m an , hanuz
bobom qarshim da gavdalanadi. U shu qadar q attiq
kuydiki, ho‘ngrab-ho‘ngrab yig ‘ladi, oppoq soqollari u stiga ko‘z yoshlari buloqday quyildi. Men ham
juda y ig‘ladim. Y axshi ko‘rardim shu to g ‘am ni. U
meni y etaklab B alandm achitga, sam ovarga olib
ch iqardi. 0 ‘tirib choy ich ard ik . 0 ‘rto q la ri bilan
suhbat qilganda qiziq gaplarini, askiyalarini qiziqib
tinglardim . Hammasi hanuz yodim da...
Vaqt peshindan oqqanda Beshyog‘ochdan qabristonga eltib ko‘mamiz to g ‘am ni...
*
*
*
Yoqimli sentabr k unlari keldi. Pishiqchilik. Xilxil m evalar, qovun-tarvuzlarning g ‘arq pishgan,
to ‘kin, serob v aq ti. Ammo to ‘yib-to‘yib yeya
olm aym iz... Baqqollar oldidan qarab-qarab o‘tam iz.
Yolg‘iz tom osha...
Dadam juda siyrak keladi. B a’zan olti oylab
yo‘qolib ketadi. Kelganda ham uch-to‘r t kungina
turadi-da, ta g ‘in g ‘iz etib ketadi-qoladi. «Qarzi
ko‘p-da» deb o‘ylayman ichim da achinib.
152
M aktabdan keyin b a r kun ko‘chada tentiraym iz.
Ba’zan b ir o‘yinga yopishib olamiz. Men oshiq
o‘yiniga ustam an. Hoji m endan ham yaxshi o‘ynaydi. X ullas, bu bobda ikkovimiz m ahallada birinchim iz. H ar kun peshindan keyin, jum a kunlari
k u n bo‘yicha o‘ynaganim iz oshiq. M ahallada
bolalarning oshiqlarini yutib-yutib, hafsalam iz pir
bo‘lganda, cho‘ntagim izda oshiq, goh B aland­
m achitga, goh Degrez m ahallaga yo‘l olamiz Hoji
ikkovim iz. Sekin shivirlashib, ko‘zlar bilan imo
qilib oshiqlarni qirib-qirib yutam iz-da, birdan
jo ‘nab qolamiz. Bolalar chuvvos ko‘ta rib chopadila r bizni tu tish g a. Yetib olsalar, yoqalashish boshlanadi. Biz bo‘sh kelmaymiz.
*
*
*
K echqurunlar qizlar, K arom at opam ning tengd o sh lari b izn in g hovlida koptok o‘ynagani
y ig ‘iladilar. U lar yig itlar, ayniqsa chollar yo‘q
joyni qidiradilar. Bizning hovli qizlar o‘yiniga bop,
tinch hovli.
B ir to ‘da qizlar:
— 0 ‘n y e tti, o‘n sakkiz, o‘n to ‘qqiz, yigirm a... — deganda q a ttiq urilgandan koptok juda
balandga chiqadi-da, hovlining b ir burchiga ketib,
suvga tushadi. Yaqin qo‘shni qiz Salom «uh!» deb
qo‘li bilan peshonasidan tern i sidirib tashlaydi-da,
ayvonning labiga o‘tirib oladi.
Q izlar chuvvos ko‘ta rib , b ir lahza «Mening
galim!», «Ho, m ening galim!» deb navbat talashadilar-da, yana o‘yinda davom etadilar.
B u lar a k sa riy a t kam bag‘al, fa q ir q izlar.
N im ch alarin in g cho‘n ta g ig a b itta d a n qo‘ldan
so‘qma to ‘r koptoklarini solib chiqadilar.
U lar koptokni paxtadan, yengil bo‘lsin uchun
ko‘pincha jundan yasab u stin i rang-barang ipaklar
bilan pishiq-puxta qilib to ‘rla r edilar.
Bunday koptok shalop etib ariqqa tu sh sa borm i,
suvga bo‘kadi-qoladi. Shu sababdan boyoqish qizlar
153
juda ehtiyot bilan o‘ynaydilar. Ikki qizda rezinka
koptok bor.
Toji ingichka kelgan, nozikkina, ko‘zlari uchqunli, burni pistaday bejirim , o‘rim i sanoqsiz
sochlari taqim iga tushgan, ko‘rkam qiz. C hir-chir
aylanadi. Uzoq, juda uzoq aylanadi. A x ir koptok
qochadi.
— 0 ‘la, yer y u tg u r, m uncha koptokka yopishm asang! B arib ir, qolding-ku, n a fa sin g n i ro stlaya! — deydi ko‘zlarini ola-bula qilib pakana Savri.
Toji ham Savrini uzib-uzib oladi:
— Doim ishing kam sitish. Qani, ko‘ram iz!.. —
deydi labini burib.
K arom at opam go‘zallikda ham , sh o ‘xlikda
ham, o‘yinga ustalikda ham o‘rtoqlaridan qolishmaydi.
So‘zda, o'yinda to rtish u v la r, jan jallar, arazlar
q izlard a tez-tez bo‘lib tu ra d i. Shunday paytda
o‘y in n i to ‘x ta tib , b a ’zan b ir-b irla rig a b u ru n
qiyshaytirib, te rs burilib qolishadi. Onaboshi dam
b irin i q a rg ‘ab, dam aldab, ovutib, y a ra sh tira d i.
0 ‘yin ta g ‘in davom etib ketadi. B u larn in g onaboshisi — qaqildoq Salom. Novchadan kelgan, bilaklari tem irday, peshonasi keng, m ahmadona qiz u.
Men o‘yinlarini tomosha qilishni, ularn in g hazilini tinglashni yaxshi ko‘ram an.
— Qurib ket, iloyim! Tekin tom osham i? T ur
o‘rningdan, koptokni tashavor bu yoqqa, — boshini siltab buyuradi menga Salom.
Men b ir sakrab, ilib olaman-da, tom ga otam an
yoki qo‘shni hovliga oshirib, tu ra qocham an.
Opamni ra n jitib , tegajaklik qilam an.
Q izlar te rla b , po‘rsilla b , yonoqlari loladay
qizarib, jon-dillari bilan qiziqib o‘ynaydilar.
Uzoq, soatlab davom etgan koptok o‘yindan
charchagandan keyin, qizlar o‘tirib gapga tushadilar. H asratlar, hazillar, sirla ri ko‘p ... Sekin, juda
sekin shivirlashib, birdan qiqir-qiqir kuladilar.
Nim a gap ekan, deb qiziqam an. G‘aza lla r,
qo‘shiqlar aytishadi. Sevgi, m uhabbat haqida juda
154
ham m axfiy ishoralar bilan suhbat y u ritad ilar.
Sovchilar kelganini bir-birlariga aytishib, b a’zan
sevinib, ba’zan g ‘am gin, xomush o‘tirad ilar.
Oqshom bo‘lib, qorong‘ilik quyuqlashganda biri
paranji, b iri yaxtak yopinib, uylariga jo‘naydilar.
A ksariyat qizlar, juvonlar kechalari ham ishpechlarini ko‘ta rib , biznikiga chiqadilar. Biznikiga
y ig ‘ilib, yarim kechagacha jiyak, do‘ppi tikish odat
bo‘lib qolgan. Dam qahqaha kulgi to ‘la gap, dam
qo‘shiq bilan ish tik ad ilar. Goho b itta si uzundan
uzoq cho‘pchakni boshlab yuboradi.
Men sevinib, siljim asdan o‘tirib eshitam an.
Cho‘pchak tugab qolsa «qani boshlab yuboring
yaxshisidan» deb yalinam an. O yilaridan, buvilaridan eshitgan cho‘pchaklarni qizlar ba’zan menga
aytib beradilar. Goho endigina boshlangan cho‘pchakni s h a rtta bo‘lam an: «Boshqasini ay tin g ,
eshitganm an buni, o‘zim bilam an», deb shovqin
k o'taram an.
Shunday qilib, ayniqsa qish kechalari, qizlar
suhbati qoq yarim tungacha cho‘ziladi.
*
*
*
T u rg ‘un ikkovimiz shoshilib bozor tomon yuguram iz. Soat o‘n b ir, o‘n ikki. Qirq tiyin pulni belboqqa q a ttiq tugib olganm an. Egnim da uzun yax­
tak , boshim da yangi do‘ppi, oyoqyalangman.
Havo bu lu t, quyosh dam yalt etib b ir ko‘rinib
qoladi, dam b u lu tla r ichiga bekinib oladi.
— Kitob judayam qim m at... — Meni alday boshlaydi T u rg ‘un. — Olamiz b ir m azalik narsa...
— Yo‘q-yo‘q! — deyman darrov uning niyatini
payqab. — K itob yaxshi narsa. Hali qarab tu r,
unda h a r b ir ajoyib b aytlar borki, tushunm aysan,
e, qo‘y-yey. — B ir zum sukutdan keyin davom etaman: — M arojniy sh irin narsa-yu, lekin oyimdan
qo‘rqam an, pulni Karom opam kitobga deb bergan.
T o rtish a -to rtish a bozorga yetam iz. Bozor
qizg‘in. A ravalar, otlar, xachirlar, eshaklar tiqilinch. N onvoylar serob. B irining boshida savat,
155
birining qo‘lida savat: «Jizza non, yum shoqqina,
b arragina...» deya qichqira-qichqira bozor oralab
yuradilar.
T u rg ‘un ikkovimiz ot-aravalar orasidan suqilib,
kitob do‘konlariga yetam iz. K itob ra stasi sokin.
A hyon-ahyonda uzun, keng yaktakda k ir sallali,
soqollari o‘sgan, oriqqina, ran g p ar b iro r m ullavachchaning kitob varaqlab tu rg a n i ko‘rinadi. Jim jit.
Go‘yo butu n kito b fu ru sh lar m udroqda deysiz.
T u rg ‘un ikkovimiz h a r b ir do‘kon oldida to ‘xtab
rastan i xo‘p aylanam iz. Tomda urishib-talashib
yurgan kuchuklarga T u rg ‘u n ning ko‘zi tushib
qoladi:
— E, a tta n g ... — deydi meni tu rtib . — B iror
joy yo‘qm ikan tom ga chiqishga? K uchuklar ko‘p
ekan, yaxshisini tanlab olib ketard ik ...
— Jin n i-m in n i bo‘ldingm i?
— deym an
qovog‘im ni solib. — Tappa talaydi-ya!
Nuqul diniy, xurofot kitoblar do‘konlarda liq
to ‘la. Jam iki do‘konlarda Q ur’on topam iz. A rabiy,
forsiy kitoblar serob.
— A m aki, M uqimiy bormi? Ishqiy baytlaridan... — so‘ray man kitobfurushdan, b ir do‘kon
oldida to ‘xtab.
— Hov, — deydi k ito b fu ru sh , oq soqolli,
peshonasi keng, shirin so‘zli, m uloyim gina ki­
shi. — K ichkinasan, yoshsan-ku, o‘g ‘lim. Lekin
Muqimiy bor, — deydi yumshoq tabassum bilan.
— H ar xil kitoblarni o‘qiym an, — deyman-da,
birdan kulib yuboram an, — qizlarga kerak edi.
M uqimiyni yaxshi ко‘rib o‘qiydi qizlar. Yaxshi
baytlari bor-da, amaki.
Choi xaxolab kulib yuboradi. K eyin sekin
qo‘zg‘alib pastni, yuqorini kovlashtiradi. Muqimiy
bayozini topib, menga uzatadi.
Avaylab qo‘limga olam an. Y axshi ishlangan,
chiroyli muqova, kichkina kitob. A sta varaqlaym an, pichirlab, ichim da o‘qiyman.
— Ota, necha pul? — so‘raym an kitobni yopib.
— Yur-e, yomon kitob, bo‘lm aydi, olma! Oshiq156
m a’shuqdan boshqa gap yo‘q ichida, — qistaydi
meni tu rtk ila b T u rg ‘un.
— Omisan-da, m a’nosini tushunm aysan. Mu­
qim iy ajoyib shoir. Opam aytgan, topib kel shu
kitobni, degan, — jahlim chiqib tush u n tiram an
T u rg ‘unga.
Choi ko‘zlarini qisib, kulib qo‘yadi:
— Y axshi. M a’nolik narsa. M uqimiyni ko'rganman. X ushfe’l, dono odam edi m arhum . Muqimiy
kattakon shoir. Qo‘qonda tu ra rd i u kishi. Bu —
shoirning yurak parchasi! Bolam, narxi ikki tanga.
01, qizlar ishqining davosi, — deydi yuziga yoyilgan tabassum bilan menga m a’noli qarab.
«Karom opam o‘zi ham ikki tanga bergan edi,
b ilar ekan narxini», deyman o‘z-o‘zim ga va tang a la rn i avaylab belboqdan yechib olam an-da,
tavoze bilan cholga uzatam an.
K itobni qo‘ltig ‘imga tiqam an. Bozordan chiqqandan so‘ng, ja r yoqasida b ir pas o‘tirib , suv
icham iz. Yo‘l-yo‘lakay qovurm a baliq, go‘shtkuydi,
kaboblar h a r qadamda. U larning burqiragan hidi
ju d a yaxshi. Ammo chaqa qani?
H adraga yetib olgandan keyin, qadamni sekinla sh tira m iz. M uqim iyni a sta , b ir-b ir varaqlab
ichim da o‘qiy boshlaym an.
— E, o‘qisang e sh ittirib o‘qi-ya, bo‘lmasa
qadam ingni tezlat, — deydi T u rg ‘un o‘qrayib.
Men kitobdan ko'zim ni uzm asdan kulam an.
Sekin o‘qiy boshlaym an:
S u rm a q o 'y m a y m u n ch a h am jono q a rodur ko'zla rin g ,
H a r biri jon qasdiga boqqan balodur ko'zla rin g .
Q um ri, sa rv i qaddu, bulbul g u l y u z in g n in g volasi,
M e n M u q im iyg a h a m ish a m u d d a o d u r ko'zla rin g .
— Xo‘sh, m a’nosini tushundingm i, o‘rtoq? Bu
bayt qo‘shiqdek to tli, m a’nodor narsa.
— M engayam qaymoqday yoqadi, lekin baliq
qorinni to ‘ydiradi. Esing yo‘q, bu baytdan qorning
to ‘ydimi? Xum par! — deydi T u rg ‘un qo‘lini siltab.
U ning gapi qulog‘imga kirm aydi, xayolim kitobda...
157
*
*
*
Quyosh endi kuydirm aydi. Goho osmonda b u lu t­
lar kezadi. B arglar to ‘kila boshlagan. Q ushlar ham
b irin-sirin issiq m am lakatlarga yo‘l olgan. Meni
g ‘am bosadi — m ahsi-kalish yo‘q. Sovuqlar boshlanadi, yalangoyoq, diydirab m aktabga qatnaym anmi?! Yangibozordan, dadam dan darak yo‘q, xat
ham yozdim, jim jit. Onam boyoqish Oqmachitga
chiqib buvim ga h a sra t qiladi.
— Dadang ham o‘lgiday ziqna-yu, yalinibyolvorib so‘rasang yo‘q demas, berar m ahsini.
Lekin kalish dardisar, o‘zing amallab olib berarsan.
Hademay qilichini ko‘tarib qish ham keladi, sovuq
ham tu sh ad i, bechora bolaginangning g ‘amini
yegin tezroq, — deydi buvim oyimga.
Bobom kelgandan keyin onam sekin silliqlik
bilan gap boshlaydi.
— Ey, qizim, qanoat qil, bor boricha, yo‘q
holicha. X arajatim boshim dan oshgan, — deydi
bobom qovog‘ini solib.
— H asratim ni sizdan boshqa kim ga aytam an,
dadajon. Kuyovingiz bo‘lsa cho‘lda te n tira b yuripti. Jiy ak tikib qozon qaynatib oHiribm an, qanoat
bundan ortiq bo‘ladimi?! 0 ‘zingiz tikib berasiz,
alb atta, Musavoyga m ahsini.
Bobom javob berm aydi, b ir lahza o‘ylanib o‘tirgandan so‘ng asta tu rib tashqariga chiqib ketadi va
hayallam ay, qo‘lida b ir ju ft m ahsi, kulib eshikdan
kiradi.
— Mana, bolam, kiy, pishiqqina mahsi.
— Ajabmi, buyursin-ey, — deydi buvim sevinganidan shoshilib.
M ahsilarni mahkam quchoqlab onam ni ham kutmasdan Govkushga yuguram an. Orqamdan bobom:
— Bergan xudoga yoqipti, — deb qahqahlaganicha kulib qoladi.
E rtasi dadam dan to ‘satdan pul keladi. Darrov
bozorga tushib kalish olamiz.
158
*
*
*
H ar kun m aktabga qatnaym an.
B ir kun peshinda domlam meni chaqirib:
— Qani yur, o‘g ‘lim, k a tta bo‘lding, biz bilan
birga chillayosin o‘qiysan, b ir bemor bor, — deydi.
— Yo‘g ‘-e ...— qizarib yerga qaraym an.
Domlam bosh-oyog‘imga b ir razm soladi va
tush u nadi shekilli:
— M-m... — deydi o‘ylanib, — y u gur, kiyinib
kel. Ozoda bo‘lsa bas!
Govkushga yuguram an.
— Tez bo‘ling, oyi! Salla qani?
— Nima gap o‘zi? — so‘raydi onam tushunm asdan.
— Chillayosin o‘qiymiz, chillayosin! — deyman
jiddiy tovush bilan va shoshilib ustim ga paxtalik
ch it to ‘n, oyoqlarim ga yangi m ahsi-kalish kiyaman. Qoziqdan buvim ning doka ro ‘molini olib
boshim ga naridan beri o‘raym an-da, m aktabga
chopaman. M aktabda o‘n choqli bola yig‘ilgan,
ham m asi o‘n besh-o‘n olti yoshlarda, eng kichkinasi men — endi o‘nga to ‘lganm an. B olalar meni
ko‘rish lari bilan nim anidir shivirlashadi. Domlam
payqaydi shekilli:
— Yosh bo‘lsa ham pishiq, sizlardan qolishmaydi, chandir, — deydi hazillashib.
Men qizarib chetga qaraym an.
Domlam oldinda, ham m am iz jim , ko‘chaga
chiqam iz. Boradigan joyimiz yaqin. Jin k o ‘chaga
b u rilar ekanm iz, to ‘polon ustidan chiqam iz. Bir
to ‘da odam lar m ushtlashm oqda. Domlam hayron
bo‘lib qotib qoladi. Q arilar darrov domlamga yalina boshlaydilar:
— A jratin g , a jratib qo‘ying bularni, taqsir!
Domlam jahldan oqarib ketgan:
— Bas, bas! — deydi u bo‘g ‘ilib. — Ollodan
qo‘rq in g lar, nodonlar!
M ushtlashayotgan yoqavayron b ir necha kishilar asta chetlashadi.
159
— T aqsir, taqsir, u z r... — deydilar ular.
— Nima gap o‘zi, nim a g ‘avg‘o? — so‘raydi
domlam, hanuz jahldan tushm agan holda.
Q arilar domlamga tu sh u n tira d ila r:
— B ir kam bag‘alning qarzi bor edi, nochorlikdan, qoTi kaltalikdan sotyapti hovlini... Hovli
talash, xolos! Men olaman, men olaman, degan
to ‘qlar ko‘p-da.
Domlam kulib yuboradi:
— E, hovli janjali denglar, bundan oson ish
bormi? Tog1 toqqa qovushm as, ammo odam odamga
qovushar. Yaxshilik bilan bitish in g lar, tinchlik
yaxshi, tinchlik boTsa olam guliston. Y uringlar! —
deydi bizga qarab.
Ozgina y u rg an d an keyin m uyulish d a chap
qoTdagi hovliga kiram iz. M uloyim gina, pakana,
o‘ttiz besh-qirq yoshlardagi kishi shoshilib bizni
qarshilaydi. Keng rovon ayvonda bemor yotibdi.
U yning egasi qoziqdan k a tta shol ro'm ol oladi-da,
shoshilib bem orning yuzini yopadi.
— Taqsir, m arham at! — deydi, ta ’zim bilan
ko'rpachalarni ko‘rsatadi.
— Zaifangiz qalay? — so'ray d i domlam kavushlarini yecha tu rib .
— Taqsir, kundan kun orqaga ketyapti, — shivirlaydi uy egasi... — Chillayosindan keyin zoraki
boshini k o 'tarsa.
— Q ur’on — ta n g rin in g so'zi. Chillayosin ko'p
hikm atli narsa, duo — ins-u jinsni qochiradi. Olio
taolo o‘zi shifo bersin, chiqm agan jondan umid;
noumid shayton. — K asalning qarshisiga chordana
qurib o 'tira d i domlam va: — Qani boshlaym iz, —
deydi bizlarga qarab.
H am m am iz
u n in g
a tro fid a g i
yum shoq
ko'rpachalarga o‘tiram iz-da, boshlab yuboram iz.
H ovli kichikroq b o 'lsa ham , uy va ayvon
qutichaday shinam . Tunuka tom , rovonlar sirlangan, hovli yuzi to ‘la gul. Q ur’onni o ‘qiyo'qiy ham m asiga asta razm solam an. Oshxonada
b ir kam pir k a tta qozonda dum ba eritm o q d a.
160
Jizzan ing hidi hovlini tu tg a n . B ir kichkina qiz
bola p a q irn i zo‘r g ‘a ko‘ta rib , oshxonaga suv
tashim oqda.
Y osinni ham m am iz b ir og‘izdan, qoidasi va
q iro a ti bilan vazm in o‘qim oqdam iz. Domlam
goh-goh «suf» deb qo‘yadi, bizlar ham u bilan
b irg a bem orga a sta egilam iz. Uzoq o‘qiym iz.
Hammam iz ham charchaym iz. Domlam ko‘zini
yum ib tin iq ovoz bilan , q iro a t bilan og‘ir
o‘qiydi. U ning charchagani bilinm aydi. Bolalar
goho bir-birini tu rtib , hazillashib qo‘yadi. Ikki
soat o‘qib, yosinni tam om laym iz. «Uh» deymiz
asta hammamiz birdan.
Domlam u lu g ‘vor o‘tiribdi.
— Uh, suv... — deydi sekin bemor g ‘ivirlab.
Uy egasi shoshilib xotinga b ir piyola suvni tutadi.
— M arham at, taqsir, m arham at, uyga k irs in la r , — deydi qo‘lini qovushtirib boy.
Domlam boshliq ham m am iz uyga kiram iz.
Domlam to ‘rga, yangi ko‘rpachalarga o‘tirad i.
Ko‘rpachalar ustiga yum shoq yostiqlar terilgan.
X onadagi jihoz ko‘rkam . Q ator-qator sandiqlar,
idish-asboblar to ‘la. To‘rda, burchaklarda ikkita
asl xitoy ko‘ra. Hammamiz jim tom osha qilamiz.
Domlam ko‘ra la r ustid a so‘z ochadi. Boy asta kulib
gapiradi.
— Padarim iz rahm atlik Q ashqardan olib kelganlar. Men yosh edim , xo‘p asl narsa, — deydi
g ‘u ru r bilan.
D asturxon yoziladi. Yumshoq nonlar, qandq u rslar va shaqillab qaynab tu rg a n sam ovar keltiriladi.
— Oling, oling, — deb boy domlani va bizlarni
dasturxonga d a ’v a t etadi. Biz uyalibgina non tishlaymiz, shirin lik lard an uncha-m uncha totinam iz.
Ko‘r qori qand-qursni xo‘p tu sh irad i. Men bo‘lsam
uyalganim dan juda sipo o‘tiribm an.
Yog‘liq, sergo‘sh t osh keladi. Domlam ishtaha
bilan palovga kirishadi.
6 — 4452
161
— Qani, olinglar, bolalar juda lazzatli osh
bo‘p ti. Hech iqlim da yo‘q palov bo‘pti! — bizlarni
qistaydi domlam.
B izlar ham ishtaha bilan palovni tu sh ira m iz .
Palovdan so‘ng achchiq-achchiq choy ichib, keyin
domlam «Omin!» deydi qo‘llarin i ko‘tarib . Uzoq
duo o‘qiydi. X ayralshib chiqib ketam iz.
Goho bitta-y arim ta odam lar kelib, domlamga
yalinishadi:
— Taqsir, shu piyolaga (yoki kosaga) duo bitib
bering.
B irisi «qizim kasal», birisi «kelinim og'ridi»
yoki «ayol notob» deydi. Domlam darrov ishga
kirishadi.
— H ozir, hozir... Duo m ushkullarga davo.
P ayg‘am barlarim iz aytganlar: «Duo h ar dardga
shifo beradi».
A rabcha duolarni kosaga, laganlarga siyoh bilan
yozib beradi domlam.
B olalar bunday p a y tla rd a sekin o‘yinga
k irishadilar. Domlam payqab qolarkan: «Ey, bas,
o‘qinglar!» deydi b ir lahza to ‘xtab.
Duoni odamiga topshirib, domlam pulni oladi,
keyin qam chini q a ttiq tu tib , bolalarni sharaqsharaq urib qo‘yadi.
*
*
*
Jum a. Havo bugun tiniq. Quyosh m avjida.
Bobom peshinni o‘qigandan keyin meni oldiga solib
ketadi. K ayfim yo‘qroq.
— Y igit bo‘lding, namoz o‘qi, odam larga salom
ber. Sho‘xlikni bas qil, — deydi bobom. Yumshoq
tovush bilan gapiradi: — Onang xo‘p chaqdi seni,
qaysar boTib ketyapti, deydi. Eshonning oldiga olib
boram an, duosini olasan, o‘g ‘lim.
Ammo men g ‘iq etm asdan jim boram an. N egadir
ko‘nglim xira. Allaqanday xayollarda boshim ni
quyi egib yalqovgina ketm oqdam an. Eshonning uyi
bizga uzoq emas. J a rk o ‘chada. Bobom h a r jum a
peshin namozni o‘qib eshonga boradi. Goho biz
162
ham — b ir to ‘da bolalar — o‘ynab yurib, borib
qolamiz.
M achitga kiram iz. Odam ko‘p. Bobom kavushini yechib, chetroqqa ehtiyotlab qo‘yadi-da, xonaqoga kirib ketadi. Bolalar oz. B itta bola yerga
n im anidir chizib o‘ynab o‘tiribdi. Men ham zerikib,
cho‘p bilan yerni chiza boshlaym an. «Juda u sta
ekansiz», deb bola m ening yonimga suriladi. Shu
choq meni birdan bobom chaqirib qoladi. D arrov
xonaqoga kiram an.
Xonaqo keng. Eshon ko‘zlari chaqnagan, soqoli
quyuq, uzun yaxtak ustidan keng m alla to ‘n kiygan. B urni k a tta , peshonasi yapasqi, pachaqqina,
ammo savlatli keksa. Uyalib ketganim dan bo‘lsa
kerak, shoshilib: «Assalom», deyman.
— Taqsirim , duo qiling, nabiram ... Pishiqqina
bola, ammo sho‘x, so‘zga kirm aydi, badjahl, —
deydi kulib bobom.
— Qani, beri kel, bolam, — deydi eshon va
menga tikilib biroz qarab tu rgandan keyin: — J u d a
mo‘m in-ku, — deya jilm ayadi bobomga.
U yalganim dan terlab ketam an, boshim ni quyi
solam an. Eshon ichida nim alarnidir shivirlaydi va
qo‘lim ni ushlab:
— Og‘zingni och, — deydi ko‘zlarim ga tikilib.
Men hayron bo‘lam an. Og‘zim ni k a tta ochsam,
eshon «tuf» deydi.
— T ur, ishing bitdi, duo qildim , bolam, m a’qul
bo‘l! O tangni, onangni h u rm at qil, — deydi eshon.
G‘izillab terlag an im ch a xonaqodan ta sh q a ri
yuguram an, yirganib tu fu ram an . Boshimda g 'alatig ‘a lati o'ylar. B irdan hovliga shovqin-suron bilan
kirgan bolalar fik rlarim n i bo‘lib yuboradilar.
— Yong‘oq o‘ynaymizmi? — deyishadi chuvillashib katta-kichik o‘rtoqlarim .
— Pulim yo‘q, qarzga bo‘lsa mayli. Yutsam
beram an yong‘oqni, — deyman ularga.
— E-e, — kulishadi bolalar, — qiziq ekansan,
yo‘q, qarzga bo‘lmaydi!
Keyin qayoqqadir g ‘oyib bo'lishadi.
163
Xonaqo xalqqa liq to ‘la. B irdan «hu, ho-hu» deb
q arilar o‘rta g a tu shib ketishadi. Keyin atro fn i
o‘ragan xalq ham huhulab o‘rta g a tu sh a boshlaydi.
Z ikirchilar M ashrabdan, Xo‘ja H ofizdan, So‘fi
Olloyordan baytlarni ta ’sirli ohang, hayajon bilan
q a ttiq o‘qiydilar. Eshon jiddiy holda ohista «Huvhuv!» deb tu rib d i. Odam lar «ho-hu», deb shiddat
bilan aylanadilar. Og‘zi-burnidan ko‘pik-ko‘pik
oqib, ba’zi keksalar yiqiladilar. Xalq hayajonda,
ho‘ngrab yig'laydi ham m asi. Zikr avjiga chiqadi.
Y iqilgan kishilarni astagina chetga to rtad ila r. U lar
sekin-sekin h u sh la rig a k elad ilar. Eshon yana
xalqni hayajonga soladi, endi hofizlar ham y ig ‘lab
g ‘azal o‘qiydilar. Eshon past ovoz bilan vazm in
gapirib, dunyoning poym olligidan, o x iratd an , ulviy
pok qalb haqida so‘z boshlaydi. Bobom asta yurib,
ichida huhulagancha y ig‘i aralash zikr qiladi.
Dod-voydan zerikam an. M achit hovlisida kattak a tta qozonlarda m oshxo‘rd a qaynamoqda. N uqul
mosh, guruchdan darak yo‘q, bem azaligi hididan
m a’lum.
— Mosh pok, u lu g ‘ narsa. Yolg‘iz so‘filar
taom i, — deydi h ar vaqt bobom.
A stagina yurib b ir qozonning boshiga boram an.
— Qani suzing, tog‘a! — deyman oriqqina majm ag‘il odamga. D arrov k ir, iflos b ir sopol kosada
m oshxo‘rda u z a ta d i m enga. C hetroqqa borib,
x arsan g g a
o‘tiram a n -d a ,
icha
boshlaym an.
Bemazaki, hech u yog‘i yo‘q! B ir-ikki qoshiq
icham an-da, kosani qaytaram an. Uyga jo ‘naym an.
*
*
*
O qshom lari bolalar
«керак-керак», goho
«qushim boshi», shuningdek h a r xil o‘yinlarni tinmay o‘ynaym iz. X uftondan keyin duv etib ham ­
mamiz birpasda, inlariga biqingan qushlar kabi —
uylarim izga kirib ketam iz. Men yolg‘iz qolgani
qo‘rqam an, o‘rtoqlarim bilan izma-iz hovliga yug u ­
ram an. «X uftondan keyin ko‘cham izdagi Pochchaariqda, k a tta suv bo‘yida ajinalar, jin la r y ig ‘ini
164
boshlanadi», deguchi edilar buvilarim iz, oyilarimiz. Pochchaariq jin larn in g yaxshi ko‘rgan, suygan joyi emish! Olov sochli m ushukka, echkiga,
bo‘rig a o‘xshash m axluqlar su ratid ag i jin la r o‘yin
boshlarm ish. T urli burchaklardan chiqib kelgan
jin larn in g dum lari ba’zi duch kelgan odam larga
tegib ketsa borm i, bu odam lar shaytonlab, yo esi
past bo‘lib, yoki shol bo‘lib qolarm ish, ishqilib, bir
illatg a chalinarm ish. Odatda kam pirlar, ayollar nam ozshom b o ‘lganda shavlam i, bo‘tqam i qilib
P o ch chaariqning labiga qo‘yib k elad ilar. Men
namozshomda yolg‘iz qolganim da Pochchaariqdan
yuragim ni hovuchlab, tez-tez yurib o‘tam an. Bu
jin la r haqida m ahalla xotinlari orasida bitm astu g an m as m ishm ishlar: «Falonchining ko‘ziga
m ushuk bo‘lib ko‘rinibdi!», «Falonchining ko‘ziga
olov bo‘lib ko‘rinibdi!..»
M achit yonidagi hovuzning atrofiga ham jin lar
y ig ‘ilarm ish. Bu yerdan ham men qorong‘ida
cho‘chib-cho‘chib g ‘izillab o‘tam an. M ahallamizdagi arava tu rad ig an maydoncha ham xavfli joy
emish. « Jin lar arava o‘yinni juda yaxshi ko‘radi»,
deyishadi. U lar tong otguncha shotiga yopishib
ucharm ish. M ahallam izda jin la r, p a rila r haqida
oldi-qochdi gaplar og‘izdan tushm aydi. Dadam
kech q ay tg an id a buvim : «D aydisan-еу, yarim
kechalari sam ovarm i, balomi, allaqayoqlarda te n ­
tirab yurasan. Jin la r, ajinalardan qo‘rqmaysanmi?» deb koyiydi jahl bilan. «Menda jin larn in g ishi
yo‘q. Kimga tegishni u la r yaxshi biladi. Bilmadim,
xalq «jin-jin» deydi, men shu yoshga kelib biror
m arta sharpasini ko‘rm adim », deydi dadam kulib.
«A sta‘firullo, de!» deydi buvim va shivirlab ichida
duo o‘qiydi.
K unduz kunlari bolalar goho zerikib jinlardan,
parilardan vahim ali gaplarni, dahshatli oldi-qochdi
voqealarni uzoq so‘zlasham iz. Ayniqsa A ’zam jin ­
lar cho‘pchagini ko‘p biladi, o‘zi ham ishonadi va
juda qo‘rqadi. Ahmad uni m asxara qilib kuladi:
— M ening buvim tirikchilik dardida kechami165
kunduzm i su rish tirm ay , uzoqlarga ketadi. Men
bo‘lsam huvullagan hovlida yolg‘iz yotaveram an,
baloyam urm aydi. B iror m arta ko‘zimga ko‘rinsa
deyman, qanday ekan ajina? Lekin ko‘rinm aydi.
Ba’zan o‘zim ham oz-moz cho‘chib qo‘yam an.
Shunda ko‘rpani boshim ga to rtib uxlab qolaman.
M ahallada g ‘avg‘o ko‘p. J in , p arilar haqidagi
gaplar ham ko‘p. Men b a’zan u lar haqida o‘zimcha
yolg‘iz xayol suram an, xayolda tasav v u r etishga
tirisham an, allaqanday dahshatli voqealar ko‘zlarim ga ko‘rinib ketganday bo‘ladi. Goho dalada
yurganim da, uyda yolg‘iz qolganim da allaqanday
sh arp alar sezganday ham bo‘lam an. Keyin-keyin,
aqlim kira boshlagandan so‘ng jin la r deganda men
ham dadamday kulib qo‘yadigan bo‘laman.
*
*
*
Ko‘chada gulxan. Terak va o‘rik sarjin la r charsillab yonmoqda, alanga osmonga chirm ashadi. B ir
to ‘da yosh ayollar, kam pirlar, qizlar yig‘ilgan.
Y oshlardan b a’zilari paranjida, b a’zilari chopon
yopingan, kam pirlar bo‘lsa ochiqdan ochiq bemalol
y u radilar. Bolalar shovqinda, birisi qam ishni yoqib
osmonda chir-chir aylantiradi, ikkinchisi cho‘g ‘
o‘ynaydi. Shovqin zo‘r. Otin buvi, Uzun Sara,
K alta Saralar boshliq... Buvim qovog‘i soliq, xafa
holda olov oldida tu rib d i, ixlos bilan berilib, qandaydir b ir duoni shivirlab o‘qimoqda.
«Safar oyi — falokat oyi, g ‘am -g‘ussa oyi.
P ayg‘am barim iz safar oyida xayr-sadaqa bilan
o fatlarni qaytarish lozim, deganlar», deyishadi
kam pirlar. Shu oyda quruqchilik, sel, tu rli o fatlar,
y u rtd a g ‘alayon bo‘larm ish. Odam lar safar oyi
bo‘ldim i, alb atta to ‘ylarni to ‘xtatadi.
— Qani, bolalar, kuchukni topinglar! — deydi
K alta Sara tashvishli holda. — Qodir, topib kelam an, degan edi-ku, qaysi baloga yo‘qoldi?
X otinlar orasida g ‘avg‘o. B olalar chuvvos bilan
b ir og‘izdan qichqiradilar:
— H ozir keladi, kuchukni topib kelishadi!..
166
— Beri kel, T u rg 'u n . Biznikida kuchuk bor, olib
chiq, — deydi Uzun Sara.
— Ha, irim i, irim i bor shunday, — deydi
buvim , o‘ziga o‘zi gapirganday.
— Rasm i, kuchukni astoydil urib, kaltaklab
olovdan sak ratish kerak, — deydi bilim don K alta
Sara qovog‘in i solib.
G ulxan joyida, olov baland. Shu payt Qodir,
A ’zam, M ahkam, Ahm ad harsillagancha Oqmachitdan b ir kuchukni sudrab keladilar. Y unglari
o‘siq, tish la ri tush gan qoq suyak b ir kuchuk.
— Be, shuni topdinglarm i! — deym an m asxara
qilib. — H ar zamonda ko‘rinib qolardi boyoqish,
juda qaripti-ya!
— H a, ahyonda sa n g ‘ib k elardi bechora,
judayam ozib k etipti, — deydi onam achinib va
Uzun S araga yalinadi: — Irim iga sal-pal urgan
bo‘lib qo‘ya qolinglar, uvol-ku. K uchuklarning
g ‘aribi shu-da.
Bolalar ko‘nmaydi:
— U ram iz, azob berib o‘ldiram iz! «Safar qochdi»da kuchukni o‘ldirm asa bo‘ladimi?!
— Davosi o‘ldirish. Ins-jinsu, tu rli balolarni
shu qaytaradi, — deydi b ir keksa xotin.
Chuvvos yana kuchayadi. Bolalar shovqin-suron
bilan olov u stid a n sak ray boshlaydilar. K uchuk
qo‘rq ib, olovdan h u rk ib , g ‘in g shiydi. Q ochishga
payt poylaydi, b u tu n vujudida d ir-d ir titro q . K o‘zlarida vahim a. Y alinganday h a r kim ga term iladi.
Bolalar, x o tin lar chuvvos bilan: «M ushkullarni
oson qilg‘ay, xudoyim!» deb kuchukni urib, olov­
dan h atlashga qistaydilar. K uchuk boyoqishning
ko‘zlarida yosh, alam , hayajon. Bolalar: «Safar
qochdi! S afar qochdi!» deb kuchukni olovga itaradilar. Onam koyinib: «Bo‘ldi, bas endi, o‘ldi-ku, bo­
yoqish! » deydi, x o tinlarga yalinadi. K uchuk gulxanning chet yoqasidan oshib g ‘ingshiganicha qa­
yoqqadir qochadi. Oqmachit tom onga yuguradi.
Bolalar chuvvos bilan duv etib, quvlab ketadilar.
Yosh x o tin lar olovdan sakrab, h a r qanday falokat167
lardan xalos bo‘lish larin i duo qilib tilay d ilar.
K eksalar faqat duo bilan cheklanadilar. X otinlar
irim -sirim , eski o d at, ra sm larg a ish o n ad ilar,
e ’tiqodlari zo‘r. Lekin, ayniqsa, Uzun Sara bu odatlarni boshiga kiyib olgan, o‘zini vazifashunos tuyadi, yenglari shim arig‘liq, g ‘ay ratg a kirgan. Men
olovdan sakrashni yaxshi ko‘ram an. X otinlarga
ergashib, qandaydir duolarni pichirlaym an.
Bolalar kuchukni topolm asdan qaytib kelishadi:
— Esizgina, qo‘ldan chiqardi-ya, «safar qochdi»
bu gal joyiga tushm adi, — deydi xunob bo‘lib
Mahkam.
U ning kam pir onasi goh osmonga, goh pastga
qarab b ir duoni pichirlaydi.
— Mayli, irim ini qildik, bo‘ldi-da. It-kuchuk
in s-jin sg a qalqon, o‘lguday u rd in g la r, bas.
Xudoyim o‘zi ham isha boshim izga panoh bo‘lsin,
omin! — qo‘llarin i baland ko‘ta rib , yuzlariga
surkaydi otin bibi.
A yollar asta tarqaladi, lekin biz kul-cho‘g ‘larni
sochib uzoq o‘ynaymiz.
Naq jin la r to ‘yiga o‘xshagan bunday kechalar
uzoq moziydan chiqib, hanuz yodimda, qarshim da
tu radi.
*
*
*
K uz v a q ti, dadam Y angibozordan kelgan.
Buvim, dadam va oyim xuftondan keyin uzoq sh i­
virlashib qolishadi. Men b ir chetda quloq solib
o‘tiram an. K arom at opam eski om borxonada do‘ppi
tikm oqda, Isa akam uning yonida nim anidir hikoya
qilib o‘tiribdi.
Ayvonda xira chiroq m iltiraydi. Sandalda bozillagan cho‘g ‘. D a ra x tla r b u tu n la y y a lan g ‘och.
Achchiq kuz sovug‘i, osmonda — b u lu t orqasida oy
xiragina ko‘rinadi.
— Y aqinda to ‘yni boshlaym iz, am akim xat
yozib, jadallab meni ch aq irtird i, o‘ylab qarasam
m a’qulga o‘xshaydi, — deydi dadam kulim sirab va
nosvoy chekadi.
168
— Tengini topsang — tekin ber, degan gap bor.
Turobjon mo‘m intoygina, aqli hushi j oyida, topishi
yaxshi yigit. Unga berm aganda kim ga berardik,
azaldan Karom seniki, derdim , lafzda tu rish kerak
ax ir. 0 ‘zlari bog‘ro g ‘lik... — deydi buvim vaqti
xush holda.
Dadam nosvoyni tuflaydi.
— Ma’qul, m a’qul, didim ga to ‘g ‘ri keladi.
Onam xom ush vaziyatda jim o‘tirad i.
— N im a deysan, senga m a’qulmi? To‘yni bosh­
laymiz deyapm an, nega indam aysan? — so‘raydi
dadam onam ga qarab:
— M ayli, o‘zingiz bilasiz. Menga ham m a’qul.
Lekin... har tom ondan sovchilar ko‘p kelyapti.
Q arindosh-urug‘lardan ham og‘iz solganlar ko‘p.
Turobjon aqlli yigit, biroq... — tutliq ad i onam, —
juda ham habashday qora... U m r savdosi — qiyin
savdo. K arom dan b ir og‘iz so‘rasak yomon boTmasd i... Teng tengi bilan, tezak qopi bilan...
Buvim va dadam ning jahldan ranglari о‘chib
k etadi...
— Bas! Bu qanday nom a’qulchilik?! — deydi
dadam to ‘n g ‘illab.
Buvim tasbehni sh ildiratib hovuchiga yig‘ishtirad i, burushiq yuzi yana xunuklashadi, lablarini
cho‘zib, nihoyat ranjigan tovush bilan gapiradi:
— S h ahodat, esingni yebsan! K arom ham
xohlaydi, lekin xohlaydim i-xohlam aydim i, deb
o ‘tirm ay m iz, b a rib ir beram iz Turobga. Javob
beraver! U zoqning donidan y aqinning som oni
y ax sh i, degan m aqolni bilasan-ku! — deydi
dadam ga qarab, ensasi qotgan holda.
— M a’qul, taq d iri shu ekan, — deydi onam
m a’yus holda yerga qarab. U endi churq etm aydi,
su k u td a o‘tirad i.
E rtasiga dadam k a tta am akim ning uyiga chiqib
uzoq gaplashadi. Fotiha o‘qiladi. Sersavlat, ham i­
sha yasanib yuradigan, qoracha kelgan U m ar
am akim zavq bilan kuladi:
— Tayyorligingni ko‘raver, Tosh! 0 ‘zim bosh169
qosh bo‘laman. Oliq-soliq ishlarini keyin gaplasham iz, m a’qulm i? K engashli to ‘y buzilm as,
deganlar boboylar.
— Siz nim a desangiz shu-da, — deydi dadam
yerga qarab.
*
*
*
To‘y yaqin. B ir kun choshgohda tu g u n -tu g u n
issiq p a tirla r, somsa, qand-qurslar bilan yasangantusangan opog‘oyim kirib keladi. U ko‘rpachaga
o‘tirib uzoq fotiha o‘qiydi:
— B axtli bo‘lsin, toleyi baland bo‘lsin, orqa-oldi
o‘g ‘il-qizga to ‘la, evarali-chevarali bo‘lsin!
— A ytganingiz kelsin, aytg an in g iz kelsin,
o‘rgilay, xush kelibsiz, — deya ko‘zlari yoshlanib
ixlos bilan duo qiladi buvim.
Qo‘shni xotinlar yig ‘ilgan, g ‘ovur-g‘ovur k a t­
ta . K am pir o‘zida yo‘q x u rsa n d . «O linglar,
tasad d u q , yenglar!» deb qo‘sh n ila rg a tin m ay
m ulozam at qiladi, nihoyat v aq ti chog‘, go‘yo
osm onda deysiz uni. Oyim ham x u rsan d d ay ,
indam ay iljayib yuradi, lekin ichida allaqanday
yashirin b ir g ‘am borday.
X otinlar ivir-shivir gaplashib o‘tirad ilar:
— Turobning toleyi baland ekan, oyday qizni
olyapti, — deydi qo‘shni kam pir.
— Y igit ham og‘ir, bosiq, aqlli y ig it.
Q orachagina, do‘ndiqqina bola! — javob beradi
opog‘oyim, kam pirning gapini bo‘lib.
Men goh xotinlarning gapini o‘g ‘irlab, goh
qozon boshiga suqilib, aylanib yuram an-da, omborxonaga k iram an . B urchakka tiq ilib o‘tirg a n
K arom at opamni ko‘rishim bilan, darrov eshikni
yopib, oldiga boram an. Eshik tabaqalari qiyaroq
yopilgan pastakkina deraza yonida opam do‘ppi
tikib o‘tirib d i. «Kuyovga tikyapti-ku» deb o‘ylayman ichim dan kulib. U ning yuziga tikilib, ko‘zlarid a, yuragida allaqanday b ir g ‘am sezaman.
— Opa, to ‘y-ku, nim a qilib ishlab o‘tiribsiz?
P a tir olib kiraym i? — so‘raym an xursand holda.
170
K arom at opam indam aydi. Ichdan b ir uh tortadi-da, xom ush holda deydi:
— Yemayman, bas, tegajaklik qilma! — Birpas
suk u tdan keyin asta deydi: — Falakning ishi,
taq d ir, Musavoy. G‘amim ko‘p, ham m asi ichimda,
yuragim da. Dard ko‘p, lekin davosi yo‘q. Taqdir
deb shuni a y tad ilar... — Xomush holda ishida
davom etadi.
Shunda m ening yuragim ezilib ketadi, indamaym an, o‘zim ni o‘qday ko‘chaga otam an.
B ir h a fta o‘ta r-o ‘tm as to ‘y ham bo‘ladi.
M ahalla, qarindosh-urug‘, jam oat jam . Qizoshiga
behisob qizlar yig ‘ilgan. D utorga jo ‘r bo‘lib birpas
qo‘shiq aytishadi, «sen tu r, sen tur» deb bir-birlarini tu rtk ilash ib , o‘yinga tushishadi.
E rtasi nikoh bo‘ladi. Odatdagi g ‘ovur-g‘ovur.
H ar b ir to ‘ydagi kabi yor-yor aytishadi. Kuyovning
uyi yaqin, eshigim iz qarshim a-qarshi. Mahallam izdagi x o tin lar, qavmi qarindoshlar birisi yigTab,
birisi kulib, baland ovoz bilan yor-yorni boshlay­
dilar:
N im a k iy sa n g ya ra sh a r
B o 'yginangga, yor-yor.
O 'la n a y ta y , deb keldim
T o'yg in a n g g a , yor-yor.
S u u n i su lu v ko 'rsa tg a n
T oshi bo'lar, yor-yor.
Q izn i su lu v ko 'rsa tg a n
Qoshi bo'lar, yor-yor.
O ta n g qilgan bu eshik
Y opilm a yd i, yor-yor.
Q izim ten g i d u n yoda
T opilm aydi, yor-yor.
H a y-h a y o'la n , jon o'lan,
K im n in g to 'yi, yor-yor?
Oq g u l bilan qizil gul
Q izn in g to 'yi, yor-yor.
171
Y ig 'la m a , qiz, yig 'la m a ,
T o 'y sen iki, yor-yor.
O stonasi tilla d a n
U y sen iki, yor-yor.
Shunday qilib, K arom at opam kelin bo‘ladi.
Esimda, uch kun o‘tgandan so‘ng dadam qovog‘i
soliq, nosvoyni cheka-cheka buvim ga va oyimga
jahl va dim og‘ bilan deydi:
— X a rajat k a tta bo‘ldi, ham m asi chirtingp irtin g . M ana, yana nasiyaga mol oldim. Tashvishdan chiqm agan sho‘rlik bosh. «D arding bo‘lsa bo‘lsin, qarzing bo‘lm asin», derdi rah m atlik
otam . Anoyi emas juh u d , molni nasiyaga berganda qiym atga beradi. Chora yo‘q. N im a desa,
xo‘p deym an...
E rtasi azonda dadam jo ‘nab ketadi. R o‘zg‘or
qup-quruq, qopning tagida ozgina undan boshqa
hech narsa qolmagan.
— Olloga topshirdim yolg‘izim ni, m ayli, oy
yursin, omon bo‘lsin! — uzoq duo qiladi buvim.
Biroz jim o‘tirgandan keyin: «Yurgan yo‘ldan
topadi, o‘tirg an qaydan to p ad i», deb qo‘yadi o‘zo‘ziga.
Buvim maqolning koni.
*
*
*
M aktabdan ko‘nglim aynib, lanj bo‘lib qaytaman. Isitm adan bo‘rtib qizarganm an, ayvonda
o‘zim ni yostiqqa tashlaym an. Y ugurib boshimga
onam keladi:
— Voy, o‘la qolay, senga nima bo‘ldi? Yonib
ketyapti-ya! — deydi dovdirab, peshonam ni ushlab.
Ayvonning devoriga suyanib, tasbeh o‘girib
o‘tirg an buvim:
— Be, vahm ang qursin, Shahodat, sho‘x-da,
o‘rgilay, bu bolang. Tomga, toshga u rad i o‘zini.
Issig‘i oshiptim i, davosi yovg‘on xo‘rda.
B uvim ning gaplari menga t a ’sir qilganidan
ensam qotadi.
172
— Yonyapm an-ku, sho'xlikdan em ish, bem a’ni
kampir! — jahl bilan yuzim ni tesk ari o‘giram an.
Onam boyoqish oshxonaga yuguradi, yovg‘on
xo‘rd a qaynata boshlaydi.
Borgan sari isitm am oshganidan o'zim ni u yoqbu yoqqa tashlaym an, urinam an. A nchadan keyin
buvim g ‘im irsib o‘rn id an tu ra d i-d a , tasbehini
tokchaga qo‘yib, sekin oldimga keladi. Q urishgan
quruq suyak qo‘llari bilan peshonam ni ushlaydi:
— Ajab bo‘pti, shum taka, birpas tinim ing yo‘q,
haddan tashqari urinasan, m ana endi to rt jazongni!
Jahlim chiqqanidan kam pirni qo‘llarim bilan
tu rtib haydaym an.
— T ur, tu r, kam pir, nima qildim , yuribm anku?! A rpangni xom o‘rdim m i?
Oshxonadan, birpasda tayyorlagan xo‘rdadan
yarim kosa ko‘ta rib onam keladi. B ir-ikki qoshiq
qatiq solib, yog*och qoshiq bilan shopiradi:
— Qani, j inday ich, davo boTadi, — deydi onam
xafa holda.
A rang boshim ni ko‘taram an-da, xo‘rdadan birikki totib, yana o‘zim ni yostiqqa tashlaym an.
E rtasi isitm am yana oshadi. Tomog‘im bo‘g ‘iq,
tashnalikdan og‘zim qaqragan, lablarim qovjiragan. Tinm asdan suv shim iram an. N onushtadan
keyin kam pir engashib yuzim ga razm soladi:
— Shahodat, men 0 ‘rin buvim ni aytib kelmasam boTmaydi. K inna kirganga o‘xshaydi bu
ten tak k a, — deydi tokchadan yamoq paranjisini
qo‘liga olib.
— Meniyam ko‘nglim ga kelib tu rg a n edi, to ‘g ‘ri
aytasiz, oyi. 0 ‘rin buvim ni oldingizga solib keling, — deydi onam sevinib.
0 ‘rin buvi — m ashhur kam pir. Govkush m ahal­
lada, bizga yaqin, b ir ko‘cha narida tu rad i. U ning
o‘g ‘li Islom aka yalqovgina kishi, hu n ari kavush
tik ish . U im illab b ir ju ft kavushni besh-olti kunga
cho‘zadi. Onasi 0 ‘rin buvi juda epchil, ziyrak,
shaddod, h a r narsaga aqli tez yetadigan bilgich
173
xotin, uning asli ishi doyachilik. Besh-o‘n mahallaning hamma xotinlarini u tu g ‘diradi. Ba’zan
uzoq joy lardan ham kelib yalinib-yolvorib olib
ketishadi. K am pirning ikkinchi h u n ari — kinnachilik. Shuning uchun b ir kun o 'tirm ay d i, hech
kim unday kinna solishni bilm aydi. U buvim ning
qadrdon egachisi, ox irat do‘sti. U ch-to‘r t kunda
bir-b irlarini ko‘rm asalar iloji yo‘q. 0 ‘rin buvi bilan
buvim birpasda yetib kelishadi.
— M usavoy, chirog‘im, nim a bo‘ldi senga? —
Boshiga yopingan yaktagini yig ‘ish tirib , yenglarini
sh im arad i, esk ig in a peshonabog‘in i to ‘g ‘rilab
o‘raydi. — Qani, Shahodatbonu, darrov b ir kosa
kepak bilan to ‘r tt a tuz olib kel. Dard boshqa, ajal
boshqa. Hechqisi yo‘q, kinna kirgan-da. Musavoy
o‘zi ko‘zga yaqin, — deydi va yonim ga chordana
qurib o 'tirib oladi.
Onam birpasda oshxonadan b ir kosa kepakni
ko‘tarib keladi. 0 ‘rin buvi bilan buvim tu rli-tu m an
oldi-qochdi gaplardan gaplashib ezm alik qilishadi.
Men tutaqib qichqiram an:
— Oyi, suv! Kuyib ketyapm an, m uzday suv!
— B ir ro ‘molcha bering, bekachim, — deydi
0 ‘rin buvi oyimga.
Shu topda 0 ‘rin buvining yo‘tali tu tib qoladi,
bo‘g ‘ila-bo‘g ‘ila uzoq yo‘taladi. Yo‘talidan qutulib
olganidan keyin kinnani boshlab yuboradi:
— Bo, kinna kirgan, ko‘rdingizm i, o‘rto q , boshlam asdanoq
x u ris h
qily ap ti-y a,
—
deydi
yolg‘ondakam esnab. — Bism illohu rahm oni rahim ,
mening qo‘lim emas, tab arru k eshon oyim larning
qo‘li! — Dokaga o‘ralgan kosani boshlarim dan
o‘giradi. — Bolaginam ning aziz boshiga kirgan
bo‘1sang chiq, quralay ko‘zlariga kirgan bo‘lsang
chiq, chiq, chiq, chiqm asang senga la ’nat, chiqarmasam menga la ’n a t. — Q ayta-qayta zo 'rak i esnaydi. A sta ro ‘molni ochadi: — Voy, o‘rtoqjon,
o‘g ‘loncham izga yomon kinna kirgan ekan, buni
qarang, kepakning o‘pirilganini qarang.
Yana ichida pichirlab, allaqanday duolarni
174
o‘qib, kepakni boshim dan, ko‘kragim dan o‘giradi:
«Chiq, chiq», deb allanim alarni gapiradi, b ir soatga yaqin uzoq kinna soladi.
Oshxonadan xokandozda to ‘r tt a cho‘g ‘ ustida
isiriqni tu ta tib onam boshim ga keladi.
— Buvisi, b ir yo‘la isiriqni ham solib qo‘ying, — kulim sirab uzatadi 0 ‘rin buviga.
— Xo‘p, aylanay bekachim , — deydi 0 ‘rin buvi
va xokandozni ustim dan o'giradi:
Isiriq jo n isiriq,
S iz n i bizga berdilar.
B izg a kelgan baloga
S iz n i qalqon dedilar.
Q ayta-qayta duolar o‘qib, xokandozni onamga
uzatadi.
— A na endi o‘g ‘ilginang hech narsani ko‘rmaganday, otday bo‘lib ketadi. P arilarim xabar qildi,
b u tu n illa tla ri chiqib ketdi. Tan sog‘liq — tum an
boylik, chirog‘im!
Ikki kam pir oldiga dasturxon yozilgandan keyin
ularn ing uzoq suhbatlari boshlanadi.
K o‘zim ni yumib kam pirlarning gapiga quloq
solib у otam an:
— A ylanay, o‘rtoq, qarang, Musavoy uyquga
ketdi, dard ketganda uyqu keladi, ha shunday! —
deydi 0 ‘rin buvi.
— A ytganingiz kelsin, tasadduq! — deydi
buvim choyni ho‘plab.
Ikki-uch kun yotib sog‘ayib ketam an.
Men kinnaga ishonardim . Jin la r, p arilar b a’zi
odam larga b ir o‘chakishib qolsa yomon boTadi,
degan gaplarga ham juda ishonardim . Shuning
uchunm i, o‘zim ni yengillashganday his qilardim .
Keyin-keyin borib ongim tiniqlashadi, xurofotlardan qutulam an.
175
*
*
*
Peshinda barcha bolalar m aktabdan chiqib,
to ‘g ‘ri guzarga yuguram iz.
— Tilsim , tilsim!
— Yo‘q, ajoyib-u g ‘aroyib!
— Tram vay, tram vay deyishadi uni! Odamlardan eshitdim , otsiz yurarm ish! — deydi bolalarning
biri.
Qor dahshatli yog‘moqda. Boshimda eski k ir telpak, ustim da eski paxtalik to ‘n, oyoqlarim da gulchini y irtiq m ahsi va teshilgan siyqa kalish.
Yo‘lkaning chetida tu rn a qator terilib, tram vayni
poylab o‘tiram iz.
Q aydandir hovliqib T u rg ‘u n keladi. Egnida
eskigina kam zul. Do‘ppisi ustidan k ir chochiqni
ta n g ‘ib olgan. U sovuqda quloqlarini ham isha
shunday bekitib yuradi.
— Y opiray, judayam g ‘alati narsa ekan, —
deydi u A ’zam bilan mening o‘rtam izga o‘tirib . —
0 ‘zim Qoryog‘digacha borib keldim. Ichida bir
kishi p a tta sotib yuribdi. Zinapoyasiga osildim,
p attachi sharaq etib b ir shapaloq qo‘ydi, arang
qochdim. Ammo ajoyib-a! Yangi yarqiragan uy,
ichida ra t-ra t kursi. G‘ir etib, lahzada b ir chaqirim
joyga yetib oladi-ya.
— Eshigi borm i? — so‘raydi hang-m ang bo‘lib,
og‘zini ochib o‘tirg an b ir bola.
— Ha, bor. K iradigan eshigi bor, chiqadigan
eshigi bor. Ammo otlari yo‘q, g ‘irillab yuradi-ketadi.
— Tilsim! Tilsim! — deydi b ir bola.
Sam ovarda, baqollar yonida, yoTkalar chetida
qovoqlari soliq q arilar sokin o‘tirad ila r.
— Qiyomat yaqinlashgan. H ar xil hodisalar,
xilm a-xil hikm atlar ro ‘y beryapti. Olio taoloning
q u d rati bu, o‘zi y aratg an ham m asini, — deydi bir
chol siyrak soqollarini tutam lab.
B irdan, X adra tom ondan guldirab, qo‘n g ‘irog ‘in i ja ra n g la tg a n c h a tra m v a y kelib qoladi.
176
H am m am iz su ro n bilan o‘rin larim izd a n tu rib
k etam iz, g ir aylanib, chet-chetdan tram v ay n i
tom osha qilam iz. Ammo b ir lahzada g ‘izillagancha
jo ‘nab qoladi. Q atorterakka borib to ‘xtaydi. H am ­
mamiz harsillab orqasidan duv chopamiz. Biz yetm asdan yana yurib ketadi.
— H ozir yana boshqasi keladi, — deydi sho‘x,
o‘ynoqi T u rg ‘un. — Keng-qovul, bemalol k a tta , bir
uy desang bo‘ladi, ko‘rd in g -k u , Musavoy! —
yengim dan to rtad i T u rg ‘un.
— Ajoyib hikmat-a! E shitdim ki, shu to rtilg an
sim lard an q u v v at oqib k elarm ish, ro stm ik an ,
o‘rtoq? — so‘raym an ko‘zlarim bilan yuqoridagi
sim larga imo qilib.
— U nisini bilm aym an, ishqilib, joni yo‘q, yuradi-da! — javob beradi T u rg ‘un sovuqdan qizargan
qo‘llarini ishqalab.
Hammamiz u yoqdan kelayotgan, bu yoqdan
ketayotgan h a r b ir tram vayni qarshilab, jo ‘natib,
B alandm achitdan X adraga, X adradan Q atorterakka
halloslab piyoda lo‘killaym iz. C harchashni bilmaymiz.
B ir m usulm on kishi tram vay izini qunt bilan
tozalaydi.
— Meniyam ishga olishsa qoyil qilib bajarardim
shu ishni, — deydi T u rg ‘un bir-ikki qadam unga
ergashib.
— Tur-e, burningni epla! — jerkib tashlaydi u
kishi T u rg ‘unni.
— Bunga tushib b ir gasht qilardik, m ullajiring
yo‘q. Osilsak pattachidan kaltak yeymiz, — deydi
o‘rtoqlarim izdan biri.
Uzoq tom osha qilam iz va qorong‘i tushgandan
keyingina uyga jo ‘naymiz.
*
*
*
Ju m a kuni, iyunning boshlari bo‘lsa kerak.
M ahallada birm uncha oilalar b irin -sirin boqqa
ko‘chgan. Shuning uchunm i, ko‘cham izda bolalar
avvalgiday ko‘p emas.
177
Soat taxm inan o‘nlar. Havo tiniq, ko‘k. Yoz
issig‘i boshlangan.
A ’zam, Ahmad h u n a r o‘rganishga kosiblarga
shogird bo'lgan. T u rg ‘un, Hoji, men qoiganmiz.
U stida eskigina yaktak, k ir ishton, lekin boshida yangi do‘ppi, T u rg ‘un uyidan yugurib chiqadi.
— Mana, M usavoy, bu nusxaga qara. *Cham anda g u b degan do‘ppi shu bo‘ladi, — deydi
T u rg ‘un do‘ppisini menga uzatib.
— D o'ppi yomon emas, — deyman uni qo‘Ilarim da aylantirib. — Lekin nusxasi bachkana, tikilishi ham qo‘pol. P iltalarin i qara, shaldiroq
qog‘ozdan shekilli.
— Bas, bas! Do‘ppini tanim aysan, — deydi
qo'lim dan yulib. — Buni menga ammam kiygizdi.
0 ‘zingning do‘ppingga qara, alm isoqdan qolgan,
gadoy ham kiym aydi, sen ko‘ta rib yuribsan boshingda.
Ikkovimiz hazillashib, birpas bir-birim izni tu rtib-urib to ‘polon qilamiz.
— Y etar, bas, hazilning b ir shingili yaxshi,
quloq sol, o‘rtoq, gap bor, — deydi T u rg ‘un. —
Tom larda giyoh sa rg ‘aydi, endi tom da o‘ynab
bo‘lmaydi, kuyib ketam iz. Havo yaxshi, b ir dalaga
chiqib kelmaymizmi? A skiya juda maza joy. Havosi
yaxshi, nuqul quling o‘rg ilsin bog‘la r. Amakim ning sigirini ola ketam iz. Kennoyim o‘lgunday
xasis, sigirining b ir qultum su tin i ko‘zi qiymaydi.
Amakim urib-so‘kib yo‘lga solib tu ra d i u xotinni.
B ir pakana, bedavo qizlari bor. Kennoyim amakimga bildirm asdan s u t sotib, pul yig ‘adi. Hadeb shu
qizga atlaslardan ko‘rpa-yu, to ‘shag-u, gulko‘rpalar, zardevorlar, xilm a-xil m ollarni y ig ‘adi.
Yemaydi, ichmaydi, mol yig ‘adi.
— Bo‘ldi-bo‘ldi, kam pirlarday ezmalik qilasan, — deyman jerkib T u rg ‘unni. — Qani yur,
sig irni yetakla, ketdik. B ittadan non solsak bas.
Yo‘l-yo lakay bog‘lardan bildirm asdan o‘rik qoqib
yeb ketam iz.
B ittadan nonni belim izga tugib, T u rg ‘unning
178
am akisinikiga kiram iz. Sigirni oldim izga solar
ekanm iz, kelin oyisi oqarib ketadi.
— Voy o‘la qolay, qayoqqa juvonm arglar? —
o‘d ag ‘aylab T u rg ‘unning yo‘lini to ‘sadi.
— T u sh u n tir o'zing! — deydi menga jahldan
qizarib T u rg ‘un. Men sekin tushuntiram an:
— Dalada boqarniz, to ‘ydirib, qornini meshday
qilib kelam iz, ehtim ol, sizga olma, o‘rik ham olib
kelarm iz, — deyman.
— Vo-ey, m ayli-m ayli, baraka topinglar, xashak
yo‘q, beda qim m at, sigirginam och yotgan edi,
b itta qop ham ola ketinglar, ukalarim . 0 ‘t olib kelinglar, o‘zim tasadduq, — yalinadi kelin va bir
zum da allaqanday qalin katta b ir qopni keltirib
menga tutqizadi.
— Bu shum bola sigirning boshiga yetm asin,
M usavoy, o'zing qara, senga ishonib yuboryapm an,
aylanay ukam , — deydi menga kelin, sekin Turg 'u n n i qarg'ab.
— Chuh-chuh, qani y u r jonivor, — deydi
T u rg 'u n , qarigan, cho'pday ozg'in, dum i cho'ltoq,
bo'yniga tum or va ko'zm unchoqlar osilgan sigirni
haydaydi. — Bas-e! Ezma xotin, javrayveradi! —
so'kadi T u rg 'u n , kelinoyisiga eshittirm asdan.
Qopni qo'ltiqlab, sigirni haydab ketam iz.
B alandm achitdan o 'tib , Beshyog'ochga chiqamiz. Issiq tu proq jazillaydi, havo dim. Ayniqsa
sig ir boyoqishga jabr. O riqlikdan suyaklari terisin i
tu rtib chiqqan, oyoqlari chalishib, b azo 'r boradi.
Beshyog'ochda quyuq ko'lankali azim tollar ostida sam ovarlar ko‘p. K o'prik tagidan suv hayqirib
oqib tu ra d i. Q ator-qator baqqollar. Mosh, guruch,
sabzi-piyoz, tu rsh ak , mayiz, alvon-alvon m ollar.
Sigirga pichagina shu yerda dam bermoqchi
bo'lam iz. T u rg 'u n suv bo'yiga bog'langan otlar,
eshaklar tagidan qidirib yurib b ir quchoq beda
aralash xashak topib keladi.
— Yaxshi qilding, xum par, birpasgina huzur
qilsin bu jonivor, — deyman va sig irn i chetroqdagi b ir tolga bog'laym an.
179
C harchaganidan sigirning xashakka qarashga
ham holi yo‘q, bitta-y arim ta chim tib, kavshana
boshlaydi. Bizlar: «Ye, ye, mo‘-mo‘, ye, jonivor,
safar uzoq, oshab ol!» deb, uning tu m sh u g ‘iga
bedani tiqam iz.
Shu paytda birdan yahudiylar o‘lik ko‘tarib
o‘tib qolishadi. Q arindoshlari ko‘p ekan, hamm alari ola bayroq to ‘n kiygan, yig ‘lab b orar edilar.
— Ehtim ol boylar, dabdabasi juda zo‘r, — deydi
T u rg ‘un. — Dadam aytadi, b u lar o‘likni ko‘mgandan keyin uyga qaytib, yuzta tovuqni yeb, ustidan
quling o‘rgilsin yaxshi m usallasni ichisharm ish.
Ochiqqanim izdan qornim iz ham tirish g an . Men
belimdagi suvi qochgan nonni olaman.
— Sening noning tu ra tu rsin , T u rg ‘un, keyin
yerm iz, — deb qoq o‘rtasid an bo‘laman.
K a tta an h o r labiga o‘tiram iz -d a , nonni
burdalaym iz, b ir burdadan suvga tashlaym iz. Non
rosa iviydi, yeb yana ikkinchi burdani oqizamiz.
B irpas oqizoq o ‘ y n a y m i z .
— Yaxshisi shuki, A skiyaga borm aym iz. Bir
m arta oyim, buvim hammamiz aravaga tushib,
Q atortolga borganm iz, juda ajoyib joy. Suv ko‘p,
b ir tom oni ketgan ja rlik , tepa, namozshom bo‘ldi
deganda jarg a o‘g ‘rila r y ig‘ilarm ish, x a tarli joy,
lekin havosi yaxshi. Sigir ham zap to ‘yadi-da, o‘t
qalin.
T u rg ‘unga gapim yoqmaydi, birpas su k u t qilgandan keyin o‘rnidan irg ‘ib tu radi:
— A ynading-a, u yer pastqam yer, o‘g ‘rilarn in g
m akoni, Askiya bo‘lsa quling o‘rgilsin joy. T ur,
ezmalik qilma!
Yana biroz Q atortolni m aqtab ko‘rdim , urindim ,
ammo T u rg ‘unni ko‘ndirolm agandan keyin noiloj
unga ergashib, A skiyaga yo‘l oldim.
Yo‘l juda og‘ir. Havo issiq, dim va chang. Bilqbilq issiq tuproqqa botib bormoqdamiz. Sigir yiqilgunday, T urg‘un surgab, men orqasida haydab ketmoqdamiz. Borgan sari h ar ikki tom onda bog‘lar
ko‘paymoqda.
180
— Sigirning ahvoli judayam xarob, — deyman
yana T u rg ‘unni aynitishga tirish ib . — Mana arpa,
beda, k artoshka o‘sipti. A riqlarda ajiriq o‘tla r mo‘l
ekan. A jiriq sigirning joni.
T u rg ‘un ko'nadi:
— A skiyaga yaqin qoldi, m ayli jinday o‘tlasin,
keyin yana yo‘lga tusham iz.
S ig irn i a riq bo‘yiga qo‘yib yuboram iz-da,
o‘zimiz b ir lahza dam olamiz. 0 ‘rik endi-endi
sa rg ‘aygan. Qornimiz yana ochiqqan, qolgan b itta
nonni talashib yeb olamiz-da, sekin ariq bo‘ylab
yuram iz.
T u rg ‘un b ir d a ra x t yonida to ‘xtab, atrofga
alanglaydi.
— Hech kim yo‘q joy ekan. Musavoy, ko‘ksultonni ko‘r, g ‘ij-g‘ij!
Men sevinib ketam an, d arax tg a qaraym an:
— Voy-bo‘, judayam qilipti-ya, m ush-m ush.
Egasi bordir.
Hech kim ko‘rinm aydi, suv quyganday jim jit!..
U birdan ko‘ksultonga o‘rm alab chiqa ketadi. U
ju d a epchil bunday ishlarga. Og‘zini to ‘latadi-da,
yerga b ir hovuch tashlaydi.
— 01, ye, maza qilasan, qand. Chiq sen ham, bir
to ‘yam iz, qo‘ynilarim izn i ham to ‘ldiram iz, —
deydi T u rg ‘un va yana balandroq o‘rm alaydi.
Yerdan hali g ‘o‘ra ko‘ksultonni terib yeyman.
— Y axshi, juda to tli, qani, tashla, — deyman
T u rg ‘unga.
— Chiq, tezroq, — qistaydi T u rg ‘un. — Qara,
qancha balandga chiqdim . H am m ayoq yaqqol
ko‘rinib tu rip ti, maza qilasan. Hech kim yo‘q,
qo‘rqm a.
Men endi ortiq o‘ylab turm aym an, epchillik
bilan d arax tg a yopisham an. B ir shoxga chiqib olib,
endi hovuchim ni to ‘latib, qo‘lim ni qo‘ynim ga solganim da, pastdan birov baqiradi:
— H arom ilar, qani tush!
Y uragim sh ig ‘ etib to ‘x tad i, deyman. Shatirla tib ko‘ksultonni qirayotgan T u rg ‘un jim bo‘lib
181
qoldi. Men asta pastga qaraym an: oriqqina, lekin
novcha b ir kishi g ‘azab to ‘la ko‘zlari bilan bizga
tikilib turibdi. Ikkovimiz ham sekin pastga tu ­
sham iz, u kishi ikkovim izning ham bilaklarim izdan
chandir qo‘llari bilan mahkam ushlab oladi.
— Qayerdan keldilaring? Shahardanm i?
— Ha, Toshkentdan kelganm iz, shu sigirni bir
o‘tlatib ketaylik degan edik, — deyman sekin yerga
qarab.
T u rg ‘un qovog‘i soliq, jahli chiqqan holda:
— A skiyaga, qarindoshlarim iznikiga ketyapmiz. Ko‘ksultonga endigina chiqqan edik, qo‘yvorin g , — deydi qo‘lini to rtib .
Ko‘ksultonning egasi xaxolab kulib yuboradi.
— Endi chiqdik deydi-ya, badbaxt, qo‘yning liq
to ‘la-ku.
T u rg ‘un b ir qo‘li bilan keskin ravishda shimidan ko‘ylagining e ta k la rin i to rtib yub o rad i,
ko‘ksulton duv etib yerga to ‘kiladi.
— Shuyam m atohm i, to ‘rtta ko‘ksulton-a?!
Shungayam so‘kadi-ya! — deydi T u rg ‘un zaharxanda ohangda.
— Senda-chi? — m endan so‘raydi u kishi.
— Yo‘q-yo‘q, am aki, xudo u rsin , menda hech
n arsa yo‘q, mana ko‘ring, — deyman shoshilib.
— Qaysi m ahalladansanlar? — so‘raydi ko‘ksultonning egasi.
— Ishingiz nima? Qo‘yvoring! — deyman men
bezovtalanib.
— Govkushdan, — javob beradi T u rg ‘un. —
Ayb menda!
— H a, — kuladi ko‘k su lto n egasi, —
Govkushdanmiz denglar. Govkush — asli ho‘kiz
o‘g ‘rila r m ahallasi.
B irdan shaq etib, b ir shapaloqni T u rg ‘unning
betiga qo‘yib yuboradi u, keyin menga navbat keladi-yu, men chaqqonlik bilan engasham an, qo‘llarim
bilan yuzim ni to ‘sam an. Shapaloq tegm aydi.
— Xum par-ey, m ug‘am bir ekansan, jazolaringni beram an hozir! — do‘q qiladi u.
182
Shu paytda yonim izda ikki muloyim, nuroniy
chol to ‘xtaydi:
— Shapalog‘ingizni uzoqdan eshitdik, — deydi
b iri ziyolinamo chol. — Xo‘sh, nega uryapsiz yigitchalarni?
U kishi chollarga voqeani qisqacha tu sh u n tirib
bergandan keyin:
— Bolalarning sho‘xligi-da, — deydi ikkinchi
chol. — A sta tu sh u n tirin g , yaxshi gapiring, —
deydi noxush ohangda va bizlarga qarab muloyim
to v u sh bilan g ap irad i: — B olalarim , avvalo
ko‘ksulton pishsin, keyin bu odam o‘zi qoqibmi,
teribm i bozorga olib tushadi, keyin sizlar chaqaga
sotib olishlaringiz m um kin. Ana, taom il shunday,
o‘g ‘illarim , h a r narsaning davosi chaqa.
Ko‘ksultonning egasi qo‘llarim izni bo‘shatadi.
— Ammo juda bezbet ekan bular, qo‘ym asdim u,
q ariy alar aralashdi-da.
Q ariyalarga ichim izdan rahm at aytib, darrov
qochamiz, u lar kulib qolishadi. Sigirning oldiga
yuguram iz. Yalqovgina o‘t chaynab yurgan sigirni
oldim izga solib jo ‘naymiz.
— Yo‘lning ikki yuzi nuqul ekin. Sigirni
o‘tlatish g a bo‘yraday bo‘sh joy yo‘q. Qop ham
qo‘ltiqda quruq. Yana b ir baloga uchram asdan
jo ‘naylik uyga, — yalinam an T u rg ‘unga.
— R ost aytasan, o‘rtoq, sig ir no‘xatga tegdi,
tezroq qochmasak bo‘lmaydi, — deydi T u rg ‘un. —
Askiya xo‘bam soz joy edi-yu, ish chippakka chiqdi-da. Q ara, yuzim shapaloqdan lov-lov yonyapti.
Bachchag‘arn in g qo‘li tem irday q a ttiq ekan.
— Q ariyalar kelm aganda ish tozayam rasvo
bo‘lardi, zap qutuldik, — deyman sigirni «chuhchuh» haydab.
B eshyog‘ochga yetgach, ta g ‘in jin d ay dam
olamiz, keyin Tuproqqo‘r g ‘on oldidan aylanam iz.
K atakday kichik, yer bag‘irlagan qing‘ir-qiyshiq
xarob uylarda rus ishchilari yashaydi. Unda-bunda
x o tin lar to ‘da-to‘da y ig‘ilishib, qandaydir asabiy,
jah li chiqqan holda gaplashm oqda. Birpas ag ‘rayib
183
to ‘xtaym iz. R uschani sira tushunm aym an, bir
musulmon yigitchadan so‘raym an:
— Nim a g ‘avg‘o, aka?
— E-e, — deydi y ig it, — m asteravoylar,
ayniqsa xotinlari hukum atdan norozi. Oq poshshoga qarshi so‘zlayapti bular. Oziq-ovqat yo‘q,
tishim iz go‘sh t ko‘rm aydi, deyapti bular.
Xiyla uzoq turam iz, qaydandir paydo bo‘lgan
politsiyachilar do‘q bilan x o tinlarni hayday bosh­
laydi. X otinlar ham bo‘sh kelmaydi, so‘z jangidan
qaytm aydilar, b a’zilar tosh ham otadi.
Shu tobda suron bilan m irshablar yetib keladi.
T u rg ‘un ikkovimiz shoshilib sig irn i haydaym iz.
Ikkovim iz ham o‘lguday charchaganm iz, jazirama oftobda ming azobdan uyga horib-charchab
yetam iz. Vaqt oxir peshinga yaqinlashgan, sig ir
to ‘ym agan, qop bo‘sh.
— Voy, o‘la qolay! — qichqiradi kelin ko‘zlari
olayib. — B arvaqt qaytibsizlar, ha, o‘t qani?
— E-e, — deydi T u rg ‘un, — bu tu n jahon ekinzor bo‘lib ketibdi, o‘t ham yo‘q, o‘tlatad ig an joy
ham yo‘q. Sigirniyam xo‘p o‘lim tik qilibsiz, ming
«chuh» deganda b ir qadam bosadi-ya. Molni sh u n ­
day boqadimi! Uh! — deydi T u rg ‘un sig irn i joyiga
bog‘lab.
— Nima qilipti sigirga, popukday sigir, —
deydi kelin sigirning sirtin i silab. — N im a balo
q ild ila rin g ,
boyoqishning
m adori
qolm apti.
Shuncha yurib qopniyam bo‘sh olib keladim i, se­
ning ham shuding yo‘q, o‘linglar iloyim, — deydi
menga qarab.
T u rg ‘un ikkovimiz ham indam aym iz. Shu topda
ikkovim izga ham hech qanday xarxasha yoqmaydi.
Ammo kelin javray bergandan so‘ng men javob
beram an:
— Kelin oyi, ko‘p ajoyib voqealar bo‘ldi. Bog‘d o rlar bizni quvladi. Mayli, b ir kun sigiringizni
O qtepaga olib borib, o‘y n atib kelam iz, x afa
bo‘lmang.
Uyga jo ‘nayman.
184
— V aqtlik q aytibsan? — deydi onam va
ahvolim ga razm solib koyinadi. — Itday charchabsan o‘zing ham , senga nim a azob, shu issiqda uyda
o‘tirsa n g bo'lm asm idi?
Ayvonning chetiga o‘tirib , sekin onamga so‘zlay
boshlaym an.
— B eshyog‘ochga b ordik. M astiravoy ru s
ishchilarning xo tin lari juda to ‘polon ko‘tarish d i.
P alisalar, m irshablar haydadi u larni. Voqealar juda
ko‘p.
Onam hayron bo‘ladi:
— Tavba, ro std an m i? T inchlik bo‘lsin-da,
zamon tinch bo'lsin. U sho‘rlik larn in g ham ahvoli
og‘ir, ham m am izning ko‘rgan kunim iz bir.
Ona-bola uzoq gaplashib o‘tiram iz.
Bolalikda ko'rganlarim , eshitganlarim hammasi
esim da. A yrim hodisalar, x o tirala r hozir ham
quyoshdan b ir tom chi kabi yalt etib ketadi xayolimda.
Umuman aytganda, bizning bolalik hayotim iz
bo‘sh, bem a’ni — zeriktirgich, qayg‘u-alam ga to ‘la
b ir hayot bo‘lgan.
R o‘za oylari men s a h a r tu ris h n i yaxshi
ko‘rard im , ammo ro ‘za tu tish g a sira toqatim yo‘q
edi. E rtasi tushda, ko‘pincha ertalaboq ro ‘zamni
ochib yuborardim . Qornim darrov ochib ketardi.
B uvim ning jahli chiqar, «Ochofat, ro ‘zaning uvoliga qolding!» deb vaysar edi. «Jilla bo‘lm aganda
ro ‘zaning boshida, o‘rtasida, oxirida uch kundan
tu t. Qanoat lozim, qanoat qorin to ‘ydiradi», derdi
buvim xunob bo‘lib.
— Hali kichkinam an, olio taolo kichkinalarning
og‘zi tinm asin, degan. Sizdaqa qariganim da tu tam an ro ‘zangizni, — deb buvim ning jig ‘iga
tegardim .
O namning ishi bo‘lmas va: «Toliqib qolasan,
o‘g‘lim, ro ‘za bizlarga farz, sabog‘ingni o‘yla!» der
edi xolos.
185
...R o ‘za oqshom lari S h ay x an to v u rd a odam
qalin. B unday k echalar bozorshab deyiladi.
X uftondan keyin b ir to ‘da bolalar Shayxantovurga
yuguram iz.
Shayxantovurda chiroqlar ko‘p, yaqinda elektr
paydo bo‘lgan.
Choyxonalar toza, ozoda, h ar kun To‘ychi hofiz
b ir to ‘da m uzikachilar bilan ashula aytadi, hamma
jim , sel bo‘lib eshitadi. O shpazlar kabob-u m anti,
palov-u sh o 'rv a p ish irish a d i, u la rn in g bozori
chaqqon!
B ir chekkada bolalar, yigitchalar ot o‘yinda,
garm on bilan aylanadi. U yerda ham tiqilinch,
kissasida yarim tangasi bo‘lgan h ar kim sa aravasiga tushib maza qilishi m um kin. Ammo bizdaqa
bechoralar ko‘zim izni lo‘q qilib tom osha qilam iz,
xolos.
Kino ham bor, ta x ta devor bilan o‘ralgan. T urli
oldi-qochdi k a rtin a la r ko‘rsatilib tu ra d i. Bolalar
juda ko‘p, bozorshabning h a r burchida ten tirab
y u rish ad i. D a rax t te p alarig a qo‘nib, tom osha
qiladilar. P olitsiyalar, m irshablar bilsa jazoni b era­
di, qo‘ymaydi.
H ar xil su ra tla r — oq poshsho, uning oilasi,
to ‘ra va m in istrlari, A nvar poshsho, Istanbul
ko‘rin ish la ri, x a lifa va hokazolarni d u rb in d a
ko‘rsatadigan olifta kiyingan, m o'ylovlari o‘siq,
kelishgan b ir kishi baqirib tu sh u n tira d i. Bu yerda
uch-to‘r t kishi sig ‘adigan kursi qo‘yilgan va atro fi
parda bilan o 'ralgan. U kishi vaysab bo‘lgandan
keyin, odam lar duv etib chiqib ketadi. U choygami,
nongam i ketg an d a b iz la r a sta g in a d u rb in g a
yopisham iz. A garda egasi kelib qolsa, bizni oldiga
solib quvlaydi.
B aqqollar kichkina-kichkina d o ‘konchalarida
yarim kechaga qadar savdo qiladilar. Pashm ak,
tu rli-tu m an xil-xil holvalar, pista-bodom, achchiqchuchuk m ag‘izlar, n o w o t, p arv ard alar, otnon,
xo‘rozqandlar serob. Yemasak ham tom osha qilishni yaxshi ko‘ram iz.
186
Shunday qilib, bozorshabning bironta burchagini qoldirm asdan tom osha qilib kelsak ham, ch ar­
chashni bilmaymiz. Sahar bo‘ldi deguncha m adrasa
tom iga, nog‘ora tom oshasiga yuguram iz. Semiz
baqaloq kishi k a tta nog‘oralarni olov yoqib qizitib
o‘tirad i. «Jon am aki, men qizitay, men olovga o‘tin
qalab yuboray», deb yalinam iz hammamiz. Yuzi
jiddiy ifodali bu go‘shtdor kishi: «Bo‘ldi-bo‘ldi,
tu r, qoch!» deb koyiydi. Soat o‘n ikki bo‘lishini
sabrsizlik bilan kutam iz. Naq o‘n ikki bo'lganda
olovga qizib tu rg a n nog‘oralarning «takatum —
baka-bang»i boshlanib ketadi. Unga surnaychi jo ‘r
bo‘ladi. B izlar jim qotib tinglaym iz. N og‘ora bazm
uzoqlarga ketadi. N og‘ora chalinishi — saharning
b elgisi. Y osh-qari ham m a sah a rlik k a tu ra d i.
Oshmi, sho‘rvam i, shavlam i, kam bag‘al bechoralar
q uruq non-choy totinib, ro ‘za tu ta d i. «Qanoat
qorin to 'y d irad i» , deydi bobom, u bu so‘zni juda
yaxshi ko‘radi.
N og‘ora-surnayni biroz eshitgandan keyin, bu
yerdan ham jo ‘nab qolamiz. Buvim bilan onam har
kun meni urishib qarshi olishadi.
— A jinadan, jin lard an qo‘rqishni, cho‘chishni
bilm aysan, — koyiydi onam.
— Yolg‘iz yuribm anm i, o‘rtoqlarim bilan yuribman, — deyman gapim ni m a’qullab.
B ir kun oqshom hech qayerga borm adim . Bir
to ‘da o‘rtoqlarim , har kundagi kabi yig‘ilishib
S h ay x an to v u rg a k e tish d i. Men zerikkan im d an
vaqtlik ko‘rpaga kirdim . Soat o‘n yarim edi
cham asi, bolalar hovliqib kelib qolishdi.
— T u r, M usavoy, eshitd in g m i gapni?! Oq
poshsho urushga k irip ti. G irm onim i, fransm i,
o tin g q u rg ‘u r b ir xalq bilan u ru sh a rm ish .
Shayxantovur toTa gap!.. — deydi T u rg ‘un ko‘zlarin i o‘ynatib.
— Rostdanm i? — o‘rnim dan ir g ‘ib turam an.
— Oq poshsho, bilasanm i, P etrburgda yasharm ish, ha! — deydi yana bilim don T u rg ‘un.
— Ha, Shayxantovurda chiroqlar yoppasiga
187
o‘chirildi, c h u w o s to ‘polon bo‘lib ketdi. X alq duv
tarqaldi!.. — deydi bolalarning biri.
— Nimadi? — so'raydi onam hovlidan.
Shu p aytda devordan R o h at kelinoyining
jaranglagan ovozi eshitiladi.
— 0 ‘rtoq, voqeani eshitdingizm i? — ovozini
pasaytirib shivirlaydi narvon u stida tu rib , —
u ru sh bo'larm ish, oq poshsho farm on chiqaripti,
erim hovliqib keldi ko‘chadan. — K a tta-k atta bir
dasta d av latlar urusharm ish, — shivirlaydi yana
R ohat kelinoyi, — erim tu sh u n tird i ham m asini.
— Ilohim , u rushning yuzini bizdan te rs qil­
sin, — deydi onam m a’yus holda.
Qorong‘ida tu rtin g a n holda otin bibi paydo
bo‘ladi:
— O, y u rtn in g boshiga falokat ag ‘darildi, e sh it­
dingizm i, Shahodatbonu?
— Ha, ha, eshitdik, — javob beradilar oyim
bilan R ohat kelinoyi b ir og‘izdan.
Otin bibi ayvonga chiqib chiroq yoniga o‘tirad i.
Doka ro ‘molining b ir uchini boshiga sallachaday
b ir o‘rab, orqaga tashlaydi. Ko‘zlari o‘tk ir, o‘zi
dono, ziyrak, shaddod xotin u.
— Rasiy juda uzoq, k a tta m am lakat, — deydi
kam pir ko‘zlarini b ir yumib ochib. — Boshi, poyoni
yo‘q. Mana T urkiston krayni birp asta qam radi oldi.
Inim ay tad ik i, N ekalay poshshoning q u d ra ti
bamisoli burgutday zo‘r, ask arlari ham g ‘ij-g ‘ij,
chumoliday behisob, besanoq emish. Lekin inim
aytadiki, girm on poshshosi nayrangchi, farang
emish. Ishqilib, dunyoda b ir k a tta m ahshar bo‘ladida, Shahodatbonu! Ishqilib biz m usulm onlarni
xudoyim o‘zi asrasin, o‘zi panoh bo‘lsin boshimizga!
— M usulm onlar qo‘yday yuvosh, xudoning
mo‘min bandasi, — deydi onam.
Devordan tu rib R ohat kelinoyi gapga aralashadi:
— Qiyin-qiyin kam bag‘allarga qiyin. N arxnavoni endi ko‘rasiz, osmonga sapchiydi.
188
B irpasgina eshitgan, bilgan gaplarn i to ‘kib
ko‘ngillarini bo‘shatgandan keyin otin bibi chiqib
ketadi. R ohat kelinoyi narvondan tushadi. T u rg ‘un
boshliq o‘rtoqlarim ham uylariga jo ‘naydi. Men
uzoq xayolga cho‘maman, bola fik rlarim uyqu
b erm aydi. Onam oshni dam lagach, buvim ni
u y g ‘otadi.
— B uvi, buvi, u ru sh boshlandi, sizning
xabaringiz yo‘q, — deyman sirli tovush bilan asta
shivirlab.
— A, nim ani sandiraydi bu o‘zi? Yomon nafas
qilma! — deydi kam pir q a ttiq seskanib.
Men yana takrorlaym an. Buvim ensasi qotib
deydi:
— Uyqum bezovta bo‘ldi, h a r xil tu sh la r
ko‘rdim . Olio taolo m usulm onlarga o‘zi mehribonchilik qilsin. Nekalay xo‘p xalqni qisgan edi, jazasi endi! — ariq labiga o‘tirib yuz-ko‘zini shap-shap
yuva boshlaydi.
*
*
*
T urkiston boylari, yer egalari, m ushtum zo‘rla r
ju d a sevinadilar. «Oq poshsho h azratla ri urushga
k iribdilar, alb atta g ‘olibiyat bilan u stu n chiqurmiz» deb vaysaydilar. Toshkent xalqini, kam bag‘al
m ehnatkashlarni gubernator va chor politsiyasi
zulm bilan, qattiq lik bilan ushlab tu ra d i. Xalq
bezovta.
— E htiyot boTish kerak, — astagina shivirlab
n asih at qiladi xalfa va shogirdlarga bobom. — Shu
k u n lari palisa g ‘iz-g‘iz sang‘ib qoldi, chaqimchi
voqeanavislar urchib ketdi, ularning m ing xil yo‘li
bor, aldaydi-avraydi, so‘zga soladi, keyin sekin
laqqa qoTga tu sh ira d i. Zinhor-zinhor turm ushim iz
og‘ir, boshim izda falokat ko‘p, dardim iz zo‘r
dem anglar. Bilamiz, turm ushim iz nihoyatda mashaqqatli. Bechoralar, qashshoqlar ko‘p, ammo
dardi g'azabim iz ichim izda bo‘lsin. Samovarda,
ko‘cha-ko‘yda jim o‘tirin g la r, b iro rta ayg‘oqchini
payqab qolsalaring, darrov tu ra jo ‘nanglar.
189
X alfalar, shogirdlar kulishadi.
— E-e, ota, boshim izga kelganini ko‘ramizda, — deydi qari xalfa.
Uyimizda qo‘shnilarning kirish-chiqishi ko‘paygan. Dadam ham isha dalada yurganidan bizning uy
xotinlarning y ig‘ilishlari uchun eng qulay joy.
U lar orasida gap-so‘z, m ish-m ish ko‘p bo‘ladi.
0 ‘g ‘rilard an , sayoqlardan, buzuqi erlardan alvonalvon m avzularda so‘z ochilib ketadi, lekin urush
boshlanishi bilan bu xildagi gaplar u n u tilad i.
Onaboshi kam pir — otin bibi qarindoshlarnikidan,
inisinikidan eshitgan, yig ‘ib kelgan gaplarini birb ir aytadi.
— E sh itin g la r, d ah sh atli voqealar behisob,
m am lakatlar ikkiga bo ‘liny apt i. Hamma joyda q a t­
tiq jang boshlanib ketganm ish, ha! — og‘zini
ko‘p irtirib gapiradi kam pir. — Og‘ir-og‘ir, xalqqa
og‘ir. B utun m am lakatlar do‘stlik bilan, ittifo q lik
bilan yashasalar bo‘lmasmidi-ya?! Qurib k etg u r
poshsholar!.. H ar ikki tom onda askar chumolidan
b a tta r g‘ij-g‘ij em ish. Ayniqsa dengizlarda kem alar
nobud bo‘lib qirilayotganm ish. Ha, ham m asi rost,
inim dan eshitdim . A yniqsa girm onning nayrangi
k attam ish. Xil-xil dev zam baraklar, xil-xil qurollar. Q o'yingchi, ta ’rifg a sig ‘m aydi, sanog‘i qiyin.
Qo‘sh n ila r u ru sh haqida q ay ta-q ay ta ezib
g ap lashishadi, ta g ‘in so ‘z T oshkentga, tu rli
voqealarga ko‘chadi.
— Juvonm arg bo‘lg u r G‘afforingiz topib keldi
bu gapni, — deydi R ohat kelinoyi o ‘sm a bilan
tu ta sh tirilg a n qoshlarini o‘ynatib, tizzasidagi kashtan i tika-tika. — U ch-to‘r t odam sam ovarda choy
ichib, b itta si sho‘rlik tu rm ushning og'irlig id an hasra t qilipti. C hetroqda ko‘rinishi bo‘sh-bayovgina,
xunukkina, ko‘ziga oq tushgan, kalta soqol b ir kishi
o ‘tirg a n ekan. U juvonm arg voqeanavis, so ‘z
o‘g ‘irlab y u rad ig an odam ekan, o‘zini yolg ‘ondakam uyquga solib, m udraganday o‘tirg a n
ekan. Birdan irg ‘ib tu rib ketipti-yu: «Qani, yuring,
xo‘p h a sratn i to ‘kdingiz, ig ‘voni ko‘tardingiz!» deb
190
do‘q bilan su rg ap ti sho‘rlik kam bag‘alni. U og‘zini
ochib, h ayron bo‘lib qotib q o lip ti. Soqoligacha
titra rm is h . A tro fd ag i odam lar sekin-sekin tum taraq ay qocha boshlapti. «Bola-chaqam ko'p, xato
qilibm an, ta q sir, sartaroshm an, jo'jab ird ay jonm iz,
tavba qildim , kechiring!» deb y ig ‘lam sirab yalinarm ish, Go‘rso ‘x ta ayg‘oqchi pisand qilm asm ish,
n uqul do‘q q ilarm ish . K ek salar o ‘rta g a tu sh ib
y o lv o rish ip ti: «A ylansin bolam , g ‘arib g a ja b r
qilm a, sh a fq a t qilish kerak» d ey ish ip ti. S u rb et
ayg‘oqchi o‘lg u r kam bag‘al boyoqishning qo'lidan
m ahkam ushlab: «Y urasan palisaga!» derm ish.
Sam ovarda b ir yigit boshini yerga solib jim o‘tirg an
ekan, birdan irg ‘ib o‘rnidan tu rip ti-y u , ayg‘oqchiga: «Beri keling, sizga gapim bor» deb, chetroqqa
im lap ti, aldab nim a balolarni shivirlagan bo‘p ti.
Shu paytda kam bag‘al derazadan o‘zini tash lap ti,
s h a r tta qochipti. V oqeanavis: «E-е, qani bu
gunohkor, qochirib y u bordinglar, ablahlar!» deb
odam larni so‘karm ish. O tasi h a r kun qop-qop mashm ashalarni topib keladi. H ar kun b ir orqa supurgini tayyorlab, bozorga chiqadi, uni sotib bo‘lguncha
arava-arava oldi-qochdi eshitadi. Lekin narx-navo
soatlab oshib turganm ish.
— Ha, qiyin ahvolga qoldik, — deydi onam. —
N arx-navo osmonga sapchipti. O dam larning yuragida g ‘am -g‘ussaning ayni toshgan vaqti. A yg‘oqchilar h a r joyga qulog‘ini suqadi-da.
— B oylar o‘lgu rn in g pichog‘i moy ustida.
Hammasi q u tu rg an , ham m asi olifta, kekkaygan,
firoq-dim og‘li, — deydi Uzun Sara quv ko‘zlarini
k a tta ochib, ustid a keng yamoq ko‘ylak, boshida
k ir peshonabog*. — Q irilgurlar dang‘illam a uylar,
yigirm a tanob, o‘ttiz tanob bog‘lar, qo‘sh-qo‘sh
qo‘ra la r soladi. U rush boshlandi-yu, un, yog‘, oziqovqat bilan savdo qiladigan yangi-yangi boylar
tu g 'ilip ti. Ishqilib, zamon buzildi, yaqinda ehtimol
oxir zamon bo‘la r...
Otin bibi zam onning og‘irligidan, zolim podsholardan shikoyat qiladi.
191
— Ulam o-avliyolarning ham m asi pulning quli
bo‘lib kelgan. Mana ko‘rin g , Sebzorda k a tta bir
eshon bor, — so‘zida davom etadi otin bibi, — o‘zi
avliyo odam, ko‘p m uridlari bor, lekin x otin quli.
To‘rtta xotini bor u zorm andaning, b iri biridan
ko‘rklik. Eshon k a tta eshon oyimni yaqinda qo‘yib
yubordi-da, o‘n besh yashar popukday b ir qizni
nikohlab oldi. N azr q ilinipti boyoqish.
— E-e, — deydi U zun Sara, — qadim gi avliyolar qolmagan sira, buzildi olam. Ibodat buvim hovlida g ‘ivirlab, a riq chetlarini
tekislab, supurib, chinniday qiladi. U shunday ishlarn i yaxshi biladi.
— Bas-bas! U lam olarga til te g iz m an g la r,
g ‘iy b a t-ig ‘voning foydasi yo‘q. U lam olar sharia tn in g quli. Zolim boylarning, qonxo‘r posh­
shoning jazosini bersin xudoyim . Ishqilib, olloning buyurgani bo‘ladi, — deydi buvim q a t’iy
ohangda.
Qo‘shnilar birpas jim bo‘lishadi. Keyin Uzun
Sara yana asta so‘z boshlaydi:
— H asratim izdan chang chiqadi. Turm ush kundankun qiyinlashib ketyapti. G‘am ni yutib o‘tiraveram izm i, sirasini aytam iz-da.
Endi gap ulanm aydi. Qo‘sh n ilar birin-sirin tarqalishadi. Nam ozgar yaqinlashgan. Oyim o‘choq
boshiga borib olov yoqadi, ozgina piyozdog‘ qilib,
yovg‘on m oshxo‘rdaga u rin a boshlaydi.
— Yana m oshxo‘rdam i? Chakkaga tegdi-ku! —
deyman onamga zarda bilan.
— Qandoq qilay, bugun palov qilsam b ir h afta
qozon qaynam aydi. Dadang o‘lgurning beparvoligidan kuyib ketam an, — deydi onam astagina.
— Q arg‘ama, yursa tirik ch ilik n in g g ‘am ida
y u rip ti, sening, m ening, bolalarning tashvishida
y u rip ti, o‘ynab yurgani yo‘q. Qanoat qil, yaxshi
xotin suv kelsa sim iradi, tosh kelsa kem iradi, —
deydi buvim onamga o‘qrayib.
Men qovog‘im ni solganim cha ko‘chaga chiqib
ketam an. B ir to ‘da bolalar c h u w o s ko‘ta rib ,
192
«Керак-керак» o‘ynam oqda.
qo‘shilib ketam an.
*
*
Men ham
o‘yinga
*
X alq hayajonda. Bozorlarda, ko‘cha-ko‘ylarda,
tram vaylarda — ham m a joyda gap. Podsho h a z ra t­
lari okop qazish uchun m ardikorlikka T urkiston
oTkasidan, m usulm on y igitlaridan olinsin, deb fa r­
mon chiqargan. G ubernator janob oliylari T u rk is­
ton oTkasining b u tu n viloyatlaridagi shaharlarga,
qishloqlarga, dalalarga, ovullarga bu farm onni
yetkazib xabar qilmoqda.
M ahallaning hokim i — ellikboshi. «Oq poshsho
h azratlarin in g oliy farm oni bu, bas, ito at etmoq
farz. Oq poshsho h azratla ri buyuribdim i, beramiz
m ardikor y igitlarni. M ahallaning eng dev, eng
baquvvat yig itlarin i, yigitlarn in g sarasini o‘zimiz
ajratam iz», deb gubernatorga v a ’da berganm ish
ham m a ellikboshilar. Shahar fuqarosi asabiy va
xafa. «Boylarning, savdogarlarning, m ushtum zo‘rlarn in g arzandalari alb atta xatda yo‘q», deydi
xalq.
Bizning Govkush ham to ‘polon, janjal. Biz
bolalarning ham avvalgi sho‘xligim iz yo‘q.
«T aqsir, bo y larn in g , sav d o g a rla rn in g ham
o‘g ‘ilchalarini biting ro ‘yxatning boshiga. H ar
joyda u la r ilg ‘or, qani ko‘raylik-chi bu gal!» deydi
ham m a b ir og‘izdan.
Boshida yoz-u qish olifta o‘ralgan salla, egnida
uzun ju ju n kam zuli, ustida ham isha ko‘krak cho‘ntakdagi kum ush soatning yo‘g ‘on zanjiri osigTiq
m ahallam izning gerdaygan ellikboshisi tikanday
ko‘zlarini o‘q ray tirib , qichqiradi:
— Xaloyiq, tarq al, jo ‘na ishingga. Hamma ish
olloning iro d asi bilan . B oylar, sav d o g arlar
obro‘yim iz, faxrim iz, ko‘r boTgur gum rohlar!
— Olloga s ig ‘in in g , ibodat q iling, zeroki
m ushkullaringiz oson boTg‘ay! — avraydi to ‘qlardan biri.
Xalq g ‘am gin, g ‘azabkor, y u rak lari ezilgan
7 -4452
193
holda tarqaladi. M ahallaning boylari, ellikboshi,
imom, kazo-kazolari asta shivirlashadi, m aslahat
qilishadi. U larning tili b ir, b ir yoqadan bosh
chiqarganlar.
B ir oqshom, h a r vaqtdagiday, to 'sa td a n dadam
daladan keladi.
— Qozoqlar tin ch m i yoki u y erd a ham
g ‘avg‘omi? — so‘raydi onam va chaqqonlik bilan
dadam ga ko‘rpacha soladi, orqasiga yostiq qo‘yadi.
— E, nim asini so‘raysan, qiyom at, u r-su r...
Dunyo buzildi... Qalay, qarindosh-urug‘lar omonmi? U larning ahvoli nechuk bo‘ldi ekan, deb
shoshilinch yo‘lga tushdim . Ju d a vahim a bo‘lib
ketdi dalada.
— Qilning u stida tu rip ti ham m asi, — javob
beradi onam xo‘rsinib.
Dadam tinm ay nosvoy chekadi, xomush holda
og‘ir sukutda o 'tira d i.
— Xudoyim sartg a, q irg ‘izga, qozoqqa — jam iiyki ulusga tinchlik ato qilsin, zolim larga insof,
tav fiq bersin! — deydi buvim ko‘zlariga yosh
olib. — R asiy degan m am lakat judayam olis emish,
s a rt, qozoqning o‘sp irin lari, avji qirchillagan yigitla r... sovuqda och-yalang‘och q irilib ketm asin
yana, kulfatga qoldik!
Onam sam ovar keltiradi.
— Hech ta sh v ish la n m a , qornim to ‘q, —
nosvoyni tuflaydi dadam . — Choy bo‘lsa bas.
Men qo‘rqa-pisa astagina gapiram an:
— A gar T urkiston fuqarolari m ardikorlikka
y igit berm asa, u y u rtn i qonga g ‘arq etam an, depti.
To‘p-aslaha bilan qurollangan askarim ni b ir tashlaym an-u ku lin i ko‘kka sovuram an, d ep ti oq
poshsho.
Dadam hayron bo Tib, yuzim ga b ir zum tikiladi,
keyin a sta deydi:
— U rush qursin-da. U ofat! Lekin N ekalay aytganini qiladi, qo‘ymaydi. Y igitlarni olaman deydimi, albatta oladi. Ko‘pga kelgan qism at bu, aslo
iloj yo‘q... — Choyni k a tta -k a tta ho‘playdi.
194
— T ur, o‘g ‘lim M usavoy, o tni oxurga boylaginda, om bordan ikki bog‘ beda chiqarib sol.
0 ‘rnim dan sakrab tu ram an . O txonaga yuguraman.
*
*
*
M aktabim iz Ikkinchi O qmachitga ko‘chgan, bu
biznig Govkush m ahallaga yaqin, chiroyli, yangi
m achit, qadim gi vaqf joy.
Domlamiz h a r kun yangi-yangi vahim ali xabarlar k eltiradi.
— Bolalar, chiroqlarim , — deydi domlam g ‘oyat
x afa holda. — D inim iz m uqaddas din. Y olg‘iz
O lloga va ra su l A ’zam ga sidqidil bilan ibo d at qilaylik, sig ‘inaylik. Yolg‘iz Olloga ishonam iz, ixlos
b ilan d in im izni dilda m ahkam tu ta m iz , yuragim izdagi pok m uhabbat bilan birga asraym iz. Barcha
m ushkulotlar oson boTsin. Qani, shogirdlar, Ollo­
ning nomi bilan, gulduros bilan boshlaylik darslami!
Hammamiz astoydil shavq bilan, diniy hislarga
berilib, tom oqlar qaqraguncha, ovozlar bo‘g ‘ilguncha o‘qiymiz.
M aktabdan guzar aylanib qaytayotganda, Balandm achitda janjal, suronga duch kelamiz.
— N im aga janjal ko‘tarasan , deysiz. Ko‘taram iz
jan jaln i! K am bag‘alla r, kosiblar, qashsh o q lar,
g ‘a rib la r — barcham iz «dod» deymiz! Nega
to 'q larn in g , k a tta to ‘ralarning, boylarning olifta
boyvachchalari, qoladi-yu, biz ketam iz azobga?!
Yo‘q, bunday boTmaydi ish, ular ham borsin, biz
bilan b irg a borsin, ana shunda churq etm ay
ketaveram iz, ko‘pga kelgan to ‘y deb jo ‘naymiz.
Xo‘sh, nega olayasiz?! — qichqiradi g ‘azabdan
tu taq q an b ir ja su r yigit.
— Bolam, insof qil, chirog‘im, — ellikboshiga
yalinadi b ir keksa. — Kam bag‘almiz — mayli,
nochormiz — m ayli, lekin nega puldorlarning
o‘g ‘ilchalari chetda qolyapti, qani ayt?
B irpas jim o‘ylanib tu radi-da, ellikboshi keyin
asabiy holda bo‘g ‘ilib qichqiradi:
195
— P astkashlar, harom ilar, bezbetlar, tarqalinglar! Hozir palisaga xabar qilam an, inlaringga
daf bo‘linglar!
— Osib yubor-e! — qichqiradi birov xalq ichidan. — Zulmdan o‘ldik, zarra insof borm i sizlarda?! Q atra vijdon bormi?!
— Dod! 0 ‘ldik N ekalaydan, zolim to ‘ra la r dastidan o‘ldik! — qichqiradi ayollar. U lar turm ushdan
noliydilar, boylar va zolim am aldorlardan zorlanadilar, q arg'aydilar.
Ellikboshi qo‘rslik-qo‘pollik bilan x o tin larn i
jerkib tashlaydi, ammo xotinlar bo‘sh kelishmaydi:
— Bola bermaymiz!
— 0 ‘zing bor, go‘rso ‘xta!
— K am bag'allarga shu yerdagi azob-u uqubatla r ham yetadi. M ardikorlikka boyvachchalar
borsin!
— Ha, ha, to ‘qlar borsin! — qichqiradi ayollar.
Ellikboshi qizarib, x o tin larn i so‘kadi:
— Yo‘qolinglar, sharm andalar, uyda o‘tiringlar!
Toshkentning to ‘r t dahasida, h ar m ahallada
shunday g ‘avg‘o. Shahar olovda, xalqning g ‘azabi
baland. 0 ‘rta Osiyoning butu n sh ah arlari, butun
qishloqlari zilzilada. K attalard an e sh itar edim
ham m asini.
Xalq ellikboshilar haqida tu rli-tu rli qo‘shiqlar
ham to ‘qigan. Mana esim da qolganlari:
S a y d a h m a d to m in g baland,
T o m in g d a n n a m in g baland.
Y ig itla rg a qo'l qo'ygan,
P adaringga m in g la ’n a t!
B a x m a l p o 's tin o g 'ir deb
O tga solgan S a yd a h m a d .
« Y ig itn i b iz beram iz» deb.
X a tg a solgan S a yd a h m a d .
A ssalom -u a la y ku m ,
O m onm isiz, ellikboshi?
M a rd iko rn i m en beray, deb,
Q o'l qo'yd in g iz, ellikboshi.
196
B izla r n i olib p ullarga sotgan
X o tin taloq ellikboshi!..
K a tta boyonlar, chor hukum at vakillaridan
boshlab ellikboshilarga qadar barchasi ishga tu sh a ­
di.
Olovi ko‘ksiga tiqilib tu rg a n b ir yonar to g ‘day
Toshkent chayqalib ketadi, birdan g ‘azabi yoriladi.
E rtalab barvaqt baqqoldan beda olish uchun
B alandm achitga tusham an. G uzar asabiy, serg ‘alva. Xalq Shayxantovurdan, Sebzordan, Ko‘kchadan
Olmazor tomon oqmoqda. X otinlar oq poshshoni
q arg ‘ab, dod-faryod bilan yigTab erlar bilan birga
borm oqdalar.
Do‘konini shoshilinch yig‘ish tirayotgan baqqol­
dan yalinib-yolvorib olgan to ‘r t bog* bedani
yelkam ga tashlab, uyga yuguram an.
O tning oxuriga bedani irg ‘itam an-da, eshikka
otilam an. K ir yuvib o‘tirg an onam orqam dan
qichqiradi:
— Yana qayerga, daydi, otning tag in i tozalamaysanmi?
Javob berm asdan ko‘chaga chopaman.
Olmazor ko‘chasida ketm a-ket borgan sari qalinlashib ketayotgan to ‘da-to‘da odam lar orasidan goh
yugurib, goh tez-tez yurib o‘sha yerdagi oq uyga —
po litsiya m ahkam asiga yetam an. Odam qalin.
Olomon g ‘azabda. M ahkam aning keng bog‘-hovlisining yashil bo‘yoq bilan sirlangan panjaralariga
yopishgan odam lar g ‘azablanib qichqiradilar:
— La’n a ti zolim lar, bermaymiz bolalarimizni!
Nekalay yo‘qolsin!
— Juvonm arg boTsin, dod dastidan! — jabrzulm ga qarshi dadil qichqirishadi ayollar.
A yollarning y ig‘i-sig‘isi, q arg ‘ish aralash faryodi, erlarn in g so‘kish-la’n atlashlari yer-u ko‘kka
sig ‘m aydigan vahim ali, suronli, zo‘r isyon.
M ahkam aning derazalaridan, eshigidan ran g lari
o‘chgan, yuzlari vahim adan bujm aygan to ‘rtta beshta m irshab ko‘rinadi.
197
— Yo'qol, gum rohlar, la ’natilar! — tu p u g in i
sachratib qichqiradi m irshablar.
U larni hech kim pisand qilm aydi. E rlar, x o tin ­
lar g ‘azab bilan, hayqiriq, suron bilan panjarani
qarsillatib yorib m ahkam aning keng hovlisiga
k iradilar, derazalarga, m irshablarga hech nim adan
tap tortm asdan tosh otadilar. M irshablar qo‘rqib
ichkariga yashirinishadi va panada tu rib o‘q uzadilar. Olomon biroz chekinadi, ammo birdan qahrg ‘azabi ortib yana hayajonga keladi, ta g ‘in duv
qaytib, olg‘a suriladi. Xalq to ‘lqini qaynaydi.
Boshlaridan oyoqlariga qadar chang bosgan eskitu sk i paranjilarda xotinlar, b a’zilarining chachvonlari orqaga tashlangan, yuzlari ochiq.
— Xoinlar! M uttaham lar! Oq poshshoga o‘lim!
Zolim larni yanchib tashlaym iz! — qichqiradi omma
g ‘alayonda.
Zolim ligi bilan m ash h u r M ochalov degan
politsm eyster eshikni ochib tashqariga chiqadi, u
g ‘azabda tu rg an xalq qarshisida oqarib ketadi-da,
shoshilgancha o‘zini ichkariga oladi, eshikni taqqa
yopadi.
Eski shaharliklarning ham m asi uni yaxshi taniydi. Ko‘rin ish i joyida, pogonlari savlatli, ustida
yaxshi form a, keng yag‘rin li, shop mo‘ylov, lekin
qip-qizil yuzidan zahar tom gan, ham isha qovog‘i
soliq, badjahl Mochalov ko‘chada yurganda q arilar,
yoshlar, baqqollar, savdogarlar, sam ovarchilar,
ishqilib duch kelgan h ar kim sa qo‘rqa-pisa darrov
salom beradi. Doimo qo‘lida uchi ingichka m axsus
qamchi. Mabodo birov g ‘ing degudek bo‘lsa, qamchini bilan sh a rt-sh u rt urib savaydi. Bu ishga u
m isli yo‘q m ohir. A gar birov bilm asdanm i,
ko‘rm asdanm i salom berm ay o‘tib ketsa ham
«Q izingni...» deb savab qoladi. (C horizm ning
ashaddiy iti edi u.) Men uni juda yaxshi bilam an,
ko'chada uchratganim da b ir zum to ‘xtab qotamanda, «assalom» deym an, lekin ichim da-ku, astoydil
so‘kaman o‘zini.
Ommaning isyoni borgan sari toshadi, mahka198
mani xalq q a ttiq toshbo‘ronga tu tib , ham m a derazalarni sindiradi. To‘satd an yangi shahar tom on­
dan qilich taqqan otliq kazak soldatlar yetib kela­
di. Mochalov ularn i shoshilinch ravishda chaqirib
olgan. Q ilichlarini qinidan sug‘urib kazaklar b ir­
dan xalq ustig a bostirib keladi. T ars-turs o‘q otib,
olomonni haydaydi. X otinlarning yonib q arg ‘ashla ri, y ig ‘ila ri, erk ak larn in g kinli hayqiriqlari,
so ‘k ish la ri yangraydi. Y iqilganlar, y arad o rlar,
o‘lganlar ko‘p. X alq noiloj, xalq qurolsiz. B a’zi bir
y o sh larn in g qo‘lida pichoqlar y a ltira b ketadi.
Olomonning zich to ‘dasi buziladi, men y ig ‘lab,
m ahkam a bog‘idan chiqam an, xalq bilan birga
chekinam an. Politsiya qo‘zg‘olonni dahsh atli va
shafqatsiz ravishda bosadi.
Uyda oyimga, buvim ga, qo‘shnilarga ko‘rganlarim ni b atafsil aytam an. M ahalla ahli, xotinlar,
erlar faq at shu dahshatli voqea ustid a gap yuritish ad i. Hamma iztirobda. G ubernator oq posh­
shoga telegram m a qoqib ijo z a t so ‘ragan m ish ,
« sartlarn i qonga g ‘arq qilam an, shaharni o‘rab, kul
tepaga aylantiram an», deganm ish, kabi xilma-xil
m ishm ishlar...
Devordan R ohat kelinoyi ko‘rinadi:
— G‘afforingiz ko‘chadan yana gap topib keldi.
Toshkentni zam barakka tu tish arm ish . Sho‘rim iz
q u rsin , nim a qildik? — deydi u rangi o‘chgan
holda.
Buvim ayvonda ko‘rpa-yostiq qilib cho‘zilib
yotibdi, u ikki-uch oydan buyon bemor — falaj
bo‘lib qolgan.
— Dalaga jo ‘naganim iz m a’qul edi-yu, — deydi
buvim oyimga qarab, — ot-ulov qani, u yerda oshnonning iloji yo‘q. Q arindoshlar xohlaydim i, xohlam ay d im i... 0 ‘zim ni y o tish im , ahvolim bu,
T oshkentni o‘t olsa ham o‘tiram iz-da, na chora?..
— Yo‘q, tavakkal! — deydi onam. — OTdimi,
hukum at ozgina to ‘polon uchun shunday shahri
azim ga o‘t qo‘ydirsa.
— X avf-xatar juda k a tta , — deydi buvim ning
199
yonida o 'tirg a n Uzun Sara, — boyonlar, qorni katta la r aravada, otda, izvoshda sekin-sekin bog‘lariga, dalalariga jo ‘nab qolishyapti, qiyin-qiyin kambag‘allarga qiyin. Toshkentni o‘t olsa ham, yer
yutsa ham cho‘kib o‘tiraveram iz.
— Ha, boshga kelganni ko‘z ko‘radi. K o‘pga
kelgan to ‘y-da, — deydi qo‘shni kam pir.
Uzoq hasratlashib, qo‘shnilar birin-sirin u y la ri­
ga tarqalishadi.
K echqurun men guzardan aylanib kelam an.
G uzarda xalq a w a lg id a n siyrak, baqqollar undabunda. Lekin Y usuf garang bemalol bedasini sotib
o‘tirib d i. Q aydandir halloslaganicha T u rg ‘un yetib
keladi.
— K o‘rin m ad in g , M usavoy, ju d a to ‘polon
bo‘ldi-da.
— Eh-e, — deyman jiddiy tusda, — avji
to ‘polonda men o‘shatda edim, izladim seni, topmadim-ku?
— Ha, keyinroq borib qoldim, — deydi T u rg ‘un
chakkasini qashib. — Lekin x o tin lar bo‘sh kelmadi. Ikkita ayolga o‘q tegib, qonga belanib qolishdi.
Ha, o‘zim aniq ko‘rdim . Xalq m ajaqlandi, ko‘plari
otlarning tuyoqlari ostida mayib boTdi. 0 ‘qqa uchganlar ozmunchami!
Men qovog‘im soliq, xafa holda deyman:
— Toshkentga o‘t qo'yisharm ish, rostm ikan bu
gaplar, T urg'un?
— E, m ish-mish gap, — javob beradi T u rg ‘un
k attalard ay . — Boylar, shahardan boshlarini olib
qochyapti, payqadim . Dadam boTsa uyda o‘tirib ,
nuqul namoz o‘qiydi, yigTab, allanim a duolarni
pichirlaydi, xudoga sigTnadi. B achchag‘a r m ir­
shablar a w a lg id a n b a tta r q u tu ry ap ti. X ullas, zulm
oshdi, jon halqum ga keldi, o‘rto q . Toqqami,
dashtgam i ketm aym izm i? Nima deysan? Beg‘alvagina yurardik-da?
— E, ovsar, joning shirin-a? Y urtga kelgan
jafoni birga tortam iz, — deyman T u rg ‘unga.
Shu topda gurs-gurs qadam tashlab b ir to ‘da
200
piyoda soldatlar aravaga ortgan zam baraklar bilan
Eski shahar tom onga o‘tib ketadi.
G uzardagi odam larning qovoqlari soliq, jim
o‘tira d ila r. B izlar ham churq etm ay uyga jo‘naymiz.
K o‘rganlarim ni onam ga bir-bir aytam an.
— Olio taoloning o‘zi rahm qilsin, boshim izdan
k u lfa tla rn i d af qilsin! — deydi onam uzun uh tortib.
G‘affo r aka ovozini baland qo‘yib hovlisidan
gapiradi:
— Qo‘rqm anglar, ham m asi po‘pisa. H ukum at
o‘ldim i, Toshkentday shahri azim ni kuydiradim i?
0 ‘zigayam shahar kerak!
Biz biroz tinchlanam iz. A sta, uzoq gaplashib
o‘tiram iz. K o‘rp alarn i endigina yoyib, yotishga
tayyorlanar ekanm iz, dadam kirib keladi. Oyim va
men ko‘rgan, eshitganlarim izni aytam iz. Dadam
jim , so‘zsiz yerga qarab uzoq o‘tirad i.
— Shahar juda x avf-xatarda, sabr qilamiz,
tav ak kal... — deydi sekin.
*
*
*
Eski shahardagi m ashhur xonaqoga soldatlar
to ‘plangan. E rtasi soat o‘n bir-o‘n ikkilarda u
yerga T u rg ‘un ikkalam iz qo‘rqa-pisa boram iz.
Soldatlar u yoq-bu yoqqa yurib tu rishibdi. Sekin
qochamiz.
X otirim da yo‘q, soldatlar ikki-uch kundan keyin
Yangi shaharga qaytib ketdi chog‘i.
N ikolayning ay tg an i bo‘ladi. 0 ‘r ta Osiyo
x alqlarining yig itlari, kam bag‘al m ehnatkashlarning bolalari chertib saralandi.
«Oq poshsho h azrati oliylariga ixlos bilan xizm at q ilin g la r, g u n o h larin g izn i y u v asizlar, oq
poshshoning him m ati keng, sizlarni kechiradilar»,
deb xalqqa vaysaydi mingboshi va ellikboshilar.
Shunday qilib, zolim N ikolayning yana bir
zulm i xalqning qalbini qon bilan, dard bilan
to ‘latadi.
201
*
*
*
B izning m ahallada ham m otam . Safarga tayyorlangan y ig itla r y ig‘i-sig‘i qilib, qarindoshlari bilan,
bola-chaqalari bilan xayrlashadilar. Ko‘cham izda
qiyom at, suron. Men, T u rg ‘un, A ’zam, Ahmad bir
to ‘da o‘rtoqlarim iz bilan B alandm achit guzariga
tusham iz. Odamlar otliq, arava, tram vayda, aksari
piyoda vokzalga qarab ketm oqda. Biz ham
ergasham iz. T u rg ‘un bo‘lsa tram vayga osilib jo ‘nab
qoladi.
— K nyazning bog‘i oldida sizlarni poylab tu raman, — deb qichqiradi bizga u tram vayda keta
tu rib .
— X um par shum -da, a? — kuladi A ’zam.
— Sharaq etib shapaloq yeydi kando‘x tird an , —
deydi Ahmad.
Y ura-yura charchab knyazning bog‘iga yetam iz.
Uzoqdan, bog‘ oldidan u yoq-bu yoqqa yurib bizni
k utib tu rg a n T u rg ‘unni ko‘ram iz. A ’zam uni
urishadi.
— Nima bo‘p ti, maza qilib keldim , kando‘x tir
ham ko‘rdi, indam adi, — deydi T u rg ‘un m aqtanib.
— Yolg‘on ham m asi, — deydi Ahmad. — A gar
kando‘x tir ko‘rsa, teringni shilardi.
Knyaz bog‘ini to ‘x ta b -to ‘xtab, p an jarasid an
tom osha qilam iz. D a ra x tla r y uksak , quyuq
ko‘lankali ozoda xiyobonlar... H asham atli ko‘rkam
saroy... Havasim iz keladi. B ir kishi suv sepib
yuribdi. Eshik oldida yaraqlagan ajoyib yumshoq
izvosh. Y iltiragan ikki asov a rg ‘umoq yer tepadi.
O lifta kiyingan izvoshchi — ru s y ig it kekkayib
o‘tiribdi.
Biz sekin izvoshga yaqinlasham iz. Eshikda t u r ­
gan qorovul gulduroq yo‘g ‘on tovush bilan qichqi­
radi:
— J o ‘nalaring! Nima qilib yuribsanlar?! Knyaz
chiqib qolsa bormi!
Biz qochamiz. Shu ta riq a unda-bunda to ‘xtab,
horib, axir vokzalga yetam iz. Vokzalda baqqollar,
202
m ag azin lar, suv so tad ig an do‘k o n lar ko‘p.
Vodoprovoddan galma-gal to ‘yib suv icham iz, juda
chanqaganm iz.
Vokzalda odam qalin, y ig‘i-sig‘i, to ‘polon. Biz
odam lar o rasid a y u rib , o‘zim izning G ovkush
m ahalla y ig itlarin i uzoq qidiram iz, lekin topolmaymiz. A m akim ning o‘g ‘li, yosh yigitcha Mo‘min
akam ham jo ‘nab ketyapti. Men yig ‘lab, uni izlayman, topolm aym an.
Parovozlar pishqirib tu ra d i, goh-goh birdan
gudok chalib yuboradi, cho‘chib tusham iz.
B ir chetda b ir to ‘da qozilar, ulam olar tu rish ib ­
di. U lar orasida b itta si notiqlik qilmoqda, uzoqdan
eshitam an:
— Podshoh h a zrati oliylari hozir zo‘r m uhoribada, boshlarida ko‘p m ushkulotlar bor, sadoqat
bilan ishlagaysiz, yigitlar!
Yana allanim alarni gapiradi, eshitolm aym an.
T o'satdan poyezd qo‘zg‘aladi. Y ig‘i-sig‘i avjiga
chiqadi. Poyezd g ‘iz etadi-yu, ketadi-qoladi. Men
qichqirib yig ‘layman.
— Bas, y ig‘lama, b ir kun akang kelib qoladi, —
deydi Ahmad yelkam dan quchib.
Ko‘zdan yo‘qolgan poyezd orqasidan qarab uzoq
tu ram iz.
— K etdik, qorin ham shunday ochdiki, piyozning po‘sti bo‘lib ketdi, — deydi T u rg ‘un bizni
ketishga qistab.
X alq yana otda, tram vayda, piyoda jo ‘naydi.
Hamma motamda.
Charchab kelsam , hovlida yig ‘idan ko‘zlari xun
bo‘lgan Toji buvim Mo‘min akam ni gapirib, h asrat
qilib o‘tiribdi.
— Kech qolding-e, juda xavotir oldim, vokzalgayam bordingm i? Mo‘min akangni ko‘rdingm i? —
so‘raydi onam mendan.
B ir zum o‘ylanib qolaman, keyin yuzim ga tikilib
tu rg a n Toji buvim ga qarab gapiram an:
— Ko‘rdim , Mo‘m in akam ni qidirib ko‘p y ig it­
lar orasidan topib xayrlashdim , ham m aga salom
203
degin, yaqinda kelib qolamiz, xafa bo‘lishm asin,
dedi Mo‘min akam.
Toji buvim ho‘ngrab yigTab yuboradi.
Buvim ning va onam ning tu rli-tu m an savollariga kalta-kalta javob beram an, ko‘rgan voqealarim
taassu ro tid a uzoq sukutda o‘tiram an , quloqlarim da
xalqning gulduros ovozi...
Dadam ham vokzalga borgan ekan. Kech, xafa
holda charchab, uyga qaytadi. E rtasi saharlab
ta g ‘in dalaga jo ‘naydi.
Domlam Q ur’on o‘qiydi, bem orlarga davo, deb
laganchalarga, kosa-piyolalarga duolar bitadi, qori
bolalar sho‘xlik qilsa shaq-shaq uradi, charchaganda birpas m udrab ham oladi. Qorong‘i tusha boshiaganda, namozshomda bizni ozod qiladi.
B ir vaqt men So‘fi Olloyorni o‘qiyotganim da,
zimdan quloq solib o‘tirg an domlam:
— Suvday silliq o‘qiysan, balli-balli, o‘g ‘ilcham! — deydi kulib.
— So‘fi Olloyorni uch k arra o‘qib tushirdim ,
ko‘p g ‘azallarini yoddan ham bilaman! — javob
beram an uyalib.
— Rostdanmi! — so‘raydi domlam taajjublanib. — Pishiqsan-da o‘zing ham, borakallo! E rtaga
Navoiyni boshlaym iz. Lekin sh a rt shuki, yogTiq
osh, b ir savat non, keyin s u ra ti kattakon pul, uqdingm i? — iljayadi u.
K echqurun onamga yalinam an. «Хо‘р» deydi
onam, lekin birpas sukutdan so‘ng:
— Q im m atchilik, bolam, dom lang qurm agur
palovni yaxshi ko‘radi, bilam an, lekin eplashtirolm aym an, b ir savat kulcha bilan besh so‘m
pul beram an, m ayli... — deydi onam orqamga
qoqib.
E rtasi b ir savat non bilan, xotirim da yo‘q, besh
so‘mmi pul beradi onam (pulning qadri kundan kun
keta boshlagan). Jildim ga Navoiy g ‘azaliyotini
solib, m aktabga xushnud jo ‘naym an.
204
Domlam qo‘lim dan kitobni olib oldidagi pastak
ta x ta k u rsi ustig a qo‘yadi-da:
— Qani, boshlaym iz, bismillo! — deydi va
salm oq bilan b itta -b itta o‘qiy boshlaydi.
Men ergasham an:
A sh ra q a t m in a k si sham sil-qa’si an vo ru l — X u d u ,
Y o r a ksin m ayd a ko 'r deh, jo m d in chiqdi sado.
G 'a y r n a q sh id in k o 'n g u l jom ida bo'lsa za n g i g'am ,
Y  qtur, ey soqiy, m a yi va h d a t m a sa llik  am zudo.
E y , x u s h ul m a yk in i, an g a z a r f o'lsa b ir sin g 'o n safol,
J o m o 'lu r g etin a m o J a m sh id , a n i ichgan gado.
Ko‘nglim yorishib, ravshan bo‘lib ketadi, ramzlari, h ikm atlari, pishiq rangdor qofiyalari go‘yo
ko‘nglim ga to ‘ladi. B ay tlari ishqiy, falsafiy ,
chuqur m azm unli.
— N avoiyning g ‘aza lla ri ishqiy, ammo u
Olloning oshig‘i, shu sababdankim , baytlari pok
m uhabbatni kuylaydi. 0 ‘qiy ber, borib-borib tushunasan, — deydi domlam.
H aqiqatan, Navoiy menda pok sevgi yaratadi.
lin in g she’rla rin i zavq bilan, chuqur his bilan
o‘qiym an. Pok m u h ab b atn i, ch u q u r m a’noni,
yoqimli hisni ilk d a f’a Navoiydan o‘rganam an.
*
*
*
Yana bahor. D arax tlar sekin-sekin kurtaklana
boshlagan. K osiblar, ularning xalfa, shogirdlari
bah o rni ayniqsa yaxshi k o ‘ra d ila r. D ehqonlar
bo‘lsa toqatsizlik bilan bahorga intizor.
Bahor serzavq, rangdor fasl. Hali qarasangiz
to g ‘la rd a n karvon-karvon b u lu tla r keladi-da,
yom g‘ir sel bo‘lib quyiladi, hali qarasangiz, darrov
b u lu tla r tarqaladi, osmon oynaday m usaffo bo‘ladi.
K ulgan quyoshdan olam yarqirab ketadi.
M ahallada bolalar tomma-tom yurib, varrak lar,
k a tta , bahaybat quroqlar uchiradilar. Men ham,
205
odatdagidek, ashaddiy varrakchim an. M aktabdan
kela solib nari-beri quyuqm i-suyuqm i bor taom dan
tam addi qilam an-da, narvondan tom ga g ‘izillab
chiqib, quroqni uchiram an. Mabodo qiirog‘im yirtilsa borm i, darhol h u jra g a tiq ilib , yangisini
yasashga kirisham an. Savag‘ichni baqqoldan olib
kelam an, shirachni yalinib-yolvorib bobomdan olaman. Lekin quroqni savlatli va chiroyli yasashga
urinam an. A gar havo varrakbop bo‘lib shamol
tu rsa , v arrak n i shoshib-pishib shirachlaym an-da,
qurim asdanoq ko‘tarib tom ga yuguram an. Shamol
tu rg an d a qorong‘i kechalarning qoq yarm isida
bo‘lsa ham chillakdagi ipning ham m asini qo‘yib,
ustu nga bog‘laym an va quroqning vag‘illab uchganini zavq bilan eshitib o‘tiram an.
A gar birontam izning qurog‘imiz uzilsa, bolalar
chuvvos ko‘taram iz. A yniqsa uzilgan quroq boshqa
m ahalladan bo‘lsa men va o‘rtoqlarim u tushartu sh m as ta la sh ib -to rtish ib talo n qilib olishga
shoshilam iz. O qm achitdan, D egrezdan quroq
egalari tom m a-tom oshib, yugurgancha kelishadi.
A na shunda bo‘ladi jiq-jiq m ushtlash, urish , jang!..
B ir kuni, m artning boshlaridam ikan, jum a kuni
shekilli, ertalabdan guzarda o‘ynab yurarkanm an,
k a tta la r orasidan chaqmoqday b ir gap qulog‘imga
chalinadi:
— Nekalay ta x td a n tushdi!
— Zolimdan qutuldik!
— Toji ta x ti parchalandi!
— Daf boTsin Nekalay, ochlikdan, m uhtojlikdan
o‘ldik-ku!
Duv-duv gap.
G eneral-gubernator xalqqa P etrograd voqealarini bildirm ay, birinchi kungi telegram m alarni bosib
o‘tirg an ig a qaram asdan, xalq bor gapni bilib olibdi.
E rtasi choydan keyin shoshib ko‘chaga y u g u ra­
m an. G uzarda h a r kim ning so‘ziga quloq solam an.
B irdan X adradan ziyolinamo odam lar ko‘rinadi.
O ralarida b itta-y arim ta kosiblar, kam bag‘allar ham
206
bor. Chala-chulpa allaqanday m uzika eshitiladi,
uning ohangini ham payqab bo‘lmaydi. O rkestr
yaqinda rasm bo‘lgan, m u zik ach ilar xalqdan
chiqqan havaskorlar.
— Tavba, m uzika degan narsa chiqibdi-ya,
esh itd in g izm i? — so ‘ray d i b ir baqqol ikkinchisidan.
— Yopiray! — deydi ikkinchisi yoqasini ushlab.
— B itdi istibdod! Qonxo‘r, zolim Nekalay daf
bo'ldi! Y a sh a sin vaqtli h u k u m a t! — q ic h q ira d i
ziyolilar va yangi sh ah ar tomon o‘tib ketadilar.
B izning guzar xalqi ham duv etib yangi shahar
tom on yo‘l oladi, biz b ir to ‘da bolalar ularga
ergasham iz.
Yangi shaharda rus ishchilari, rus ziyolilari
ko‘p. N otiq b ir rus ishchi h aro rat bilan, zavq bilan
nim anidir gapirm oqda, ruschadan b iro rta so‘z bilm aganim dan, hech narsa anglam aym an. Faqat
odam larning ko‘zlari va yuzlari ifodasidan b iro r
n arsa anglashga tirisham an.
Uyga horib peshinda qaytam an va ko‘rganeshitganlarim ni bir-bir onamga gapirib beram an.
— X ullas, iflos, badbaxt, zolim Nekalay tax td an
a g ‘anadi, jahannam ga ketdi, eshitdim ki, vaqtli
h u k u m a t degan n a rsa m am lakatning jilo v in i
qo‘liga olarm ish...
— E shitdik, eshitdik, qo‘shnilardan eshitdik,
R ohat ham topib keldi bu gapni. Juvonm arg
N ekalay daf bo‘ldi, ajab bo‘ldi! — deydi onam
buvim ga qarab.
*
*
*
V aqt, zamon, voqealar buyuk s u r’a t bilan k e t­
moqda.
Boylar, yer egalari, savdogarlar avvalgidan batta r quturm oqda. Dabdabali, hasham atli to ‘ylar,
bazm lar, ziyofatlar, aysh-u ish ra tla r tinm aydi...
Lekin xalq yupun-yalang‘och, kam bag'allar, yetimbechoralar b ir burda nonga zor. Ulam olar bo‘lsa
207
vaqfdan k a tta -k a tta darom ad oladi. M uvaqqat
h u k u m at, boylar va yer eg alari dehqonlarni,
ishchilarni aldaydi. «U rushdan keyin, buyuk g ‘alabalarga yetishgandan keyin yer-suv m asalasi hal
bo‘ladi», deb yolg‘on v a ’dalar bilan bularning
qo‘y nilarini puch yong‘oqqa to ‘ldiradilar.
U lam olar va jad id lar nizo chiqarib, janjal, ursu r, to ‘polon ko‘ta rd ila r. A rabcha, forscha gaplar,
h ay b atli diniy ib o ra la r bilan ja r so lad ilar.
U lam olarning m urakkab tilig a xalq tushunm aydi.
Jadidlar: «M illatni m a’rifa t yo‘liga solamiz,
T urkiston o‘lkasi m uqaddasdir, boyonlarim iz yo‘l
boshlaydi!» deb ayyuhannos soladilar. Ja d id lar
bilan boylar «Sho‘royi islom »ni tashkil qiladi.
U lam olar esa «Ulamo jam iyati» degan diniy jamiyatn i tashkil qiladi.
Es-es yodimda, iyunda dum aga saylov bo‘ladi.
Saylov qizg‘in talash, janjal bilan davom etadi.
B utun ulamo oyoqqa tu ra d i. Teskarichi ru sla r, boy­
lar ularga qo‘shilib birga ish ko‘radi. Xalq tushunm asdan ulam olar tashviqotiga uchadi — avom larga
din bo‘lsa bas. U lam olar tashviqotga astoydil
kirishadi. Shunday qilib b u lar Eski shaharda niy atlarig a erishadilar.
30 iyul kuni. B alandm achitda tum o n at xalq
saylovga y ig‘ilgan. Saylov n atijasidan m am nun
ulam olar «Ibroz tashakkur» deb, b ir tashakkurnoma bosib ta rq a tad ilar. B olalar, o‘rtoqlarim dan
b iri «o‘qi» deb menga b ir nusxa tutqazishadi.
(M azmuni diniy ekanini bilam an, lekin tafsili xotiram dan chiqib ketgan. Yaqinda onam dan qolgan
eski kitoblar orasidan qidirib topdim , tubanda
keltiram an):
«H am dlar o ‘lsin. D iy o n atp arv ar, g ‘a y ra t va
ham iyat egasi bo‘lgan Toshkent m usulm on aholisi
ushbu 1917-yilda 30-iyul gilasni saylovida o‘z zimm alariga lozim va vojib bo‘lgan m illiy vazifalarni
va m uhim b urchlarni о‘tab dunyoda rah b ar va oxira td a sh a fo a tla ri m am ul bo‘lgan va um idlangan
ulamo kirom larin izlaridan yurub va degan so‘zla208
rig a b a ltu ’ va a lru g ‘ba am alda b o ‘lunub husne ’tiqod va samim qalb ila h a r b ir m ahalla ah llari o‘z
u chastkalariga e rta bilan soat 9 dan hozir bo‘lub
qo‘lla rid a g i saylov k o n v e rtin i aziz im onlaridek
m ahkam saqlab, necha m akkor va fre b g a rla rn i
shaytonat vasvasasig‘a quloq berm asdan kamol sabr
va m a to n at ila to ‘r t va besh soat to ‘xtam ak k a
to ‘g ‘ri kelsa ham kalalat va m alolatga yo‘l berm as­
dan dehqonlar sahrodan tu shub kor-u b orlarin i va
ahl va a y o lla rin i yolg‘uz x u d o g ‘a to b sh u ru b
mo‘y safidlar esa yoshlardek, betoblar esa tandrostlardek b ir-birlariga ozorsiz jang va jadal qilm asdan
ushbu izdahom va qo‘rqinch bo‘lg ‘an og‘ir saylovni
nihoyat tinch va g ‘oyat osoyishtalik ila o‘tk a ru la ri
va kelajakda baxtiyor va m as’udona yasham oqlari
uchun o‘z m anfaat va foydalari qayu ta ra fg a davush berm akda ekanin aql va vijdonlari ilan o‘zlari
bilib o‘shal ta ra f isfiskasini o‘z ixtiyoru ra g ‘b atlari
ila qabul ay lab, molik bo‘lgan soqalarini hech ahdidan iqroh va ijborsiz o‘z joyiga to b shururlar.
Borakallo, yashasun haqiqiy m usulm onlar va
sam im iy dindoshlar, q u tlu g 4 o‘lsun h u riy a t kunlaringiz va m uborak o‘lsun yangi dum alarin g iz».
Tili ham , m azm uni ham xalqqa yot bo‘lgan bu
u zu n d an uzoq m u ro jaatn o m a bilan ulam olar
m ehnatkashlarni chalg‘itish , kurashdan chetga tortish n i ko‘zlar edilar. U lar dinni qurol qilib xalqni
aldashga, avrashga m ohir edilar.
Fojiali kunlar. U lam olar hammayoqni egallagan, b u tu n ishni boshga kiygan, jadidlar bo‘lsa
burjuaziya bilan butunlay og‘iz-burun o‘pishgan,
u lar «Millat!» deb vaysaydilar, lekin butu n najotni
burjuaziyadan kutadilar.
*
'k
*
A ravada ketm oqdam an. A ravakash muloyimgina, yaxshi chol. B aquvvat, semiz qorabayir ot
qo‘shilgan aravaga yozgi qizil olma ortilgan. Vaqt
peshin. Quyosh yolqini toshqinda, dim havo nafasni bo‘g ‘adi, aravada lohas boram an. Yo‘lda bilq209
bilq tuproqning changi ot tuyoqlaridan, arava
ortidan bulutday ko‘tarilad i. Osmondan n u r seli
yog‘adi. Ko‘k atlar, o‘sim liklar sa rg ‘ayib, qovjiray
boshlagan. Q arshidagi u lu g ‘vor to g ‘lar, uvalarni
tom osha qilib, xayolga botgan holda, aravada liqillab, lanj boram an.
— Ota, issiq juda dahshatli-ku, bekat olismi? —
so‘ray man peshona terim ni artib.
U stida k ir y a k tak , boshiga k ir q alp o g ‘in i
bostirib kiyib olgan, qotm adan kelgan, siyrak
soqolli aravakash erinchoqlik bilan javob beradi:
— Bekat uzoq, o‘g ‘lim , picha sabr qil, avji saraton. Mayli isisin, arpa-bug‘doy, jam iki m evalar
avji pishadigan vaqt, m ayli, chirog'im isisin.
Quyosh zo‘r hikm atli narsa. Issiqning foydasi ko‘p.
Bem orlar qum ga, tuproqqa tushib, dardiga davo
topadi. Ishqilib, ham m a narsaga quyoshning nafi
tegadi, bebaho narsa.
— Ota, bekatni so‘rayapm an, qancha chaqirim
qoldi? — deyman yana toqatsizlanib.
— Olis, olis sabr qil! — deydi chol otni qamchilab.
Biroz sukutdan keyin kulim sirab gapiradi:
— A shula ayt yoki Q ur’oni karim dan ta ’sirli bir
surani o‘qib yubor. Men yetim qolib, m aktab yuzini ko‘rm adim , o‘g ‘lim, — deydi u o‘ksingan ohangda.
Men uyqudan uyg‘onganday birdan yorishib
ketam an.
— Q ur’onni ta k ro r-tak ro r o‘qib zerikkanm an. U
boshdan oyoq bu tu n arabcha, tushunm aym iz, ota,
m a’nosini ko‘pchilik dom lalarning o‘zlari ham bilishm aydi. Qo‘shiq a y tish n i s ira bilm aym an,
uquvim yo‘q.
— Tavba, ovozim kepchik degin, uka! — kuladi
chol.
Men cholning gapidan ta ’sirlanam an, jiddiy
tusda deyman:
— Ota, b ir voqeani gapirib beram an sizga,
haqiqatan boshim dan o‘tgan, chin narsa.
210
— Qani, gapir, — deydi aravakash qiziqib.
— Bir kun dadam x at yozib meni Yangibozorga
chaqirdi. Men juda suyundim , tezroq jo ‘nashning
payiga tushdim . Bozorda dadam ning o‘sha tomonda
tu ra d ig a n yaqin b ir oshnasini k o ‘rib qoldim .
Bozordan juda kelishgan jiyron ot olgan ekan. Shu
otda ketishing m um kin, dedi. Y angibozorda otni
o‘g ‘liga to p sh irish im n i u q tird i. K echqurun otni
bizning hovliga olib keladigan bo‘ldi, ot m inishni
bilasanm i, deb qayta-qayta so‘radi. «Е, bilganda
qandoq!» dedim kerilib. D adam ning oshnasi xaxolab
k u ld i. K eyin X adrada tu ra d ig a n yangibozorchi
Qosim cho‘ti r degan b ir aravakashni qidirib borib
yo‘liqdim . U, erta-indin Yangibozorga jo ‘naym an,
degan edi. Y ag‘rindor, mo‘ylovli, baroq qoshli, badja h l kishi edi. O vqat yeb o‘tirg a n ekan: «Kel,
o‘g ‘lim, dadangga x at olib keldingmi?» deb so‘radi
sho‘rv a liq to ‘la k a tta b ir kosani boshiga ko‘tarib.
B ir chetda u rv aq a-ch u rv aq a b ir to ‘da bolalari
talash ib-tortishib handalak yeyishyapti. «Sho‘rvadan opke, hey, qayerdasan? Musavoy keldi!» deb
q ich q ird i oshxona tom onga qarab. «R ahm at»,
dedim. Hozir ovqatlanib kelganim ni aytdim . Keyin
m uddaoga o‘tib , Y angibozorga qachon k etish in i
so‘radim , kim dan ot topganim ni aytdim . Meni birga
ola ketishini iltim os qildim . « 0 ‘sha qashqa bu ru n ot
berdim i-ya? Ziqnayam odam garchilik qilishni bilar
ekan!» deb m asx ara qildi. K eyin e rta si b arv aq t
ta y y o r b o ‘lish im n i u q tird i, b irg a jo ‘naydigan
bo‘ldik. J u d a suyunib uyga qaytdim , oyim ham
ham roh topilganiga xursand bo‘lib, d arrov meni
safarg a tayyorlash ta ra d d u d ig a kirish d i. Quvonchim dan te rim g a s ig ‘m ay T u rg ‘un degan o‘rtog ‘im nikiga yugurdim . O tasining b ir nim adan jahli
qo‘zib, o‘rto g ‘im ni xo‘p savalab, ko‘chaga chiqib
k etg an ekan. Qovog‘i soliq, ko‘zlari jiqqa yosh.
H ayron b o ‘ldim , nim a gap o‘tg a n in i so‘radim .
0 ‘rto g ‘im birdan kulib yubordi, o‘zi juda serzavq
dali-g‘uli, sho‘x bola. Qo‘lini siltadi: «E, qo‘yaver,
d u n yoning shunday dah m azalari ko‘p. 0 ‘zing
211
nim aning ta sh v ish id a y u rib san , xum par?» deb
so‘ra d i m endan. E rtalab sah a rd a Y angibozorga
jo ‘nashim ni, quling o‘rgilsin jiyron ot topganim ni
m aqtanib gapirdim . «R ostdanm i, yo‘g ‘-e!» dedi,
ishonqiram adi o‘rto g ‘im. «Xudo ursin , hali kech­
q urun ko‘rasan, o‘h, otki, olamda yakka!» dedim
hovliqib. Birpas o‘ylanib qoldim, keyin yana to ‘qishga tushdim : «Dadamning oshnasi, qalin do‘sti
bozordan olgan yangi ot, qozoq oti, t a ’rifi zo‘r, uloq
chopsa b irin ch i em ish poygada, g ‘ir etarm ish -u
m arraga o‘zi birinchi borib tu ra rm ish , otni oldiga
tu sh irm asm ish , barcha olomon o fa rin derm ish».
T u rg ‘un hayron bo‘lib qoldi. Shu tobda b ir to ‘da
o‘rtoqlarim allaqayoqdan kelib qolishdi. Y angibo­
zorga ketayotganim ni ularga ham aytdim . Bolalar
indashm adi. 0 ‘yinga k irishib ketdik. D adam ning
oshnasi otni xuftonda tashlab ketdi. Qorong‘i edi,
lekin d a rro v sinchiklab razm soldim — b o ‘yi
o‘rta c h a , sem izligidan y iltira y d i, yuvoshgina ot
ekan. Yugani yangi, lekin egari jo ‘n, ko‘rim siz edi,
yoqmadi. O tni oyimga juda m aqtadim , oldiga b ir
quchoq beda tashladim , bo‘ynini siladim , yuvosh
ekan, deb o‘yladim ichim da. B ir nim adan shu tobda
h u rk d i sh ek illi, b ird a n orqa oyoqlarini k o ‘ta rib
ta sh lad i. Qo‘rqib o‘zim ni chetga oldim . E rtalab
uxlab qolishdan qo‘rqib, barvaqt yotdim , lekin qani
uyqum kelsa, shodligim dan sira ko‘zim yumilmaydi. Oyim lam pa yoniga o‘tirib , jiy ak to ‘qishga
k irish d i. O yimga, sah a rd a y u ld u z la r botm asdan
u y g ‘oting, deb tayinladim . «Uxla, uxla safarin g
uzoq, tiniqib ol, o‘g ‘lim», dedi oyim. A rang uyquga
ketdim . — So‘zim ni bo‘lib, biroz su k u t qilaman.
A ravakash chol nosvoy chekib, o tn i qamchi
bilan astagina urib qo‘yadi. Ot boyoqish terd an suv
bo‘lib ketgan, rahm im keladi.
— Qani, gapir ertag in g n i, — deydi aravakash
qalpog‘ini yana ham bostirib.
Men kulam an.
— Erm ak-da, — deydi aravakash va qam chini
bilan etigining changini qoqib qo‘yadi.
212
— Shunday qilib, bazo‘r uyquga ketdim . Bir
vaqt cho‘chib uyg‘ondim-da, sapchib o‘rnim dan
tu rd im . Oy x ira, osmon yorishganroq, unda-bunda
b u lu tla r y u rip ti. Oyim boshini ko‘ta rd i. «Hali
vaqtlik, o‘g ‘lim, y o tatu r» , dedi. Indam adim , kiyina boshladim . Oyim tu rib , chiroq yoqdi. K am pir
ham uyg‘ongan edi, g ‘ivirlab tu rib o‘tird i. «Yolg‘iz
o‘g ‘lim ga salom ayt, yo‘lda hazir bo‘l, otni ehtiyot
q i b , deb tayinladi, duo qildi. A pir-shapir yuvindim -da, xu rju n n i orqalab, qo‘limda qam chin, otxonaga kirdim . Otni egarlab, x u rju n n i egar ustiga
tashladim , keyin otni yetaklab, ko‘chaga chiqdim.
Oyim: «Vaqtlik shekilli, o‘g ‘lim, ehtiyot bo‘l, omon
bo‘l!» deb tashvish bilan xayrlashdi, duo qilib
qoldi. «Yopiray!» deb b ir sakradim , bazo‘r egarga
chiqib oldim. «Chuh!» deb asta qamchi urgan edim,
ot jonivor yo‘rg ‘alab ketdi. K o‘chalar zim-ziyo,
jim jit, hech kim yo‘q. Y uganni mahkam ushlab
ketyapm an. X adraga yetganda, jin ko‘chaga —
dadam ning oshnasining ko‘chasiga qayrildim . Ikki
tabaqali o‘ym akor eski eshik oldida to ‘xtab, qamchi
dastasi bilan eshikni shaq-shaq urdim . Jim jit.
Biroz quloq solib kutdim , hech kim chiqavermagandan keyin qattiq ro q yana ustm a-ust b ir necha
m arta eshikni qoqdim. Hech kim chiqm adi, ko‘cha
qorong‘i, b a’zan itla rn in g h u rg an i esh itilard i,
xolos. Kechikkan bo‘lsam , ketib qolganm ikan, deb
o‘yladim ichim da. Yana b ir m arta qattiq ro q qoqib
ko‘rdim -da, o rtiq kutm adim , sabrim chidam adi,
uning ketganligiga ishondim , «chuh!» deb otga qattiq b ir qamchi urdim -da, jo ‘nadim. Yo‘l-yo‘lakay
hech kim uchram aydi, faqat unda-m unda m udrab
o‘tirg an qorovullar ko‘rinadi. Taxtapulda dahshatli
guvullab oqayotgan Kalkovuz ko‘prigidan o‘tayotganim da jim jit ko‘c h ala rn i otim n in g d u k u ri
to id ir ib yuborganday bo‘ldi. Shunda men ham hali
tong otm aganligini payqadim , «attang, shoshibm an-da, vaqtlik uyg‘onibm an», dedim o‘z-o‘zimga.
Ko‘nglim ga vahim a tu sh sa ham «Tavakkal!» deb
otni qam chilardim . Yunusobodga o‘tdim . D araxt213
larning shovullashi, qam ishlarning sh atir-sh u tiri
vahim ani borgan sayin oshiradi, lekin nuqul otni
qam chilaym an, tezroq b iro r choyxonaga yetib
olishni mo‘ljallaym an. Onda-sonda dehqonlarning
uylari ko‘rinadi, itlarn in g vovullagani eshitiladi.
B ir vaqt qarasam uzoqda, yo‘lning chetida b ir qora
ko‘rin y ap ti, yaqinlashishim bilan u asta yo‘lning
o‘rtasig a tushdi. Men yaqinlashganim da: «To‘x ta,
bola, shahardan chiqdingm i? — deb so‘radi m en­
dan xunuk bo‘g ‘iq ovoz bilan boshiga bostirib telpak kiygan, siyrak soqolli pakana kishi. — Tush
otdan!» dedi otning jiloviga qoT uzatib. «Jon aka,
yoTimni to ‘sm ang, Y angibozorga ketyapm an, ehtimol hazildir, lekin otni berm aym an», deyman
keskin. «Yaxshilik bilan tu sh , boTmasa xafa qila­
man! » deb xirillaydi pakana. «Xo‘p, xo‘p, hozir
tusham an», deym an, lekin yuragim shuv etib k eta­
di, jonholatda jilovni ikkinchi tom onga qarab siltab
yuboram an. Ot hurkib ketadi, sakrab depsinadi,
ustm a-ust qamchi solam an. Ot pishqirib, chopib
ketadi, ehtim ol ot ham odam ning yomon sharpasini payqagandir, qattiq chopadi. O rqamdan «Bad­
baxt!» deb qichqirgani-yu, dum alanib quvlaganini
eshitam an, lekin ot b ir zum da yelday uchib uzoqqa
olib ketadi. Yana ham m a yoq jim -jit. Faqat yuragim ning gurs-gurs urgani, otim ning du k u rin i eshi­
tam an. Tong endi-endi oqara boshladi shekilli,
b itta-yarim ta odam ko‘rindi. Endi yo‘lto ‘sardan
qutulganim ga ishondim , otni ham sekinroq yo‘rttirdim . Shabada esib, osm onning cheti qizara boshlaganda, men G‘ish tk o ‘prikka yetib, choyxona oldi­
da to ‘xtadim . Samovarchi o‘rnidan tu rib , tagidagi
yamoq ko‘rpachani yig‘ish tirayotgan ekan. «Xo‘sh,
saharlab nima qilib yuribsan, tinchlikm i o‘zi»,
so‘radi ariq chetiga cho‘qqayib yuz-qoTini yuvayuva. «Kelmadimi?» deb so‘radim undan to ‘r t
yoqqa alanglab. «Kim?» dedi ta a jju b bilan
sam ovarchi ariqdan boshini ko‘tarib . «Dadamning
oshnasi-da, bilasiz-ku Qosim cho‘tirn i?» dedim.
«Ha, bilam an, e-e, vaqtlik turgansan -d a, kelib
214
qoladi, xotirjam bo‘l, uka, o tni huv otxonaga
boyla», deb choyxonaning yonboshidagi eski b ir
otxonaga ishora qildi. « 0 ‘tir , dam ingni ol, birpasda choy qaynatam an», dedi sam ovarchi. Suv quyib,
o‘tin yorib, ikir-chikir ishlariga kirishib ketadi.
Otni otxonaga boylab, oldiga beda tashladim ,
choyxonaga q ay tib , yo‘ldagi voqeani ichim ga
sig ‘dirolm aganim dan sam ovarchiga aytdim . H ovli­
qib, ko‘p irtirib gapirdim . «Rostdanm i? E, tavba,
ha, shunday yomon odam lar bo‘ladi, harom ilarU
deb so‘kdi boshini chayqab sam ovarchi. U dadam ni
yaxshi ta n ird i. «Rost, am aki, lekin xo‘p olishdim,
ja g ‘iga o‘xshatib solardim u, qo‘rqinqiradim , yoshman-da. Qosim aka yonimda bo‘lganda-ku, bemalol
olishar edim -а!» dedim. «X um par-еу, yoshsan-ku!»
deb qotib kuldi sam ovarchi, yakkam -dukkam tishlarin i ko‘rsatib. Tong tamom otganda samovar
b u rq irib qaynadi. X u rju n d a n b ir kulcha olib
burdaladim -da, ish tah a bilan yedim, ustidan issiq
choyni ho‘plab-ho‘plab ichdim . Oftob chiqdi. Birinketin yoTchilar kela boshladi. Bir vaqt qarasam ,
«Assalom!» deb, otini yetaklab Qosim aka ko‘rinib
qoldi. Men suyunganim dan irg ‘ib o‘rnim dan tu rdim -da, unga qarab yugurdim : «E, tavba! Sho‘tdam isan?» deydi Qosim aka yoqasini ushlab. «Qiziq
boTdi, b ir vaqt uyg‘onsam hammayoq yop-yorug‘,
shoshilinch bilan otni egarladim u, sizlarnikiga
jo ‘nadim . Xo‘p eshigingizni qoqdim, ichkaridan
b iro rta tovush boTm agandan keyin, ketib qolgansiz, deb o‘ylabman. Y anglishibm an-da, oydin ekan,
tong otdi debman, qoq yarim kechada yo‘lga
tushibm an. YoTda biram dahshatli voqea boTdiki,
hozir aytib beram an. Qosim aka, otingizni bering,
boylab kelay!» dedim -u, otni yetaklab ketdim .
Qosim aka hayron boT ganicha qotib qoldi.
«Yopiray, nima voqea bo‘ldi?» deb so‘radi u men
otni boylab kelib oldiga o‘tirganim da. «Govkushga
b ir bosh tiqib chiqay dedim -u, lekin balki Musavoy
aynigandir deb qayrilm asdan yoTga tu sh a qolgan
edim», dedi. Men bugun boTgan gapni Qosim akaga
215
so‘zlab berdim . Voqea shu, dedim aravakashga
qarab.
— E, yolg‘on gapga o‘xshaydi-ku, — dedi u
ishongisi kelmay.
Yo‘g ‘-e, xudo haqqi, ham m asi rost! — deyman
gapim ni uqtirib.
— E, tavba! — deydi aravakash otni sekin
haydab, — yom onlar ko‘p-da, ko‘p yom onlar. Men
o‘zim bu yo‘lla rd a ko‘p y u ram an , zim -ziyo
kechalarda yop-yolg‘iz yuram an, ammo biro r m arta
b itta ham qaroqchi ko‘rm adim , sira ko‘rm adim . Ot
o‘g ‘rilari ko‘p, deb eshitam an, lekin o‘zim yo‘liqmadim, tole-da, xudoga sh u k u r, tole, — deydi
aravakash boshini qim irlatib.
Olisda k o 'k im tir, viqorli to g ‘lar tizm asi ko‘rinadi, cho‘l olovday yonadi, o‘tla r, g u llar ham m asi
qovjiragan. X ullas, chang yuta-yuta nihoyat b ir
m anzilga yetam iz.
B irdan bu yerda ham b ir voqea ro ‘y beradi.
K a tta b ir karvon, necha-necha arav alar Yangibozordan bug‘doy ortib kelgan ekan, to ‘satdan b ir ot
kasal bo‘lib o‘lib qolibdi. A ravakashning xo‘jayini
semiz, sersoqol o‘rta yoshli kishi jahldan bo‘g ‘ilib
qichqiradi:
— A ytm adim m i, dayus, o tni yeding! Shoshma,
jazzangni beram an, harom i, itvachcha!
Y igirm a bir-yigirm a ikki yoshlardagi yuvoshgi­
na aravakash yigit:
— Xo‘jayin, faq ir odamman, hech gunohim
yo‘q, — deydi ko‘z yoshlarini to ‘kib.
Men aravakash boyoqishga achinam an. Shu
topda otning boshida to ‘dalanib tu rg a n aravakashlardan keksagina b ir kishi engashib otni ko‘ra
boshlaydi:
— Bas-bas! — deydi bo‘ynini tiklab, yosh a ra ­
vakashga. — 0 ‘ldi, vassalom. Ehtim ol, nuxala bo‘lgandir, ehtim ol, boshqa b ir darddir, ishqilib o‘ldida, y ig‘laganning foydasi yo‘q. Lekin, chirog‘im, bu
yuvosh bola ekan, — deydi keksa aravakash otning
egasiga qarab. — Bu mo‘m in bola, tegm a.
216
— Mo‘min em ish-a, bu bachchag‘ar, lavashang,
o tn in g tilin i bilm aydi, harom i! — qichqiradi
xo‘jayin bolaga do‘q qilib.
B irdan u aravakash yigitchani shaq-shaq u ra
boshlaydi. Men yigitchaga achinam an, y ig ‘lab yu­
boram an. Keksa aravakash oqarib ketadi. D arrov
yigitchani chetga oladi-da, xo‘jayiniga g ‘azab bilan
qichqiradi:
— Alam qildim i, mo‘ltoni, otning xuni kerak
bo‘lsa men beraman!
Xo‘jayin indam aydi, xo‘m rayib jim qoladi.
— Bas, buning yukini ikki qopdan bo‘lib
a ra v ala rg a o rtin g la r-d a , g ‘ir etib T oshkentga
ravona bo‘linglar. Ishning ko‘zini bilish kerak, —
deydi keksa aravakash.
Ikki kun yo‘l bosib, oqshom paytida Y angi­
bozorga yetam iz.
*
*
*
Y aktak ustidan uzun kam zul kiygan dadam
quvonganicha yugurib kelib meni qarshi oladi.
— Y ur, k etd ik , nosvoychi bor-ku, o‘zing
bilasan, chaqiryapti, — deydi kulib dadam.
Dadam bilan ikkovimiz go‘ng bosgan, iflos va
chang
ko‘ch alard an
nosvoychinikiga
qarab
ketam iz.
Oqshom tushgan, osmon yulduzlarga to ‘lib k e t­
gan. Q arshim da oqshom yulduzi porlaydi. Men yulduzni zavq bilan tom osha qilam an. Ufqqa mayin
atlas u rtilg an , uzoqda u lu g ‘vor qad ko‘targ an
Qozig‘u r t xo‘m rayib turibdi.
Dadam ikkovimiz K arim nosvoychining hovlisiga kirib borsak, u tashqaridagi supasida b ir necha
bazzozlar, baqqollar bilan o‘tirg a n ekan. Nosvoychi
bizni ko‘rishi bilan iljayib kulib, o‘tirg an joyida
qo‘lining uchini uzatadi.
Bizdan so‘ng yana u ch ta-to ‘rtta do‘kondor kirib
keladi. O riq -tiriq , ziqna, ko‘pchiligi pastk ash
odam lar. B ular bilan b u ltu r yozda kelganim da tanishganm an.
217
— M usavoy, Toshkentda nim a gap? — deydi
cho'tirnam o b ir baqqol og‘zidagi nosvoyni qo‘lining uchiga olib irg ‘itark an .
Men u yoq-bu yoqdan gapirib, so‘ng ohista dey­
man:
— Toshkent tinchlik. Ammo zamon og‘ir, bechora xalq qiyinchilik to rty a p ti, q o rin la ri nonga
to ‘ymaydi. M astiravoylar g ‘azabda, ishqilib, y u rt
bejo. Ish sakkiz soat bo‘lsin, ish haqi ko‘paytirilsin,
deb talab qilishayotganm ish. Non, go‘sh t yo‘q...
— Eha, shunaqa degin, o‘g ‘lim , — deydi keksa
baqqol. — Nekalay tax td an tushib ish rasvo bo‘ldi.
Ammo xalq, qonxo‘r zolim Nekalay ta x td a n tu s h ­
di, la ’n a ti oq poshsho tam om bo‘ldi, deb ura-u ra
qilgan edi. Biroq, m ening fikrim cha, oq poshsho
yaxshi edi, odil edi, lekin siyosatli edi. Odamlar
qo‘rqardi. Palisaning qo‘lida ham isha qamchi hozir
bo‘lganidan tartib-intizom joyida edi. Hozir-chi?
T artib buzildi!
— To‘g ‘ri, to ‘g ‘ri! Boshboshdoqlik boshlanib
ketdi, — deydi sepkil bashara cho‘tirnam o bazzoz. — Vaqtli hukum at ishni bo‘sh olib boryapti.
Aqcha m asalasi x u rju n , K erenskiyning puli arzim aydigan qog‘oz, juda kichkina, mana munchagina, — deydi u qo‘li bilan ko‘rsatib. — Aqcha degan
basavlat b o iis h i kerak, axir.
— E, buzildi ta rtib , to ‘g ‘ri aytasiz. N arxnavo, o‘zingiz bilasiz, kun sayin ko‘ta rily a p ti, —
deydi past bo‘ylikkina, ko‘zlari qisiq o lifta ki­
shi. — T urkiston o‘lkasida huquq ishlariga odil
ulam olar boshchilik qilib, diniy huquq, sh ariat
m asalalari o‘shalarga topshirilarm ish. Bu og‘ir,
jiddiy masala.
— To‘g ‘ri, to ‘g ‘ri! — deb m a’qullashadi hamma
do‘kondorlar. — Fuqaroga ahli ulamo rahbarlik
qilishi kerak!..
— Yo‘q, unday emas, ishchilar, m ehnatkashlar
y u rtn i o‘zim iz idora etam iz, dey d ilar. Zolim
N ekalaydan qutulganim iz yomonmi?! X alqni ezdiku xo‘p, — deyman astoydil kuyunib.
218
Dadam bo‘lsa churq etm ay o‘tira d i. Keyin hech
kim ga m urojaat qilmay vazm in gapiradi:
— Xudoyi taolo xalqqa tinchlik bersin, zamon
qaltis! — Keyin ta ’kidlaydi: — Lekin xalqdan
chiqqan bilgichlar a x ir to ‘g ‘ri yo‘lni topadi-da!
B irdan mezbon norin olib kiradi. Do‘kondorlar
«Bismillo!» deb o‘zlarini ovqatga u radilar. Men
qornim och bo‘lsa ham uyalib, noringa h a r zamonda b ir qo‘l uzatam an. Sur va sho‘r go‘shtdan qilingan norinni xo‘p yegach, ustidan besh-o‘n choynak
choy ichadilar. Fotiha o‘qilgach, ham m a o‘rnidan
qo‘zg‘aladi.
X ira chiroq m iltillab yonib tu rg a n kimsasiz
sam ovarga qaytib kelamiz.
— O-ho, keldingizm i, Musavoy! — deydi birdan
qayoqdandir paydo bo‘lgan toshkentlik sam ovarchi
va piyola-choynaklarni y ig‘ish tira boshlaydi.
N am atlari eskib ketgan, to r va pastakkina bu
choyxona yakshanba — bozor kunlaridan tashqari
deyarli yopiq tu ra d i. Dadam shu yerda yotadi.
M ana, uning yoniga men ham qo‘shildim . Dadam
birdan sam ovarchiga buyruq beradi:
— M usavoyga joy solib ber, ozodaroq yostiq
qo‘y.
Sam ovarchi menga qirq yamoq ko‘rpa bilan yos­
tiq olib keladi. C harchaganim dan yostiqqa bosh
qo‘yishim bilan uxlab qolaman.
— Musavoy, tur! Bozor boshlandi-ku, — meni
u y g ‘otadi sam ovarchi ertalab.
T ursam qo‘y bozori g ‘ala-g‘ovur, qiy-chuv.
Qo‘ychi qozoqlar ko‘chani changitib, qo‘y-echkilarin i haydab kelm oqdalar. Men yangi do‘ppi, eskigina yengil kam zulim ni kiyam an. Lekin o d at­
dagidek yalangoyoqman. Bozorni kezam an. Bir
vaqt qornim ochib sam ovarga qaytib kelam an.
— Lekin bozor sust, — deydi sam ovarchi. —
Ko‘rdingm i, bu yer cho‘l-biyobon, oftob yer-u
ko‘kni yondirib yuboram an deydi...
— Toshkent boTmaydi, dala yaxshi, — deb
219
e’tiroz bildiram an men. — Havosi toza, balandbaland tepalar ko‘rinib tu ra d i. Menga dala yoqadi, — deyman ko‘k choyni ho‘plab-ho‘plab.
*
*
*
Dadam h a r kuni gazmol, bo‘z, ip-igna to ‘la xurju n in i yelkasiga tashlagancha azonlab otda chiqib
ketadi. Tentirab yurib oqshomda horib-charchab
qaytib keladi. Seshanba va shanba k unlari qozoqlar
bozor qilm aganliklari uchun dadam bo‘sh bo‘ladi.
0 ‘shanday kunlardan biri. Dadam bu yerdagi
qozoqlar uchun kiyim tikadigan bitta-y u b itta
mashinachi do‘sti bilan suhbatlashib o‘tira d i. Men
b ir chetda odatdagidek eng k a tta orzum — toycha
haqida xayol surib o‘yga tolganm an.
— Sabr qil, sabr kerak, ten tak , — deydi dadam.
— Olib berasizm i? Rostdanm i? Qachon olib berasiz? — deb xarxasha qilam an men.
X unukkina, qotm a, oriq m ashinachi m enga
qarab sekin shivirlaydi:
— Yaxshi toycha bor, suluv toycha!.. — deb
meni q u tu rtira d i.
Men bo‘lsam ishonib, dadam ga y ig ‘laym an.
Dadam d o 'stig a qarab jahli chiqib, uni koyiydi:
— Qo‘ysang-chi, yosh bolani ta lta y tirib nima
qilasan! Aqcha kerak avvalo!
M ashinachi kulib menga gapiradi:
— B ir hisobda, hali ot m inolm aysan, oriqsan,
cho‘pdaysan, otdan uchib tushasan. Ozroq sem ir,
xum par. Bo‘za ichsang sem irasan. Bo‘za dori
bo‘ladi, qozoqlar doimo bo‘za ichadi.
Dadam boyoqish ham uning gapiga qo‘shiladi:
— To‘g ‘ri, o‘g ‘lim , men ham ichganm an.
H aqiqatan ham foydasi bor.
E rtasiga dadam:
— Y ur, o‘g ‘lim, otlan! — deydi. — Bo‘za ichib
kelamiz.
Men sevinib ketam an. Dadam meni otiga mingashtirib oladi. B aland-pastliklar, ja rlik la r osha
o‘tib qirga qarab yuram iz. Havo n a sh ’ali. Qirda
220
o‘t-o‘lanlar qovjiragan bo‘lsa-da, ja rlik la r va b a’zi
joylarda hali ko‘m -ko‘k. Yam-yashil qam ishzor
yonidan o‘tam iz. 0 ‘m rovli, kelishgan semiz ot
to ‘da-to‘da yilqi u y u rla ri k o 'rin g an d a kishnab
qo‘yadi. Dalada qo‘y-qo‘zi, m ollarini boqib yurgan
erkaklar, ayollar, bolalar uchrab qoladi.
— Assalom alaykum , o‘to g ‘asi! — deb salom
berishadi u la r dadam ni ko‘rib.
— Vaalaykum assalom! Horm anglar! — deydi
astagina kulib dadam.
Ko‘p yo‘l yurgach b ir o‘tovga yetib borib, otdan
tusham iz. Pastda b ir ariq suv oqmoqda. Tepada
chum chuqlar g ‘ij-g‘ij uya qurishgan. Men aylanib
yuribm an. B irdan k a tta qozonda bo‘za qaynab turganini ко‘rib qolaman. 0 ‘choqqa o‘t qalab, issiqdan
bo‘g ‘riqqan ikki xotin qozonni kovlamoqda.
Dadam qichqirib meni o‘tovga chaqiradi. Men
yugurib ichkariga kiram an. 0 ‘tovda o‘tirg an oltie tti kishiga salom beram an.
— Kel, chirog‘im, o‘tir . Bo‘za ich, — deydi
siyrak soqolli savlatli bir chol.
A sta dadam ning yoniga o‘tiram an.
Shu payt eshikdan qoshlari o‘sgan, ko‘zlari
qisiq, qora mo‘ylovli, novcha b ir kishi kirib keladi.
Menga qarab jilm ayadi:
— Ha, jiyan, bo‘za ichgani keldingm i? Bizda
bo‘za ko‘p, serob.
— Am aki, bo‘za achchiq bo‘ladim i? — deb
so'raym an men jonlanib.
U menga yana jilm ayadi:
— T ort, jiyan. Kayfi yaxshi bo‘ladi, chiroq.
Dadam unga qarab kulib gapiradi:
— Kosani to ‘latib ber, ichsin.
H aligi yigit menga b ir zarang kosada limmo-lim
bo‘za uzatadi.
— Ich, chiroq, ich, — deyishadi o‘tovdagi qo­
zoqlar.
— Foydali, arshi a ’loga chiqasan, ich, — deydi
boyagi chol meni qistab.
Qo‘lansa hid burqib tu rg a n bo‘za lim to 'la
221
kosani qo‘lim ga olib birdan ko‘taram an , achchiq
ekan. Y arm iga yetganda kosani yerga qo‘yaman.
Qozoqlar xaxolab kulishadi.
— Yaxshi ichding, bolakay, yaxshi, yaxshi...
— Mazang yo‘q, — deydi dadam.
— E, hidi yomon, zahardan ham achchiq
ekan, — deyman men og‘zim ni qo‘llarim bilan
artib.
Menga darrov bo‘g ‘irsoq berishadi. Bo‘g ‘irsoqni
maza qilib yeyman.
— Q orning ochgan ekan, bo‘zaga bo‘g ‘irsoqdan
sol, — deydi dadam kulib.
Men b ir hovuch bo‘g ‘irsoqni olib zarang kosadagi bo‘zaga solam an, kayfi ta ra q b ir kishi do‘mbiran i chalib yuboradi. Men diqqat bilan tinglaym an.
Kuy juda yoqimli, a tro f-tevarakdan kelgan ayollar,
kuy tinglam oqdalar. Do‘m birachi qadim gi qozoq
hayotidan d o stonlar kuylam oqda. Goho hazil,
kinoya, uchuriq so‘zlarni qo‘shib qo‘yadi. Qozoqlar
bo‘zani ichib, do‘m birani zavq bilan tinglaydilar.
Ba’zi b ir joylarda bo‘lsa, zavq-shavqdan tu rli xitoblarni qichqirib aytadilar. Men bo‘zadan biroz
m ast bo‘lib dardli, hazin qo‘shiqlarga quloq solmoqdaman.
— Qani ich, ich! — deb qo‘yadi dadam meni
qistab.
Men ikkinchi kosani arang icham an. Biroz o‘tirgach o'tovdan chiqam an. Qozoqlar men bilan hazillashib xayrlashadilar:
— H ar kuni kelib tu r, chiroq.
Otga minib Yangibozorga jo ‘naymiz.
*
*
*
Do‘konlardagi baqqollar jaziram a issiq va g ‘uvg ‘uv pashshadan yelpig‘ich bilan jon saqlaydilar.
0 ‘sp irin la r va y ig itla r erm ak uchun shashka
o‘ynaydilar.
— Aka, u rin g , u rin g b ira to 'la ik k ita shashkasini urib oling, — deb qo‘yam an shivirlab va tu rtib
o‘yinchilardan birini.
222
Ba’zilari menga o'qrayib:
— Jim o‘tir-e, — deb qo‘yishadi.
Lekin ayrim o‘sp irin lar astoydil xunob bo‘lib,
diqqatlik bilan haydashadi:
— Bor, bor, uka, xalaqit berma! Toshingni ter!
Men azbaroyi zerikkanim dan tovuqlar bilan
xo‘ro zlarn i q iy q irtirib quvlab yuram an. Tutib
olsam, yangi tanishgan o‘rtoqlarim bilan birgalikda ta ra fm a -ta ra f bo‘lib u rish tiram iz, deb xo‘rozlarn i quvganim -quvgan. Lekin u lar tu tqich bermaydi.
B ir kun azonda dadam:
— 0 ‘g ‘lim, yur, jum a boram iz, bugun bozor, —
deydi.
Men darrov eski qalpog‘im ni olib, k ir yaktagim ni kam zulim ustidan kiyib olaman. Dadam
k a tta xurju n g a ikir-chikir m ollarni joylashtirib
eg ar u stig a tashlaydi-da, otga ir g ‘ib m inadi.
Oyoqlarini uzangiga tirab:
— Qani, mingash! — deydi shoshirib.
E g arn in g orqasidagi ko‘rp ach ag a joylashib
o‘tiram an. Ot o‘zi bilganidek yurib ketadi. Qir va
tepaliklardan oshib taxm inan ikki soatlardan keyin
bozorga yetib boram iz. Bozor biyobonga joylashgan. Uzoq-uzoq cho‘l-u dashtlardan keladigan qo­
zoqlar bu yerdan kam -ko‘stla rin i b itirib ketadilar.
K attag in a qizg‘in bozor. Toshkent, C him kent,
Yangibozor va boshqa joylardan o‘zbeklar otlarga
o rtib gazlam a, bo‘z, tu rsh a k , yong‘oq, jiyda,
mayiz, h a r xil ip-igna, lam pashisha kabi ikir-chikir
m ollarni olib keladilar. H ozir bozor ayni avjida.
Men otni b ir chetga bogTab, oldiga beda solamanda, tep a bo‘ylab bozorni aylangani ketam an.
K iyim lari bashang, oyoqlariga puxta etik kiygan
qozoq biylari, boTislari va qo‘ychi boylar viqor
bilan ot ustida yuradilar. Ba’zilari unda-bunda
to ‘dalashib chordona qurgancha sekin suhbatlashib
o‘tirish ad i. Ammo ularning cho‘ponlari, ayniqsa
qarollari nochor, och-yalang‘och, hollari juda ham
ayanchli.
223
Keza-keza ot bozorga boram an. Bu yerda savdo
su st. Aylanib kirib, taxm inan ikki yoshlardagi
ko‘rkam jiyron otni ko‘rib qolaman. U ning qomati
baland, bo‘yni adl, quloqlari tik , ko‘zlari odamning
ko‘zlaridek m a’nodor va tiy rak . X ullas, unga
hushim ketib mahliyo bo‘lib qolaman. Egasi otni
silab-siypab atrofida aylanadi. Men asta yondashib
jiyronning yuzini silaym an ham da barm oqlarim
bilan yolini asta-asta ta r ay man. Suluv ot bo‘ynini
yana ham cho‘zib, yoqimli kishnab yuboradi va
oldingi o‘ng oyog‘i bilan depsinib qo‘yadi.
— Necha pul, am aki? Jiy ro n n in g n arxi qan­
cha? — deb so‘raym an.
Oq nam at qalpoq, chakm on kiygan, b ir ko‘zi sal
g ‘ilayroq, yum-yumaloq, semiz qozoq otning tizginini qaroliga tutqazib, menga g ‘oyat beparvolik
bilan shoshm asdan javob beradi:
— Jiy an , bor jo ‘na! O tni qo‘y, tegma! O tangni
chaqir, toyga ishqivoz bo‘lsang.
Men qizarib-bo‘zarib unga jon-dilim bilan
tu sh u n tira boshlaym an.
— Qoch, qoch, tix irlik qilm a, — deydi u. — E,
olmaysan, ammo ot qim m at. Chop, otangni olib
kelib, keyin savdosini qilamiz!
Men ta g ‘in yopisham an.
— Jon aka, narxini ayting! — deb yalinam an.
O tning egasi noxushlik bilan jilm ayadi.
Men yaxshi b ilam an k i, dadam kelm aydi.
*Yo‘qol, xarxasha qilaverma!» deb jerkib beradi,
gapim ga quloq solmaydi. X afa bo‘lib otning atrofidan yana b ir m arta aylanam an-da, keyin xom ushlik
bilan uzoqlasham an.
D adam ning oldida ahyon-ahyonda bitta-y arim ta
x aridor paydo bo‘ladi-da, gazlam alarning deyarli
ham m asini, bo‘z va c h itlarn i ezg‘ilab, cho‘zib, tortib , oftobga solib ko‘radi, uzoq savdolashgach oladi
yoki kelisholm ay tashlab ketadi.
O xir peshin. B ir lahzada ham m ayoqni changto ‘zon qoplaydi. Ko‘zni ochib bo‘lm aydi, tuproq
yog‘iladi. B irdan q a ttiq bo‘ron boshlanadi. Odam224
lar tu p roq bulu ti ichida qo‘y, echki, ot, tuya,
eshaklarini qidiradilar. B irdan qayoqdandir kelgan
quyun ham m ani esankiratib qo‘yadi. Men zo‘r g ‘a
tu rib m a n . Dadam sh o ‘rlik x u rju n g a yopishib
olgan. X ayriyatki, m ollarini xu rju n g a tiqib ulgurgan. O tni bazo‘r qidirib topamiz.
— Bo‘ron birpasda bosiladi, Musavoy. H ar
zamonda shunday bo‘ron bo‘lib tu ra d i, keyin b ir­
dan tin ib qoladi, — deydi dadam m enga
tu sh u n tirib .
Dadamni ham , meni ham boshdan oyoq chang
bosgan. Ko‘zim, quloq-burunlarim tuproqqa to ‘lgan. Qalpog‘im ni b ir qo‘lim bilan bostirib kiyib ola­
man. Yer va osmonni chang-tuproq quyuni chulg‘agan. B ir boshi osmonga yetgan, etagi yerga surgalgan tuproq quyunlari b ir lahzada paydo bo‘ladi-da,
shu onda yana qayoqqadir yo‘qoladi. Bunday quyunla r ketm a-ket o‘tadi. B ir soat cham asi davom etgan
q a ttiq bo‘ro n qanday d a b d u ru std a n boshlangan
bo‘lsa, shunday tuyqusdan tinib qoladi.
A vji qiziganda buzilgan bozor endi qizim aydi.
Qozoqlar asta-sekin ot-tuyalari, echki-qo‘ylarini
haydab tarqala boshlaydilar. Savdogarlar, chorbozorga, o tlarig a m inib B eshiktovga, Q oratoshga,
Y angibozorga, Chim kentga qarab yo‘l oladilar.
Dadam bilan men Yangibozor emas, boshqa tom on­
ga qarab jo ‘naym iz. Uzoq yuram iz. M ening qornim
och, otam ning qovog‘i soliq. Goh-goh cho‘ntagidan
shishasini olib nos otadi.
Quyosh ufqni qip-qizil qondek lovullatib, botib
borm oqda. M ayin shabada esadi. U nda-m unda
ovullar ko‘rinib qoladi. K elinchaklar va qizlar
su v g a, m ollarni q a rsh i olgani ketm oqdalar.
B oshlariga k a tta -k a tta lachak o‘ragan kelinchaklar
s irg ‘a, m unchoqlar bilan bezanganlar. Q izlarning
boshlarida loladay durrachalar.
H ar qayer-har qayerda bedanalarning sayrashi
eshitiladi. Bedana deganda o‘lam an, bu ham menga
tekkan kasal. A yniqsa uzoqdan sayrashini yaxshi
ko‘ram an.
8—4452
225
— Q arang, bedana, bedana! — deyman p a rr etib
bedana uchgan tom onni dadam ga ko‘rsatib. —
Bedana serob ekan. Qarang, huv ana, bedana pastga sho‘n g ‘idi!
Dadam to ‘n g ‘illab qo‘yadi.
Serm anzara dalalarni tom osha qilib boram an.
Suvi shishadek ko‘m-ko‘k kichkina ariq qayoqqadir
shildirab oqmoqda. B ir chaqirim cha joydan qozoq
ovuli ko‘rinadi. Sigir-buzoqlar, ayniqsa qo‘y-qo‘zi,
echki-uloqlar ko‘p. To‘da-to‘da bo‘lib yurishibdi.
X otin-xalaj s ig irla r va sovliqlarni sog‘moqda.
0 ‘choqlarga qalangan tezak tu tu n i oqshom osmoniga o‘rlam oqda.
D adam ning chehrasi ochilib jilm ayadi. Ovulga
yetgach b ir o‘tov oldida otdan tusham iz. X otinlar
bukilib salom berishadi. 0 ‘tovdan keksagina bir
kishi chiqib keladi.
— Assalom alaykum! — deb biz bilan so‘rashadi.
— 0 ‘g ‘lim, o‘g ‘lim bu, lekin sho‘xroq, — deydi
dadam.
Choi qo‘l olib ko'rishgach, ichkariga ta k lif qiladi:
— Qani o‘tovga k irin g lar, m arham at! — deydi.
Dadam x u rju n in i orqalab o'tovga kiradi va uh
to rtib o‘tira d i. Men ham darhol o ‘tirib olam an.
0 ‘tov o‘rtacha, lekin ozoda. Taxm inan o lti va sakkiz yoshlardagi ikki bola nim anidir o‘ynab o‘tirib d i.
D arrov urishib qolib to'polon ko‘tarishadi-da, qa­
yoqqadir chiqib ketishadi. Dadam u yoq-bu yoqdan
gaplashib o‘tirgach, birdan cholga qarab buyuradi:
— Darvoqe, otga yem bering, och qolmasin.
— Xo‘p, o‘tog‘asi, hozir-hozir, — degancha chol
o‘rnidan tu rib chiqib ketadi.
Men g ‘alati bo‘lib ketam an.
— U yat-ku, dada! — deyman.
Dadam xaxolab kulib yuboradi, m enga sekin
uq tiradi.
— B ularda yem -xashak mo‘l bo‘ladi, o‘zlarining
fe’llari keng bo‘ladi, tentak.
226
Men o‘ylanib qolaman. Dadam kulib gapida
davom etadi.
— Rasm i, ovulga mehmon kelsa — tanishm i,
notanishm i, otdam i, piyodami, sovuqdam i, issiqdami, qor bo‘rondam i b arib ir — qozoqlar uni yaxshi
qabul qilishadi. Cho‘p, beda, tayyor. Bor ovqatini
oldingga qo‘yadi, kam bag‘alm i, boymi — holicha.
A zaldan beri bu narsa qozoqlarga odat bo‘lib qolgan.
Men u yoq-bu yoqqa alanglab sandiqlar, q u tilar,
sholcha, nam at, o'tovning qanot va keragalarini
ko‘zdan kechirib, otam ga gapiram an.
— T uzuk o‘to v ekan, o 'rta h o l odam larga
o‘xshaydi.
— E htim ol, sig ir-b u zo q lari, qo‘y-qo‘zilari
ko‘proq ko‘rinadi, — deydi dadam.
Chol kirib dasturxon yozadi. B ir kosachada
sariyog' bilan tovoqda bo‘g‘irsoq qo‘yadi. M eshni
urib-urib, kattakon zarang kosada dadam ga qimiz
tu ta d i. Dadam «Bismillo!» deb qim izni ishtaha
bilan ko‘ta ra d i va zarang kosani bo‘shatib cholga
q aytaradi. Qornim ochligidan men b o ^ 'irs o q n i
oshalab yeyman. Chol kosani menga uzatadi.
— Ich, yigit, ich, — deb undaydi.
Sim irib icham an, lekin yarm iga yetganda kosani
dastu rx onga qo‘yam an.
— Voy, juda achchiq ekan!
— M azang yo‘q-ku, yigitcha! — deydi kulib
chol.
— T oshkentlik-da. T oshkentda qim iz yo‘q,
o‘rganm agan, o‘to g ‘asi, — deydi dadam cholga
m u ro jaat qilib. — 0 ‘rganib qolar. Lekin o ‘g ‘lim
savodli, x at yozishni, kitob o‘qishni biladi, q u r’onni yoddan sh arillatib o‘qiydi.
— Voy-bo‘, ro std an m i? B ilgichm isan? Ilm
yaxshi narsa. B izlarning birontam iz ham x at tanimaymiz.
E shikdan jen g ash a b ir lagan beshbarm oq
ko‘tarib kiradi. X am iridan g o 'sh ti ko‘p ovqatni
ish tah a bilan birpasda yeb, fotiha o‘qiymiz.
227
Men a sta tu rib tashqariga chiqam an. Osmonda
g 'ild ira k bo‘lib qolgan oy. Onda-sonda x ira chiroqlar, m iltillagan o‘t ko‘rinadi. G‘ir-g ‘ir shabada
tu rli-tu m a n giyohlarning hidlarini olib keladi.
A llaqayerdan o‘lan yangraydi. Itlarn in g tinm ay
vovillashi eshitiladi. Goho echkilar va qo‘ylar
m a’rab qoladi. B izning otim iz ho‘l bedani kasirk usir chaynamoqda.
Uzoq yuram an, hislar va o‘ylarga botam an.
Y ulduzlarga qaraym an. H islarim va xayollarim bitm as-tuganm as. 0 ‘tovga kirib o‘zim ni o ‘ringa tappa
tashlaym an.
Tongda uyg‘onsam dadam yo‘q. Mezbon chol
namoz o‘qib bo‘lgach, menga kulib deydi:
— Dadang seni tashlab, qochib ketdi!
Men g ‘a lati bo‘lib ketam an, lekin darrov hazilni
payqayman-da kulib yuboram an:
— Yolg‘on, payshanba bozoriga ketgandir?
— T u r chirog‘im, — deydi mezbon chol kulib. —
Havo juda yaxshi. A riqdan sharqirab suv oqib
tu rip ti, muzdek. Y uvinib ol.
0 ‘rnim dan tu rib tashqariga chiqam an. Quyosh
b u lu tla rn i oltin rangga bo‘yab to g 4 orqasidan
ko‘ta rilib kelmoqda. 0 ‘tovning orqasidagi jarlik k a
tusham an. Jild ira b oqayotgan suv yaxdek. Maza
qilib yuvingach, o‘tovga qaytib kiram an. Bo‘g 'irso q va qatiq bilan nonushta qilgach, xotin-xalaj
bilan birga yovshan tergani ketam an. Uzoqdan
qo‘y-qo‘zilar ko‘rinadi. Q irlar bo'ylab chopaman.
B ir cho'pon cholning oldida to ‘xtaym an:
— Assalom, jeka!
Boshiga k ir qalpoq kiygan, egnida ju ld u r, qo‘pol
chakm on, oyog‘ida yamoq choriq, ko‘zlari m a’nodor, yuzi serajin, siyrak soqol oriq chol menga
tikilib so‘raydi:
— Qaydansan?
— Toshkentdan. E latlarga keldik, — deyman
te tik holda.
Ikkovimiz yonboshlagancha, u yoq-bu yoqdan
so‘zlashib yotam iz.
228
— Jek a , ay ting-chi, bo‘ri borm i bu joylarda? —
so‘raym an qiziqib.
— 0 ‘ybayov, bor. Kelib tu ra d i, chiroq.
Men jonlanam an.
— Jo n jeka, ay tin g , bo‘ri qanday bo‘)adi?
Qo‘yni birdan bo‘g ‘ib o‘ngarib ketarm ish-a?
Chol kulib so'raydi:
— Ko‘rm aganm isan? Bo‘rin i hech ham ko‘rmaganm isan?
— Yo‘q-yo‘q, hech ko‘rgan emasman. A ftb asharasi qanaqaligini buvim , oyim, o‘rtoqlarim dan ko‘p eshitganm an. U lar ham ko‘rm agan,
boshqalardan eshitgan-da.
Chol nosvoyini tu flab biroz o‘ylanib tu rg ach ,
gapirib ketadi:
— A w a lo qashqirni s a rtla r bo‘ri deydi. Qashqir
yovuz narsa, qashqir desa cho'ponlarning joni
halqum iga keladi. Bo‘ri zoti qo'yga o‘ch bo‘ladi.
Qo‘y yovosh m axluq. B o'ri asta-sekin keladi, qo‘ylarn i ko‘zdan kechirib, payt poylab yotadi-da,
keyin lop etib bo‘g ‘adi-yu, o‘ngarib jo ‘nab qoladi.
Cho‘ponlar sezgir, itla r ham ziyrak, bo‘ridan
ayyor. B ir xil itla r borki, bo‘ri bilan tik olishadi.
Bo‘ri to ‘g ‘risidagi qiziq hangom alar ko‘p, o‘g ‘lim,
eshitaverasan.
Men angrayib qolaman.
— Qani, am aki b ittasin i gapirib bering. Bo‘rila r
otga ham , eshakka ham o‘zini otarm ish. Shu rostmi?
— To‘g ‘ri, o‘g‘lim . Och qolsa bo‘ri nihoyatda
vahshiy bo‘lib ketadi. O tni ham , eshakni ham
yeydi.
Men bilag‘on bu donishm and cholni birpasda
yaxshi ко‘rib qolaman. Ammo suhbatim iz buziladi.
B irdan ik k ita otliq kishi paydo bo‘ladi. B iri o‘ttiz
besh-qirq yoshlarda, kiyim lari bashang, yalpoq
yuzli, xo‘rozdek qip-qizil, k o ‘zlari yomon.
Ikkinchisi siyrak mo‘ylov, qotm a, yosh yigit, qamchisini havoda o‘ynatadi. D arrov o'rnim dan tu rib
salom beram an. U lar m enga qarashm aydi ham.
229
nim adir deb m ing‘irlab qo‘yadi. Chol asta-sekin
o‘rnidan tu radi.
— Xo‘sh, nega m ollarni o‘z holiga tashlab
qo‘yib, ezmalik qilib o‘tiribsan? — deydi y ig it chol­
ga qarab.
— Taqsir, m ollar bemalol o‘tlab to ‘yib yurishipti, cho‘ponlar ham shu y e rd a ...— deydi chol biroz
dovdirab.
— Ha, qayerda daydib yuribsiz? — deb so‘raydi
o‘zini d arro v tu tib olgan chol. — E htim ol,
T urbatda yurgandirsiz, qim orga tikilg an bo‘lsa
kerak bu tu n hamyon, kissa bo‘sh, x u rju n bo‘sh,
endi alam ni bizdan olyapsizmi?
— Qari it, sening nim a ishing bor? Mening
molimga sen xo‘jayinm isan? — g ‘azabdan qizargan
boyvachcha qam chisini havoda g ‘izillatib aylantiradi. — Soqolingning oqi bor-da, bo‘lm asa...
— Otangiz rahm atlik xo‘p molni topdi, — deydi
chol boyvachchaning g ‘azabiga nihoyat beparvolik
bilan. — Siz bo‘lsangiz yelga sovuryapsiz, oxiri
xayrli b o is in , chiroq. O tangiz rahm atlik qarollarni
aldab-avrab ishlatishga u sta edi. Men qarib qoldim,
ish boshimdan oshib yotipti. K am pir bo'lsa xotinlarin g iz oldida doim x izm atd a, in so f qiling.
Otangiz rahm atlik pishiq edi, ammo uncha-m uncha
aqcha berib tu ra rd i, siz bo‘lsangiz, hem iri yo‘q,
nuqul do‘q qilasiz.
— Bas-bas, ezma chol, sendan boshqa quriptim i,
qashshoq ko‘p, bukilib, xizm atingizga tayyorm an
deb kelaveradi! — deydi kekkayib boyvachcha. —
Bu sartn in g o‘g ‘li nim a qilib y u rip ti? — so‘radi
menga imo qilib.
— Toshkentlik bola, — deydi ikkinchi otdagi
yosh yigitcha, — b u lar kichkintoy bo'lsa ham
shum , ayyor bo‘ladi, qarang, churq etm ay gap
tinglab tu rip ti.
Men indam ay jahlim ni bosib tu rg a n edim. Endi
g ‘azabim toshib ketadi:
— Boy aka, oppoq soqolli chol odam ni
230
so'kkaningizga hayronm an. Ota bilan birpas suhbat
qildim , aqlning koni...
— Bo‘ldi, m ahm adona, yo‘lingdan qolma! —
qichqiradi m enga o lifta boyvachcha.
Olishib o‘tirish n i istam aym an, foydasi yo‘qligini bilam an, ta ’bim ancha x ira bo‘lib, allaqanday
xayollar bilan asta ovulga qaytam an. Ovulda yigitlar, o‘sp irin lar, o‘z tengim bolalar ko‘p. Men u lar
bilan juda tez tanishib olam an. Otda, eshakda,
xachirda u lar bilan birga uzoq-uzoqlarga —yilqilar, qo‘ylar boshiga boram an. X otinlar, bolalar
b ilan tezak te ra m an , о ‘tin y ig ‘am an. B ular
sam im iy, pok ko‘ngilli, mehm ondo‘st, vafodor
odam lar.
Uch kun o‘tgandan keyin dadam qaytadi.
— Qalay, qimiz ichishni o‘rgandingm i? B ir
m azasiga tush u n ib olsang, keyin xum or qiladigan
bo‘ladi, — deydi dadam yelkam ni quchib.
— Y axshi yuribm an, o‘rtoqlarim ko‘p, — javob
beram an.
— Shunday jo y lard a y u rsa n g tu rm u sh n i
bilasan, ovulda yashashning o‘zgacha kayfi bor.
Dadam choy ichib birpas rohatlangandan keyin,
x u rju n id an b ir dum aloq choy, b ir hovuch qandni
uyx o ‘jasiga berib xayrlashadi, otga m ingashib
Y angibozorga jo ‘naymiz.
Yangibozorda ortiqcha hayallam ay Toshkentga
ketam an.
Ertasigayoq jildim ni bo‘ynim ga osib m aktabga
yalqovgina boram an. M achit hovlisidagi zaxgina
b ir yerda, suv yoqasida o‘tirib dars o‘qiymiz. Tor
boloxonada qorilar, b iri ko‘zi yum uq, b iri osmonga
tik ilg an, boshlarini teb ratib , Q ur’on yodlaydilar.
Domlam b ir lahza ko‘zdan nari bo‘lsa, darrov
o‘tgan-ketgan voqealardan, oldi-qochdi gaplardan
boshlab yuboram iz.
U stida ola bayroq to ‘n, boshida k a tta salla,
oyoqlarida yangi m ahsi-kavush, g ‘a rc h -g ‘u rch
yurib domlam kirib keladi. To‘rdagi eski ko‘rpachaga o‘tirg an d an keyin m enga qaraydi:
231
— Tag‘in Y angibozorda tentiradingm i?
— Ha, taq sir, sahroda yurdim . Turm ushning
m ashaqqatini, achchiq-chuchugini totdim ...
Domlamning ensasi qotadi, indam aydi, keyin bir
zum gina jim bo‘lgan bolalarga buyuradi:
— 0 ‘qinglar darsni, qani!
Bolalar gulduros bilan d arsni boshlab yuboradilar. Men Fuzuliyning go‘zal she’rla rin i qayta-qayta
berilib o‘qiyman.
— Chirog‘im, — deydi yum shoq tovush bilan
domlam, — oldingga ol bularni, picha sabog‘ini
o‘rg a t, — kichkinalardan b ir necha shogirdlarni
ko‘rsatadi.
— Jo n im b ilan , x o ‘p ta q sir, — deym an,
oldim dagi kitobni avaylab yopaman.
Domlamni juda h u rm at qilganim dan menga
nima ish buyursa astoydil bajarishga tirisham an.
Domlam dars orasida goho zam ondan shikoyat
qiladi, yom onlarning, olchoqlarning k o ‘p lig in i
aytib: «Xudoyim oson qilsin m u sh k u llarin i!..
U lam olarni iz za t q ilin g , s h a ria tn i, o x ira tn i
o‘ylang, ahli ulamo — xalqning yolg‘iz rahbari»,
deydi.
P eshinda ozod bo‘lam iz. T u tq u n d an xalos
bo‘lgan qushdek b ir zumda duv etib hamm amiz tarqalam iz. Ammo k a tta bolalar uchun bu faq at «non
xo‘ra k » . U lar q aytib, yana allam ahalg ach a x a t
mashq qiladilar. Y aqindan beri men ham x a t yozish­
ni o‘rg a n a boshlaganm an. K eyin odatdagidek
ko‘chada, tom da, guzarda vaqt o‘tkazam an. Turg ‘un, A ’zam, Hoji ham isha birga bo‘lamiz. Lekin
boy bolalari bilan o‘ynagani sira hushim yo‘q.
* *
*
Govkush m ahalla ahlining ak sariy ati kosib.
Ahm ad bilan A ’zam ikkovlari kosibga shogird
tu sh g an lar. Men zerikib, tez-tez u larn in g oldiga
borib turam an. Kosib baqaloq, semiz kishi. Qo‘llari
b ir zum tinm aydi, doim ishda, lekin o‘zi sho‘x,
u lfa t, gap biladigan so‘zamol odam.
232
B ir kun u stax o n a n in g o stonasiga qadam
qo‘yishim bilan Ahm ad o‘rnidan chaqqon tu rd i-d a,
tokchadan b ir qalin kitobni avaylab oladi.
— Ko‘r buni! — deydi menga uzatib.
Qiziqib varaqlaym an.
— Qayerdan olding? Yangi-ya juda? — deyman
kitobning m uqovasini ushlab.
— Topdim-da, — deydi Ahmad kulim sirab. —
Pul y ig‘ib-yig‘ib oldim axir.
— Qani, b ir o‘qib yuboring, m ulla, eshitaylik,
yaxshi kitob, nuqul jang, — deydi u sta ko‘zoynagini tuzatib.
Bu kitob fo rsch ad an ta rjim a qilin g an bo‘lib,
u nda x u ro fiy q issalar, tu rli ja n g la r, sh erlard ay
pahlavonlar, o‘q-yoy va qalqonlar, dahshatli urushlar hikoya qilingan. Ahm ad kavushga cho‘p m ixni
qoqa-qoqa jim quloq soladi, jiddiy berilib tinglaydi,
go‘yo xayolida m ag‘zini xo‘p chaqib o‘tirganday.
A ’zam tizzasidagi m ahsini hafsala bilan pishiq tikadi, ammo o‘zi hayajondan, o‘qtin-o‘qtin yurakdan
uh to rtad i. «Azamatlar-ey!», «Otlari bulutday-a!»
deb qo‘yadi.
Men to ‘x tam ay o ‘qiym an. P a h lav o n larn in g
d ah sh atli tig ‘i, o‘qlarning uchishi, qalqonlarning
va nayzalarning jangi! H aqiqiy m ard pahlavonlar­
n in g bem isl m o h irlig i, ay y o rlarn in g hiylan ay ran g lari...
— U zam onning odam lari go‘yo devday, boshlari qozon, bo‘ylari osmonga yetadi, k iftla ri ikki
toqqa ko‘prik bo‘larkan. Bora-bora m ushukday
bo‘lib qolibmiz-da, — deydi A ’zam. U jim o‘tirolm aydi, hayajoni, h islari ko‘kragiga sig ‘maydi.
— Bas jim o‘tir , jang avjiga chiqdi, eshitaylik
ax ir, — deydi Ahm ad noxush ohangda.
Men berilib, ehtiros bilan o‘qiym an. K itobda
jang va su ro n lar orasida yorqin parchalar, ajoyib
h ik o y alar bor-ki, xayolim ni allaq ay larg a olib
qochadi, parizodlar, m alikalar go‘zalligi ko‘nglim ni sehrlaydi. U sta «puf-puf» deb charm ga suv
purkaydi-di, yana ezm alik bilan jonga tegadi.
233
— Ha, Ahmadvoy, parizodning oshig‘i bo‘lib...
— U sta, b ir gap aytardim u, — kesadi ustaning
gapini Ahm ad, — lekin otam day k a ttasiz, ayaym an. Qani, M usavoy, R u stam
D ostondan,
A frosiyobdan o‘qi!
— Ha, ha, chirog‘im jonon m ahbubalardan o‘qi,
eshitaylik, — xiralik qiladi usta.
U staning gaplari qulog‘im ga kirm aydi. Berilib,
shavq bilan o‘qiyman. Jan g la rd a qurbon bo‘lgan
bahodirlar uchun yuragim yonadi, goho yoshim ni
sekin a rtib qo‘yam an. M ag‘r u r shahzodalarning
dabdabali qasrlariga, saroylariga kiram an, m a’shuqa m alikalarning firoq alangasini ko‘ram an,
ayyor josuslardan, ularn in g badbashara qiyofalaridan n a fra t qilam an. A frosiyob kabi qahram onlarga
m uhabbatim toshib ketadi.
Shu choq eshikdan harsillagancha T u rg ‘un kelib
kiradi.
— Nima gap? — so‘raym an kitobga xatcho'p
qo‘yib yoparkanm an.
— Y ur, tez bo‘l! Y ig‘is h tir kitobingni, ham m asi
xurofot-e, m ahallada jiqqam ushtlashki, y u r tez!
— M ahallaning
qorovulim isan
yo m irshabim isan? G‘alva qilm a, tu r jo ‘na! — u sta jerkib
o‘qrayadi T u rg ‘unga. — 0 ‘qi, Musavoy, qani, eshi­
taylik.
Men indam aym an, kitobni tokchaga qo‘yamanda, T u rg ‘un bilan ko‘chaga chiqam an.
— S hayxantovurda m ajlis bo‘larm ish , y u r,
o‘sha yerga boram iz, — deym an T u rg ‘unga qarab.
— E-e, alom at b ir janjal bo‘lyapti, tom osha qilmaymizmi? Rasul o‘ris m ardikorlari bilan m ushtlashyapti. M ardikorlar, haqim ni berasan, deydi,
Rasul o‘ris, bekor aytibsan, deydi.
— Bas! Sening
iz lag an in g
ja n ja l.
—
Shayxantovurga boshlaym an T u rg ‘unni.
Shayxantovurda — hovuzlar bo‘yida qator-qator
sam ovarlar, m adrasalar, m achitlar bor. Tollar,
qay rag 'o ch lar ostida, odatdagidek ariq ch alard a
suvlar sharqirab oqib turibdi.
234
M achit hovlisining sahniga xalq to ‘plangan.
T u rg ‘un ikkovimiz kishilarning gaplariga, ivirsh iv irlarig a quloq solib, biroz angrayib yurgandan
keyin b ir qayrag‘ochga suyanib cho‘kamiz. Ayvonda eskigina m ovut yopilgan b ir stol atro fid a o‘no‘n besh kishidan iborat hay’a t o‘tiribdi. B ularning
ham m asi ziyolilar, ko‘pchiligi jadidlar. Xalq orasi­
da yoshlar ko‘p, uzun ju ju n kam zul u stid an
beqasam to ‘n kiygan, ba’zilarida oq kanop kamzul,
razm solsam, o liftala r ham oz emas. U nda-bunda
k a tta sallali, uzun trin k a kam zul ustidan banoras
yoki ola bayroq to ‘n kiyganlar, lekin aksariy at kir,
y irtiq yaktak kiygan, yalang oyoqlarida kavush
surgagan faq ir odam lar. Jad id lar M uvaqqat hukum at ishga tushgan paytlardanoq tantana-dabdaba
bilan «Sho‘royi islom» tashkil etganlar. Samarqand, Qo‘qon, A ndijon kabi sh aharlarnin g barchasida bu tash k ilo t tuzilgan.
T u rg ‘un ikkovimiz n u tq so‘zlayotgan kishiga
angrayib quloq solamiz.
— Zavolli T urkiston o‘lkasi faje, рек qarong‘u
zulm atda yotdik. Ammo T urkiston diyori, oltin
tu p ro g ‘imiz, buyuk daryolarim iz uzra bu tu n olamga o‘rnak bo‘lgan shavkatli davr tarixim iz qaytib
kelar ehtim ol. Lekin, afandilar, ziyolilar va xaloyiq, chorizm istibdodidan xalos bo‘ldik. A w alo siz
b ilin g izki, m uqaddas dinim iz, pok, m uqaddas
sh a ria tim iz , p ay g ‘am barim iz M uham m ad alayhissalom va so 'n g ra shonli bayroqlarim iz, milliy
ru h bilan su g ‘orilgan urf-odatlarim iz bor. M uvaq­
q at hukum atim iz oz-moz erkinlik berdi. A fandilar,
huquqim izni, m uqaddas ishim izni, shavkatim izni,
taqdirim izni unutm aylik, M uvaqqat hukum at oldi­
da arz va iltim osim izni bayon etaylik. Ehtim ol
m ushkullarim iz oson bo‘la r. Lekin, afan d ilar,
T urkiston o‘lkasiga avvalgi shon-shavkatlar qaytajak , asosan boylar, zanginlar va u lu g ‘ yer egalari
birlashib, ahil va ham jihat boTib, tadbir-choralar
bilan h a ra k at aylab, shavkatim izni, baxtim izni va
m illiy ehtiyojim izni shoyad barpo etsak. Balki
235
orzularim izga m uyassar bo‘lurm iz. V azifalarim iz
og‘ir va m ushkuldir. Islom b u y ru g ‘i bilan bu vazifalarn i chindan berilib, inshoollo, ado etgum izdir.
A fandilar, vazifa sh u ldirki, dinim izni m uqaddas
qilib, ilm va fan, handasa, falakiyot, riyozat va
hokazo bilan m aktablarni, m adrasalarni sekin-asta
borgan sari o‘stirib , yuksaltirg u m izd ir. Omin,
xudo va payg‘am bar m u sh k u lla rim iz n i oson
q ilg ‘aylar!
N otiq uzoq v a’zxonlik qiladi, uning ustida
kanop kam zul, boshida k ir duxoba do‘ppi, ingichka
mo‘ylovli, ko‘zlari qattiq , peshonasi yotiq kishi.
N ihoyat u charchab, stu lg a o‘tirad i.
Men hayron b o ‘lib, jim tin g lad im . Lekin
T u rg ‘un xafa bo‘ladi.
— Y ur, ketam iz, bozorlarni aylanib kelamiz.
Bolalar oshiq o‘ynashyapti! Cholning m aynasini
ko‘ram iz, yur! — qistaydi u meni tu rtib .
— Jim tu r, birpas quloq solaylik, v a’zxonlikni
ko‘r, ana, yangisi chiqdi m inbarga, — deyman
qo‘llarim bilan yangi notiqni ko‘rsatib .
N otiq nosvoyni tuflab «uh» deb yo‘talib oladi: u
oriq, silnamo. Lekin ko‘zlari quvgina, egnida eski
kam zul ustidan aynagan keng yalang qavat chopon.
U tu p u k sochganicha, T urkiston oTkasining
xalqlari haqida ko‘p diniy iboralar k eltirib uzoq
so‘zlaydi. G apning oxirida yana b ir k a rra M uvaq­
q at hukum atni m aqtaydi, adolatli hukum at, musulm onlarga albatta toTa huquq va ozodlik berajak,
deydi, og‘ziga b ir k a ft nosvoyni solib o‘rniga
o 'tira d i.
T u rg ‘un jahl bilan yelkam ni tu rta d i:
— Y ur, endi ketam iz, v a’zxonlik chakkam ga
tegdi!
Men churq etm ay tinglab, notiqlarnin g h a r b ir
aytgan so‘zlarining m ag‘zini chaqishga tirisham an.
— Shoshma, o‘rtoq, qiziq gaplar bo‘lyapti.
— Gap, gap! Buning nim a qizig‘i bor! — shartta o 'rn id a n turad i-d a, qayoqqadir ketadi T u rg ‘un.
H ar b ir so‘zga chiqqan notiq a w a lo islom dini236
ni m aqtaydi, keyin T urkiston oTkasi ozodiigi,
taraqqiyoti haqida gapiradi.
K im dir birov xalq orasidan qichqiradi:
— Olio haqqi, bu qanday gap! N otiqlar faq at
nasihatga u sta. X alq nonga zor, nasihatga emas!
Ulamo h a zratla r, boylar, ziyolilar nega bu haqda
churq etmaydi?!
Men darhol u odam ni izlaym an, u pastda —
m achitga yaqin joyda, quyuq d a ra x tla r tagida
tu ra r edi. D arrov taniym an, u menga tan ish kosib.
0 ‘ttiz -o ‘ttiz besh yosh lard ag i bu oriq kishi
B alandm achitdagi to r, kichkina do‘konxonasida
yonida shogirdi bilan sahardan to kechga qadar
m ahsi tikadi. Ovozi yoqimli, men uning hazin kuylarin i tinglashni, suhbatini sevar edim.
Yaqin borib salom beram an, u menga qarab
kulim siraydi:
— E, sen ham shu yerdam isan?
— Q achondan beri tin g lab o ‘tirib m a n , bu
gaplarning m ag‘zini chaqish m ushkul. Ammo,
u sta, siz boylarni xo‘p bopladingiz! — deyman
ovozimni pasaytirib.
— K et, yo‘qol! Xalqqa fitn a solma! — qichqira­
di b ir necha kishi ustag a qarab.
A lb a tta b u la r boylar. X alqda sh iv ir-sh iv ir,
hayajon.
Boshida chiroyli o‘ralgan oppoq salla, uzun
yangi ju ju n kam zul u stidan beqasam to ‘n kiygan,
past bo‘yli, qora kalta soqolli kishi о‘raid an tu ra ­
di. Sho‘royi islom chilarning rahbarlaridan boTgan
bu kishining laqabi — Qori. U so‘zlarni bir-bir
chertib, past ovoz bilan salmoqli so‘zlaydi, kattakichik jim boTib tinglaydi.
— A fandilar, h a zrat ulamo janoblari! T urkiston
oTkasi asriy zulm atlardan qutulib, endi oyoqqa
turm oqda. Ufqimiz endi sekin-sekin yorishmoqda.
Lekin hanuz o‘t va yong'indam iz. H ayot o g 'ir,
vazifalarim iz m as’uliy atlid ir. P etrogradda tadbirli
va ko‘p hushyor odam lar hukum at boshiga o‘tird i,
m ashhur K erenskiy janoblari ish boshiga qo‘yildi.
237
U zo‘r berib, harbga va harbu ashyoga tad b irlar
ko‘rm oqda va siyosiy, ijtim oiy m asalalar bilan
sh u g ‘ullanm oqda. H ar qalay m ushkul voqealar,
ancha m urakkab m asalalar bor. T urkiston o‘lkasida yashagan m usulm onlar, tu rk avlodi buyuk tarix iy shavkat, ta rix iy voqealar, dabdabaga ega edi
b ir vaqtlar. 0 ‘rta Osiyo yana uyg‘ondi, ko‘zini
ochdi. F a rg ‘ona m usulm onlari, Toshkent aholisi
zo‘r g ‘a y ra t bilan dini islom bayrog‘i ostiga
to ‘plandilar. Qo‘qon boylari, jad id lar, ayniqsa
ulamo h azratla ri shavq va zo‘r ijtihod bilan bugun
u lu g ‘ m illatim iz oldida tu rg a n m uqaddas vazifalarim izni ado etishga bel bog'ladilar. Lekin,
afsus, ulamo jam iyatida b ir necha zotlar ziyoli
ahliga bo‘lm agan fisq-fasod bilan noo‘rin bo‘htonlar, ginalar taqib, hanuz ziyon yetkazm oqdalar.
Ulamo h azratla ri va islom ning barcha xodim lari,
ziyolilar birlashib, ahil bo‘lib, ta d b ir va choralar
iz la sa la r, asli m aqsadga y etg an bo‘lu r edik.
Ziyolilar, yoshlar g ‘a y ra t va imon bilan ishlamoqlari z aru r, xalqni, kosiblar va ishchilarni qorong‘u
zulm atdan q u tqarish u larn in g asli vazifasidir.
Birm uncha kam bag‘allar va ishchilarni ru s ishchilari tu rli tashviqotlar y u ritib , aldaydilar. Ulamo
h a zratla ri, jadidlar, ziyolilar, tu rli tad b irlar bilan
musulmon ahlini tarbiyalab, dini islom ni o 'rg a tish
ularning vazifasidir. Shunday afandilar, ziyolilar
va boylar xalqni o‘rg atish i, ongini oshirishi lozim.
Qim m atchilik haddan ortiq oshib borm oqda, bechora g ‘ariblar m ushkul ahvoldadir. Lekin, olloga
ishonam izki, m ushkullarim iz oson bo‘lib, yaqin
ku n larda xalqimiz arpa-bug‘doyga yolchib qolajak.
Vazifa va burchlarim iz zo‘r, m asalalar m uhim .
Zero ulam o h a z ra tla rin in g yetakchilig id a barchamiz birga asta-sekin ishlab, shoyad maqsadimizga yeturm iz. M aktablar m asalasi g ‘oyat m ushkul
m asala. Eski m aktablarim iz g ‘oyat faje voqeadir.
Ulamo h azratlarn in g bu yana eng z a ru r v azifa­
sidir. Toshkent aholisi yangi m aktab, eski maktabnin g m a’nosini tu sh u n m a y d i, lekin zamon
238
o‘zgarib, fan-ilm sohasida ko‘p yangiliklar, tilsim otlar m avjud bo‘lmoqda. A w a lo m aktab m asalasi
boylarning ishidir. Lekin boylarim iz g ‘oyat beparv o d irla r, ko‘zla ri o ‘z ham yonlaridan boshqa
narsani ko'rm aydi. Bu ularning om iliklaridan,
fik rlari to rlig id an kelib chiqadi. Lekin vaq t yetdi,
ilm -fan a w a lo boylarning ishi. Ulam olarim iz, ziyolilarim iz m aktab-m adrasalarni m unosib tad b irlar
bilan yo‘lga solm oqlari lozim dir. Olio taolo yordami ila bu vazifalarni chin ko‘ngil bilan, toza yurak
bilan
ish lasak m aqsadga y e tu rm iz . Omin,
m ushkullarim iz oson bo‘lg ‘ay!
U nda-bunda su stg in a chapak chalinadi. Qori
odatdagidek iljayib o‘rn ig a o‘tirad i.
Kech bo‘lib qolgan. T u rg ‘un aylanib yurib yana
yonim ga keladi. Ikkalam iz O qm achit tom onga
yuguram iz. Men uyga kiram an, onam sho‘rlik
sho‘rv a qilgan ekan, jahlim chiqib: «Yog‘i yo‘q,
g o ‘s h ti yo‘q, bu qanday sho‘rva? Shuyam
sho‘rvami!» deb kosani ita rib qo‘yam an-da, yarim ta nonni olib, yana ko‘ehaga chopaman.
— O tang dalada, qandoq qilay, yer yutm agur,
menga oson tutm a!.. — deydi onam va orqam dan
yana n im alard ir deb qoladi.
*
*
*
M ahallada biroz aylangandan keyin zerikib
ustaxonaga kiram an. U sta qarigina, b u rn i cho‘tirroq, ammo juda so‘zamol m ahm adona kishi. B ittayu b itta xalfasi bor, u indam as, yuvosh, mo‘min.
Goh-goh u sta har xil oldi-qochdilardan gapirardi,
chok tikayotgan xalfasi ahyonda «him-him» deydi,
xolos. U sta bo‘lsa to q ati tugab, xunob bo‘ladi:
— Mum tishlab o'tirasanrni! Gapir! Ammo ishni
uzm a. Maria ol, fa rq qilam iz. Teshaboyning og‘zi
doim gapda, vag‘illagani vag‘illagan. Lekin baraka
topgurning ishi unum li, puxta. Turm ush serdiqqat, kulishib, hazillashib turm asang bo‘lmaydi.
Odamning tili o‘tk ir bo‘lsa, sh a rtta -sh a rtta gapirsa, so‘zida m a’no bo‘lsa, ib ratli so‘zlarni aytsa.
239
Lekin sen-chi, indam as, bo‘zrayib o‘tirasan . 0 ‘ttizga kiribsan, lekin «he»ni bilm aysan...
X alfa fa rg ‘onalik yigit. U ning o‘rto g ‘i bor,
p ax ta zavod ishchisi. Goho xalfaning oldiga kelib,
holidan xabar olib, jinday gaplashib ketadi. U
o‘ttiz ikkilarda bo‘lib, novcha, yag‘rindor, ko‘zlari
o‘tk ir, m anglayi keng, yuzi qoram tir. Men kirib
borganim da u ustag a ehtiros bilan gapirm oqda edi:
— Shunday, u sta, gap ko‘p. A yniqsa ru s ishchilari g ‘azabda. U lar zavodchi va fab rik an tlarn i
g ‘oyat yomon ko‘radi. Lekin rus ishchilari ham
kam bag‘al, xullas, bizday ham m asi. F abrikant,
zavodchi boylar, savdogarlar, ayniqsa paxtachi
boylarning ham yonlariga pul yog‘adi, aysh-ishratlari avjida. Rus ishchilar: «Oq poshsho tax td an
tu sh di, lekin b u rju y lar, yer egalari hali ham
tepam izda. Endi gap burju y lard a, bular ham gumdon bo‘ladi», deyishadi, u q tirad i yigit.
U sta qovog‘ini uzoq solib o‘tirad i.
— 0 ‘g ‘lim, tushundim . Ishchilar, dehqonlar,
kam bag‘allar, m uhtojlar olamda juda ko‘p. Hech
misli yo‘q. Lekin boylar, savdogarlar, sudxo‘rla r,
yer egalari, qo‘ying-chi, hokazolar ham m asi tekinxo‘r. Ammo, to ‘g ‘ri, zulm haddan oshdi. Qani,
koshki edi bilim don, aqlli-hushli, odil, dono bosh
bo‘lsa. Qani, yo‘q-da axir. Shoyad odil, insofli, ta d ­
b irli odam lar chiqib qolsa, po‘choqni po‘choqqa,
m ag‘izni m ag‘izga a jra ta r.
Og‘ir o‘y surayotgan ishchi cho‘ntagid an arzon
papiros olib tu ta ta d i-d a , xom ush holda chekib
o‘tira d i. X alfa m ahsini qolipdan to rtib birdan
ingichka tovush bilan m ing‘illaydi:
— 0 ‘rg u lay , payg‘am barim iz sahob alarid an
A bubakir, U m ar, Usmon, AH choryor odil va chin
sh ariat yo‘lidagi zotlar edi. K oshkiydi payg‘ambarim iz M uham m ad alayhissalom b ird an bosh
ko‘tarib chiqsalar, m ushkullarim iz oson bo‘lardi.
A fsus, afsus, bas, qiyom atgacha endi zulm atda,
qorong‘ida o‘tamiz!
U sta va ishchi biroz vaqt hayron bo‘lib angrayib
240
qoladilar, keyin ishchi birdan kulib yuboradi va
xalfaga qarab deydi:
— Tavba, indam as eding, M ahm ud... Payg ‘am bar va sahobalarni eslashning foydasi yo‘q.
H ozirgi dardim izni o‘yla. O ch-yalang‘och T u r­
kiston haqida o‘yla. Boylarimiz ochko‘z, ziqna boyvachchalar boTsa aysh-ishratda. Mana bu g ap lar­
ning m ag‘zini chaq.
X alfa o‘zining xunukkina tovushi bilan yana
e ’tiro z boshlaydi:
— E, ham m asi xudodan, ham m a gap ollohning
ixtiyorida.
— Ishonam an olloga. Lekin zam onni ko‘r.
Boyonlar va yer egalari iflos, qabih odam lar. Xalq
och-yalang‘och, — deydi ishchi.
U sta charm ni suv purkab ezadi va gapirib k eta­
di:
— Savdo ahli bilan b u rju y lar qirilib ketsin! —
deydi xunob boTib. — Dono, aqlli, obroTi rahbar
d ark o r bizga. Ammo yo‘q-da shunday rahbar.
— E, lekin bor, m asterovoylar ishning ko‘zini
biladiganlar, ilm li, o‘qigan odam lar bor ruslardan.
Hammasi ru slard a. lim ning koni ularda. Tashk ilo tla ri, uyush m alari bor, bilam an, ham m asi
oshkora. M usulm onlar boTsa, ham m asi g ‘ir t omi.
Bizda u sta la r jam iyati bor. B ular ru s ishchilarining yordam ida ish boshlab yubordi.
U sta hayron qolib, deydi:
— 0 ‘qigan yaxshi gap-da, o‘qim ishli odam ning
aqli toT iq boTadi, har narsani bilasan, dunyoning
bordi-keldisidan xabardor boTib tu ra san . A fsuski,
hamm amiz g ‘ir t omimiz. Lekin, Sodiq, sen ruschani baloday eplashtirib so‘zlaysan. A navi kuni
b ir m astiravoy keldi-ku, chug‘ullashib gaplashib
ketding, yopiray, deb qotib qoldim. Sodiq, albatta
ularn ing safiga, uyushm asiga kir.
Sodiq aka mo‘ylovini burab, m am nun holda
deydi:
— R uschani uncha-m uncha g apiram an -u ,
ammo savodim yo‘q. M aktabda domlam aytgan
241
edi-ya, o‘qi, o‘qi, savod lozim, deb. R o‘zg‘or,
tirikchilik m ushkul bo‘ldi, payshanba bo‘lganda
albatta non, yog‘li-yog‘li p a tir, sornsa, qatlam a
olib borish kerak. Domlam yaxshi k o 'ra rd i olishni. T urm ush balosi, yo'qchilik, og‘ir zam onlar
bo‘ldi, o‘qiy olmadim. A ylanib yurib Toshkentga
kelib qoldim. Mana endi zavodda ishlab y u rib ­
man. Ishchilarga yopishib boray deym anu, andak
m ulohaza qilam an. Lekin ko‘ram iz-da, ko‘ram iz.
P e tro g ra d d a ish c h ila rn in g ta sh k ilo tla ri k o ‘p,
pishiq emish. Ishchilar ahil, ja su r. T ashkilotlari
«sovet» deb ataladi. H am m asi inoq, deyishadi.
T oshkentda ham shunday ta sh k ilo t bor. Petrograd ishchilari M uvaqqat h ukum atn i qo'ymaydi, to 'p o lo n k o ‘ta rib y iq ita d i, degan g ap lar
qu lo g ‘im ga chalin d i. T oshkent ish c h ila ri zo‘r
berib tayyorgarlik ko‘ry a p ti chamamda.
B irdan R asul o‘ris kelib qoladi. U oltm ishlarga
borgan, k o 'zlarin i shilpiq bosgan, m ahalla ahli
undan hali ham bezor, ham isha shirakayf, tem irtersak , lash-lushlar, eski-tuskiiar bilan savdo qila­
di. Bola-chaqasi yo‘q, yaqinda popukday qizga
uylanib olgan. M ahalla ahli, k o fir, deydigan,
m achit yuzini ko'rm agan bu odam b ir kuni to ‘satdan m achitga kirib domlaga arz qildi, tavba qildi:
«Ko‘rkam m inora solib beram an, taq sir, fotiha
bering, boshlaym an ishni», dedi. Govkushda duvduv gap bo‘ldi, m inorani boshlab yubordi. U, doim
qoTida olib yuradigan hassasini yerga qadab poygakroqda to ‘xtaydi:
— Xo‘sh, ustaboy, anavi yigit bilan siz nim ani
vag‘illab o 'tirib siz? M asteravoylar haqida bu ko‘p
aljiraydi... — R uschasiga so‘kib ketadi birdan. —
P ax ta zavodda ishlaysanm i? — qaraydi Sodiqqa
jahli chiqib. — A lbatta boyga chaqam an seni! —
deydi hassasini yerga bir-ikki urib. — Ishchilar
xo‘jayinga sodiq kishilar bo‘lishi kerak. O ralarida
senga o‘xshash bitta-y arim ta buzuqilari bor. Lekin
h azir bo‘l, qadam ingni to ‘g ‘ri bos, bo‘lm asa chirpirak qilib qam atib yuboraman!..
242
U sta, Sodiq va Mahmud ham m alari hayron
bo‘lib qotib qoladilar.
— Nima ishing bor? 0 ‘tgan-ketgandan gapirib
o‘tirib m iz, — deydi u sta jahli chiqib. — Puldorlarni picha chaynadik.
Rasul o‘ris ayyor k o'zlarini ola-kula qiladi:
— M asteravoylarni yoqlab, ko‘p og‘iz-burun
o‘pishib o‘tirib san lar, bilaman! — U staga qarab
hassasini pesh qilgancha davom etadi: — falokat
bosgur u sta, fitn an in g koni sen o‘zing! Lekin hazir
bo‘l, tavba qilm asang boshingni olaman!
— M achitga bor, u sta la r pulga qarab o‘tirip ti.
Lekin m inora osmonga yetsin, seni arsh i a ’loga olib
chiqadi, qari xo‘roz! — qichqiradi bo‘g ‘ilib u sta.
— Ha, ishchilar aytishadiki, fabrikachi, zavod­
chi boylar bilan zolim am aldorlarning ozgina
tanobini to rtib qo‘yish kerak! — deydi Sodiq. —
Gaplashsak arziydigan gap.
B irdan xalfa hiringlab kulib yuboradi va Rasul
o‘risga qaraydi.
— Choping, hovliga boring, ta h o ra t qilib, tasbeh o‘giring. M achit, nam ozni kanda qilm ang,
dom laga v a’da qilgansiz, yo‘qsa, joyingiz jahannam da bo‘ladi.
U sta va Sodiq piqillab kulib yuborishadi.
— H azillashdik, R asuljon, — deydi usta Rasul
o 'risg a jiddiy tu s olgan bo‘lib. — Turm ush og‘ir,
qim m atch ilik , ham m asi o‘zingizga m a’lum .
T o'qlarning ishi yo‘q, dardim iz ko‘p.
R asul o‘ris ustan i so‘ka-so‘ka papiros chekadi.
— H azir bo‘l, u sta jahannam ga ketasan! —
deydi qo‘lini paxsa qilib, keyin chiqib ketadi.
— V oqeanavislar ko‘p, lekin R asul o‘ris v ag ‘illab-vag‘illab, so‘kdi-so‘kdi ketdi, ammo voqeanavislardan ehtiyot bo'lish kerak, u lar xavfli, —
deydi u sta Sodiqqa shivirlab.
Men ham birdan ularga jiddiy holda shivirlayman.
— Tog‘am bozordan chiqib, xalfalarga gapirdi,
bozorda voqeanavislar juda ko‘p emish, to g ‘am
243
sam ovarda u lfa tla ri bilan o‘tirg an ekan, b itta oliftanam o kishi sam ovarga kirib kelipti, undan bundan gapirib, avrab, hukum atdan zorlanipti. Keyin
fahm lab qolishipti, u voqeanavis ekan. Keyin ham ­
m alari u ra qochishipti. Keyin-chi, Toji buvim borku, bilasiz-a, usta? Q arindoshlarinikiga borgan
ekan, pochcham m iskar edi, mo‘min-qobil kishi edi.
Toji buvim aytib keldi, voqeanavis ketiga tushib,
undan bundan m iskarni gapga solipti, birdan
qarabsizki: «M iskar» yuring, palisaga boram iz»,
deb shoJrlik n i oldiga solib olib ketipti.
— O farin, senda ham gap ko‘p ekan, chakki
emassan! — deya kuladi usta.
Sodiq bilan Mahmud qotib kuladilar.
— lya, ehtiyot z aru r, kulm anglar, hammasi
chin.
Uzoq suhbatdan so‘ng nam ozgarda Sodiq aka
o 'rn id an tu rib xo‘shlashib chiqib ketadi. U sta bilan
x alfa o v q atlan g an i hovliga jo ‘n a d ila r. Men
ko‘chada bolalar bilan e rta k , cho‘pchak, tu rli ashulalar aytishib xuftonga qadar o‘tiram an .
*
*
*
C horshanba kuni ertalab T u rg 'u n ikkovimiz
m aslahatlashib, men onasi oldiga kiram an.
— 0 ‘rto g ‘im bozorga borsin men bilan, xolal
R u x sat bering, bozor-o‘char qilam iz. T u rg 'u n
epchil, birpasda xaridor topadi, jiy aklarn i darrov
sotib qaytam iz, — deb yalinam an.
— Doyim meni aldab-suldab boshlab ketasan.
B ugun bolalarga qarasin, k irlarim bor edi, suv
tashisin, o‘tin yorsin, — deydi onasi to ‘n g ‘illab.
— H ash-pash deguncha yetib kelam iz, — dey­
man T u rg ‘unga ko‘zinmi qisib.
Men
oyim
tik k a n
jiy a k la rn i
k o ‘ta rib
Eskijo‘vadagi bozor ra stalarid a kezib yuribm an.
Ayyor va shum T u rg ‘un ham yonimda.
Bozorda odam qalin. Ayniqsa, paran jili kamp irlar, yosh xotin-qizlar ko‘p. H am m asi jiyak,
do‘ppi, paxta kalava, ip-ipaklar sotadi. Ammo
244
jiyak savdosi kasod. Do‘p p ifu ru sh lar xotinlarni
av rab do‘p p ila rn i suv tekinga o lad ilar. Men
pishiqm an, ayniqsa ayyor T u rg ‘un juda biladi
bozor savdosini. X ullas, ikkovimiz ham pishiqmiz. Yamoqchi xonish qilib, m ahsi yamamoqda.
A na, ju ld u r kiyim li cho‘tir tu rn a m axsum lunjin i shishirgancha, barm oqlari bilan nog‘ora qi­
lib, chertm oqda. U ning ham dardi pul. Gadoyla r, fo lb in lar, tila n c h ila r behisob. B ir to ‘p
q alandarlar qo‘llarid a zang, u stla rid a janda, bellarida k a tta qovoq kashkul, boshlarida kuloh,
«Haq do‘st, yo olio!» deb baqirib-chaqirib yurad ilar. T u rg ‘un shayton qalandarlarning j ahlini
chiqarishni yaxshi ko‘radi.
— D angasalar, tekin tomoq bangilar! — deb
qochadi.
E skijo‘vada hangom a ko‘p. B ir tom onda siniq
ch in n ilar yamoqchisi — chegachilar, g ‘uv-g‘uv
avjda. B ir chegachining oldida to ‘xtab tom osha qi­
lamiz:
— Voy-voy, birpasda piyolani uladi-ya! — dey­
man. — Zap hunar-da, bo‘pti, chegachi bo‘Iaman! — deydi T u rg ‘un o‘ylab. — Q ara, birpasda
piyolani qotirib tashladi, pulni sipiradi-ku. Lekin
joyida, chegachi xor bo‘lm aydi, kunini ko‘radi.
— K o‘za kunda sinm aydi, kunida sinadi, deganlar. Mayli, bo‘p ti, chegachi bo‘l!
T u rg ‘un menga xo‘m rayib qaraydi.
Aylanib-aylanib, durbini bor tanish cholning
oldiga boram iz. Mo‘m in muloyim bu indam as kishi
d urbinida A rabiston ch o 'llari, Nil daryosi, ehromlar, Bag‘dod ko‘rin ish la ri, Istam bul ko‘chalari,
Ayo So‘fi, sulton A bdulham id jom isi rasm larini
ko‘rsatad i. Tomosha b ir tiy in tu ra d i. Ikkovimiz
asta keksa oldiga o‘tiram iz.
— Ota, jon ota, m um kinm i b ir ko‘rsak? Lekin
nasiya, bugun pulim iz yo‘q, e rtag a a lb atta b ir tiy in
topib kelam an, xo‘p deng!.. — deydi T u rg ‘un yalinib.
Mo‘ylovi u z u n , ko‘z la ri quyuq q osh larig a
245
bekingan sersavlat chol ko‘k choyni quit-q u it ichib
to ‘n g ‘illadi:
— T ur, tu r , jo ‘na, tegm a d urbinga!..
M ullajiring yo‘qm i, bas. A rabistonu Istam bul
sh arifn i orzu qilma!
— P ashshalarga yem bo‘lib o‘tiravering! —
deydi kinoyali tovush bilan T u rg ‘un, o 'rn id an
sapchib turib.
— Peshin bo‘lib qoldi, y u r o 'rto q , jiyakni tezroq
sotish kerak, — deyman men va jiyakni ikki boTib,
b ir qism ini T u rg 'u n g a tutqizam an: — lekin o 'rto q ,
bo‘sh kelma, xaridor bilan to rtish , xo'pm i?
— Bilaman o‘zim, o 'rg atm a, — deydi T u rg 'u n
siltab.
E skijo'vadan yana do'ppi, jiyak bozoriga qarab
ketam iz. «Jiyak! Y axshi jiyak! Asl ipak!» deb yugurad i u. X otinlar T u rg 'u n g a qarab: «Shayton-da,
shayton, hali u yerda, hali bu yerda oyog'im izning
tagida o'ralib yurgani yurgan!» deyishadi ensalari
qotib. T u rg 'u n yonib, terlab pishib, jiyakni kishi­
larning burniga tiqib m aqtaydi. Ko‘p sarson bo‘lib,
nihoyat jiyakni pullaym iz, lekin arzon ketadi. Men
pulni qayta-qayta sanab belbog'im ga pu x talab
tugam an. Bozor ichida aylanib, tu y a la r, otlar,
x a c h irla r, esh a k la rn in g dum idan to rtib uzoq
yuram iz. Keyin yana E skijo'vaga jo'naym iz. Meni
T u rg 'u n «Beglar begi» m adrasasiga boshlaydi.
— Qara, m adrasaga kazo-kazo odam lar y ig ‘ilipti.
B irgalashib m adrasaga kiram iz. Tum onat odam.
Ikkovim iz odam lar o rasid an suqilib boram iz.
V oizlarning v a ’zi avjida, ham m asi k a tta -k a tta
ulam olar. Salla o 'ra g an la r, m ullavachchalar, qorni
k a tta boylar...
T u rg 'u n meni tu rta d i:
— K etdik, v a’z-va’z, tayini yo‘q, nuqul nasihat.
S o 'z lari nuqul arab ch a, fo rsch a, fa la k n in g
gardishiga o'xshagan rang-rang g ap lar... Kambag 'a lla r och-yalang‘och, b u lar bo‘lsa nuqul dinni
gapiradi. Non bersin!
246
Men qotib kulam an:
— R ost, o‘rtoq, sening bilganing rost!
*
*
*
H ar kuni m aktabga boram an. M achit orqasidagi
to r hovlida, to lla r orasida oqqan m uzday suv
bo‘yida o‘tiram iz. Hammamiz c h u w o s bilan, o‘qish
bilan m ashg‘ulm iz. Domlam b ir chetda po‘stak
u stig a to ‘r t qat taxlab solingan eskigina ko‘rpacha
ustida qo‘shni boy ota bilan gaplashib o 'tirib d i.
Boy gavdasi sem izgina, ustida yarqiragan yangi
yalang to ‘n, boshida k a tta salla, qulog‘iga b ir atirgul q istirgan, chap qo‘li bilan qalin soqolining
uchini o‘ynab-o‘ynab o‘ng qo‘lidagi yirik qahrabo
tasbehni barm oqlari orasida tinm ay aylantiradi.
U larga yaqin o‘tirganim uchun suhbatlarin i eshitam an. Domlam piyolaga quyuq fam il choydan ozgi­
na quyadi-da, ehtirom bilan boyga uzatadi.
— Ahvol g ‘oyat m ushkul, chalkash voqealar
bisyor, taq sir, — deydi boy. — U lam olar g ‘oyat
m ushkilot bilan v a ’z-nasihat qilib, ommani tizginga solmoqda, yo‘q esa xalq juda bebosh bo‘lib ketmoqda. A yniqsa, qim m atchilik, don-dun tanqis,
narx-navo oshib, fuqaroning h asratid an chang
chiqadi. Zamon buzildim i bilm adim , yomonlar,
fisq-fasodchilar ko‘p, kasaba degan tashkilotlarm i,
padariga la ’n a t, eshitganm an, ammo o‘zim tushunm aym an. U stalar ham ru slarg a ergashib, xaloyiq
ichida g ‘alva ko‘ta rib yurishgan emish. B a’zi
harom zoda ja d id la r «m aktab islohoti» degan
nom a’qul m asalalar ko‘ta rib , sh ariatn i oyoq osti
qilmoqda. M aktab m asalasi payg‘am barim iz davridan qolgan m eros, arabcha q u r’on o‘qish farz-sunnat. Zamon g ‘oyat qaltis, taq sir. Xudoga m unojot
qilaylikki, m ushkullarini o‘zi oson qilsin.
Domlam choy quyib «ha-ha, himm» degancha,
shogirdlarga imlab o‘qishga d a’v at etadi. Bolalar
c h u w o s bilan o‘qib, avjga chiqadilar.
— Bay-bay-bay, h a ro ra t baland-e, ta q sir, —
deydi boy d a s tro ‘moli bilan yelpinib va te rin i
247
artib. — R ussiya, ayniqsa P e trb u rg , eshitishim ga
qaraganda, besaranjom em ish. Podsho h a zratla ri
ta x td a n tu sh d i-y u , b u z g ‘un ch ilik paydo b o ‘ldi.
Lekin xalq g ‘oyat suyundi, uni qonxo‘r va zolim,
derdi. To‘g ‘ri, N ekalayning qo‘li qattiq , zabardast
edi. Bu omi xalqqa shunday bo‘lm asa bo‘lm aydi
ax ir, taqsir. Ammo zamon tinchib qolar. M uvaqqat
h u k u m a t sekin-sekin intizom o ‘rn a ta r. Tashk ilo tla rn i b ir-b ir q u rita r. E sh itd im , ham m asini
asta-asta yo‘q qilarm ish. Zodagonlar bilan hukum at
rah b arlari P etrb u rg d a yangi podsho ko‘ta ra r e h ti­
mol. B ir odil podsho topilar. Ammo u T urkiston
o‘lkasida yashagan x alq larg a b irm u n ch a huquq
berish tad b irlarin i ko‘rsa kerak. Ulamo h azratla ri
va boyon ahli zo‘r g ‘a y ra t bilan ishlab , xalqni
to ‘g ‘ri yo‘lga solib, ayniqsa, h u k u m a tg a ito a t
e ttirish choralarini ko‘rm oqlari lozim. Lekin zamon
toshqin suvday bejo. Inshoollo, tinchib qolar.
Domlam va boy ikkovlari gangir-gun g ir suhbat
qilib, hangom alashib o‘tira d ila r. Tush boTgach,
boy o‘rnidan qo‘zg‘alib «uh», deya kerishadi-da,
tizzalarini ishqalab, te rin i qayta-qayta a rtib , dom­
lam bilan xayrlashadi va salm oqlanib sekin-sekin
yurib chiqib ketadi.
B izlar och, horib charchaganm iz, tom oqlarim iz
bo‘g ‘ilgan. «Shin-shin, bo‘ldi peshin! Zot-zot,
bo‘ldi ozod!» deymiz. Domlam «Bas!» deydi. Bola­
lar c h u w o s bilan, qiroat bilan b ir shingil Q ur’on
o‘qiydilar-da, duv tu rib , b ir zum da shovqin bilan
tarqaladilar.
Domlam menga va o‘ntacha bolaga javob berm ay
olib qoladi.
— D arrov yaxshi kiyim lar kiyib, salla o‘rab kelinglar, — deydi sekin. — O qm achitda bem or bor
ekan, hali odam kelib tayinlab ketdi, ziyofat
quyuq, tezdan yuguringlar.
Hammamiz duv ko‘tarilib , uy-uyim izga chopamiz.
Odatda m aktabdan qaytgach koptok o‘ynaymiz
yoki oftobda tom m a-tom to ‘polon qilib yuram iz.
248
A hyon-ahyonda xo‘roz u rish tirish n i havas qilib
qolam an. A taylab Y angibozordan b ir xo‘roz olib
kelganm an. U juda rangdor, p atlari yalt-yult qila­
di, qip-qizil to j la ri kelishgan, sersavlat. Bir-bir,
asta bosib, m ag‘ru r yuradi. Bu xo‘rozga x arid o rlar
ko‘p. Bolalar «qani u rish tira m iz » deb xo‘rozlarini
k o 'tarib kelishadi.
A w alo raqibim ning xo‘roziga nazar solam an.
K eyin x o ‘rozim ni d av rag a qo‘yib yuboram an.
B olalar jim bo‘lib, havas bilan tikilib qolishadi.
Men titra b oppoq oqarib, qarab tu ram an . X o‘rozlar
astoydil tashlashib, yulqishishadi. Bolalar ham
jim , tiq etgan tovush yo‘q. Raqib xo‘roz juda zo‘r.
M ening xo‘rozim yaxshi urishadi, qolishmaydi.
U larning p a tla ri yulinib, ham m ayoqlari qonga
belanadi, rosa charchab holdan toyadi. «Bas, bas,
holdan ketdi, biroz dam olsin!» deb xo‘rozlarni
a jratib olamiz. Men xo‘rozim ni quchoqlab, «jonivor» deb p a tlarin i silaym an, to jlarin i o‘paman.
B olalar b irisi m aqtab, b irisini kam sitib o‘tirad ilar.
T u rg ‘un asta qulog‘im ga shivirladi:
— Hey, ehtiyot bo‘l. A hm adning xo‘rozi tu rq i
sovuq, zo‘rga o‘xshaydi cham am da. Xo‘rozingni
u rin tirib qo‘yma.
— Tole-da, tole, m ayli, ammo cham am da meniki polvon, bilam an o‘zim.
B irpas tin d irib , xo‘rozlarni yana o‘rta g a tashlaymiz.
Ja n g a w a lg id a n ham qiziydi. Ikkala xo‘roz zarb
bilan tepishadi. B ir-biri atro fid an g ir-g ir aylanib,
yana b ir-birining p a tlarin i yulishga kirishadi. Goho
p ayt poylab, b ir-b irig a s h a r tta chovut soladi.
B irdan A hm adning x o ‘rozi baland kelganday
bo‘ladi, m ening xo‘rozim bir-ikki q a ttiq ham la qila­
di, lekin A hm adning x o ‘rozi charchadi shekilli,
to ‘satdan, o‘zini davradan to rtib , b ir chetga qocha­
di. Bolalar c h u w o s ko‘tarish ad i. Men xo‘rozim ning
yoniga borib, erkalab, qo‘lim ga olam an. M ahalla
bolalari duv etib, ketim dan ergashib, xo‘rozni silabsiypab, o‘pib, quchoqlab, men bilan birga yu rad ilar.
249
Men xo‘rozni m ag‘ru r holda ko‘ta rib , uyga k ira ­
m an. U ni ta sh la b , ko‘chaga chiqam an. Ammo
Ahm ad sho‘rlik qovog‘ini solib, y ig ‘lam sirab o‘z
xo‘rozini olib hovlisiga ketgan bo‘ladi.
H afsalam p ir bo‘lgach, xo‘rozga xarid o r ko‘p
bo‘lgani uchun b ir kun sotib yuboram an.
Yoz birpasda o‘tib ketadi.
*
*
*
Sentabr oylari... B ir kuni T u rg ‘un ikkovimiz
ko‘m ir bozorga boram iz. B ozorda arav alard a,
tu yalarda bog‘-bog‘ beda, qop-qop tappi, g ‘aram g ‘aram pichan, sarjin -sarjin o‘tin ... Odam lar orasi­
dan tu rtin a -tu rtin a bedana bozorga o‘tam iz. Bu
yerda bedanabozlik avjida. Bu bozorda so‘kish,
urish, janjal ko‘p bo‘lib tu ra d i. To‘da-to‘da bedanabozlar yeng uchlarida bedana, h a r qayer-har qa­
yerda davra bo‘lib, zavq bilan, ehtiros bilan berilib
bedana u rish tirish bilan m ashg‘ullar. Tuzoqchilar
olib kelgan xalta-xalta bedanalarni y ig itla r va chollar birpasda talab, qo‘ynilariga solib oladilar. Biz
yosh bolalar yalinib-yolvorib ham qu ru q qolamiz.
T u rg ‘un menga qarab:
— Olasanmi, olmaysanmi? Oladigan bo‘lsang
yaxshisini, zo‘ravonini ol! B ir ko‘taram iz, keyin
bozorga solamiz! — deydi.
Men hayron bo‘laman:
— B ir necha m arta qo‘lga tushganm an. B u ltu r,
uzog‘ yili bozorga kelib bedana oldim: chollar,
o‘sp irin la r, yaxshi, zo‘r, m ana ko‘r, arzon-a,
arzon, vag'illab tu rip ti, o‘zing qara, deyishadi.
Oldim, o‘lguday u rinib, necha kun havas bilan
ko‘tardim , lekin qochoq chiqdi. Dehqondan olish
kerak, — deyman.
T u rg ‘un ag ‘rayib qoladi:
— A ldaydi-da, aldaydi bular. Ham m asi tirriq .
To‘g ‘ri aytasan, dehqondan olish kerak, yangi, zo‘r
bedana bo‘lishi kerak.
Aylanib yurarkanm iz b ir dehqon kelayotganini
ко‘rib qolamiz. Y ugura borib, zo‘r berib yalinam iz.
250
— Jon aka, o‘rgilay aka, urishqog‘i bo‘lsin,
b itta yaxshisidan bering!
— Mana ol-e! — deydi dehqon b ir xaltadan
bedana chiqazib. — Pulini cho‘z darrov! — deydi u
yaktagining changini qoqib.
Belbog‘im dan ikki tan g a chiqarib beram an:
— Zo‘rm i, am aki, ro stin i ay ting? — deyman
bedananing tu m sh u g ‘iga qarab.
T u rg ‘un bedanani qo‘lim dan oladi.
— Chakki emas! K o‘ta rish kerak-da, m ullaka,
rostm i, — deydi u dehqonga.
— Ko‘tarsan g zo‘r bo‘ladi. Bas, jo ‘na! — deydi
dehqon.
Hovliga chopamiz. Bedana goh T u rg ‘unga, goh
menga o‘tadi.
Uyga kelgach, eshakqurti izlashga kirisham iz.
Sentabr oyi bo‘lgani uchun esh ak q u rtlar in-iniga
kirib ketganm i, hech topilm aydi. Zax joylardan,
go‘ng orasidan, kesaklar, g ‘ish tla r tagidan qidiram iz. Ko‘p urinib, besh-o‘n ta q u rt topam iz va
bedananing tu m sh u g ‘ini yirib og‘ziga tiqishtiram iz. Suv purkab, yengim ning ichiga olib, ustidan qo'lim ga k a tta belbog‘ni о‘ray man.
— C higirtka topam iz, juda m ast qilarm ish
bedanani, — deydi T u rg ‘un va chig irtk a izlab qayoqqadir yuguradi.
Men kosiblar oldiga kirib, qo‘lim da bedana,
m ag‘ru r o‘tiram an . U lar hayron bo‘lishadi.
— Qani , e-ha, ko‘raylik, zo‘rm i? — deydi xalfalard an biri.
— B ir yaxshilab terlasin , yangi, hali asov, —
deyman.
U lar
k o ‘rsatm ag an im g a
qo‘y ard a-q o ‘ym ay
bedanani qo‘lma-qo‘l o‘tkazishadi.
— Semiz ekan, yaram aydi, urishm aydi, yigitcha, ovora bo‘lma. Zo‘r bedana darrov bilinadi, —
deydi usta.
Men bedanani olib yana belbog4 bilan o‘raym an.
— Ovchidan oldim. Bedanam og‘ir, tu rish i
chakki emas, — deyman jiddiy tusda.
251
Shogirdlar qalin kitobni qo‘lim ga tutqazishadi:
— Qani, jinday o‘qi!
Bedana b ir qo‘lim da, ik k in ch i qo‘lim da
«Jangnom a».
Ovozimni baland ko‘ta rib , ohang bilan o‘qiy
boshlaym an.
E rtalab m aktabga k e tark an m a n , T u rg ‘unga
bedanani berib, tayinlaym an:
— M ana, ko‘ta r, lekin eshakqurti topib ber,
davosi shu.
B edanani uch-to‘r t kun u rin ib ko‘taram an ,
donni o'lguday oshalaydi, lekin «churq-churq»
etadi xalos, boshqa gapi yo‘q. A yniqsa T u rg ‘un
xunob bo'ladi. Q ayerdandir eski to ‘rqovoq topib,
yamab, shirachlab bedanani ichiga solam iz. Eski
pachoq suvdonga suv to ‘latam iz, don solamiz,
to ‘rqovoqni sh iftg a osamiz.
Ikkovimiz d ilg ir bo‘lib, falakning gardishidan
bir-birim izga shikoyat qilib, xafa bo‘lib yuram iz.
B ir kun zerikkan vaqtim da men T u rg ‘unga
m aslahat solaman.
— Bozorga borsak, meva g ‘arq pishgan hozir...
A rzon olma, olxo‘ri topib, dehqonlardan olsak,
o‘tirib sotsak, nim a deysan-a?
T u rg ‘un hovliqib, hayajon bilan o‘rnid an tu rib
ketadi:
— Qoyil, m ana bu gapingga qoyilman. Bozorda
tu rli-tu m an meva mo‘l. O lxo'ri ayniqsa chaqqon,
o‘ziyam arzon-da ax ir. Ammo pul yo‘q-da? 0 ‘zing
topasan pulni, o‘rtoq, dastm oya kerak! — deydi
o‘ylanib.
— Bedana qim m atga tu shdi, bu b ir. Oyimdan,
dadam dan yalinib b itta -b itta yiqqan pulim olti
tanga xolos. N arx-navo oshgan, olti tan g a ozlik
qiladi. O tangga yalin, T u rg ‘unboy, sen ham olti
tan g a qo‘sh. Unda ham ozlik qiladi-yu, lekin har
kun bozorga borib a y lan tirsak tu g ‘ib beradi.
H arakatda barakat, deyishadi boboylar.
Sekin-sekin T u rg ‘u n la rn in g uy ig a k iram iz.
T u rg ‘unning silnamo bukchaygan otasi ayvonda,
252
orqasida yostiq, devorga suyangancha oftobda
cVtiribdi.
— Dada, lekin eshiting avvalo gapim ni... —
deydi T u rg ‘un dadasi oldiga yaqin cho‘qqayib,
yalingan ohangda.
— Bozorda meva ko‘p, haddan tash q ari ko‘p.
— To‘g ‘ri, meva k o ‘p, lekin ta n g a y o ‘q
bechoram iz, — deydi dadasi kulim sirab. — Qovun
deganda ayniqsa og'zim izning suvi keladi, go‘daklar. P o ‘chog‘iga zormiz.
T u rg ‘un tajang bo‘ladi:
— E, tushunm aysiz, sabr qilib eshiting ax ir, jon
dada, eshiting gapni. M usavoy ikkovimiz tusham iz
bozorga. M usada olti tanga bor, naqd pul, men
qo‘sham an o lti ta n g a , olxo‘ri olam iz, arzon,
bog‘dordan n arxni pishitib olamiz. B alandm achitga
olib kelib, chakanalab sotam iz. H ar kuni ertalab
bozordan arzonga olxo‘ri olib kelib foydasiga
sotam iz. Tushundingizm i? Q arabsizki, besh-o‘n
kunda mo‘may pul bo‘ladi. Innaykeyin pulga
yolchib qolamiz. Go‘sht-m oy chaynaym iz. Lekin
Musavoy balo, bu aqlni u topdi. Qani, yo‘q demang,
olti tanga bering hozir, bozorga chopamiz!
Endi men otani u stalik bilan avray boshlaym an.
Choi o‘ylanib, keyin deydi:
— To‘g ‘ri, o‘y la g an larin g joyida, lekin,
Musavoy o‘g ‘lim , o‘zing bilasan, T u rg 'u n yolg‘onni
ko‘p gapiradi. Pul beram anu, bozorga borsa m anti,
go‘sh t kuydi, h a r xil taom larni yeb yurm asin
ta g ‘in.
T u rg ‘u n n in g joni chiqib ketadi. Men u n i
bosaman:
— T u rg ‘unboy, dadang h a z illa sh y a p tila r...
T u rg ‘unboy pul desa o‘zini arshi a ’lodan tashlaydi, — deyman otasiga, — pulning qadrini biladi,
bering, ko‘rasiz, h ar kuni g'archcha moy, g o 'sh tu
halvoyu, pashm ak chaynaysiz.
Choi boyoqish, yostiqdan o‘zini uzib, qo‘ynidan
x altasini oladi-da tanga-chaqa aralash o lti tangani
qayta-qayta sanab T u rg ‘unga uzatadi.
253
— A garda sarf qilib qo‘ysang, ja g ‘ingni ombir
bilan su g 'u rib tashlaym an!
Meva bozorda savdo sust. T ilanchilar va devonalar, boshqa deyarli hech kim ko'rinm aydi. Vaqt
peshindan oqqan. Biz te n tira b yurib, unda-bunda
to 'x ta b olxo'ri qidiram iz. Bozorda xilm a-xil o lx o 'ri
ko‘p, ammo ju d a qim m at. Biz esa arzo n in i
izlaymiz. N ihoyat topam iz, ammo dum bul, mayda,
olxo‘riga o‘xshagan tu si yo‘q. Y ag‘ir, iflos,
ko‘zlari shilpiq yigitdan so‘raym an:
— N arxi qanday bo‘ldi? A rzonroq bersangiz
olamiz, aka.
Shilpiq chiyillab gapiradi:
— N a rx i arzon, qand chaynaysan , qand,
jiyan! — deydi.
T o'satdan b ir chol bizga yopishadi:
— Beri kellaring, olxo‘rim i o‘sha ham? P u f sassiq, odam yeydimi shuni? — shivirlaydi sekin. —
Mana bu shaftolijonni tom osha qillaring! M ana, liq
etib o‘zi tomoqdan o‘tib ketadi-ya. N arxi ham
arzon!..
Biz shaftolini ko‘zdan kechiram iz.
— E,-e, bo‘lm aydi ham m asi chirigan, qorayib
ketgan-ku!
— Yo‘-yo‘-yo‘q, ollaring o‘g ‘illarim , arzonga
beram an.
N ariroq tu rib m aslahatlasham iz.
— Mayli, bering, necha pul narxi? — so‘raydi
T u rg ‘un.
— Qadog‘i b ir tan g a, suv tekin-a, chiroqlarim ,
ju d a arzon.
Chol belbog‘idan silliq nosqovoq olib kaftiga
to ‘kadi-da, og'ziga qoqadi.
— Arzon-a? — deb shivirlasham iz.
Savdo zo‘r bo‘ladi. Talashib, to rtish ib q a d o g ln i
b ir m iri kam b ir tangadan, jam i o‘n ikki tangaga
sh afto li olam iz. E zilgan, c h irik , q o ray g an lar
aralash to rtib , uydan olib kelgan k a tta savatga
solam iz, shaftoli savatning tagida qoladi. G 'izillab
bozordan chiqib B alandm achitga boram iz. Nafs
254
o‘lg u r yomon. Q orayganlaridan ikkitasin i qo‘lim ga
olam an va b ittasin i T u rg ‘unga uzatam an. Shu
ta riq a o4ntachasini yeb qo‘yamiz.
— Yomonsan-da, yutm asam o‘rioqlikdan chiqaman-da, — deydi T u rg 'u n koyigan bo‘lib.
B alandm achitda sam ovar baqqolchiliklar ko‘p,
K attakon hovuz bo‘yida savatni oldim izga qo‘yib
o’tiram iz.
— Tosh-tarozi yo‘q-ku, T u rg ‘un? — deyman
bird an esim ga tushib. — Endi nim a qildik, a?
— X aridor kelsa anovi baqqoldan chopib tortib
kelam an, — deydi T u rg ‘un.
— Baqqollar bizni ko‘rib, ensasi qotib qoldi-ku?
— E, am akim ning hujrasida b ir tarozi ко‘rgan
edim, — deydi o‘ylab-o‘ylab T u rg ‘un. — Bo‘p ti,
hozir g ‘izillab olib kelaman! Hozir! — deb chopib
ketadi.
Oldimdan katta-kichik odam lar o‘tib tu rad i,
lekin shaftoliga kim sa boqmaydi, hech kim ning
ishi yo‘q. B itta-yarim ta x a rid o rlar baqqollardan
chiroyli, yaxshi pishgan sh afto lilarn i oladilar.
M ana, T u rg 'u n n in g qorasi ko‘rinadi. Yonimga yetganda ko‘ram anki, taro zi pallalari qozonday, iplari
ham b iri kalta, b iri uzun, b iri ip, b iri zanjir. Toshi
bo‘lsa — b ir qadoqligi rasm iy qadoq tosh, yarim
qadoqligi — b ir parcha g 'ish t?
— Sotdingm i? — so‘radi T u rg ‘un. — Qancha
pulga?
— Yo‘q, xaridor yo‘q, — deyman u yoq-bu
yoqqa qarab, ich-etim ni yeb.
— Yo‘g ‘-e, xudo xohlasa sotamiz! — deydi kaftlarin i bir-biriga ishqalab T u rg 'u n . U ning vaqti
xush, g ‘ay ra ti toshgan.
— Qani, shaftoli qand, olib qolinglar! N a w o t
sh afto li, asl shaftoli! Asl-da, asl! — qichqiradi
T u rg ‘un tik tu rib baland ovoz bilan.
— Yo‘qol, harom ilar! Shaftoling qursin, chirikku! H am m asini to ‘k ariqqa! — deyishadi baqqollar.
Men uyalib yerga qaraym an, ammo T u rg ‘un
pisand qilmay shaftolini m aqtaydi.
255
Mana birdan T u rg ‘unning ukalari — yettisakkiz yashar bola va olti yoshlarda qizaloq g ‘izillab kelib qolishadi.
— Shaftolim i? Qani, ko‘ray, — deydi o‘g ‘il
ukasi savat oldiga cho‘qqayib.
— Yo‘qol! Yo‘qol, ketlaring! — deydi T u rg ‘un
do‘q qilib.
Men ikkoviga b ittad an ezilgan shaftolidan b era­
m an. S evinishib, og‘iz la ri qulo g ‘ida, y u g u rib
k etishadi. B itta -y a rim ta bola-baqra, k am p irlar
oldimizda b ir lahza to ‘xtab so‘rab o‘tad ilar. Turibturib: «Chirigan ekan!» deb ketib qoladilar. Xunob
bo‘lib o‘tirganim izda b ir bola to ‘xtab, sh afto lilarn i
qo‘llarida aylantirib ko‘radi.
— T ort yarim qadoq, narxi necha pul? — deb
so‘raydi u.
Ikkovimiz birgalashib m aqtaym iz.
— Asl shaftoli! A rzon o‘ziyam! Tanlab beramiz!
B ir tan g a qadog‘i!
T u rg ‘un zavq bilan tarozini rostlab, shaftolini
to rtad i.
— M ana, og‘ayni, og‘iri sizniki! — deydi
T u rg ‘un.
X uftondan keyin ko‘chada qatnov tam om tingandan so‘ng och, horg‘in, savat va tarozini
ko‘ta rib m ahallaga qaytam iz. Shaftoli sho‘rlikning
ikki-uch qadog‘i bazo‘r sotilgan. T u rg ‘un xafa,
jah li chiqqan, asabiy.
— Nim a deyman a x ir otamga?
Xo‘p o‘ylaymiz ikkalam iz. K assirlikni men qilganm an. Pulni qayta-qayta sanab:
— Uch tanga, to'qqiz pul bo‘p ti, — deym an. —
Lekin ertaga albatta sotib qo‘yamiz, o‘ldimi axir!
Lekin ehtiyot qil kamimasin! 01 m ana uch ta n ­
gani! — deyman pulni uzatib. — D adangga ber.
V aqtlik tu rib guzarga chiqam iz. Ishqilib, pullaym iz-da, o‘rtoq. X afa boTma, vaqtixushlik bilan
k ir, chol fahm lab qolm asin ishning pachavaligini.
Ammo shaftolini odam ko‘rm as joyga qo‘y, — deb
qayta-qayta tayinlaym an.
256
Charchab hovliga kiram an. Buvim , ayniqsa
oyim jahli chiqqan.
— Daydi o‘lm agur, qayoqda qolding? — so‘raydi buvim .
— Yo‘qolib ketding, xavotir olib o‘ldik-ku? —
deydi onam yuzim ga sinchiklab tikilib.
Qovog‘im ni solib deyman.
— Y urgan edim ... X avotiri nim asi? Qornim
ochdi...
A riqda naridan beri qo‘lim ni chayam an-da,
ayvon labiga o‘tiram an.
K am pir sh an g ‘illay boshlaydi:
— Shahodat, b iro r hunarga ber buni, tezdan ber
buni, tezdan ber! 0 ‘rgansin b ir ishni, tirikchilikning qadriga yetsin! Qachongacha daydib yuradi?
Onam kosada m oshkichiri olib kiradi va buvimga qarab deydi:
— Qo‘ying, o‘qisin, m ulla bo‘lsin!
Ikki «pishiq»ning barbod bo‘lgan shaftolifuru sh ligini bilib qolishlaridan qo‘rqib, yuragim
po‘killaydi.
*
*
*
«Zarqum» degan kitob bor. B ir kun bozorga
borib, sahhoflikdan olganm an. «Bozordan «Zar­
qum» kitob oldim» desam, onam sevinib: «Eshitganm an, ju d a ajoyib kitob. Jiy ak n in g puliga
olgandirsan-a? Ha m ayli, yaxshi qilibsan, b ir vaqt
o‘qiganm an», degan.
Ayvonda kitobni varaqlab, chiroq oldida o‘tiraman. K itob g ‘oyat diniy — H azrat Ali jang qilib,
k o firlarn i qirib m usulm onlarni ularning jabr-zulmidan qu tq ard i, deb hikoya qilardi bu kitob.
Buvim o‘rnidan boshini ko‘tarib o‘tirad i.
— Qani o‘qi, din, sh ariat, payg‘am barim iz haqidagi h ikoyatlarni topib o‘qi! B ir kun bozordan
almoyi-aljoyi n arsalarn i olib kelgan eding, bilmadim, «Mushuk va sichqon»m idi, esim da yo‘q. Esizesiz pul. O tang kelsin Y angibozordan, sani xo‘p
chaqam an, qarab tu r. Qani o‘qi! — deydi jahl bilan.
9 —4452
257
— Bas-e, ko‘p urishm ang, kam pir, «M ushuk va
sichqon» hikoyasi biram ajoyibki, to ‘q odam lar
bilan faqir odam larni m ushuk bilan sichqonlar
orqali hikoya qiladi u kitobda. Maqsadi juda ibratom iz. M ushuk iflo s, poraxo‘r, to ‘q, ochko'z
odam larni fosh qiladi, sichqonlar bo‘lsa faqir,
m ushtipar, m iskin, g ‘arib, mo‘min-qobil kishilarni
ta sv ir etadi. U qdingizm i, kam pir? Lekin ibratom iz
kitob.
Buvim ensasi qotib ketadi.
— Sen shum bola, o‘zingga yetg an mahm adonasan, — deydi yuzini tesk ari o‘girib.
Q oshiq-tovoqlarni y ig ‘is h tirib , onam ham
ayvonga kelib o‘tirad i.
— 0 ‘qi jinday, h a zrat Ali voqealaridan eshitaylik, — deydi tizzasiga ishpechini olib.
Men kitobni asta varaqlashda davom etam an va
hikoyalarni zavq, ehtiros bilan o‘qiym an. Onam
boyoqish ishpechi tizzasida, ammo jim , xayol surgan holda, ko‘z yoshlarini a rta -a rta tinglaydi.
Birdan hovliga b ir to ‘da bolalar kirib kelishadi.
— Sam ovar to ‘la odam. Tez yur, qiziqchi kelipti, juda m ashhur qiziqchi, — deydi T u rg ‘un.
Bolalar birin-ketin chuvillab qistashadi meni.
Irg ‘ib o‘rnim dan turam an-da, kitobni tokchaga otam an; b olalar bilan O qm achitga y u g u ram an .
Sam ovarga yetib boram iz va hovuzning b ir chetida
o‘tiram iz. Sam ovarning sahni keng. B ir yonida
kichik m aktab, b ir tom onida k a tta chuqur hovuz,
atro fid a azim to llar, qayrag‘ochlar, baland, adl terak lar. Qadim zam onlardan beri b ir vaqf joy.
T o 'rida k a tta b ir qabr-sog‘ana bor edi shekilli.
B urchakda qadim dan m ashhur devona o‘tirad i.
B a’zan xonish qilib qo'yadi. B ir vaqt buvim hikoya
qilishicha otam ning bobosi aytgan ekan. K atta
bobom vaqtida bu devona yigitcha bo‘lgan, uning
ustaxonasida m ahsi tikkan. 0 ‘zi xush ovoz, doim
qo'shiq aytarkan, chiroyli, aqlli, kelishgan yig it
ekan. U b ir qizni yaxshi k o 'ra rk an , qizning otaonasi dastidan zolim falak y ig it va qizni bir-biridan
258
judo qilgan, keyin ishq dardida yigit savdoyi
devona bo‘lib, esi hushidan ajrab, te n tira b qolgan.
Endi u qarigan, siljim ay b ir burchakda o‘tirad i.
Sam ovar g ‘ich odam . S u p alar, so‘rila rd a g i
n am atlar, sholchalarda xalq zich o‘tiribdi. Undabunda k a tta osma chiroqlar charaqlaydi. Uzun yaktak , yangi beqasam to ‘nm i, unutdim , olacha to ‘nmi
kiygan J o ‘ra qiziq q a rg ‘a shohi qiyiqcha yelkasida,
do‘ppi y arim ta, hovliga tushadi. X alq kulib jim
bo‘ladi, biz bolalar ham te ra k la r ostida jim o‘tiribmiz. J o ‘ra qiziq qiziqchiligini boshlab, h a r xil oldiqochdi voqealarni valdirashga tushadi. Xalq kulibkulib qo‘yadi. Ammo, avval eshitganm an qiziqchilarni, u lar xalqni hayajonga soladigan, g ‘oyat
kulgili, ib ra tli, tu rm u sh , tirik ch ilik haqidagi ajo­
yib gaplarni ay tish ard i. Lekin J o ‘ra qiziqning qiziqchiliklari unday nozik emas, qo‘pol, uyatli
so‘zlar yog‘ib tu ra d i.
X ullas u menga yoqmaydi. B irdan indam asdan
o‘rnim dan turam an.
— 0 ‘tirsang-chi, askiyani qiyib yuboradi, —
deydi ko‘ylagim ni to rtib T u rg ‘un.
— H am m asi oldi-qochdi, k u fu r to ‘la, hayo
yo‘q, — deyman va uyga jo ‘nayman.
* *
*
M aktabdan qay tg an im d an keyin ham isha
g u z arg a shosham an. M isk arlar, tu n u k a so z la r,
kosiblar oldida o‘tirish n i, oldi-qochdi gaplarni,
b u ru n g i zam onda o‘tg an voqealarni esh itish n i
yaxshi ko‘ram an. M iskarlar, chegachilar, tu n u k a ­
sozlar ko‘p antiqa gaplarni, h a r qaysilari o‘zlarining p irlarin i, risolalarini yaxshi biladilar, shular
haqida ko‘p gapiradilar. «Temirni topgan usta
Dovud payg‘am bar bo‘ladilar, ko‘p hikm atlarni,
ajoyib tilsim larni bilganlar», «M iskarchilik Odam
A todan boshlangan», deyishadi.
— M iskarlar risolasida aytilganki, m iskarlik
Odam A todan qolgan h unar, Odam A toga bihishtdan Jab ro il alayhissalom olio taoloning b u y ru g ‘i
259
bilan keltirgan ekanlar. M iskarlik nihoyat a ’lo
h u n ar, h u n arlarn in g gavhari, — deydi uzun soqollarini tutam lab m iskar chol.
U m iskarlikni m aqtashni juda yaxshi ko‘radi.
K ulganda qisiq ko‘zlari yum ilib ketadi va og‘zida
qolgan oldingi ikkitagina tish i so‘zlaganida liqillab
tu ra d i. Bu muloyim faq ir m iskar hanuz ko‘z oldimda.
— H u n a rla rn in g eng m uqaddasi baqqolchilik, — deydi K arim baqqol. — O dam larning
hojatini chiqarib o‘tira d i baqqol, ko‘p savob ish
baqqolchilik. A yniqsa tu zfu ru sh lik n in g sadag‘asi
k etsa bo‘ladi. T aom larni laziz q ilad ig an eng
z a ru r n a rsa tu z-d a, a x ir. M ing yog‘ soling,
go‘sh t soling, tuz boTmasa taom ingiz b ir chaqaga arzim aydi-da.
Men m isk arlarn in g , baqqollarning gap larin i
diqqat bilan tinglaym an. Zerikkanim dan so‘ng
kosiblar oldiga o‘tam an.
— E, og‘ayni, keling-keling, b ir kitob topib
qo‘ydim, qani b ir o‘qib bering, ajoyib, tab arru k
hikoyalar, b ir o‘qib bering, chirog‘im M usavoy, —
deydi o‘rta yoshlardagi, qora soqolli, ran g p ar
kosib.
Men kitobni olib, sekin varaqlaym an, hafsalasizgina bir-ikki rivoyatni o‘qiyman.
Zerikib ikkinchi do‘konga o‘tam an. B aland­
m achitga qarshi kichkina to r do‘kon bu. Kosibning, ism i xotirim da yo‘q, b u rn i tushgan , ham isha
qalin qog‘oz bogTab yuradi. Lekin o‘zi oTguday
olifta, o‘ttiz g a borganm i, borm aganm i, bilmaym an.
Boshida ham isha yangi cham andagul do‘ppi, bilagiga xilm a-xil munchoq taqilgan. A yniqsa shu munchoqlariga qarasam kulgim qistaydi. U sta mahsi
tikadi. U ning o‘n olti-o‘n y etti yoshlardagi shogirdi bor. Shuning uchun tez-tez, deyarli h a r kuni bu
do'konga kirib, jinday o‘tiram an. A bror kamgap,
indam as, jiddiy yigitcha.
— U sta, yaxshim isiz, ish lar qalay? — deyman
eshikka yaqin joyga cho‘kkalab.
260
— Chakki emas, inim , yig ‘ib qo‘ygan gaplarim
ko‘p, — deydi puchuq usta kulib.
Lekin A bror churq etm aydi, ipni qulochkashlab
to rtib , chokni pishiq tikadi. P astg in a kursida deraza oldida o‘tira d i u. U sti boshi yupun, mo‘ylovi
endigina ko‘rina boshlagan, yuzi jiddiy, qoshlari
o‘siq, ko‘zlari m a’noli bu yoqimli yigit Degrez
m ahallalik, faqirgina oiladan.
U sta oldidagi kunda ustida charm ni qirqa-qirqa
tin m ay u n dan m undan ezm alik q ilayotg an id a
A bror birdan uning gapini bo‘ladi:
— Xo‘sh, M usavoy, o‘qishing yaxshim i?
— E, nim a bo‘lardi, eski m aktab-da, chakkam ga
tegdi! — javob beram an unga.
A bror indam aydi, yana uzoq sukutda ishni
tikaveradi. U sta ta g ‘in gapini davom e ttira d i, tu rm ushning og‘irligidan, sa ’yi-harakatdan gapiradi:
— E, o‘qish to ‘qlarning ishi, m aktabni ularga
chiqargan xudoyim , kam bag‘alga chikora! Musavoy
ukam , hunardan u n ar, deydilar. Mahsi tik , kavush
tik , sartaro sh lik qil, ishqilib, h ar b ir yigit qanday
bo'lm asin b ir hunarni o‘rganishi kerak. M iskar
bo‘l, baqqol bo‘l, m ana bizga o‘xshash kosib bo‘l,
tirik ch ilik qil. B ir yigitga qirq h u n ar oz, deganlar
boboylar, h u n ar o‘rgan!
— To‘g ‘ri aytasiz, h u n a r xazina, — deydi A bror
ishdan boshini ko‘tarm ay, — lekin, usta, xazinaning eng u lu g ‘i — maktab! — Ko‘zlarini o‘ynatib
b ir qarab qo‘yadi bizga.
U ning bu gapi menga juda yoqib ketadi.
— Indam as balo-ku! — deydi kulim sirab u sta
boshini liqillatib A brorga imo qilib.
— Anov kuni kechqurun m ahallam izdagi oliftalar, tom osha ko‘rasan, y u r, deb meniyam surgashdi, — deydi A bror ustaning gapiga parvo qilmasdan. — G orodning uzun k a tta ko‘chalaridan yuray u ra b ir k a tta boqqa chiqdik, «tiyatir» degan k atta
b ir binoga kirdik. Ha, « tiy atir bu», deb o‘rtoqlarim
tu sh u n tirish d i m enga. Yig‘ilganlarning aksariyati
olifta-olifta yoshlar edi. B ir vaqt qarasam , to ‘r
261
tom onga tu tib qo‘yilgan parda ochildi, qarshida bir
supa ayon bo‘ldi, uni «sahna» deyisharkan. «Baxtsiz kuyov» degan tom osha ko‘rsatish d i. Abdulla
Qodiriy degan b ir kim sa yozgan ekan. Shunday
fojiali voqealarni ko‘rsa tish d ik i, qotib qoldim.
Dunyoni un u tib yubordim , go‘yo shu d ahshatli
voqealarning ichida o‘zim ham yurganday bo‘ldim,
ko‘zlarim dan tirq ira b yosh chiqib ketdi.
Men hayron bo‘lib, angrayganim cha qiziqib
tinglaym an.
— A rtistla rn in g ham m asi havaskor, yosh erkaklar, lekin b ir-ikkitasi xotincha kiyinib olgan, —
kulib yuboradi A bror, — ovozlaridan bilasan erkak
ekanini.
— E, ham m asi oldi-qochdi gaplar-da, — deydi
u sta charm ga suv purkab. — Turm ushda h ar bir
fojiali, dahshatli voqealar bo‘ladiki, ko‘p ko‘rganmiz. Qani jiyan, b itta suv olib kel-chi, — uzatadi
menga sopol kosani.
Dik etib turam an-da, hovuzga chopam an. Hovuz
yaqin, guzarning o‘zida. K osaga limmo-lim suv
to ‘latib do‘konga qaytam an.
Shu payt ustaning oshnasi, tram vay ishchisi
men bilan oldinm a-ketin do‘konga kirib keladi.
U st-boshi yupungina, o‘ttiz -o ‘ttiz besh yoshlarda
u. Ovozini ham isha baralla ko‘ta rib gapiradi. H ozir
ham eshikdan kirib so‘rashishi bilanoq ustaga
nim anidir baqirib gapira boshlaydi.
A bror jim gina chok tikm oqda. U ning allaqanday
xayol og‘ushida o‘tirg an in i yuzlarining, ko‘zlarining ifodasidan bilam an.
— Ishim Piyonbozorda, — deydi ustan in g osh­
nasi. — Tram vayning izini hali qarasangiz u
yoqqa, hali qarasangiz bu yoqqa ochib tu ram an .
— Tram vay yoTning kalidi m enda, deng? —
kuladi usta.
— Ha, topdingiz u sta, sal xayol uchsa borm i,
tram vay bu izga emas, u izga u rad i ketadi, ana
shunda ko‘rasiz qiyomatni! Ilohim , ko‘rsatm agay u
kunni, — deydi u, ko‘zlarida b ir zum vahim a
262
ko‘rinib ketadi. — Lekin nihoyat ehtiyotlik zarur.
H unarim chakki em as, ammo moyana q u rg ‘u r
ozroq-da. Mayli am al-taqal qilib jo ‘jalarim ning
rizqini topib turibm an. Tram vay haydovchilar, pattach ilar m endan tuzu k ro q oladi chaqani. Lekin
tram vaydan keladigan foydaning o‘ndan to'qqizi
xo‘jay inlarning ham yoniga tushadi!.. T ushundin­
gizm i, jo ‘ra? Ishning bu tu n chatog‘i shunda!.. —
B ir lahza jim bo Tib o‘ylanadi-da, yana gapga
tu sh ad i u: — N ekalay zolim daf boTdi, ko‘p yaxshi
ish boTdi, bizdaqalarga kun tu g ‘di, ozodlikka
chiqib qoldik. Lekin haliyam boylar jilovni o‘z
qoTida ushlab tu rip ti. Mayli, urinib ko‘rsin , ammo
d av r o‘zim izniki, u sta, a x ir ham m a yoqni qoTimizga olamiz. Ishchilarning tashkiloti bor, k ir sen
ham , deb h a r kun jo ‘ralarim qistashadi, men
sho‘rlik rus tilin i bilm asam , omi boTsam, kitob
o‘qiy olmasam, gazit o‘qiy olmasam, b ir ishning
boshida boTolmasam, qoTimdan nim a keladi? —
Og‘ziga b ir k a ft nosvoy tashlaydi u.
Shunda birdan A bror ishdan boshini ko‘taradi:
— Yo‘q, aka, darrov kirib oling tashkilotga, rus
ishchilari birpasda butu n yoT-yo‘riqni o‘rgatib
qo'yadi, alifboni o'rgansangiz bas, o‘qish qiyin
emas, — kuyunib gapiradi u.
— E tavba, shundaym i-ya?.. K irsam m ikin? —
deydi nosvoyni tu flab ishchi. — Bola-chaqalar
bilan m aslahat qilay-chi. R us og‘aynilarim , sen
ham k ir, deb qistashyapti, o‘ylab ko‘ray-chi.
— Dini islom kerak! — deydi jim ishlab o‘tirg an
usta. — Ulamo h a zratla ri biladi oqu qorani, ana
u lar bilan m aslahat qiling.
A brorning jahli chiqib ketadi ustaning gaplaridan bo‘g ‘iladi:
— U lam olar bu dunyoni o‘zlari olib, u d u n ­
yoni bizga bergan! — z ah a rx a n d a qilad i. —
A m aki, yaxshisi ishchi o‘rtoqlaringiz qay yoTdan borsa, siz ham shu yoTga kiring, o‘shalar
bilan birga bo Ting!
G angur-gungur, hazil-jiddiy h a r xil gaplar uzoq
263
davom etadi. Tirikchilikdan, kundalik voqealardan,
u rish d an ... X ullas, gap ko‘p.
Men shirach qoram an, ipni m um laym an, o‘zimcha gapning m ag‘zini chaqib o‘tiram an.
N am ozgardan keyin uyga yuguram an.
Y uragida tu y g ‘u lari, h islari ko‘p edi A brorning,
ko‘pincha chuqur xayol og‘ushida, go‘yo o‘zi bilan
so‘zsiz gaplashayotganday, jim ishlardi u!
*
*
*
Odatdagidek B alandm achitga tusham an. Guzarda tirik ch ilik , qim m atchilik, ayniqsa, arpa-bug‘doyning narx-navosi haqidagi gaplar, qayg‘u-hasra t avjida...
Ellik yoshlarga yetgan, gapga u sta b ir sartaroshning do‘koniga boram an.
— Nima qilib zerikib, o‘tirib san , savdo kasodmi? — so‘raym an men yoniga o‘tirib .
S artarosh «ho-o-oy», deb uzoq kerishadi va
«voy-voy belim-ey» deydi. Biroz sukutd an keyin
gapiradi:
— Og‘ayni, tirikchilik og‘ir, uyda hech vaqo
yo‘q, arpa nonga m uhtojm iz. Boy akam lar doim
aysh-ishratda, qo‘sh-qo‘sh xotin. Pul desang varaqv araq, tilla desang x u m la ri to ‘la. F alakning
gardishi shunday, og‘ayni chalish! Olam ning ishi
shunday pachava!
Men hayron va xom ush unga tikilib o‘tiram an .
Keyin sartaro sh jiddiy so‘zlay boshlaydi:
— E, m anga qara, domlang tu sh g u r g ‘oyat
m utaassib, go‘rso‘xta kishi. 0 ‘q itish lari Q ur’on-u
haftiyak xolos.
— To‘g ‘ri gapingiz, juda eskicha ham m asi,
topdingiz.
— 0 ‘qi, lekin o‘qi, ten tak , ruscha o‘qi, ru s tili­
ni o‘rgan, foydasi bor. R usiya g ‘oyat zo‘r, k a tta
m am lakat.
— Ishchilar, m astiravoylar, — ovozini juda
p a sa y tira d i, — yer, zavod-fabrika, ham m asi
xalqniki, deyishayotganm ish, tushundingm i, a? —
264
Yana ham pasaytiradi ovozini. — Lekin, Musavoy,
g ‘alva ko‘p. Y er egalari, zavod-fabrika xo‘jayinlari, T urkiston boyonlari, M uvaqqat hukum atni
pesh qilib, xalqni aldayapti. G azetxonlardan eshitdim ki, P etrogradda hukum at arboblari, boylar,
u ru sh n i yenggunim izgacha davom ettiram iz, de­
yishayotganm ish. H arom i zolimlar! Shunday, uka,
zamon qaltis, sertashvish.
S a rta ro sh kich k in a qovoq chilim ni olib,
qutichadan chim dib ozgina tam aki tashlaydi va
g u g u rt chaqib quldiratib uzoq-uzoq to rtad i, bo‘g ‘ilib yo‘taladi, echki soqolini tu tu n la r tarab o‘tadi,
k ir d a stro ‘mol bilan ko‘z yoshlarini artad i.
— Og‘ayni chalish, о‘tgan-ketgandan gapir, —
to ‘satdan kulib qo‘yadi sartaro sh . — Yog‘liqqina,
quling o‘rg ilsin m oshkichiri yegim kelyapti. Lekin
go‘sh ti bo‘lm asa ham mayli, yuziga achchiq piyoz
sepilgan bo‘lsa!.. H ay-hay-hay, m oshkichirijon...
S artaroshning yuzi yana birdan jiddiylashadi.
— E rta-indin qish tushadi, bechora xalqning
u sti yupun, su frasi qoq, holi nim a bo‘ladi, ukajon?
Ulamo ahlining g ‘arib, faq ir bechoralar bilan hech
ishi yo‘q, shunga dog‘man. Dinu sh ariat bo‘lsa bas,
namoz-niyoz, toat-ibodat qilinglar, olio m ushkullaringni oson qiladi, deydilar, xolos.
S artaro sh kuyunib o‘zining, xalqning kulfatidan uzoq shikoyat qiladi. Men ham uncha-m uncha
so‘z qotib qo‘yam an. Keyin mayda-chuyda gaplarga
o‘tam iz.
— Am aki, menga kastum -shim juda yoqadi,
ba’zi y ig itlarda ko‘rib havas qilaman.
S artarosh kulib yuboradi:
— Oblohu akbar, fason k a tta -k u , voy-voy!
Bilmadim, endi o x iratn i o‘yla, qo‘zim, yaxshi
o‘yla. K a tta bo‘l, m oltopar bo‘l, zamonaga qarab
k iy av erasan . Ammo k astum u zu n ro q b o ‘lishi
kerak.
— U zun kiyish yaxshim i? Yo‘g ‘-e, yarashm aydi, uzun kam zul qolib ketadi, amaki.
— R asm i u zu n kiyish qadim dan qolgan,
265
sav latli, m usulm onliging bilinib tu ra d i. Lekin
yaqindan boshlab boyvachchalar oliftagarchilikka
zeb beradigan bo‘lishdi, kastum desangiz qo‘shqo‘sh! — A ksirib, yo'talib qo‘yadi sartaro sh . —
Lekin m usulm onm isan, bas, oyog‘in g n i qarab
bosishing kerak.
D o'konga soqol oldirgani b ir kishi kelib qoladi.
S artarosh o‘rnidan chaqqon turad i:
— E, og‘ayni, bormisan! Qalay, nem islar zo‘rm i
yoki ru sla r zo‘rm i? R abochiylarning holi qanday,
gapir? — deydi uni o‘rindiqqa o‘tqazib, yelkasiga
sochiq tashlaydi va sochini suv bilan ishqalab iv ita
boshlaydi.
— E, do‘stim , — deydi mo‘ylovi uzun, ko‘zlari
quvgina, o‘ttiz yoshlardagi yag‘rin d o r kishi. —
Nikolay yiqildi, olam guliston bo‘ldi, ozgina qoldi
azob-u uqubatning barham yeyishiga. N uqul xandaq — okop qazidik. Rosa jonga tegdi. Ishqilib,
omon-eson qaytdik. Lekin haqiqatda ru sla r bo‘sh
kelmaydi, urushda ham m asi ja su r. P etrogradda
bo‘ldim , rabochiylar juda serg‘ay rat, qo'rqm as,
u larning zo‘r tash k ilo tlari bor.
S artarosh uning sochini ishqalagancha gapiga
quloq soladi:
— U rush qursin, jonga tegdi-ya, e-e-e! — deydi
sartaro sh qo‘llari ishqalashdan tinm ay. — N arx-u
navoni ko‘rm aysanm i?
— R ost, ro st, haddan tash q ari oshib kety ap ti, —
deydi sartaroshning tanishi. — Lekin fro n tg a
borib, rabochiylar bilan so‘zlashib, tu rm u sh n in g
qadrini bilib keldik.
To‘satdan T u rg ‘unning terlab-pishib to ‘r t p a r­
cha tax tad an qoqib-suqib ishlangan om onatgina
aravachada changday mayda xoka k o 'm irn i qayoqd a n d ir surgab k elay o tg an in i ko‘rib qolam an.
Y ugurib oldiga boram an.
— Og‘ayni, nim a gap?
T u rg ‘un to ‘xtab te rin i yengi bilan artadi:
— E-e, tirik ch ilik , goroddan kelyapm an. E-e...
O tam ning oshnasi berdi bu k o'm irni, ammo tekinga
266
tu sh d i hisob. Saharda ketganim cha endi kelyap­
man, juda qorin ochdi, hali tuz totganim yo‘q. Men
T u rg ‘un boyoqishga achinam an:
— K o‘m ir iskalat uzoqmi, a? — deb so‘raym an.
— E, vokzalning oldida, o‘ldim, charchadim ,
aftim ning kuyasini ko‘r!
— Bas-bas, menga ber aravangni, — deyman va
og‘ir yukli zilday aravani arang siljitib, g ‘ild iratib
ketam an.
Ikkovim iz Govkushga ravona bo‘lamiz.
*
*
*
Tush. Issiqlaganim dan ko‘ylagim ni yechib tashlaganm an, qoTimda tol shoxidan ishlangan, ovozi
quloqni yirtadigan o‘tk ir hushtak. Uni bor hunarim ni ishlatib havas bilan yasaganm an. Y ura-yura
zerikib, O qm achitga — bobom nikiga boram an.
Do‘konda bobomning o‘rn i bo‘sh, xalfalar issiqdan
ko‘ylakchan bo‘lib, m ahsi tikib o‘tirishibd i. Shog irdlardan so‘raym an.
— Buvam qani?
— B uvang kasal, bilm adim , ichi og‘riptim i, —
javob beradi birisi.
Y ugurib ichkariga kiram an. Bobom hovlida —
olma tagida yoyilgan nam at ustida yotibdi. Shoshilib hush tak n i lipam ga qistiram an.
— Buva, nim a boTdi sizga? — so‘ray man yoni­
ga cho‘kkalab.
Bobom ko‘zini ochadi, m ehribon tovush bilan
deydi:
— Tobim qochdi, bolam, bilm adim , haroratim
baland...
Yana ko‘zlarini yumib oladi. Men qayg‘urib
bobomga telm uram an. U sap-sarig‘, ko‘zlariga
q ad ar s a rg ‘aygan. Buvim ayvonda non yasab
o‘tirib d i. U ning qovog‘i osilgan. Men a sta buvimning oldiga boram an-da, jiddiy holda shivirlaym an:
— Buvam ning mazasi yo‘q, to g ‘am ga ayting,
tabib olib kelsin.
Buvim kulchani yasay tu rib xafa holda deydi:
267
— Olloning ishi, ta q d ir... tuzalib qolar buvang,
gavdasi pishiq odam. Rahim kelsin, tabibga yuboram iz. 0 ‘z bilgim cha turkona dori berdim , shifo
bo‘lsin.
Bobomning oldiga qaytib kelam an, h a ro ra ti
ta g ‘in ham oshganday, po‘rsillab yotadi. Jim telm irib yonida oH iram an. Bobom ko‘zlari yum uq,
goho behushday allanim alarni shivirlab qo‘yadi.
G ovkushga, onam ning oldiga yuguram an.
— Tez chiqing, buvam betob, juda q a ttiq kasal,
ko‘rpada yotipti.
Onam dovdirab qoladi.
— 0 ‘tgan kuni chiqqanim da do‘konda tuppatuzuk ishlab o‘tirg an edi, — deya shoshilib nimchani boshiga iladi-da, narvondan chiqib tommatom oshib ketadi.
Ayvonda xomush o‘tiram an , xayolim bobomda.
Bobom hali baquvvat, g ‘ay ratli, balki to'qsonga,
yuzga k ira r, deb o‘zim ni ovutm oqchi boTaman.
K enjatoyim iz S harofat qizlar bilan hovlida o‘ynab
yuribdi. K atta buvim hovli o‘rtasig a q ato r qo‘yilgan uchta sandal kursida ko‘rpada shal boTib
yotibdi. U saksonga kirgan. Buvim yalinib-yolvorib
qizlarga piyolasini uzatadi:
— Oppoq qizim, yaxshi qizim, ariqdan m uzday
suv olib ber.
Qizlar ham m asi duv etib buvim ning oldiga ke­
lishadi. «Menga bering, m enga bering!» deb piyolani talashadilar. Zerikkanim dan, ehtim ol, ko‘ngil
g ‘ashligidanm i, uydan siyoh, qalam va qalin qog‘oz
topib olib chiqam an. Men h a r vaqt tan ish s a r­
taroshning do‘konidagi devorga qoqilgan «Abubak ir, A li, Usmon, Umar» deb x u sh x at bilan yozilgan, rang-barang naqshlangan lavhani tomosha
qilardim . Qamish qalam ni siyohga botirib diqqat
bilan qog‘ozga m ukka tushganim holda u rin a-u rin a
o‘shanaqa lavha yozishga kirisham an.
Oqshom tu sh a d i. Onam ta g ‘in tom m a-tom
qaytib keladi, shoshib o‘choqqa olov yoqa boshlay­
di. Men boTsam hanuz sahobalarning ism larini
268
x u sh x at qilib asta chizm oqdam an. Onam oshxonadan tu rib qichqiradi:
— C hiroqni yoq, yer yutm agur, bas qil xatingni!..
— Hozir. Sabr qiling! Ju d a yaxshi chiqyapti...
M ana, m ana bitdi! — deym an, qog‘ozdan boshim ni
ko‘tarm ay.
*
*
*
Ko‘chada bolalar bilan nim adir o‘ynab yursam ,
birdan onam O qm achitdan y ig ‘lab keladi.
— Bechora otam dunyodan o‘tdi.
Men b ir zum qotib, bo‘zrayib qolaman.
— Rostdanmi?! — qaltirab so‘raym an.
— B irpasda xazon bo‘ldi, buvangdan ayrilib
qoldik! — ho‘ng-ho‘ng y ig‘laydi onam. — Tezroq
kiyim laringni kiyib chiq!
Men ham ho‘ngrab y ig‘lab yuboram an. Y ig‘lab
yurib tez kiyina boshlaym an, to ‘n ustidan belbog‘
bog‘lab, oyoqyalang, onam ning oldiga tu sh ib
O qmachitga yuguram an.
Eshikka yetganim izda ko‘zlari qizargan xalfa,
shogirdlar bilan boshlarini quyi solib m achitdan
to b u t olib kelayotgan b ir necha odamni ko‘ram iz.
Men eshikdan «dod» deb kirib boram an. Buvim
y ig ‘lab tingan, ko‘zlari yosh, siponamo o 'tirib d i.
Tog‘am, qarindoshlar, qo‘ni-qo‘sh n ilar y ig ‘lagan.
X afa. Bobom uyda ko‘rpa u stida, ko‘zlari yumuq,
u x lag an d ay y otibdi. Uch k u n g in a x a sta yotdi
bobom.
— Qayerda eding, m ana, buvang olamdan o‘tdi!
R ahm atlikning judayam erkatoyi eding. Mana
y o tip ti, nuroniy pok buvang!.. — deydi to g ‘am
y ig ‘lab.
M ening shunday o‘pkam to ‘lib ketadiki, o‘zimni
bobomning ustiga tashlab, o‘krab-o‘krab y ig ‘layman.
Peshinga yaqin bobomni olib yo‘lga ravona
bo‘lam iz. Onam bo'zlab y ig ‘laydi, eshikkacha
y ig ‘lab chiqadi. Tog‘am, qarindoshlarim iz ham269
mamiz y ig ‘lab boram iz. X alq qalin, bobom ni
qo‘lma-qo‘l olib ketmoqda. Men boshim ni yerdan
ko‘tarm ay q a ttiq x afa ketm oqdam an, y ig ‘idan
tom oqlarim bo‘g ‘ilgan, ko‘zlarim shishgan. Bo­
bomni g ‘oyat yaxshi ko‘rardim . Shu tobda h ar
narsa bir-bir xayolim dan o‘td i. Bobomga taalluqli xotiralarim ... Bobomning so‘zlari hozirgina
aytilganday qulog‘imda yangraydi, uning o‘lganiga hech ishongim kelm aydi, hayajonda k e t­
moqdaman.
Q ancha-qancha x o tirala rim bor: chorshanba
bozorlari, m ahsi bozor, shovqin-suron ichidan sa­
m ovarga chiqib, yaxshi issiq non, ozgina m urabbo
bilan ikkim iz gangir-gungir choy ichib o‘tira rd ik .
M asalan, Y angibozorga borib kelganim da, bobom­
ning do‘konida o‘tirib unga gapirardim , cho‘l-biyobonlar, dasht-sahrolar haqida bilm adim , o‘pqonlar,
baland to g ‘lar, xullas ham m asi haqida oshiribtoshirib gapirardim . Ovchilik, to ‘rla r haqida zavq
bilan gapirib, ajoyib voqealarni so‘zlab berardim .
A yniqsa bedana ovi haqida m aroq bilan toshib gapi­
rardim . Bobom ishdan boshini ko‘tarm ay charm ni
ko‘va bilan taq-taq urib:
— Ha-ha, voy-voy, tavba, gapir, o‘g ‘lim , yurdingm i qozoq cho‘lla rid a ? Qani g a p ir. O vullar,
qozoq hayoti, uloqlardan gapir, — derdi kulim sirab.
To‘qson-yuzga kiradi, deb orzu qilgan bobom
oltm ish ikki yoshida vafot etdi-ya! 0 ‘zi semiz gav­
dasi pishiq odam edi.
Mozorga boram iz, men go‘rg a yiqilguday yaqin
tu ram an. Bobom kafanga o'ralg an holda b ir zumda
ko‘z o‘ngim dan yo‘q bo‘ladi. Lahzada tu p ro q
uyulib, go‘r paydo bo‘ladi-qoladi.
«M unkar-N akir dahshatli qorong‘i go‘r ichiga
k irgandir», deb o‘ylaym an, titra b ketam an. «Bo­
bom doim olloga sig ‘in ardi, pok edi, alb atta M un­
kar-N akir yaxshi so‘roq qilar», deyman ichimda.
Q abristondan nam ozgarga yaqin qaytam iz.
Y ig‘lab uyga kirarkanm an, buvim meni quchoqlab
qarshi oladi.
270
— Y ig‘lam a, bolam, taborakni o‘qi, — deydi
yelkam ga qoqib.
0 ‘tirib taborakni o‘qiym an. Yosh ko‘nglim birin ch i m a rta h asratg a to ‘lib ketadi. Keyin jim
o‘tirib uzoq xayolga berilam an, bobom b u tu n xotiram da, fikrim da...
*
*
*
Ju m a k u n i. Meva to ‘kin. A yniqsa sersu v va
xilm a-xil uzum ko‘p. Q orajanjal, bedona, sohibi,
dili k a fta r, buvaki — xullas, bularning navi behisob. Ko‘zim o‘ynaydi, ammo m ullajiring yo‘q. Piyoda O qtepaga — am akim ning bog‘iga jo ‘naym an.
Ko‘cha chang, bilq-bilq tuproq. Yalang oyoq tuproq
kecham an. Chaqqon va chayirm an, b ir lahzada
g ‘izillab, Oqtepaga yetib olaman. Toji buvi gumbazday bo‘lib, tom da m ayizlarni y ig‘ib yuribdi. Darrov
narvondan tu sh ad i va quchoqlab, o‘pib ko‘rishadi.
— Ish ko‘p, о‘tin kesdik, o‘rik larn i butadik.
Y aqinda uzum dan shinni pishiram iz, boqishgani
kelasanm i? — deydi kulib. Shaftoli va uzum larga
ko‘zim yuguradi. Toji buvi boTsa meni oldiga o‘tqazib, buvim , oyim, ammam va boshqalarni so‘rab
zerik tirad i. Ancha ezm alikdan keyin nihoyat pichoq olib, paqir ko‘tarib ishkom ga kirib ketadi.
0 ‘tirsam b itta qo‘shni bola kelib qoladi.
— Mana zaxcha, oling, yaxshi qush, xo‘p sayraydi, — deydi menga qoTidagi qushni ko‘rsatib.
Men quvonib ketam an.
— Qani ko‘ray, — deyman qushni qoTimga olib.
— B unga ozgina go‘sh tn i oq yem qilib berib
tu ra siz, yaxshi yeydi.
Vaqtim chog‘ boTganidan bolani quchoqlab ola­
man, keyin qushning ustiga ehtiyot bilan to g ‘ora
to ‘nkarib qo‘yam an.
Toji buvim chelak tagida uzum olib keladi.
Nonga uzum qo‘shib ish tah a bilan xo‘p yeyman.
Qorin to ‘ygandan so‘ng, gasht qilib, ko‘chaga chi­
qib ketam an. Uzoq yuram an ten tirab . H ar yer-har
yerda boylarning paxta dalalari. A vji paxtaning
271
ochilgan vaqti. Q arollar va chorakorlar ham m asi
paxta term oqda.
Y ura-yura sam ovarga chiqib qolam an. Samov arda odam qalin. B ir boy karavotda kerilib,
m ag‘ru r o‘tiribdi. Qoshlari baroq, gavdasi dumaloq, baqbaqasi bo‘yniga sig ‘maydi.
— Ko‘r bo‘lgur, boqdim, osh berdim , kiyim
berdim , haromi! — deb kim nidir so‘kmoqda.
Men u yoq-bu yoqqa qaraym an va chetda yakka
o‘tirg an qarolni ko‘ram an. Gavdasi pishiq, ammo
juda oriq, o‘ttizd an oshganu, yuzida ajin , u sti
boshi kir, yamoq.
— Ollodan qo‘rq, la ’n a ti, mo‘min-qobil odam
eding, birdan aynading. Buzuqi xoinlarga ergashdingmi?
Q arolning rangi quv o‘chib g ‘azabdan oqarib
ketgan. Ko‘zlarida kin va g ‘azab yonadi. Menda
ham boyga nisbatan ichim da n a fra t to ‘lqinlanib
ketadi.
— Bas, yuvindi ichib azobu u q u b atd a, mashaqqatda yurdim . Sakkiz yil bo‘ladi dargohingizga
kelganim ga, boy aka, h ar kun ish, doyim ish, ot-arava, ekin-tekin, paxta te r, beda o‘r, ham m asi yelkam da. Insofi yo‘q! — deydi odam larga qarab qarol.
— U ch-to‘r t kundan beri qayoqlarda daydib
y u ribsan? X o‘sh, g apir? Lekin esh itg an m an .
R usiyadan qaytgan harom ilarga qo‘shilib, o‘ris
m astiravoylarga uchrashib, m ajlisbozlik, v a’zxonlik qilib yurgansan, ablah, ham m asini eshitdim .
Dindan chiqdingm i? — Boy odam larga qaraydi:
— A sta’firullo, bu k o firlarni din, islom uradi,
elga-yurtga olloning g ‘azabini keltirad i bu la ’natilar.
Qarol o‘rnidan irg ‘ib turadi-da, ju ld u r kam zuli
etaklarini qoqib tax ta g a o‘tira d i va choy chaqiradi.
— Boy aka, so‘kdingiz ham, kaltakladingiz ham
indam adim , churq etganim yo‘q. Mayli, ammo qil­
gan jab ru zulm ingizning jazosini to rtasiz b ir kuni.
A lbatta, haqlik, adolat b ir kun yuzaga chiqadi.
Lekin, boy aka bo‘ldi, haqim ni bering!
272
Boy unga quloq solm agan bo‘lib yonidagi birikki u lfa tla ri bilan gaplashib o‘tirad i. Birozdan
keyin qaroliga gapiradi:
— Kechdim gunohingni, chirog‘im, ishga jo ‘na, — kulim siraydi boy. — X oinlar bilan yurm a,
bas, jo ‘na dalaga, paxtaning avji vaqti. Qish kelib
qoladi. Ozgina po‘pisa payg‘am barning ishi! To‘g ‘ri
yo‘lga solmoqchiman, qiztaloq. Odam ishlatish
og‘ir ish-da, — deydi u lfatlarig a qarab, — badb a x tla r ham m asi o‘zboshim cha, qiyiq.
Sam ovarda o‘tirg a n to ‘qlardan b iri boshini liqillatadi:
— To‘g ‘ri, boy aka, zamon buzilyapti.
Sam ovardagi kam bag‘allar, qarollar to ‘da bo‘lib, choy ichib shivirlashib o‘tirad ila r.
— Bo‘ldik, kuchim izni xo‘p to ‘kdik, bas! Endi
dalangizda o‘zingiz ishlang! Siz ham b ir terlab
ko‘rin g , shunda bilasiz, — deydi boyning qaroli.
Boy jahlidan oqarib ketadi:
— Zoti past, ablah, ko‘r bo‘lgur, sharaq-sharaq
pul berdim , haromi! Buning qaran g lar so‘zini!
Q arollardan b iri boyga qarab, muloyim gapiradi:
— Boy aka, insof qiling, bu boyoqish sakkiz yildan beri sovuqda, qorda, yom g‘irda, jaziram a saratonda halol m ehnat qilib keldi. Tinmay m ashaqqat
chekdi. Ehtim ol uncha-m uncha pul olgandir, ammo
sizda haqi ko‘p, qani b ir hisobini qiling-chi!
Boy istehzo bilan kuladi:
— Eha, qozilar ko‘p ekan, tushundim . Ko‘ramiz, haqi qolmagan menda, b ir cho‘t qoqsak m a’lum bo‘ladi-qo‘yadi.
Men bu hodisadan hayron qolib, b ir chetda
quloq solib o‘tiram an . Ja n ja l tobora qizishadi, janjal avjiga yetganda sam ovarchi qarshim da to ‘xtab,
o‘d ag ‘aylaydi:
— Hey, bola, jo ‘nab qol! 0 ‘ralashma!
A sta tu rib ketam an janjal avjiga yetganda.
Toji buvim suzib kelgan m oshxo‘rdani yaxshi
ish tah a bilan uram an. Keyin boyagi to g ‘orani qidiram an.
273
— Tog‘ora qani, qani zaxcha? — so‘raym an
shoshib Toji buvim dan.
— A h, — deydi g ‘alvirda m ayizni tozalab o‘tirgan Toji buvi, — bilm adim , xabarim yo‘q, bolalar
olib ketishgandir-da.
X afa bo*lib ketam an, darrov qo‘shni bolaning
bog‘iga yuguram an.
— Bilmadim, xabarim yo‘q, qoTingizga berdimku, tu h m at qilm ang-е!.. — deydi bola ranjib. —
B olalar y u rg an edi Toji b u vim nin g b o g ‘ida.
0 ‘shalar olib qochishgandir...
Bo‘shashib qaytib chiqam an. Toji buvim ga
qarashib m ayiz-turshaklarini x altalarga y ig ‘aman.
Kech bo‘ladi. Toji buvim ro ‘molchada bir-ikki
bosh uzum beradi. X ayr-m a’zur qilib shaharga
ildam yoT olaman.
*
*
*
G uzarda tuyalar, otlar, izvoshlar serqatnov,
yangi shahardan kelayotgan avtomobil eski sh ah ar
tomon g ‘izillagancha o‘tib ketadi. A ngrayib orqasidan qarab qolaman. Y aqindan beri h ar zamonda
shu avtomobil o‘tib tu ra d i. Baqqollardan biriga
qarab deyman:
— Ko‘rdingizm i, ajoyib, hikm atli narsa.
Baqqollar kulishadi.
— Bu avtom obilni Petrograddan janobi K erens­
kiy yuboripti, — deydi ulardan biri.
— Ichida o‘tirg an ham m asi xotin-ku. B ittasi
erkak xolos.
— G eneralning xotinlari ham m asi, — deydi
baqqol kulib.
— Yo‘g ‘-e, bilm as ekansiz, ru sla r atig i b itta
xotin oladi, eshitganm an.
Baqqollardan biri nos chekib, yo‘taladi, ko‘ksov
edi u, lablarini yamlab deydi:
— To‘g ‘ri, ruslarda shunday zakon bor, y a’ni
qonun, qonun, qonun bor, bilasanm i? — deydi u
baqqolga qarab. — T ug‘sa tu g ‘masa barib ir, xotin
b itta boTadi.
274
— E-e, qo‘ying-e, — deydi ikkinchi baqqol, —
aysh-ishrat dunyoning lazzati, axir. 0 ‘rgulay o‘zim izning islom shariatidan! To‘r t xotinning o‘rtasida d av r su rsan g . M uhamm ad payg‘am barim iz
o‘zlari ham olganlar. Yana b itta uylanay, arm onda
ketm ay deym anu, kam pir ko‘nm aydi, uka.
Ikki baqqol va men uzoq to rtisham iz...
Yo‘lakda ikki yoshgina o 'sp irin , oliftanam o
birisin ing qo‘lida kitob, nima haqdadir bahslashib
borm oqdalar. K itobga tikilib razm solsam Tavalloning kitobi ekan.
— E, m ulla aka, qatdan oldingiz bu kitobni? —
so‘raym an ergashib.
Y igitchalar kulishadi, novcharog‘i to 'x tay d i:
— Ha, bola, m aktabda o'qiysanm i? M ashhur
shoir ajib Tavallo janoblarining yozgan kitobi bu.
Ammo tu rm u sh n in g faje voqealaridan ib ratli
lavhalardir. Jah o latu zulm atni, jahannam day hayotim izni yozgan bu shoir, — deb ham rohining
orqasidan oshiqadi.
Y ugurib hovliga kelam an. Onam jiyak tikib
o 'tirib d i.
— Birovdan eshitdim . Tavallo juda yaxshi,
ib ratli baytlar yozarm ish.
— E, qoch nariga, har kun bir mashm asha
topasan. Turm ushning m ashaqqatini bilmaysan!
Qoq boTib o‘tiribm iz.
Isa akam to g ‘am yoniga kirishib m ahsi tika
boshlagan edi. Undan, yalinib-yalvorib, a x ir ellik
tiyinm i, oltm ish tiyinm i olam an-da, X adraga yug u ­
ram an.
X adradagi tram vay to ‘xtaydigan joyda kich­
kina kitob do‘konchasi bor. Do‘konchada kitobla r ko‘p. U lar orasida A vloniyning sh e ’rla ri,
«Oyina» ju rn a li, birinchi, ikkinchi, uchinchi sinf
d arslik lari, M unavvar qorining namoz, ro ‘za va
axloq haqidagi n asih atlari, sam arqandlik m ash­
h u r domla Vasliy janoblarining she’rla ri, Hamzaning milliy ashulalari, kuylari, m ashhur shoir
Sirojiddin m axdum Sidqiy-X andaqliyning «Toza
275
hurriyat» kitoblari tu rib d i. Qani pul bo‘lsa-yu,
ham m asini olsam.
— Amaki, menga «Ravnaqil isIom»ni bering,
ana tu rip ti, Tavvallo majmuasi! — deyman kitobfurushga.
Sovuqqina, badbashara, ammo o liftan am o
sotuvchi polkadan kitobni olib oldimga tashlaydi.
K itobning n arxini qaraym anu, bor pulim ni sotuvchiga tutqazib, uyga yuguram an.
Ayvonda muk tushib, Tavalloning she’rla rim
o‘qishga kirisham an. Hajviy she’rlarid a eski odamlarn in g to ‘y -hasham larini xo‘p tan q id qilgan.
Ko‘pgina she’rlarid a hayot lavhalari, m anzaralari
yaxshi ta sv ir etilgan. Menga juda q a ttiq t a ’sir
etadi. To‘yu bazm lar, boylarning fisqu fu ju ri,
xalqning savodsizligi, m adaniyatsizlik, qoloqlik
to ‘g ‘risidagi har xil o‘tk ir iboralar menga g ‘oyat
t a ’sir qiladi. A yniqsa m aktab m asalasi, te a tr haqida, yoshlarning birinchi m arta tom osha qo‘yganlari haqida yozganlari g ‘oyat ta ’sirli. 0 ‘qiyman,
diqqat bilan berilib uzoq o‘qiyman. B a’zi sh e’rlari
esa yuzakiroq k o 'rin ad i. Ammo hajvlari o‘tk ir,
so‘zlari yurakdan aytilgan, samimiy*.
Eshikdan T u rg ‘u n kirib keladi:
— Xo‘sh, nim a qilib o‘tiribsan? Yana sh e’rmi?
E-e! Bas-e, jinni, yur, guzarga tusham iz.
Men kulam an.
— E, qo‘y-e, ertaga tusham iz. Tavalloni eshitganm isan? X urofotu jaholat, eski odatlar, bid’a t
ishlar, ham m asini qotirib yozipti.
T u rg ‘unning jahli chiqadi:
— 0 ‘rtoq, yur, chopib o‘zisham iz. Bu narsa
polvonning ishiday zo‘r ish.
— X o‘p, o‘rtoq, ertaga. 0 ‘tir , shu kitobdan
o‘qib beray, xo‘pmi? She’rning yaxshisidan o‘qiymi? — deyman kitobni varaqlab. — Qani, o‘tir.
* Zamonaviy voqealarga yaxshi tushunm ay, ichkilikka berilib,
pastlashib ketgan bu sh oirning boylarga moslab yozgan sh e’rla ri ham
ko‘p edi.
270
Qovog‘i soliq holda T u rg ‘un ayvonning chetiga
om onat o‘tirad i. Men hayajon va maroq, ko‘ta rin k i
ru h bilan b ir she’rn i o‘qiy boshlayman:
Y o sh la r bugun bilingiz, h im m a t. g 'a y ra t q ilingiz,
M a k ta b sari y u rin g iz, o 'tm a s in oy, yilingiz.
K o 'chada yurib bekorga, bedona, k a k lik boqarga,
C hiqishib sam ovarga o 'tm a s in oy, yilingiz.
Belboqni k a tta boylab, orasiga p u ln i joylab,
Qaboqni eshigini poylab, o 'tm a s in oy, yilingiz.
E ln i ko'rib u y a lm a y , bir za rra ibrat olm ay,
T ra m v a y d a n tu sh o lm a y o 'tm a s in oy, yilingiz...
K o 'zla rn i em d i yoshlang, piva, aroqni tashlang,
Y o sh la rn i yo'lga boshlang, o 'tm a s in oy, yilin g iz,
B izla rn i O vrupada y u r g izm a y u r piyoda.
K o 'k ra k ochiq yoqada, o 'tm a sin oy, yilingiz.
O lam da b izm u tanho, k o 'z borm u yoki a ’mo,
B u d ir sizga T avallo, o 'tm a sin oy, yilingiz.
— Qani ayt, m a’qulmi? — so‘raym an sh e’rni
tugatib. — Tavallo m enimcha zo‘r shoir! — dey­
man jiddiy holda.
T u rg ‘un diqqat bilan tinglab, m ag‘zini ehaqib
o‘tirg an boTsa kerak, ta ’sirlanib gapiradi:
— Tram vay to ‘g ‘risidagini boplab ay tip ti, juda
do‘ndiripti! Tram vayda har xil fisq-u fasod gaplar
serob. Tavallo janoblari ham eshitganlarini yozganda. Qiziq voqealar achib yotipti. Esiz-esiz, o‘qimadim-da, m ulla boTsam ham m asini qoyil qilib
yozardim -a! Qani, yaxsh isid an o ‘qi! — deydi
T u rg ‘un joylashib, chordana qurib.
Men kitobni varaqlab ayrim joylarini avvalo
ichim da o‘qiym an, ko‘zdan kechiram an. She’rla r
rangdor, jonli, tili o‘ziga xos, ravon. Men «Ibrat
bog‘inda» she’rini o‘qiy boshlayman.
Y o z fa sli oq badanlar, oq k iy im la r kiysa la r,
P a x ta lik n i ta sh la m a y , yelkaga chiqqan yog 'im iz.
Uch qabat k a m ziln i u stid a n ya n a bir ka tta k o n
B og'labon m a h ka m qilib s a k k iz quloch belbog'im iz.
K o 'ta rib ish to n n i tiz d a n yuqori, k o 'k ra k ochiq.
K o 'rsa tib k o 'kra k d a ju n necha se m iz qursog'im iz...
277
T u rg ‘un zavq bilan qotib-qotib kuladi. Ibratomuz kulgili gaplarni takrorlab-takrorlab qo‘yadi.
She’rla r unga yod bo‘lib qoladi.
B irdan chuvvos ko‘tarib hovliga bolalar kirib
kelishadi.
— Ana qaranglar, onaboshining ahvolini, u ham
kitobni tushunadigan bo‘pti, maza qilib eshitib
o‘tirip ti! — deydi Ahmad kesatib.
T u rg ‘un bolalarga imo qilib, menga:
— 0 ‘rtoq, bas qil, kitobni yig‘is h tir, ertaga
o‘qiymiz, xo‘pmi? — deydi-da, o‘rnidan chaqqon
tu rad i.
*
*
*
Dadam sahroda, to ‘rt-besh oyda b ir keladi, uchto ‘r t kun turgandan keyin, yana dashtga qarab
jo ‘naydi. Shuning uchun ham xotinlar uyim izga
ham isha b iri kirgan, biri chiqqan.
K am pir o tin bibi ju d a m ahm adona, so‘zga
chechan, b ila g ‘on x o tin . lin in g e ri X um sonda
baqqolchilik qiladi. O tin bibi gapni juda do‘ndiradi:
— Q arindoshlarim ga borgan edim , gap-so‘z
ko‘p, — deydi u jiyak to ‘qib o‘tirg an oyimga.
— Eshitam iz, qani gapirsinlar, — deydi oyim
ishdan ko‘zini uzmay.
— Istam bulning xalifasi, m ashhur podshohi,
a ’zam h azratla ri ta n ta n a bilan m ing-m ing lashkar
to rtib , ot-u tuy alarg a lak-lak to ‘p-u to ‘pxona,
qurol-yarog‘ ortib, tantana-dabdaba bilan Turkistonga kelayotganm ishlar. Sulton h azratlarin in g
kuyovlari m ashhur A nvar poshshoning askarlari
Istam bul atrofida, oti nim a ham edi, ha, anglis-u
faran g lar bilan jang qilib, qonli uru sh lard an keyin,
dushm anlarning ham m asini bu tu n qurol-u aslah alari bilan dengizga ag ‘d arip ti. Lekin Turkiyada
qurol-aslaha nihoyat ko‘pmish. X alifa h azratlari,
A nvar poshsho A rabiston-u M isrda ham farang-u
anglis askarlari bilan q a ttiq jang qilishganm ish.
A nvar poshsho jahonda misli yo‘q ja su r, pahlavon
emish. He gap ko‘p ... X alifa h azratla ri askarlari
278
bilan y urtim izga kelayotgan bo‘lsalar, inshoollo,
shoyadki yaqin orada Toshkentda ko‘rsak!.. Ammo
namoz, ro ‘za, toat-ibodat bilan m ashg‘ul bo‘lib
tu ray lik.
Qo‘shinlar birin-ketin kirib, ancha xotin-xalaj
yig‘iladi. Gap-so‘z avjida. R ohat kelin oyi bijillab,
esh itg anlariga qo‘shib-chatib, m ardikorlik, u stalar
tash k ilo tlari haqida uzoq gapiradi, G‘affo r akaning
ulam olardan qo‘rqishini aytadi.
Uzun Sara so‘zamol kam pir, p ir xizm atida tu radigan zikrchi xotin larn in g bilarm oni, onaboshisi.
— P irim ay tdilarki, zamon og‘ir tahlikada, ehtimol Dajjol chiqar, toat-ibodatda bo‘linglar, nazirniyoz qilinglar, dedilar. O tin buvi, sulton-xalifayu
A nvar poshsho bilan lash k arlarin i m aqtab, qayoqdagi gaplarni gapirasiz-a. X alifa h azratla ri o‘z
ta x tla rid a o‘tirg an m ish lar, u kishi bu yoqqa kelm aydilar. Eshitganm an, xalifam kanizlari — huriliqolar bilan ovora em ishlar!..
O tin bibining jahli chiqadi, qizarib-bo‘zarib
yana gapira ketadi. Go‘yo ikkisini qo‘yib yuborsangizu, xo‘rozday p a tir-p u tu r tepishib, bir-birining
p atin i yulsa. Men xotinlarning gapiga kula-kula
quloq solib o‘tiram an.
— Gap-gap, qiladigan ishinglar yo‘qmi, qurib
qolganmi ish? Juvozkashlarday yakkash g ‘ir-g ‘ir
gap aylantirasizlar!.. — deyman tegajaklik qilib.
O tin bibi va qo‘shnilarim iz meni haydaydilar:
— A ylanay, tu r, ko‘chaga chiq, xotinlarning
ichida o‘tirm a!
— A gar men sen bo‘lsam ko‘chadan beri kelmasdim , — deydi istehzo bilan R ohat kelin oyi.
Men bir-ikki g ‘ijirlashib ko‘chaga jo ‘nab qolaman. Q arshim dan T u rg ‘un chiqib keladi.
— Ko‘rinm aysan? Y ur guzarga! — deyman.
T u rg ‘un ohista shivirlaydi:
— Folbinga borgan edim ... M ashhur, jud a topgich xotin. Oyim injiqnam o kasal, bilasan-ku.
Folbin buyurgan edi, go‘sh t olib kelyapman.
— Ey o‘rtoq, ham m a kasalning davosi ovqat.
279
Oying yaxshi ovqat yesa tuzalib, otday bo‘lib
ketadi.
— E-e, nonga zorm iz, yaxshi ovqat qayoqda?
Oyim nuqul, folbin, deydi.
T u rg ‘un va men ikki qadoq go‘sh t ko‘tarib ,
ularning hovlisiga kelamiz.
— Yaxshi go‘sh t, — deydi T u rg ‘un, — ko‘r,
tushim da ko‘ram an h ar kun bunday g o 'sh tn i, —
kuladi u. — Lekin folbin norin qildirib, olib ketadi
uyiga. Innaykeyin, yana tovuq so‘ydik, bozordan
otam olib keldi, semiz tovuq. O zginasini oyimga
berdi-da, qolgan ham m asini folbin o‘zi oladi. Tog ‘am ning uyiga folbin kelganda ham qo‘y so‘yishgan edi, ham m asini olib ketgan. Lekin u folbin
zo‘r, juda m ashhur edi, ko‘ram iz, uyda o‘tirip ti, —
deydi menga shivirlab T u rg ‘un.
Men oyoq uchida yurib ayvonga chiqam an va
sekin derazadan qaraym an. Bemor to ‘shakda yotibdi. K o‘rp asi u stid a b ir d a sta to l xipchin.
B em orning boshi bog‘langan. Folbin q arsh id a
ko‘rpachada childirm ani gum birlatib, sirli b ir
maqomda chalm oqda. U imlab, atro fig a alanglab,
sirli nidolar bilan p arilarn i chaqirm oqda. Folbin
ingichka, uzun, qop-qora . abashday, ko‘zlari g ‘ilaynam o, sirli qiyofadagi yuzi q at-q at tirish ,
u stidagi kiyim i qora, peshonabog‘i ham to ‘q jigarrang. Men uning haybatidan cho‘chib ketam an.
T u rg 'u n sekin oldimga keladi.
— Qalay folbin? B achchag‘a r o‘lgunday sovuq,
badbashara. Oyim yalindi, uyini qidira-qidira uzoq
k a tta ja rn in g yoqasidan topdim . Hovli xuddi
to ‘qayga o‘xshaydi, qop-qorong‘i. Hamm asi chakalakzor. H ar b iri eshakday keladigan uchta i t zanjird a . B adburush zo‘r itla r. Qo‘rqib ketdim .
Supada bo‘lsa uch og‘ayni, ham m asi nashavon,
qimorboz, takasaltang. Og‘izlaridan chilim uzilmaydi. Folbinning o‘zi yo‘q ekan. «Hozir keladi,
chilim tu t, birpas kut» deyishdi. Q arta o‘yin borku, bilasanm i? Hammasi q a rta o‘ynab o 'tirip ti. Bu
ham qim orning kattasi-da. K uta-kuta folbin ham
280
tu g u n -tu g u n n arsalarni o rtib-tortib qayoqdandir
keldi. Yalinib-yolvordim kam pirga. K am pir supada
o‘tirib , avval: «Juvonm ag bo‘lg u rlar qim orlaring
qurib ketsin, yig ‘ishtir!» deb o‘g ‘illarin i urishdi.
Keyin menga qarab: «Anavinisi o‘ttiz ikkida, anavi
shayton yigirm a sakkizda, m anavi ko‘hlikkinam
yigirm a beshga to ‘ldi, lekin ham m asi ishyoqmas,
tekinxo‘r. Suluv-suluv qizlar ko‘p, ham m asi jon
deydi-yu, lekin bu la ’n a tila r bo‘ydoqlikni yaxshi
ko‘radi», deydi ezmalanib kam pir. «Kampir-ey,
vaqt-soatida bo‘ladi har ish, mayli men ehtim ol toq
o‘tarm an , xohlasa kenjatoyni u y lantiraver, popukdayini top» deydi b itta si. Keyin ikkinchisi: «Aya,
kichkinani u y lan tir, bu oliftanam o bachchag‘aring
sh o ‘x!» deydi. Y onboshlab y otgan kichkinasi
bo‘g ‘ilib gap boshlaydi. «Е, aya, kichkinam an-ku,
chaqaloqman-ku! Lekin, ona, yaxshi qiz yoqadagi
qunduz, degan maqol bor. Shundaqasini topsangiz,
m ayli, yo‘q, dem aym an. Ammo, ay a jon, sizni
boshim da ko‘ta rib yuram an, lekin sh a rt shuki, har
kuni m ullajiringni cho‘ntakka to ‘kib tu ra s iz », deb
tirjay ad i erkatoyi. Folbin nosni burnig a tiqib
«apshu-apshu», deb aksiradi, keyin to ‘ng ‘illab:
«Men ketdim , sam ovarni qo‘yib, issiqqina sergo‘sh t palovxon to ‘ra bor manov to g ‘orada, yenglar!» deydi. Shundan so‘ng yo‘lga tushdik. Shunaqa
gaplar, o‘rtoq. T urm ushning g ‘alvasi ham masi.
A na folbin o‘rnidan tu rd i, vaysab ketdi-ya, voy
ablah-ey, chir-chir aylanishini qara, ajinaga o‘xshaydi! Men qotib kulam an:
— Rost! U xuddi p arilar bilan jin larn i chaqirayotganga o‘xshaydi, vaysayapti. Ammo to ‘g ‘ri
aytasan, juda bahaybat, badbashara kam pir ekan.
Hammasi bo‘lm agan gap, xurofot menimcha.
— Qara, folbin oyim ning k iftig a minib oldi,
«ko‘ch-ko‘ch», deb im layapti.
Men folbinning to v u sh id an vahim am kelib
im o ratlari past, to ‘kilib turganday om onat kulbadan qochib ko‘chaga yuguram an.
281
*
*
*A*
D astyorchilikdan bo‘shagach, guzardagi tem irchining pastgina do‘konxonasida o‘tiribm an . Tem irchi oriqqina yuzini a jin bosgan, soqollari
siyrak, terdan, olovdan qoraygan m anglayi keng
kishi. Y ordam chisi polvon, gavdasi pishiq yigit.
Qish-u yoz egnida eskigina y irtiq k ir chopon.
U sta tem irni cho‘g ‘ga solib bolg‘alaydi, cho‘zadi, yassilaydi, yana olovga soladi. Y igit esa tinmay dam bosadi. U sta ketm on, tesha, taqa, arava,
m ix, ishqilib, h a r xil ikir-chikirni boplaydi.
U sta zerikib, o‘tgan-ketgan, oldi-qochdi gaplar,
tu rm ushning qiyinchiliklari, tashvishlarid an gapi­
radi.
— C hirog‘im, tem irni Dovud payg‘am bar topgan, simobday eritgan. Ha, olovning tish i yo‘q,
ho‘l-quruq bilan ishi yo‘q. Dovud payg‘am bar
innaysigin omochga tish , ketm on yasagan, hamma
u m m atlarga bergan. U kishi k a tta u sta bo‘lgan,
ko‘p hikm atlarning egasi bo‘lgan. — Birpas su k u t
qiladi. — Falakning ishi doim g ‘alvasozlik. Lekin
maqol borki, buyurgan oshga tish teg ar, yoz
tegm asa qish tegar. Zamon o‘zgarib tu ra d i. Kambag‘allar, ochlar, qashshoqlar, b ir kun kelarki,
albatta y o ru g iik k a chiqar. Sudxo‘rla r, qorni k atta
boyonlar qilm ishlarining jazosini to rta r. Dunyoda
adolat bo‘lsa shunday bo‘lar, haqiqat, odillik,
jiyan, zo‘r narsa. M asalan, rus m astiravoylar bosh
ko‘ta rib chiqib, h u k u m at bizniki deyishyapti.
A lbatta yorug‘likka chiqam iz, jiyan.
Men ustaning gaplariga churq etm ay quloq solib
o‘tiram an, To‘satdan ustan in g duradgor og‘aynisi
kelib qoladi. U novcha, soqoli m oshkichiri, qoshlari
o‘siq, ko‘zlari quvgina kishi.
— E-e, qalay ishlar, ko‘rinm aysiz? — deydi u sta
tem irni bolg‘alashdan picha tinib.
U nosni tuflab, keyin ustaga deydi:
— Gap ko‘p. U stalar jam iyati har kun y ig ‘ilish
o‘tkazadi. Lekin ulamo hazratlari: «K ofir, churchit, ablahlar jam iyatini q u ritish kerak, bo‘lmasa,
282
ularn i olomonga solamiz!» deb do‘q qiladi. B a’zi
ulam olar n asihat qilib, o x iratning azobi yomon,
deb qo‘rqitadi.
— Ulamo h azratla ri o‘z nafsini biladi-yu, ammo
xalq g ‘am ini yemaydi, — deydi usta g ‘azabi qo‘zib. — Zam onlar o‘zgarib, u stalar jam iyati tashkil
etildi. Menimcha yaxshi bo‘ldi. M astiravoylar ish
biladi, bizni o‘rgatadi.
Qayoqqadir chiqib ketgan yordam chining o‘rniga dam bosib, ustaning gaplariga quloq solaman.
U sta ketm onni q a ttiq bolg‘alaydi, ovozi Balandm achitga eshitiladi.
— Qani gapiring, m astiravoylardan so‘zlang.
Zavod-fabrikalarni, yer-u suvlarni xalqning o‘ziga
topshirsin, deb rus m astiravoylar m ajlis qilganm ish, to ‘g ‘rim i shu gap? — so‘raydi tem irchi.
D uradgor ustaga yaqinroq o‘tirib deydi:
— Goroddan kelayotib xiyobonda — bilasan-ku,
m ashhur bog‘ — o‘shaning oldida birpas to ‘xtad im . T um onat odam. A sk arlar ham bisyor.
M astiravoylar m inbarga chiqib v a’z aytishyapti.
V aqtli hukum at yo‘qolsin, boylarni qo‘llab-quvvatlayapti, zavod, fabrika, yer-suv ham m asi bizniki,
deyishyapti. Xaloyiq, «malades», «ura» deb m a’qullayapti. R uscha bo‘lgani uchun ko‘p gaplariga
tushunm adim , buni ham yon-verim dagilardan so‘rab oldim. N otiqlar ketm a-ket m inbarga chiqib turish ip ti.
— M astiravoylar biladi, do‘stim , — deydi u sta
jiddiy holda, — gaplari to ‘g ‘ri. Boylar, savdogarlar
fabrika, zavodlarni bizga bersin deyishadim i —
yaxshi gap, to ‘g ‘ri bu.
D u radgor supaga o‘tib o ‘tira d i. Qo‘lidagi
to ‘rvada ozgina mosh. U to ‘rvani avaylab tizzasiga
qo‘yadi.
— E, gap ko‘p, og‘ayni, taqir-tu q u rin g izn i b ir­
pas qo‘yib tu rin g .
U sta kuladi:
— Qani, to ‘xtatay lik ishni, gapiring.
— Og‘ayni, ru sla r olam ning sirini biladi. U rush
283
maydonida ham, P etrogradda ham g ‘alayon. Ishchilar m iltiq, yarog‘ bilan qurollanganm ish. Gap
ko‘p, ru sla r biladi ahvolni. M ana, Toshkentda ham
ahvol jid diy. Gorodda ish ch ilar nihoy at ko‘p
y ig ‘ilgan, o ralarid a m usulm on ish ch ilari ham
anchagina. U lam olar xalqni tizginlab, ruslarga
sotilm a, kofir bo‘lasan, toshbo‘ron qilam iz, deb
do‘q qiladi. X alqni puch g ap lar bilan aldab:
«M uxtoriyat qilam iz», deydi qo‘qonlik boylar, ziyolilar, jadidlar.
Tem irchi so‘raydi:
— Ziyolilar degani kim lar?
— Ziyolilar deganim i?.. X o 'sh ... Bilmadim,
o‘zim ham yaxshi tushunm aym an. E shitishim ga
qaraganda, ziyolilar o‘qigan, bilim don, dono kishiiarm ish.
— E, bilgich emas, kaltadum deng, olifta
deng? — kulib qo'yadi tem irchi mo‘ylovini burab.
— Ziyolilar, bilm adim , kaltadum m i, ammo bil­
gich, o‘qigan odam lar-da, — deydi tak ro rlab
duradgor.
— U lam olar fuqaroni o‘zlaricha tarbiya qilib
m aqsadlariga yetishm oqchi. B unisi bizga ravshan...
Men tem irchining do'konidan chiqib Govkushga
jo ‘naym an. To*g‘ri T u rg ‘unning oldiga boram an.
— Qani, gorodga chiqamiz.
T u rg ‘unga eshitganlarim ni qisqa gapirib beraman.
Onasi xo‘m rayadi.
— 0 ‘tinni yor, bas, yer yutgur! — deb ayvondan
baqiradi.
— Hozir kelam an, oyijon, ozgina ishim bor
edi, — deydi T u rg ‘un va men bilan ko‘chaga chopadi.
Ko‘chada bolalarning to ‘p o‘yini qizigan payt.
— Qani, og‘aynilar, gorodga! — deydi T u rg ‘un.
Bolalar o'yinni tashlab bizga qo'shiladilar. Balandm achitga kelgach, m aslahatlasham iz. Tramvayga pulsiz tushib bo‘lmaydi, pattachi ko‘rsa xo‘p
284
uradi. Tinchgina aravaga osilish m um kin. Keyin
ehtiyot bilan izvoshga osilsa bo‘ladi. Bolalardan
olti kishini tanlaym iz, boshqalarining — mahallaga, uy-uylariga k etishlari kerakligini uqdiram iz.
B irinchi uchragan aravaga A ’zam ikkovimiz osilamiz. Men vahim adam an. T u rg ‘un bo‘lsa izvoshga
osilgan. T u rg ‘unning qulog‘iga birdan charsillab
qamchi tegadi shekilli, o‘zini tappa yerga tash lay ­
di. Men: «Arava tinch, bu yoqqa kel, yaxshi
ketyapm iz!» deb sekin im laym an. A ravakash
indam aydi. Ammo T u rg ‘un yana b ir boshqa izvosh­
ga osilib oladi. A ravakash bizni sezib qolib, xipchin
bilan o‘qtalgancha shovqin soladi:
— S hum takalar, yo‘qol hammangl
A ’zam ikkovimiz o‘zim izni yerga tashlab, hayto v u r, qutulib qolamiz.
— Qalay, T u rg ‘unboy, xipchin qalay? —
so‘raydi A ’zam.
T u rg ‘unning qovog‘i solinadi:
— Sal tegdi-da. Ha, senga xipchin tegm aganmidi?!
— Bas, endi oyoqni ishga solaylik, — deydi
A ’zam.
B ir-birim iz bilan o‘zisha-o‘zisha yugurib, Shayxantovurga yetam iz. H am m am izdan sharros ter
quyilm oqda. B ir do‘konning oldida lahzagina
ch o ‘kib n afasim izn i ro stlay m iz. T u rg ‘un b ir
aravakashga yalinib, aravasiga chiqib oladi. A ’zam
va men piyoda ketam iz. A ravakash bizni yupatgan
bo‘ladi:
— C hiroqlarim , yuk ko‘p, bo‘lm asa sizlarni ham
aravam ga chiqarib olardim .
0 ‘rdaga yetib boram iz. Tor ko‘prik chetida bizni
k utib tu rg a n T u rg ‘un papiros chekib yo‘taladi.
— Ma, chek, — deydi menga T u rg ‘un. —
«Roza» degan papiros. B ir ru s chol chala tashlagan
ekan, darrov ilib oldim.
A ’zam papirosni T u rg ‘unning qoTidan yulib
oldi-da, anhorga uloqtiradi.
Bu yerda baqqollar, qassoblar ko‘p. Pastda
285
sam ovar. Oshxonadan kabob va go‘sh t kuydi hidi
anqiydi...
— Ви yog‘i gorod, chegaraga yetdik, — deyman
men ko‘prik chetiga o‘tirib.
T u rg ‘un som sapazning do‘koni tomonga qaraydi.
— Somsa yaxshi-da! Bay-bay! — deydi havasi
kelib. — Lekin k atta bo‘lganim da, qarab tu rlarin g ,
albatta oshxona ochaman. Ana shunda ko‘ribsizlarki, m ullajiring sharaq-sharaq. A ’zam o’choqqa o‘t
qalab tu rad i. Musa ovqat tashiydi, men xo‘jayin
bo‘lib to ‘rda o‘tiram an. Mening ishim faq at pul
sanash bo‘ladi. Q otirib tashlaym an!..
A ’zam ning jahli chiqib T u rg ‘unning yuziga
tarsak i to rtib yuboradi.
T u rg ‘un alam iga chidayolmay o‘rnidan irg ‘ib
tu rad i. Men o’rtag a tushib, a jratib qo‘yaman.
— M ahallada gaplasham iz, hali m ahallada
gaplashamiz! — deydi T u rg ‘un A ’zamga do‘q qilib.
B irdan qayoqdandir otliq a sk a rla r paydo
bo‘ladi. Qovoqlari solingan soldatlar m iltiq ko‘tarib
ketm oqdalar.
Tram vay yoTidan piyoda A leksandrov bog‘iga
boramiz.
— Rus bolalar tutm asm ikan? — deydi A’zam
birdan.
T u rg ’un javob beradi:
— Rus bolalari yaxshi, rabochiylarning bolalari
bizga tegm aydi. Men b ir kun goroddan qopda so‘k
orqalab kelayotgan edim, h a r qadam da to ‘xtaym an.
Jiqqa terga botdim . Birdan ikkita rus bola uchrab
qoldi, rahm i keldi shekilli, qopni ko‘rsatib , menga
ber, bola, dedi. H ayron bo Tib to ‘xtadim . Ichimda
beraym i, berm aym i, deb o‘yladim . Oddiy kiyingan,
ru s bolasi, shapkasi k ir, kiyim-boshi o‘rta , o‘n besh
yashar, baland, baquvvat bola edi. Ikkinchisi
kichkina edi. Qopni berdim , orqalab oldi-da, gTzillab ketdi. U b ir nim alar deydi, lekin tiliga tu sh u n ­
mayman. YolgTz bilganim : ispasiba. Otam o‘rgatgan, ispasiba desang olam guliston, deb. Shunday
286
qilib, haligilar qopni galma-gal ko‘ta rib chopishdi.
Qoryog‘diga keldik. R us bolalar, mana stariy
gorod, deb qopimni berishdi, qayta-qayta ispasiba,
deb qopni orqaladim . 0 ‘lguday duo qildim.
— Yana qanday ruscha so‘zlarni bilasan? —
so‘ray man T u rg ‘undan.
— «X arasho», «tavarish» degan so'zlarn i bilam an, — javob beradi kulib T u rg ‘un.
Tushdan oqqanda horib-charchab Piyonbozorga
yetib boramiz.
T u rg ‘un balo, birpasda xabar topib keladi:
— A leksandrov bog‘ida m iting oxirlab qolganga
o‘xshaydi. M ish-mish gap... R abochiylar burjuylarn i ezamiz deydi.
— B urjuy deganing nim a? — so‘raydi A ’zam.
T u rg ‘un jiddiy ravishda tu sh u n tirad i:
— B urjuy degan narsa, xo‘sh, olib so tar, savdogar degani bo‘lsa kerak-da.
... A leksandrov bog‘iga yuguram iz. M itingda
k o ‘p chiligi ru s la r,
m usulm onlar ham bor.
M inbarga oddiygina kiyingan, k a tta soqolli, qoragina b ir xushbichim kishi chiqadi. U zulm ,
v ah sh at, haqsizlik to ‘g ‘risida shunday ta ’sirli gapirard ik i, og‘zim ochilib qoladi. N otiq m ehnatkashlarning og‘ir ahvoli, tekinxo‘r boylarning ayshish ra td a yashayotganliklari to ‘g ‘risida ib ra tli misollar bilan gapiradi.
— 0 ‘lkamiz albatta h u rriy a t, adolatga erishadi,
x alq n in g o rzu si ro ‘yobga chiqadi. Biz haqhuquqim izni qo‘lim izga olamiz! — deydi notiq
gapining oxirida.
U ning so‘zini m a’qullagan sadolar yangraydi.
M ahallaga bazo‘r yetib kelamiz.
Onam boyoqish m endan xavotir olib, diqqati
oshgancha tashvishlanib o‘tirg an ekan.
— Oyi, juda gap ko‘p!.. — deyman ariq suvida
s h a p ir-sh a p ir yuvinib. — G orodga b o rd ik ...
O vqatingiz bormi?
Onam urishib koyiydi:
— Yomon sayoq bo‘lib ketyapsan!
287
— Oyi, ovqat! — deyman supa labiga cho‘kkalab.
Onam m oshkichiri olib keladi.
— B urjuylarning tagiga suv ketyapti! — dey­
man ovqatni tiqila-tiqila chaynab.
— B urjuy deganing kim? — so‘raydi onam
yonimga o‘tirib .
Biroz o‘ylab javob beram an:
— R uslar boylarni b u rju y deydi!..
*
*
*
Onamga nosvoy olib kelish uchun bozorga ketm oqdam an. Do‘p p ifu ru sh la rn in g kichik-kichik
do‘konchalari oldidan o‘tib borayotib b ir uyda
suvoqchilar, m ardikorlar, u stalar tiqilib o‘tirganlarini ko‘ram an-da, qiziqib, men ham boshim ni
suqib mo‘ralaym an. Deyarli barchalarinin g ustida
y irtiq-yam oq kiyim , ko‘p lari yalangoyoq, eski
choriq kiyganlar. U yning to ‘rida qo‘ldan so‘qma
ta x ta stol oldida besh-olti kishidan iborat h ay ’at
o‘tiribdi.
N otiq q a ttiq hayajonda terlab-pishib gapirmoqda.
— Kimdi bu? — so‘raym an eshikka yaqinroq
tu rg an b ir o‘spirindan.
— Ochil aka-ku, u stalarn in g boshlig‘i! — javob
beradi yigitcha shivirlab.
Ochil aka yirik gavdali, savlatli, oq soqolli,
ko‘zlari m a’noli, qoshlari quyuq kishi. Oppoq
ko‘ylak ustidan yengil yaktak kiygan, boshida
m oshrang duxoba do‘ppi. So‘zlarni chertib, h a r xil
m isollar, m aqollar bilan salmoqlab gapirm oqda:
— B irodarlar, o‘rtoqlar, gap shunday, zamon
bizniki. U stalar jam iyati, suvoqchilar, m ard ik o r­
lar, bu tu n m ehnatkashlar birlashib, rus og‘aynilar
m asterovoylar bilan birlashib, huquqim izga, tilakorzularim izga yetishaylik. P etro g rad ish ch ilari
zavod-fabrikalar, yer-suv, jam iki ham m asi boylardan to rtib olinsin, ham m asi m ehnatkash xalqniki,
deyapti. Toshkentdagi rus ishchilari uyushib zo‘r
288
tash k ilotga aylanib qoldi, u la r sho‘ro m ahkam asi
tuzib, q a ttiq ishlayapti. M usulmon boylari b ir yoqdan, ulamo h azratla ri b ir yoqdan din-u islomni
pesh qilib xalqni aldayapti. 0 ‘rto q lar, rus ishchi­
lari bilan birlashib, hammamiz ahil bo‘lib, bir
yoqadan bosh chiqarib, Vaqtli hukum atni haydasak, boylar, savdogarlar zulm idan qutulam iz,
ozodlikka, baxt-saodatga erisham iz. Bu kurashda
m ehnatkash xalqqa yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib, rahbarlik
qilish bizning burchim izdir.
— To‘g ‘ri! To‘g ‘ri! — deb qichqiradi ko‘plar.
Ochil aka yana gapda davom etadi. Ishchilarning og‘ir hayoti, ulamo va boylarning hiylanayranglari haqida ta g ‘in uzoq gapiradi.
Men ixlos bilan tinglaym an. Tushunm agan
so‘zlarni yonim dagilardan so‘rab olaman.
U peshonasining terin i artib o‘tirgach , yana
uch-to‘r t kishi so‘zga chiqib, tu rm ushning mashaqq atid an, zamona ahvolidan, m ehnatkashlarning
oldida tu rg a n vazifalardan gapiradilar.
— U lam olar, boy-u kam bag‘al birlashib, din-u
islom bayrog‘i ostida to ‘planm og‘imiz zaru r, deydilar. T urkiston o‘lkasida m uxtoriyat quram iz,
derm ishlar. B izlarni quruq gaplar bilan aldab, yana
bo‘ynim izga zan jir solm oqchilar. 0 ‘rtoqlar, hushyor bo‘linglar, hozir butun m ehnatkash, butun
ishchilar va kam bag‘al dehqonlar ru s ishchilar
bilan yakdil, yaktan bo‘lib ish ko‘raylik, — deydi
o‘rta yoshlarda, kalta soqolli bir kishi.
Keyin jadidnam o, olifta kiyingan, boshida yangi
duxoba do‘ppi, ju ju n kam zulli, tilla ko‘zoynakli bir
kishi so‘zga chiqadi. U so‘zni tarix d an boshlab,
Tem ur dabdabasidan, «oltin tuproqli Turkiston
o‘lkasi» degan iboralar bilan ezmalanib asabiy
so‘zlaydi:
— A fa n d ila r, ham m am izning dinim iz b ir,
ollomiz b ir, p ay g ‘am barim iz, sahobalarim iz b ir,
tu rk avlodim iz, tarixim iz cho‘q porloq, o‘tm ishim iz, shon-shavkatim iz u lu g ‘d ir. U lam olar va
boyonlarim iz m illatim izning hom iylaridir. A lbatta,
289
ziqna boylarim iz ham yo‘q emas, xudodan tilaym izki, o‘zi ularga insof bergay. Hammamiz ham jihatlik
bilan birlashsak, inshollo, baxtim iz tu g ‘ular.
Issiqdan terlab ketganim dan odam lar orasidan
bazo‘r s ir g ‘alib chiqib ta sh q a rig a o tilam an.
Poyakilikdan nosvoyni olaman-da, tan ish ipakfuru sh yahudiydan onam buyurgan ipaklarni xarid
qilgani jo ‘naym an.
*
*
*
K uz. Y aproqlar asta to 'k ilm o q d a. T u n lari
izg‘irin li sovuq. Bir-ikki yog‘in ham bo‘lib o 'tg an .
Bugun havo yaxshi, osmon zangori.
Dadam Y angibozordan kelgan. U uyga h ar kun
o‘tin , ko‘m ir, yog‘, mosh, xullas, ro ‘zg‘orga kerakli ikir-chikirni tashiydi. N arx-navo oshgan,
bahorda yom g‘ir bo‘lm aganidan arpa-bug‘doy bitm agan. Dadam bozordan jo ‘xori olib keladi. Faqir
o dam lar, kosiblar, m a rd ik o rlarn in g ah v o llari
harob.
E rtalab men, choydan keyin otni m inib jarga
jo ‘naym an. J a rd a to lla r, q a y ra g ‘ochlar to ‘la.
Jim jit. Otni su g ‘orib tu rsam , to ‘satdan d ahshatli
m iltiq sadolari yangraydi. Bu nim a bo‘ldi? Yangi
shahardam ikan? Sadolar yaqindan yangraydi.
Jard an chiqqanim da m iltiq ovozlari kuchayadi.
Ot choptirib b ir zumda guzarga yetib kelam an.
Baqqollar, sam ovarda o‘tirg an odam lar hayron
bo‘lib, bir-birlariga qaraydilar: «Nima g ‘avg‘o?»
Uyda darrov otxonaga otni bog‘lab chiqam an.
— Nima balo, m iltiq otilyaptim i? — deydi onam
k ir yuvib o‘tirg a n joyida.
— G uzardagilar, qo‘zg‘olonga o‘xshaydi, de­
yishyapti!..
Onam hayron bo‘lgancha angrayib qoladi. Men
yana guzar tomon yuguram an. G uzardagi xaloyiq
hamon sarosim ada. Hech kim hech narsa bilmaydi.
B aqqollar, qassoblar b irin -k e tin do‘ko n larin i
y ig ‘m oqdalar. Lekin sam ovarda odam to ‘la.
O tishm a ovozlari borgan sari kuchayib avjiga chiq290
moqda. Izvoshchilar birin-ketin Eski shahar tomon
ketm oqdalar. Q ator-qator bo‘sh tram vaylar Yangi
sh ah ar tomon o‘tmoqda.
— Qo‘zg‘olon! K atta qo‘zg‘olon! — deydilar
izvoshda kelayotganlar oldilaridan to ‘sib so‘ragan
odam larga.
*
*
*
Men и yoq-bu yoqdan so‘z o‘g ‘irlab, ten tirab
yuram an. Tushda uyga ravona bo‘laman. Yangi
shaharda otishm a hanuz tinm agan, aksincha, bor­
gan sari kuchaymoqda.
— Oyi-chi, oyi, — deyman ayvonga o‘tirib . —
Qo‘zg‘olon bo‘lyapti. Mana, gorodda taraq-taraq
otishm a. Vaqtli hukum at bilan boylar bir tomonda,
ikkinchi tom ondan — ishchilar, kam bag‘allar.
— E sh itd im , otin buvim chiqib a y td ila r.
Shayxantovurga qarindoshlarinikiga borgan ekan,
eshitib kelipti. Rusiyada b ir shahar bor-ku, oti
nim a ham edi, o‘sha ishchilarga o‘tip ti. Ish boshi­
da ishchilar emish.
— P etrograd u shaharning oti! — deyman hovliqib. — Inqilob o‘sha yerdan chiqipti! Bilmadim,
inqilob, inqilob deyishadi, u sta akam: «H urriyat
oftobi shu, uka!» deydi.
K echqurun T u rg ‘un keladi:
— Musavoy, yu r tez!
— Nima bo‘ldi, og‘ayni, ko‘rinm aysan? — dey­
man tashvishlanib. — A vji qo‘zg‘olon hozir, m iltiq
o vozlarini eshityapsanm i? Q ayoqlarda te n tira b
yuribsan?
— Og‘ayni, gap ko‘p. Sen o‘zing uyga tiqilib
o‘tirib san, — deydi labini yalab T u rg ‘un.
— Qani, ayt! — qistaym an qiziqib.
— Ikki kun burun dadam bilan dalada tu rad ig an
am m am ning bog‘iga borgan edik. J u d a uzoq,
taxm inan yigirm a-o‘ttiz chaqirim keladi. Borib,
choy-poy ichgandan keyin xazon terishga tushdik,
bilasan-ku, buzog‘imga ovqat kerak. Tog‘amga
yalinib-yolvorganim da, ma, ola qol, deb bergan edi
291
shu buzoqni, xazon serob dalada, qop-qop yotipti.
Dadam ikkovimiz k a tta uzun supurgi bilan xazonni yig ‘dik. Havo yaxshi, dalada dehqonlar y ig ‘imterim bilan ovora. B ir ariq suv sharqirab oqib
tu rip ti, ichi to ‘la baliq, o‘zim ko‘rdim . Lekin
a tta n g qarm oq bo‘lm adi-da, xo‘p tu tard im .
— Voy, tentag-ey, bo‘ldi, m uncha ezmalik
qilasan! — deyman men toqatsizlanib.
— 0 ‘r to g ‘-ey, sabr qil, e sh it a x ir, gapni
bo‘lding-ku. Shunday qilib, uch kun xazon y ig ‘dik.
innaykeyin, dadam ning o‘rto g ‘i, o‘zi eski tanish,
qo'ltiqqa sig ‘m aydigan juda k a tta tarv u z berdi. Bir
tan ish dehqon q irg ‘ovul berdi. Pochcham b ir
yaxshi pichoq berdiki, juda ham o‘tk ir, uyga berkitib qo‘ydim ... 0 ‘tm as bo‘lib qolmasin, deb...
— E zm aliging yom on-da, gapni cho‘zaverasan, — deyman men.
— E-e, gapning q izig ‘iga endi yetganda yana
cho‘p solding-a, tentak. Mayli, eshit, shunday qilib,
dadam , qorong‘i tushib qoldi, bu kecha yotaylik,
e rtag a ketam iz, dedi. Ammam boyoqish, yog‘liq
qayla qildi. Ishtaha bilan у edim. Kechasi pochcham
bilan dadam h a sra tla sh ib , o ‘tg an tu rm u sh
voqealari, qattiqchilik, qashshoqchilikdan boshlab,
hozirgi V aqtli h u k u m a t, boyonlar, k am b ag ‘albechoralar ustida ko‘p suhbat qilishdi. Chol m usul­
mon b a tra k la r, ru s ishch ilari haqida ko‘p narsa
bilarkan. E rtalab quyuq qaymoq bilan choy ichdik.
Choyni ichib, ota-bola xazonlarni bostirm aning bir
burchagiga joyladik. Dadam boyoqish qanor qopga
xazonni tiqib-tiqib og‘zini chandib bo‘g ‘di, qopni
orqalab, arqonni ko‘kragidan aylan tirib bog‘ladi.
Ammam ancha jiyda, kattakongina qovoq, suzma
b erdi m enga. Pochcham va am m am bilan xayrlashib, b ir h aftad an keyin xazonga kelam iz, deb
choshgohda yo‘lga tushdik. Ko‘p yurdik, ayniqsa,
dadam sho‘rlik tolib qoldi, qanorga xazonni juda
ko‘p tiqqan ekan o‘zi ham. O ra-chora dam ola-ola
avji peshinda bazo‘r gorodga yetib keldik. Hech kim
yo‘q, ko‘chalar jim jit. Ammo ahyon-ahyonda uzoq292
da ta rs-ta rs ovoz eshitilib tu rip ti. Soldatlar biqinabiqina allaqayoqqa chopib ketishyapti. Yo‘lda bittay a rim ta o‘tk in c h i uchrab qoladi. Qo‘rqa-pisa
kelyapm iz. R us x o tin lar eshiklarini yopib, deraza
p a rd a la rin i tu s h irib qo‘yishgan. R us boboylar
eshikka chiqib: «Hoy, ket-ket, tez jo ‘na, uyingga,
esing joyidam i o‘zi, pastqam yo‘ldan y u r, o‘q
yog‘ilib tu rip ti» , deyishadi bizga. Dadam hayron
bo‘lib, qotib qoldi. Men dadilm an: «Yuring, qo‘zg ‘olon boshlandi, aytdim -ku, ishchilar anoyi emas,
a x ir o‘z huquqlarini topib oladi. E shitganm an, b u r­
ju y larning onasini ko‘rsatadi», deb tu sh u n tird im .
E-e, past-baland, aylanm a-aylanm a yo‘llardan yurayura xo‘p kezdik. Birdan ishchilar ko‘rin d i, hamm asin ing qo‘lida m iltiq, d a ra x tla r orasid a yer
bag ‘irlab yotib poq-poq otishadi. O ralarida soldatlar
ham ko‘p. «Hoy, birodar, nima qilib yuribsizlar, bir
o‘q tegsa qulaysan, jo ‘na!» deb qichqirdi b ir m usul­
mon. A stagina pana joyga burildik. H ar joy-har
joyda — ishchilar orasida m iltiq ko‘targ an m usul­
m onlar ham k o ‘rin ad i. U lar otam ga hazil qilib:
«X azoningiz nim asi bu qiyom atda?» deyishadi.
«J o ‘nang tezroq!» deydi b ittasi jahl bilan. Xo‘p te n ­
tirab yurdik, qarasak, darax tn in g tagida yarador
odam yotibdi. Dadamga qarab im laydi. «Suv, suv!»
dedi ingrab. D arrov qo‘limdagi hamma narsalarn i
yerga qo‘yib, do‘ppim da ikki m arta suv olib kelib,
ichirdim . «Ispasiba, ispasiba, malades! Idi, idi!»
dedi q ay ta-q ay ta. Shu tobda d a ra x tla r orasidan
buqinib, yer bag‘irlab yarador ishchining oldiga bir
juvon keldi-da, shoshilib yarasini bog‘lay boshladi.
«S estra, ispasiba, sestra» degan y arad o rn in g
to v u sh i hali qulog‘im da tu rib d i, M usavoy. K o‘cham a-ko‘cha y u rib , knyazning bog‘i orqasidagi
ko‘chalardan o‘tib, 0 ‘rdaga chiqdik. Ishqilib, uyga
nam ozgarda yetib keldik. Lekin, o‘rtoq, dahshatli,
qonli urush. Vaqtli hukum at ag ‘darildi deyaver shu
bugun! B ugun-erta yiqiladi.
Men ham ko‘rgan-bilganlarim ni gapirib b era­
man.
293
— A lbatta Vaqtli hukum at yiqiladi. Inqilob,
inqilob, zo‘r inqilob!
— Nima bu inqilob deganing? — so‘raydi
T u rg ‘un.
T u rg ‘unga tu sh u n tirg a n bo‘laman o'zim cha:
— Inqilob — ozodlik, h u rriy at, m ehnatkashlar
zamoni!
T u rg ‘un ikkovimiz yangiliklarni bilish uchun
h a r kun guzarga chopamiz. To‘r t kungacha jang
bo‘ladi. M uvaqqat hukum at, kazaklar, boylar ko‘p
olishib ko‘radi, ammo ishchilar, soldatlar, m usul­
mon m ehnatkashlar! astoydil kurashib qon to ‘kib,
h o kim iyatni
qo‘lga
o lad ilar.
N iyozbekdan,
Qo‘yliqdan, Beshyog‘ochdan, Oq uy yaqinidagi
0 ‘rdagacha dushm anni qurshab, izm a-iz siqib
keladilar. R eaksionerlar general Korovechenko
boshliq Tuproqqo‘rg ‘on ichiga qamalib olib, qarshilik ko‘rsatish g a urin ad ilar. Lekin ishchilar va sol­
d a tla r qo‘rg ‘onni o‘rab, aksilinqilobchilarni taslim
bo‘lishga m ajbur qiladilar.
E rtalab men guzarga chiqam an. H ar joyda,
sam ovarda, guzarda, ko‘chalarning to ‘qnashgan
joylaridagi m aydonlarda to ‘p-to‘p xaloyiq sevinch,
hayajon bilan gapirmoqda:
— Inqilob...
— Inqilob, do‘stlar!
294
T A H R IR IY A T D A N
Asarni shu yerida m uxtasar qildik. Qolgan uch
sahifadagi gaplar zamona zayli va chor imperiyasining o‘rniga kelgan va barchaning qo‘ynini
puch yong'oqqa to‘ldirgan yangi qizil imperiyaning
bosimi ostida yozilgan satrlardir.
Darhaqiqat, xalqimiz yozuvchi tilga olgan «inqi­
lob» dan ko‘p narsa kutgan edi. A fsuski unday
bo‘lmadi. Qo4 uchida kun ko‘rayotgan hunarm and
va kosiblar artellarga majburan birlashtirildi.
Dehqonlar
qo'lidagi
uncha-m uncha
yerlar,
chorvalar, mol-mulklar kollektivlashtirish bahonasi
bilan tortib olindi. Boylarni ishbilarmonligi, tadbirkorligi uchun otishdi. M o ’min-musurmonlarni
dindor deb osishdi. M illat m anfaatini himoya qilib
chiqqanlar xalq dushmaniga aylandilar. Xullas
otish va osishlar, surgun va qam ashlar asr
boshidan to elliginchi yillargacha davom etdi.
M illatim izning guli bo'lgan ne-ne insonlar yakson
qilindi. Bu azob va sitam lar yozuvchimizni ham
chetlab o'tmadi. Cheksiz va chegarasiz qayg'u va
iztiroblar katta notiq, so‘z ustasi Oybek domlani
duduqlik kasaliga mubtalo qildi. Va bu dard umrlarining oxirigacha и kishini ta'qib etdi.
X alqim iz buyuk yozuvchimiz orzu qilgan chin
hurriyat kunlariga ham yetib keldi. Bugun o‘zbekn in g o‘z Prezidenti, o‘z K o nstitu tsiya si, o‘z
Bayrog‘i, olz Madhiyasi, o‘z pul birligi bor.
O ybekning «Bolalik» asari bugun yana
qo'limizda. M ustaqilligimizni mustahkamlashga,
uning har bir kuni, oyi va yillarini qadrlashga hissa
qo'shishi tayin. C hunki bugungi kun kechagi
ku n nin g saboqlarisiz yasholmaydi. Ana shu jihatdan asar yoshlarimiz uchun chin ko‘zgu bo'ladi
degan umiddamiz.
295
Hikoyalar
FONARCHI OTA
Tor, qiyshiq ko‘chaning o ‘ksiz oqshom ini
T u rsu n q u l a k an in g c h u ru k darv o zasi tep asig a
o‘tqazilgan b ir fonarning titro q n u rlarig in a y o ritar
edi. Uni har kun kechqurun past bo‘yli, burushiq
yuzli b ir chol kelib yoqib k e tar edi: Biz uni «Fonarchi ota» der edik. Ju d a yuvosh, indam as kishiydi, kichkina, narvonchasini qo‘yib, allaqanday ustalik ila chiqar, qo‘ltig ‘idan k ir ro ‘molchasini olib
avaylab, fonar oynalarini a rta rd i, fonarni yoqqach,
yerga tushib obkashdek bukulgan yelkasiga narvon­
chasini qo‘yib birpasda ko‘zdan yo‘qolar edi.
Fonar qurilgan vaqtlarda bu tu n m ahalla quvonib unga allaqanday m ehr ila qaragan bo‘lsalarda, faqat bu m ehr uzoqqa cho‘zilm agandi. Keyincha h a r kim unga parvosiz bo‘la boshladi.
A yniqsa, m ahalla bolalari ila fo n a r orasid a
anglashilm as b ir dushm anlik uyg‘onm ishdi. To‘planishib, avvalo, bir-birim izning do‘ppim izni otishar, fonarga do‘ppi kiygizgan o‘rtoq m erganligi ila
kerilar edi. Keyincha bu ham bizni z erik tira boshla­
di, chunki piston qadalgan yoki har tu rli ipaklar ila
bezalgan do‘ppini kiyib olib, fonar chiroyli b ir tu s
olar, bizni m asxara qilganday bo‘lar edi. Shuning
uchun qo‘lim izga tosh, kesak olib fonarga hujum
qilishni o‘rgandik. Bunda u juda kuchsiz edi: kich­
kina b ir kesak yoki tosh parchasi bechora fonarning
oyna ko‘z larin i o‘p irib tu s h ira rd i. K eyin-keyin
«Fonarchi ota» h a fta d a u c h -to ‘r t m a rta unga
«yangi ko‘zoynak» taqib ketishga m ajbur bo‘ldi. U
ketdi, darrov biz «yangi ko‘zini» o‘yib olar edik.
Shunday bo‘lsa-da, «Fonarchi» ota lorn deb og‘iz
ochmasdi. U ning bu q ilig 'i bizga sira yoqmas, bizni
qu vlasa, tu tib olish uchun bizni poylasa, h a tto
296
birontam izni tu tib u rsa ekan der edik. Ammo shu
tilak lardan b itta si ham yuzaga chiqm asdi.
B ir kun namozshom vaqti ko‘chada bolalar ko‘p
edi. Ichim izda eng qo‘rqm aydigan, eng battol —
Qosim cho‘loq:
— Bolalar! — dedi.
Changga botgan yuzlarim iz yangi b ir narsa
k utib uning ko‘zlariga tikildi.
— «Fonarchi ota» keladigan v aq t yaqin.
Sindiram iz. Nima qilar ekan, — dedi-da, qo‘lga ilinadigan b ir narsa qidira boshladi.
Qo‘llarim izdan g ‘izillab uchgan tosh-kesaklar
fonarning ham m a ko‘zlarini teshib o‘tgan edi.
Uzoqdan «Fonarchi ota»ning bukulgan kichkina
qom ati yaqinlasha boshladi. Narvoncha yelkadan
tushib ta ’zim ila devorga suyandi. «Fonarchi ota»
uning ustig a chiqdi-da, «chirt» etib g u g u rtn i
yoqdi: fonar to ‘r t ta ra fi qulagan uy kabi ajava
tusda, yana b ir tomonga qiyshayib tu ra r edi. Biz
hammamiz kerilib tu ra r edik. B a’zilar piq-piq kulishdi. Chol kasal odamga o‘xshash sekin-sekin
p astga tushdi. 0 ‘siq qoshlari tagida qisilib yotgan
ko‘zlari ila ham m am izga yalingansim on qaradi-da,
kuchsiz, mayin b ir tovush bilan dedi:
— Tentak bolalarim , bu qanday gap?! Fonarga
tegm asanglar b ir narsa boTadimi, u yuqorida,
sizlar pastda, o‘ynayveringlar-da.
B olalar jim boTgan edi.
— Sizlar hali yosh, ko‘zlaringiz o‘tk ir. Qorong‘i
ham, yorug‘ ham baravar. X ufton boTmasdan
onalaringizning quchog‘ida pish-pish uxlab qolasiz
ham m angiz. Bizga o‘xshash qari-qartanglar uchun
chiroq judayam kerak, — dedi.
B olalarning ko‘zi cholda edi.
— Tunov kuni kechasi q a ttiq yom g‘ir yog‘ib
tu rg a n edi. Buyoqqa kelsam, ko‘cha qop-qorong‘u.
Fonarning teshik oynasidan shamol kirib o‘chirib
qo‘ygan. Ana u ariqning bo‘yiga borganim da b ir
nim a suvni shapillatadi, yopiray, nim a ekan deb,
fonarcham ni ariqqa tu tsam , m andan ham qari bir
kishi, ariqdan chiqolmay yotgan ekan.
297
MUSICHA
Y oshlikda q u sh larn in g orasida eng yomon
ko‘rganim — m usicha edi. U ning na m ungli
qo‘sh ig ‘i, na ipak qanoti bor. So‘ngra unda «valfajrxon» q aldirg‘ochning sho‘xligi, moviy ko‘klarda o‘ynagan raqqos kabutarning u stalig i yo‘q.
M usicha ahmoq, go‘l b ir m axluq. Turm ush uchun
kurashda ham ju da no‘noq, bolalari uchun d u ru stgina pishiq in ham qurolm aydi. In uchun h ar vaqt
noqulay joy tanlaydi. Tuxum qo‘yish uchun biz­
ning oshxonada yaxshi o‘rin la r bor bo‘lsa-da,
m usicha b u lard an foydalanm as. O shxonadagi
g ‘alvirga, qoziqqa osilgan xurm achaning u stig a bir
qancha cho‘p-xas keltirib m ukka tushib yotaverardi. Shuning uchun bolalarning qoTida h a r vaqt
qiynoq ko‘radigan — m usicha.
Men m usichani qancha sevmasam, qancha qiynasam , buvim shuncha m uhabbat va hu rm at ila
ularni m uhofaza qilardi. Bilmadim, nim adan? 0 ‘zi
ham m usicha kabi sodda, go‘l bo‘lgandanm i?
Buvim bahor k unlari ayvonning labiga po‘stak
solib o‘tirib , qushlarning fazilatlaridan so‘zlab
berishni yaxshi ko‘rard i. Men uning hamma deganlariga qo‘shilardim . Ammo, m usichaga, aslo!
— M usicha suhin qush. Q arg‘ishi o‘tad i, —
derdi.
Buni buvim h ar choq qaytarm asin, m usichaning
boshqa fazilatlaridan qancha gapirm asin, mening
qarashim ni o‘z g a rtira olmas edi. Men m usichalarning b ir qanchasini uyga qamab olar, so‘n g ra ham ­
m asini ketm a-ket «ko‘r mulla» qilardim . Buni
ko‘rgan buvim qoTiga hassasini olib hovlida meni
quvlar, faqat tezda halloslab hassasiga suyanib
qolar va *ko‘ngling toshdan ham q attiq !» derdi.
M usicha — «ko‘r mulla» qoTidan chiqib havoda
g andiraklar ekan, ko‘zlarim da shodlik to sh ar edi.
298
S IN G A N UMID
«L aylining tom iga chiqdim b ir qizil olma
uchun».
X otin ovozi kabi ingichka, silliq tovush kichki­
na do‘konxonani y a n g ra tard i. Pakana k u rsid a
o‘tirg a n yigit tasm aga oyoqlarini tirab qatim to r­
ta r va har gal m um langan ipni qo‘llari ila dirillatib pishitib borardi.
Y igitning ko'ngli bu kun juda shod. Qo‘llari —
chaqqon. U ning sa rg ‘aygan, oriq yuzida allaqanday
kuch sezilib tu rad i. Boshqa vaqtlardagi kabi b itta
payvandni tikib bo‘lgach, kerishib xom ushlikka
berilish yo‘q. Bachkana m axsilar uning tizzasidan
tez-tez tushib do‘konxona to ‘rida o‘tirg an ustaning
yonida yig ‘ilmoqda edi.
U sta gazanni qayroqqa su rtib-surtib:
— Aylanay, Egamberdim, borm isan, To‘ychi
hofizning xuddi o‘zi-ya, — deb yarim hazil, yarim
jiddiy tusda xalfasiga so‘z tashlab qo‘yardi.
Egam berdi bodom qovoqlari tagidagi qiyiq qora
ko‘zlari ila ustasiga muloyim b ir qarash tashladi,
ortiqcha so‘z so‘zlam asdan yana ishiga berilardi.
Saxiy quyosh tuynukdan b ir о‘ram oltin n urini
yuborib, do‘konxona o‘rtasid a yorug4 b ir murabba
yasaydi. Bu m urabba — Egam berdining soati. U
vaqtni shu bilan o‘lchaydi. Ammo, bugun Egam ­
berdi qaraganda, m urabba uning boshida unutilayozgan uzoq su ra tla rn i uyg‘otdi: Egam berdi onasi
ila b irin ch i m a rta do‘konxonaga k irg an d a ham ,
xuddi mana shu m urabba xona o‘rtasida iljayib yot­
gan edi. Bu yil o‘tsa, to ‘qqiz yil to ‘ladi. To‘r t yil
h a fta d a 10—15 tiy in «jum a puli» olib shogird
bo‘lgan. Besh yildan beri xalfa. So‘ngra onasining
y ig ‘i a ra la sh m ungli tovush ila: «Otasi yo‘q.
Yetim cha. Qo‘lingizdan kelganini ayam ang. H unar
o‘rg atin g . Bu yil 13 ga kirdi. Sho‘xroq o‘zi. 0 ‘z
bolangizdek ko‘rib otalik qiling», deganlari uning
quloqlarida kechagina eshitilgan ovozdek tuyuldi.
Egam berdi «Otalik qiladigan vaqt endi keldi,
299
usta!» — degan kabi ko‘z qirini m axsini shonalab
o‘tirg an oq aralash cho‘qqisoqolli kishiga tashladida, yana allaqanday to tli, mayin va qonlarga s u r’at
beruvchi xayollarga berilib, to ‘xtovsiz qatim tortark an: «Hormasinlar!» — degan tan ish kuchli
ovoz Egam berdini xayollaridan ayirdi. U kechasi
chiroyli tu shlarga qoniqmasdan uyg‘ongan kishi
kabi k o ‘nglida b ir g ‘ashlik sezdi-da, yana
bildirm asdan:
— E ... E ... Qoravoy, borm isan? D aladan
tu sh ging kelmaydi-ya, — deb o‘rto g ‘iga kulib qaradi.
Y angi shavron e tig id an ch an g la rn i a rtib
o‘tirgach:
— Uh, shaharing qursin, hammayoq yonyapti, — dedi Qoravoy.
— Ha, Boqi-toqi, yamoq bitdim i? B itgan bo‘lsa,
darrov olib ber, ketam an.
Tayyor m axsilarni qoragul ila pardoz qilib
o‘tirg an shogird bola — «Boqi: «Allaqachon bitkazib qo‘yganm an-ku,» — deb tokchadan b ir ju ft
qurishgan eski m axsini olib berdi. Qoravoy m axsi­
ni qo'liga olib;
— Boplabsan, uka! Roziya xolang juda xursand
bo‘ladi-da.
Qo‘ynidan patillatib b ir bedana chiqardi, Boqiga
uzatdi. K atta va semiz bedana Boqining kichkina
qo‘llariga sig'm as. Ingichka oyoqchalarini tipirlatib chiqib ketm oqchi bo‘ladi. Sevingan Boqi
bedananing xoldor bo‘yniga ko‘z solib:
— Voybo4... Makiyon ekan! — deya do‘ppisining
tagiga joyladi.
— M akiyondan zo‘r chiqsa — tu llak n i qochiradi. Makiyon — m anjalaqi bo‘ladi. — U sta bu so‘zlari bilan Boqining ko‘nglini ko‘tarm oqchi bo‘ldi.
— U sta, e rta g a dalaga chiqib borasiz,
Egamberdi bilan.
— Xo‘sh, nima gap? — U staning suyungan
yuzida savol alom ati chizildi.
— A kam ning xotini o‘g ‘il ko‘rdi-ku. E rtaga
k a tta ziyofat.
300
U sta suyunganidan o‘rn id an b ir qo‘zg‘alib oldi.
Qoravoy jonli, sho‘x ko‘zlari bilan: «A lbatta-ya,
alb atta, — ... deb Egam berdiga tikildi, — у ana
o‘rto q la r ko‘p bo‘ladi. Man sani ko‘rpachaga
o‘tqazib qo‘ymayman. A xir, choy-poy qilib xizm atda tu rasan .
Egamberdi:
— E ndi... o‘rtoq. qaydam ... Uyda mayda-chuyda ishlar bor edi.
U sta g ‘azablanib ketdi:
— Yomonga yog‘ yarashm as, xiyobonga bog‘
yarashm as. Ju m a kuniyam ish. Dalada bahri-diling
o chiladi, ahm oq. E rta-in d in u y lan asan , kuch
y ig ‘, — derkan, Qoravoy:
— 0 ‘h-o‘... to ‘y yaqin desangiz-chi. J u d a
yaxshi. J u d a yaxshi. Qamishdan bel bog‘lar ekanmiz, ha, ha, ha...
Egam berdi ham o‘zini kulgidan to'xtato lm ad i:
— Q arigan bo'lsayam , u sta shunaqa gaplarni
yaxshi ko‘radi.
— X ayr, keyin yana gaplasham iz, — deya
Qoravoy chiqib ketdi.
U sta peshin namozini o‘qib kelib, k ir sallasini
qoziqqa ildi-da, tayyor dasturxonga o‘tird i. Boqi
qo‘lni kuydiradigan piyolani puflab-puflab tezdan
bo‘shatdi. B urni puchuq choynakdan choy quyib,
ustaga uzatdi. U sta m og'orlagan chap-chap nonni
to ‘r t bo‘lib piyolaga soldi, shirach yuqi ketm agan
barm oqlari ila bosib-bosib qo‘ydi. Egam berdi, kunning issiqligidanm i, nonga u qadar ishtaha ila
q aram asa-da, n im ran g choyli piyolani dam
o‘tm asdan bo‘shatib tu ra rd i.
U sta uvitilgan nonni og‘ziga solib, ustidan bir
qultum choy ho‘plab:
— To‘yni, — deb g ap ira boshlagandi, qalqib
ketdi. Moshdek non ushog‘i Egam berdining burniga
qo‘ndi. — Uzoqqa cho‘zma, gap-so‘z chiqaveradi.
Onang u kuni kelganida, qiz kiyim i — raso, chok
yigirib-yigirib xonatlas ko‘ylak, duxoba kam zul,
am irkon kavush-m axsi olib qo‘yganm an, biroz pul
ham bor, — degandi. 0 ‘zingdayam pul bor chiqar?
301
— Yetmas, deyman usta?!.
— Yetmasa pul topib beram an, ishlab vaqtida
uzsang, bas... Oliq-soliqqa o‘zim boram an. Gap
bilan tovlash kerak. Ha, kam pirga yalinaver.
K am piring aqlli xotin, baaqlli.
U stan in g so ‘zi E gam berdining to r, siqiq
ko‘kragini bosib tu rg an og‘riqni olib tashladi:
— K am pir boyaqishga achinam an, usta! Shu
kunlarda es-hushi kelinda, kechasi bilan uxlamasdan chiqdi. B ugun p a tir yubormoqchiydi. Unim
kam -bunim kam, deb hiyla m ashaqqat chekdi.
— Inshoollo, p a tir ketgan bo‘lsa, qo‘lga ilindi,
o‘g ‘lim. Qiz qalay, tuzukkina em ishm i, a...
— Obbo, borgan sari yosh bo‘lib ketyapsiz,
oppog‘oyimga chaqmasam bo‘lmaydi.
— Ha, bizda hali to ‘r tta yigitn in g kuchi bor.
0 ‘zimiz qaridik. K o‘ngil qarim aydi. A ytaver. —
K ulib yubordi. U ning b u ru sh iq y u zlarid a tu rli
naqshlar paydo bo‘ldi. D asturxonni yig ‘ish tirib tu r ­
gan Boqi kulgidan choynakni ag ‘dara yozgan edi.
— Qosh-ko‘zi popukdek. Oppoqqina, qaddiqom ati raso, — dedi oyim . Yana kelganda
ko‘rarm iz, — dedi-da, — Egam berdi kulib yaktagini kiya boshladi. Oriq, ingichka yuzida beo‘xshov
qo‘nqaygan uzun, k a tta burniga ko‘zoynagini
m indirib u sta ham te ri kesishga o‘tird i.
Zig‘ir moyli palovdan shoshib-pishib ancha
oshaladi-da, Egam berdi qo‘lini a rtd i. Rangi o‘chayozgan am irkon etikni, h a r payshanbadagi kabi lak
surkab pardoz qilm asdan oyog‘iga ildi. Qoziqdan
tegdo‘z do‘ppi ila b itta yuvilgan olacha yaktagini
olib kiydi.
— Do‘konni qulflab, k alitini berib ket akasi, —
deb Boqiga buyurdi.
Shorn v a q ti. H aryoq jim jit. Tor changli
ko‘chalardan kunduzning issiq, yoqimsiz nafasi
hali ko‘tarilg an i yo‘q. Egamberdi hech yoqqa boqmay g ‘izillab k e tar edi. Hech qanday hordiq sezmas, umid va sevinch ila qanoatlanib u char edi:
«Kam pir to ‘rt ko‘zi bilan kutib o‘tirib d i desangchi. B ugundan boshlab hovlida endi to ‘y. K atta
302
am m alarim qolgan b o ‘lishsa kerak. «Kuyovkuyov», — deb bezor qilishadi hali». Egamberdi
shunday fik rla r bilan m ashg‘uldi. K atta ko‘chaga
chiqqach, yo‘lkada qarshidan keluvchilarga o‘zini
b ir qancha d a f’a urib oldi.
Uyiga yaqinlashganda nafasini rostlab olish
uchun sekinroq yura boshladi. Qorong‘i yo‘lkadan
o‘tib hovliga kirdi. A trofi buzuq, ikki tom oni past,
qiyshiq paxsa devorlar ila o‘ralgan kichik hovli
qorong‘i, jim jit. H ovlining o‘rtasig a yetgach:
— Oyi, oyijon! — qichqirdi yigit.
Ayvondan:
— Onang o‘lsin! — degan tovush eshitildi.
Egamberdi yugurib onasiga yaqinlashdi:
— Ha, kam pir, nim a bo'ldi, gapir-gapir! —
M ungli tovush ila so‘radi Egamberdi.
K am pir piq-piq y ig‘lardi.
— A, m uncha xudo peshonamni baxtsiz yaratgan ekan, u ham m a p a tirn i, ham m a mevachevalarni qaytarib yuboribdi, uying kuygur.
Egam berdi ham onasining yoniga cho‘qqaydi.
U ning ko‘zlariga-da yosh to ‘lgandi.
— Qizning am akisi o‘lgur allaqayoq yu rtd a savdogar ekan. Kelibdi. Saodatni b ir yetim cha kosibga
beram anm i, o‘zim bosh bo‘lib obro‘li badavlat
joyga uzatam an, debdi xonasallot.
K am p irn in g y ig ‘isi yana av jiga chiqdi.
Egam berdi sekin o‘rn id an tu rd i. Faqat a ’zosi
bo‘shashgan, bo‘sh qopdek yiqilishga tayyor edi.
A yvonning ustu n ig a borib suyaldi. U ning yigit
ko‘ngli kecha qadar qorong‘i, tubsiz, bo‘sh edi.
303
Mundarija
B o lalik . Q issa
3
H ik o y a la r
F o n arch i o ta
M usicha . . .
S in g an um id
296
298
299
OYBEK
BOLALIK
Qissa va hikoyalar
«Sharq» n a s h riy o t-m a tb a a
ak siy a d o rlik kom paniyasi
Bosh ta h ririy a ti
T o sh k en t — 2008
M u h arrir E rk in M a lik
M usavvir O sim xo n V osixonov
Badiiy m u h a rrir F eruza B asharova
Texnik m u h a rrir R a 'n o B oboxonova
K om pyuter ta ’m inotchisi L id a Soy
M usahhihlar: J a m ila Toirova, M a ’m u ra Z iy a m u h a m e d o va
Bosishga ru x sa t etild i 28.03.08. Bichimi 8 4 х 1 0 8 '/32. School Book
g arn itu ra si. O fset bosm a. S h artli bosma tobog'i 15,9.
N ashriyot-hisob tobog'i 14,0. A dadi 10.000 nusxa.
B uyurtm a № 4452. Bahosi kelishuv asosida.
«S h a rq » n a s h riy o t-m a tb a a
a k s iy a d o rlik k o m p a n iy a s i b o sm a x o n a si.
1 0 0 0 8 3 , T o s h k e n t s h a h ri, B u y u k T u ro n , 41.