Budućnost razvoja naselja u svetlu klimatskih promena

Društvo urbanista Beograda
2011.
BUDUĆNOST RAZVOJA NASELJA
U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA
Uredništvo:
Vesna Zlatanović-Tomašević
Ranka Gajić
Faketa Kaić
Sponzor Inženjerska komora Srbije
U saradnji sa Udruženjem Urbanista Srbije
IMPRESUM
Naslov
BUDUĆNOST RAZVOJA NASELJA
U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA
Recenzenti
Dr Vesna Zlatanović-Tomašević
Mr Ranka Gajić
Izdavač
Društvo urbanista Beograda
Za izdavača
Dr Vesna Zlatanović-Tomašević
Uredništvo
Dr Vesna Zlatanović-Tomašević
Mr Ranka Gajić
Faketa Kaić
Dizajn korica
Ana Radovanović
Tehnička obrada
Mr Ranka Gajić
Štampa
Zonix
Beograd,
Ruzveltova 6
Tiraž
100
Beograd, 2011.
ISBN 978-86-907727-7-3
Sva prava zadržava izdavač, reprodukcija nije dozvoljena
50 GODINA OD OSNIVANJA DRUŠTVA URBANISTA
BEOGRADA
Pedeset godina je dug period u trajanju i radu Društva urbanista
Beograda, ali je i relativno kratak period u poreñenju sa
višemilenijumskom tradicijom planiranja i grañenja gradova. Za više
generacija urbanista Beograda ovo je period vredan pažnje i poštovanja,
u kome su oni veliki deo svoje stvaralačke energije ugradili u stručnu i
društvenu afirmaciju delatnosti urbanizma, radeći na prostornim i
urbanističkim planovima, ucestvujući u realizaciji planova kao i u izradi
propisa iz oblasti prostornog i urbanističkog planiranja.
Društvo urbanista Beograda je nastalo pod okriljem Udruženja urbanista
Srbije, teritorijalno vezano za područje grada Beograda, instituisanog
kroz organizovane aktivnosti urbanista i organizacija u oblasti prostornog
i urbanističkog planiranja. Formirano je kao prvo gradsko društvo 15.
novembra 1961. godine kao Urbanističko društvo Beograda. Obnovljeno
je 28. marta 1987. godine, sa istim nazivom, a od 24. avgusta 1992.
godine nosi današnji naziv Društvo urbanista Beograda koje je nastavilo
aktivnosti Urbanističkog društva Beograda
Organi Društva, preko kojih se organizuje rad su: Predsednik Društva,
Predsedništvo i Nadzorni odbor. U periodu do 1961. godine, prema
nedostajućoj evidenciji, Predsednici Društva urbanista Beograda bili su:
arh. Mile Glavički, arh. Gordana Tolmačev, ekon. Rade Glavički, arh.
Milica Jovanović (Jakšić), arh. Kosta Karamata, arh. Ranko Radović, arh.
Branislav Stojanović, arh. Branko Bojović, arh. Miša David, arh. Tihomir
Obradović, arh. Miodrag Ferenčak, arh. Žaklina Gligorijević, arh. Dragana
Bazik i arh. Ružica Bogdanović. Organe DUB-a danas čine: arh. Vesna
Zlatanović-Tomašević, Predsednik, arh. Ranka Gajić, sekretar
Predsedništva i članovi predsedništva: arh. Ružica Bogdanović, arh.
Nataša Danilović, arh. Marina Nenković-Riznić, arh. Faketa Kaić, arh. Emil
Dimitrov i arh. Marina Božić..
Period rada Društva od 50 godina može grubo da se podeli na tri faze: od
1961. godine do 90-tih godina 20. veka, zatim 90-te godine 20. veka i
treca faza od 2001. do 2011. godine.
Prvi period od 1961. godine do 90-tih godina 20. veka je vreme velike
izgradnje Beograda, kada je godišnje počinjala izgradnja oko 15 000
stanova, a završavalo se oko 7 500 stanova. To je bio period velike
angažovanosti stručnjaka urbanističke delatnosti u izradi urbanističkih
planova. U ovom periodu su stručnjaci Urbanističkog zavoda, Direkcije za
izgradnju grada i ostalih gradskih stručnih službi uz saradnju Društva
urbanista Beograda, uradili "Prostorni plan Beograda", "GUP Beograda"
1972. godine, "Izmene i dopune GUP-a" 1985. godine, "Programe razvoja
grada Beograda do 2000. godine" i dr. Ovaj period je pratilo učešće
Urbanističkog zavoda i Direkcije za izgradnju grada na mnogim
savetovanima, simpozijumima, okruglim stolovima... u organizaciji grada,
Društva urbanista Beograda i nadležnih institucija.
Period poslednje decenije 20. veka je period burnih promena u oblasti
planiranja i grañenja i vreme u kome je u jednom trenutku došlo do
“zaustavljanja” planiranja, odnosno vreme kada su urbanistički planovi
postali ''kišobran'', za donošenje problematičnih odluka o ureñenju
prostoranju, uz podršku dva suprostavljena sektora: društvenog koji je
imao političku podršku i individualnog koji je pokazao maksimalnu
žilavost u bespravnoj gradnji. To je bilo i vreme koje nije prihvatalo
mehanizme monetarne, fiskalne, kreditne, hipotekarne, zemljišne, urbane
politike i kad je u toj situaciji urbanističko planiranje postalo ''čardak ni na
nebu ni na zemlji''. Umesto investicionog i preduzetničkog planiranja
prostora, prolazilo se kroz političke obračune, kroz pet ustavnih promena,
deset reformi društveno-ekonomskog sistema, dvadeset devalvacija
valute, kao i više Zakona i propisa iz oblasti planiranja i grañenja.
Treći period rada Društva urbanista Beograda odvija se u poslednjih 10
godina, od 2001. do 2011., kada je naša zemlja ušla u promene
političkog i društvenog sistema, u period tranzicije sa najnižim dohotkom
po stanovniku u Evropi i sa visokom stopom nezaposlenosti (oko 30 %),
sa
velikim brojem bespravno izgrañenih objekata
većinom
neevidentiranih, nesreñenim katastrom i neureñenim svojinskim
odnosima, sa ''zaspalom'' imovinom i sa najnižim prirodnim priraštajem u
Evropi. Urbanisti su u ovom periodu dobili težak zadatak da u vrlo
kratkom vremenskom periodu urade planska dokumenta koja treba da
budu usaglašena sa novim pristupom planiranju (a prema novom Zakonu
o planiranju i izgradnji). Planovi, u ovom periodu se rade i donose pod
velikim pritiskom investitora i politike - na delu je tzv. “investitorski
urbanizam”.
Delovanje Društva u ovih 10 godina je skoncentrisane na obavezne
aktivnosti u praćenju izrade planske regulative na teritoriji grada
Beograda i na aktivnosti u okviru Udruženja urbanista Srbije.
Aktivnosti Društva u Udruženu urbanista Srbije su se odvijale preko
predstavnika Društva, koji je u Udruženju potpredsednik Udruženja i
kroz aktivnosti u okviru aktivnosti Udruženja, Salona urbanizma, u izradi
propisa iz oblasti planiranja i gradjenja i u ostalim zajedničkim
aktivnostima, kao što su savetovanja, simpozijumi, letnje škole urbanista
i drugo.
U okviru osnovne delatnosti, aktivnostima vezanim za teritoriju grada
Beograda, Društvo je, sa manje ili više uspeha, ostvarilo osnovne ciljeve i
zadatke; izmedju ostalog - okupljanje i strukovno organizovanje
urbanista, prostornih planera, stručnih institucija, članova Društva i
Udruženja, na području Beograda, kroz organizovanje savetovanja,
simpozijuma, okruglih stolova, izrade projekata, učešće u izradi studija,
analiza i informisanje članova i šire stručne javnosti o svom radu. Neke
od glavnih aktivnosti su: prisustvo predstavnika Društva na sednicama
Gradske komisije za planove (bez prava glasa u odlučivanju pri donošenju
planskih dokumenata, zbog čega je Društvo stalno pokretalo pitanje kod
nadležnih institucija, ali ovo ni do danas nije regulisano); zatim učešće u
radu Urbanističkog zavoda Beograda u raspravama, diskusijama o
planiranju i razvoju grada Beograda, u izradi "Regionalnog prostornog
plana Beograda" (2002.), "Generalnog plana Beograda" (2003.), u više
desetina urbanističkih planova i planova generalne regulacije, na izradi
"Studije o Savskom Amfiteatru" (2007.), na "Studiji visokih objekata"
(2010.), "Studiji priobalnog područja" (2011.) i dr. Aktivnosti Društva su
bile i u učestvovanje u izradi raznih projekata, na primer: u toku 2001.
godine je prihvaćena inicijativa Društva da konkuriše za učešće u
"Projektu Marketinga Lokalne Agende 21" kod REC-a, zatim Društvo je
učestvovalo u okviru "Dana urbanizma u Beogradu" (2001.), u
Permanentnoj edukaciji Urbanističkog zavoda projekat (7+7) - GUP
Beograda i integracija GIS-a i CAD-a (programa za primenu u
urbanističkom planiranju), zatim u projektu "Povratak rekama - Pokretač
života u gradu", uz podršku IKS-a (2009. sa izložbom u okviru nedelje
arhitekture), zatim na projektu "Napravi korak – unapredi okruženje"
(2010.), na projektu „Gradovi u globalizaciji - Alisa u zemlji čuda“ (u
saradnji sa Ministarstvom za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije,
Saobraćajnim fakultetom Univerziteta u Beogradu - Katedre za
urbanizam, Evropskim centarom za kulturu i debatu, “Gradom Beograd”,
International Society of City and Regional Planners, ISOCARP-2010).
Pored navedenog Društvo je učestvovao u žiriranju na više urbanističkoarhitektonskih konkursa, u periodu od 2001. do 2009. godine, a u toku
2011. godine na samo jednom konkursu; zatim na prezentaciji web sajta
DUB-a, na prezentaciji 100 dana gradskog arhitekte, na organizovanju
tribine - "GP Beograda godinu dana posle usvajanja", organizovanju
okruglog stola sa temom "Odnosi i relacija institucija u toku izrade i
sprovoñenja planova" (2010.), okruglog stola «Napravi korak unapredi
okruženje» (2010.). Pored navedenog, Društvo je organizovalo
simpozijume i savetovanja: "Urbani dizajn" (2005.); "Rekonstrukcija i
revitalizacija grada" (2006.); "Nova urbanost, Globalizacija – Tranzicija"
(2007.); "Nova urbaniost - integracija dezintegracija grada?" (2008.);
"Kontinuitet, diskontinuitet u razvoju gradova" (2009.), zatim kao
suorganizator sa UIB-om u Naučno-stručnoj Konferenciji “Saobraćaj i
životna sredina u urbanim područjima” povodom 50 godina UIB-a
(2009.); zatim u organizovanju Simpozijuma „Budućnost razvoja naselja
u svetlu klimatskih promena” (2011.) i sa UIB-om u pripremi IV Naučnostručne konferencije - Životna sredina i energetska efikasnost (2011).
Društvo je u toku ovog perioda učestvovalo i u donošenju "Zakona o
planiranju i izgradnji" (2003. i 2009.), usvojen je "Pravilnik Društva
urbanista Beograda o sprovoñenju konkursa u oblasti urbanističkoarhitektonskog stvaralaštva" (2007.)
Pored navedenih aktivnosti Društvo je, saglasno Zakonu o udruženjima,
usaglasilo svoja akta (mart 2011. godine) i upisano je u registar društava
kod Agencije za privredne registre, kao pravno lice, za samostalno
obavljanje osnovne delatnosti za oblast ostvarivanja ciljeva za razvoj i
unapreñenje prostorne i urbanističke delatnosti i oblast obrazovanja i
zaštite životne sredine i upisano u registar za privrednu delatnostArhitektonska delatnost, u okviru Udruženja kao pravnog lica.
Na kraju treba reći da su generacije vrhunskih urbanista, inženjera,
tehničara, stručnjaka svih profila u oblasti prostornog i urbanističkog
planiranja dali značajan doprinos u različitim etapama razvoja, ali su isto
tako bili svesni činjenice da su prateće krize u planiranju i grañenju grada
Beograda posledica njihove sopstvene slabosti, slabosti strukovnih
udruženja, kao i slabosti celog društva. Danas se od stručnjaka, urbanista
i planera, očekuje da pomognu da se u planiranju i razvoju grada izvrše
odgovarajuće kvalitetne promene radi unapreñenja postojećeg stanja u
planiranju i razvoju Beograda, što će ujedno biti i zadatak za buduće
aktivnosti Društva urbanista Beograda.
Predsednik Društva urbanista Beograda
Vesna Zlatanović-Tomašević
SADRŽAJ
Predgovor
1 Planiranje i životna sredina
UTICAJ OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE NA PROSTORNI RAZVOJ
NASELJA U SRBIJI U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA
Mila Pucar, Marina Nenković-Riznić ................................................................... 17
ADAPTACIJA GRADOVA NA KLIMATSKE PROMENE – ULOGA ZELENE
INFRASTRUKTURE
Jasminka Cvejić, Aleksandar Bobić, Andreja Tutundžić, Stojanka
Radulović ........................................................................................................ 27
PODRŠKA SMANJENJU EMISIJE CO2 U GRADOVIMA - PREDLOG ZA
UNAPREDJENJE PEŠAČKE DOSTUPNOSTI SADRŽAJA NA NOVOM
BEOGRADU SA STANOVIŠTA URBANE MORFOLOGIJE
Ranka Gajić .................................................................................................... 45
BRAUNFILD KAO EKO-PARK EDUKACIJE
Ana Nikezić, Nataša Janković, ......................................................................... 65
2 Socio ekonomski aspekti
IDEJA ODRŽIVOSTI U SAVREMENOM GRADU
Vera Backović.................................................................................................103
RAZVOJ NASELJA U “MALIM” DRŽAVAMA USLED KLIMATSKIH PROMJENA
UZROKOVANIH DJELOVANJEM EKONOMSKI RAZVIJENIH DRŽAVA
Dragan F. Komatina ........................................................................................113
ENERGETSKA EFIKASNOST U PLANIRANJU NASELJA-METODOLOŠKI
PRISTUP I ZAKONODAVNI OKVIR U BiH
Brankica Milojević ...........................................................................................123
(NE)ODRŽIVO „2D“ PLANIRANjE STRUKTURA URBANOG I PREDEONOG
PEJZAŽA U USLOVIMA KLIMATSKIH PROMENA
Velimir Lj. Ćerimović .......................................................................................137
3 Edukacija i participacija
ENVAJRONMENTALNI ASPEKTI KAO OSNOV INOVACIJE KURIKULUMA U
VISOKOŠKOLSKOM OBRAZOVANJU ARHITEKATA: NOVI PRISTUPI
PROUČAVANJU ISTORIJE I TEORIJE MODERNE I SAVREMENE
ARHITEKTURE
Ljiljana Blagojević, Dragana Ćorović ................................................................175
UČEŠĆE JAVNOSTI, LOKALNE SAMOUPRAVE, NVO I PARTICIPACIJA
GRAðANA U RAZVOJU NASELJA
Vesna Zlatanović-Tomašević ..........................................................................189
UČEŠĆE JAVNOSTI NA PRIMJERU „CVJETNOG PROLAZA“ U ZAGREBU
Denis Ambruš, Vlatko Dusparić ........................................................................201
GRAðANI U PROCESU UNAPREðENJA KVALITETA PEŠAČKOG
OKRUŽENJA NA VRAČARU
Milena Vukmirović, Mira Milaković ....................................................................211
4 Primeri iz prakse
ANALIZA PRILAGOðENOSTI OBRAZACA URBANE STRUKTURE
KLIMATSKIM PROMENAMA: PRIMER NACRTA PLANA DETALNE
REGULACIJE "ADA CIGANLIJA"
Marija Maruna, Nada Lazarević Bajec, Vladimir Mihajlov ....................................227
KADA ĆEMO SE POČETI BAVITI RAZVOJEM NASELJA U SVETLU
KLIMATSKIH PROMENA U SRBIJI ? Al’, stvarno!
Faketa Kaić ....................................................................................................247
PROJEKTOVANJE KONSTRUKCIJA ODRŽIVIM MATERIJALIMA SA
MEMBRANSKOM STRUKTUROM NA MODELSKOM PRIMERU ETFE
Dragana Vasilski, Svetlana Stevović .................................................................265
SAVREMENI TEHNOLOŠKI POSTUPCI DETEKCIJE ENERGETSKIH
GUBITAKA GRAðEVINSKIH OBJEKATA
Toša Ninkov, Zoran Sušić, Vladimir Bulatović, Dejan Vasić ...............................277
PREDGOVOR
Bilo da su indukovane delovanjem čoveka ili deo prirodnog ciklusa planete
Zemlje, stručnjaci se u jednom slažu, KLIMATSKE PROMENE moraju biti shvaćene
kao ozbiljna pretnja održivom razvoju čovečanstva sa očekivanim štetnim
posledicama po životnu sredinu, zdravlje ljudi, dostupnost hrane i prirodnih
resursa, ekonomiju i fizičku infrastrukturu.
Neposredno su, i u većoj meri, ugroženi manje razvijeni ali posredno, razarajuće
posledice klimatskih promena sasvim sigurno će uticati na sve. Ozbiljnost
problema izmedju ostalog potvrñuje i činjenica da se njim bave svi značajni
svetski forumi i stručne organizacije relevatnih profila.
Očekivano je da URBANE SREDINE pretrpe najteže posledice klimatskih promena,
sa najvećim stradanjima ljudi. Kada se zna da Zemlja postaje URBANA PLANETA,
da sve više stanovništva živi u gradovima, jasna je potreba za multidisciplinarnom
razradom problematike budućnosti razvoja naselja u svetlu klimatskih promena.
Tematski okvir za razradu ove problematike je sistematizovan kroz sledeće
oblasti:
1. PLANIRANJE I ŽIVOTNA SREDINA
•
Prostorni aspekti razvoja naselja i klimatske promene
•
Ekološki aspekti razvoja naselja i klimatske promene
•
Energetski aspekti razvoja naselja i klimatske promene
•
Infrastrukturni aspekti razvoja naselja i klimatske promene
2. SOCIO EKONOMSKI ASPEKTI
•
Ekonomski aspekti razvoja naselja i klimatske promene
•
Društveni aspekti razvoja naselja i klimatske promene
•
Zakonska regulativa, strategije, politike, podsticajni elementi
•
Upravljanje održivim razvojem
3. EDUKACIJA I PARTICIPACIJA
•
Obrazovanje, informacione tehnologije
•
Učešće javnosti, lokalne samouprave, NVO, participacija grañana
4. PRIMERI IZ PRAKSE
•
Zaštita životne sredine i održivi razvoj u planovima i implementaciji
•
Nove tehnologije i materijali
•
Primeri dobre prakse
Naučni odbor simpozijuma se zahvaljuje svim autorima na doprinosu u radu
skupa kao i autorskim prilozima koji su objavljeni u ovoj knjizi.
Uredništvo
1 PLANIRANJE I ŽIVOTNA SREDINA
UTICAJ OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE NA PROSTORNI
RAZVOJ NASELJA U SRBIJI U SVETLU KLIMATSKIH
PROMENA1
IMPACT OF RENEWABLE ENERGY SOURCES IN SPATIAL
DEVELOPMENT OF SERBIAN SETTLEMENTS - CLIMATE CHANGE
CONTEXT
Mila Pucar, Marina Nenković-Riznić
Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd
APSTRAKT
U strategijama i planovima koji se poslednjih godina donose u Srbiji, sve
više je zastupljen koncept održivog razvoja, koji je preduslov za rešavanje
problema koji imaju uticaj na stanje životne sredine i klimatske promene.
Investiranje u obnovljive izvore energije (OIE) još uvek nije oblast koja je
dobila značajnije mesto u prostornom, privrednom i energetskom razvoju
Srbije. Razlozi za to su, pre svega, još uvek relativno jeftina električna
energija, nedovoljna informisanost kako stručnjaka, tako i javnosti o
prednostima korišćenja obnovljivih izvora energije, nepoznavanje
tehnologija, nepostojanje ekonomskih i ekoloških pokazatelja o faktorima
koji bi uticali na njihovu širu primenu itd. Srbija je veliki uvoznik energije,
tako da će u budućnosti morati da pokloni više pažnje racionalnom
korišćenju energije i primeni OIE. Takoñe, Srbija ima dobar potencijal za
proizvodnju energije iz obnovljivih izvora. Današnja pozicija OIE može se
sagledati prema mestu koji ima u strateškim, zakonskim, bilansnim
dokumentima, kao i prostornim i urbanistiškim planovima. U Prostornom
planu Republike Srbije, OIE su dobili znacajno mesto. Obrañeni su
prostorni aspekti pojedinih izvora energije kao i njihovi potencijali na
celoj drzavnoj teritoriji. U planovima nižeg reda dati su uslovi koji
omogućavaju primenu OIE.
Ključne reči: obnovljilji izvori energije, strategije i planovi, Srbija
1
Ovaj rad je nastao kao rezultat istraživanja u okviru naučnog projekta: “Prostorni,
ekološki, energetski i društveni aspekti razvoja naselja i klimatske promene – medjusobni
uticaji”, koji je u okviru programa Tehnološki razvoj finansiran od strane Ministarsva za
prosvetu i nauku Republike Srbije u periodu od 2011. do kraja 2014. godine.
17
ABSTRACT
The strategies and plans adopted in recent years in Serbia, has
increasingly represented the sustainable development concept, which is a
prerequisite for solving problems that have influence on the environment
and climate change. Investing in renewable energy sources (RES) is still
not an area that has received a significant place in the spatial economic
and energy development in Serbia. Main reasons for this are, first of all,
still relatively cheap electricity, lack of information (both between
professionals and the public) about the benefits of using renewable
energy sources, lack of technical and technological knowledge, lack of
economic and ecological indicators of factors that could affect their wider
application etc. Serbia is a large energy importer, so that in the future it
will have to give more attention to the rational use of energy and
implementation of renewable energy sources. Also, Serbia has a good
potential for producing energy from renewable sources. The current
position of RES can be viewed from the place that has the strategic,
legal, revenue documents and acts, as well as spatial and urban plans. In
The Spatial Plan for the Republic of Serbia, as the most important
Serbian document for spatial development, the RES received an
important place. The study included spatial aspects of other energy
sources and their potential in the whole national territory. Plans of lower
order (urban, regional) are about to give the conditions that allow the
application of renewable energy.
Keywords: renewable energy sources, strategies and plans, Serbia
UVOD
Klimatske promene na Zemlji i ekološka kriza su nastale kao posledica
nekontrolisanog industrijskog razvoja, neefikasnih tehnologija i
prekomernog korišćenja fosilnih goriva. Zagañenje atmosfere gasovima
koji prouzrokuju tzv. "efekat staklene bašte", uništavanje ozonskog
omotača koji štiti živi svet na zemlji od prekomerne radijacije, globalno
otopljavanje, su problemi koji ugrožavaju današnje generacije, a ako se
ovakav trend nastavi, ugrožavaće i buduće. U naučnim izveštajima se
naglašava, da će adaptacija na ove efekte zahtevati dobro poznavanje
društveno-ekonomskih i prirodnih sistema, njihove osetljivosti i ranjivosti
na klimatske promene, kao i njihovog sopstvenog kapaciteta adaptacije.
Jedan od većih globalnih problema jeste i energetska kriza, nastala 1970tih godina, kao posledica poremećaja na tržištu nafte. Rezerve fosilnih
goriva (otkrivene i pretpostavljene) su ograničene i prema prognozama,
zavisno od vrste energenata i potrošnje, moguće je da će većina nestati
do sredine ovoga veka, kada bi mogla da nastupi sledeća energetska
kriza. Stepen iskorišćenja konvencionalnih prirodnih resursa, pre svega
uglja i nafte, kao izvora energije ulazi u fazu kada se mora razmišljati o
18
njihovom proširenju i raznovrsnosti, kako bi se adekvatno odgovorilo na
sve veće potrebe čovečanstva za energijom. To se jednako odnosi na
problem porasta stanovništva, na potrebe za hranom i vodom, i
civilizacijski napredak. Rešavanje ovih problema nije moguće bez
energije, kao važnog činioca razvoja. Klasični izvori u budućnosti neće biti
u stanju da sve te potrebe jednoznačno razreše. Zbog višestrukih
problema izazvanih energetskom krizom, većina zemalja sveta su se
obavezale različitim konvencijama i deklaracijama da će deo klasičnih
energetskih izvora, zavisno od mogućnosti, zameniti obnovljivim.
Upotreba OIE u svetu poprima značajne razmere. Osim što sprečava
emisiju gasova, obnovljiva energija može da obezbedi energetsku
nezavisnost. Jedan od važnih zadataka korišćenja obnovljive energije je
da omogući lokalnim potrošačima veću energetsku samostalnost i
nezavisnost, pre svega od uvoza, a zatim i od nacionalnog i regionalnog
snabdevanja energijom putem velikih distribucionih sistema. Samim tim,
na državnom nivou zemlje sveta su se obavezale da će, kroz strategije,
planove i legislativu izmeniti postojeće načine korišćenja energetskih
izvora u pravcu većeg korišćenja obnovljivih izvora.
REPUBLIKA SRBIJA – POSTOJEĆE STANJE U KORIŠĆENJU OIE
Srbija ima prirodne pogodnosti i dobar potencijal za proizvodnju energije
iz obnovljivih izvora, što bi moglo da doprinese smanjenju uvozne
zavisnosti i umanji štetne efekte staklene bašte. U OIE čiji potencijal
postoji u Srbiji se ubrajaju energija biomase, malih hidroelektrana,
energija sunca, energija vetra i geotermalna energija. Svaki od navedenih
izvora ima svoje specifičnosti i uslove pod kojima je njihovo korišćenje
ekonomski opravdano.
Osnovnu barijeru u Srbiji predstavlja činjenica da je stepen korišćenja
OIE veoma nizak, ako se izuzme iskorišćenje velikih vodenih tokova
(hidroenergetsko iskorišćenje i potencijal u Srbiji su izuzetno veliki).
Glavni razlog je u tome što su troškovi korišćenja obnovljivih izvora
energije znatno viši od troškova korišćenja konvencionalnih izvora
energije. Energetski potencijal obnovljivih izvora energije u Srbiji iznosi
preko 3 miliona tona ekvivalentne nafte (M t.en) godišnje, (sa
potencijalom malih hidroelektrana od oko 0,4 M t.en). Intenzivnije
korišćenje OIE zavisiće prevashodno od društvenog podsticaja za
zasnivanje i sprovoñenje nacionalnog Programa obnovljivih izvora
energije. Dalji razvoj novih tehnologija, koje koriste lokalne izvore
energije dao bi pozitivne rezultate koji se, pre svega, odnose na
niskotemperaturne
energetske
potrebe.
Potencijali
obnovljivih
energetskih izvora mogućih za korišćenje u svrhu proizvodnje električne
energije u Srbiji su relativno veliki. U sledećem grafikonu 1. prikazana je
19
planirana proizvodnja električne energije iz obnovljivih izvora u Srbiji do
2012.
Grafikon 1. Planirana proizvodnja električne energije iz obnovljivih izvora
u Srbiji do 2012
.
10,800
BIOGAS
10,600
BIOMASA
GWh
10,400
SOLARNA ENERGIJA
10,200
ENERGIJA VETRA
10,000
9,800
HIDROELEKTRANE
DO 10 MW
9,600
HIDROELEKTRANE
PREKO 10 MW
2007
200
8
2009
2010
2011
2012
PROBLEMI U PROSTORNOJ DISTRIBUCIJI OIE U SRBIJI I
STRATEŠKE PREPORUKE ZA NJIHOVO KORIŠĆENJE
Osnovni problemi koji se odnose na prostorni aspekt OIE su: nedostatak
pouzdanih podataka o potencijalima na celoj teritoriji Republike Srbije,
promenljivost stanja i kapaciteta pojedinih obnovljivih izvora koji zavise
od klimatskih uslova (sunce, vetar itd) kao i neravnomerna prostorna
zastupljenost (biomasa, geotermalni izvori, mali vodotokovi), mogući
negativan uticaj na druge privredne grane i životnu sredinu, često
neregulisani vlasnički odnosi (zemljište i dr.). Medjutim, glavni problem u
primeni obnovljivih izvora je svakako relativno niska trenutna cena
električne energije koja direktno utiče na smanjeno investiranje u
obnovljive izvore. Srbija, koja je uslovljena sa jedne strane svojim
sopstvenim resursima i stanjem izgradjenosti i upotrebljivosti postojećih
kapaciteta, a sa druge strane i sama je deo regiona Evrope i sveta, mora
da odgovorno postavi svoj dugoročni strateški interes i nañe načina da ga
ostvari. U tom smislu, neophodno je da se hitno koncipira strategija
energetike Srbije do 2030. sa vizijom do 2050. zasnovana na realno
sagledanim mogućnostima i perspektivi, uzimanjem u obzir dugoročnih
nacionalnih ciljeva u kontekstu svetske proklamovane energetske politike
i postavljenih ciljeva održivog razvoja. Da bi se stanje u Republici Srbiji
pokrenulo od praktično nulte tačke u institucionalizovanoj primeni
obnovljivih izvora energije (OIE), neophodna je harmonizacija lokalne
20
legislative (strategija, zakona i pravilnika) u oblasti energetike sa
evropskim direktivama.
PLANERSKI PRISTUP UPOTREBI OIE U NASELJIMA SRBIJE
Na osnovu analize stanja, strateškog opredeljenja i važeće legislative,
može se konstatovati da je cilj Republike Srbije povećano korišćenje
energije iz domaćih izvora, smanjenje uvoza energenata i smanjenje
negativnih uticaja na životnu sredinu. OIE zadovoljavaju sva tri cilja.
Objekti koji se planiraju u svrhu proizvodnje energije iz OIE moraju se
graditi u skladu sa uslovima zaštite prirodnih i kulturnih vrednosti, a
naročito sa uslovima zaštite kvaliteta parametara životne sredine, kroz
izradu odgovarajućih procena uticaja objekata na životnu sredinu. Autori
ovog rada bili su članovi radnog tima za izradu Strategije prostornog
razvoja Republike Srbije (SPPRS) i Prostornog plana Republike Srbije
(PPRS) i predložili su metodologiju u oblasti OIE u ovim planskim
dokumentima, kao i metodologiju koja bi se primenjivala za planove
nižeg reda. U okviru SPPRS i PPRS identifikovani su problemi, urañena je
SWOT analiza, predloženi su strateški prioriteti kao i osnovni i operativni
ciljevi sa predlozima implementacije plana.
Operativni ciljevi koji se odnose na promociju i podsticanje primene OIE
radi očuvanja prirodnih resursa i zaštite životne sredine su: efikasnije
korišćenje sopstvenih potencijala u proizvodnji energije; razvoj
adekvatnog informacionog prostornog sistema i uvoñenje GIS tehnologije
prilikom odreñivanja potencijala i lokacija za proizvodnju energije iz OIE;
utvrñivanje baze podataka o svim obnovljivim izvorima sa njihovim
potencijalima i aktivnostima u kojima bi mogli biti korišćeni (regionalna i
lokalna rasprostranjenost, sirovine, proizvoñači, korisnici, institucije i dr.);
utvrñivanje kriterijuma za izbor lokacija; izrada akcionog plana za održivo
korišćenje OIE u Srbiji i realizacija demonstracionih projekata; smanjenje
zavisnosti od uvoza fosilnih goriva; razvoj slabije razvijenih regiona i
posebno ruralnih sredina otvaranjem postrojenja za proizvodnju energije
iz OI i otvaranje novih radnih mesta; smanjenje emisija gasova staklene
bašte itd.
Neki od predloženih programa vezanih za implementaciju PPRS u su
sledeći: izrada studije potencijala OIE sa ekonomskim pokazateljima
kojima bi se utvrdila rentabilnost, rizici i tržišni uslovi za svaki pojedinačni
izvor; unapreñenje postojeće i izgradnja nove infra i suprastrukture za
potrebe distribucije i korišćenja OIE;definisanje sistema primene na
odreñenim (povoljnim) lokacijama; jačanje svesti i znanja u pogledu
korišćenja OIE; podsticanje novih istraživanja, finansiranih od strane
državih institucija ili ino partnera, koja bi determinisala nove potencijalne
lokacije za eksploataciju. Na nivou regionalnih planova potrebno je izvršiti
identifikovanje i kvantifikovanje lokalnih OIE; izraditi bazu podataka sa
21
podacima o OIE u regionu; utvrditi energetske potrebe u vremenskom
periodu za koji se plan radi; izvršiti mapiranje (kartiranje) OIE i moguće
veze sa postojećom i planiranom infrastrukturom (energetska mreža);
identifikacija energetskih potreba i potencijala; vrednovati potencijalne
OIE pod datim tržišnim uslovima itd.
Karakteristike postojećeg i rekonstruisanog fonda zgrada odreñuju
optimalne tipove snabdevanja energijom.
Na nivou naselja potrebno je izvršiti detaljna istraživanja i procenu
različitih sistema grejanja u kontekstu kvantitativnih i ekoloških aspekata i
izvršiti optimizaciju njihovih specifičnih karakteristika u odnosu na
strukturu naselja i mogućnost korišćenja OIE. Dobar raspored i
grupisanje objekata mogu znatno doprineti smanjenju gubitaka toplote,
kao i omogućiti primenu OIE, posebno solarnu energiju
Da bi mogli da se analiziraju različiti tipovi naselja, kao prvo je potrebno
formirati bazu podataka za svaki tip naselja, što se vrši kroz studije
modela. Ova baza podataka treba da sadrži podatke o lokaciji (mikroklima likacije, konfiguravija terena, osunčanost, izgradjenost lokacije i
vrste objekata).
Ovakvu bazu podataka trebalo bi raditi za par
karakterističnih naselja (jedno individualno, jedno kolektivno, jedno
mešovito, jedno staro gradsko jezgro itd). To bi omogućilo formiranje
jedinstvene metodologije za energetsku analizu objekata i primenu OIE.
Potrebno je obezbediti koordinaciju u procesu donošenja odluka na nivou
lokalne uprave u oblastima urbanističkog planiranja, proizvodnje i
potrošnje energije u sektoru zgradarstva, stambene izgradnje, očuvanja
životne sredine, resursa itd.
Tehnoekonomske performanse sistema za primenu OIE u velikoj meri
zavise od lokacije. Tehnički parametri su često u koliziji sa ekonomskim ili
tržišnim. Može se reći da su, ipak, najznačajniji socio-ekonomski
parametri, pored parametara zaštite životne sredine.
ZAKLJUČCI I PREPORUKE
Koncepcija planiranja seoskih i gradskih naselja na osnovu energetskih
principa, a u skladu sa klimatskim promenama podrazumeva energetski
racionalnija i efikasnija naselja od postojećih. Ova koncepcija ujedno
sadrži humanu i ekološku dimenziju, koju malo naselja danas ima.
Planiranje, bez obzira o kom nivou se radi (prostorni, regionalni,
generalni planovi ili urbanistički projekti) mora da sadrži energetsku i
ekološku komponentu.
Koncepciju i pravce razvoja OIE moguće je obezbediti na sledeći način:
1. Ustanoviti čvrstu komunikaciju sa odgovarajućim vladinim i
drugim organima i institucijama sa ciljem učestvovanja u razvoju
energetske strategije. Zajedničke radne grupe ili odbore treba
22
uspostaviti na operativnom nivou radi lakše meñusektorske
saradnje.
2. Omogućiti pristup informacijama i obrazovanje iz oblasti
obnovljivih izvora energije energije, svim zainteresovanim
stranama (različitim nivoima upravljanja i donosiocima odluka,
stručnim institucijama, NVO, zainteresovanim grupama i
organizacijama) kroz osnivanje Edukacionog centra za obnovljive
energetske izvore.
3. Razvijati i realizovati projekte na lokalnom nivou u funkciji
edukacije zainteresovanih u procesu planiranja i donošenja
odluka, učešća lokalnog profitnog sektora i lokalnog zajednice, u
najširem smislu.
4. Pokrenuti inicijativu za osnivanje Nacionalne mreže za upravljanje
obnovljivim izvorima energije koja će raditi na promociji upotrebe
obnovljivih izvora i na programima za štednju i efikasno
korišćenje energije. Mreža bi takoñe trebalo da da podršku u
obezbeñivanju pristupa finansijskim izvorima za male i srednje
proizvožñče energije.
5. Uvesti ekološku/energetsku/ekonomsku tematiku, u najširem
smislu, u školski sistem.
6. Mobilisati finansijske institucije kako bi podstakle investiranje u
ovaj sektor.
7. Raditi na unapreñenju mera koje će dati podršku kroz fiskalnu i
finansijsku politiku (niži porezi, niže kamatne stope, subvencije za
cenu energije iz obnovljivih izvora).
8. Podržati istraživanja i razvoj tehnologije.
Da bi se obnovljiva energija prihvatila na širem planu potrebno je
sprovoditi brojne akcije koje obuhvataju rad sa javnošću kroz programe
permanentne edukacije. Cilj je da se na širokom planu prihvati ideja o
prednostima primene obnovljivih goriva u naseljima Srbije (ekonomske i
ekološke prednosti). Za ove akcije potrebna je jaka vladina politika koja
donosi propise o delimičnom oslobañanju poreza na proizvodnju i
primenu proizvoda koji doprinose racionalnoj potrošnji energije.
Jačanje fokusa prema organizacijama koje koordiniraju ove poduhvate,
zatim privatnih i javnih preduzeća, kao i akcije vlasti npr. grupa
organizacija koje podržavaju razvoj, finansiranje i koordinaciju izmeñu
stakeholder-a (razne vrste industrija, biznisa, Vlade, univerziteta i
istraživačkih instituta i korisnika usluga). Osim toga neophodna je pomoć
i konsultacije vladinih agencija investitorima prilikom izrade biznis planova
i studija izvodljivosti, stvaranje jakog menadžerskog tima od strane
investitora (biznis, finansije, eksperti, projekt menadžeri), razvijanje
strategije u slučaju rizika proizvodnje itd. Nakon donošenja odluka o što
većem korišćenju lokalnih izvora energije potrebno je definisati
metodologiju rada i doneti akcioni plan.
23
Medjutim, na osnovu pregleda programa, dokumenata, odluka i obaveza
koje su donete u Srbiji, može se zaključiti da bi njihova direktna primene
doprinela racionalnijoj potrošnji energije u seoskim i gradskim naseljima
kao i smanjenju emisija gasova staklene bašte. Vraćanjem odluka u ruke
lokalnog stanovništva i zaštitnom politikom i praksom, koja obezbeñuje
pravedan pristup raspodeli dobara (šume, vode i rude), učinio bi se važan
korak na putu ka smanjenju siromaštva lokalnih zajednica i dao doprinos
zaštiti resursa. Iako Republika Srbija u prethodnom periodu nije
značajnije niti organizovanije koristila potencijale svojih obnovljivih izvora
za proizvodnju električne energije, na osnovu prethodne analize moguće
je uočiti da povoljna prostorna distribucija ovih izvora, kao i mogući
kapaciteti iskorišćenja u značajnom procentu mogu zadovoljiti lokalne
potrebe seoskih i gradskih naselja.
Implementacija novog Prostornog plana Repbulike Srbije, kao i donošenje
novih zakonskih i podzakonskih akata u oblasti energetike, ali i
inkorporiranje pojedinih stavova o korišćenju obnovljivih energetskih
izvora u zakonske akte o planiranju i izgradnji, može doprineti
značajnijem povećanju korišćenja obnovljivih izvora energije i postizanju
većeg stepena usaglašavanja strateških pravaca razvoja energetike u
kontekstu novonastalih klimatskih promena.
LITERATURA
A "grant night out" for sustainable energy, Energy Globe Awards 2000,
Renewable Energy World, (REW), James &James, Vol 3, No 3, p.24, 2000.
Prostorni plan Republike Srbije, „Službeni glasnik RS“ 88/2010
Pucar, M.: Svetska i domaća iskustva u planiranju i primeni obnovljivih izvora
energije (Internatonal and Domestic Experiences in Plnning and
Application of Renewable Energy Sources), Poglavlje u monografiji:"
Prilog unapreñenju teorije i prakse planiranja i implementacije", izdanje:
IAUS, str.209-225, 2002.
Pucar, M.: Održivo planiranje gradova i uticaj potrošnje energije u zgradama na
promenu klime, Poglavlje u Monografiji IAUSa: Održivi prostorni razvoj
grada 2005, str.71-94.
Pucar, M.:, Keynote paper: Principles of Ecological and Energy Efficient Urban
Planning and Application of Renewable Energy Sources – Present Conditions
and Possibilities, International Scientific Conference: „Sustainable Spatial
Development of Towns and Cities”, Thematic Conference Proceedings Volume 1, Institute of architecture and urban&spatial planning of Serbia,
Beograd, pp. 247-278, 2007.
Pucar, M., Nenković, M., Investiranje u obnovljive izvore energije u Srbiji put ka
održivom razvoju - strateški, legislativni i prostorni aspekti, Letnja škola
urnbanizma: Investitori-investicije mesto i značaj u izradi strategije
prostornog i urbanog razvoja Srbije, Tara, pp. 223-241, 2007.
24
Pucar M., Nenković M.: Mogućnosti primene geotermalne i energije iz
komunalnog čvrstog otpada u Srbiji, (Possibilities of solar, geothermal and
solid waste energy application in Serbia) Časopis Energetika br. 1-2/god
H/mart 2008.Savez energetičara ENERGETIKA, pp. 114-120, 2008.
Pucar, M.; M. Nenković-Riznić and B. Josimović: Keynote paper: "Environmental
Protection in the Function of Regional Development in Serbia" International
Scientific Conference", Thematic Conference Proceedings Vol.1 „Regional
Development, Spatial Planning and Strategic Governance" Institute of
Architecture and Urban&Spatial Planning of Serbia (IAUS), pp. 287-319,
2009.
Pucar, M., Nenković-Riznić, M., Strategija prostornog razvoja Republike Srbije,
Studijsko-analitička osnova, Tematska sveska: Prostorni i ekološki aspekti
korišćenja obnovljvih izvora energije i energetska efikasnost, Republička
Agencija za prostorno planiranje, Beograd, 2009.
Pucar, M., Nenković-Riznic, M., Prostorni raspored, mogućnosti i potencijali
proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora energije u Srbiji,
Konferencija o obnovljivim izvorima elektricne energije, SMEITS, Beograd,
2011.
Petrović, S., Pucar, M., Energetika i prostorni razvoj Srbije, Budućnost energetike
i prostorni razvoj Srbije, Republička Agencija za prostorno planiranje,
Beograd, 2011.
25
26
ADAPTACIJA GRADOVA NA KLIMATSKE PROMENE –
ULOGA ZELENE INFRASTRUKTURE
CITIES ADAPTATION TO CLIMATE CHANGES – THE ROLE OF
GREEN INSFRASTURCTURE
Jasminka Cvejić, Aleksandar Bobić, Andreja Tutundžić, Stojanka Radulović
Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet, Odsek za pejzažnu arhitekturu i hortikulturu,
Kneza Višeslava br. 1, Beograd
APSTRAKT
Istraživanja i scenariji globalnih klimatskih promena ukazuju na
verovatnoću učestalijih pojava olujnih nepogoda, ekstremnih vrućina,
porasta rizika izumiranja vrsta i dr. (IPCC 2007). Takoñe je jasno da
takve promene imaju značajne implikacije na urbane i suburbane predele
i da zelena infrastruktura kao važan sastavni deo gradske sredine treba
da da odgovor na neke od izazova koje će klimatske promene dovesti u
životu kako humane populacije, tako flore i faune. Zelena infrastruktura
je koncept koji se pojavio sredinom 1990-tih u Americi i koji osvetljava
značaj uvažavanja prirodne sredine u donošenju odluka o namenama i
načinima korišćenja zemljišta. Ona se može definisati kao strateški
planirana i upravljana mreža zelenih i otvorenih gradskih prostora, koja
čuva vrednosti i funkcije ekosistema i time obezbeñuje korist za humanu
populaciju i urbanu prirodu. Rezultati dosadašnjih istraživanja nesumnjivo
pokazuju da zelena infrastruktura obezbeñuje niz pozitivnih efekata, koji
mogu da budu znatan doprinos u adaptaciji gradske sredine na klimatske
promene, kao i ograničen, ali važan, doprinos ublažavanju ovih promena.
Zaključci se odnose na potrebu prilagoñavanja metodologije planiranja u
cilju adaptacije gradske sredine na globalne klimatske promena. Naime,
postojeća politika planiranja favorizuje „pogušćavanje“ urbane sredine,
što će redukovati sposobnost, pre svega rastućih gradova, za adaptaciju
na klimatske promene. Stoga je očigledna potreba stavljanja naglaska na
funkcionalni značaj „zelene infrastrukture“ u politici i praksi planiranja
gradova.
Ključne reči: zelena infrastruktura, urbani i suburbani predeo, globalne
klimatske promene, funkcije ekosistema, urbanističko planiranje, urbana
priroda
27
ABSTRACT
Research and scenarios of global climate change indicate the likelihood of
more frequent occurrence of storm disasters, extreme heat, species
extinction increasing risk and others (IPCC 2007). It is also clear that
such changes have significant implications for urban and suburban
landscapes and that green infrastructure, as an important part of the
urban environment, need to give answers on some challenges that
climate change brings life to the human population, as well as to the flora
and fauna. Green infrastructure is a concept that emerged in the mid
nineties in America, which emphasize the importance of the environment
in the decisions making process of land use. Green infrastructure can be
defined as strategically planned and managed network of green and open
urban spaces, which preserves the values of ecosystem functions and
thus provides benefits to the human population and urban nature.
The results of previous studies undoubtedly show that green
infrastructure provides the number of positive effects, which makes
significant contribution to the urban environment ability to the climate
change adaptation, as well as limited, but an important contribution to
mitigation of these changes.
Conclusions indicate the need for adaptation of planning methodologies
towards the adaptation of urban areas to climate change. Existing
planning policies favour dense urban areas, which reduces capacity for
the adaptation to climate change, especially in developing cities.
Therefore, it is an obvious need to emphasize the functional importance
of "green infrastructure" in policies and practice of town planning.
Keywords: green infrastructure, urban and peri-urban landscape, global
climate change, ecosystem functions, urban planning, urban nature
UVOD
Klima je bazični prirodni resurs i stoga ima dominantan uticaj na
ekosisteme kao i na stanje i razvoj društva i ljudske civilizacije uopšte.
Prema projekciji uticaja globalnih klimatskih promena (Internacional
Panel for Climate Change – IPCC, 2007 i EEA, 2008) područja Centralne i
Istočne Evrope će karakterisati: više temperaturnih ekstrema, manje
padavina u toku leta, više rečnih poplava tokom zime, više temperature
voda, varijabilnost u prinosu žitarica, veća opasnost od šumskih požara i
manja stabilnost šumskih ekosistema.
Srbija je jedna od zemalja u zaleñu Mediteranskog Regiona za koji se
smatra da će biti posebno teško pogoñen globalnim klimatskim
28
promenama (Nikolić, 2010). Procene u blažoj varijanti, prema scenariju
SRES B2 za naše područje, do kraja ovog veka, daju povećanje godišnje
temperature vazduha od čak 40C (IPCC, 2007). Postoji i verovatnoća da
će procenjen “održivi” porast godišnje temperature od 20C za područja
Evrope biti prevaziñen već sredinom veka (EEA, 2004). Prema
procenama, neka područja Srbije će tokom leta imati za 20% manje
padavina. Iznos smanjenja letnjih padavina, po najnepovoljnijoj opciji,
premašuje 50% sadašnjih normala2 (Popović et al., 2009).
Predviñene klimatske promene bi mogle doneti mnoštvo dramatičnih
posledica, uključujući česte suše, nedostatak pijaće vode, smanjenje
poljoprivredne proizvodnje, pojavu endemske gladi meñu siromašnim
slojevima stanovništva, pojava epidemija, migracije stanovništva u
potrazi za vodom i hranom, konflikti oko ograničenih resursa, itd.(Nikolić,
2010). Promena klime je globalni problem, ali će se posledice osetiti biti
predmet interesa kako na regionalnom tako i lokalnom nivou. Naime,
procene su da će ove promene imati značajne implikacije na urbana
područja. Sobzirom na to da preko 50% stanovništva sveta i 80%
stanovništva Evrope danas živi u gradovima, ovakvi problemi postaju
uzrok sve veće brige. U tom smislu, meñudržavni panel o klimatskim
promenama (Internacional Panel for Climate Change - IPCC) planirao je
za svoj sledeći izveštaj, posebnu studiju koja će razmatrati buduće
projekcije
problema
urbanih
područja,
povezujući
klimatske,
infrastrukturne, demografske i energetske aspekte urbanizacije. Svetski
fond za prirodu (WWF, 2005) je, na primer, ne tako davno, skrenuo
pažnju na značajno zagrevanje prestoničkih gradova širom Evrope.
Imajući ovo u vidu, u mnogim zemljama se pokreću strateški projekti,
kao na primer projekat pod nazivom “Strategije adaptacije na klimatske
promene u ubanoj sredini” (Adaptation Strategies for Climate Change in
the Urban Environment –ASCCUE). u Velikoj Britaniji, Ovi projekti
obuhvataju pripremu za klimatske promene kroz strateško planirnje i
urbani dizajn. Jedan važan aspekt ovog projekta, koji je i predmet ovog
rada, je da istraži potencijal urbanih zelenih površina u adaptaciji na
klimatske promene.
Zelenа infrаstrukturа predstаvljа fizičko okruženje u grаdovimа i
nаseljimа i izmeñu njih. U tom smislu, njom su obuhvaćene kаko zelenа
strukturа, topogrаfijа i hidrologijа, tаko i fizičkа strukturа urbаne forme,
u čijoj sinergiji odnosа je moguće kreirаti mrežu otvorenih prostorа zа
društvene potrebe, аli i integrаlni sistem uprаvljаnjа ekološkim
procesimа. Shvaćena na ovakav način, zelenа infrаstrukturа
sveobuhvatno obuhvаtа sve resurse životne sredine i doprinosi održivom
uprаvljаnju resursimа. U prаksi to znаči dа je postojeće trаdicionаlne
2
Period 1961-1990. je period poslednje standardne klimatološke normale
29
mreže zelenih strukturа potrebno renаturаlizovаti kаko bi se uspostаvili ili
obnovili prirodni procesi kojim bi se izgrаdili sistemi zа ublažavanje
klimatskih promena, uprаvljаnje poplаvаmа, аtmosferskim vodаmа,
povećаo biodiverzitet i stvorili uslovi zа unаpreñenje kvaliteta života.
CILJ I METOD RADA
Rad istražuje fenomen uticaja globalnih klimatskih promena na gradove,
njihovu ranjivost, kao i mogućnosti za adaptaciju u ublažavanje posledica
ovog globalnog fenomena. U tom smislu, posebna pažnja posvećena je
istraživanju uloge i značaja zelene infrastrukture u adaptaciji3 na
klimatske promene. Cilj ovog rada je da se, kroz pregled raspoloživih
literarnih podataka, osvetle pozitivni efekti uticaja zelene infrastrukture u
adaptaciji urbanog mikroklimata na klimatske varijacije izazvane
infrastrukturom izgrañenog predela. Širi cilj rada je da sugeriše da
planiranje zelene infrastrukture u borbi sa klimatskim promena, što
takoñe nudi alternativni pristup održivom urbanom planiranju.
U prvom delu, rad se bavi odgovorom gradova na klimatske promene u
pogledu proklamovanih i usvojenih gradskih politika. Zatim se daje
objašnjenje pojma “zelena infrastruktura” i uloge koju ona može da ima u
unapreñenju održivog upravljanja gradova. U tom smislu, prikazani su
rezultati istraživanja jednog broja autora koja ukazuju na pozitivne
efekate pojedinih elemenata zelene infrastrukture u borbi sa klimatskim
promenama. Rad polazi od procene kako integralni pristup planiranja
zelene infrastrukture može unaprediti kvalitet urbane životne sredine.
Sledeći deo rada daje pregled skorašnjih studija slučaja na teritoriji grada
Beograda koje koriste holistički pristup u planiranju grada i daju polaznu
osnovu za istraživanje u oblasti adaptacije gradske sredine u odnosu na
projekcije uticaja klimatskih promena. Pregled dat u ovom radu je samo
korak ka neophodnim detaljnim istraživanjima uticaja indukovanim
klimatskim promenama, kao baze za prostorni razvoj i donošenje odluka
na nivou rastućih gradova u pogledu adaptacije na klimatske promene.
Metod rada je obuhvatio prikupljanje i analizu literarnih izvora danas
aktuelnih istraživanja u oblasti efekata urbanog zelenila u redukciji
temperaturnih i hidroloških promena urbane životne sredine. Sledeći
korak je obuhvatio analizu iskoristivosti postojećih studija i projekata,
3
Adaptacija na klimatske promene može se definisati kao “prilagoñavanje kao odgovor na
aktuelne ili očekivane klimatske stimulanse ili njihove posledice u prirodnim i humanim
sistemima. Ona obuhvata ublažavnje štete ili iskorišćavanje delotvornih mogućnosti;
razumevanje kako klima može da se menja, šta mogu da budu uticaji, kao i izgradnju
kapaciteta i preduzimanje akcija u vezi tih uticaja (UK Climate Impacst Programme)
30
rañenih za grad Beograd, za dalja detaljna istraživanja u cilju
uspostavljanja multifunkcionalne zelene infrastrukture grada.
URBANE POLITIKE VICE-VERSA KLIMATSKE PROMENE
Svest o tome da urbana sredina – dom za oko tri četvrtine grañana EU –
drži jedan od ključeva borbe protiv klimatskih promena, bio je razlog što
je Evropska Komisija pokrenula inicijativu 2009. za ustanovljavanje
Saveza gradonačelnika (Covenant of Mayors), sa zadatkom da podrži i
ubrza akcije lokalnih vlasti u rešavanju ovih problema.
Aspekt urbanih otvorenih područja sa stanovišta unapreñenja životne
sredine je takoñe naglašen u mnogim drugim evropskim politikama, kao
na primer u Laipcigčkoj Povelji (Leipzig Charter), Alborgčkoj Povelji
(Aalborg Charter of European Cities and Towns Towards Sustainability),
tematskoj strategiji za urbanu životnu sredinu (Thematic Strategy on
Urban Environment), Šestom akcionom programu za zaštitu životne
sredine (Sixth Environment Action Programme), Evropskoj konvenciji o
predelu, . Ovaj aspekt je takoñe istražen kroz mnoge evropske projeke URGE, RUROS, BUGS (Hudekova, 2011).
Urbana sredina poseduje karakteristična biofizička obeležja u poreñenju
sa susednim ruralnim područjima. To su, pre svega, izmenjena razmena
energije, što ima za rezultat stvaranje urbanih toplotnih ostrva i promenu
hidrologije urbanih područja, što utiče na povećano površinsko oticanje
kišnih voda. Takve biofizičke promene su delimično rezultat promene
zastora urbanih područja (Whitford et al., 2001). Proces urbanizacije
zamenjuje površine pod vegetacijom – koje obezbeñuju senku,
evapotranspiraciono hlañenje, zadržavaju kišne voda, imaju funkciju
skladištenja i infiltracije – sa nepropusnim izgrañenim površinama.
Klimatske promene će pojačati nepovoljne efekte ovih procesa (Gill et
al.2007). Stoga postoji urgentna potreba razvoja strategija adaptacije
gradova na buduće klimatske promene. Planirane adaptacije imaju za cilj
da se suprotstave očekivanim uticajima klimatskih promena i one su
rezultat ciljanih odluke, na osnovu svesti o tome da su uslovi promenjeni
ili da će se menjati i da je potrebna akcija da se uopšte uslovi vrate i
održavaju. Kreativno korišćenje zelene infrastrukture je jedna od
mogućnosti, od koje se, u pomenutim strategijama adaptacije, mnogo
očekuje. Ona treba da bude prepoznata u procesu planiranja na svim
nivoima - od regionalnih prostornih strategija, kroz okvire lokalnog
razvoja kao i kroz kontrolu razvoja unutar urbanih susedstva (Gill et
al.2007; Bowler et al 2010). Ove usluge ekosistema4 obezbeñene od
4
Usluge ekosistema su procesi pri kojima sredina produkuje resurse koje besplatno
koristimo, kao što su na primer čista voda, drvo za grañu, staništa ihtiofaune ili polinacija
divljih biljaka i useva. Bez obzira da li se nalaze u gradu ili u ruralnom području, ekosistemi
31
strane urbanih zelenih površina su često previñane i podcenjivane (Daily,
1997). Sa klimatskim promenama funkcionalnost koju obezbeñuju urbane
zelene površine postaje sve značajnija (Gill et al.2007).
ZELENA INFRASTRUKTURA – DEFINICIJE I TRENDOVI
Gotovo sve definicije
zelene infrastrukture
koriste koncept
multifukcionalnosti prirodnih resursa; usvajaju holistički način
razmišljanja; stavljaju fokus na fizičke interakcije izmeñu različitih tipova
zelenih površina. Meñusobna povezanost i umrežavanje resursa je
zajednička za sve definicije. Definicije obuhvataju prirodi bliska područja i
objekte, usluge ekosistema, ekonomske i kulture dobiti i dobiti na
kvalitetu životne sredine. Ključni princip, naglašen u ovim definicijama, je
korišćenje postojećeg karaktera predela za unapreñenje vrednosti duha
mesta. Tako definicija zelene infrastrukture glasi: Zelena infrastruktura je
povezana mreža prirodi bliskih područja i objekata, koja štiti ili obnavlja
ekološke funkcije i olakšava održavanje zdravog stanje usluga
ekosistema, koji obezbeñuju ekonomske, kulturne i druge dobiti na
kvalitetu života ljudi, biljka i životinja, obezbeñujući njihov razvoj u
prirodnim uslovima (Hamin & Gurran 2009)
Zadnjih godina pojam se, kod nekih autora, transformiše u pravcu više
direktne paralele sa pojmom tradicionalne infrastrukture, i stoga ne
uključuje samo povezanost, već i tretman i upravljanje kišnim vodama i
ostale funkcije. Tako postavljana definicija glasi: „Zelena infrastruktura je
zaštita, obnova ili formiranje objekata koji koriste prirodne procese za
recikliranje kišnih voda, konzervaciju energije i prečišćavanje vazduha, na
način koji podstiče povezivanje, podržava razvoj, koji je ekonomski
održiv, i održiv sa stanovišta životne sredine“ (Hamin & Gurran, 2009).
Benedict & McMahon (2006) su, na primer, definisali zelenu
infrastrukturu kao holistički pristup korišćenja prirodnih i humanih
resursa, koja teži da zaštiti prirodne ekosisteme i funkcije, i koja
dopunjuje razvoj u usaglašenom maniru. Prema istim autorima zelena
infrastruktura koristi planiranje, dizajn i pristupe implementaciji, slične
onima koji se koriste za puteve, sistem upravljanja vodama i drugim
u kojima ljudi žive, pružaju dobra i usluge koje su nam veoma bliske, kao što su:
ublažavanje vremenskih ekstrema i njihovih uticaja; rasejavanje semena; ublažavanje suša i
poplava; zaštita od ultravioletnog zračenja; kruženje hranljivih materija; zaštita obala reka,
kanala i mora od erozije; detoksikacija i razlaganje otpadaka; kontrola poljoprivrednih
štetočina; održavanje biodiverziteta; formiranje i zaštita zemljišta i obnova plodnosti. Oni
takoñe doprinose stabilnosti klime, prečišćavaju vazduh i vodu, kontrolišu organizme
nosioce zaraza,; oprašuju useve i prirodnu vegetaciju itd. (prema Ecological Society of
America)
32
komunalnim objktima, u različitim razmerama i preko administrativnih
granica.
Kao što je već naglašeno suštinski značaj, s obzirom na već prisutne
klimatske promene, će imati ublažavanje i prilagoñavanje verovatnim
budućim klimatskim uslovima. Značajan pravac postizanja tog cilja je
obezbeñivanje snažne zelene infrastrukture u regionu i gradovima.
Zelena infrastruktura je odlično sredstvo za ispunjavanje tih ciljeva iz više
razloga, prema Hamin & Gurran, 2009:
•
Zelena infrastruktura se bazira na sistemskom razmišljanju i po
svojoj prirodi je meñusobno povezana - i jedno i drugo će biti
neophodno u kontekstu klimatskih promena
•
Zelena infrastruktuta teži da dostigne, na posebnim lokacijama,
višestruke ciljeve, što će takoñe, iz urbane perspektive, biti
neophodno za klimatske promene, gde su neizgrañena područja
prilično ograničena.
•
Zelena infrastruktura teži da bude regionalna, i regionalna
rešenja će biti efikasnija za klimatske promene od lokalnih, pošto
su voda, energija, hrana i emisija u najmanju ruku pitanja
regionalne razmere.
Već danas se urbana životna sredina razlikuje od okolnog predela u
brojnim karakteristikama (temperature, vlažnost, kvalitet vazduha i dr).
Zelena infrastruktura urbanih područja igra značajnu ulogu ublažavanja
ovih karakteristika. Implementacija zelene infrastrukture obuhvata
realizaciju tehničkih (inženjerskih) objekata, kao što su: ozelenjeni
krovovi, bioretenzije, vegetacijoni drenažni kanali, permeabilni zastori,
rezervari i retenzije kišnih voda, kao i podizanje novih zelenih površina.
Brojna su istraživanja pozitivnog uticaja zelene infrastrukture u adaptaciji
gradova na klimatske promene. U sledećem poglavlju su prikazani
rezultati niza aktuelnih istraživanja u svetu, a odnose se na uticaj zelene
infrastrukture na kvalitet klime u gradovima odnosno, na ublažavanje
negativnih efekata klimatskih promena.
PRIKAZ REZULTATA AKTUELNIH ISTRAŽIVANJA U SVETU
Globalne klimatske promene će dodatno termalno opteretiti urbana
područja naglašavajući uticaj urbanih toplotnih ostrva (Voogt, 2002). U
tom smislu, urbana toplotna ostrva imaju značajne implikacije na konfor i
zdravlje ljudi, zagañenje vazduha, korišćenje energije i urbano planiranje.
Primarna površinska kontrola za većinu urbanih toplotnih ostrva su:
geometrija urbanih površina i njihova termalna svojstva (Oke et al.,
1991). Geometrija površina odnosi se na zaklanjanje neba zgradama i
33
drugim objektima, izražena terminom poznatim kao “faktor sagledavanja
nebe” (sky view factor). Smanjivanje ovog faktora gotovo uvek vodi
porastu intenziteta urbanog toplotnog ostrva, mada, ako su zgrade na
veoma malom rastojanju, senka može da redukuje apsorpciju solarne
radijacije tokom dana. Termalna svojstva površina, posebno absorpcija
toplote, kontroliše unos i oslobañanje toplote podpovršinskog i
površinskog sloja. Suvi i manje zbijeni materijali, sa dobrim svojstvima
izolacije, kao drvo, pesak ili porozni (aerisani) beton imaju manje
vrednosti termalne absorpcije. Povoljni uslovi za prostrana toplotna
ostrva nastaju u onim tipovima urbane morfologije koje karakteriše veliki
procenat izgrañenih i zaptivenih površina, te velika termalna absorpcija.
Prema Voogt (2002), redukcija veličine urbanog toplotnog ostrva je
moguća kroz različite strategije ublažavanja5. Strategije koje su privukle
najveću pažnju obuhvataju korišćenje zelene infrastrukture za zasenu
površina, evapotranspiraciono hlañenje i uvećanje refleksije površina,
kako bi se redukovala količina solarne radijacije (Rosenfeld et al., 1998).
Kompozicija zelenila ima neospornu ulogu u odnosu na uticaj na
temperature vazduha u zelenim prostorima. Tako Potchter et al. (2006),
prema Bowler et al.(2010), na osnovu istraživanja parkova u Tel Avivu,
pronalaze da je temperatura u parku niža ukoliko je sklop visokog zelenila
gušći i preovlañujući u odnosu na otvorene travnjake. Isto tako, Chang et
al., (2007), prema Bowler et al.(2010) su, na osnovu sličnih istraživanja
parkova u Meksiko Sitiju i Tajpeju, dokazali da je veći procenat zastrtih
površina u parku u pozitivnoj korelaciji sa temperaturnim razlikama
vazduha. Do sličnih zaključaka u pogledu važne uloge faktora senke za
efekat hlañenja došli su Shashua-Bar & Hoffman (2000) u svom
istraživanju ovog fenomena na području Tel Aviva. U pogledu dispozicije
zelenih površina i njihove veličine pokazalo se da iste igraju važnu ulogu
u minimiziranju efekta zagrevanja vazduha. Koristeći numerički model za
procenu efekta rashlañivanje površina u susedstvu zelenih površina
Tsuyoshi &Takakura (1990/1991) su došli do zaključka da mala, različito
ozelenjenjena područja, na terenu ili na krovovima, sa dovoljnim
razmacima, produžavaju termalni efekat, van fizičkih granica zelene
površine, mnogo efektnije od velikog kontinualno ozelenjenog područja,
slične veličine.
Na osnovu modela razmene energije, prema Gill et al. (2007),
maksimalna temperatura pri tlu veoma zavisi od procenata zastupljenog
5
Ublažavanje klimatskih promena može se definisati kao “akcije koje redukuju čovekov
doprinos uzroku klimatskih promena”; ovo obuhvata i redukciju emisija gasova staklene
bašte kao ugljen dioksida (na primer kroz povećanje energetske efikasnosti, korišćenjem
alternativnih formi energije i transporta), i redukciju njihove koncentracije u atmosferi, na
primer, podizanjem zelenih površina u cilju smanjenja ugljenika (UK Climate Impacst
Programme)
34
zelenog pokrivača. Prema istraživanjima u Mančesteru, u Engleskoj,
sadašnja maksimalna temperature pri tlu u šumi (najmanje izgrañenom
tipu urbane morfologije) je za 12.80C niža od centra grada
(najizgrañenijeg tipa urbane morfologije). Prema scenariju niže emisije
gasova staklene bašte za 2080. (IPCC), očekivane maksimalne
temperature pri tlu u šumi su 10.90C i centru grada 33.20C, dok su za
scenarijo visoke emisije za 2080. (IPCC) prognozirane na 21,60C u šumi i
35,50C u centru grada. Prema istraživanjima Gill et al. (2007)
dodavanjem 10% zelenih površina područjima sa malo zelenila, kao što
su tipovi urbane morfologije centra grada i stanovanja velikih gustina,
zadržaće se maksimalne temperature pri tlu na ili ispod vrednosti perioda
poslednje standardne klimatološke normale, što ne uključuje i scenarijo
visokih emisija 2080. Sa druge strane, ako se ukloni 10% zelenih
površina, procenjuje se da će maksimalna temperature pri tlu do 2080., u
poreñenju sa periodom poslednje standardne klimatološke normale, pri
scenariju visoke emisije, u stanovanju velikih gustina, biti za 70C više, dok
će u centru grada ona biti veća za 8,20C. Whitford et al. (2001) su stoga
zaključili da je temperatura pri tlu efiksan indikator za razmenu energije
urbane sredine.
S’druge strane, uloga zelenila kao prekrivača tla u pogledu uticaja na
smanjenje efekta toplote na asfaltiranim i betonskim površinama je
znatna. Takebayashi & Moriyama (2009) su eksperimentalno procenjivali
stepen ublažavanja efekta toplote kroz zamenu asfaltiranog zastora
parkinga sa zastorom od trave. Na osnovu dobijenih rezultata u pogledu
veličine solarne radijacije, infracrvene radijacije, temperature vazduha,
relativne vlažnost i brzine i pravaca vetra, procenjena redukcija toka
toplote sa asfaltnog parkinga u odnosu na parking pod travom bila je za
100-150 W/m2 tokom dana i prosečno 50 W/m2 tokom noći. Slično,
Rosenzweig et al. (2006) su utvrdili da bi ozelenjavanje 50% krovova
NewYork City redukovalo prosečnu temperaturu pri tlu za 0,1 do 0,8 0C.
Banting et al. (2005) je utvrdio da bi ozelenjavanje 30-100% raspoloživih
krovova u Torontu, moglo da redukuje prosečne temperature za 0,5 do
20C.
Alexandri & Jones (2008) su procenjivali efekat zelenih krovova i
ozelenjenih zidova u urbanim kanjonima. U dvodimenzionalni model
mikro razmere, koji je procenjivao tri geometrije kanjona, dve orijentacije
i dva pravca vetra, bile su unete klimatske karakteristike devet gradova.
Istraživanje je pokazalo da vegetacija može da ublaži klimat izgrañene
sredine. Razmera efekata zavisi od toga gde je ona implementirana (krov
ili zid) i koji deo izgrañene sredine je istraživan (unutrašnjost kanjona ili
neposredna okolina). Pri uporeñivanju ozelenjenih površina sa betonskim,
izračunate su temperaturne razlike od 300C, u danu sa visokim nivoom
zračenja. Generalno je utvrñeno da zeleni zidovi imaju jači efekat u
35
kanjonu od zelenih krovova, ali oni ne utiču na temperature vazdušne
mase iznad kanjona. Zeleni krovovi, sa druge strane imaju jak efekat na
vazdušni sloj iznad njih, do veličine od 100C na 4 m visine. Geometrija
urbanih područja ima značajan uticaj na temperature pri površini i
temperature vazduha, zbog uticaja na distribuciju brzine vetra i zasenu
urbanih površina. Generalno, što je šira ulica, jači je efekat, specijalno sa
ozelenjenih zidova, zbog zasene konstrukcionog materijala i zbog veće
brzine vetra koja se javlja unutar kanjona. Na osnovu istraživanja došlo
se do rezultata da je vegetacija generalno imala veći efekat na urbanu
temperature u suvim i toplijim gradovima, nego u hladnijim, vlažnim
gradovima, mada oni takoñe mogu da imaju koristi od ozelenjavanja,
naročito kada su krovovi i zidovi pod vegetacijom (Alexandri & Jones,
2008).
Jedan od efekata zelene infrastrukture prema Clark et al.(2010) je efekat
ublažavanja temperature termalno obogaćenih kišnih voda urbanih
područja. Mnoge zemlje regulišu temperature vode kao sastavni deo
kvaliteta voda. Istraživači su zapazili da su područja izliva kišnih voda,
unutar vodenog stuba, imala značajan uticaj na temperature vode nakon
uliva. Efekti u redukciji i prevenciji termalnih opterećenja urbanih kišnih
vode u praksi zelene infrastrukture postižu se uobičajnim merama, kao
što su permeabilno popločavanje, ozelenjavanje, bioretenzije, ozelenjeni
drenažni kanali, zeleni krovovi itd. Laboratorijska istraživanja zastora na
Guelf univerzitetu u Ontariju, u Kanadi su pokazala da je temperature
oticanja kišnih voda sa poroznog zastora bila izmeñu 2 do 4oC hladnija u
poreñenju sa površina pod asfaltom (Verspagen, 1995., prema Clark et
al., 2010). Redukcija volumena oticanja postignuta na taj način je
primarni faktor u redukciji termalnog opterećenja. Drugi faktor koji
redukuje termalno opterećenje je zasena, dubina i tip medijuma, površina
i konfiguracija ispusta (Jones & Hunt, 2009., prema Clark et al. 2010).
Gill et al. (2007) su primenom modela površinskog oticanja za Mančester
došli do generalnog podatka, da što je više izgrañen tip urbane
morfologije, veće je oticanje površinskih kišnih voda. Tako, na primer,
povećanje zelenih površina od 10% u stambenim tipovima urbane
morfologije, redukuje oticanje u slučaju padavina od 28 mm (koliko se
očekuje pri visokom scenariju emisija do 2080) za 4,9%, dok povećanje
od 10% površina pod drvećem redukuje oticanje za 5,7%. Meñutim ovaj
iznos povećanja zelenih površina ili površina pod drvećem ne može da
zadrži buduće oticanje na vrednostima poslednje standardne klimatološke
normale.
Saglasno Lisle-u (2010), efikasno planiranje biodiverziteta u urbanim
otvorenim prostorima može da obezbedi bitno preuzimanje odgovornost
za adaptaciju na klimatske promene u urbanoj sredini. Biodiverzitet
urbanih područja suštinski ima sposobnosti da odgovori na buduće
36
projekcije klimata. Ta prilagodljivost obezbeñuje mogućnost urbanim
otvorenim prostorima da doprinesu adaptaciji na klimatske promene.
Jedan od načina istraživanja adaptacije na moguće klimatske promene je
razmatranje zelene infrastrukture konurbacionih područja iz perspektive
predeone ekologije (Gill, et al. 2007). Na taj način, zelena infrastruktura
se može sagledati kao sklop koridora, parčadi i globalne matrice (Forman
and Godron, 1986., prema Gill et al. 2007). Ove komponente imaju
različite uloge u pojmu klimatske adaptacije. Na primer, zaštita od
poplava je naročito značajna u koridorima, sa druge strane matrica i
parčad su naročito značajni za infiltraciju kišnih voda, itd.
Prikazani pregled istraživanja pokazuje veoma različite pristupe i
interesovanja autora u nastojanjima pronalaženja dokaza o doprinosu
zelene infrastrukture gradova u adaptaciji na klimatske promene. Od
značaja za pomenuta istraživanja bilo je izdvajanje urbanih morfoloških
jedinica, načina korišćenja površina, veličine zelenih površina, zatim
utvrñivanje distanci izmeñu zelenih površina, poroznost zastrtih površina,
vrste primenjenih materijala, procenat pod drvećem i travnjacima i dr.
Rezultati istraživanja navedenih autora nesumnjivo pokazuju nezamenljiv
doprinos zelene infrastrukuture u adaptaciji gradova na klimatske
promene.
STUDIJE SLUČAJA ZA GRAD BEOGRAD
Istraživanja trendova temperature i padavina u Beogradu i indikatora
promene ekstrema u Srbiji za period 1888 – 2006. nesumnjivo pokazuju
da su klimatske promene već prisutne (ðorñević, 2008). Prema
istraživanjima ovog autora srednje, maksimalne i minimalne godišnje i
sezonske temperature vazduha su porasle, izuzev tokom leta, kada je
maksimalna temperature imala tendenciju laganog opadanja. Najveći
porast je zabeležen sa minimalnim temperaturama, naročito zimi. Na
godišnjem nivou količine padavina se povećavaju, sa najvećim
povećanjem tokom zime, dok u proleće one opadaju. Tokom godine, broj
dana sa padavinama je u opadanju, izuzev tokom leta, gde je zabeležen
porast broja takvih dana. Pojava učestalosti veoma niskih temperatura
opada. Povećanje učestalosti veoma visoke maksimalne temperature je
dobijeno na svim mernim stanicama, dok se pojava učestalosti toplih
talasa i tropskih dana povećala. Na mernoj stanici Beograd zabeležen je
porast pojava učestalosti visokog kvantiteta padavina. Prema navodima
istog autora, slični rezultati za temperature i padavine dobijeni su za
sedam stanica (Sarajevo, Podgorica, Ulcinj, Tirana, Prilep, Atina, Krf) sa
područja Jugoistočne Evrope za period 1955-2000.
37
Navedeni dokazi klimatskih promena i pretnje socijalnoj dobrobiti i
ekonomskoj budućnosti stanovništva, biće razlog da grad Beograd, slično
drugim gradovima Evrope, donese svoju strategiju adaptacije i
ublažavanja negativnih efekata klimatskih promena. Kao neizbežna mera
u borbi sa klimatskim promenama u ovoj strategiji treba da bude
planiranje i implementacija zelene infrastrukture grada. Ono što nam je
potrebno, kada je u pitanju intervenisanje zelenom infrastrukturom u
borbi sa klimatskim promenama, su nove vrste istraživačkih projekata koji
grade interdisciplinarne veze izmeñu prirodnjaka (npr. ekologa, biologa,
hidrologa) i specijalista za izgrañenu sredinu (npr. planera, inženjera,
arhitekata, sociologa i geografa).
a)
b)
Slika 1. Karta biotopa Beograda; Izvedeni podaci a) Linijski elementi
sistema; b) Ugari i zaprložena zemljišta; Izvor: Projekat Zelena regulative
grada Beograda, Urbanistički zavod Beograda, 2007.
Kao prvi veći pomak ka predeono-ekološkom planiranju grada Beograda
je izarda GIS-a biotopa i vrednovanje biotopa Beograda izrañena u okviru
projekta "Zelena regulativa Beograda" (Slika 1.) Rezultati kartiranja i
vrednovanja su pokazali da na teritoriji grada postoji veliki diverziet
biotopa (izdvojeno je 52 tipa i 181 podtipa biotopa na površini od 77.460
ha, u okviru ukupno 163.800 geometrijski izdvojenih biotopa) kao i
diverzitet vrsta, (evidentirano je 161 vrsta ornitofaune koje se nalaze na
nacionalnoj crvenoj listi, 9 relikta i 16 vrsta flore sa nacionalne crvene
liste i dr.). Evidentirani su takoñe vredni biotopi šuma, vlažnih terena i
linijskih koridora značajnih za umrežavanje buduće zelene infrastrukture
grada. Projekat kartiranja i vrednovanja biotopa Beograda predstavlja
značajnu osnovu za multifunkcionalni pristup planiranju novog koncepta
zelene infrastrukture grada Beograda (Teofilović, Cvejić et al. 2007).
38
Kartiranje biotopa daje osnov i preporuku za dalja detaljna istraživanja
kao i niz podataka za neophodna istraživanja zelene infrastrukture u
funkciji adaptacije i ublažavanja klimatskih promene. Izmeñu ostalog,
osnovu za izdvajanja urbanih morfoloških jedinica, procenat
neporoznih/poroznih površina, procenat evapotranspiracionih površina,
procenat površina pod drvećem, povezanost zelenih površina, zapreminu
(volumen zelenila), raznovrsnost biotopa, vegetacionu strukturu biotopa,
biodiverzitet, izdvajanje predeono-ekoloških strukturnih elemenata
(koridora, parčadi, matrice) i dr.
Drugi izvor podataka je “Program za urbanistički plan sistema zelenih
površina Beograda“ izrañen u okviru Projekata "Zelena regulativa
Beograda" (IV faza) (Teofilović, Cvejić et al 2009; Cvejić & Teofilović
2010). Gradivne elemente planiranog sistema čine: dominante, tačke i
linije. „Dominante“ su velike, uočljive u prostoru, zelene površine, od
gradskog i regionalnog značaja, i predstavljaju noseće elemente sistema
zelenila. „Tačke“ su manje zelene površine lokalnog značaja, dok „linije“
predstavljaju tipove zelenih površina sa karakterom veza. Prostorna
realizacija konceptualnih opredeljenja planirana je uspostavljanjem
sistema meñusobno povezanih zelenih površina. Predloženi koncept
sistema zelenih površina (zelene infrastrukture) grada (Slika 2)
karakteriše:
•
„Jezgo“ sistema predstavlja dominantu celokupnog rešenja i
obuhvata ušće reke Save u Dunav. Planirano je unapreñenje
multifunkcionalnosti postojećih zelenih površina kao i formiranje
nove rekreacione zone grada.
•
„Unutrašnji prsten“ sistema čini pretežno područje srednje zone
grada sa zelenim površinama na minimalnom meñusobnom
rastojanju od 400 m. Dominante čine postojeći parkovi, šume i
park šume, kao i zelene površine otvorenih stambenih blokova.
Podizanje novih zelenih površina planira se na površinama ugara,
prevashodno unutar ili u neposrednoj blizini područja označenih
kao deficitarna sa zelenim površinama, kao i u delovima prstena
gde je konstatovan prekid u sistemu zelenih površina.
•
„Spoljašnji prsten“ sistema obuhvata uglavnom rubne zone
grada. Dominantne su šume, prirodno regulisane zelene
površine, većim delom na poljoprivrednim površinama. Kao
linijski elementi značajnu ulogu igraju šibljaci i živice na
poljoprivrednom zemljištu. Nove zelene površine planirane su u
cilju dostizanje predloženog standarda unapreñenja uslova života
od 225 m2/stanovnika, kao i standarda 6 m2 po stanovniku
unutar ili u neposrednoj blizini područja ocenjenih kao deficitarna
sa zelenim površinama za rekreaciju.
39
•
„Zelene veze“ sistema čini teritorija grada u vodnom zemljištu
reka Save i Dunava kao i duž malih gradskih vodotoka i duž
primarne saobraćajne mreže. Osnovna funkcija ove komponente
sistema jeste povezivanje ostalih komponenti sistema.
•
„Kontinualno izgrañeno gradsko tkivo“ čini teritorija centralne i
srednje zone grada. Uspostavljanje sistema je planirano slobodno
stojećim zelenim površinama tačkaste forme i drvoredima kao
vezivnim elementima.
•
„Diskontinualno izgrañeno područje“ čini teritorija spoljne i rubne
zone grada. Na teritoriji gde dominiraju poljoprivredne strukture i
prigradska naselja, uspostavljanje sistema je planirano zelenim
površinama linijskih formi, kao što su ostaci šuma, šibljaci i živice
na poljoprivrednom zemljištu i duž malih gradskih vodotokova i
melioracionih kanala.
Koncept sistema zelenih površina Beograda je formiran uvažavajući
sledeće principe povezanosti, multifunkcionalnosti, pristupačnosti, zaštite
karaktera predela, zaštite biodiverziteta i unapreñenja stanja životne
sredine. Principi na kojima je uspostavljen sistem poklapaju se sa
osnovnim principom ublažavanje i prilogoñavanje verovatnim budućim
klimatskim uslovima, a to je zaštita – unapreñenje – regeneracija (Moroz,
S., WWF; Hudekova, 2007):
•
Zaštita postojećih odlika životne sredine i ekosistema
•
Unapreñenje postojećih resursa u kreativnom održivom maniru
•
Regeneracija izgubljenih ili oštećenih usluga ekosistema
•
Zaštita heterogenosti staništa i biodiverziteta
•
Povezanost staništa
•
Obnova degradiranih prostora i aktivne intervencije kao odgovor
na pretnje indukovane klimatskim promena.
40
Slika 2: Osnovni elementi sistema zelenih površina (zelene infrastrukture)
Beograda; Izvor: Projekat Zelena regulative grada Beograda, Urbanistički
zavod Beograda, 2007.
ZAKLJUČAK
U domenu sаvremenih politikа i strаteških dokumenаtа o kvаlitetu
grаdovа, kvаlitet se posmаtrа kroz kvаlitet mestа, kvаlitet životne sredine
i kvаlitet životа, pri čemu je zelenа infrаstrukturа od ključne vаžnosti zа
ostvаrenje svа tri nаvedenа kvаlitetа. U sаvremenoj plаnerskoj prаksi
zelenu infrаstrukturu je moguće plаnirаti kroz sve prostorne nivoe od
regionа (strаteškа prirodnа i kulturnа dobrа) do susedstva, pri čemu se
nаjveći rezultаti u odnosu nа kvаlitet postižu nа nižim nivoimа: nivo
opštine ili nаseljа sа težištem nа prostorimа zа rekreаciju i koherentno
povezаnim zelenim i zeleno-sivim infrаstrukturаmа (grаdski pаrkovi,
rečnа priobаljа, neformаlni zeleni prostori, biciklističke i pešаčke stаze,
vodoizvorištа, močvаre i dr.), odnosno nivo susedstvа, koji nije
obаvezujući, аli je često veomа vаžаn jer se bаzirа nа lokаlnim
inicijаtivаmа grаñаnа i njihovom direktnom učešću u procesu plаnirаnjа i
implementаcije plаnа (izgled ulice i lokаlnih otvorenih grаdskih prostorа,
zаjedničkа i privаtnа dvorištа, pаrking prostori i dr.).
S druge strane, istraživanja trendova temperature i padavina u Beogradu
i indikatora promene ekstrema u Srbiji nesumnjivo pokazuju da su
41
klimatske promene već prisutne. Zbog toga veliki značaj za adaptaciju i
ublažavanja negativnih uticaja klimatskih promena u Beogradu svakako
ima zelena infrastruktura. Istraživanja efekata zelene infrastrukture su
brojna. Na osnovu u radu prikazanih rezultata istraživanja jednog broja
autora, može se zaključiti da su koristi od zelene infrastrukture i njenih
elemenata u borbi sa klimatskim promenama nesumnjive. Dve studije
rañene za teritoriju grada Beograda predstavljaju dobar osnov sa dalja
detaljnija istraživanja, kao i za potrebe donošenja strateških planova i
odluka. Dalja empirijska istraživanja o obimu, lokaciji, distanci, tipu i
strukturi elemenata zelene infrastrukture su neophodna da bi se izvršilo
njeno kvalitativno i kvantitativno vrednovanje, u funkciji unapreñenja i
održivog razvoja i upravljanja kvalitetom gradskog života.
LITERATURA
Alexandri, E., Jones, F. (2004). The Thermal Effects of Green Roofs and Green
Façades on an Urban Canyon Plea2004 - The 21th Conference on Passive
and Low Energy Architecture. Eindhoven, The Netherlands, 19 – 22
September 2004, Page 1 of 6
Adaptation Strategies for Climate Change in the Urban Environment (ASCCUE),
http://www.sed.manchester.ac.uk/research/cure/research/asccue/
Benedict, M. A., Edward T., McMahon, J.D. (2006). Green Infrastructure: Smart
Conservation for the 21st Century, The Conservation Fund, Sprawl Watch
Clearing House, Monograph Series
Banting, D., Li, J., Missios, P. (2005): Report on the Environmental Benefits and
Costs of Green Roof Technology for the City of Toronto City of Toronto and
Ontario Centres of Excellence – Earth and Environmental Technologies
(OCE-ETech)
Bowler, E. D., Buyung-Ali, L.,Knight T. M., Pullin A. S. (2010). Urban greening to
cool towns and cities: A systematic review of the empirical evidence,
Landscape and Urban Planning 97 (2010), 147–155
Clark, C., Busiek, B., Adriaens, P.(2010). Quantifying Thermal Impacts of Green
Infrastructure: Review and Gaps, Conference Cities of the Future/Urban
River Restoration 2010, Boston
Cvejić, J., Teofilović, A. (2010). Concept of the green spaces system – Belgrade
case study., Proceedings of Fabos Conference on Landscape and Greenway
Planning 2010, Budapest , pp171 -178, Hungary
Daily., G. C., Alexander, S., Ehrlich P. R. et al. (1997). Ecosystem Services:
Benefits Supplied to Human Societies by Natural Ecosystems. Issues in
Ecology, Number 2.
ðorñević, S. V.(2008) Temperature and Precipitation Trends in Belgrade and
Indicators of Changing Extremes for Serbia, GEOGRAPHICA
PANNONICA,Volume 12, Issue 2, 62-68 (2008)
Egenhofer, C., Alessi, M., and Nunez F. J.(2010). Greening EU Cities: The
Emerging EU Strategy to Address Climate Change. CEPS Task Force Report;
http://aei.pitt.edu/15185/C
42
Gill, S., Handley J., Ennos, R., Pauleit S. (2007). Adapting cities for climate
change: the role of the green infrastructure, Built Environment vol. 33 no.1,
Climate Change and Cities, pp. 115-132
Hamin, E. M., Gurran, N. (2009). Urban form and climate change: Balancing
adaptation and mitigation in the U.S. and Australia, Habitat International 33,
238–245
Hudekova Z. (2011). Assessing vulnerability to climate change and adapting
through green infrastructure, GRaBS Expert Paper 7; http://www.grabseu.org/downloads/EP7%20FINAL.pdf
IPCC, Meñunarodni panel za klimatske promene, Četvrti izveštaj o procenama,
Klimatske promene 2007IPCC, 2007. Climate Change 2007: Synthesis
Report. IPCC, Geneva.
Lisle, J., (2010): Climate Change Adaptation: The Role Of Biodiversity In Urban
Open Space, Australian Planner, 47:2, 113-114.
Moroz, S., WWF: TOWARDS A GREEN INFRASTRUCTURE FOR EUROPE:
Adaptation to climate change; http://green-infrastructureeurope.org/download/23%20Sergiy %20Moroz%20WWF%
20Green%20Infrastructure%20and%20Climate%20change.pdf
Nikolić, M. (2010). Srbija pred izazovom globalnih klimatskih promena i njihovih
posledica, Klimatske promene – studije i analize;
http://www.emins.org/sr/publikacije/knjige/10-klimatske-promene.pdf
Oke, T. R., Johnson G. T., Steyn D. G. i Watson I. D. (1991). "Simulation of
nocturnal surface urban heat islands under `ideal' conditions: Part 2.
Diagnosis of causation," Boundary-Layer Meteorology, 56, 339-358.
Popović, T., Radulović, E., Jovanović, M. (2009). Koliko nam se menja klima,
kakva će biti naša buduća klima?, Životna sredina ka Evropi.
Rosenfeld A., Akbari H, Romm J., Pomerantz M., (1998): Cool communities:
strategies for heat island mitigation and smog reduction, Energy and
Buildings, Volume: 28, Issue: 1, Pages: 51-62
Shashua-Bar, L. Hoffman M.E. (2000). Vegetation as a climatic component in the
design of an urban street, An empirical model for predicting the cooling
effect of urban green areas with trees, Energy and Buildings 31, 2000, 221–
235
Takebayashi H., Moriyama M. (2009). Study on the urban heat island mitigation
effect achieved by converting to grass-covered parking, Solar Energy,
Volume 83, Issue 8, August 2009, Pages 1211-1223.
Tsuyoshi, H., Takakura,T. (1990-1991). Simulation of thermal effects of urban
green areas on their surrounding areas .Energy and Buildings, Volume 15,
Issues 3-4, Pages 443-446
Teofilović A., Cvejić J., et al. (2007). Kartiranje i vrednovanje gradskih biotopa
Beograda, Projekat "Zelena regulativa Beograda" (III faza), Urbanistički
zavod Beograda, Beograd
Teofilović A., Cvejić J., et al. (2009). Program za urbanistički plan sistema zelenih
površina Beograda“, Projekat "Zelena regulativa Beograda" (IV faza),
Urbanistički zavod Beograda, Beograd, (2007).
Voogt, Ј. A. (2002). Urban Heat Island, Encyclopedia of Global Environmental
Change, Volume 3, Causes and consequences of global environmental
change, pp 660–666, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester, 2002
43
Whitford V., Ennos A.R., Handley J.F. (2001). „City form and natural process“ –
indicators for the ecological performance of urban areas and their
applications to Mersyside, UK; Landscape and urban planning 57, pp. 91-103
World Urbanization Prospects: The 2005 Revision, Pop. Division, Department of
Economic and Social Affairs, UN,
www.un.org/esa/population/publications/WUP2005/2005WUP_FS1.pdf
http://www.eea.europa.eu/publications/eea_report_2008_4, Impacts of Europe's
changing climate - 2008 indicator-based assessment, EEA Report No 4/2008
http://www.eea.europa.eu/publications/climate_report_2_2004/impacts_of_europ
es_changing_climate.pdf, EEA Report No 2/2004, Impacts of Europe's
changing climate, An indicator-based assessment
***
Ovaj rad je realizovan u okviru projekta „Istraživanje klimatskih promena
na životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje“ (43007)
koji finansira Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru
programa Integrisanih i interdisciplinarnih istraživanja za period 20112014. godine.
44
PODRŠKA SMANJENJU EMISIJE CO2 U GRADOVIMA predlog za unapredjenje pešačke dostupnosti sadržaja na
Novom Beogradu sa stanovišta urbane morfologije
SUPPORT FOR CO2 EMISSION'S REDUCTION IN CITIES a proposal for improving pedestrian access to facilities in New
Belgrade from the standpoint of urban morphology
Ranka Gajić
Saobraćajni fakultet Univerziteta u Beogradu, Vojvode Stepe 305
APSTRAKT
Razrada teme održivog urbanog razvoja evoluirala je tokom devedesetih
godina dvadesetog veka od idejnog ka praktičnom diskursu da bi se
danas u velikoj meri fokusirala na posledice uticaja klimatskih promena i
to sa dva stanovišta: 1. promišljanjem koji su načini da se delovanjem u
gradovima doprinese ublažavanju (usporavanju, čak zaustavljanju)
registrovanih procesa klimatskih promena u svetu; i 2. kroz utvrdjivanje
načina da se gradovi prilagode izvesnim (nepovoljnijim) klimatskim
uticajima. Oba pristupa su važna za dalji razvoj i rast urbanih naselja i
nužno je da se stručnjaci uključuju u razmatranje na oba plana.
Ovaj rad predstavlja doprinos raspravama unutar prvog pristupa. Naime,
kao ključni uzrok globalnih klimatskih promena naučnici ukazuju na
ekstremno povećanu emisiju ugljen dikosida, započetu (uslovno) blagim
rastom u drugoj polovini devetnaestog veka i u istoriji čovečanstva
nezapamćenim rastom tokom dvadesetog veka sve do danas, dok se
integrativna tema odnosa namena površina i dostupnosti ("land use and
accesibility") izdvaja kao jedna od značajnih unutar rasprava o smanjenju
emisije ugljen dioksida u urbanim sredinama.
U uvodnom delu rada je, uz obrazloženje stava da je pojava klimatskih
promena globalni fenomen na koji je važno da reagujemo što pre i u
svim sredinama, dat pregled radova koji se bave ovom problematikom za
evropske gradove, sa posebnim osvrtom na preporuke Sajma u Hanoveru
(april 2010.) iz domena inovacija za urbane infrastrukture.
U razradi je detaljnije objašnjeno stanovište morfološkog aspekta,
odnosno klasifikovani su morfološki tipovi gradske strukture koji se
javljaju kao posledica u vezi sa dostupnošću (monocentrično,
45
policentrično, disperzivno...), obrazložena je problematika pešačke
dostupnosti (distance, atraktivnost, afirmacija...) i sprovedena je analiza
odnosa namene površina i pešačke dostupnosti na prostoru Novog
Beograda sa stanovišta morfološkog aspekta, kako bi se u zaključku
fomulisali predlozi za unapredjenje.
Ključne reči: smanjenje emisije CO2, održivo korišćenje gradskog
zemljišta, odnos namena površina i dostupnosti, urbana morfologija
ABSTRACT
Elaboration of the topic of sustainable urban development has evolved
during the twentieth century, from the conceptual to the practical
discourse, and now it is largely focused on the consequences of climate
variability on the two aspects: 1. thinking of ways to contribute to the
action in the cities of mitigation (slowing, even stopping) registered
process of climate change in the world, and 2. in determining ways to
adapt cities to certain (less favorable) climatic influences. Both
approaches are important for further development and growth of urban
settlements and it is essential that professionals are involved in the
review of both plans.
This paper contributes to discussions within first approach. Namely, as a
key cause of global climate change scientists points to the extremely
increased carbon dioxide emissions, start with the (tentatively) a slight
increase in the second half of the nineteenth century, and, in the history
of humanity an unprecedented growth during the twentieth century, until
today, while the integrative theme of the land use and accessibility
stands out as one of the most important in the debate on reducing
emissions of carbon dioxide in urban areas.
In the introductory section of this paper along with explanation of the
viewpoint that the phenomenon of climate change is a global
phenomenon that is important to respond as quickly as possible in all
areas, an overview of papers dealing with this issue for European cities is
present, with special reference to the recommendations of the Hanover
Fair (April 2010.) on the innovations in the field of urban infrastructure.
In further working out, the morphological point of view is explained in
detail, morphological types of urban structure that occur as a result
regarding the accessibility are classified (mono-centric, polycentric,
dispersed ...), issue of pedestrian access is explained (distance and
attractiveness, the affirmation ... ) and an analysis of relations between
land use and pedestrian access to facilities in New Belgrade from the
standpoint of urban morphology is conducted, to the conclusion with
suggestions for improvement.
Keywords: CO2 emissions reduction, sustainable urban land use, land use
and accessibility, urban morphology
46
UTICAJ KLIMATSKIH PROMENA NA GRADOVE
Od negiranja do potvrde
Klimatske promene se smatraju jednom od najozbiljnijih pretnji održivom
razvoju sa očekivanim štetnim posledicama po životnu sredinu, zdravlje
ljudi, dostupnost hrane, ekonomiju, prirodne resurse i fizičku
infrastrukturu.(4) Odgovor na štetne posledice koje izazivaju klimatske
promene, kao ključna tema urbanističkih rasprava nameće se od
poslednje dekade dvadesetog veka, od kada se na Zemlji registruje
zapažen porast prosečne temperature, smanjenje površine polarnih
ledenih kapa i porast nivoa mora i okeana, a procena je da je trend
započet krajem '50ih godina 20.veka.(12)
Skeptici tvrde da je promena klime na Zemlji proces koji se prirodno
dešava daleko duže nego što čovek na njoj postoji i da merenja prosečne
temperature koja se obavljaju (odgovarajućim alatom) i dokumentuju u
trajanju od tek 150 godina ne mogu da daju pravu sliku trenda.(18) Sa
druge strane je korpus naučnika koji dokazuju: 1.osobinu ugljen-dioksida
(CO2) i metana da asporbuju infracrvenu sunčevu radijaciju i time
zagrevaju atmosferu (pa se povećanjem količine ovih gasova proces
zagrevanja ubrzava) (13); 2.da je povećan rast emisije CO2 u atmosferu
uočen upravo u periodu industrijskog rasta zapadne civilizacije a da je
tokom ubrzanog razvoja u dvadesetom veku ovaj rast višestruk i dostiže
vrednosti koje nisu zabeležene u istoriji planete Zemlje (za 50 godina,
tokom druge polovine 19.veka, ukupna emisija CO2 je od oko nula
porasla na 1000 miliona MT godišnje a tokom dvadesetog veka sve do
danas, emisija CO2 se uvećala još 7 puta i iznosi oko 7000 miliona MT
godišnje i dalje raste).(13) Na osnovu ovakvih naučnih dokaza veza
klimatskih promena i uticaja čoveka se nameće kao sasvim realna, iako
je tačno da se merenja srazmerno kratko sprovode u odnosu na trajanje
Zemlje.
Ova dva stava se odslikavaju i u definisanju pojma - interesantno je
sagledati kako dve organizacije definišu klimatske promene:
- Razvojni program Ujedinjenih Nacija (United Nation Development
Program /UNDP): "klimatske promene podrazumevaju svaku promenu
klime tokom vremena, bilo izazvanu prirodnim procesima ili kao rezultat
ljudskih aktivnosti",
- Okvirna Konvencija Ujedinjenih Nacija za Klimatske Promene (United
Nations Framework Convention on Climate Change /UNFCCC): "promene
klime, direktno ili indirektno izazvane ljudskim aktivnostima, koje menjaju
sastav globalne atmosfere i koje su dodatno uočene u odnosu na
prirodne varijacije u klimi u toku uporedivog vremenskog perioda."(6)
47
Tako, sa jedne strane postoji korpus istraživanja sa ključnim ciljem da se
promenama u načinu života ljudi na Zemlji ublaže registrovane klimatske
promene (pre svega, kroz smanjenje emisije tzv. "gasova staklene
bašte", pre svega CO2), ali i sve češći pristup razmatranja načina
prilagoñavanja efektima klimatskih promena (pre svega, kroz specifična
prostorna rešenja), s obzirom da se pokazuje kao izvesno da odreñen
stepen loših efekata klimatskih promena čovečanstvo ne može da spreči,
bilo da su izazvane prirodnim procesima ili delovanjem ljudi (istraživanje
na Institutu u Kembridžu pokazalo je da bi i uz projektovano smanjenje
emisije štetnih gasova, od danas, i dalje tokom još oko 30 godina
drastično rastao stepen zastupljenosti CO2 u atmosferi zato što je sistem
već izbačen iz ravnoteže i toliko bi bilo potrebno da se stabilizuje).(13)
Konačno, ozbiljnost teme potvrñuje i činjenica da se njom bave svi
značajni svetski forumi i stručne organizacije relevatnih profila. Možda
najznačajnije je bavljenje Ujedinjenih Nacija, preko godišnjih formalnih i
neformalnih sastanaka/seminara na kojima su preko svojih predstavnika
uključene skoro sve države sveta.
Meñuvladin panel o klimatskim promenama (IPCC) osnovale su 1988.
godine Svetska meteorološka organizacija (SMO) i Program Ujedinjenih
nacija za životnu sredinu (UNEP). Od 1990, IPCC je proizvela seriju
specijalnih izveštaja, stručnih radova, prikaza različitih metodologija... koji
su postali referentna dela, u širokoj upotrebi od strane političara,
naučnika i drugih stručnjaka.(12)
Meñunarodni politički odgovor na klimatske promene počeo je sa
usvajanjem Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim
promjenama (UNFCCC) 1992. godine, koji je postavio okvir za akciju sa
ciljem stabilizacije atmosferske koncentracije gasova staklene bašte da bi
se izbegle "opasne antropogene interferencije" na klimu. UNFCCC je
stupila na snagu 1994. godine, a sada ima 193 članice. U decembru
1997. u Kjotu, Japan, ustanovljen je Protokol UNFCCC koji obavezuje
industrijalizovane zemlje i zemlje u tranziciji ka tržišnoj ekonomiji (grupa
zemalja Aneks 1.), na smanjenje emisije štetnih gasova (u pitanju je šest
gasova staklene bašte, smanjenje je u proseku za 5,2% ispod nivoa iz
1990. a obaveza da se ostvari je period izmeñu 2008-2012).(7) Srbija je
potpisnica Kjoto protokola od 2007. godine (Sl.glasnik RS 88/07) i nalazi
se u grupi država koje potpisom ne preuzimaju obavezu u pogledu
smanjenja emisija (Aneks 2.) ali mogu da doprinesu putem realizacije
projekta kroz Mehanizam čistog razvoja (Clean Development Mechanism,
CDM); ipak, Srbija je postavila nacionalni cilj da do 2020. godine smanji
emisiju štetnih gasova za 20% u odnosu na 1990.godinu.
48
Na redovnom zasedanju UNFCCC, u Bangkoku aprila 2011. godine
predstavnici zemalja potpisnica (Ankes 1.) su potvrdili napore ka
smanjenju emisije štetnih gasova do 2020. godine a u odnosu na količine
iz 1990: Amerika za 8,7% ali u odnosu na nivo od 2005. (iako još uvek
beleži emisiju štetnih gasova veću za 5,7% u odnosu na 1990.), Rusija se
obavezala na smanjenje od 14-28%, Švajcarska 20-30%, Nemačka je
smanjila emisiju štetnih gasova za 26,5% sa ciljem od 40% smanjenja do
2020, Francuska je premašila cilj u okviru Kjoto protokola i skoro u
potpunosti je anulirana emisija CO2 za potrebe električne energije
(korišćenjem nuklearne energije, hidroelektrana i drugih tehnologija) dok
je Švedska najavila cilj od 40% smanjenja do 2020. i "nula emisije"
štetnih gasova do 2050. godine.
UNDP (United Nation Development Program - Razvojni program
Ujedinjenih Nacija) je u 2011. godini izdao "Praktični priručnik o
uključivanju teme prilagodjavanja klimatskim promenama u razvojne
planove" (Mainstreaming Climate Change Adaptation into Development
Planning: A Guide for Practitioners) i navode da je kontinuirani proces
prihvatanja potrebe za prilagodjavanjem klimatskim promenama u
1.integrisanju njegovih pretpostavki u zakonodavstvo i izvore
finansiranja, 2.implementaciji i 3.monitoringu na nacionalnom kao i
sektorskom i regionalnim nivoima.(6)
U junu 2011. godine gradonačelnici 35 gradova iz 30 država sa svih
kontinenata sveta na skupu u Bonu koji su zajedno sazvali "Svetski Savet
Gradonačelnika za Klimatske Promene" i organizatori "Svetskog Kongresa
o Gradovima i Adaptaciji na Klimatske Promene, 2011." potpisali su
Deklaraciju kojom su se obavezali na set akcija u cilju prilagodjavanja
gradova klimatskim promenama.(1)
Može se zaključiti da, u vezi sa temom klimatskih promena svetski naučni
i stručni domen ima podršku politike, odnosno da postoji jedinstvo i
dominantni korpus za delovanje u svetu sa ciljem da se doprinese kako
smanjenju štetnih posledica tako i zaustavljanju uočenog trenda, za
čovečanstvo veoma uznemiravajućih promena klime.
Reakcije - odgovor na klimatske promene u gradovima Evrope
Globalno gledano, očekuje se da će promena klime dovesti do povećanja
nivoa mora, kao i promena u učestalosti, intenzitetu i u prostornim
obrascima temperature, padavina i drugih meteoroloških pojava (vetar i
oblačnost).
Tip uticaja, pravci delovanja i jačina će se razlikovati za svaki grad, ipak,
neke ključne posledice su identifikovane:
49
- Rast nivoa mora će povećati rizik od poplavnih talasa i stope priobalnih
erozija. Podizanje nivoa mora može dovesti do mešanja slane vode sa
slatkim vodoizvorištima i ometati drenažu.
- Za većinu gradova povećaće se intenzitet padavina, što će značiti
dodatni rizik od poplava /izlivanja reka/
- Izvesno je da će zgrade i infrastruktura trpeti veće štete od čestih oluja,
intenzivnih vetrova i ostalih ekstremnih vremenskih uticaja; očekivana je
češća pojava klizišta i sleganja terena; saobraćajna infrastruktura će biti
ugrožena i smanjena udobnost putnika; očekivana je povećana potrošnja
energije za hladjenje u vrelim danima.
- Očekivani su sušni periodi, sa lošim posledicama po kvalitet života
(smanjena dostupnost vode i hrane).
- Uticaj na zdravlje će se odraziti kroz povećan broj smrtnih slučajeva od
toplotnih udara; zbog većeg izlaganja UV zracima povećaće se broj
obolelih od teških kožnih oboljenja.
- Urbana ekonomija /poslovanje biće pogodjeno promenom načina života
stanovnika; industrija će morati da menja operativne procedure.
- Biodiverzitet i urbani eko-sitemi će biti pod uticajem promena u
temepraturi; fenologija (periodi cvetanja, obrasci migracija) biljaka i
životinja će se promeniti.
- Prostori van granica gradova će sve više biti pogodjeni nestašicom
vode, požarima, smanjenjem prinosa u poljoprivredi kao i smanjenjem
ribljeg fonda u okeanima.(5)
Na sajmu u Hanoveru održanom aprila 2010. godine, koji se bavio
inovacijama za urbanu infrastrukturu, ukazano je da su novi izazovi za
gradove pored pojačane urbanizacije, svakako globalizacija i klimatske
promene a da je modernizacija infrastrukture ključ za bavljenje ovim
izazovima. Kao oblasti koje zahtevaju posebnu pažnju izdvajaju se
energija, voda/kanalizacioni sistemi, saobraćajna infrastruktura i zaštita
od klimatskih uticaja.(9)
U okviru istraživačkog projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada" 2009.
godine, radjena je Procena uticaja na životnu sredinu 30 velikih gradova
u Evropi.(23) Obradjivane su sledeće oblasti: emisija CO2, energija
(resursi, energetska efikasnost), zgrade (bonitet, održivost), transport
(dostupnost, bezbednost, kvalitet), voda, upravljanje otpadom i
korišćenje zemljišta, kvalitet vazduha, uprava iz domena životne sredine.
Prateći dokument Sajma u Hanoveru kao i dokument koji opisuje
rezultate projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada", daju pregled
pozitivnih primera - aktivnosti koje se u cilju modernizacije infrastrukture
(kako bi se pripremili i na efekte klimatskih promena) i u cilju smanjenja
emisjie CO2, sprovode u evropskim gradovima:
50
Berlin - početkom 1990-ih godina grad je sklopio partnerstvo za uštedu
energije sa ciljem smanjenja emisije CO2, fokus je na solarnoj energiji;
Helsniki - najveća toplotna pumpa na svetu koja koristi toplotu otpadnih
voda i morske vode i obezbedjuje daljinsko grejanje i hladjenje
Lajpcig - izgradjen tehnološki park sa primerima održive, energetski
efikasne izgradnje i modernizacije porodičnog i kolektivnog stanovanja i
obnovljive energije;
London - očekuje se da će uz primenu odredjenih manjih promena
ponašanja i uz tehnološke inovacije, u narednih 15 godina emisija štetnih
gasova biti umanjena za 60%; ključni faktori za dostizanje ovoga biće u
vezi sa realizacijom koncepta integrisane mobilnosti i prelaženjem na
druge izvore energije, uključujući obalske elektrane na vetar.
London /Hitrou aerodrom - formiran je "Hitrou integracioni centar" sa
ciljem bolje komunikacije izmedju grada i aerodroma, što je značajno
smanjilo obim saobraćaja i emisiju CO2 u okruženju aerodroma.
Madrid - projekat revitalizacije više devastiranih naselja uz
termoleketrane koje će koristiti biogas od otpada i korišćenje solarne
enegrije.
Moskva - ambiciozan projekat nove komercijalne zone koja će energiju
dobijati od modernog gasnog postrojenja.
Oslo - ima najmanju zabeleženu emisiju CO2, što je rezultat korišćenja
obnovljivih i alternativnih vidova energije za javni trasnport kao i
smanjenja emisija od deponija; od 2009. godine Oslo preradjuje jednu
polovinu CO2 koji se izdvaja iz kanalizacije u biometan na koji se pokreće
80 gradskih autobusa.
Pariz - aerodrom Pariz je pokrenuo mrežu zajedničkog korišćenja
automobila unutar kompanije, uz stav da, ako samo 5% zaposlenih
redovno bude koristilo mrežu, očekivana ušteda emisije izduvnih gasova
je oko 4.000 tona CO2.
Štokholm - je posvećen povećanju količine energije dobijene od
obnovljivih izvora i posebna pažnja se pridaje projektima koji nude
ovakva rešenja
Zuid /Holandija - projekat sofisticirane automatske kontrole mostova i
brana u slučaju poplava na jugu Holandije.(9) i (23)
Ministarstvo Saobraćaja, Izgradnje i Urbanog Razvoja Nemačke
finansiralo je projekat adaptacije gradova na klimatske promene. Na
primeru grada Esena razvijena je metodologija za formiranje
preporuka.(22) Uočene su posledice klimatskih promena u gradu:
povećan broj vrelih letnjih dana, smanjen broj ledenih, povećan broj
dana sa jakim kišama, povećan broj pojave ekstremnih prirodnih
nepogoda, a kao konkretni efekti u prostoru - formiranje "toplotnih
ostrva" u centralnoj zoni i povećanje temperature na obodu grada.
51
Preporuke za urbano planiranje u cilju adaptiranja na klimatske promene
za grad Esen razradjene su za mikro (centar grada) i makro nivo.
Za mikro nivo (centralna zona grada Esena) preporuke su:
- bez zatvorenih gradskih blokova (čime se izbegava akumulacija toplote i
obezbedjuje ventilacija)
- orijentacija zgrada dužim stranama treba da bude istok-zapad (čime se
smanjuje uticaj hladnog vetra)
- sugeriše se zasenčenje (i ozelenjavanje) južnih fasada zgrada kako bi se
sprečilo zagrevanje
- izbegavanje potpunog pokrivanja terena izgradnjom i materijalizacijom
podloge
- dostupnost zelenila i otvorenih prostora i sadnja drveća u cilju
zasenčenja
- na ravnim krovovima formirati ozelenjene terase ili ih snabdeti solarnim
panelima
- veća zastupljenost užih i kratkih ulica i vodenih površina
Za makro nivo (grad Esen), preporuke su:
A. mere u domenu urbane forme i strukture: integracija zelenila i
otvorenih prostora sa gradjevinama
B. mere u domenu potrošnje energije: smanjenje korišćenja klima
uredjaja i smanjenje emisije CO2
C. ukupni očekivani kvaliteti: manje problema u javnom prostoru
izazvanih vremenskim nepogodama, veća mogućnost pešačenja, veća
prilagodjenost korisnicima svih generacija, zdrav grad.
UPRAVLJANJE SAOBRAĆAJEM
SMANJENJU EMISIJE CO2
U
GRADOVIMA
U
CILJU
Gradovi proizvode većinu gasova staklene bašte koji ugrožavaju
ekosistem. Neki autori ukazuju da se 70-80% ukupne emisije ovih gasova
u svetu upravo generiše u urbanizovanim sredinama.(11) i (24) Fokus na
transport sa ciljem da se utiče na navike stanovnika može da ima dobre
efekte u domenu upravljanja osetljivošću gradova na klimatske promene
s obzirom da zagadjenje od javnog i privatnog saobraćaja u gradovima
čini jednu polovinu emisije CO2.(23)
Otkriveni su interesantni trendovi koji povezuju urbanu strukturu i
upravljanje saobraćajem: manje emisije zagadjivača po glavi stanovnika
uobičajeno se sreću u gušće izgradjenom urbanom tkivu sa kvalitetnim
javnim prevozom i u toplijim klimatskim zonama. Gušće naseljeni gradovi
imaju veliki potencijal za ograničavanje upotrebe motornih vozila (i sa tim
u vezi za smanjenje upotrebe fosilnih goriva, pa i smanjenu emisiju
52
štetnih gasova). Gušće naseljeni gradovi omogućavaju da se više
putovanja odvija pešačenjem ili biciklima uz povećano korišćenje javnog
prevoza. Mnogi napredni gradovi Evrope sa najkvalitetnijim uslovima za
život koriste jednu petinu od količine benzina godišnje koju iskoriste
američki, manje kompaktni i auto-zavisni gradovi. Većina evropskih
gradova ima gusto naseljene centre u kojima većina stanovnika preferira
pešačenje i vožnju bicikla, posebno kada je sistem organizovan tako da
postoji podrška za ove vidove kretanja (uključujući dobar javni transport
u koji može da se udje sa biciklom). U evropskim gradovima je takodje
uočen trend da se umanjuje broj privatnog posedovanja automobila i
uvode sistemi "deljenog vlasništva". U gusto naseljenim urbanim
celinama u kojima postoje kvalitetni uslovi za pešačenje, vožnju bicikla i
javni prevoz, posedovanje i korišćenje automobila može da se umanji čak
i u slučaju ekstremno bogatih gradova i od strane bogatih
domaćinstava.(21)
U okviru projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada" navedene su akcije
koje u oblasti transporta sprovode gradovi Evrope (23):
Budimpešta- uključuje javne ličnosti u trku/takmičenje "Pametno se
krećem u gradu", gde se pokazuje da se javnim prevozom brže stiže od
prigradskih naselja do centra;
Brisel - podržava specifičnu akciju auto-stopiranja po gradu ("Vozite se sa
saputnikom")
Dablin - podržava akciju "Biciklom do posla", ukidanjem poreza
privatnicima na deo sredstava za zaposlene za kupovinu bicikla (čime se i
do 47% umanjuje cena bicikla);
Talin - je opremio autobuse elektronskom opremom koja je u vezi sa
semaforskom signalizacijom i tako se obezbedjuje brži prolaz kroz
raskrsnice.
Štokholm - objedinjene su tri važne komponente kreiranja gradskog
saobraćaja povoljnog po životnu sredinu: 1.dostupnost javnih ili privatnih
alternativnih vidova saobraćaja koji su bezbedni, kvalitetni i udobni;
2.politika uprave grada koja ohrabruje korišćenje ovih alternativa; i
3.primena tehnoloških rešenja za vozila i infrastrukturu grada koja su u
skladu sa prirodom ("zelena tehnologija"). Rezultat je da u Štokholmu
68% stanovnika vozi bicikl ili pešači u putu do posla a samo 7% koristi
sopstveni automobil iako je u pitanju grad sa veoma niskim prosečnim
temperaturama.
Može se zaključiti da je saobraćaj jedan od značajnih elemenata ukupne
ekološke slike grada. U gradovima koji su orijentisani na automobil, 30%
urbanog okruženja je pod ulicama (zemljište, koje bi alternativno moglo
da se koristi i za proizvodnju hrane). Ipak, jasno je da energija
iskorišćena za transport predstavlja najveći negativni udeo u opštoj
53
ekološkoj slici. U tom smislu treba razmisliti o novim konceptima kretanja
u gradovima, možda i kroz ideju eko-gradova orijentisanih isključivo na
pešake, bicikliste i dostupnost sadržaja, sa ciljem kvalitetnog života bez
oslonca na motorizovan transport.(16)
URBO-MORFOLOŠKI
PRISTUP
POVRŠINA I DOSTUPNOSTI
TEMI
ODNOSA
NAMENA
U studiji o ponašanju prilikom kretanja u gradovima u funkciji
dostupnosti, ravnoteže i izmešanosti sadržaja, koju je 1997. radio stručni
tim na primeru San Franciska u Americi zaključeno je da povećana
dostupnost radnih mesta lokacijama stanovanja i globalna izmešanost
sadržaja smanjuju broj korišćenja i posedovanja privatnih automobila.
Takoñe je zaključeno da su u zonama sa izmešanim sadržajima putovanja
kraća. Izmešanost sadržaja i dostupnost su se pokazali kao najznačajniji
meñu faktorima korišćenja zemljišta.(14)
Dokazano je da u odsustvu drugih zakonskih mera, četiri urbane varijable
mogu da doprinesu održavanju mobilnosti: gustina izgradnje, izmešanost
namena, izbalansiran odnos poslovanja i stanovanja u prostoru i dizajn
prostora podsticajan/prijatan za pešačenje.(3)
Problematika odnosa namena površina i dostupnosti svakako zahteva
interdisciplinarno bavljenje. ali je ona u suštini, posebno u slučaju
razmatranja globalnih razmera - generalnog planiranja, više orijentisana
na saobraćajnu profesiju dok stanovište arhitekte u ovom odnosu
(dostupnosti i namena površina) jača sa smanjenjem razmere (kako se
ide ka detaljnijem nivou planiranja).
Izvod radova koji su Frank, Engelke i Hourigan priredili u okviru studije
uticaja odnosa namene zemljišta i saobraćaja na zdravlje ljudi, sa preko
sto različitih projekata i naučnih radova na ovu temu, pokazuje da se
teme koje obrañuju arhitekte - urbanisti u najvećem broju slučajeva
baziraju na pitanjima atraktivnosti, komfora, pogodnosti, bezbednosti,
koherentnosti i kontinuiranosti sistema, i to najčešće za nivo nemotorizovanih vidova kretanja (vožnju bicikla i pešačenje).(8)
Opredeljenje za urbo-morfološki pristup sa stanovišta arhitekte urbaniste tako pozicionira ovaj rad u oblast odnosa namena površina i
pešačke dostupnosti.
Preporučene pešačke distance i tipologija
Planska komisija za državu Virdžinija u USA objavila je, 2007.godine
brojna istraživanja koja su američki i kanadski stručnjaci sprovodili u cilju
utvrñivanja pešačkih distanci, uz komentar da je prosečna brzina pešaka
54
4 km/h (335m za 5 min).(25) Druga studija na koju se pozivaju usvaja
450m kao maksimalnu distancu koju su ljudi voljni da preñu peške u cilju
kupovine ili tranzita izmeñu stanica i sugeriše da blokovi sa kraćim
stranama povećavaju atraktivnost pešačkog kretanja.(25)
Interesantna je studija kojom se ispituje tolerancija ljudi za pešačenje u
odnosu na uslove okruženja:
maksimalno
predjena
kvalitet okruženja
pešačenje
distanca
(minuti)
(m)
Veoma atraktivno, u potpunosti zaštićeno
od vemenskih uslova, veštački
20
1500
klimatizovano
Veoma atraktivno, sa zaštićenim
10
750
trotorarima od sunca i kiše
Atraktivno, nezaštićeno od negativnih
5
380
vremenskih uslova
Neatraktivno (parkinzi, garaže, ulice sa
2
180
puno saobraćaja)
(25, cit. Gruen, Victor, The Heart of Our Cities. The Urban Crisis: Diagnosis and
Cure. Simon and Schuster 1964, New York, st.250.)
Tim Komsije za Arhitekturu i Izgrañeno Okruženje Velike Britanije je u
studiji "Better places to live: By Design" usvojio radijus od 400m za koji
se u standardnim uslovima ostvaruje pešačka dostupnost od 5 min
(odnosno 800m i 10 min pešačke dostupnosti).(15)
Sa stanovišta arhitekte - urbaniste uslovi okruženja koji će učiniti
pešačenje prijatnim /poželjnim ili ne, su svakako značajni i cilj je da se
postignu oni koji će inicirati pešačka kretanja. U tom smislu važno je
izbegavati opasne raskrsnice/prelaze, izolovane ili nebezbedne zone, ulice
sa velikim protokom saobraćaja, uske trotoare, loše ulično osvetljenje...
Pretpostavka je da će pešak u slučaju prijatnog okruženja bez prepreka,
najverovatnije poduzimati i duža pešačenja do odredišta.
Kada je izabrani kriterijum za morfološku analizu urbane strukture
dostupnost odreñenih sadržaja, osnovni tipovi koji se ostvaruju u
prostoru su:
- monocentričan (jedan jak centar koji pruža zadovoljenje sveobuhvatnih
gradskih potreba)
- policentričan (više jakih centara koji pružaju zadovoljenje
sveobuhvatnih gradskih potreba)
55
U osnovi ideje dobre dostupnosti različitih sadržaja u urbanoj sredini je
favorizovanje policentričnog tipa, ali u vidu disperzije - odnosno takve
pokrivenosti sadržajima da se "jaki gradski centri" suštinski gube, tako da
skoro svaka prostorna celina ima u okruženju na pešačkoj distanci od
max.10.min. što veću ponudu sadržaja. Problem monotonije u
arhitektonskojm /oblikovnom smislu ovde može da se javi ali je i
predvidiv, pa tako i moguće da se predupredi uslovljavanjem oblikovne
različitosti.(18) i (20) i (26)
Osnove o ljudskim potrebama u urbanoj sredini
Habermas opisuje tri glavna polja potreba ljudi u savremenom društvu:
tehnički domen koji reflektuje potrebu da se ostvari kontrola nad
okruženjem/prirodom, hermeneutički domen koji reflektuje potrebu da se
komunicira, interpretira i bude shvaćen i prihvaćen; i domen
emancipacije koji reflektuje potrebu za slobodom. Uopšteno, potrebe
društva /zajednice zajednice mogu se identifikovati kao: 1)fizičke,
2)ekonomske, 3)upravljačke i 4)socijalne.(10)
Za potrebe ovog rada, fokus je prevashodno na fizičkim i ekonomskim
potrebama /koje se u najvećoj meri tiču svakodnevne egzistencije u
savremenom civilizovanom društvu/. Specijalizovani sadržaji koji se tiču
fukcionisanja zajednice - iz upravljačke i socijalne sfere - zdravstveni
centri, sudovi, opštine.. nisu predmet ovog rada.
NOVI BEOGRAD SAGLEDAN U SVETLU PROBLEMATIKE
PRILAGODJAVANJA KLIMATSKIM PROMENAMA
Novi Beograd, kao urbana struktura idejno zasnovana na principima
moderne(2), grañen je u periodu posle drugog svetskog rata na oko
4074ha nekada plavnog i močvarnog neizgradjenog tla bežanijskog polja
na ušću Save u Dunav, izmeñu istorijski nezavisno formiranih gradova
Zemuna i Beograda. Ideje da se na ovom prostoru gradi datiraju još od
pre IIsv.rata ali velika organizovana izgradnja počinje 1948. godine,
izvoñenjem komunalnih radova na terenu, a ubrzo potom i prvih
objekata.
Kroz realizaciju je, do početka sedamdesetih godina, ovaj prostor grañen
samo elementarnim sadržajima u okviru superblokova - stanovanje,
osnova svakodnevna nabavka, vrtići i škole, zelenilo i rekreacija (unutar
bloka i/ili uz škole). Jedan centar - Fontana (izgrañen 1967.), nije bio
dovoljan za zadovoljenje sveobuhvatnih gradskih potreba. Tržni centar
Merkator, koji je imao nešto sadržajniju ponudu izgrañen je 197273.godine, a sredinom sedamdesetih grade se dva Centra Mesne
Zajedince sa nešto obuhvatnijom ponudom (u bl.70 i 21). Ipak i tokom
56
osamdesetih, Novi Beograd je opravdano nosio epitet "spavaonice" mesta koje prevashodno služi namenama u funkciji stanovanja. Kao
odraz promena u toku društveno-političke tranzicije devedesetih godina
dvadesetog veka, neplanirano na generalnom/globalnom nivou, Novi
Beograd dobija veliki broj novih tržnih i poslovnih centara, što i sa
pozicije dostupnosti čini ovaj prostor drugačijim nego do tada.
Danas je Novi Beograd napredna opština Beograda u kojoj živi oko
236.000 stanovnika, sa zapaženim razvojnim potencijalom koji se za sada
sagledava samo u ekonomskoj sferi - kroz porast cena nekretnina i
zemljišta i velika ulaganja u izgradnju prevashodno poslovnih, stambenoposlovnih i sadržaja trgovine.
Kada govorimo o klimatskim promenama i mogućim lošim posledicama
po stanovnike Novog Beograda oblasti na koje posebno treba obratiti
pažnju su:
- rizik od izlivanja reka (Dunav i Sava)
- pojačan rizik od podzemnih voda, posebno u zgradama u priobalju
- moguća pojava klizišta i sleganja terena
- nepovoljan uticaj jugoistočnog (košava) i severnog vetra
- ekstremna izloženost suncu u zapadno i jugozapadno orijentisanim
stanovima
- ekstremna izloženost suncu na sabraćajnicama (bulevarima koji nisu
ozelenjeni)
- ekstremna izloženost suncu u delovima unutrašnjosti superblokova bez
adekvatnog zasenčenja
NOVI BEOGRAD - ANALIZA PEŠAČKE DOSTUPNOSTI SADRŽAJA
Zajednički polazni stavovi za analizu:
- Za potrebe rada usvaja se distanca od 400m (približno 5 minuta
pešačenja) /s obzirom na strukturu superblokova i širokih bulevara saobraćajnica, koji ne nude posebnu atraktivnost prilikom pešačenja što
u znatnoj meri inicira stanovnike da koriste automobil u slučaju kada je
procena da pešačenje može duže da traje/;
- Autoput koji prolazi kroz strukturu Novog Beograda je prepoznat kao
uzrok "segregacije" za nivo pešačke dostupnosti /krug dostupnosti je
označen samo sa strane autoputa na kojoj je lociran sadržaj/
Napomena 1: Sadržaji koji se podrazumevaju kao prateći uz stanovanje i koji su
u manjoj ili većoj meri zastupljeni u svakom superbloku Novog Beograda od
samog početka njegove izgradnje (svakodnevna nabavka, vrtići, osnovne škole,
igrališta uz škole i zelenilo, prostori za odmor stanovnika i igru dece), nisu bili
predmet analize, već sadržaji nadgradnje: sveobuhvatna ponuda robe široke
potrošnje, specijalizovani sportsko-rekreativni centri i sadržaji kulture i zabave
57
Napomena 2: "Makro-plan" - odnos sa celinom grada Beograda, pozicija i odnos
prema Zemunu, tradicionalnom centru Beograda... je tema koja ostaje van
domena ovog rada, ali je važno napomenuti da i na ovom planu postoje problemi
i potencijali u prostoru i da je interdicsciplinarni pristup takoñe od značaja za
njegovo rešavanje. Problem dostupnosti Novog Beograda u odnosu na celinu
grada je već dugo vremena prepoznata "tekuća problematika" generalnog
planiranja Beograda i suvišno je pominjati da je razrada ove problematike
sugestija za dalja istraživanja.
Analiza dostupnosti - sadržaji sveobuhvatne gradske ponude
(veliki tržni centri)
Veliki tržni centri, koji stanovnicima Novog Beograda (ali i celog grada),
obezbeñuju sveobuhvatnu gradsku ponudu sadržaja, disperzivno su
locirani u prostoru što sa stanovišta pešačke dostupnosti predstavlja
stečen kvalitet.
sl.1. dostupnost - sadržaji sveobuhvatne gradske ponude (veliki tržni centri)
PREPORUKA: Činjenica da na nivou generalnog planiranja nije postojala
strategija za ovakvu realizaciju ne umanjuje postignut kvalitet, ali
upućuje na obavezu da se ovaj postignuti kvalitet neguje i dalje potencira
kroz buduće planske smernice za Novi Beograd. Moguće lokacije za nove
sadržaje ovog tipa su još samo u zoni granice Novog Beograda sa
Bežanijom i na severu, sa Zemunom. Veoma je važno promisliti o
58
sadržajima koji će biti locirani u zoni prvobitno planiranog centra Novog
Beograda (bl.25) koja je u toku realizacije, kako se ova stečena prednost
disperzije sadržaja u policentričnu strukturu ne bi izgubila, eventualnom
izgradnjom previše jakog "centra".
Analiza dostupnosti - kultura i zabava
Sadržaji kulture i zabave na teritoriji Novog Beograda su nesrazmerno
zastupljeni - samo istočna zona, bliža tradicionalnom centru, ima dobru
pokrivenost ovim sadržajima.
sl.2. dostupnost - kultura /žuto, zabava /narandžasto
PREPORUKA: Svi ostali delovi Novog Beograda (sever, zapad, jug), a
posebno zona superblokova uz Savski deo, mogu i treba da budu
predmet analize i planiranja novih sadržaja kulture i zabave. Ova analiza
podrazumeva pre svega stručnu ekspertizu o tipu sadržaja kulture i
zabave koji treba da bude zastupljen (da li su to manje galerije, restorani
i kafići sa specijalizovanom ponudom... ili veći centri kulture i zabave).
59
Analiza dostupnosti - sportsko-rekrativni centri, biciklističke
staze, park, reka
Prisustvo zatvorenih specijalizovanih sportsko rekreativnih centara nije na
zadovoljavajućem nivou, ali treba imati u vidu da su u okviru
"elementarne ponude", uz osnovne škole (kojih ima devetnaest na
teritoriji Novog Beograda), prisutni i otvoreni sportski tereni a moguće je i
korišćenje fiskulturnih sala u večernjim časovima. Obeležene biciklističke
staze u velikoj meri doprinose kvalitetu "alternativne" dostupnosti Novog
Beograda, ali je primedba da se ove staze još uvek ne koriste u
zadovoljavajućem obimu, izmeñu ostalog i zbog nedostatka potrebnih
"pratećih sadržaja" - označenih i obezbeñenih mesta za parkiranje
bicikala posebno u zoni javnih sadržaja.
sl.3. dostupnost sportsko-rekrativni centri, biciklističke staze, park, reka
PREPORUKA: Potrebno je razmotriti mogućnost za izgradnju bar još
jednog zatvorenog specijalizovanog sportskog centra na teritoriji Novog
Beograda, posebno u jugozapadnoj zoni superblokova (deo Novog
Beograda uz reku Savu). Postojanje velikog gradskog parka i keja uz reke
je potencijal koji i dalje treba što je bolje koristiti i maksimalno aktivirati,
uz obavezu da korišćenje ostane održivo (pre svega, bez velike izgradnje
unutar parka).
60
PREDLOG
ZA
UNAPREDJENJE
PEŠAČKE
DOSTUPNOSTI
SADRŽAJA NA NOVOM BEOGRADU SA STANOVIŠTA URBANE
MORFOLOGIJE:
- Razmatranje rešenja za autoput koji je danas uzročnik prostorne
segregacije (moguće pokrivanje zelenim koridorom)
- Ne graditi dominantan trgovinski centar za nivo celog Novog Beograda
(odustati od prvobitne ideje centralne zone u osi SIV- železnička stanica)
- U kontaktnoj zoni sa Bežanijom i Zemunom poželjna je izgradnja
lokalnog trgovinskog centra
- U zoni superblokova uz Savu planirati dodatne sadržaje kulture i
zabave, kao i sportski centar
- Negovati parkovske prostore unutar superblokova; zabraniti
pogušćavanje novom izgradnjom
- Dalja favorizacija biciklističkog kretanja kroz Novi Beograd kao podrška
pešačenju (sa ciljem da stanovnici što je manje moguće koriste
motorizovana vozila za transport unutar Novog Beograda)
- Povećana dostupnost komfornog i bezbednog javnog prevoza;
uvodjenje kraćih mini-bus linija za povezovanje sa aktraktivnim zonama
za šetnju (Parkom Prijateljstva i kejom duž obale reka).
- Ozelenjavanje (formiranje drvoreda) bulevara /saobraćajnica koje
povezuju superblokove (u cilju zasenčenja ovih tokova kako bi bili
atraktivniji za pešačenje)
- Aktivacija koridora/saobraćajne mreže koja povezuje superblokove - duž
bulevara postavljanje: skulptura, interaktivnih panoa, tipskih kioska
/kafea, manjih restorana.../, fontana, česmi, izložbi na otvorenom
prostoru....
ZAKLJUČAK
Održivi grad mora da dozvoli pojedincima da biraju način transporta kao i
da omogući lako prilagodjavanje različitih vidova transporta potrebama
stanovnika uz davanje prioriteta onim koji ne zagañuju okruženje (koji
doprinose zdravlju, pristupačni su svima i nezavisni od nedovoljno
istraženih i skupih tehnoloških sistema za smanjenje emisije gasova iz
motorizovanih vozila).(19)
Kvalitet Novog Beograda u kontekstu teme adaptiranja na klimatske
promene i doprinosa smanjenju emisije CO2 leži u njegovim potencijalima
za održivi razvoj; izmedju ostalog u potencijalu aktiviranja pešačenja kao
jednog od osnovnih izbora njegovih stanovnika (za svakodnevne potrebe)
ali i stanovnika celog grada (za potrebe rekreacije). U najširem, može se
zaključiti da o Novom Beogradu treba misliti kao o policentričnoj strukturi
i svakako negovati i dalje planirati disperziju različitih sadržaja.
61
R.Dawson navodi da su gradovi u suštini glavni pokretači globalnih
klimatskih promena a istovremeno i žarišta potencijalno najvećih
katastrofa koje mogu da budu izazvane nepovoljnim vremenskim
uticajima. Prema Dawsonu više nije održivo tumačiti gradove kao statične
artefakte u stabilnom prirodnom okruženju. „Sredina u kojoj su gradovi
nastajali sada se menja iz različitih razloga, uključujući dugoročne
klimatske i društveno-ekonomske promene. Zato upravljanje gradovima
danas postaje proces dinamične kontrole u uslovima neizvesnosti.“
Parafrazirajuči Čarlsa Darvina Dawson navodi: „Neće opstati najjači
gradovi već oni koji će se najbolje prilagoditi promenama.“(5)
Koliko je Beograd sposoban da se prilagodi mogućim negativnim
posledicama klimatskih promena možda pokazuju i rezultati istraživačkog
projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada", koji je radjen za 30
gradova.(23) Prema kvalitetu transporta Beograd je na pretposlednjem
mestu, ispred Dablina. U odnosu na emisiju CO2 kao i na kvalitet
vazduha, takodje je veoma loše pozicioniran - na 28. mestu; u odnosu na
kvalitet uprave koja se bavi pitanjima životne sredine, zauzima 25. mesto
a najbolje je pozicioniran u kategoriji ukupne energetske potrošnje nalazi se na 17.mestu. Prema svim istraživanim parametrima zbirno,
Beograd je na 27.mestu, ispred Bukurešta, Sofije i Kijeva (prva tri
zauzimaju nordijski gradovi Kopenhagen, Stokholm i Oslo; Pariz je na
desetom mestu, slede London i Madrid).(23) Izvesno je, da na kom god
polju od navedenih oblasti delujemo u cilju poboljšanja, možemo
doprineti i boljoj prilagodjenosti Beograda uticajima klimatskih promena.
LITERATURA
1. 2011 Bonn Declaration of Mayors, Adopted unanimously on 5 June 2011, in
Bonn, Germany, declared by Jürgen Nimptsch, Mayor of Bonn and Vice-Chair
of the World Mayors Council on Climate Change, (2011)
2. Blagojević, Lj., “Strategije modernizma u planiranju i projektovanju urbane
strukture i arhitekture Novog Beograda: period konceptualne faze od 1922.
do 1962. god”, doktorska disertacija, AF, Bgd, (2004)
3. Cervero, R.: "Congestion Relief: The Land Use Alternative", Journal of Planning
Education and Research 10, (1997) st.119-29.
4. Community-Based Adaptation to Climate Change Bulletin, “Summary of the
fifth international conference on community based adaptation March 2011”,
Volume 135. Number 4. (2011)
5. Dawson, R.: “Re-engineering cities: a framework for adaptation to global
change”, Philosophical Transactions of the Royal Society A (2007) 365,
3085–3098.
6. De Coninck, S. (Research, writing and project coordination): “Mainstreaming
Climate Change Adaptation into Development Planning: A Guide for
62
Practitioner”, UNDP-UNEP Poverty-Environment Facility, (2011) st.3, 80.
www.unpei.org. (pristup avgust 2011.)
7. Earth Negotiations Bulletin, A Reporting Service for Environment and
Development Negotiations, “Summary of the Bangkok Climate Talks April
2011.”, Volume 12, Number 499. (2011)
8. Frank, D.L., Engelke, P., Hourigan, D.: "How Land Use and Transportation
Systems Impact Public Health: An Annotated Bibliography" City and Regional
Planning Program College of Architecture Georgia Institute of Technology
ACES: Active Community Environments Initiative, Working Paper # 2, (1998)
9. Fritsch, W. (Chairman of the Managing Board, Deutsche Messe): “Metropolitan
Solutions: the place to experience innovations for urban infrastructures”, 4–8
April 2011, Hannover Messe (2011)
http://wwwhannovermesse.de/en/metropolitansolutions (pristup avg 2011.)
10. Hallsmith, G.: "The key to sustainable cities: meeting human needs,
transforming community", New Sociey Publishers, Canada (2003) st.33, 34.
11. Hoornweg, D., Sugar, L., Trejos-Gómez, C.L.,: “Cities and greenhouse gas.
emissions: moving forward”, Environment and Urbanization 2011, (2011)
st.1, 23, 207-227. http://eau.sagepub.com/cgi/content/abstract/23/1/207
(pristup avgust 2011.)
12. Houghton, J.T. et al: “Climate Change 2001: Working Group /The Scientific
Basis” Intergovernmental Panel on Climate Change, Foreword (2011)
http://www.grida.no/publications/other/ipcc%5Ftar/?src=/climate/ipcc_tar/
(pristup septembar 2011.)
13. King, A.D.: “Introduction: energy for a sustainable future”, Philosophical
Transactions of the Royal Society A (2007) st.365, 883–895.
14. Kockelman, K.: "Travel Behavior as a Function of Accessibility, Land Use
Mixing, and Land Use Balance: Evidence from the San Francisco Bay Area",
76th Annual Meeting of the Transportation Research Board (1997)
15. Lewelyn-Davies & Baxter, A.: "Better Places to Live: By Design"(2001) British
Commission for Architecture & the Built Environment /www.dtrl.gov/
16. Moore, J.: “Ecocity Insights” newsletter: Ecocities Emerging, Ecocity Builders,
August 2011. (pristup jun 2011)
http://archive.constantcontact.com/fs072/1100594362471/archive
17. National Research Council, Board on Atmospheric Sciences and Climate
Surface Temperature Reconstructions for the Last 2,000 Years, “Committee
on Surface Temperature Reconstructions for the Last 2,000 Years”, The
National Academies Press, Washington, D.C. (2006)
18. Rapoport, A.: "Pedestrian Street Use: Culture and Perception", in A. Moudon
(Ed.), Public Streets for Public Use. New York: Van Nostrand Reinhold Co.,
Inc. (1987) st.1
19. Salat, S.: “The Art of Medieval Sustainable Urban Design /The Case of
Toledo”, SB10Mad, Sustainable Building Conference, CSTB, Urban
Morphology Laborathory (2005) st.7.
20. Sarkar, S.: "Determination of Service Levels for Pedestrians with European
Examples", Transportation Research Record 1405 (1994) st.35-42.
21. Satterthwaite, D.: “How urban societies can adapt to resource shortage and
climate change”, Philosophical Transactions of the Royal Society A (2011)
369, 1762–1783.
63
22. Schmidt, J. A.: “Adapting Cities to Climate Change – Scenarios for the City of
Essen”, ExWoSt Research funded by the German Federal Ministry of
Transport, Building and Urban Development (2011)
23. Shields, K., Langer, H. (research); Stelzner, K. (project coordination):
“Assessing the environmental impact of Europe’s major cities”, A research
project, Siemens AG Corporate Communications and Government Affairs,
Munich, Germanu (2009) st.10-11, 22-27. (pristup septembar 2011.)
http://www.siemens.com/greencityindex European Green City Index
24. Spivak, J.: “Top 10 Least-Polluting U.S. Metros”, Urban Land magazine,
(2011) August 23, st.2. (pristup jul 2011)
http://urbanland.uli.org/Articles/2011/August/SpivakPolluters
25. Transit Oriented Development (TOD) Commision, Virginia (2007) /cit. Ritter,
Paul, Planning for Man and Motor, Pergamon Press, New York, 1964, st.14/
http://www.fairfaxcounty.gov/planning/tod_docs/walking_distance_abstracts
26. Untermann, R.: "Changing Design Standards for Streets and Roads", in A.
Moudon (Ed.), Public Streets for Public Use. New York: Van Nostrand
Reinhold Co., Inc., (1987)
64
BRAUNFILD KAO EKO-PARK EDUKACIJE
BROWNFIELD AS ECO-PARK OF EDUCATION
Doc. dr Ana Nikezić, dia, Nataša Janković, dia
Arhitektonski fakultet, Univerzitet Beograd
Student doktorskih studija, Arhitektonski fakultet, Univerzitet Beograd, Stipendista
Ministarstva za nauku i prosvetu
APSTRAKT
Industrijski kompleksi predstavljaju jedne od glavnih uzročnika klimatskih
promena. U okviru aktuelnog procesa razvoja naselja, oni kao napušteni
prostori, transformisani u eko-parkove nude novi potencijal delovanja na
klimatske promene, i to kako na polju prevencije, tako i na polju
adaptacije, što bi za efekat imalo podizanje opšte svesti o ovom
problemu i edukaciju na svim nivoima.
Jedan od metoda delovanja u arhitektonskom domenu jeste posmatranje
transformacije braunfilda u svojevrsni eko-park edukacije (braunfildpolje delovanja, park- mogućnost, metod delovanja, edukacijeopomena). Očekivani rezultat bio bi definisanje principa na kojima se
bazira transformacija napuštenih industrijskih kompleksa u eko-park, kao
i definisanje osnovnih elemenata njegovog sadržaja. Ovakvo istraživanje
doprinosi ne samo rešavanju problema napuštenog industrijskog nasleña,
već i u širem smislu doprinosi se širenju svesti o očuvanju životne sredine
i umanjenju uticaja nastalih klimatskih promena.
Cilj istraživanja je ispitivanje potencijala napuštenih industrijskih
kompleksa transformisanih u eko-parkove edukacije, a kao potencijal za
urbanu reciklažu beogradske centralne gradske zone i priobalja, pri čemu
će se eko-park edukacije posmatrati kao poligon za delovanje na štetne
uticaje klimatskih promena. Posmatramo ga sa tri aspekta, kroz potencijal
za prevenciju klimatskih promena u domenu formiranja ambijenata
pogodne mikro klime, zatim kroz potencijal adaptacije u domenu
formiranja resursa u slučaju neočekivane klimatske nepogode, i na kraju
kroz edukaciju o problemu klimatskih promena i napuštenih prostora
grada, kao benefita za zajednicu i ekonomiju, i mogućnost učešća
pojedinaca, javnosti, institucija, ostvarivanja komunikacija, kao i
65
osvešćivanje o ova dva aktuelna i veoma akutna problema u procesu
razvoja naselja.
Koristeći u potpunosti prednosti postojeće infrastrukture industrijskih
kompleksa, odstranjivanjem štetnih uticaja, grinfilds ostaje netaknut, i
ujedno se postiže optimalan odnos izmeñu kompaktizacije i gustine
izgrañene strukture u gradu. Tako, braunfild može predstavljati jedan od
alata u procesu edukacije o strateškom planiranju održivog razvoja
naselja u svetlu klimatskih promena.
Ključne reči: braunfild, ekološki park, edukacija, klimatske promene,
urbana reciklaža
ABSTRACT
Industrial complexes represent one of the main causes of climate
change. In the actual process of city development, taking climate change
into consideration, industrial complexes as abandoned spaces,
transformed into eco-parks offer new perspective, both in the field of
mitigation, as well as in the field of adaptation, which would have the
effect of raising general awareness of this problem and education on all
levels.
One of the methods of action in the architectural field is transformation
of brownfield into a kind of eco-park of education (brounfield - as a field
of action, park – possibility and method of action, education warning). The expected result would be to define principles upon which
transformation of abandoned industrial complex in the eco-park is based
on, as well as to define its content basic elements. This kind of research
contributes not only to solving the problem of abandoned industrial
heritage, but also more broadly contributes to spreading awareness of
environmental protection and mitigation of climate change.
The aim of the study is examination of the potential of abandoned
industrial complex transformed into eco-parks of education as potential
for recycling of urban Belgrade’s central city and costal zones, where the
eco-park is seen as a training ground for action on the harmful effects of
climate change. Three aspects are considered: potential for the
prevention of climate change in the domain of forming environments of
suitable micro-climate, then potential for adaptation in the domain of
formating resources in case of unexpected weather disasters, and finally
through education on the problem of climate change and abandoned
areas of the city. Moreover, we are looking for benefits for the
community and economy, and the possibility of participation of
individuals, public institutions, establishing communication, and
66
awareness of these two very topical and acute problems in the process of
settlement development.
By
using the full advantage
of existing infrastructure
of industrial
complexes, greenfilds remains
intact, and optimal ratio
of compactness and density of built structures in the city is achived, thus
becoming one of the tools in the educational process of strategic
planning for
sustainable
development of
settlements in
the
light of climate change.
Key words: brownfield, ecological park, education , climate change,
urban recycling
Sadržaj
BRAUNFILD I URBANA RECIKLAŽA
U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA
Pozicija braunfilda u procesu urbane reciklaže centralne
gradske zone
Mapiranje Beograda u centralnoj gradskoj zoni i priobalju
Potencijal reciklaže braunfilda u procesu klimatskih promena
BRAUNFILD KAO EKO-PARK EDUKACIJE
Urbana bašta i park praznine
Eko braunfild park (osnovni principi i elementi sadržaja)
Edukacija i eko braunfild park
Eko braunfild park edukacije (osnovne odlike i benefiti)
EKO-BRAUNFILD PARK EDUKACIJE
U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA
Eko-braunfild park u procesu usklañivanja zahteva prevencije
i adaptacije
Dobri primeri prakse kao podsticaj primene eko-braunfild
parka edukacije
Održivost eko-braunfild parka edukacije
67
BRAUNFILD I URBANA RECIKLAŽA
U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA
Braunfild (brownfield) lokacije su površine i objekti u urbanizovanim
područjima koji su izgubili svoj prvobitni način korišćenja ili se vrlo malo
koriste.6 Braunfild lokacije, zbog svoje uloge u istoriji i razvoju grada,
zauzimaju centralne pozicije u visoko urbanizovanim centrima. Često
imaju ekološka ili druga pravno-imovinska opterećenja, jer se na njima
nalaze ruinirani proizvodni i drugi objekti, a kako u kulturno-istorijskom
smislu predstavljaju mesta sa odreñenim stepenom zaštite, to je njihova
reciklaža otežana, a oni često ostavljeni kao napušteni prostori grada.
Definicija koja bi danas u Srbiji mogla da posluži za bolje razumevanje
pojma braunfilda mogla bi da bude sledeća: braunfildi su one lokacije u
okviru grañevinskog zemljišta koje su fizički, pravno i imovinski podobne
za recikliranje.7
Samim tim, braunfild lokacije negativno utiču na svoje uže i šire
okruženje, ne samo u urbanom i ekonomskom, već i u estetskom,
psihološkom, socijalnom, i ekološkom smislu. Danas, u trenutku kada se
problemi klimatskih promena na globalnom nivou sve više prelamaju kroz
svakodnevni urbani život, na lokalnom nivou, čini se da braunfild
predstavlja kako dodatno opterećenje kao jedan od primarnih zagañivača
u centrima gradova, tako i, kroz urbanu reciklažu, potencijal, kao prostor
osloboñen prekomernih uticaja urbanosti savremenog grada.
Urbana reciklaža predstavlja strategiju revitalizacije urbanog nasleña
gradova devedesetih godina u Srbiji. Urbo reciklaža je tada definisana
kao jedna strategija u korišćenju i rehabilitaciji fizičkog fonda gradova.8
6
Braunfild znači, pre svega, zemljište koje je ranije izgrañeno i korišćeno da bi u
meñuvremenu, usled ekonomsko-finansijskih ili normativno-političkih razloga, bilo
napušteno. Napuštanje može da bude: (a) funkcionalno, bez aktivnosti ranije
funkcije, ali sa titularom vlasnika ili korisnika; (b) pravno, bez prava korišćenja ili
u fazi stečaja ili likvidacije; (c) imovinsko, sa spornim ili neraščišćenim imovinskim
odnosima i (d) fizičko, kada je bivši vlasnik ili korisnik napustio lokaciju i ostavio
je u nadležnosti opštinske (gradske) uprave.
Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda,“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji.
Priručnik za donosioce odluka i profesionalce. ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov,
Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević i Dušan Damjanović (Beograd: Palgo centar,
2008), 54.
7
Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji.
Priručnik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav
Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo
Centar, 2008), 58.
8
“Urbo reciklaža predlaže se kao racionalni način upravljanja gradskim resursima,
ekonomičan način obnove zapuštenih delova gradova, jer kroz manje intervencije
obezbeñuje pozitivne promene sadržaja, izgleda, karaktera i prihoda. …Tako se
68
Njenom primenom se čuvaju, održavaju i aktiviraju devastirani, zapušteni
ili neadekvatno korišćeni prostori gradova koji su pasivni nosioci urbanih
potencijala.
Reciklaža braunfilda smatra se jednim od osnovnih alata za postizanje
održivog razvoja9, a kroz podršku urbane renesanse i održavanje visokog
kvalteta urbanog života i u procesu urbane regeneracije gradskog centra.
U današnjem trenutku osnovnim principima urbane održivosti
(atraktivnost, dostupnost, pristupačnost, usklañenost)10 i ekološke
održivosti (biodiverzitet, mikroklima, autohtone vrste...) 11 mora se dodati
i održivost u procesu klimatskih promena koje neminovno postaju deo
urbane svakodnevice u kojima osnovnu ulogu igra ponašanje pojedinca i
lokalne zajednice.
Ponovna upotreba (recikliranje ili revitalizacija) braunfild lokacija
(„smeñe” lokacije) smatra se da može da pomogne u stvaranju održivog
urbanog ambijenta, pomogne kod sprečavanja širenja gradova i da spreči
emigraciju iz urbanog područja. Reaktiviranjem braunfild lokacija postiže
se veća ostvarljivost principa kompaktnog grada i znatno veća efikasnost
upotrebe gradske infrastrukture, posebno saobraćajne.12
Braunfild, kao slabo iskorišćena površina, u procesu urbane regeneracije
predstavlja za mnoge gradove značajnu „rezervu prostora” koja
omogućava da se otklone nedostaci postojeće urbane strukture, kao i
preterana kompaktnost strukture i gustina sadržaja, nedostatak zelenih
površina, nedovoljno atraktivna i monotona struktura aktivnosti i
dogañaja, te niska kulturna vibrantnost sredine. Prema različitim
urbanistički i komunalni problemi grada mogu transformisati u svoju suprotnost atraktivne, kvalitetne zone koje privlače stanovnike, investitore i sadržaje.“
Žaklina Gligorijević, „Beogradski braunfildi: od urbane reciklaže do plana detaljne
regulacije“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i
profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina
Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 84.
9
Grimski,D., Ferber,U., Urban Brownfields in Europe. Land Contamination and
Reclamation 9 (1), 2001. , pp.143-148, EPP publication
10
http://www.urbandesigncompendium.co.uk/public/documents/UDC2FULL.pdf
11
Parkinson Michael. “The Urban White Paper. Halfway to paradise?” ,
http://www.ljmu.ac.uk/EIUA/EIUA_Docs/The_Urban_White_Paper_Halfway_To_P
aradise.pdf, posećeno avgusta 2011. and English Nature, 2006. Greenspace;
www.english-nature.org.uk/special/greenspace (posećeno jula 2011.)
12
Kako je navedeno u Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda,“ u Oživljavanje
braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce. ur. Klara
Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević i Dušan
Damjanović (Beograd: Palgo centar, 2008), 54. K. Williams, C. Dair. “A
Framework for Assessing the Sustainability at Brownfield Development” in
Managing Urban Land. Urednik (Berlin: Federal Enviroment Agency Germany,
2007)
69
dokumentima13 savremeni razvoj grada mora sadržati zelene prostore
pristupačne lokalnoj zajednici alternativnim vidovima saobraćaja koji su
dostupni u krugu od maksimalno 300m od mesta stanovanja.14 Prema
istoj studiji, svaka urbana podcelina treba da se istakne svojim
identitetom kroz isticanje specifičnog karaktera javnih prostora.
Ovako pozicioniran braunfild, kao eko-park edukacije, te kao otvoreni
javni prostor, omogućava lokalnoj zajednici da atraktivnim i raznorodnim
pristupima uvede obrazac održivosti kao integralni deo postupka
definisanja postulata urbane reciklaže.
Sl. 1: SESC - Leisure and Culture Centre,
Sl. 2: Zolleverein Mining Complex, Museum
San Paolo, Brasil , Lina Bo Bardi, 1977.
and Visitors Center, Essen, Germany, Rem
Koolhaas, OMA, 2010.
13
Parkinson Michael. “The Urban White Paper. Halfway to paradise?” ,
http://www.ljmu.ac.uk/EIUA/EIUA_Docs/The_Urban_White_Paper_Halfway_To_P
aradise.pdf, posećeno avgusta 2011. and English Nature, 2006. Greenspace;
www.english-nature.org.uk/special/greenspace (posećeno jula 2011.)
14
DETR,
2000.
Our
Towns
and
Cities:
The
Future.
http://www.communities.gov.uk/documents/regeneration/pdf/154869.pdf,
(posećeno avgusta 2011); and English Nature, 2006. Greenspace; available at
www.english-nature.org.uk/special/greenspace (posećeno jula 2011.)
70
POZICIJA BRAUNFILDA U
CENTRALNE GRADSKE ZONE
PROCESU
URBANE
RECIKLAŽE
Važna grupa objekata podobnih za urbo reciklažu su kulturno-istorijski
spomenici sa nižim stepenom propisane zaštite. Pošto je konstatovano da
su razlozi neefikasnosti standardnih teorijskih i praktičnih metoda zaštite
spomenika kulture različiti (nepostojanje instrumenata kojima se
predložene intervencije sprovode u delo, nepoznat titular ili vlasnik, zatim
javne namene i sl.), ovo je jedan od načina za efikasniju zaštitu i
ponovno aktiviranje ovog specifičnog dela nasleña. Drugu grupu čine
kompleksi različitih namena, uglavnom industrijski, nekad vojni, skladišni
ili saobraćajni terminali, koji su ostali zarobljeni u centralnim delovima
gradova a izgubili svoj raniji značaj, namenu, a ponekad i vlasnika. 15
Braunfildi imaju snažne prostorne, ekonomske, socijalne i ekološke
posledice, te njihovo rešavanje treba da bude multiinstitucionalno,
multisektorsko i multiprofesionalno 16, što upućuje na brigu na svim
nivoima. Ukoliko prihvatimo formulaciju da su braunfildi „lokacije
pogoñene ranijim korišćenjem... zapuštene i podkorišćene sa mogućim
stvarnim ili očekivanim problemima kontaminacije...te da zahtevaju
intervenciju i privoñenje korisnoj nameni” 17, onda se nameće pitanje
višeslojnih efekata.18
15
Žaklina Gligorijević, „Beogradski braunfildi: od urbane reciklaže do plana
detaljne regulacije“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce
odluka i profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković,
Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 84.
16
Kako je navedeno u Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje
braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara
Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan
Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56. J. Jackson, Brownfield Basic,
prezentacija, 2006
17
Kako je navedeno u Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje
braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara
Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan
Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56.
Sustainable Brownfield Regeneration, CABERNET Network Project, University of
Nottingham, 2006
REVIT Project, “Working Towards More Effective and Sustainable Browfiled
Revitalization Polices”, INTEREG IIIb, 2006.
18
Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji.
Priručnik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav
Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo
Centar, 2008), 56.
71
U tom smislu braunfild poseduje četiri aspekta koja je potrebno u procesu
regeneracije reciklirati i unaprediti. To su svojstvo napuštenosti i
odbačenosti u funkcionalnom i društvenom smislu, svojstvo
degradirajućeg prostora u kulturno-istorijskom smilu, zagañenog prostora
u ekološkom i ekonomskom smislu i svojstvo praznog prostora sa
vlasničkim opterećenjem u urbanom smislu.
U poslednjih nekoliko godina, dodatno se govori o poziciji braunfilda kao
prostornog potencijala gradova da se uključe u globalni proces mitigacije
i adaptacije u nadolazećim klimatskim promenama, kao mesta koja
obezbeñuju uravnotežen odnos kompaktnosti i gustine, rezervoari vode i
drugih prirodnih resursa, kao npr. zdravog zemljišta pogodnog za sadnju,
štite mikroklimu neposrednog okruženja, smanjuju potrebu za
saobraćajem u smislu veze čoveka i grinfilda, te pozitivno utiču na
ukupno stanje sredine.
Pre svega treba istaći da sve braunfild lokacije nisu iste, tako da svaka od
njih zahteva različit pristup. Za ovo istraživanje nisu od presudnog
značaja ni veličina i vrsta19, ni karakter braunfilda, niti stepen njegove
zagañenosti20, već mogućnost da se njihova raznolikost sagleda kao
potencijal u postupku reciklaže braunfilda u eko park edukacije. Može se
reći da je naglasak na onim nekomercijalnim lokacijama kod kojih
19
Braunfild lokacije se najčešće klasifikuju u tri grupe:
Prvu grupu čine one koje se nalaze u centralnim delovima grada (visoke vrednosti
zemljišta), u kojima dominiraju centralne aktivnosti. Drugu grupu čine lokacije u
bivšim napuštenim industrijskim zonama, dok treću grupu čine lokacije
vangradskih i seoskih područja. (R. Kettler, K. Schenk, 2007).
U istom slučaju, Džejkson (J.Jckson) razlikuje četiri vrste braunfil lokacija: (1) one
koje su prepuštene isključivo tržištu; (2) tržište nastupa nakon identifikacije i
uklanjanja ekološke štete; (3) lokacija koja je istakla socijalne i ekološke
vrednosti iznad realne tržišne vrednosti; i (4) lokacija koja ima aktivan
zdravstveno/ekološki hazard bez ekonomske opravdanosti (J. Jackson, Brownfield
basics, 2006).
Kako je navedeno u Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje
braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara
Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan
Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56.
20
Braunfildi su najčešće:
_ napušteni ili polunapušteni prostori, zaključani, ruinirani i sa potencijalno
rizičnom strukturom industrijskih objekata u čijem se okruženju nalaze slomljeni
asfalt i betonske ploče,
_ tone toksičnog i netoksičnog otpada, lagune, bazeni i kanali sa stajaćom vodom
na čijem su dnu sediment i mulj,
_ podzemna i nadzemna skadišta otpada
_podzemna i nadzemna infrastruktura, uključujući transformatore, kanalizacioni i
sanitarne komore, cevovodi, komunalni hodnici, nadzemni cevovodi, industrijska
oprema, kao i otpad proizveden u procesu rada industrije ili donet i odložen na
braunfild.
72
dugoročno neće postojati nada za obnavljanje bilo kakve funkcije,
prvenstveno iz razloga veće ponude od potražnje. Njihovo rešavanje će
iziskivati poseban plan koji će najverovatnije podrazumevati pretvaranje
površina u neizgrañeno zemljište, odnosno slobodne, zelene površine.21
MAPIRANJE BEOGRADA U CENTRALNOJ GRADSKOJ ZONI I
PRIOBALJU
Beograd je potentan grad, prestonica na rubu Evropske unije i u
intenzivnoj fazi političke, ekonomske i društvene tranzicije. Slično drugim
velikim gradovima, ranije je bio industrijski grad, a danas sve više
oslonjen na tercijarni sektor, koji se promoviše i kroz činjenicu da je
lociran na dva evropska koridora i tradicionalno na granici različitih
kultura. Posledica privatizacije u doba tranzicija učinila je da su braunfildi
i ostali napušteni prostori gradskog centra u nejasnom vlasničkoimovinskom statusu, sa nejasno definisanim stepenom i smernicama
zaštite, u fazi slabog održavanja i nejasne slike njihove uključenosti u
proces regeneracije gradskog centra.
Po nekim zvaničnim procenama, površina braunfilda zauzima preko 18%
ukupne površine gradske sredine, od čeka više od 70% su braunfildi u
centralnoj gradskoj zoni i zoni priobalja. „Beko”, Beton hala,
Termoelektrana „Snaga i svetlost”,„Staklopan”, BIGZ, Objekat u Braće
Krsmanović 2, Objekat u Braće Krsmanović 4 -6 (KC Grad), Objekat u
Braće Krsmanović 8, Industrijska zona kod Pančevačkog Mosta,
Beogradski pamučni kombinat, Tramvajski depo, Naučno -tehnolški park
Instituta „Mihajlo Pupin”, Prva srpska fabrika šećera „Dimitrije Tucović
1898”, samo su neki od „najpopularnijih” braunfilda za čije rešavanje još
ne postoji jasan konzenzus regionalnog, gradskog i opštinskog nivoa,
kako po pitanju prioritetnosti, tako ni po pitanju interesa ili pak strategije
i pozicije u ukupnoj regeneraciji grada.
Naredni prikaz treba da pokaže prisustvo i koncentraciju braunfilda u
Beogradskoj centralnoj zoni i u priobalju, te njihove konkretne lokacije,
ukazujući na atraktivnost njihove pozicije, odnos prema susednim
sadržajima gradskog centra i pre svega potrebu da se njihova
transformacija bazira na reciklaži braunfilda u javne otvorene prostora, a
ne poslovne i stambene centre.
21
„Prostorna problematika braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik
za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka
Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008),
25.
73
Sl. 3: prostorna distribucija nekih od napuštenih prostora u centralnoj gradskoj zoni i
priobalju Beograda
Napušteni prostori na posmatranom prostornom poligonu centralne
gradske zone i priobalja Beograda na osnovu veličine i stepena
kompaktnosti prostorne celine na kojoj se nalaze, radi jednostavnije
operacionalizacije prilikom davanja daljih smernica za intervencije na
ovim prostorima, mogu se razvrstati u dve osnovne tipološke kategorije:
kategoriju većih objekata- poteza i kategoriju manjih, pojedinačnih
objekata. Kao neki od primera iz kategorije većih objekata- poteza mogu
se navesti: brodogradilište, marina Dorćol, fabrika kotrljajućih ležajeva
IKL, stari mlin, „Beko”, „Snaga i svetlost”, BIGZ, Beogradski pamučni
kombinat, naučno-tehnološki park „Mihajlo Pupin”, prva srpska fabrika
šećera „Dimitrije Tucović”, Luka Beograd (skladište, Jugošped, Žitomlin) i
drugi, dok neki od primera napuštenih prostora iz kategorije manjih
pojedinačnih objekata mogu biti: napuštena kuća u Krunskoj 66, stara
carinarnica (Braće Krsmanović 2), bioskopi Odeon, Kosmaj, Jadran i drugi
napušteni prostori.
Raznolikost braunfild lokacija može obezbediti širok spektar novih
sadržaja i mogućnosti, uključujući stambene i komercijalne usluge, ali i
otvorene i zelene prostore. Njegova reciklaža i prenamena u urbanim
područjima gradskih centara odlična je prilika da se sadržajima i
planiranim aktivnostima doprinese kvalitetu životne sredine, kroz
formiranje zdravijeg i društveno vibrantnog prostora. Na području užeg
gradskog jezgra, gde se i posmatrane braunfild lokacije nalaze, zeleni
prostori često su bili uništavani razvojem poslovnog i industrijskog
prostora. Prirodno okruženje može se vratiti u urbano gradsko jezgro
74
projektima poput eko-parkova. Kako su braunfildi u gradskim centrima
većinom smešteni duž obala reka, a kako su klimatske promene ovde
najosetljivije to se ovakva veza uspostavlja samostalno, reke su osnovni
pokretači urbane regeneracije. Braunfild lokacije mogu imati velikog
udela u stvaranju ovakvog prostora, te na taj način mogu doprineti
kvalitativnim i kvantitativnim aspektima koji doprinose razvoju gradskog
jezgra, kako na lokalnom nivou, tako i gradskom i regionalnom nivou.
POTENCIJAL RECIKLAŽE BRAUNFILDA U PROCESU KLIMATSKIH
PROMENA
Prateći zaključke konferencije „Prevazilaženje prepreka u recikliranju
grañevinskog zemljišta- revitalizacija braunfild lokacija u Srbiji” možemo
govoriti o benefitima urbane reciklaže braunfilda i to:
_Na urbanom planu, kontrola odnosa kompaktnosti i gustine,
povećanje atraktivnosti okruženja na ekonomskom nivou, kontrola
preteranog širenja gradova, povećanje efikasnosti gradske infrastrukture,
te omogućavanje ukupnog razvoja šireg područja u okruženju braunfilda.
_Na ekonomskom planu, korist u dodatnoj vrednosti zemljišta,
smanjenje ekonomskih gubitaka usled preteranog širenja gradova,
smanjenje saobraćaja, uvećana moć investiranja, saradnja lokalne
zajednice i gradske uprave.
_Na kulturno-istorijskom planu, očuvanje kulturne baštine, odnosno
objekata industrijske, vojne i komunalne arhitekture iz ranijih kulturnih
perioda, te ukupan kontinuitet života grada.
_Na društvenom planu, eliminacija gradske bede, aktivnije
zapošljavanja u tradicionalnim industrijskim zonama, mogućnost
ostvarivanja vitalnijih kulturnih projekata koji po pravilu traže mogućnost
u gradskom tkivu, promovisanje društvene jednakosti u braunfild zonama
(osetljive društvene grupe koje često naseljavaju napuštene objekte),
povećanje stepena bezbednosti grañana, obezbeñivanje zdravije životne i
radne sredine, apsolutno poboljšanje slike i identiteta grada.
_Na ekološkom planu, eliminacija zdravstvenih rizika (zagañenost),
uklonjen „divlji” čvrsti otpad, uklonjena opasnost od zagañenja
podzemnih i površinskih voda, eliminisano zagañivanje zemljišta,
smanjena opasnost od hazarda, povećana količina kvalitetnog zelenila,
75
očuvanje biodiverziteta sredine, njegove mikroklime i prirodnih resursa
vode i zemljišta. 22
Prateći zaključke teksta Harmina i Gurana (Hamin,E.M., Gurran,N.)23
možemo takoñe govoriti i o benefitima transformacije braunfilda u ekopark edukacije:
_Na planu klimatskih promena, kontrola urbane kompaktnosti,
kontrola mikroklime i provetrenosti neposrednog okruženja, kapital
ozdravljenog i neizgrañenog prostora podzemnih i nadzemnih voda i
zemljišta, velika površina ozelenjenog prostora koja smanjuje efekat
staklene bašte, smanjena emisija zračenja nastala pregrevanjem i
emisijom toplote urbane strukture.
Na svakom od prethodnih planova neophodna je edukacija kao
integrativni deo procesa i kao jedini proces koji ima moć da
uspostavi meñusobnu vezu prethodnih aspekata razvoja gradske
sredine kroz uspešnu reciklažu braunfilda.
Braunfild lokacije svojom strukturom sadržaja i prostora nude mogućnost
da se kroz postupak reciklaže u otvorene javne prostore eko-parka
iskoriste kao pozitivni i kvalitetni prostori u procesu klimatskih promena, i
to:
_iskorišćavanjem postojeće infrastrukture,
_čišćenjem i ozdravljenjem zemljišta, vazduha i uopšte prostora u
procesu prevencije,
_korišćenje potencijalnog resursa vode, zemljišta u procesu adaptacije,
_velike površine potencijalno spremne za ozelenjavanje,
_prazan prostor koji nudi mogućnost provetravanja neposrednog
okruženja,
_nasleñena industrija može se iskoristiti kao prečišćivač smeća, vode, i
kao podrška za ekološke sisteme stvaranja energije struje i bio goriva,
_formiranje zona mikroklimatskog komfora.
22
Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji.
Priručnik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav
Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo
Centar, 2008), 57.
23
E.M. Hamin, N. Gurran. “Urban form and climate change: Balancing adaptation
and mitigation in U.S. and Australia,” Habitat International, vol. 33, issue 3,
(2009), 239.
76
BRAUNFILD KAO EKO-PARK EDUKACIJE
Većina evropskih zemalja naglašava integrativni pristup planiranju u
kome posebno mesto zauzima regeneracija braunfilda, a posebno njihovo
pozicioniranje kao javnih otvorenih ozelenjenih prostora. Engleska čak
smatra da reciklaža i oživljavanje braunfilda može biti jedna od osnovnih
alatki koja na lokalnom nivou osnažuje obnovu susedstva, na
regionalnom ekonomsku regeneraciju, a na internacionalnom nivou
podržava procese očuvanja biodiverziteta.24
Dakle, formiranje ozbiljnije legislative koja usmerava regeneraciju ka
poštovanju envajronmentalnih aspekata sredine, povećala je potrebu za
recikliranjem napuštenih prostora u zelene otvorene javne prostore
grada.25 Prirodni pejzaž u urbanom prostoru omogućio bi oživljavanje
prirodnih procesa i funkcija, regenerisao čitave kvartove i gradske zone,
stvorio multifunkcionalne otvorene prostore dostupne i pristupačne i
promovisao održivi razvoj grada. Mnogi pejzažni arhitekti su već dokazali
kroz svoje projekte da je moguće ostvariti kulturno stimulativni pejzaž
recikliran iz neiskorišćenih ostataka napuštene industrije.26
Razvoj braunfild lokacija za unapreñenje alternativnih vrsta zelenih
površina u centralnim gradskim jezgrima takoñe se može posmatrati kao
važni deo ukupne strategije ozelenjavanja grada i poboljšanja kvaliteta
životne sredine, smanjenja štetnih uticaja klimatskih promena, kao i
njihova prevencija, kako u pogledu broja takvih mesta, tako i u pogledu
njihovog broja, distribucije i pristupačnosti. Još jedna značajna prednost
ovakvih intervencija je brz efekat „eksperimenta” koji mogu poslužiti kao
model i smernica za dalje ozelenjavanje grada, poboljšanje gradskih
zajednica i rešavanja problema braunfilda.
24
Doick,K.J., Sellers, G., Castan-Broto,V., Silverthorne,T., “Understanding success
in the context of brownfiled greening projects: The requirement for outcome
evaluation in urban greenspace success assessment,” Urban Forestry & Urban
Greening, volume 8, issue 3 (2009), 163-178.
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1618866709000338
25
Loures, L., Horta D., Santos A., Panagopoulos T. “Strategies to Reclaim Derelict
Industrial Areas”, Wseas Transaction on Environment and Development, issue 5,
vol.2, 2006.
http://w3.ualg.pt/~tpanago/public/industrial.pdf
26
Na primer projekti za Duisburg Nord, Latz + Partner; Fresh Kills Park,
Downsview Park, Gasworks Park
77
Sl. 4: Living Barge Project, Sarah Kavage,
Sl. 5: 60 minute man_Venice Biennale, 2000.
Nicole Kistler, Seattle, 2006.
Casagrande&Rintala, Finska.
Braunfild kao zeleni javni otvoreni prostor u gradskom središtu
obezbeñuje pristupačnost, atraktivnost, dostupnost i uključenje u
savremene tokove života lokalne zajednice, doprinoseći ekonomskom,
društvenom, kulturnom i envajronmentalnom razvoju grada (NAO,
2006).27
Braunfild kao eko-park postaje šansa gde samo promena načina
korišćenja zemljišta može podstaći privatni i javni sektor i doneti nove
prihode i nova radna mesta. Mnogi primeri iz inostranstva pokazuju da je,
na primer, uklanjanje proizvodnog kompleksa i njegova prenamena u
parkovsko zelenilo dovelo ne samo do konkretnog načina rešavanja
problema braunfilda, već i do povećanog interesovanja investitora,
istovremeno, kao i povećanja cena nekretnina u neposrednom okruženju
novog parka.28
Potrebno je prepoznati na koji način je potrebno interpretirati
istorisjki i kulturni značaj lokacije i razumeti načine na koje
ekologija i dizajn zajedno mogu da oblikuju alternativne odnose
ljudi, mesta, prirode i nasleñene strukture, a kako bi rezultat
bio invencija, a ne restauracija, oživljavanje, a ne očuvanje,
životnost, a ne scenario.
27
NAO: National Audit Office. Report by the Comtroler and Auditor General,
session 2005-2006. “Enhancing Urban Green Space.” (London: The Stationery
Office, 2006) , 66.
www.nao.org.uk
28
“Prostorna problematika braunfilda” u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik
za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka
Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008),
25.
78
URBANA BAŠTA I PARK PRAZNINE
Postavlja se pitanje šta je to eko-park kao javni otvoreni zeleni prostor u
okviru braunfilda. U zavisnosti od načina korišćenja mogu biti zelena oaza
ili javni trg, ekološka stanica ili rekreativni centar, a u zavisnosti od
veličine mogu predstavljati nove gradske centre, koji imaju značaja za
šire okruženje, zatim zajedničke prostore susedstva ili pak manje
individualne bašte. Čini se da, bez obzira na veličinu, značaj ili način
korišćenja, ovakvi prostori moraju u svojoj definiciji sadržati dva, na prvi
pogled, oprečna entiteta: svojstvo prirodnosti i svojstvo urbanosti.
Svojstvo urbanosti determiniše se kroz fenomen i tipološke odrednice
Urbane bašte, a svojstvo prirodnosti kroz fenomen i osnovne principe
Teren vaga (terrain vague29), odnosno Parka praznine (vague park30).
Urbana bašta
Urbana bašta predstavlja mesta rekreacije (aktivne i pasivne), mesta
odmora i dokolice, ali takoñe i prostorni poligon za različite kulturne i
edukativne dogañaje. Na prostoru braunfilda, urbana bašta se najčešće
javlja u obliku otvorenih prostora sa elementima parkovskih i rekreativnih
površina, a vrlo često i specifičnim prostorima sa odvijanje javnih
sadržaja kao koncerata i bazara. Prostor urbane bašte, u nekim
slučajevima se tretira kao vrsta oaze u gradu, sa travom, drvećem i
cevećem koji deluju kao antiteza izgrañenom okruženju. U drugim
slučajevima suprotna je situacija, kad čvrste površine nadjačavaju one
meke, te ovaj prostor više liči na ozelenjeni trg nego na park. Urbana
bašta je proizvod urbanog dizajna, atraktivna, privlačna, dinamična
pauza uključena u život neposrednog okruženja.
Sl. 6: MFO Park, Cirih, Švajcarska, Raderschall, 1991.
29
Ignasio De sola Morales, „Terrain Vague” u Anyplace, ur. Cynthia Davidson
(Michigen, University of Michigen: Anyone Corporation) str. 118-123.
30
termin prvi put upotreblje u K. Kamvasinou, “Vague parks: the politics of late
twentieth-century urban landscapes”, Arq . vol 10 . no 3/4 . (2006): 255-262
79
Mfo park u Cirihu postavlja jedinstven presedan za urbani park,
objedinjujući navedene situacije, uključujući i nešto nepogrešivo urbano:
vertikalnost. Interdisciplinarni tim uspeo je da kreira seriju impresivno
„živih” volumena, koristeći se strukturalno ekspresivnim rešenjem
parkovskih elemenata postavljenim na elementima industrijske prošlosti
koji čine armaturu za vertikalno postavljanje biljaka. Postojeća struktura,
elementi industrijskog nasleña, omogućili su vertikalni razvoj urbanog
parka. Svrha urbanog parka ne može se dramatično promeniti, ali ovakav
park pokazuje kako parkovi mogu biti formirani u urbanom kontekstu, i to
istovremeni kao vertikalni i prostorni, arhitektonski i prirodni.
Park praznine „Vague park”
Prazan prostor („Terrain vague”) je termin koji je prvi put upotrebio
Ignasi de Sola-Morales31 i odnosi se na mesto u gradu koje je prazno i
koje nije zauzeto od ljudi, nejasno i neizvesno, neprecizno i
neograničeno. Ova mesta su neiskorišćena, ali i slobodna da budu
spontano okupirana. Najčešće su to braunfildi, napuštena industrijska
imanja, železničke pruge i stanice, napuštene luke i parcele u
ruševinama, neproduktivne oblasti u okviru privredne strukture grada.
Ovakve urbane praznine mogu se uočiti na potezima velikih razmera, kao
pukotine koje svedoče o nelagodnom procesu promena u naizgled
stabilnom urbanom kontekstu. Kao bogato polje nevidljivih društvenih i
prirodnih procesa (deca se igraju, beskućnici žive, spontano se razvija
biljni i životinjski svet...) terrain vague može poslužiti za uočavanje
odreñenih odlika na osnovu kojih se mogu formirati principi dizajna javnih
prostora u gradu. Tri principa čine osnovne karakteristike terrain vaguea: praznina, neodreñenost i spontano zaposedanje.32 Ovo se može
koristiti kao početni parametar u nastajanju otvorenih javnih prostora,
samoodrživih i samoorganizovanih.
Park praznine („Vague Park”) je pristupačan i otvoren sistem, spontano
nastao, raznolik i integrativan, „prazan” komad zemljišta u gradu, deo
prirode komplementarne fenomenu urbanog iz suštine svoje suprotnosti.
31
Ignasio De sola Morales, “Terrain Vague” u Anyplace, ur. Cynthia Davidson
(Michigen, University of Michigen: Anyone Corporation) str. 118-123.
32
„Principles of the terrain vague include emptiness,indeterminacy, and
uncontrolled occupation, both by people and by nature. The power of the terrain
vague lies in its freedom and openness in contrast to other public spaces in the
city which tend to be heavily monitored and commercialised. It is a space where
people can still access a strange slowness away
from the pace of the contemporary city. In terms of urban politics then, the
terrain vague includes in it freedom and critique.“, u K. Kamvasinou, “Vague
parks: the politics of late twentieth-century urban landscapes”, Arq . vol 10 . no
3/4 . (2006): 255-262
80
To je prostor koji počiva na principima očuvanja nasleñenog karaktera
pejsaža, nastalog u koliziji prirodnih i urbanih, a vrlo često i procesa
napuštenosti, te podrazumeva očuvanje prostora sa svim njegovim
karakteristikama, a promoviše proces ekološke održivosti, reciklaže i
agrikulture kroz različite art projekte i edukaciju, a pre svega kroz
oblikovanje prostora kao generatora urbanih transformacije, a ne
proizvoda. To je mesto koje krase nedovršenost, manje striktni uslovi
kontrole korišćenja, lejeri memorije i atmosfera koja nikada ne zaboravlja
napuštenost kao sastavni deo istorije prostora.
Sl. 7: High Line, Njujork, SAD, Diller Scofidio + Renfro, 1999.
High Line u Njujorku postavlja jedinstven presedan za urbani park,
smeštajući urbano aktivnu svakodnevicu u kontekst napuštenosti kroz
nešto nepogrešivo prirodno: sećanje. Interdisciplinarni tim uspeo je da
kreira seriju impresivno „živih” prostora nastalih takozvanim principom
Agri-Tekture gde priroda postaje deo arhitekture, a prostor postaje
istovremeno i prirodan i urban. Izbor vegetacije, pod uticajem
kolonizovanih biljaka, nastalih u fazi napuštenosti prostora, učinio je da
se granice arhitekture i prirode zamagle, stvarajući atmosferu
jednostavnosti, mekoće, nedovršenosti, tišine i spontanosti.
U interpolaciji ova dva, čini se, napramapostavljena fenomena
Urbane bašte kao gotovog proizvoda i Parka praznine kao
generatora prirodnih procesa leži suština Eko braunfild parka. To
je park u kome je rekreacija omogućena ali ne i strogo
regulisana, u kome je park namenjen šetnji i relaksaciji, ali i
očuvanju biodiverziteta, u kome je nasleñena struktura
revitalizovana kroz proces reciklaže i u službi ispunjenja
ekoloških potencijala sredine.
EKO BRAUNFILD PARK
(OSNOVNI PRINCIPI I ELEMENTI SADRŽAJA)
Eko-braunfild park je otvoreni javni prostor koji sa jedne strane
zadovoljava potrebe urbanog načina života, a sa druge štiti nasleñeni
karakter pejsaža. On nastaje u interpolaciji elemenata sadržaja i
81
arhitektonskog jezika urbane bašte i principa koncipiranja parka praznine
oblikujući svojstveni kulturni pejsaž, kao alternativni pristup oblikovanju
javnog gradskog otvorenog prostora. To je otvoreni javni prostor koji u
sučeljavanju prirode i grada, nasleñene strukture i prirodnih resursa, nudi
održivo rešenje koje može i treba da se menja zajedno sa potrebama i
željama svojih korisnika.
Sl. 8: Jardin des Fonderies (Bašte Fonderi),
Nantes, France, ADH Doazan+Hirschberger, 2009.
Bašte Fonderi su atraktivan prostor u kome su elementi urbane bašte i
nasleña na inovativan i edukativan način povezani. Formirana je „bašte
pod krovom”, odnosno nadkrivenog javnog prostora za svakodnevnu
upotrebu, dečiju igru i društvene dogañaje susedstva (večere, izložbe...).
Imati zaštićenu baštu od velikog je značaja za sve ove javne upotrebe. Sa
druge strane, izlaganje ranije industrijske aktivnosti, ali ne kao muzejskog
eksponata, već i kao mesto nasleña u kome je dosta lokalnog
stanovništva bilo zaposleno, gde je očuvanje mesta od emocionalnog
značaja kako za gradsku industrijsku prošlost tako i u odnosu na njihov
radni vek. Zasañeno rastinje odgovara principima ekološke održivosti
obzirom da je sañeno dominantno autohtono rastinje koje se tokom
perioda napuštenosti samostalno razvijalo.
82
Osnovni principi eko braunfild parka
Svaki pokušaj definisanja osnovnih principa na kojima počiva dobar ekobraunfild park mora u sebi uključiti principe održivog razvoja (dostupnost,
pristupačnost, atraktivnost, uključenost), ekološkog razvoja (biodiverzitet,
mikrolokacija, reciklaža, izvori energije), održavanje prirodnih elemenata
(voda, zemlja, vazduh) i klimatskih uslova.
Eko braunfild park počiva na principima očuvanja napuštenosti, bilo da je
reč o nasleñenoj strukturi industrije ili prirodnim svojstvima prostora,
neodreñenosti u smislu oslobañanja prostora preterane dovršenosti i
kontrolisanosti i spontanosti, kada je reč o društvenoj otvorenosti,
pristupačnosti i potencijalu uključivanja lokalne zajednice u život nekada
napuštenog prostora braunfilda. Snaga ovakvog prostora leži u slobodi i
otvorenosti, nedovršenosti procesa (sadejstvo prirodnog i nasleñene
izgrañene infrastrukture), kao i u stalnosti promene (nekontrolisani rast
prirode, proces rasta umesto završene forme).
Osnovni programski elementi eko braunfild parka
Infrastrukturu eko-parka čine: pre svega nasleñena struktura industrije i
prirodnog pejsaža, zatim mreža prirodnih resursa, odnosno vodene i
zelene površine, strukture koje neguju biodiverzitet, kao i druge strukture
potrebne za produktivan eko-sistem, kao i niz struktura prepoznatih kroz
urbane potrebe i aktivnosti konkretnog konteksta.
Eko braunfild park kao antipod svojoj ranijoj funkciji industrije, danas je
ekološki rezervat, prostor namenjen očuvanju i oporavku prirode i
mikroklime, koji kroz vidljive postupke reciklaže, prečišćavanja i isticanje
prirodnosti naglašava svoj novi genius loci.
Eko braunfild park je odreñen kroz složeni sistem sadržaja i aktivnosti
otvorenog javnog prostora koji pleni atraktivnošću i dostupnošću,
oblikujući park visokog nivoa urbaniteta sa specifično naglašenim
karakterom minulih vremena.
_rekreacija i spektakl,
_habitat i biodiveritet,
_zaštita i očuvanje nasleña_industrijska infrastruktura,
_zaštita i očuvanje pejsaža_zelena infrastruktura_agrikultura i vegetacija,
_energetski efikasna i pristupačna sredina,
_nezagañivač sa pozitivnim delovanjem u oblasti mitigacije i adaptacije
na klimatske promene.
83
Osnovni zadaci eko braunfild parka:
_složenost namenske strukture parka,
_integracija nasleñene strukture i prirodnog pejsaža u jedinstven sistem
kulturnog pejsaža,
_ održiv i adaptabilan za nove upotrebe (nedovršenost i spontanost),
_alternativnost kao lokalna prepoznatljivost , nova duhovnost mesta,
_očuvanje i naglašavanje duha mesta kroz istoriju i njegovu poziciju u
životu grada,
_vizuelna celovitost, prepoznatljivost i atraktivnost ...
EDUKACIJA I EKO BRAUNFILD PARK
Po mišljenju stručnjaka33 glavne prepreke za rešavanje braunfild
problematike, na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou predstavlja
nedovoljna edukacija, odnosno informisanost i iskustva o problematici
braunfilda, kao i nedostatak multidisciplinarnog iskustva u procesu
regeneracije braunfilda na svim nivoima. To, pre svega, podrazumeva
problem „znati-kako” („know-how”), u smislu koordinacije i motivisanosti
o pitanjima razumevanja razmera i suštine problema braunfilda i njegovih
urbanih, ekonomskih, ekoloških i socijalnih benefita, niskog nivoa
političkog zalaganja za ponovno korišćenje zemljišta braunfilda, kao i u
smislu nedostatka sveobuhvatne strategije za ponovno korišćenje
braunfilda, te nepostojanja neophodnih nivoa edukacije kod svih aktera
potencijalno zainteresovanih za korišćenje braunfild lokacija uključujući
privatne investitore, lokalne organe uprave i predstavnike ministarstava.
Edukacija uspostavlja balans urbanog i prirodnog, parka i grada,
nasleñenog i novog, lokalnog i regionalnog, poštujući sve aktere u
procesu regeneracije. Uključenje edukacije u proces regeneracije
braunfilda kao eko-parka, na najbolji način može uspostaviti meñusobnu
vezu svih aspekata parka (ekološki, urbani, kulturno-istorijski, društveni i
klimatski) kao i vezu parka i lokalne zajednice kroz reanimaciju
neposrednog konteksta, stvarajući transparentan i integrativni prostor.
33
„Glavne prepreke ponovnom korišćenju braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u
Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav
Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo
Centar, 2008), 18.
84
EKO BRAUNFILD PARK EDUKACIJE
(OSNOVNE ODLIKE I BENEFITI)
Uključenje edukacije u proces transformacije i oživljavanja braunfilda kao
eko-parka predstavlja uvek novi izazov i podrazumeva multidisciplinarni
pristup u svim fazama razoja parka, i to kako u smislu angažovanje
širokog spektra kreativnih disciplina, tako i u smislu angažovanje svih
zainteresovanih aktera od pojedinaca, preko lokalne zajednice, do
gradskog i regionalnog nivoa. Eko-braunfild park edukacije podrazumeva
primenu savremenih tehnologija i kolaborativni dizajn. Mogu se
prepoznati tri osnovne strategije transformacije koje daju prioritet
različitom karakteru regeneracije braunfilda, i to su: očuvanje nasleña,
očuvanje prirode, ili pak reanimacija kulturnog identiteta prostora i
edukacija.34 Ovaj poslednji, smatramo, da na najbolji način integriše sve
aspekte života braunfilda, proklamujući kulturno stimulativni prostor kroz
raznovrsnu ponudu aktivnosti i sadržaja koji se uzdižu iz napuštenih
industrijskih prostora.
Sl. 9: Centar za reciklažu (Waste Transfer and Recycling Center), Feniks, Arizona, Michael
Singer and Linnea Glatt, 2007.
Centar za reciklažu („Waste Transfer and Recycling Center”) je projekat
nastao na prostoru od 100.000m2 i 25 hektara zemljišta braunfilda.
Osnovna odlika ovog projekta je otvaranje i pokazivanje infrastrukture od
koje urbani prostor zavisi, a koja je najčešće zatvorena, te pozivanje
javnosti na razumevanje procesa odlaganja otpada i reciklaže. Kao što i
sam projekat pokazuje, koncept reciklaže prostora i njegova
transformacije mogu biti sastavni deo dizajna i korišćeni u svrhe
edukacije kako lokalne zajednice, tako i šire uz zadržavanje svih vrednosti
parka.35
34
L. Loures, Panagopoulos,T., “Sustainable reclamation of industrial areas in urban
landscapes,” in Sustainable Development and Planning III, ed. A. Kungolos, C. A. Brebbia,
E. Beriatos, (Southampton: WITPress, 2007), 791-800.
35
http://www.michaelsinger.com/projects/infrastructure/phoenix.cfm
85
Proces edukacije uključuje se u sve faze razvoja parka, i to u strateškoj
fazi planiranja i projektovanja, zatim fazi gradnje i ureñenja, sve do faze
održavanja i razvoja. Pre svega podrazumeva:
_ participaciju u oblasti zoniranja i ispitivanja kapaciteta osnovnih
aktivnosti i sadržaja parka i njihovog uticaja na eko-sistem;
_ kroz pristup reciklaži nasleñene strukture i njeno uključenje u
savremene tokove života (prostori za okupljanje, alternativni art projekti);
_isticanje i oživljavanje zaboravljene ili nedovoljno negovane mikroklime,
odnosno kroz kapital koji nudi priroda ozelenjavanjem, agrikulturom i
pošumljavanjem;
_čišćenje i detoksikaciju, postupke održavanja i reciklaže resursa urbanog
života (energija, smeće, voda, ...);
_očuvanje biodiverziteta, izvora vode, zemljišta, kvaliteta vazduha i vetar;
_kroz isticanje svih benefita koje ozdravljenje prostora braunfilda ima za
lokalnu zajednicu u ekonomskom, ekološkom i društvenom smislu.
Posebno mesto ima edukacija o klimatskim promenama koje nas
neminovno pritiskaju, i to kroz učenje o otpornosti prirode, uticaju
pojedinaca na klimatske promene, kao i o benefitima koje lokalna
zajednica može da ostvari. Kod nas posebno je značajan ovaj aspekt, jer
pojam klimastskih promena nije jasno definisan, te se njegov odraz u
svakodnevnom životu i ponašanju ne vidi (klimatske promene nisu samo
naučna, već i društvena kategorija, nisu samo globalan već i lokalan
problem, nisu samo pretnja, već i pomoć36).
Ako posmatramo konkretno, u smislu angažovanja širokog spektra
kreativnih disciplina, to podrazumeva multidisciplinarni pistup u strateškoj
fazi planiranja i razvoja, koji uključuje kako ekologiju tako i tehnologiju,
arhitekturu i umetnost, discipline koje se bave mikroklimom i društvenim
naukama, koje se bave psihologijom, sociologijom, istorijom i kulturom.
Posmatrani u smislu uključenja pojedinaca i lokalne zajednice, ove
prostori mogu predstavljati motiv različitih zainteresovanih strana za
saradnju
i učešće,
koje
na
taj
način
mogu
obezbediti
više zajedničkih prostora. Na ovaj način
nude se modeli za
buduće obnove i poboljšane obrazovne mogućnosti, što se može ostvariti
kroz različite postupke uključenja u održavanje, izgradnju i život parka,
zatim kroz mogućnost posmatranja najrazličitijih procesa koji mogu biti
izloženi, kao što su reciklaža otpada, infrastrukturna potrošnja, prerada
urbanog zagañenja, resursi vode, energije i slično, ali takoñe i one kao
što su škole, radionice, galerije i druge ustanove za razvoj kulture i
revitalizaciju starih zanata, postupci „uradi sam” i „učestvuj kroz sadnju”,
projekte „moja bašta” i slično.
36
Understanding and responding to climate change, The National Academy,
2008. Edition.
86
Benefiti eko-braunfild parka edukacije
Eko-braufild park edukacije je dinamična, nedovršena i otvorena
struktura koja kroz vegetaciju, ekološke principe, principe reciklaže,
društveni stav o spontanosti zaposedanja prostora predstavlja mesto
opšteg benefita. Ovakav prostor ne može biti završen, on je deo procesa i
zato je edukacija u njemu primarni element obezbeñujući propulzivnost i
kontinuitet, vitalnost i identitet, kulturnu i ekonomsku vibrantnost i visok
urbanitet.
Eko-braunfild park edukacije treba da odgovori na:
_stvaranje novih / povećanje postojećih ekoloških staništa, kroz
biodiverzitet, izvor vode, zemljište, kvalitet vazduha i vetar, odnosno kroz
kapital koji nudi priroda i njegovu upotrebnost kroz agrikulturu,
pošumljavanje;
_povećanje prostora javne upotrebe i rekreacije, kroz njihovu
rasprostranjenost i uticaj na ekosistem, u kojima ekološki principi treba
da vode zoniranje i gradnju;
_istovremeno očuvanje istorijski značajnih lokaliteta i značajnih prirodnih
resursa sredine;
_usklañivanje i koliziju ekoloških i urbanih potencijala prostora kroz
društveni angažman i edukaciju;
_reagovanje na zagañenje kroz reciklažu otpada i njegovo skladištenje,
smanjenje uticaja buke od koalizije aktivnosti i urbanog okruženja,
otklanjanje prisustva hemikalija u prirodi i njeno obnavljanje, upotrebu
alternativnih vidova energije i dr.,
_klimatske promene kroz otpornost prirode, ulogu pojedinca i zajednice,
kontrolu poplava, banku prirodnih resursa vode i energije, testiranje i
promovisanje tehnologija remedijacije;
_ekonomsku stimulaciju, kroz javnu i komunalnu saradnju, kroz postupke
raznolikog i spontanog korišćenja, održavanja i revitalizacije;
_obnovu životne sredine, kroz strukturu pejsaža, negovanje i
unapreñenje mikrolokacije;
_poboljšanje „estetike” susedstva.
EKO-BRAUNFILD PARK EDUKACIJE
U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA
Zauzimanje zelenih i otvorenih prostora, baš kao i prekomeran razvoj
urbanih centara uništava prirodne resurse, smanjujući mogućnost i
kapacitet okruženja da odgovori na uticaje kao što su zagañenje,
pregrevanje, obnavljanje i druge, utičući na klimatske promene. Kvalitet
vode, zemljišta i vazduha je ugrožen, zajedno sa drugim prirodnim
resursima koji pružaju zaštitu gradu od ovakvih štetnih uticaja.
87
Sve veće izgrañene površine svojom materijalnošću doprinose
naglašavanju negativnih uticaja klimatskih promena u urbanom centru
grada. Asfaltiranje i uklanjanje zemljišta i vegetacije smanjuje sposobnost
okruženja da spreči ili umanji utacaje klimatskih promena. Izgrañeni
objekti takoñe na više načina utiču na mogućnost prevencije i adaptacije
klimatskim promenama. Popločane ulice i šetališta apsorbuju toplotu, dok
izgrañeni objekti pored apsorpcije toplote dodatno onemogućavaju
strujanje vetrova. Prekomerna kompaktizacija urbane strukture
onemogućava provetravanje i remeti lokalnu mikroklimu povećavajući
ekstremne vrednosti zimskih i letnjih temperatura, a sa druge strane
nesmetano širenje gradova povećava koncentraciju saobraćaja, čime se
povećava površina asfaltiranog zemljišta i zagañenost od automobila. Svi
ovi negativni efekti izgrañene sredine, zajedno sa svakodnevnom
proizvodnjom toplote od strane automobila i fabrika, i uopšte
savremenog urbanog načina života, stvaraju toplotnu kupolu iznad
urbanih područja, koja čini zamku zagañivačima i emisiji štetnih zračenja.
Klimatske promene postaju široko prepoznate kao globalni izazov 21.
veka, i to ne samo na internacionalnom i regionalnom nivou, već se sve
više govori o ključnoj ulozi lokalnog nivoa u kome pojedinac i njegovi
svakodnevni postupci imaju ključnu ulogu. U uvodnom tekstu Habitat
Internacional 33 iz 2009.37 koji je u potpunosti posvećen problemu
klimatskih promena i urbanoj sredini, definiše se 6 strateških kategorija o
klimatskim promenama, i to nauka o klimatskim promenama, javno
zdravlje, sigurnost i spremanje za nepogode, menadžment površinskih
voda, kvalitet sveže vode i reciklaža, upotrebljivost zemljišta, izgrañene
strukture i saobraćajne infrastrukture, te naglašava biodiverzitet i ekosistem.
Kako je poznato da je lokalni nivo prepoznat kroz gradsku upravu i
uključivanje stanovništva u procese, to je edukacija čini se prvi i osnovni
korak dobre i kvalitetne promene načina urbanog života. Edukacija u
oblasti emisije gasova i naše uloge u tome, alternativni vidovi saobraćaja,
čuvanje i proizvodnja energije, alternativni pristup i reciklaža, čista
energija i gorivo, materijali za gradnju i načini gradnje. Isti tekst
podržava tvrdnju da je lokalni nivo najbolji u procesu redukovanja uticaja
globalnog zagrevanja kao nivo koji je najbliži zajednici i ljudima, zato
edukacija jeste primarna uloga ovakvih parkova u procesu klimatskih
promena.38 Čini se da kvalitetan prostor eko-braunfild parka može kroz
edukaciju da se uključi u sve prethodno navedene kategorije, i to
37
“The Mitigtaion/adaptation conundrum in planning for climate change and
human settlements.” Habitat International, volume 33, issue 3 (2009)
38
“The Mitigtaion/adaptation conundrum in planning for climate change and
human settlements.” Habitat International, volume 33, issue 3 (2009)
Broj je u celosti posvećen problemu odnosa adaptacije i prevencije čime se skreće
pažnja na integrativni prisup koji balansira odnos ova dva
88
konkretno kroz primenu decentralizovane nisko-karbonske (ugljenične)
oblike proizvodnje energije koji smanjuju štetne efekte staklene bašte,
kroz primenu korišćenja snage vetra, sunčeve energije i snage talasa koji
predstavljaju ključne oblike adaptacije, kao strategija manjih, više
decentralizovanih oblika proizvodnje energije čime se smanjuje
mogućnost gubitka energije u iznenadnim situacijama, kao što su oluje ili
temperaturni ekstremi.39
Osnovni principi i struktura eko-braunfild parka omogućavaju ovakve
postupke podržavajući upravo osnovne postulate održivosti urbanog
prostora kroz očuvanje zelenih urbanih površina i to: efikasnu kontrolu
zagañenosti neposrednog okruženja, dugovečnost vegetacije i njenu
korisnost40, kao i očuvanje vrednosti mikrolokacije i biodiverziteta
sredine, odnosno ne narušavanje eko-sistema.41 Na ovaj način
zadovoljeni su i osnovni postulati prilagoñavanja i poboljšanja urbanog
prostora u klimatskim promenama. Dakle kada se govori o održivosti
nekog prostora, posmatramo je kroz integraciju urbanog, društvenog,
ekonomskog, ekološkog i aspekta klimatskih promena.
EKO-BRAUNFILD PARK U PROCESU USKLAðIVANJA ZAHTEVA
PREVENCIJE I ADAPTACIJE
Benefiti zelenih eko-parkova uključuju smanjenje atmosferskih
zagañenja, očuvanje energije kroz hlañenje i zasenčenje, smanjenje
olujnih efekata, kreiranje prirodnog staništa i prostora za opuštanje,
rekreaciju i društvenu interakciju.42
Mitigacija podrazumeva kompaktizaciju urbane forme kroz 5 faktora i to:
gustinu urbanih i aktivnosti stanovanja u gradu, raznovrsnost ponude
sadržaja, urbanu strukturu koja treba da je podložna adaptaciji sa
usitnjenim primarnim kodom, pristupačnost u smislu udaljenosti i
otvorenosti i kraće distance, pri čemu je SmartGrowth viñen kao
39
E.M. Hamin, N. Gurran. “Urban form and climate change: Balancing adaptation
and mitigation in U.S. and Australia,” Habitat International, vol. 33, issue 3,
(2009), 239.
40
A.J. Moffat, T.R. Hutchings, “Greening Brownfield Land,” in Sustainable
Brownfield Regeneration: Livable Places for Problem Space, ed. Tim Dixon, Mike
Raco, Philip Catney, David Larner (Oxford: Blackwell Publishing, 2007): 143-176.
41
C. Harrison, G. Davies.2002. “Conserving Biodiversity that Matters:practitionars
perspectives on brownfield development and urban nature conservation,” Journal
of Environmental Managemen, 65 (2002): 95-108.
42
A.J. Moffat, T.R. Hutchings, “Greening Brownfield Land,” in Sustainable
Brownfield Regeneration: Livable Places for Problem Space, ed. Tim Dixon, Mike
Raco, Philip Catney, David Larner (Oxford: Blackwell Publishing, 2007): 143-176.
89
esencijalan za postizanje rezultata mitigacije u procesu klimastkih
promena.43
Adaptacija podrazumeva planiranje većih prostora kao posledice
plavljenja, zaštitu zelenog priobalnog pojasa, adaptaciju vegetacije prema
klimatskim predviñanjima kao posledica predviñanja oluja, ciklona, jačih
zima i kišnih sezona. U urbanim sredinama se predlaže dekompaktizacija
kako bi se sprečilo pregrevanje i omogućilo provetravanje. Očuvanje
urbanih šuma radi hlañenja urbane sredine i ozelenjavanje šetnih staza,
primena alternativne energije, kao i više prostora ostavljenih praznih, radi
više prirodnog prečišćavanja vode.
Pitanje odnosa adaptacije i mitigacije postavlja se kao osnovno u
sadašnjem trenutku kada se preporuke u meñusobnoj koaliziji44. Dok
mitigacija planira kako da smanji sadašnje i buduće efekte staklene bašte
i preteranog pregrevanja i zagañenja generisana od strane saobraćaja i
izgrañene strukture, adaptacija želi da pripremi urbanu sredinu i
populaciju za neminovne nadolazeće klimatske promene, minimizirajući
istovremeno negativne rezultate i izbegavajući ih. Jasno je da ni jedna ni
druga sama ne mogu pomoći ali zajedno možda i mogu.45 Dok mitigacija
definiše strategije koje traba da zaštite zajednicu kroz duži vremenski
period, adaptacija štiti zajednicu od opasnosti koje klimastke promene
donose. Sigurno je moguće uskladiti ih.
U tekstu Hamina i Gurana (Hamin,E.M., Gurran,N.) Urban form and
climate change: Balancing adaptation and mitigation in U.S. and
Australia46 postavlja se rešenje odnosa mitigacije i adaptacije kroz urbane
zelene otvorene prostore koji mogu da zadovolje oba aspekta klimatskih
promena. Ublažavanje klimatskih promena u gusto izgrañenim urbanim
sredinama zahteva smanjenje korišćenja motornih vozila i potrošnje
energije u zgradama, dok prilagoñavanje klimatskim promenama zahteva
otvorene prostore na raspolaganju za upravljanje atmosferskim
nepogodama, migracijama različitih vrsta i urbanim hlañenjem meñu
ostalim ciljevima.
43
Reid Ewing, Keith Bartholomew, Steve Winkelman, Jerry Walters, Don Chen.
Growing Cooler: the evidence on urban development and climate change.
(Washington DC: Urban Land Institute, 2008)
“The Mitigtaion/adaptation conundrum in planning for climate change and
human settlements.” Habitat International, volume 33, issue 3 (2009)
45
E.M. Hamin, N. Gurran. “Urban form and climate change: Balancing adaptation
and mitigation in U.S. and Australia,” Habitat International, vol. 33, issue 3,
(2009): 238-245.
46
E.M. Hamin, N. Gurran. “Urban form and climate change: Balancing adaptation
and mitigation in U.S. and Australia,” Habitat International, vol. 33, issue 3,
(2009): 238-245.
44
90
Odgovor na ovakvu situaciju ne postoji kao jedinstveno rešenje, već je
potrebno naći odgovore u urbanoj strukturi koji će omogućiti zajednici da
umanji konflikte.
Jedan od načina je dovoñenje zelenih prostora u urbane forme grada. Ovi
otvoreni zeleni prostori moraju biti tako projektovani da zadovolje
različite ciljeve, poput urbane agrikulture i zaštite od polava na primer.
Veći blokovi otvorenih prostora mogu formirati prostor za rekreaciju i
razonodu, kao i prostor koji može da se adaptira promeni nivoa voda
usred klimatskih promena, dok bi takvi zeleni pojasevi bili u stanju da
ojačaju unutrašnje odnose susedstva. Potrebno je takoñe da se objekti
više koriste prirodnim energetskim potencijalima, kao što su solarna
energija ili energija vetra, potrebno je voditi računa o očuvanju
biodiverziteta, specifičnim vrstama, kako bi se formirala životna, zdrava i
skladna urbana struktura.
Sl. 10: Downsview Park, Toronto, Kanada
Downsview Park se sastoji od ukupno 260.6 hektara zemlje u
severozapadnom delu Toronta, Koje je ranije koristila vazduhoplovna
baza. Od ukupne površine područja više od 130 hektara je nakon
transformacije namenjeno tradicionalnim parkovskim, rekreativnim i
kulturnim aktivnostima. Kako je predviñeno da park bude samoodrživ i u
ekonomskom smislu, tj. da se razvija na osnovu samofinansiranja,
aproksimativno 102 hektara je predviñeno za aktivnosti koje mogu doneti
finansijski priliv, za razvoj i održavanje ovog parka, kao integralni deo
230 hektara velike samoodržive zajednice. Jedan od osnovnih ciljeva
ovog parka bio je uspostavljanje prostora koji integriše društvena,
ekonomska i pitanja životne sredine u održivi razvoj parka.47
Koncept zelene infrastrukture eko-parka ima značaja za kvalitet životne
sredine, čuvajući biodiverzitet i ekosistem koji mogu biti od značaja i
koristi za zajednicu, slično infrastrukturi napravljenoj od strane čoveka,
poput sistema za odvodnjavanje atmosferske vode ili za filtriranje
47
Czerniak, J., Downsview Park Toronto. Prestel and Harvard Design School,
2001.
91
obližnjih voda. Formirane zelene i vodene površine u strukturi eko-parka
mogu predstavljati značajne resurse za neočekivane klimatske promene.
Na ovaj način može se odgovoriti na potrebu usklañivanja procesa
ublažavanja negativnih efekata klimatskih promena, kao i procsa
adaptacije šireg okruženja
u vreme očekivanih promena. Usled
ekstremnih situacija, naglih temperaturnih promena, iznenadnih,
kratkotrajnih, ali intenzivnih padavina, formiranje zona mikroklime u
okviru eko-parkova od velikog je značaja u procesu ublažavanja efekata
klimatskih promena. Istovremeno, očuvanje prirodnih resursa, i stvaranje
novih, od velikog je značaja za buduće generacije, neminovne promene,
a služi i trenutnoj populaciji.
Može se zaključiti da se formiranjem mreže zelenih prostora repeticijom
strategije ozelenjavanja braunfilda u urbanom gradskom jezgru, može
uticati na smanjenje štetnih uticaja urbanog gradskog života i izgrañene
strukture na klimatske uslove, ali takoñe i formirati osnovni principi za
neke nove održive strategije razvoja savremenog urbanog grada.
DOBRI PRIMERI PRAKSE KAO PODSTICAJ
PRIMENE EKO-BRAUNFILD PARKA EDUKACIJE
Čini se da su dva parka nastala na prostoru braunfilda Landšaft park
(Landschafts park, Duisburg Nord), u Nemačkoj iz 1991. i Freškils park
(Freshkills Park), u Njujorku iz 2000. godine odlični primeri na kojima se
mogu videti svi benefiti integrativnog pristupa koji uključuje sve aspekte
održivosti, ali i sve aktere od pojedinaca do regionalnog nivoa. Čini se
kao da baš oni predstavljaju dva pola pozitivnih pristupa rešavanju
problema reciklaže braunfilda kroz oblikovanje otvorenog zelenog
prostora. Dok prvi naglašava aspekt industrijske prošlosti, drugi
naglašava aspekt prirodne, koji takoñe čini deo njegove istorije. Dok se
prvi uključuje u kulturu kroz programe bliske urbanom životu, drugi
naglašava programe koji ističu eko-sistem, biodiverzitet. Ono što ih čini
bliskima jeste sveobuhvatni pristup koji ostavlja prostora daljim
intervencijama, nedovršenost, spontanost zauzimanja, kao i uočavanje
prostornih potencijala koji ne ugrožavaju fazu napuštenosti kao jednako
vrednu. Prvi može biti primer dobre prakse za industrijske komplekse u
centralnoj gradskoj zoni, dok drugi pre odgovara primerima priobalne
zone.
Landšaft je javni park projektovan od strane Latz + Partner studia (Peter
Latz), sa namerom reciklaže braunfilda radi razumevanja industrijske
prošlosti, pre nego njenog odbacivanja. Park je blisko povezan sa prošlim
načinom korišćenja lokacije: proizvodni pogon čelika i uglja. Podeljen u
92
više zona, čije su granice pažljivo postavljane na osnovu postojećih
uslova (kao što su način podele područja postojećim putevima i šinama i
koje su vrste biljaka počele da rastu u pojedinim delovima tokom perioda
napuštenosti, itd.). Postavljen patern dalje je tkan nizom šetališta i
vodenih puteva, uz nagalašavanje specifičnih programskih elemenata:
betonski bunkeri stvaraju prostor za intimne bašte, stare cisterne za gas
postale su bazeni za ronioce, betonski zidovi se koriste za penjanje po
steni, i jedno od centralnih mesta stare fabrike, središte stare čeličane,
pretvoreno je u otvoreni trg. Svaki od ovih prostora koristi se elementima
pomoću kojih se može čitati prošlost, što je bila jedna od vodećih ideja
projketanata.
Doslovnim definisanjem parka kao post-industrijskog pejsaža autori daju
dobar primer kako se mogu promišljati ne samo industrijske oblasti, već
bilo koji prostor koji pomaže u promociji kulture. Atraktivnost Landšaft
parka leži u onome što Roz Makulej (Rose Macaulay) naziva zadovoljstvo
ruševina, ili zadovoljstvo u vezi sa istraživanjem fizičkih ostataka
prošlosti.48
Sl. 11: Landschafts park, Duizburg (Duisburg Nord), Nemačka, 1991., Peter Latz + Partner
Drugi primer je Freškils park (Freshkills Park), koji predstavlja jedan od
najambicioznijih i najinovativnijih projekata javnih prostora na svetu, čiji
48
Lowry, P., “Places: Finding beauty and meaning in a post-industrial landscape”,
PostGazette www.postgazette.com/magazine/20010226lowry4.asp
93
se značaj ogleda u smislu zaštite životne sredine, obnovljivih izvora
energije, urbane ekologije i zelene tehnologije, regionalnih rekreativnih
pogodnosti, kao i prostora za edukaciju, umetnost i kulturu. Projekat
Freškils park predstavlja sistem novih zelenih površina postavljenih na
mesto stare deponije smeća. Park se prostire na 2200 hektara, tri puta je
veći od Central parka i predstavlja najveći park koji je formiran u
Njujorku u poslednjih 100 godina. Sa svojim jasno postavljenim ciljevima
i potrebnim dužim vremenskim peridom za njihovo ostvarivanje pokazuje
nam da ovakvi projekti ne predstavljaju samo gotov proizvod već i veoma
zanačajan urbani i prirodni proces razvoja. Nacrt master plana za Freškils
park imao je za cilj da postavi okvir za razvoj parka u narednih 30
godina, što bi se ogledalo kroz: svetski značajan javni park velikih
razmera, vraćanje ekološkog sistema i kultivisanje održivog pejsaža,
formiranje okvira za raznovrsne aktivnosti i programe koji bi bili
jedinstveni u gradu. Sastoji se iz neverovatnog spektra različitih otvorenih
prostora i objekata u kojima se mogu odvijati različite društvene, kulturne
i fizičke aktivnosti, učenje i igra. Čine ga sedam milja dugačak put, staze
za pešačenje, staze za trčanje, staze za jahanje i prostor za rekreativnu
plovidbu.
Sl. 12: Freshkills Park, Njujork, SAD, 2000.
Neophodno je istaći da je potrebno prikupiti podatke o iskustvima iz
sličnih projekata ozelenjavanja braunfilda, kako bi bili potvrñeni stavovi
izneti u ovoj studiji, a time bi bila dodatno podstaknuta primenljivost
94
navedenih „pouka iz eko-parka”. Ozelenjavanje braunfild lokacija
predstavlja pogodan metod u procesu revitalizacije gradskih jezgara, te
mu treba dati prioritet u politici, planiranju i radu lokalnih zajednica, kako
bi se održao ili poboljšao razvojni proces i kvalitet životne sredine u
okviru ovih delova grada.
ODRŽIVOST EKO-BRAUNFILD PARKA EDUKACIJE
Održivost eko-braunfild parka, pored svih onih smernica koje reciklaža
braunfilda podrazumeva, determinisan je dodatno kroz edukaciju i to
posmatrano sa urbanog, kulturno-istorijskog, društvenog i ekonomskog,
ekološkog i aspekta klimatskih promena.
a) urbani aspekt
_integracija braunfilda u neposredno okruženje,
_ alternativni vidovi kretanja, smanjena potreba
saobraćajem,
_rekreacija je deo svakodnevnog života,
_dopuna namenske strukture okruženja.
za
mirujućim
b) kulturno-istorijski aspekt
_reanimacija zaštićenih spomenika kulture,
_negovanje identiteta i duha mesta,
_negovanje alternativnih programa kulture.
v) društveni aspekt
_omogućavanje sveobuhvatnog i višenamenskog korišćenja parka,
_partnerstvo pojedinca i zajednice, odnosno opštine, privatnog i javnog
sektora,
_život parka je život neposrednog susedstva, participacija lokalne
zajednice,
_ povećanje kvaliteta života lokalne zajednice.
g) ekološki aspekt
_čuvanje prirode ... moje dvorište,
_ekološki programi, kako se ponašati prema prirodi,
_procesi reciklaže u malom, odnos prema resursima (otpad, voda,
zemljište, vazduh),
_očuvanje ekoloških vrednosti mesta, biodiverzitet,
_alternativni vidovi energije, prečišćavanje.
95
d) klimatski aspekt
_izdržljivost prirode,
_mikroklimatski komfor kroz vegetaciju, provetravanje, vodu, zemljište,
strukture nadstreha i zasenčenja,
_stanice i menadžment čiste vode i zemljišta (filtriranje, agrikultura),
_prirodne nepogode_revizija upotreba zemljišta, vode, kišnice, vetra.
Prikazani primer i smernice pokazuju da regeneracija braunfilda
predstavlja značajni potencijal za povećanjem zelenih prostora u urbanim
područjima,
što
kao
benefit
donosi
poboljšanje
kvaliteta
zemljišta,formiranje
prirodnih
staništa,
povećanje
rekreativnih
mogućnosti, kao i unapreñenje ekonomske revitalizacije naselja.
Uspešnost i održivost ovakvih prostora nisu uvek u meñusobnom skladu.
Uspešnost podrazumeva pre svega ekonomski benefit eko-braunfild
parka, koji je teško kvantifikovati, i podrazumeva pre svega podizanje
kvaliteta zemljišta neposrednog okruženja, ekonomsko aktiviranje i živost
neposrednog okruženja u vidu povećanja broja malih poslova i
angažovanje lokalne zajednice u procesu njihovog održavanja i
korišćenja, kao i društveni benefit koji podrazumeva podizanje kvaliteta
života lokalne zajednice, te uključivanje ovakvih prostora u savremene
tokove razvoja grada kroz turističku ponudu, rekreaciju, kulturu i
edukaciju. Sa druge strane održivost podrazumeva kontinuirani proces u
kome se park stalno razvija, vodeći računa o prirodnim, ekološkim i
benefitima važnim u procesu klimatske promene.
Uspešnost i održivost čini se prelamaju se kroz eko-braunfild park kao
otvoreni sistem koji omogućava i obezbeñuje uvek novu perspektivu
razvoja okruženja i grada, nikada ne govoreći o završenom procesu.49
Uključenost zajednice u celokupni proces regeneracije braunfilda od
ključne je važnosti, kako u kratkoročnim tako i u dugoročnim procesima
razvoja.
Moguće je koristiti različite strategije transformacije zapuštenih
industrijskih područja u skladu sa njihovim potencijalom, ali nezavisno od
strategije transformacije koja se upotrebljava, duh mesta trebalo bi
posmatrati kao esencijalnu teorijsku osnovu regeneracije ukupnog
zelenog prostora, što omogućava da se ojača snaga zelenog prostora u
urbanom jezgru kao jedan od najvažnijih aspekata za ostvarivanje
održivog razvoja grada u svetlu klimatskih promena.
49
Grimski,D., Ferber,U., Urban Brownfields in Europe. Land Contamination and
Reclamation 9 (1), 2001. , pp.143-148, EPP publication
96
ZAKLJUČNE NAPOMENE
Prilikom formiranja strategija reciklaže braunfilda u urbanom gradskom
jezgru mora se uzeti u razmatranje njihov istorijski, kako fizički (urbani i
prirodni), tako i socio-kulturni, kao i ekonomski i ekološki kontekst.
Braunfild i druge post-industrijske lokacije čine se posebno pogodnim za
formiranje javnog otvorenog prostora koji omogućava različite načine
korišćenja i aktivnosti, i koji potencijalno mogu poslužiti za razumevanje
odnosa prirode i izgrañene sredine u svetlu klimatskih promena, ne samo
kao gotov proizvod, već i kao poligon za ekološke, kulturne i društvene
promene i edukaciju.
Posmatrajući braunfild lokacije sa urbanog aspekta možemo zaključiti da
koristeći postojeću infrastrukturu, uklanjanjem potencijalnih zagañivača, i
na taj način ostavljajući grinfilds netaknutim, braunfild lokacije zauzimaju
centralno mesto u planiranju strategija održivog razvoja i strategija
planiranja razvoja grada koje sprečavaju širenje grada na račun zelenog,
otvorenog prostora, koje zadržavaju otvorene prostore, brinu o
smanjenju emisije štetnih gasova i ublažavanju efekta staklene bašte,
kao i preispitivanje mogućnosti i reinvestiranje u razvoj urbanih područja
i njihovih zajednica.
U okruženju napuštenih prostora nalaze se susedstva koja veoma često
pate od efekata dugoročnih zagañenja i loših uticaja koji ovako napušteni
prostori imaju na njih. Ponovna upotreba ovih napuštenih prostora grada
donosi mnoge benefite i lokalnoj zajednici, od kojih se većina odnosi na
povećanje kvaliteta životne sredine, ali takoñe i povećanje vrednosti
imovine zahvaljujući novonastalom okruženju.
Uvoñenjem vegetacije ili korišćenjem biljnih vrsta koje su sponatno
nastale na prostorima braunfilda, jedinstvenim formiranjem eko-parkova
edukacije, mogu se postaviti početne paradigme za delovanje u svetlu
klimatskih promena. Na ovaj način mogu se započeti značajni procesi,
dugotrajni, sa dalekosežnim ciljevima, ali čiji su neki od efekata odmah
primetni. Naime, dok je za merenje benefita na ovaj način ostvarenog
učešća u procesu adaptacije na klimatske promene potreban duži
vremenski period, neki od efekata procesa ublažavanja štetnih uticaja
vidljivi su odmah, kao što su benefiti stvaranja celina mikroklimatskog
komfora, smanjenje temperaturnih oscilacija, veća zasenčenost,
povećanje vlažnosti vazduha, udobniji boravak u urbanom gradskom
jezgru.
Prikazani primeri transformacija braunfilda u otvorene zelene prostore
mogu poslužiti i kao smernice za delovanje na posmtranom području
Beograda, gde bi projekti poput Landšaft parka bili pogodni za primenu u
napuštenim prostorima u centralnom gradskom jezgru, bez obzira na
njihovu veličinu ili prvobitnu namenu, formirajući na taj način prostore
počev od onih koji bi bili doživljeni poput „naše bašte“ u napuštenim
97
kućama ili manjim objektima, pa sve do onih koji bi predstavljali otvorene
zelene prostore, poligone za raznovrsne aktivnosti smeštene u
nekadašnjim industrijskim objektima. Projekti poput Freškils parka
pogodni su za primenu na području beogradskog priobalja, čiji veći deo i
nije u upotrebi, upravo iz razloga jer se na njemu nalaze napušteni
industrijski prostori, poput brodogradilišta, starih marina i slično. Na ovaj
način, kroz posmatrane primere i potencijalne prostore intervencije,
transformaciju braunfilda u eko-park edukacije možemo sagledati kao
sistemski pristup rešavanju problema braunfilda u svetlu klimatskih
promena, gde se modeli njegove primene mogu sagledavatu kako u
intervencijama „tačkastog” tipa, pa sve do onih koji za predmet
intervencije imaju celovite prostorne poteze.
Reciklažom braunfilda može se uticati na šire društvene izazove nego što
su to povećanje energetske efikasnosti, smanjenje dalje potrošnje
prirodnih resursa, čistiji vazduh, voda i zemljište i ukupno smanjenje
štetnih uticaja klimatskih promena. Na ovaj način formiraju se prostori
koji ne samo da se tiču klimatskih promena, već i meñusobnih odnosa
pojedinaca, čoveka i prirode, čoveka i zajednice, zajednice i grada. Ovi
prostori odnose se na se svakoga od nas pojedinačno, na naš odnos
prema pejsažu, izgrañenoj sredini, prema ukupnom okruženju, njegovim
odlikama i načinu fuinkcionisanja. Na taj način postajemo integrativni deo
životnog procesa, sa mogućnošću da kao antropogeni faktor utičemo na
prirodni, u cilju njegovog poboljšanja. Kao što je proces pretvaranja
braunfilda u eko-parkove edukacije dugotrajan, tako su i njegovi benefiti
dalekosežni, te se možda može reći da bi ovo trebalo da bude jedan „živ”
proces i konstantan boljšitak. Neophodno je što pre postaviti početak
strategije i preuzeti prve korake.
98
LITERATURA
Garvin, A., Berens, G. Urban Parks and Open Space. Washington: Urban Land
Institute and Trust for Public Land, 1997.
Greenstein, Roz, and Yesim Sungu-Eryilmaz, ed. Recycling the city: The use
and reuse of urban land. Cambridge, MA: Lincoln Institute of Land Policy, 2004.
Danilović, Klara i Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan
Damjanović, ur. Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce
odluka i profesionalce. Beograd: Palgo centar, 2008.
De Sola-Morales Rubio, Ignasi. “Terrain Vague.” In Anyplace, ed. Davidson,
Cynthia, 1995.
Ewing,R., Bartholomew,K., Winkelman,S., WaltersJ., Chen,D. Growing Cooler: the
evidence on urban development and climate change. Washington DC: Urban
Land Institute, 2008.
Kirshenberg, Seth D. Brownfields Redevelopment, AGuidebook for Local
Governments and Communities- Second Edition. International City/County
Management Associat, 1997.
Lafortezza, R. I G. Sanesi, B. Pace, R.C. Corry. “Planning for the rehabilitation of
brownfield sites: a landscape ecological perspective” in Brownfiled Sites II,
ed. Donati, A. and C. Rossi, C.A. Brebbia, 21-30. WIT Press, 2004.
Loures,L., Panagopoulos,T. “Sustainable reclamation of industrial areas in urban
landscapes.” In Sustainable Development and Planning III, ed. A. G.
Kungolos, C.A. Brebbia and E. Beriatos, 791-800. Southampton: WIT Press,
2007.
Macaulay, R. The Pleasure of Ruins. London: Weidenfield and Nicolson, 1953.
Moffat,A.J., Hutchings,T.R.
“Greening Brownfield Land.”
In
Sustainable
Brownfield Regeneration: Livable Places for Problem Spaces, ed. Tim Dixon,
Mike Raco, Philip Catney, David Larner, 143-76. Oxford: Blackwell
Publishing, 2007.
Harnik, P. Inside City Parks. Washington: Urban Land Institute and Trust for
Public Land, 2000.
Highlights of National Academies Reports. Understanding and Responding to
Cliamte Change.Washington: National Academies Press, 2008.
Hollander, Justin B. and Niall G. Kirkwood, Julia L. Gold. Principles of Brownfield
Regeneration, Cleanup, Design, and Reuse of Derelict Land.Washington:
Island Press, 2010.
Corner, J. “Recovering landscape as critical cultural practice.” in Recovering
Landscape: Essays in Contemporary Landscape Architecture, ed. Corner, J.
1-26. Princeton: Princeton Architectural Press, 2000.
Czerniak, J., Downsview Park Toronto. Prestel and Harvard Design School, 2001.
99
Periodika
De Sousa, Christopher A. “Turning brownfields into green space in the City of
Toronto.”
Landscape
and
Urban
Planing
62
(2003):
2002.
www.elsevier.com/locate/landurbplan
De Sousa, Christopher A. “Measuring the Public Costs and Benefits of Brownfield
versus Greenfield Development in the Greater Toronto Area.” Environment
and Planning B: Planning and Design 29, no. 2 (2002): 251–80.
Doick, K.J. and G. Sellers, V. Castan-Broto, T. Silverthone. “Understanding
success in the context of brownfield greening projects: The requirement for
outcome evaluation in urban greenspace success assessment.” Urban
Forestry & Urban Greening 8 (2009): 163-178. www.elsevier.de/ufug
ðokić, I. i M. Sumpor. “Brownfield Redevelopment Issues in Croatia.” Privredna
kretanja I ekonomska politika 123 (2010): 57-86.
Kamvasinou,K. “Vague parks: the politics of late twentieth-century urban
landscapes.” Arq vol 10 . no 3/4 (2006): 255-262.
Langhorst, Joern W. “Rising from the Ruins: Postindustrial Sites Between
Abandonment and Engagement”
http://www.openspace.eca.ac.uk/conference/proceedings/PDF/Langhorst.pdf
Loures, Luis and Thomas Panagopoulos. “From Derelict Industrial Areas towards
Multifuctional Landscapes and Urban Renaissance.” Wseas Transaction on
Environment and Development 10, vol. 3 (2007): 181-188.
Loures, L. and T. Panagopoulos. “Sustainable reclamation of industrial areas in
urban landscapes.” WIT Transaction on Ecology and the Environment vol.
102 (2007): 791-800.
Lowry, P. “Places: Finding beauty and meaning in a post-industrial landscape.”
PostGazette, www.postgazette.com/magazine/20010226lowry4.asp
Moffat, Andy and Tony Hutchings. “Greening of Brownfield Land.” Izvod sa
SUBR:IM Conference, 2005.
www.subrim.org.uk/Publications/.../1400_1430greeningpaper.doc
Siikamäki, Juha and Kris Wernstedt. “Turning Brownfields into Greenspaces:
Examining Incentives and Barriers to Revitalization.” Journal of Health
Politics, Policy and Law vol. 33, no. 3 (2008): 559-593.
Sutherland, W. et al. “The identificiation of 100 ecological question of high policy
relevance in the UK.” Journal of Applied Ecology 43 (2006): 617-627.
Todd, John and Erica J.G. Brown, Erik Wells. “Ecological design applied.”
Ecological Engineering 20 (2003): 421-440.
www.sciencedirect.com
Hamin,E.M., Gurran,N. “Urban form and climate change: Balancing adaptation
and mitigation in U.S. and Australia.” Habitat International 33 (2009): 238245.
Harrison,C., Davies,G. “Conserving Biodiversity that Matters:practitionars
perspectives on brownfield development and urban nature conservation.”
Journal of Environmental Management 65 (2002): 95-108.
Corbin, Carla I. “Vacancy and the Landscape: Cultural Context and Design
Response.” Landscape Journal 22:1-03 (2003): 12-24.
Cranz, Galin and Michael Boland. “Defining the Sustainable Park: A Fifth Model for
Urban Parks.” Landscape Journal 23:2-04 (2004): 102-120.
100
2 SOCIO EKONOMSKI ASPEKTI
101
102
IDEJA ODRŽIVOSTI U SAVREMENOM GRADU
THE NOTION OF SUSTAINABILITY IN CONTEMPORARY CITY
Vera Backović
Filozofski fakultet, Beograd
APSTRAKT
Koncept održivosti postao je aktuelan u društvenoj teoriji kao alternativa
dominantnom modelu društveno-ekonomskog razvoja koji povećava jaz
izmeñu razvijenih i nerazvijenih zemalja i ugrožava životnu sredinu. Orživi
razvoj podrazumeva ekonomski razvoj, socijalnu jednakost i zaštitu
životne sredine. U održivom gradu bile bi usklañene ekonomska, socijalna
i ekološka dimenzija. Iako je održivost nedovojno razrañen koncept
nezaobilazan je u planiranju savremenog urbanog razvoja. Takoñe, u
okviru postmodernog urbanizma ovoj ideji posvećuje se značajna pažnja
kako bi se prevazišla ograničenja modernizma. Predmet ovog rada je
analiza značaja održivosti u savremenom gradu i urbanizmu.
Ključne reči: održivost, postmodernizam, urbanizam, grad
ABSTRACT
The concept of sustainability became of current interest in social theory
as an alternative to the dominant model of socio-economic development,
which increases the gap between developed and undeveloped countries
and threatens the environment. Sustainable development means
economic growth, social equality and environmental protection. In
sustainable city economic, social and ecological dimensions would be
brought into accord. Although the concept of sustainability is
insufficiently worked out, it is unavoidable in contemporary urban
development planning. Also, in the frame of postmodern urbanism,
considerable attention is paid to this idea in order to exceed limitations of
modernism.
In this paper we analyze the importance of sustainability in contemporary
city and urbanism.
Keywords: sustainability, postmodernism, urbanism, city
103
UVOD
Intenziviranje procesa industrijalizacije u 19. veku uslovio je ubrzanu
urbanizaciju. Nastanak urbane sociologije i urbanizma bio je podstaknut
posledicama industrijskog razvoja. Izuzetno loši uslovi života u
industrijskim gradovima i društvena dezorganizacija podstakli su naučnike
da se bave ovim problemima. Ukazivalo se na nedostatke industrijskog
razvoja - koncentraciju stanovništva, loše stambene uslove, ekološke
probleme i porast devijantnih pojava u gardu. Ideje su bile usmerene na
poboljšavanje uslova života u gradskim sredinama i načine kako da se
život u njima učini humanijim. Iako je ideal zdravog i harmoničnog grada
u teorijskoj misli prisutan još od antičke filozofije socijalisti utopisti
smatraju se za preteče urbane sociologije koja počinje postepeno da se
konstituiše kao naučna disciplina.
Razvoj industrijskog društva doveo je do ureñivanja gradova
(obezbeñivanje osnovne infrastrukture i neophodnih usluga). Takoñe,
urbanizam se razvija i formulišu se različite ideje kako usmeravati i
planirati dalji urbani razvoj. Sredinom XX veka kao model urbanog
razvoja modernizam postaje dominantan u urbanističkoj praksi. Prostorni
determinizam bio je uticajan u urbanističkoj praksi modernizma. U osnovi
modernističkog planiranja je zoniranje grada – gde se različite gradske
funkcije (stanovanje, rad, rekreacija, zabava) lociraju u posebne delove
grada.
Iako su prevaziñeni problemi industrijskog grada u gradovima
najrazvijenijih zemalja, ekološki uslovi gradskog života i dalje se
percipiraju kao lošiji uslovi od života na selu u pogledu kvaliteta vazduha,
vode, hrane itd. Veličaju se ruralna područja jer u njima čovek može da
živi više u skladu sa prirodnom sredinom. Osim toga, postoji i negativan
stav o gradu kao veštačkoj sredini u kojoj slabe primarne veze i
dominiraju interesi. Posebno se ktitikuje veliki grad kao mesto kriminala,
delinkvencije, poroka itd. Nasuprot negativnim viñenjima grada postoje i
pozitivne slike o velikim gradovima kao centrima društvenih promena,
kulture, inovacija i prostorima u kojim pojedinac može da izrazi svoj
talenat i kreativnost.
Nephodno je bilo nešto učiniti kako bi se poboljšalo fizičko okruženje i
umanjio osećaj usamljenosti koje je izazvao uniformni i puristički stil.
Kritika moderne arhitekture počinje 50-ih godina na univerzitetu
Pensilvanija (Scott Brown) i u britanskom časopisu Architectural Review
(Elin, 2004). Šezdesetih kritike su postale opšte, čak su i sami projektanti
kritikovali projekte koje su realizovali. U brojnim polemikama i
manifestima kritika je proglasila smrt modern arhitekture. Nedostatak
čitljivosti arhitektonskog okruženja, plasiranje istih urbanističkih rešenja,
negiranje detalja podstakao je razvoj projektovanja koje uvažava
istorijski i lokalni kontekst.
104
Važno je istaći da je sama ideja konstantnog progresa dovedena u
pitanje u društvenoj teoriji. Pokazalo se da ekonomski razvoj dovodi do
sve većih ekonomskih nejednakosti na globnalnom nivou, i ugrožava
životnu sredinu. Kao alternative kreira se nov idealnotipksi model razvoja
– održivi razvoj koji uključuje usklañivanje ekonomske, socijalne i
ekološke dimenzije.
Da bi se omogućila usklañenost ekonomske, socijale i ekološke dimenzije
prednost se daje manjim gradovima. Pretpostavlja se da je zajednicu
manjeg broja ljudi pre moguće kontrolisati. Naime, u takvoj zajednici
mogu se uspostaviti odnosi poverenja i solidarnosti koji će omogućiti
zajedničko delovanje. Takoñe, može se upravljati takvom ekonomijom,
tako da je moguće postići sklad sa prirodnim okruženjem. Meñutim, i ovaj
koncept predstavlja utopiju jer u praksi nisu uspostvaljene takve
zajednice.
Značajno je naglasiti još jednu dimenziju održivog razvoja. Prema Pušiću
održivi urbani razvoj svakako jeste i očuvanje, negovanje i unapreñenje
kulturne baštine koja počiva u urbanom nasleñu (Pušić, 2001:188).
Prilikom izgradnje novih objekata treba uvažavati urbano-kulturno
nasleñe naselja.
Iako je usvojen niz dokumenta od kojih je najpoznatija Agenda 21, i dalje
se povećavaju razlike izmeñu razvijenih i nerazvijenih zemalja.
Nepremostive prepreke zajedničkom delovanju predstvaljaju činjenice da
se razvijene i nerazvijene zemlje nalaze na različitim nivoima ekonomskog
razvoja i da se suočavaju sa različitim ekološkim problemima.
ODRŽIVI GRAD
Idealnotipski održivi grad je grad u kome su neraskidivo povezani
ekonomski razvoj, očuvanje kvaliteta životne sredine i postizanje socijalne
jednakosti. U skladu sa definicijom glavni pravci održivog urbanog razvoja
uključuju sledeće: brigu o životnoj sredini, razvoj lokalne ekonomije i
razvoj civilnog društva. Socijalna održivost grada je dimenzija kojoj se ne
posvećuje dovoljno pažnje u poreñenju sa ekonomskom i ekološkom
dimenzijom. Socijalna dimenzija se odnosi na sledeće:
•
Negovanje kompatibilne kohabitacije kulturno i socijalno
heterogenih grupa kojim se podstiče socijalna integracija (Stren and
Polese).
•
Sposobnost zajednice da funkcioniše kao bezbedno okruženje za
ljudsku interakciju, obrazovanje, zapošljavanje, rekreaciju i kulturni razvoj
(The Sheltair Group, 1998).
•
Zajednica u kojoj se heterogenost ne samo toleriše već i
ohrabruje, bez oštre prostorne razdvojenosti i izolacije na osnovu
prihoda, rasne pripadnosti – jednak pristup osnovnim uslugama i
105
objektima – izmešanost u svakodnevnim aktivnostima (rad, obrazovanje,
kupovina, rekreacija) (Talen, 2008: 5) (preuzeto iz Petrović, 2010).
Socijalna heterogenost susedstva je značajna jer omogućuva
upoznavanje sa različitim kulturama i raznim životnim stilovima na mikro
nivou čime doprinosi osećanju pripadanja široj zajednici i podstiče
toleranciju meñu heterogenim stanovništvom.
Prema Vileru održivi razvoj se odnosi na razvoj koji unapreñuje
dugoročno društveno i ekološko zdravlje gradova i naselja (Viler,
2005:296). Da bi se postigla urbana održivost važno je sledeće:
Neophodna je racionalna i efikasna upotreba zemljišta; posebno
se ističe očuvanje zelenih površina u gradovim i okolo njih.
Manje korišćenje automobila bi bilo moguće ako bi se smanjila
razdaljina koju ljudi treba da preñu prilikom obavljanja svakodnevnih
aktivnosti. Preduslov za to je da prostori budu multifunkcionalni a ne
monofunkcionalni. Prednost se daje korišćenju bicikala i javnog
saobraćaja nad automobilima.
Efikasna upotreba resursa obezbedila bi se recikliranjem. Takoñe,
upotreba ureñaja u domaćinstvu koji štede energiju bi smanjila
potrošnju.
Važno je obnavljanje prirodnih resursa u gradskim sredinama i
centrima tako što bi se napušteni industrijski objekti pretvorili u parkove
ili zajedničke bašte.
Da bi se postigla socijalna dimenzija razvoja država treba da
učestvuje u izgradnji stambenih objekata da bi ih učinila dostupnijim svim
slojevima stanovništva. Takoñe, da učestvuje u obezbeñivanju
neophodnih usluga. Država treba posebnu pažnju da posveti uključivanju
marginalizovanih društvenih grupa u širu zajednicu.
Najveći izazov održivosti predstavlja organizovanje eknomije. I
Viler navodi da to treba da bude lokalna ekonomija (lokalno vlasništvo,
lokalna uprava, lokalne investicije, resursi i proizvodnja za lokalno
tržište); razvijanje ekonomije koja ne ugrožava prirodnu sredinu i
ukidanje industrije koja zagañuje i eksploatiše prirodu.
Učešće i uključivanje grañana; akcenat je na podsticanju
uključivanja grañana (partnerstvo sa grañanima) u rešavanje ekoloških
problema i usmeravanje urbanog razvoja.
Očuvanje lokalne kulture i tradicije – zanata, jezika, rituala,
kulturne prakse i tehnika gradnje – koji bi se integrisali u lokalni razvoj
(Viler, 2005).
Iako se prednost u teoriji daje manjim naseljima urbana populacija je u
konstantnom porastu. Proces suburbanizacije, karakterističan za Ameriku,
predstavlja se kao model koji kombinuje gradski i seoski način života –
individualna kuća sa baštom. Negativne posledice na prirodno okruženje
kontinuiranog širenja gradova se često previñaju. Izgradnja prateće
106
infrastrukture, značajno povećanje saobraćaja i potrošnja goriva utiču i
narušavaju prirodnu sredinu.
Takoñe, na nivo grada realizovani su projekti energetski efikasnih zgrada.
Meñutim, sami gradovi su enormni potrošači električne energije. Naime,
samo funkcionisanje sistema rasvete, grejanja i hlañenja u visokim
zgrada zahteva potrošnju električne energije. Može se reći da današnji
gradovi izgledaju kao Sant Elijina vizija Novog grada u kome je centar
grada električna centrala jer je nemoguće da funkcionišu bez njih
(Karamel, Longati, 2005).
POSTMODERNI URBANIZAM
Društveni pokreti 1968. godine, kritikovali su funkcionisanje društva,
grada, arhitektonsku praksu i sistema obrazovanja arhitekata i planera.
Od 60-ih preispituje se modernizam i Atinska povelja, kako sama načela
tako i rezultati koji nisu ostvarili proklamovano. Izgrañeni prostori postali
su sinonimi za bezličnost, osrednjost i dosadu. Protiv univerzalnosti
modernizma kritičari ističu posebnosti regionalnih i istorijskih stilova i
gradova. Takoñe, ističe se neophodnost razlikovanja javnih spomenika i
javnih ustanova od domaće arhitekture; kao i mogućnosti višeznačnosti,
tj. različitog načina čitanja izgrañenih objekata. Pored arhitektonskih
rešenja kritikovani su centralni delovi grada kao mesta koncentracije
političke i ekonomske moći.
Nakon niza kritika koje su bile upućene modernizmu arhitekte i planeri
raskidaju sa mašinom kao modelom i traže nove modele u ekologiji i
novim informacionim tehnologijama (mreže, internet, itd). Od
modernističkog stava da forma sledi funkciju prešlo se na duboko ciničnu
tendenciju kasnog XX veka da forma sledi fikciju, finoću, finansije i iznad
svega strah. Neki poslednji radovi ističu da forma ponovo sledi funkciju
koja je sada drugačije definisana. Umesto mehanicističke i instrumentalne
funkcije sada se funkcija razume holistički, uključujući emocionalne,
simboličke i duhovne funkcije (Elin, 2004).
I u teoriji i u praksi uvode se novine u arhitekturi i planiranju razvoja
grada. Povezuju se intervencije u malim razmerama sa onim na
regionalnom nivou. Elin ovu novinu naziva integralni urbanizam koji želi
da objedini sledeće elemente i omogući heterogenost:
Funkcije (nasuprot funkcionalnom zoniranju stvaraju se prostori
sa mešovitim namenama) stanovanje, rad, kretanje, igra i stvaranje;
Konvencionalno razumevanje urbanog, suburbanog i ruralnog
kao i privatnog i javnog domena kako bi se došlo do novog modela za
savremeni grad;
Centar i periferija (lokalno i globalno);
Horizontalno i vertikalno (osnova i presek);
107
Izgrañeno i neizgrañeno; arhitektura i pejzažna arhitektura,
strukturalni i environmentalni sistem, lik i plan, unutra i spolja (ljudi kao
deo prirode);
Različite etničke grupe, ljudi različitog dohotka, starosti … lokalni
stanovnici i gosti.
Profesionalci (arhitekti, planeri, pejzažni arhitekti, inženjeri,
grafičko-industrijski dizajneri, dizajneri enterijera, i projektanti) projektuju
u saradnji sa klijentima (korisnicima), saradnja terorije i prakse;
interdisciplinarnost.
Proces i proizvod (vreme i prostor, glagol i imenica, akcenat na
talasima, mreže..)
Sistematičnost i radost neizvesnog, planirano i spontano, principi
i pasija (Elin, 2004:II).
Teži se prevazilaženju negativnih posledica urbane segregacije, tako da
se planiraju multufunkcionalni delovi grada. Takoñe, nasuprot
rezidencijalnoj segregacije, izdvajanju grupa, teži se socijalnoj
heterogenosti susedstva koja bi odslikavala društvo. Uključivanje
stručnjaka različitih profila u formulisanje predloga koji se odnose na
budući urbani razvoj onemogućio bi dominaciju samo jedne vizije razvoja.
Posebno se ističe uključivanje stanovništva, tj. budućih korisnika u
procese planiranja koji prethode realizaciji projekata.
Cilj ovog novog urbanizma je da postigne tok, mesta mogu biti u toku, tj.
integrisana - kombinujući npr. spomenike sa grañevinama pozadine,
neobične forme sa svakodnevnim, širok spektar aktivnosti i različitih ljudi.
Mesta kao tok dozvoljavaju lako kretanje ljudi, dobara i informacija.
Takoñe, takva mesta doživljavaju se na različite načine i mogu se
„raznoliko čitati”, svojstvo koje Dženks naziva višestruko kodirana
arhitektura.
Kvalitete koje Elin navodi da mesto mora da poseduje da bi bilo tok su:
hibridnost, povezivost, poroznost, autentičnost i ranjivost. Hibridnost i
povezanost – da bi se što brže stiglo na odreñenu lokaciju u
funkcionalističkom gradu saobraćajna mreža se razvijala tako da povezuje
jednofunkcionalne zone. Nedostajali su kvalitetni javni prostori,
multifunkcionalna mesta i mesta koja povezuju prirodu i „izgrañene
prostore”. Poroznost – o prirodi veznika, granica, ivica, rubova i „izmeñu”
teži se fokusiranju ka graničnim prostorima grada. Danas smo svedoci
težnje za autentičnim. Ranjivost – vitalnost grada, njegov duh i karakter,
mogu nestati ako se podvrgnu racionalnim i rigidnim generalnim planom.
Ranjivi urbanizam je dinamičan, uvek nedovršen i ne rešava sva pitanja i
probleme. Suprotno modernom urbanizmu prihvata se promena, nečisto,
prelomljeno i nesavršeno (Elin, 2004).
Velika uloga informacionih tehnologija radikalno je promenila grad i
arhitekturu. Korišćenje novih tehnologija uticalo je na proces
projektovanja. Upetreba kompjuterskih simulacija i programa značajno
108
redukuje troškove. Dok je upotreba novih materijala omogućila realizaciju
krivih linija, prelomljenih površina itd.
Povezujući funkcije koje je moderni grad razdvojio teži se integraciji
urbanog, suburbanog i ruralnog kako bi se ostvario nov model
savremenog grada. Ovaj pristup aktivira mesta stvarajući pragove ili
mesta intenziteta gde se raznolikost ceni i ostvaruje. Modernistički pogled
na prostor koji je objektivan, homogen, neutralan (euklidovski) zamenjen
je pogledom koji ističe subjektivnost, heterogenost i vrednovanje
značenja. Naglasak je na mestu pojedinca u prostoru, tako da se podstiče
aktivna participacija grañana. U postmodernom urbanizmu odbacuje se
funkcionalistčko shvatanje arhitekture u korist stvaranja mesta koja su u
stanju da zadovalje različite potrebe i aspiracije pojedinaca. Predlaže se
kombinovanje mešovitih graditeljskih programa, tehnika, i upotreba
maštovitih detalja (Stiven Hol prema Elin, 2004).
Umesto mašine kao metafore za industrijski grad usvajaju se različite
metafore za savremeni grad. Postmoderne metafore za grad i kulturu su
kolaž, tekst, granice, ivice ... Kolaž sugeriše uključenost, nepredvidivu
lepotu i jedan važan elemenat slučaja, zabune i razjedinjenosti. Metafora
teksta dozvoljava neograničen broj sagledavanja ili čitanja urbanih i
kulturnih iskustava. Ostale korišćene metafore za grad i kulturu su
granice i ivice. Pojmovi koji koriste antropolzi, teoretičari kulture,
arhitekte i urbanisti su granične kulture, ivični uslovi, ivični gradovi i
gradovi na ivicama. Jedna od posledica globalizacije je slabljenja granica
tj. one postaju nejasnije, granice izmeñu država, granice izmeñu centra i
periferije grada, grada i okoline. Ljudi sada žive na granici ili na ivici.
Meñutim, u savremenom gradu usled polarizacije grada, rezidencijlne
segregacije (na osnovu društvenog položaja, etničke i rasne podele) i
dualizacije grada, posledice funkcionisanja urbanog društva, prisutne su
granice koje se ne mogu preći niti preskočiti.
Takoñe, ističe se ekologija, granice i ivične linije jer su sposobni da se
stvralački prilagode promeni (Elin, 2004). I dalje se naglašava različitost,
ali posebno šta se dogaña kada se različite regije, ljudi, stilovi i
tehnologije pomešaju. Ekologija insistira na celovitosti i to nije u
suprotnosti sa granicama i ivicama. Sve što je modernizam težio da
razdviji sada treba ponovo spojiti na nov način. Iako nije nova ideja
samo-organizujućih promena novina je da se sada ovaj proces može
komjuterski grafički prikazati. Postalo je moguće predstavi geometriju
nepravilnog, talase, savijanje, talasanje, uvijanje, iskrivljenja itd.
Neoracionalisti su pokušali da pronañu osnovne tipove stanovanja: ulicu,
arkade, trg, dvorište, četvrt, kolonade, avenije, bulevare, centar, središte,
radijus, čvorište…tako da se kroz grad može hodati, i da on postane
jasan i čitljiv (Elin, 2004: 34).
Nastaju pokreti za rekonstrukciju evropskog grada (pod uticajem
neorealizma ). Prema Krieru obnova evropskog grada uključuje:
109
fizičku i društvenu zaštitu istorijskih centara, kao poželjnih uzora
kolektivnog života;
zamisao urbanog prostora kao osnovnog elementa urbane
morfologije;
tipološke i morfološke studije kao osnove za novu arhitektonsku
disciplinu;
rastuću svest da je istorija grada temelj na kojem se grade
smernice prema rekonstrukciji ulice, skvera i gradske četvrti;
restrukturaciju gradova – spavaonica u nedeljiv deo grada, u
gradove u okviru grada, u četvrti koje objedinjuju sve funkcije urbanog
života; i
ponovno otkrivanje primarnih arhitektonskih elemenata kao što
su stub, zid i krov (Krier prema Elin: 38).
Naglašava se vraćanje zanatima, tradicionalnim tehnikama gradnje i
predindustrijskom periodu. Krier predlaže rekonstrukciju evropskog grada
kao deo ukupne strategije anti-industrijskom koja uključuje:
grad može biti rekonstruisan samo u obliku ulica, trgova i
gradskih četvrti;
ove gradske četvrtu moraju uključivati sve funkcije urbanog
života, u veličinam akoje ne treba da prelaze 35 hektara i 15 000
stanovnika;
ulice i trgovi moraju predstavljati prepoznatljiv model;
njihove dimenzije i propocije moraju biti kao kod najboljih i
najlepših preindustrijskih gradova;
jednostavnost mora biti cilj urbane topografije, makoliko
kompleksne;
grad mora biti jasno podeljen na javni i porodični prostor,
spomenike i urbano tkivo, trgove i ulice, klasičnu arhitekturu i
jednostavne grañevine (Elin, 2004: 40).
Na kraju, sledeća tabela, pregledno prikazuje uporedno karakteristike
moderne i postmoderne arhitekture (Hannigan, 1995:165).
Modernizam
Postmodernizam
Prostor je oblikovan prema važnom
društvenom cilju
Arhitektura i planiranje imaju cilj da
integrišu metropolis
Nameće se jedna spoljašnja utopijska
vizija
Orijentisan ka trgovini
Geografski centralizovan
Strog, nefleksibilan
Autoritaran
Pravougaon, bez ukrasa
Prostor je nezavisan i autonoman
Arhitektura i urbani dizajn odražavaju
bazičnu fragmentaciju metropolisa
Slavi se lokalizovanje svakidašnje
tradicije
Tržišno orijentisana
Geografski decentralizovana
Igrački, eklektičan
Konsultativan
Nepravilan, dekorativan
110
***
U ovom radu interpretirane su neke od ideja postmodernog urbanizma da
bi se ukazalo na osnovne promene u odnosu na modernističko planiranje.
Meñutim, pitanje je na koji način će implementacija ovih predloga
promeniti funkcionisanje grada i postići održivi urbani razvoj. Gradovi i
daje privlače imigrante i urbana populacija je u konstantnom porastu.
Sve je veća polarizacija na globalnom nivou izmeñu svetskih gradova
(Friedmann, 1995) i običnih gradova (Robinson, 2005), kao i polarizacija
u samim gradovima (Kastels, 2005, Sasen, 2005).
Deindustrijalizacija je ostavila „prazan” prostor u gradovima, tako da se
napušteni industrijski objekti revitalizuju. Raste značaj kulture i umetnosti
u transformaciji prostora. Realizovani su razni projekti urbane obnove u
kojima je obnovljeni prostor namenjen kulturnim aktivnostima. Ruinirani
delovi grada se pomoću kulture reafirmišu u poželjna i atraktivna mesta.
Projekti džentrifikacije su promenili izgled centralnih delova grada i
podstakli reurbanizaciju, tj. vraćanje viših srednjih slojeva na centralne
lokacije.
U savremenom gradu još više slabi uticaj primarnih grupa (porodice i
susedstva) i povećava se rizik od ekoloških kriza – da bi se situacija
prevazišla ukazuje se na važnost upravljanja na regionalnom nivou.
Regionalni nivoi vlasti mogu na adekvatan način da odgovore na globalne
izazove i izazove lokalnog razvoja ali i na zahteve stanovništva. Niži nivou
vlasti pre nacionalnog nivoa mogu da prepoznaju lokalne, regionalne
specifičnosti i uvaže ih u planiranju razvoja. Takoñe, i grañanima je lakše
da komuniciraju sa nižim nivoima vlasti jer se im neposredno bliži.
LITERATURA
Dženks, Č.: „Jezik postmoderne arhitekture”, Vuk Karadžić, Beograd, 1985
Elin, N.:„Postmoderni urbanizam”, Orion art, Beograd, 2004
Friedmann, J.: „The world city hypothesis“, in: P. Knox and P. Taylor (eds.) World
Cities in a World-System, Cambridge University Press, Cambridge, 1995, pp.
317- 332
Hannigan, J.: „The postmodern City: A New Urbanization”, Current Sociology, Vol.
43, No. 1, 1995, pp. 152-215
Karamel, L. Longati, A.: „Antonio Sant′Elija”, u: M.Perović (ur.) Istorija modern
arhitekture, Draslar partner, Beograd, 2005
Kastels, M.: „Evropski gradovi, informaciono društvo i globalna ekonomija“, u: S.
Vujović i M. Petrović (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, Beograd, 2005 str. 181-195
Petrović, M.: „Prezentacije predavanja sociologija naselja-sociologija grada”, FF,
Beograd, 2010
Pušić, Ll.: „Održivi grad: ka jednoj sociologiji okruženja”, S. Mašić, Beograd, 2001
111
Robinson , DŽ.: „Globalni svetski gradovi: pogled izvan mape“, u: S. Vujović i M.
Petrović (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,
Beograd, 2005, str. 302-317
Sasen, S.: „O globalizaciji i formiranju novih prava na grad“, u: S. Vujović i M.
Petrović (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,
Beograd, 2005, str. 196-207
Viler, S.: „Planiranje održivih prikladnih gradova“, u: S. Vujović i M. Petrović (ur.)
Urbana Sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005,
str. 295-301
Vujović, S. Petrović, M.: „Urbana Sociologija”, Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, Beograd, 2005
112
RAZVOJ NASELJA U “MALIM” DRŽAVAMA USLED
KLIMATSKIH PROMJENA UZROKOVANIH DJELOVANJEM
EKONOMSKI RAZVIJENIH DRŽAVA
THE DEVELOPMENT OF SETTLEMENTS IN THE "SMALL"
COUNTRIES DUE TO CLIMATE CHANGE-INDUCED ECONOMIC
DEVELOPED COUNTRIES
Doc. Dr Dragan F. Komatina, dia.
Arhitektonski fakultet, Podgorica, Crna Gora
APSTRAKT
Rad se bavi odnosom izmedju osam najrazvijenijih zemalja (G8) i ostalih
188 zemalja koje imaju isto pravo na planetu kao na zajednicku kucu, a
sve u cilju razvoja gradova i naselja prihvatljivih za zivot jednak za sve
stanovnike planete.
Kraj XX vijeka, zavrsetak hladnog rata, tehnoloska ekspanzija,
ekonomska pomjeranja, borba za dominaciju u energentima, ekonomska
turbulencija na pocetku XXI vijeka su faktori koji dovode u
nezavidan polozaj vise od 3/5 populacije zemlje. Uticaj ”giganata” na
klimatske promjene i odluke o ocuvanju planete, bez alternative stavlja 6
milijardi stanovnika u polozaj gradjana drugog reda koji nemaju snagu
potrebnu da se odupru uticaju jakog ekonomskog lobija visoko razvijenih
zemalja.
Ključne riječi: klimatske promjene, bioklimatizam, zelena energija
ABSTRACT
Subject of the Study is the relationship between eight most developed
countries (G8) and remaining 188 countries which have the same rights
to use the planet as a shared house, all in order to develop cities and
communities acceptable for an equal life of all planet inhabitants.
End of the twentieth century, completion of the Cold War, technological
expansion, economics shifts, struggle for dominance in the energy and
economic turbulences at the beginning of XXI century are factors that
bring three fifths of the Earth population in an unenviable position. The
113
influence of industrial "giants" on climate changes and decisions to
preserve the planet, leaves 5.5 billion people without an alternative and
places them in a position of second-class citizens who do not have
enough strength to resist the influence of strong economic lobbies of
highly developed countries.
Key words: climate change, bio-climate, green energy
UVOD
Pocetak
21. vijeka uopsteno i nije baš srecan za čovjecanstvo.
Pompezno najavljivani Novi milenijum, pun svijetle budućnosti,
ekonomskog prosperiteta, tehnoloskog napredka, je zapravo na svom
samom početku ozbiljno uzdrmao ljudski rod. Inicijalni ekonomski bum
bio je kratkog daha, a već duge četiri godine vlada ekonomski kolaps ciji
se kraj ne nazire. Ekonomije i države su pred vratima bankrota, običan
čovjek je izbezumljen, dok se paradoksalno broj bogatih povećava. Šta se
dešava? Kuda to vodi? To su pitanja koja se neminovno namecu jer su se
tehnološko napredovanje i industrijalizacija kretali koracima od "sedam
milja". Bogati postaju još bogatiji, a siromašni još siromašniji.
Ne mozemo, a da se ne pitamo: da li je industrijalizacija dobra? Da li je
dobar tehnološki napredak? Da li je dobro globalno znanje? Da li je dobro
globalno povezivanje?
Ovo su pitanja koja zadaju glavobolju svakom svjesnom covjeku
danasnjice. A zašto? Zato što u odgovorima na ova pitanja leže glavni
razlozi za veliku klimatsku nestabilnost koja jasno pogaña zivot na Zemlji.
Svakodnevna zbivanja i okom vidljive promjene su indikatori toga da se
ljudsko covjecanstvo nalazi na prekretnici. Kako napraviti sljedeci korak u
cilju ocuvanja ove planete ciji smo privremeni stanovnici, a ne njeni
vlasnici, te se u skladu sa tim nacelom moramo i ponasati.
Šta uzrokuje ovaj dispbalans? Ko su krivci?
TEZE KLIMATSKIH PROMJENA
Poznato je da život na Zemlji zahtijeva ravnotežu hemijskih i
elektromagnetnih parametara kojima je sadašnji živi svijet na planeti
prilagoñen. Shodno tome javile su se i različite naučne teorije koje
pokušavaju čovječanstvu da objasne uzroke nastanka klimatskih
promjena. Jasno je da je naučni svijet podijeljen, ali u toj podjeli jasno
se izdvajaju dvije naučne teze.
Prva teza zasniva se na tvrdnji da su glavni krivci za klimatske promjene
industrijski razvijene zemlje. Ona se manifestuje krozi njihovu veliku
industrijsku produkciju, ogromnu i nekontrolisanu emisiju štetnih gasova,
narocito ugljen dioksida, metana i hlorofluorougljenika, kao i preveliko
sagorijevanje fosilnih goriva, posebno nafte, čime se stvara efekat
114
“staklene bašte”. Ovaj efekat nastaje tako sto Zemlja i molekuli u
atmosferi apsorbuju Sunc evu toplotu. Toplota koja stiže sa Sunca pada
na Zemlju, pa umjesto da se odatle odbija i odlazi daleko od nase
planete, toplota usled aktivnosti kojima su ljudi promijenili hemijski
sastav atmosfere ne moze da nadje svoju putanju ka visinama, vec se
zadrzava i na ovaj nacin se cijela atmosfera sve vise zagrijeva.
Sl.1. Efekat staklene baste
Jasno je da ovakva temeraturna pomjeranja predstavljaju veliku opasnost
za cio živi svijet na Zemlji. Analize sprovedene od strane naucnika koje
nisu zasnovane na modelima ponasanja, vec uzimaju sve korisne
parametre u obzir, pokazuju da povecanje temperature od jedan do tri
stepena Celzijusa, dovodi do kataklizmatičnih promjena na Zemlji.
Povećanje vece od navedenog bi dovelo do nestanka zivota.
A gdje je istina?
Ova naučna grupa jasno slijedi tezu da pojedina dešavanja koja čovjek
inicira svojim radnjama dovode do promjena bioklimatskih karakteristika.
Oni dokazuju svoje teze ukazivanjem na negativnosti emisije stetnih
gasova u veće slojeve atmosfere ili freonske emisije koja stvara rupe u
ozonskom omotaču, koji je glavni kontrolor i kreator klimatskog stanja na
planeti.
Globalna temperatura je u posljednjih 130 godina porasla za 0,6 stepeni
Celzijusa. Ovaj porast globalne temperature dovodi do ogromnog utjicaja
na široki raspon faktora povezanih sa klimom.
115
Nivoi ugljen-dioksida, metana i azota rastu, uglavnom kao rezultat
ljudskih aktivnosti. Ugljen dioksid se pusta u atmosferu alarmantno
velikom stopom. Od industrijske revolucije, ljudi su ispumpavali ogromne
količine ugljen dioksida, sto je dovelo do povećanja njegove koncentracije
za cak 30%. Izgaranje fosilnih goriva je velikim dijelom odgovorno za
ovaj veliki porast.
Nivo
metana
u
atmosferi je povećan
za
145%
od
industrijske revolucije.
Ovo
povećanje
je
rezultat
plina
koji
proizvode stocna i riža
polja.
Naravno, nauka ne bi
bila ni upola napredna
koliko je danas da za
svaku
teoremu
ne
postoje
objasnjenja
koja je potvrdjuju ili
odbacuju. Da su ljudi
nastavili da vjeruju da
ne postoji nista vise od
horizonta koji mogu da
Sl.2. Globalne promjene iz IPCC 2007: WG1-AR4
vide golim okom, i
dalje bi smo zivjeli u
uvjerenju da je Zemlja
ravna ploca. Vodjeni time, sagledamo siri sprektar faktora koji uticu na
klimatske promjene, te nas to dovodi do druge skupine naucnika koji
vjeruju da su ovom povecanju globalne temperature na nasoj planeti
116
Sl.3. Globalni porast temerature; Crna linija = izmjerena promjena globalne
temperature Plava linija = prirodno uslovljene promjene
Roza linija = promjene
usljed djelovanja prirodnih i antropogenih sila
doprinjele prirodne sile.
Činjenica je da je kompletan univerzum živi sistem koji usled uticaja
različitih sila i koncetracije različitih gasova živi, stoga naravno postoji
znacajan broj prirodnih pokretaca klimatskih promjena. Sunce kao jedna
velika termonuklearna uzarena lopta usred poremecaja u samim
termickim, magnetnim procesima dovodi do prevelike emisije toplotnih i
elektromagnetnih talasa koji putuju prema Zemlji i dovode do
temperaturnih promjena. Nerijetko je da ljudi pogrijese misleci da pojava
mrlja na Suncu smanjuje solarnu radijaciju i njenu konstantu, dok
zapravo margine oko crnih mrlja ispustaju znatno jace zrake od prosjecne
sunceve povrsine, te samim tim , njihovo nastajanje prouzrokovano
magnetnim silama na koje covjek nema direktan uticaj, salje ka planeti
Zemlji novi talas toplote.
Tu je naravno i Milankoviceva astronomska teorija klime u kojoj je
matematicki objasnjeno da je promjena klime na Zemlji uslovljena
promjenama kretanja Zemlje u odnosu na Sunce.
Ozbiljnost problema i jedne i druge teze je jasna, a opasnost je velika.
Više je nego očigledno da jaki finansijski lobiji korišćenjem teza
“naručenih naučnka” i uz pomoć jake medijske kampanje uz “naručene
novinare”
i kontrolu političara kreiraju siroko priznato shvatanje
problema bioklimatskih promjena u zavisnosti od uslova na „terenu“.
Shodno tome, potom plasiraju jednu, te drugu tezu koja predstavlja
pripremu za odreñenu finansijsku aktivnost, a sve u cilju povećanja
ekonomske dobiti. Meñutim istina za običnog čovjeka je negdje izmeñu.
Jasno je da se klima mijenja, kako kroz njeno pomjeranje u prostoru,
tako i kroz njeno pomjeranje kroz vrijeme.
One uzroke koje inicira čovjek, čovjek može i da kontroliše, suzbija i
generiše. Tako je i nastao Protokol iz Kjota (11. decembra 1997. godine)
o remisiji štetnih gasova. Velike ekonomske sile dogovorile su se o
pragovima emisije štetnih gasova, ali već dugi niz godina, taj dogovor
čeka na usvajanje u lokalnim parlamentima. Zvanično je stupio na snagu
2005. godine kada ga je usvojila Rusija. Jedan od najvećih zagañivača,
USA je bila meñu zadnjima koja ga je prihvatila uz jasnu korekciju, dok
recimo Kina koja ga je ratifikovala, ga slabo primenjuje, jer uz USA i dalje
predstavlja najvećeg planetarnog zagañivača.
Koja je svrha pregovora i usvajanja dogovora ako ne postoji želja za
promjenom? Činjenica je da ekonomski najrazvijenije zemlje (G8) čine
skoro 2/5 ljudske populacije, drugih 188 zemalja ili preostale 3/5
čovječanstva planete jasno ispašta pred njihovim bahatim ophodjenjem
prema zajednickom prostoru. Zadnja odluka presjednika USA, Baraka
Obame, od 02.09.2011. godine je da država zbog loše ekonomske
situacije i pritiska krupnog kapitala, odustaje od propisa o kontroli emisije
štetnih gasova jer ti propisi uništavaju i smanjuju broj radnih mjesta, a
samim tim i proizvodnju. Čovjek je jedino biće na planeti koje ne želi da
117
Sl.4. Poplava u Bangladesu 2004. godine
se prilagodi životu same planete, već svojim djelovanjem želi da utiče na
nju, jasno koristeći tehnologiju iz praktičnih ekonomskih razloga.
Ono sto je bitno za zemlje u razvoju jeste da bilo da je to brzo ili sporo,
klimatske promjene će logicki posmatrano imati veći ekonomski uticaj na
siromašne zemlje, nego na bogate zemlje. Dvije cinjenice dovode do
ovog zaključka. Prvo, siromašne zemlje su prisiljene da živje "na ivici"
prezivljavanja i imaju znatno manje kapaciteta da se prilagode
promjenama. Ako uporedimo poplavu rijeke Mississippi 1993. godine sa
različitim velikim poplavama koje su se dogodile u zemljama u razvoju,
kao što su Bangladeš, mozemo zakljuciti da iako su u Misisipiju poplave
bile jako ozbiljne, SAD je bio u mogućnosti da se njima prilagodi sa
nevjerojatnom lakocom. Bilo je vrlo malo smrtnih slucajeva, podrska je
pristigla sa svih strana zemlje, cijene hrane skoro da nijesu pogoñene,
dok su ljudi nastavili sa svojim zivotima. Slične poplave, koje su jedan od
najvecih rizika klimatskih promjena, u siromašnoj zemlji rezultirale bi sa
nekoliko desetina hiljada zrtava, uzrokovale bi velike poremećaje u
prilivima hrane, raširila bi se bolest, dok bi u ekonomskoj dislokaciji bili
dugi niz godina.
Drugi razlog sto siromašne zemlje imaju vecu vjerovatnocu da budu tesko
pogodjene klimatskim promjenama je taj da ljudi u mnogim siromašnim
zemljama žive tradicionalnim životom u kulturama koje znatno vise zavise
od odreñene klime specificne za njihovo podneblje. Njihova poljoprivreda
i stambena praksa, kao i mnogi drugi aspekti njihovog načina života,
118
prilagoñeni su lokalnim klimatskim uslovima. Ovaj tradicionalni nacin
zivota se prenosio sa generacije na generaciju. Zbog niskog nivoa svijesti
o mogucim promjenama i jako ustolicene kulturne tradicije, promjene
načina zivljenja kao odgovor na klimatske promjene mogu biti veoma
teške.
S ove tacke gledista posmatrano, mala drzava poput nase, moze da se
trudi da pruzi svoj doprinos i da se nada najboljem.
URBANO PLANIRANJE
Da li je borba oko eksplotacije zemljinih resursa u cilju proizvodnje
energije, zbog čega je XX vijek bio i pozornica krvavih ratova, navela
pojedine moćne finansijske lobije da razmišljaju i u drugom pravcu i
tragaju za novim modalitetima proizvodnje energije iz takozvanih "čistih"zelenih izvora energija? Zemlja je, kako je naučnik Nikola Tesla dokazao,
veliki kondezator električne energije. Energija je svuda oko nas. Jasno je
da je on izumio bežičan prenos energije, jasno je da je pokazao da je
energija svuda oko nas, ali njena neprofitabilnost u tadašnje vrijeme
spriječila je Nikolu Teslu da planeti iscrta trasu koja bi isla u zdravijem
Sl.5. Norman Foster i partneri dizajnirali su za Masdar u Abu Dabiju grad od 6
miliona kvadratnih metara koji je prvi "zero-carbon and ziero-waste" grad na svijetu.
119
pravcu, bez uglja, nafte i nuklearnih procesa koji jasno štete planeti
Zemlji i njenom razvoju. Da li čovjek uviña opasnost koja nastaje usled
globalnih klimatskih promjena, ono što sam uzrokuje sam može i da
ispravi. Jasna pomjeranja magnetnih polova Zemlje, rast mase Zemlje
(teorija da je Zemlja prije 200 miliona godina bila bez mora i 40 puta
manja), Sunčeve aktivnosti (termonuklearne eksplozije, sunčeve pjege i
njihovo nestajanje), procesi na ostalim planetama sunčevog sistema i
teza o postojanju električnog svemira povezanog jakim magnetnim silama
dovodi do toga da Čovjek na ovom nivou svijesti na njih ne može da
utiče, ali će, neminovno je, morati da se prilagodi.
Ipak ocigledno je, da se sa druge strane, čovječanstvo brojčano
povečava. Već sada 72% populacije živi u gradovima, a do 2050 smatra
se da ce broj ljudi da se poveća za duplo (na deset milijardi) i u
gradovima će živjeti 85% stanovnistva. Sve ove prognoze ukazuju na to
da ljudski rod mora brzo da transformiše način razmišljanja i kreira nove
modaliteta za svoju održivost.
Ipak mi moramo biti spremni i na jednu ili drugu opciju. Ipak sve ove
radnje dovode i do bitnih promjena i u procesu planiranja i izgradnje
samih naselja. Sve države usled klimatskih promjena traže modele sa
Sl.6. Bernard Tschumi, Blue Tower u New York City-ju
efikasnom gradnjom, koja kroz različite modalitete (npr. LEED Leadership
in Energy and Environmental Design standard za izgradnju zelenih
objekata) pomaže u očuvanju okruženja. Zato se ovaj vid planiranja i
gradnje, u zavisnosti iz kog aspekta se posmatra, moze naci pod
120
razlicitim imenima, kao sto su “zelena gradnja”, “održiva arhitektura” ili
finansijski gledano “zelena ekonomija”.
Odreñeni finansijski krugovi uočili su da u ovoj sveri koja je pionir u vidu
ekonomske eksploatacije, mogu ostvariti značajne ekonomske benefite.
Ova ideja je i u teoriji i u praksi pozitivna, bez obzira na to sto se
ekonomska isplativost cesto stavlja u prvi plan u odnosu na potrebu za
ocuvanjem kvaliteta zivota koja bi svima koji mogu da naprave razliku na
ovom polju trebala biti prva na listi prioriteta. Ipak, održiva arhitektura
koja je bila sinonim za luksuz i bliska samo bogatima, usled ekonomske
krize i povećane osjetljivosti na energetsku stabilnost, postala je znatno
pristupacnija, zbog povecanja svijesti ka ekologiji gradnje i života.
Sl.7. Smog u Pekingu izazvao je veliku pometnju kod inostranog stanovnistva, te je
lokalno stanovnistvo moralo da placa visoke poreze na eksesivnu emisiju gasova
koje proizvodi kako bi se stanje na kratko poboljsalo zbog tada predstojecih
olimpijskih igara i imidza Kine u svijetu.
Održiva arhitektura je arhitektura koja integriše odgovarajuće tehnologije
u izgradnji objekata, dajući prioritete odreñenim ciljevima u
projektovanju i oblikovanju energetske efikasnosti, smanjenjem uticaja
na životnu sredinu, a sve u cilju poboljšanja zdravstvenog i životnog
kvaliteta za korisnika, tj. čovjeka.
Efikasnost svakog objekta i njegova gradnja smatra se uspješnom ukoliko
objekat proizvodi tj. sam obnavlja minimum 30% energije. Ali već sada
postoje objekti, koji praktično proizvode 100% potreba za energjom
(nova zgrada UN u Podgorici), a zagadjenje koje proizvodi svedeno je na
nulu, te su ovo takozvani objekti održive arhitekture.
121
ZAKLJUČAK
Da bi postajala održiva arhitektura, mora postojiati i održivo planiranje.
Cilj svakog gradjanina treba da bude da sva zagañenja svede na
minimum, kako bi se odrzao i podoljsao život na planeti. Pozitivna
namjera treba da bude vodilja, a da li cemo u ovome uspjeti, vrijeme je
najbolji pokazatelj. Od velike je vaznosti da ova inicijativa bude
prihvacena i implementirana i u malim ekonomskim sistemima i
drzavama. Činjenica je da “male države” ne treba da čekaju već ubrzano
moraju da rade na usvajanju regulatornih propisa za primjenu održivog
planiranja i arhitekture. Analize pokazuju da vrijednost takvih oblasti i
objekata idu uzlaznom putanjom. Ako zelimo da zaista poslusamo ono
"unutrasnje ja" i urodjeni instinkt za prezivljavanjem i osjetimo ljubav
prema ljepoti dara zivota i prirode, a kada bi smo iz ove jednacine izbacili
ekonomske benefite, politicke "pametne" odluke i strateske poteze, ostale
bi nam samo rijeci mlade Sevrn Suzuki, koja se obratila svijetu u ime
ECO-a (Environmental Children's Organization) i utisala ga dovoljno da
moze da cuje sopstvenu grizu savjesti.
LITERATURA
Caldeira, K., Wickett, M.E., Anthropogenic carbon and ocean pH, Nature 425
2003. (6956): 365-365.
Church J.A.,White N.J., Coleman R.,Lambeck K., Mitrovica J.X. ,Estimates of the
regional distribution of sea-level rise over the 1950 to 2000 period. Journal of
Climate 17, 2004, 13: 2609-2625.
Grupa aurora.: Protokol iz Kyota uz okvirnu konvenciju Ujedinjenih naroda o
promjeni klime, medjunarodni sporazum, Kyoto, decembar 2005.
Kelley, J.J., Carbon dioxide in the surface waters of the North Atlantic and the
Barents and Kara Sea. Limnology and Oceanography, 1970.15: 80-87
Serreze, M.C., Francis, J.A., The Arctic amplification debate. Climate Change
2006.76: 241-264.
Suzuki, Severn: http://www.youtube.com/watch?v=TQmz6Rbpnu0
122
ENERGETSKA EFIKASNOST U PLANIRANJU NASELJAMETODOLOŠKI PRISTUP I ZAKONODAVNI OKVIR U BiH
ENERGY EFFICIENCY IN THE PLANNING OF SETTLEMENTMETHODOLOGICAL APPROACH AND THE LEGAL FRAMEWORK IN
BiH
Brankica Milojević
Arhitektonsko-grañevinski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci
APSTRAKT
Dostignuti iskoraci razvijenog okruženja u sferi energetski racionalnog
grañenja pružaju snažan podsticaj da se i na našim prostorima stvori
pravni, institucionalni, kadrovski i tehničko-tehnološki okvir za nužno
provoñenje energetske efikasnosti. Planiranje naselja koja će stvoriti
prostorne pretpostavke za gradnju energetski održivih objekata
predstavlja novi izazov za metodološka unapreñenja procesa planiranja
koji je, donošenjem novih zakona o planiranju prostora i grañenju u
Republici Srpskoj i Federaciji BiH, ponovo aktuelan.
Ključne reči: energetska efikasnost, planiranje
ABSTRACT
Improvements achieved in developed countries in the sphere of rational
energy building provide a strong stimulus to our region to create legal,
institutional, human and technical-technological framework necessary for
the implementation of energy efficiency. Planning of settlements that will
create prerequisites for building spatial energy sustainable buildings is a
new challenge for methodological improvement planning process, which
is, by passing new legislation on spatial planning and building of the
Serbian Republic and the Federation once again current.
Keywords: Energy efficiency, planning
123
UVOD: ENERGETSKA EFIKASNOST I NJEN ZNAČAJ U DRUŠTVU
Klimatske promjene sa kojim se suočavamo rezultat su narušene prirodne
ravnoteže, nekontrolisane upotrebe fosilnih goriva (ugalj, nafta, naftni
derivati, plin) i ispuštanja u atmosferu štetnih gasova koji uzrokuju
zagañenja lokalnog i regionalnog karaktera i globalno otopljavanje.
Smanjenje korišćenja energije iz ovih goriva i uopšte, smanjenje
proizvodnje i potrošnje svih vidova energije, direktno je u funkciji zaštite
životne sredine, koja je u proteklom periodu, usljed neodgovornog
odnosa društvene zajednice na lokalnom i globalnom nivou, postala
ozbiljno ugrožena. Energija nije beplatna, na nju se troše značajna
sredstva kućnog i poslovnog budžeta. Stoga smanjenje korišćenja
energije, racionalan pristup njenoj proizvodnji i potrošnji, te primjena
obnovljivih izvora energije predstavljaju značajne zadatake svjetske
zajednice na putu ka održivom razvoju planete.
Energetska efikasnost je pojam koji se odnosi na sistem isplaniranih i
provedenih mjera čiji je cilj korišćenje minimalno moguće energije kojom
bi se obezbijedio nivo udobnosti i sačuvala održiva stopa njene
proizvodnje.50 Ušteda energije zasnovana na globalnoj politici racionalnog
korišćenja energije, internacionalnoj koordinaciji, zakonskoj podršci na
nacionalnim nivoima, novim sistemskim planskim i tehničkim rješenjima, i
promjeni svijesti ljudi o odnosu prema prirodnim i materijalnim resursima
predstavlja preduslov ekonomskog i socijalnog razvoja društva na
početku XXI vijeka.
Osnovne mjere energetske efikasnosti odnose se na sektor proizvodnje,
prenosa i potrošnje energije, te energetsku efikasnost u grañevinarstvu.
ENERGETSKA EFIKASNOST U GRAðEVINARSTVU-EVROPSKA
LEGISLATIVA I PRAKSA
Planiranje energetske efikasnosti prevazilazi nacionalne okvire i ulazi u
sferu meñunarodne koordinacije javne politike u ovoj oblasti koja je na
svjetskoj sceni prisutna skoro 40 godina. U okviru globalnih aktivnosti o
zaštiti životne sredine, UN su donijele Konvenciju o klimatskim
promjenama (Kjoto protokol potpisan je 1997. god.), u skladu sa kojim
su uslijedile aktivnosti svih država potpisnica (BiH ratifikovala je protokol
2000., a Srbija i Hrvatska 2007. godine). Evropska unija je preuzela
obaveze Kjoto sporazuma kroz donošenje više političkih i pravnih
dokumenata te koordinaciju sa zemljama članicama i onim koje su u
pristupnom statusu. Ciljevi su smanjenje emisije stakleničkih plinova za
20%, povećanje udjela korišćenja obnovljivih izvora energije na 20% i
50
Zanki, V., Priručnik za energetske savjetnike, UNDP, Zagreb, 2008., str.8
124
povećanje energetske efikasnosti za 20% do 2020. godine. U tom pravcu
EU preduzima sljedeće mjere:
1. reviziju energetskih karakteristika zgrada,
2. energetsko obilježavanje aparata u domaćinstvu,
3. intenziviranje aktivnosti na implementaciji Ekodizajn direktive,
4. promociju kogeneracije (proizvodnje električne i toplotne energije
u jednom objektu),
5. uspostavlja mehanizam razvoja „Savez gradonačelnika“ temeljen
na benchmarkingu i rasejavanju najbolje prakse,
6. razvija politiku kohezije u smislu modela ponašanja u oblasti
energetskog obeležavanja i energetske efikasnosti zgrada i
industrije,
7. uspostavlja mehanizam oporezivanja i posebnog modeliranja
poreza na dodatnu vrednost putem „paketa zelene takse“,
8. u vezi sa liberalizacijom energetski efikasnih roba i usluga
podstiče trgovinske pregovore,
9. podstiče meñunarodno partnerstvo i saradnju u vezi sa
energetskom efikasnošću,
10. utvrñuje obavezu donošenja akcionih planova energetske
efikasnosti država članica Evropske unije.
Energetske karakteristike zgrada regulisane su Direktivom Evropskog
parlamenta i Savjeta br. 2002/91/EC od 16.decembra 2002. god. koja se,
pored ostalog, odnosila na poboljšanje energetskih performansi zgrada
na teritoriji Evropske unije, uzimajući u obzir klimatske i lokalne uslove,
te troškovnu efikasnost i Direktivom br. 2010/31/EU od 19. maja 2010.
god.. Polazeći od činjenice da 40% ukupne potrošnje Evropske unije čini
potrošnja u zgradama i cilja da se do 2020. godine poveća energetska
efikasnost po modelu 20:20:20, ona definiše metodologiju kalkulacije
energetskih karakteristika objekata i definiše minimum standarda
energetskih performansi za nove i stare zgrade.51
Sporazum gradonačelnika evropskih gradova ukazao je na mogućnosti
djelovanja lokalnih uprava na nivo smanjenja CO2 u vazduhu i primjenu
obnovljivih izvora energije po modelima koji, polazeći od specifičnosti
svake sredine, stvaraju mogućnosti za provjeru opštih modela i stvaranje
novih regulatornih smjernica na širem regionalnom nivou na osnovu
iskustava konkretnih realizacija. Tako su pozitivni primjeri realizacije
urbane obnove Barcelone u duhu ovog sporazuma rezultirali donošenjem
Plana energetskih poboljšanja u Barseloni (2001-2011) i Odluke o
solarnim sistemima koja je predstavljala model za više od 50 španskih
51
Lepotić-Kovačević B. ; Kovačević, A, Evropska politika energetske efikasnosti, Racionalno
korišćenje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica-zbirka dobre prakse, PALGO centar,
Beograd, 2010. , str.49
125
gradova. Na kraju su iskustva ugrañena u propise o grañenju na nivou
države. Danas su propisi iz oblasti solarne energije i upotrebe obnovljivih
izvora energije prisutni u većem broju evropskih zemalja, regiona i
gradova (Portugalija-dio državnih pravila grañenja od 2006.god.,
italijanski region Lacio i lokalne samouprave Rim, Karugate, u Njemačkoj
grad Velmar i pokrajina Baden-Virtemberg i dr.).52 Zapažene realizacije u
oblasti energetske efikasnosti ostvarene su i u Hamburgu (Njemačka),
Nantu (Francuska), Vitoria-Gasteizu (Španija) i Štokholmu (Švedska),
(Euripean Green Capital Award, Stockholm, 2010).
Banjaluka je prvi grad u BiH koji je potpisao Sporazum gradonačelnika, u
skladu s kojim je u martu 2010. godine Skupština grada usvojila „Akcioni
plan energetski održivog razvoja grada Banjaluke“. Njime su precizirane
aktivnosti na unapreñenju legislative, politike i gradskih odluka u cilju
donošenja lokalnih mjera i stimulacije pojedinačnih realizacija u oblasti
energetske efikasnosti. Akcioni plan prati nedostatak finansijskih
sredstava i šira podrška na državnom nivou (u prvom redu u oblasti
zakonske regulative) koja bi omogućila sistemsko djelovanje u ovoj
oblasti.53
PRAVNI I INSTITUCIONALNI
EFIKASNOST U BiH
OKVIR
ZA
ENERGETSKU
Prvi normativni akt koji se odnosio na odreñene aspekte iz oblasti
energetske efikasnosti na prostoru BiH bio je Pravilnik o tehničkim
mjerama i uslovima za toplotnu zaštitu zgrada (Sl.l. SFRJ br.35 iz 1970.
god.). Godine 1980. usvojen je sistem standarda koji su po prvi put
sveobuhvatno sagledali probleme termičke zaštite objekata. Oni su
obuhvatili i neophodne uslove i metode relevantnih proračuna u vidu
Pravilnika o jugoslovenskim standardima za toplotnu tehniku u
grañevinarstvu, čija izmjena je uslijedila 1987. god.. Ovim Pravilnikom,
koji je i danas u upotrebi, definisani su standardi u vidu JUS U.J.5.510,
JUS U.J.5.520 i JUS U.J.5.530. 54
Obaveza njihove primjene determinisala je naredni period gradnje kao
energetski efikasniji od prethodnog, koji je, naročito u vrijeme intenzivne
52
Ivančić, A. , Energetsko planiranje kao sastavni deo politike lokalne samouprave: slučaj
Barselone, Racionalno korišćenje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica-zbirka dobre
prakse, PALGO centar, Beograd, 2010. , str.57
53
Stanivuković, A., Banjaluka na putu energetski održivog razvoja. Akcioni plan energetski
održivog razvoja, Racionalno korišćenje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica-zbirka
dobre prakse, PALGO centar, Beograd, 2010. , str.104
54
Krstić-Furundžić, A. i tim, Energetska efikasnost u graditeljstvu, naučno-istraživački
projekat, završni izvještaj, Arhitektonsko-grañevinski fakultet Univerziteta u Banjaluci,
Banjaluka 2011., str. 22
126
socijalističke izgradnje 60.tih i 70.tih godina prošlog vijeka, produkovao
grañevinski fond bez minimalnih standarda energetske efikasnosti. Ovi
objekti danas predstavljaju veliki energetski, ekonomski i ekološki balast
društva. S obzirom da propisi iz 1987. godine imaju značajno smanjene
vrijednosti koji se odnose na dopuštene koeficijente prolaza toplote u
odnosu na sadašnje standarde Evropske unije i preuzete obaveze
ratifikacijom Kjoto sporazuma, 2000. god., u BiH su započete aktivnosti
na stvaranju pravnog i i institucionalnog okvira za definisanje energetske
efikasnosti.
Zakon o energetici RS (Sl.gl. RS br.49/09) stvorio je preduslove za
generalni okvir energetske politike i planiranje razvoja energetike u
skladu sa evropskim principima energetske efikasnosti čije povećanje je,
pored ostalih mjera, predviñeno uvoñenjem novih tehnoloških rješenja u
sektoru grañevinarstva i sertifikacijom zgrada u pogledu njihovih
energetskih karakteristika. 55
Zakon je propisao obavezu izrade Strategije razvoja energetike u RS
do 2030.god. koja je usvojena 2010. godine. Njome se, pored ostalog,
razmatraju i opšti elementi energetske efikasnosti u zgradarstvu kojim se
predviña ograničenje potrošnje toplotne energije do 2030. god. na 40-60
kWh/m2, što znači da bi u ukupnom bilansu izgrañenih objekata trebalo
da se postigne, u prosjeku, nivo energetski efikasne kuće. U Strategiji je
sadržan pregled zakonodavnog okvira potrebnog da obezbijedi
provoñenje energetske efikasnosti u zgradarstvu, polazeći od donošenja
Zakona o energetskoj efikasnosti, Akcionog plana za primjenu EU
direktive o energetskim svojstvima zgrada, novog Zakona o ureñenju
prostora i grañenju, te pratećih podzakonskih akata koji će, akceptirajući
postojeći grañevinski fond, utvrditi standarde energetske efikasnosti,
definisati metodologiju mjerenja i način energetskog certificiranja
objekata.
Zakon o ureñenju prostora i grañenju u RS (Sl. Gl. RS br.55/10) koji
je usvojen u maju 2010. godine, u dijelu koji se odnosi na karakteristike
objekata, daje generalnu odrednicu objekata da moraju imati energetsku
efikasnost, ali se u njegovim članovima o sadržaju planske i tehničke
dokumentacije to ne razrañuje.
Pravilnik o sadržaju, načinu izrade i donošenja dokumenata
prostornog ureñenja (Sl.gl.br.59/11) u čl. 11 koji se odnosi na opšti
metodološki postupak za izradu dokumenata prostornog ureñenja navodi
55
U Federaciji BiH u fazi izrade su zakoni o električnoj energiji, obnovljivim izvorima
energije, energetskoj efikasnosti i o nafti i naftnim derivatima.
127
da je kod planiranja prostora, izmeñu ostalog, potrebno ispoštovati
energetsku efikasnost i analizirati bioklimatske karakteristike lokacije, ali
u sadrzaju planske dokumentacije ti principi nisu konkretizovani.
Pravilnik o sadržaju i kontroli tehničke dokumentacije (sl.gl.RS
br.8/11) u definisnju sadržaja idejnog i glavnog projekta samo
deklarativno navodi obavezu projektovanja energetski efikasnih objekata,
bez preciznijih smjernica i konkretnih elemenata projektne dokumentacije
koji to i dokumentuju, što je u našem okruženju već prisutno. Tako je
grañevinska regulativa u području toplinske zaštite u Republici Hrvatskoj
unaprijeñena na nivou Zakona o prostornom ureñenju i gradnji (NN
76/07) u kojem je definisan značaj energetske efikasnosti i obaveza
energetske certifikacije objekata. Takoñe je donešen Tehnički propis
o uštedi toplinske energije i toplinskoj zaštiti u zgradama (NN 79/2005)
koji predstavlja veliki napredak u toplinskoj zaštiti zgrada, a obuhvata
novogradnju i rekonstrukciju postojećih objekata. U Tehničkom propisu je
definisano sljedeće:
• tehnički zahtjevi u pogledu uštede toplotne energije i toplotne
zaštite koje treba ispuniti pri projektovanju novih i
rekonstrukciji i adaptaciji postojećih objekatakoji se griju na
unutrašnju temperaturu višu od 12 ⁰ C
• sadržaj projekta zgrade u odnosu na uštedu toplotne energije i
toplotnu zaštitu
• iskaznica potrebne toplote za grijanje zgrade
• održavanje zgrade u odnosu na uštedu toplotne energije i
toplotnu zaštitu
• zahtjevi za grañevinske proizvode
• drugi tehnički zahtjevi u pogledu uštede toplotne energije i
toplotne zaštite.
Pored definisanja maksimalno dopuštene godišnje potrošnje za zgradu u
kWh/m2, propisana je obaveza izdavana iskaznice o potrebnoj toploti
objekta za grijanje zgrade i uštedi energije. Iskaz izdaje projektant u
okviru glavnog projekta, te izvoñač radova, a iskaznica se prilaže ostaloj
dokumentaciji pri tehničkom prijemu zgrade.56
U Federaciji BiH je, u skladu sa Zakonom o planiranju zemljišta iz 2008.
godine, donesen set podzakonskih akata57 meñu kojima i Pravilnik o
56
Zanki, V., Priručnik za energetske savjetnike, UNDP, Zagreb, 2008.,str.30
57
U FBiH su u 2009. i 2010. god., usvojeni Pravilnik o tehničkim svojstvima sistema
ventilacije, djelomične klimatizacije i klimatizacije u grañevinama, Pravilnik o tehničkim
svojstvima za prozore i vrata, Pravilnik o tehničkim svojstvima sistema grijanja i hlañenja
grañevina, Pravilnik o tehničkim zahtjevima za toplotnu zaštitu objekata i racionalnu
upotrebu energije, Pravilnik o uslovima za lica koja vrše energetsko certificiranje objekata,
128
tehničkim zahtjevima za toplotnu zaštitu objekata i racionalnu upotrebu
energije (Sl.n.FBiH br. 49/09), usklañen sa direktivama i normativima
Evropskog parlamenta. Njime su definisani svi tehnički parametri koje
objekti trebaju da sadrže u cilju racinalne toplotne zaštite, sadržaj
projekata i način njihovog održavanja. Za projekte zgrada čija korisna
površina prelazi 5000 m2 predviñena je izrada elaborata tehničke,
ekološke i ekonomske izvodljivosti alternativnih sistema za snabdijevanje
objekta energijom, a tehnička iskaznica, kao i u Hrvatskoj legislativi,
obavezna je za sve planirane, rekonstruisane i adaptirane objekte. S
obzirom da je u FBiH još uvijek u toku donošenje seta zakona o
energetici, kojim bi se izvršilo usaglašavanje zakonske regulative i stvorio
generalni okvir djelovanja u ovoj oblasti, jasno je da ni Pravilnik o
tehničkim zahtjevima objekata i racionalnu upotrebu energije nije mogao
biti u potpunosti efikasan.
SMJERNICE ZA UNAPREðENJE PRAVNOG OKVIRA I METODOLOGIJE
PLANIRANJA U CILJU POSTIZANJA ENERGETSKE EFIKASNOSTI
Evropska unija je do sada donijela značajne direktive u oblasti energetske
efikasnosti koje se kreću od globalne politike do konkretnih mjera, dajući
prostora za inicijativu na lokalnom nivou, koja akceptira specifičnosti
područja kroz akcione planove i njihovu realizaciju. Većina evropskih
zemalja je usvojila ove direktive, a na našim prostorima ovaj proces je u
toku.
Na osnovu analize postojeće zakonske regulative evidentno je da u
Republici Srpskoj još uvijek ne postoje svi potrebni zakonski i normativni
akti kojim bi se definisala energetska efikasnost objekata i utvrdile mjere
za njenu realizaciju i kontrolu, što je u njenom okruženju već prisutno.
To se, u prvom redu, odnosi na pravilnik o tehničkim zahtjevima za
toplotnu zaštitu objekata i racionalnu upotrebu energije, te izmjenu
Pravilnika o sadržaju i kontroli tehničke dokumentacije kojim bi bili
propisani svi sadržaji projekta i mjere u cilju izgradnje energetski
efikasnih objekata.
Planiranje naselja u duhu principa energetske efikasnosti je oblast koja
nije sadržana u zakonskoj legislativi, čak ni na nivou Evropske unije, što
otvara prostor za istraživanja načina i intenziteta uticaja bioklimatskih i
drugih faktora na energetsku efikasnost naselja u zavisnosti od klimatskih
karakteristika prostora. Nju je neophodno akceptirati u cilju ostvarivanja
pozitivnih efekata u uštedi energije na planerskom nivou, što se direktno
Pravilnik o energetskom certificiranju objekata i Smjernice za provoñenje energijskog
pregleda za nove i postojeće objekte s jednostavnim i složenim tehničkim sistemom.
129
odnosi na zakonske definicije planiranja, sadržaja planova i metodologiju
izrade različitih nivoa planske dokumentacije.
Usklañivanje zakonske regulative u oblasti energetike, zaštite životne
sredine, planiranja prostora, grañenja i lokalne uprave u cilju postizanja
energetske efikasnosti, takoñe, predstavlja jedan od zadataka
zakonodavstva u BiH kojem bi trebalo težiti po principu uspostavljanja
standarda koji će biti prihvatljivi na globalnom evropskom nivou.
PLANIRANJE ENERGETSKI EFIKASNIH NASELJA
Kao što je vidljivo iz pregleda mjera Evropske unije i okvirnog sadržaja
direktiva o energetskoj efikasnosti zgrada, zakonska regulativa se odnosi
na utvrñivanje standarda fizičkih karakteristika objekata
kod
projektovanja novih i sanacije postojećih zgrada u cilju što veće
energetske efikasnosti. Standardi polaze od zatečene lokacije, bez analize
uštede za planirane objekte koju nude mogućnosti primjene bioklimatskih
kriterija prostorne dispozicije objekata na makro i mikrolokalitetu.
U oblasti planiranja i grañenja energetska efikasnost se determiniše
kvalitetnom analizom lokacije, položajem i oblikom zgrade, meñusobnim
odnosom objekata, prostornom organizacijom, oblikovanjem i
materijalizacijom u skladu sa klimatskim uslovima podneblja i
bioklimatskim karakteristikama lokaliteta, primjenom odgovarajućih
standarda toplotne izolacije vanjskog omotača zgrade, izbjegavanjem
toplotnih mostova, iskorišćavanjem toplotne i električne energije od
obnovljivih izvora energije (sunca, vjetra, vode, zemlje, geotermalnih
voda, biomase),
zaštitom od pretjeranog osunčanja, korišćenjem
energetski efikasnih sistema grijanja, hlañenja i ventilacije itd..
Stoga je neophodno kroz adekvatan model planiranja omogućiti
provoñenje energetske efikasnosti već na planerskom nivou koji će
stvoriti neophodne pretpostavke za primjenu zadovoljavajućih principa i
standarda u sferi projektovanja i grañenja novih, te adaptacije postojećih
objekata.
Globalna sunčeva radijacija, fenomen koji determiniše generalne
klimatske karakteristike podneblja, oduvijek je uticao na tradicionalnu
kulturu grañenja i života uopšte. Danas je to osnova nacionalnih
strategija za provoñenje održive energetske politike i efikasnosti kojim se
nastoje obezbijediti optimalni životni standardi na svim meridijanima, uz
racionalnu upotrebu energije, zaštitu životne sredine i ekonomsku
isplativost. Mapa Evrope sa predstavljenom globalnom sunčevom
radijacijom (Sl.1) pokazuje na potencijale sunčeve energije u zavisnosti
130
od podneblja, što je neophodno akceptirati u nacionalnim strategijama
energetskog bilansa, načina i omjera njegove proizvodnje, distribucije i
upotrebe.
Sl.1 Global radiation Europe in KWh/m2 (long term mean 1986-2005) (podaci sa stranice
www.meteonorm.com)
Na primjeru praćenja sunčeve insolacije na urbanom području grada
Banjaluke (Tab.1) može se analizirati razlika u količinama solarne
radijacije u odnosu na četiri osnovne orjentacije. U skladu sa
specifičnostima klimatskog područja, uočeno je da se najveća solarna
radijacija na godišnjem nivou ostvaruje na južnoj orjentaciji (1373 W/h) i
da su najveće akumulacije južne ekspozicije (u odnosu na ostale
orjentacije) prisutne u januaru, februaru, martu, aprilu, avgustu,
septembru, oktobru, novembru i decembru. Istočna i zapadna ekspozicija
imaju najveću solarnu radijaciju u maju, junu i julu, a na godišnjem nivou
manju za oko 20% u odnosu na južnu.
Sjeverna orjentacija je izrazito nepovoljna (60% manja radijacija u
odnosu na južnu, a oko 50 % manja u odnosu na istočnu i zapadnu
orjentaciju). Podužni gabariti objekata koji imaju dva fronta orjentacije, u
zavisnosti od prostorne organizacije unutar objekta, imaju mogućnost
korišćenja efekata dvostrane solarne radijacije, pri čemu su efikasnije
orjentacije koje akumuliraju istočnu i zapadnu radijaciju za oko 12% od
južne i sjeverne. Ovi podaci ukazuju na značajne resurse uštede toplotne
energije u fazi urbanističkog planiranja koje, definišući orjentaciju
131
objekata, horizontalne i vertikalne gabarite, stvara polazne preduslove za
projektovanje i izgradnju energetski efikasnih objekata.
Tab.1 Klimatski podaci za grad Banjaluku (podaci sa stranice www.meteonorm.com)
Distance izmeñu objekata, kao urbanistički parametar potrebno je
definisati na osnovu analize upada sunčeve svjetlosti u objekat, pri čemu
je potrebo ustanoviti generalne standarde i način njihove primjene u
odnosu na konkretnu situaciju (Sl.2). Nagib terena, nivo podzemnih voda,
nivelete prizemnih etaža, provjetrenost, odnos prema zelenim
strukturama i vodotokovima predstavljaju biklimatske faktore lokaliteta
koje je potrebno akceptirati u procesu planiranja u funkciji energetske
efikasnosti objekata koja se dodatno pospješuje i oblikom objekta (Sl.3).
132
Sl.2 najmanja udaljenost od zgrade koja daje sjenu u odnosu na njenu visinu za južnu
orjentaciju (prema LAG smjernicama, Njemačka) 58
Sl.3 Uticaj geometrije zgrade na vanjsku površinu čije povećanje utiče na smanjenje
energetske efikasnosti. (prema LAG smjernicama, Njemačka) 59
Prethodno navedene parametre koji djeluju na energetsku efikasnost
naselja i objekata potrebno je pratiti kroz sve nivoe prostorno-planske
dokumentacije, te u odnosu na njihov uticaj prilagoñavati model
planiranja i obezbjediti adekvatne zakonske preduslove da energetski
58
Izvor: Toplinska zaštita zgrada, savjeti za projektiranje i gradnju novih zgrada, Željka Hrs
Borković, dipl. inž. arh., Tečaj za energetske savjetnike-Energetski institut Hrvoje Požar,
UNDP, Ministarstvo rada i poduzetništva Republike Hrvatske, Zagreb,2011.
59
Izvor: Toplinska zaštita zgrada, savjeti za projektiranje i gradnju novih zgrada, Željka Hrs
Borković, dipl. inž. arh., Tečaj za energetske savjetnike-Energetski institut Hrvoje Požar,
UNDP, Ministarstvo rada i poduzetništva Republike Hrvatske, Zagreb,2011.
133
efikasnom projektovanju i grañenju objekata prethodi planiranje
energetski efikasnih naselja i novih urbanih struktura. U tabeli 2 su
prikazani neki od relevantnih faktora koji utiču na energetsku efikasnost i
način na koji ih je potrebno uključiti prilikom izrade prostorno-planske i
tehničke dokumentacije.
UTICAJNI FAKTORI
NA
ENERGETSKU
EFIKASNOST
U
PLANIRANJU
I
PROJEKTOVANJU
SUNČEVA
EKSPOZICIJA
B
I
O
K
L
I
M
A
T
S
K
I
I
P
L
A
N
E
R
S
K
I
F
A
K
T
O
R
I
UTICAJ FAKTORA ENERGETSKE EFIKASNOSTI NA IZRADU
PROSTORNO-PLANSKE I TEHNIČKE DOKUMENTACIJE
PROSTORNI
I
URBANISTIČKI PLAN
ZONING
I
REGULACIONI PLAN
Pravilan izbor zona
za
plasiranje
namjena koje će
imati
optimalne
uslove osunčanosti
Orjentacija
pravaca
saobraćajnica u skladu
sa
optimalnom
orjentacijom objekata
u
odnosu
na
osunčanost
Usklañivanje
horizontalnih
i
vertikalnih
gabarita
objekata
i
profila
saobraćajnica
sa
izohipsama
NAGIB TERENA
U odnosu na nagib
terena
definisati
namjenu zona
URBANISTIČKOTEHNIČKI USLOVI
Pozicioniranje objekta
u
skladu
sa
optimalnom
orjentacijom
Nivelacije
vanjskog
prilagoditi
terena
objekta i
ureñenja
nagibu
PROVJETRENOST
Distribuciju
namjene
prilagoditi
vjetrova
i
zona
ruži
Razmještaj
objekata
prilagoditi optimalnoj
provjetrenosti;
Organizaciju na parceli
prilagoditi optimalnoj
provjetrenosti
ODNOS PREMA
ZELENIM
STRUKTURAMA
Namjene
zona
prilagoditi
karakteristikama
makro
strukture
zelenila
Ostvariti
optimalan
odnos objekata sa
zelenim
strukturama
na makro i mikro
lokalitetu
Kod organizacije na
parceli
akceptirati
postojeće i planirane
zelene strukture
DISTANCA
IZMEðU
OBJEKATA
-
Namjene prostora –
zoning
prilagoditi
bioklimatskim
faktorima lokacije
Definisati grañevinske
linije
i
minimalne
distance
izmeñu
objekata u skladu sa
optimalnim
osunčanjem
Namjene prostora –
zoning
prilagoditi
bioklimatskim
faktorima lokacije
FUNKCIJA
OBJEKTA
-
Funkcije
prilagoditi
radijaciji
OBLIKOVANJE
OBJEKTA
-
-
-
-
NAMJENA
PROSTORAZONIRANJE
PROSTORNA
ORGANIZACIJA
OBJEKTA
objekata
sunčevoj
Definisati
distance
izmeñu objekata u
skladu sa optimalnim
osunčanjem
Funkciju
objekta
prilagoditi
bioklimatskim uslovima
parcele
Definisati smjernice za
oblikovanje objekata u
skladu
sa
en.
efikasnošću
Prostornu organizaciju
objekta
prilagoditi
bioklimatskim uslovima
parcele
Tab.2 Uticaj faktora energetske efikasnosti na planiranje i projektovanje
(Milojević, B.)
134
PROJEKTOVANJE
Unutrašnju
organizaciju
u
objektu prilagoditi
orjentaciji
prostorija
Nivelaciju objekta
i
prostornu
organizaciju
prilagoditi nagibu
terena
Orjentaciju
prostorija
i
prirodnu
ventilaciju
uskladiti sa ružom
vjetrova
Unutrašnju
organizaciju
u
objektu planirati
u interakciji sa
zelenilom
-
Funkciju objekta
prilagoditi
bioklimatskim
faktorima i en.
efikasnosti
Oblikovanje
objekata definisti
u skladu sa en.
efikasnošću
Prostornu
organizaciju
objekta prilagoditi
bioklimatskim
uslovima parcele
ZAKLJUČCI
Energetska efikasnost zavisi od generalne strategije razvoja energetskog
sistema na državnom nivou, kao i od zakonske regulative kojom se
obezbjeñuje koordinacija djelovanja u svim sektorima (energetika,
grañenje, zaštita životne sredine, lokalna uprava...). Istovremeno, lokalna
uprava sa svojim akcionim planom i drugim aktima lokalne uprave,
politikom upravljanja prostorom može stimulisati realizacije i dobre
primjere u praksi čime će moći dati primjer i za državnu legislativu.
(primjer Barcelone, akcioni planovi nastali iz Sporazuma Gradonacelnika.)
Tehnički standardi na našim prostorima bi trebalo da izražavaju
specifičnosti klimatskih karakteristika podneblja, kulture stanovanja i
drugih socio-ekonomskih faktora, uključujući, regionalna iskustva i
standarde Evropske unije. U Republici Srpskoj i Federaciji BiH još uvijek
nisu ostvarene sve neophodne zakonske pretpostavke za provoñenje
energetske efikasnosti u sferi projektovanja i izvoñenja energetski
efikasnih objekata.
Energetska efikasnost objekata se postiže, ne samo tehničkim rješenjima
u fazi projektovanja i izvoñenja, već i na nivou planiranja naselja,
kvalitetnim izborom lokacije i postornom organizacijom koja akceptira sve
relevantne uticajne faktore. To ukazuje na neophodnost stvaranja
zakonskog okvira i razvijanja modela planiranja koji će podržati principe
energetske efikasnosti u planiranju naselja i izgradnji objekata.
Zakonsku regulativu je neophodno unapreñivati i usklañivati, djelujući na
lokalnom nivou, u skladu sa globalnom politikom racionalnog korišćenja
energije i zaštite životne sredine.
135
LITERATURA
Damjanović, D.;Gluščević, M.; Grujić, M., Racionalno korišćenje energije u funkciji
razvoja lokalnih zajednica-zbirka dobre prakse, PALGO centar, Beograd,
2010.
B. Milojević, „Primjena bioklimatskih elemenata-prilog metodologiji održivog
planiranja“, Zbornik radova naučno-stručnog skupa Savremeni principi i
praksa u graditeljstvu“, Banjaluka, 2010.god.
Morvaj, Z., Čačić, G.; Lugarić, L. Gospodarenje energijom u gradovima, UNDP u
Hrvatskoj, Zagreb,2008.
Zanki, V., Priručnik za energetske savjetnike, UNDP u Hrvatskoj, Zagreb, 2008.
Energetska efikasnost u graditeljstvu, naučno-istraživački projekat, završni
izvještaj, Arhitektonsko-grañevinski fakultet Univerziteta u Banjaluci,
Banjaluka 2011.
Council of European Municipalities and Regions: Save Energy, Save the Climate,
Save Money-guide for local and governments; april 2006;
http://www.ccre.org/oases/T_599_34_3524.pdf
http://www.energetska-efikasnost. undp.hr
http://www.energie-cities
http://www.europa.eu/energy/efficiency/index_en.htm
http://www.sustenergy.org
www.meteonorm.com)
Zakon o energetici u RS, Sl. gl. br. 49/09
Zakon o ureñenju prostora i grañenju u RS Sl.gl. br. 55/10
Podzakonski akti i strategije u oblasti energetike i prostornog ureñenja u RS i
FBiH
136
(NE)ODRŽIVO „2D“ PLANIRANjE STRUKTURA URBANOG I
PREDEONOG PEJZAŽA U USLOVIMA KLIMATSKIH
PROMENA
(UN) SUSTAINABLE "2D" STRUCTURE OF URBAN PLANNING AND
LANDSCAPE CLIMATE CHANGE IN CONDITIONS
Dr. Ćerimović Lj. Velimir
University “Union - Nikola Tesla" Belgrade, Faculty of Construction Management Department of Architecture and Urbanism
APSTRAKT
Često bez ekološke odgovornosti i mere imperativno se stvaraju super i
pseudostrukture, bez obzira koliko se time narušava životna sredina,
stvara bolje društvo, bolja mreža gradova ili bolji čovek. Ipak, moderna
arhitektura još nije stvorila bolje gradove, a urbano planiranje ograničilo
se na regulativu zapostavljajući kreativnu akciju, dok se prostorno
planiranje izgubilo u teoretskom istraživanju, pa je i razmatranje celine
problema tako-reći napušteno.
Problemi negativnog ekološkog nasleña nisu ekskluzivno obeležje 20.
veka. Meñutim, zbog oskudnosti raspoloživog prostora, nagomilanih
negativnih efekata razvoja, neracionalne eksploatacije zemljišnih resursa,
sve potrebnija je transformacija, rekompozicija i redefinicija dosad
neodrživih sistemskih aktivnosti prema grañenoj i životnoj sredini. Ipak,
takve dobre namere uveliko ugrožava „2D“ terminologija, moćni
investitorski urbanizam i nadmoćna korporatokratija, čiji profiterski
interesi ignorišu smisao urbanog kontinuiteta, ekoreciprociteta i održivog
opstanka i razvoja, jer sve arogantnije provociraju kataklizmičnu „tačku
preokreta“ i put bez povratka.
Tu se posebno nadovezuje i problem razumevanja, vrednovanja i
svrstavanja marginalizovanih, obezvreñenih i nepostojećih pejzažno
grañenih fizičkih („3D“) struktura i njihove ravnoteže u odnosu sa
čovekom, visoko i nisko grañenim celinama i volumenima. Tome i te kako
doprinosi dominacija prevaziñene „2D“ terminologije i neodrživo
poništavanje treće dimenzije struktura, objekata i artefakta
parkovnourbanog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleña,
zbog čega ove punine bez zidova postadoše urbane praznine. To je
posledica (ne)održivog „2D“ planiranja prostora koji zapostavlja činjenicu
137
da „2D“ nije jednako „3D“ i obratno, što je važan uslov u integrativnom
planiranju prostora, zatim ekističkom i holističkom smislu i kontekstu za
sve one koji žele da stvaraju bolja ljudska naselja.
Ključne reči:
(Ne)održivo „2D“ planiranje, ekoreciprocitet, korporatokratija, „tačka
preokreta“.
ABSTRACT
Often without environmental responsibility and action is imperative to
create a great and pseudo-structure, no matter how this damages the
environment, creating a better society, better networks and better
human cities. However, modern architecture has not yet created a better
cities and urban planning regulations to limit neglecting the creative
action, while spatial planning has lost in the theoretical study and
consideration of the whole problem so-say abandoned.
Negative ecological problems are not the exclusive heritage landmark
20th century. However, due to the scarcity of available space, the
accumulated negative effects of development, the irrational exploitation
of land resources, is increasingly important transformation, recomposition
and redefinition of previously non-viable system activities and the built
environment. However, such good intentions greatly threatens the "2D"
terminology, the powerful and overwhelming investor Urban Korporataism, which ignored the interests of profiteering urban sense of continuity,
reciprocity, and eco-sustainable survival and development, because all
the arrogant, provoking cataclysmic "turning point" and without time
return.
There are special supplements and the problem of understanding,
evaluating and classifying the marginalized, and nonexistent built
landscape ("3D") structures and their balance in relation to man, high
and low volumes and constructed units. And how these contribute to
overcome the dominance of “2D” terminology and the cancellation of the
third dimension unsustainable structures, objects and artifacts of parkurban, creativity, culture, arts and heritage, which is why this fullness
without wals became an urban void. This is a consequence of (un)
sustainable "2D" space planning that ignores the fact that "2D" is not
equal to "3D" and vice versa, an important requirement in integrative
spatial planing, and then ekistic and holistic sense and context for those
who want to create better human settlements.
Keywords:
(Un) sustainable "2D" planning, eco-reciprocity, Korporata-ism, "turning
point".
138
UVOD
Nastajanje gradova kroz graditeljsko-urbanu istoriju u kontinuitetu je bilo
vezano za genius loci. Pored tog sudbinskog položajnog odreñenja, gradovi imaju svoj gradograditeljski identitet, strukturu i morfologiju koje
bitno učestvuju u stvaranju slike grada, zbog čega nije teško prepoznati
njihove posebnosti i razlike.
Na specifičnu sliku grada najviše utiče topografija terena i izgled užeg i
šireg predeonog pejzaža, zatim društveno i kulturno nasleñe, te politički i
materijalni uslovi i mogućnosti razvoja. U takvim okolnostima, gradovi su
prvobitno nastajali spontano, a potom i planski osmišljenom urbanističkom kompozicijom i organizacijom visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih struktura.
Grad kao specifično grañena, ali i logična i važna smeštajna i životna celina temeljno je u funkciji bezbednog ljudskog trajanja, opstanka i prebivališta. Ipak, moderna arhitektura još nije stvorila bolje gradove, a postojeće danas na lokalnom i globalnom planu sve više ugrožavaju izazvane
klimatske promene i korporatokratija, čemu uveliko doprinose dosadašnja
zakonska regulativa i „2D“ teorije urbanističkog i prostornog planiranja.
Znači, planiranje prostora još uvek umesto „3D“ afirmiše neodrživu „2D“
terminolgiju, pri čemu dominira „2D“ regulativa sa uzakonjenim „2D“ patentima za pseoudourbanizaciju, što posredno ili neposredno ograničava,
zapostavlja i redukuje kreativnu akciju. Isto tako, i prostorno planiranje
izgubilo se u teoretskom istraživanju, pa je i razmatranje celine problema
takoreći napušteno. Zato u uslovima primetnih klimatskih promena može
se reći da je izostalo održivo upravljanje prostorom koje podrazumeva
„3D“ planiranje, korišćenje, grañenje i ureñenje prostora na principima
ekoreciprociteta i održivog razvoja.
Danas u tranzicionom vremenu, u Srbiji i njenom okruženju još uvek se
kombinuju elementi dvodimenzionalnog i trodimenzionalnog planiranja
prostora, zbog čega naš savremenik - urbanista Dobrivoje Tošković s razlogom ističe: “Izvesno je, da je ovo trenutak prelaza sa dvodimenzionalnog urbanističkog planiranja, na trodimenzionalno“[1]. Isto tako, njegov pristup prostornom i urbanističkom planiranju[2] metodološki je vrlo
suptilan, što je od velikog značaja za efikasnije integrisanje načela održivog ekourbanističkog planiranja. Meñutim, i u tom pristupu ima elemenata „2D“ terminologije koju je neophodno eliminisati, čime bi se u kvalitativnom smislu obogatila referentna literatura za dopunu i preciziranje načela održivog integralnog i „3D“ ekourbanističkog planiranja. Pogotovo je
to važno zbog dosadašnjeg višedecenijskog marginalizovanja malo poznatih struktura i objekata pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i kulturno-parkovnog nasleña[3].
Meñutim, u vezi sa ekološkim problemima na lokalnom i globalnom planu, pogotovo sa dosadašnjim „2D“ planiranjem struktura urbanog i pre139
deonog pejzaža i neproporcionalnog ekoreciprociteta izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih struktura, treba imati na umu Ajnštajnovu
misao, koja ističe da se problem ne može rešiti istim načinom mišljenja
koji ga je stvorio. To se u ovom trenutku naročito odnosi na planiranje,
graditeljsko vrednovanje, zakonsko regulisanje i tumačenje i urbanosredinski status pejzažno-urbanih struktura, zbog čega je preko potreban
integrativni pristup njihovom planiranju, projektovanju i izgradnji. Znači,
umesto dosadašnjeg irelevantnog „2D“ zelenopovršinskog planiranja,
nužno je i u ovoj oblasti uvesti „3D“ egzaktno planiranje poznatih „3D“
pejzažno-urbanih struktura sa istim nivoom detaljnosti koji se primenjuje
prilikom planiranja visoko i nisko grañenih struktura[4].
KAUZALNA VEZA URBANIZMA I PEJZAŽNE ARHITEKTURE
Tek nakon prve (od polovine 18. do sredine 19. v.) i druge (druga polovina 19. i početak 20. v.) industrijske revolucije i posledičnih migracija
stanovništva iz sela u gradove, u 20. veku postaje primetno umnožavanje
negativnog ekološkog nasleña, a kroz to i potreba za sagledavanjem,
interpolacijom i sprovoñenjem mera ekološke odgovornosti i zaštite urbanosredinskog boravišta[5] i životnosredinskog staništa[6]. Čak i u predindustrijskoj fazi, a pogotovo početkom 21. veka u uslovima izazvanih i već
pokrenutih klimatskih promena, od velike je važnosti uspostava ekoreciprociteta izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih („3D“) struktura u urbanosredinskom boravištu.
Dakle, i u prvobitnoj situaciji kada je čovek živio u skladu sa kapacitetima
svojeg životnosredinskog staništa i kada njegov onovremeni način života
nije predstavljao pretnju lokalnom ili globalnom biodiverzitetu, taj princip
ravnoteže imao je primordijalnu, tradicionalnu i održivu estetsku, sanitarnu, ambijentalnu i ugoñajnu ulogu, ali i duboku stvaralačku i kreativnu dimenziju, logiku i smisao. To samo više govori o istorijskom, tradicionalnom, kulturnom, duhovnom, urbanom i graditeljskom značaju prvobitne
parkovne i vrtne arhitekture i umetnosti, koja je danas posebno ishodišno
(korenski) vredna celina za izučavanje pejzažne arhitekture, odnosno
pajzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i
kulturno-parkovne baštine kroz graditeljsko-urbanu istoriju i danas nedovoljno afirmisani i osmišljeni ekourbani razvoj.
Ipak, nakon uspešnih razvojnih faza kroz dalju i bližu prošlost i manje uspešnih kroz aktuelnu sadašnjost, vrtna i parkovna, odnosno pejzažna
arhitektura i umetnost su u 20. veku značajno marginalizovane. To je
doprinelo da se u Srbiji i njenom okruženju u drugoj polovini 20. veka na
principima neodržive „2D“ terminologije i drugih neracionalnih vrednovanja i aktivnosti umnože edukativni programi na univerzitetima i vrlo oskudne publikacije iz ove oblasti, ali i niz drugih, pa i nesagledivih šteta za
urbanosredinsko boravište i pejzažnu arhitekturu koja participira u njego140
vom planiranju, oblikovanju, izgradnji, ali i vredovanju pejzažnog, estetskog, ekodizajnerskog i ekourbanog kapaciteta.
Rezultat takvog zamrlog stanja koje je uveliko posledica „2D“ planiranja
struktura pejzažno-arhitektonskog graditeljstva jeste i činjenica da u Srbiji i njenom užem okruženju nepostoji nijedan stručni ili naučni časopis lokalnog ili nacionalnog značaja. Meñutim, prolistaju li se inostrani časopisi
iz oblasti arhitekture i pejzažne arhitekture u poslednje dve decenije, stiče se sasvim drugi utisak. To govori da je savremena literatura u evropskim i svetskim relacijama posvećena vrhunskim i kreativnim ostvarenjima, koja kao da najavljuju renesansu pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i kulturno-parkovnog nasleña. Čak i
više od toga, čini se da su na vidiku savremena pejzažno-arhitektonska
ostvarenja sa novom estetikom, novom ulogom, namenom i konačno
imanentnim, afirmativnim i održivim graditeljskim i kulturnim identitetom,
fizičkim subjektivitetom i definisanim urbanim statusom i legalitetom. U
tim publikacijama se nalaze sjajna ostvarenja velikih majstora vrtne i
pejzažne arhitekture u Parizu, Barseloni, Berlinu, SAD, Rusiji, Brazilu i
drugde. Meñutim, tu je reč više o istraživanjima i znanjima vezanim za
baštinjene parkove, ali i o novim ostvarenjima u malobrojnim gradovima
Evrope i sveta.
Iz ovog konteksta jasno proizlazi da su planirani, projektovani i grañeni
objekti, strukture i artefakti pejzažne arhitekture bitni elementi slike urbanosredinskog boravišta. Zbog kulturnog, rekreativnog, gradotvornog,
duhotvornog i savremenog ekotvornog značaja, oni su sastavni deo kompozicije grada i ekourbane strukture i zato odlučujuće utiču na njeno
formiranje i prepoznatljivost. Preindustrijski makrourbanistički značaj pejzažne arhitekture doprineo je formiranju mnogih evropskih gradova. Tako
su barokni vrtovi i parkovi pogotovo Versaj, bili ishodište urbanističkih
koncepcija novih gradova ili proširenja starih u 18. i 19. veku. Osnova
francuskog baroknog parka ili vrta postala je tako kvalitetna podloga za
barokni ili klasicistički grad na pr. Karlsrue, Vašington...[7]. Zato se
opravdano postavlja pitanje, da li bi Versaj bio poznat da nema Versajski
park, Hanover da nema Herenhausen, Minhen da nema Nimfenburg, Beč
da nema Šenbrun, zatim London da nema brojne i velike parkove i
svetski poznate skverove[8]? Isto tako, da li bi i Pariz bio toliko privlačan
i lep da nema Bulonjsku šumu...[9], reprezentativne klasicističke parkovne trgove, a od 1982. g. i Parc la villete[10]?
Meñutim, ovom prilikom nije moguće nabrojati i mnoge druge gradove
sveta čije vredne pejzažno-arhitektonsko-urbane strukture i ostvarenja
pridonose stvaranju prepoznatljive i održive urbane slike. Ipak, za Parc la
villete treba reći da ga uz pojedinačna žestoka osporavanja, mnogi smatraju prototipom parka 21. veka[11]. On je primer urbanog ili tzv. kulturno-tehnološkog parka, u kojemu je nemoguće odrediti granicu izmeñu urbanizma, arhitekture i parkovne arhitekture, jer je arhitekta Bernard Čumi
141
(Tschumi) sjedinio sve to u jednu celinu. To je prva parkovno-urbana
struktura koja je u 20. veku više od bilo kojeg drugog savremenog parka,
ponovo zainteresovala arhitekte za parkovnu arhitek-turu i njeno novo
mesto, ulogu i značaj u gradograditeljstvu. I konačno, to jasno ukazuje
na nedeljivost gradograditeljstva, arhitekture i parkovne arhitekture, ali i
njihovo razlikovanje od pukog ekološkog ozelenjavanja i hortikulture[12].
Pored navedenih činjenica, naročito parkovi i vrtovi, ali i drugi objekti pejzažne arhitekture kroz graditeljsko-urbanu istoriju imaju fizički subjektivitet i važnu gradotvornu i ambijentalnu ulogu u nastajanju slike grada.
Meñutim, nagla industrijalizacija i urbanizacija u 20. veku, u oskudnosti
raspoloživog prostora, najviše iz spekulativnih razloga afirmiše „2D“
terminologiju. Efekti ovakvog stanja stvari doveli su do poništavanja treće
dimenzije objekata pejzažne arhitekture, do posledične pseudourbanizacije i velike redukcije delova i celina pejzažno-urbanih fizičkih struktura i do
eliminacije vrtne i parkovne baštine, arhitekture i graditeljstva iz kompozicije i slike grada. Kao neodrživa i virtuelna „2D“ zamena, uvedeni su
kvazistručni slogani kao što su: tzv. zelene površine, tzv. sistem zelenih
površina, tzv. neizgrañeni, otvoreni i slobodni prostori i ostale površine,
tzv. gradsko zelenilo i tzv. sistem gradskog zelenila itd.
„Ti prostori, često veliki u odnosu prema ukupnoj površini grada, ne
nazivaju se parkovima, jer to i nisu. Oni mogu imati ekološko, rekreaciono ili zdravstveno značenje, ali su često bez prepoznatljivosti, lišeni kompozicije i umjetničkog senzibiliteta. Rezultat takvog ozelenjavanja su gradovi i naselja bez duha i identiteta. Gradske zelene površine označene zelenom bojom u starim zonskim planovima danas su najčešće „zelene
pustinje“ koje služe ljudima (npr. za šetnju sa psima ili za trčanje), ali ih i
ne vide jer su sve takve površine jednake, a nude sve i ništa“[13]. To su
uostalom potvrdili i Jan Gel i Daniel Lebeskind radeći u okviru projekta
„Grad na vodi“ za Luku Beograd prilikom uvida u stanje pejzažno-arhitektonsko-urbanih struktura Beograda 2008/09. g.[14].
I sada se logično postavlja pitanje šta je sa tzv. rekonstrukcijom Tašmajdanskog parka iz 2003. g.[15] koja je izvedena od jeseni 2010. do
proleća 2011. g., a nastavljena je i u septembru 2011. g. To nije tema
ovog rada, ali svakako jeste posebna tema koju i ovde treba pomenuti,
jer rekonstrukcija se temelji na originalnom nacrtu, zatim zavisi od kvantiteta i kvaliteta istorijskih izvora u vezi prostornih, urbanih, stilskih i drugih gradivnih elemenata u cilju postizanja potpune ili što približnije sličnosti sa izvornim oblicima. Da li je ovde u pitanju tačna (egzaktna), analogna, hipotetička ili nekakav novi oblik rekonstrukcije, odnosno šta ili kako
je trebalo sa stručno-naučnog, pa i konzervatorskog aspekta pokrenuti i
završiti njegovu obnovu!? Da li je rekonstrukcija proširenje autoparkirališta Madere koje tu nikad nije bilo!? Da li je rekonstrukcija izdvajanje i
neprimereno ograñivanje psećeg dela parka koji tu iz pijeteta prema hramu i njegovom svetom volumenu nepripada[16] i koji tu nikad nije bio!?;
142
a pogotovo što se neugodni mirisi već osete u postojećoj crkvenoj porti
kao spoljašnjem svetom volumenu crkve Svetog Marka, njenoj „Auri svetosti“, parku, ulici...
Nakon ovih važnih pitanja u vezi tzv. rekonstrukcije Parka Tašmajdan,
treba reći da se navedeni citat o “zelenim pustinjama“ koje nude sve i
ništa, odnosi i na „2D“ zelenopovršinsku rekonstrukciju ovog neistraženog
i neadekvatno vrednovanog i proučenog beogradskog parka. Isto tako, iz
njega se vidi da svet politike i novca, još uvek odreñuje i jasno se sve
više opredeljuje za rast, umesto za održivi razvoj grada. Tome dakako
treba dodati da i mediokritetska razmišljanja[17], kvazistručna znanja i
uzakonjena „2D“ terminologija, afirmišu spekulativne interese i pseudourbanizaciju delova i celina pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, što suštinski sprečava razvoj i dejstvo ideja o parkovnoj ili pejzažnoj arhitekturi
kao bitnom faktoru i elementu slike i kompozicije urbanosredinskog boravišta (grada). Cilj ovog rada i jeste da se podseti, upozori i ukaže na ove
probleme kao i kvazistručan i neodrživ „2D“ pristup, koji nas je tokom
prethodnih decenija, uz servilan odnos gradograditelja i posledičnu pohlepu investitorskog lobija i korporativnog biznisa, i doveo do urbanog nereda i neodrživog umnožavanja negativnog ekološkog nasleña.
Osim toga, „2D“ planiranje struktura urbanog pejzaža nije u stanju da egzaktno doprinese definisanju potrebnih urbanosredinskih kapaciteta na
principima ekoreciprociteta izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih struktura. Zbog toga, uz slabljenje socijalnih veza i deregulaciju nasleñene urbane supstance, posledično se pseudourbanizuju i dereguliraju
delovi slike i kompozicije grada, koje u okvirima savremenog integrativnog „3D“ planiranja moraju postati polazište razmišljanja svih koji sudeluju ili participiraju u kreiranju i razvoju naselja i gradova od planera,
urbanista, arhitekata i pejzažnih arhitekata do političara i gradske administracije[18].
Ovde je svakako važna implementacija ovih činjenica u teoriji i praksi integrativnog urbanističkog planiranja, pogotvo u dinamičnim okvirima novog, pokrenutog vremena, ovog koje čas obećava rajske prostore na
Zemlji, a čas čistu i ogoljenu pustoš[19]. Zato je potrebno eliminisati „2D“
terminologiju, ali i shvatiti i pravilno primeniti i vrednovati mesto i ulogu
pejzažne arhitekture i njenih parkovnih, vrtnih i drugih fizičkih struktura u
stvaranju i izgradnji slike grada, jer su one uveliko marginalizovane tokom druge polovine 20. veka. Osim toga, potrebno je definitivno poznavati
i razlikovati pejzažnu arhitekturu zasnovanu na principima imanentne,
integrativne i kompatibilne „3D“ terminologije, od hortikulture i tzv. ozelenjavanja zasnovanim na principima „2D“ terminologije, po kojoj je
neodrživo ustoličen i uzakonjen kvazistručni obrazac „3D“ jednako „2D“ i
obratno.
U takvom jednostranom ozelenjavanju gradskog prostora, najvažniji je
broj kvadratnih metara po stanovniku grada, dakle kvantitativni krite143
rij[20], nego što je kvalitet urbane slike i kompozicije prostora i volumena
urbanosredinskog boravišta. Parkovi, vrtovi i drugi objekti pejzažne arhitekture uvek su bili predmet zanimanja različitih struka, pa se o njihovom
mestu, ulozi i značaju u planiranju fizičkih struktura i oblikovanju slike i
kompozicije grada gleda i promišlja na različite načine. To bi, iako nije
okosnica, svakako trebala biti prednost interdisciplinarnog pristupa, meñutim rezultati u 20. veku po tom pitanju su gotovo beznačajni.
To na kraju govori da se pejzažna arhitektura i njeno graditeljstvo, stvaralaštvo, kultura, umetnost i kulturno-parkovno nasleñe zasnivaju na
„3D“ objektima, strukturama i artefaktima. Dakle, reč je o planiranim,
projektovanim i grañenim parkovima, vrtovima, predvrtovima, skverovima, promenadama..., u kojima najčešće dominiraju projektovani rasadnički proizvedeni i ugrañeni gradivni vegetacijski elementi. To jasno pokazuje da su ovde navedeni i nenavedeni graditeljsko-urbani objekti pejzažne arhitekture artificijelne jedinice, koje su kao i sami gradovi stvoreni
ljudskom imaginacijom, kreacijom, znanjem, iskustvom i radom[21], što
samo potvrñuje da se tu radi o urbanim i graditeljskim celinama, a ne o
prirodnoj tvorevini.
Sl. 1. Delovi Versajskog parka, Versaj
Sl. 2. Park la villete, Pariz
144
Sl. 3. Park i dvorac u Sankt Peterburgu
Sl. 4. Park Het Lo u Apeldornu, Holandija
Sl. 5. Park i grad Karlsrue, Nemačka
Sl. 6. Park i dvorac Nimfenburg,
Minhen, Nemačka
Sl. 7. Park Guelj, Barselona, Španija
Sl. 8. Regents Park, London
Sl. 9. Central park u Njujorku
145
Problem neodržive „2D“ terminologije i edukacije
O baštinjenom graditeljskom nasleñu i savremenim ostvarenjima u modernoj arhitekturi, umetnosti i njihovim stremljenjima, dostignućima i pogledima napisana su brojna dela i rasprave. U poreñenju s tim činjenicama, kada je u pitanju istraživanje i izučavanje baštinjenih dobara i savremenih ostvarenja pejzažne arhitekture, odnosno prvobitno više poznate
parkovne i vrtne arhitekture i umetnosti, još uvek su ti rezultati raritetni i
disperzni. Veliki broj nedovoljno je analitičan i sistematizovan, zatim potpuno neistražen i neobrañen sa aspekta parkovnog, vrtnog ili pejzažnog
dizajna, slike grada, stilsko-graditeljskih vrednosti, zatim umetničkog,
graditeljskog i urbanog aspekta itd.
Za sve to postoji više razloga koji su vezani za sagledavanje, pristup i tumačenje stvaralačkih, urbanih i graditeljskih specifičnosti ovih parkovno,
vrtno i pejzažno grañenih fizičkih struktura. U odnosu na ove višesložne
činjenice, potrebno je ukazati samo na neke od njih koje su indikativne,
instruktivne i dovoljne za razumevanje složenosti ove problematike, a koja je evidentna posledica (ne)održivog „2D“ planiranja struktura urbanog i
kultiviranog predeonog pejzaža i dosadašnjeg pristupa izradi pejzažno-arhitektonski neodrživih, odnosno jednostranih i projektantski nepreciznih i
nedefinisanih hortikulturnih tzv. projekata ureñenja tzv. zelenih površina.
Jedan od suštinskih razloga takvog stanja stvari u vezi marginalizovanja
pejzažno-arhitektonskog graditeljstva jeste stradanje gradova, a onda i
pejzažno-arhitektonskih objekata za vreme Drugog svetskog rata. Takvo
ruševno stanje uz opštu krizu u više decenija nakon rata, degradiralo je
parkovno-urbani dizajn, a i redukovalo je u velikoj meri i volumene
pejzažno-urbanih struktura. Na to je posebno uticala konfiskacija imovine
i promena vlasničke strukture, zbog čega su najviše stradali najvredniji
objekti kulturno-parkovnog nasleña, kao što su rezidencijalni vrtovi i parkovi dvoraca, vila i palata u Vojvodini, termalnim banjama Srbije itd.
Nakon tog restriktivnog perioda došlo je do izražaja i ekonomsko siromaštvo, što se posebno odrazilo na uništavanje dizajna i na zahteve za
jednostavnošću i niskim troškovima održavanja. Tako se počela zanemarivati forma, a nova urbanistička shvatanja ideje pejzaža, strukture, estetike i stilskog vrednovanja objekata vrtne i parkovne arhitekture dovele
su do uvoñenja spekulativno-mimikrijske „2D“ terminologije, te obezvreñivanja parkovnih, vrtnih i drugih pejzažno urbanih objekata, jedinica i
artefakata, i posledičnog poništavanja treće dimenzije parkovno-urbanim
strukturama. Afirmisanjem tzv. ozelenjavanja grada i drugih „2D patenata“, mnoge od njih su preoblikovane u „zelene pustinje“[22], čime se
(ne)svesno degradirala početna projektantska ideja, graditeljski identitet i
volumen stilski vrednih ostvarenja pejzažne arhitekture.
Posleratna izgradnja razrušenih gradova, industrijalizacija, migracije koje
su dovele do smanjenja seoskog i uvećanja urbanog stanovništva, zatim
raubovanje sirovina, neracionalno upravljanje prostorom i finansijska kri146
za 70-tih godina 20. veka doveli su do umnožavanja negativnog ekološkog nasleña. Uz nove univerzitetske programe edukacije i zakonsku regulativu koji su zasnovani na „2D“ hortikulturnoj i šumarskoj terminologiji,
ovi problemi dodatno su favorizovali tzv. ozelenjavanje, a potom i jednostrano akcentovanje hortikulturne i ekološke dimenzije pejzažno-arhitektonsko-urbanih struktura. Tako je došlo do zapostavljanja njihove graditeljske, urbane i kulturne dimenzije, što je opet na principima „2D“ terminologije dovelo do uvoñenja „2D“ urbanističkih „patenata“, kao što su
„zelene površine“, „zelenilo“ i slično. Na kraju, tako obezvreñena i poništena pejzažna arhitektura neodrživo je svedena i poistovećena sa hortikulturom i pukim ozelenjavanjem gradova i ruralnih naselja u Srbiji i njenom užem i širem okruženju.
Isto tako, samo zbog dominantnog učešća živih ili vegetacijskih gradivnih
elemenata, tokom druge polovine 20. veka i danas još preovlañuje jednostrano ekološko i hortikulturno, odnosno “2D“ sagledavanje i pristup planiranju, projektovanju i izgradnji parkova, vrtova i drugih objekata pejzažne arhitekture. Iako se ovde radi o tipičnim graditeljsko-urbanim objektima, strukturama i artefaktima pejzažne arhitekture u artificijelnoj
sredini, zbog ugrañenih vegetacijskih gradivnih elemenata evidentan je
još jedan oblik jednostranosti po kojem se planirani, projektovani i grañeni parkovi, vrtovi i drugi objekti pejzažne arhitekture neodrživo tumače,
smatraju, evidentiraju i zaštićuju kao prirodna, umesto urbana ili kulturna
dobra i tvorevine. Prirodna dobra kao božija tvorevina, podrazumevaju
prirodne procese, dakle ona se neplaniraju, neprojektuju i negrade.
Nadalje, vremenom rasadnički proizvedeni, ugrañeni i projektovani živi
gradivni elementi kroz proces rasta i razvoja utiču na stalne promene
morfoloških, fenoloških, vizuelnih i estetskih osobina pejzažno oblikovanih
i komponovanih grupa i jedinica i grañenih delova i celina. Ta životno i
fenofazno promenljiva osobina i lepota pejzažno izgrañenih oblika i
kultivisanih gradivnih vegetacijskih jedinica parkova, vrtova i drugih objekata pejzažne arhitekture, vezani su za urbane uslove života u
urbanosredinskom boravištu, pa i predeone karakteristike životnosredinskog staništa. Od toga uveliko zavisi otpornost, izgled i vremenska dimenzija trajanja živih gradivnih jedinica, pa i ovih tradicionalnih i nasleñenih, ali i novograñenih parkovno, vrtno i pejzažno-urbanih tvorevina.
Iz ovog jasno proizlazi da su rasadnički proizvedeni i ugrañeni gradivni
vegetacijski elementi namenjeni za projektovanje i izgradnju objekata
pejzažne arhitekture. To govori da se i oni samo zbog zelene boje lišća
ne mogu proizvoljno nazivati zelenilom, jer ovaj pojam ima širokopojasno, rastegljivo i neprecizno odreñenje i dejstvo i nije utemeljen u biće
pejzažno-arhitektonske struke[23]. Osim toga, svi vegetacijski elementi
kao poznate gradivne parkovne, vrtne i druge pejzažno-urbane jedinice
imaju svoje raznorodne karakteristike koje su vezane za njihovo ime.
147
Dakle, pojmovna odrednica „zelenilo“ deluje zbunjujuće i bitno doprinosi
dominaciji nekonzervatorskih principa prilikom obnove i revitalizacije objekata kulturno-parkovnog nasleña[24]. Na pr. pojam „zelenilo“, nekad se
odnosi na zeleno ofarbane trotoare što je bilo vidljivo u Sarajevu avgusta
2008. g.[25], nekad na povrtlarske kulture i plodove sa pijačnih tezgi.
Pod pojmom „zelenilo“ podrazumevaju se i zelene oranice, šume, livade,
zakorovljena gradilišta itd. Uzakonjivanje toga pojma, već uvreženo i
štetno se odražava u oblasti zakonskih propisa, zatim teorije i prakse
konzervatorske obnove i revitalizacije objekata kulturno-parkovnog
nasleña, urbanističkog planiranja pejzažno-arhitektonskih struktura i
objekata[26].
Osim toga, pojam „zelenilo“ koji se u navedenim aktima i dokumentima,
dovodi u vezu i tobože podrazumeva kulturno-parkovne i druge pejzažnoarhitektonske strukture i objekte zbog njihovih gradivnih vegetacijskih
elemenata, odreñen je samo po fenofazi zelene boje koja se tokom
godine menja, što na kraju vegetacione periode utiče na pojavu i dominaciju i drugih boja (na pr. žute). Po tome bi za pejzažno-arhitektonske
strukture i objekte, zbog dominacije žute boje na kraju vegetacione periode, mogli primeniti i naziv „žutilo“ itd.
Kada bi prema ovom apsurdu, na pr. radi potpunijeg razumevanja, u urbanističkim i drugim planovima i zakonima dopunili pojam „zelenilo“
pojmom „žutilo“, imali bi samo ironično usložen, i kao do sada, stručno
neutemeljen slogan. Isto tako, pošto zelena boja nije ni strukturni, ni
fizički element bilo kojeg pejzažno-arhitektonskog objekta i urbanog pejzaža, to je još jedan razlog zbog kojeg navedeni pojam ne može imati
primenu u teoriji i praksi integrativne zaštite kulturno-parkovnog nasleña,
odnosno zakonodavnoj regulativi, te integrativnom urbanističkom i prostornom planiranju pejzažno-arhitektonsko-urbanih struktura. Dakle, ni
pojedinačan pojam „zelenilo“, ni „žutilo“, ni slogan „zelenilo-žutilo“, jasno
je da ne mogu artikulisati stručne probleme razumevanja, markiranja,
planiranja, bilansiranja, projektovanja itd., raznovrsnih i višesložnih objekata kulturno-parkovnog nasleña, odnosno i drugih objekata pejzažnoarhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti[27].
Posledično, tu je problematičan i pojam „ozelenjavanje“ koji se maksimalno, ali jednostrano i neselektivno eksploatiše u oblasti ekologije[28] i u
okviru raznorodnih školskih programa arhitekture u Novom Sadu, Beogradu, Nišu, Skoplju, Sarajevu, Banjaluci, Podgorici, Zagrebu, Ljubljani i dr., i
najčešće udvojenih programa hortikulture i pejzažne arhitekture[29] gde
hortikultura i ekologija predstavljaju okosnicu fakultetskog programa u
Novom Sadu, Beogradu itd. Dakle, tu nema ni pomena o pejzažno-arhitektonskom graditeljstvu, stvaralaštvu, kulturi, umetnosti i kulturno-parkovnom nasleñu, ali zato dominira neodrživo edukovanje da planirane,
projektovane i grañene pejzažno-urbane strukture nisu objekti i artefakti,
148
već su to tzv. zelene površine, zatim tzv. prirodna dobra, neizgrañene,
slobodne, otvorene i razne druge tzv. površine[30].
Isto tako, ako je iz fenofaznog pojma „zeleno“ proistekao posledični pojam „ozelenjavanje“ i ako taj pojam asocira ili je taj pojam isto što i pojam „pejzažna“(!?), shodno tome bi se i pojam „pejzažna“ mogao preimenovati u „zelena“ ili „ozelenjavajuća“(!?), pa ćemo imati „zelenu arhitekturu“(!?) ili „ozelenjavajuću arhitekturu“(!?), a u fazi žute boje imaćemo
„žutu arhitekturu“(!?) ili „ožutnjavajuću arhitekturu“ (!?) i tome slično[31]. Iz ovoga se jasno vidi ironija i besmisao „2D“ terminologije i njenih izvedenica i slogana.
Pored toga, pojam „ozelenjavanje“ se vrlo nestručno vezuje i za prostorno i urbanističko planiranje i čitavo pejzažno-arhitektonsko graditeljstvo.
Na kraju pojam „zeleno“, vezuje se za pojam „eko“ i uveliko se eksploatiše u ekologiji pod raznim i neodrživim izvedenicama i sloganima. Ipak,
ekologiju zbog toga ne možemo preimenovati u „zelenologiju“(!?). Sledstveno tome, ni prostorno i urbanističko planiranje, a pogotovo pejzažnoarhitektonsko graditeljstvo, ne može se preimenovati u zeleno, a u jesen
žuto prostorno ili urbanističko planiranje, odnosno zeleno ili žuto pejzažno-arhitektonsko graditeljstvo.
Punina smisla - praznina besmisla i edukacija
Grupa autora navodi kako u postojećoj zakonskoj regulativi i planovima
(bivši DUP i GUP; a danas PDR, PGR i GUP op.a.), tzv. zelene površine
stvaraju zabunu i probleme u bilansiranju pejzažno-urbanih struktura. U
vezi s tim, oni na pr. za „2D“ patentirani slogan „slobodne površine” ističu, da on afirmiše neizgrañenost grañevinske parcele ili prostora objektima, što znači da taj slogan „ne implicira odreñenu namenu, korišćenje ili
obradu tla, pa ne može kao formulacija biti relevantna za planiranje namene prostora”[32]. Tu treba još dodati da i rastegljivi „2D“ pojmovi
„neizgrañen“ i „otvoren“, takoñe ne impliciraju odreñenu namenu, pa su
ustvari signifikantni kao neizgrañena, tj. slobodna, otvorena i prazna grañevinska parcela ili praznina, što znači da tu i nepostoji visoko, nisko ili
pejzažno grañeni objekat. Zato se takvi širokoshvatljivi izrazi ne mogu koristiti kao relevantni plansko-urbanistički pojmovi u procesu integrativnog
„3D“ planiranja prostora, a pogotovo pejzažno-urbanih struktura koje se
pomoću njih neodrživo prevode i svode na „2D“ zelene površine i neobjekte, da bi po potrebi u konačnosti mutirale u pseudourbane, suburbane
ili divlje tvorevine.
Naime, gde nepostoji ništa, sve je moguće. Tamo gde je arhitektura, ništa (drugo) nije moguće[33], jer je urbana aglomeracija ispunjena planiranim i projektovanim visoko, nisko i pejzažno grañenim fizičkim strukturama. Pa ako su „3D“ pejzažno-urbane strukture uzakonjeno svedene na
„2D“ zelene ravni i površinu površine[34], jasno je da su one neodržive i
u funkciji potencijalnih spekulacija, jer su to po potrebi vrlo intrigantne i
149
prikriveno signifikantne praznine. Briga o nameni i planskoj izgradnji i
ureñenju grañevinske parcele kao stvarno neizgrañene i tako često zakorovljene urbanostredinske jedinice (stvarne praznine) jeste logična i
opravdana. Meñutim prenamena planski izgrañene i tako definisane „3D“
pejzažno-urbane strukture, odnosno koja je u planskom dokumentu markirana kao „2D“ zelena površina, i koja nudi sve i ništa, predstavlja spekulativno-mimikrijski način skrivenog proizvoñenja signifikantnih praznina, koji po potrebi u sledećoj fazi vodi samo ka pseudourbanoj mutaciji
tako pokrenutih graditeljskih aktivnosti i nasleñene urbane teksture sa
već poznatim, odnosno nasle-ñenim vrednim objektom ili objektima pejzažne arhitekture. Krajnji rezultat ovog „2D patenta“ jeste u pravilu
pseudourbana supstanca sa visoko grañenim jedinicama ili strukturama
koje su izgrañene kao profitabilnije, ali ne i estetski, ambijentalno, parkovno i ekološki održive i vrednije na mestu ili umesto jednog dela ili
celine pejzažno-urbane strukture ili objekta.
Već je prema „2D“ terminologiji pomenuto da pejzažno-urbane strukture
kao „2D“ zelene površine nemaju graditeljski identitet, fizički subjektivitet
i urbani legalitet, i da se zbog toga tretiraju kao stožeri nepoželjnog
urbanog diskontinuiteta, terra incognita, neobjekti, praznine, beline...,
dakle nešto nerazumljivo, privremeno, još neshvaćeno, nesamerljivo, sveprazno, kao neka misterija... Dakle, u „2D“ kontekstu ispada da samo one
kao volšebno razumljive praznine mogu biti ekskluzivni i legitimni stožeri
nepoželjnog urbanog diskontinuiteta, odnosno predstavljaju „2D“ površine, ravnine, zelenine, beline i konačno praznine besmisla.
Sledstveno tome, one s razlogom izazivaju nekakav strah i zebnju kao
pseudourbano i verovatno negativno ekološko nasleñe, što samo pridonosi, podržava i tvori tezu da su planirane, projektovane i grañene „3D“
pejzažno-urbane strukture, objekti i artefakti pejzažno-arhitektonskog
graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i kulturno-parkovnog nasleña višedecenijski zatočenici (taoci) uzakonjene „2D“ terminologije i posledičnih tzv. zelenopovršinskih ravni i tzv. sistema zelenih površina i tzv.
sistema zelenila, koji kao virtuelne tvorevine predstavljaju antisistem(e) u
procesu „3D“ ekourbanističkog planiranja prostora. Dakle, jasno je da u
kontekstu „3D“ terminologije ne može postojati „2D“ sistem zelenih površina, jer je to sistem besmisla - dakle antisistem koji je suprotan jedino
mogućem i sasvim relevantnom i jedino održivom „3D“ sistemu pejzažnourbanih fizičkih struktura. Isto tako, kao što nepostoji ni „2D“ sistem grañevinskih površina, jer je to virtuelni sistem – dakle antisistem koji je
suprotan stvarnom i jedino relevantnom „3D“ sistemu visoko i nisko grañenih struktura, vidljivo je da to „3D“ uporište proizlazi iz konteksta integrativnog planiranja prostora koje preferira planiranje, projektovanje i izgradnju „3D“ fizičkih struktura, a što je zasnovano na temeljnoj činjenici
da „3D“ nije jednako „2D“ i obratno.
150
Ako je u integrativnom „3D“ planiranju moguć „2D“ sistem zelenih površina, ironičan kontrapunkt ovome jeste, da se smireno i „patentirano“ treba
osloboditi preteće „3D“ pejzažno grañene „sablasti“ u korist jedino razumljivog visoko grañenog objekta, kao jedino razumljive punine, koja u
kontekstu volšebnog i dakako neodrživog planerskog kombinovanja „2D“
i „3D“ terminologije, ispada ekskluzivni i jedini legitimni i razumljivi stožer
poželjnog urbanog kontinuiteta, odnosno punine smisla. Ali baš takve,
danas prevaziñene „2D“ gradograditeljske vizije i doktrine, kao i neodrživa „2D“ i „3D“ planerska kombinatorika „2D“ zelenih površina i visoko
grañenih „3D“ stambeno-poslovnih objekata, već su nas dovele do uzakonjene pseudourbanizacije i neodrživog urbanog nereda, i takvih tekstura, konteksta i matrica, i posledično aktuelnog lavirinta negativnog ekološkog nasleña i štetnih efekata staklene bašte, zbog čega sada već svi
ispaštamo i nužno tragamo za održivom budućnosti naselja u uslovima
već pokrenutih klimatskih promena.
Dakle, „2D“ tretiranje planiranih, projektovanih i grañenih „3D“ pejzažnourbanih struktura svodi ih na beline, koje je neko u bibliji jednom odredio
kao „sablast“, pa čak i neku čudnovatu stvar, „nestvar“, neku stvar koja
nema ništa sopstveno, nešto što nepripada krugu naše zbilje. Na kraju u
takvoj „2D“ karikaturi, stigli smo dotle da se relevantne „3D“ pejzažnourbane celine još shvataju i tretiraju kao demonske strukture. Zato je njihova „sablast“, verovatno čak iz nekog neobjašnjivog „opreza“, shvaćena
kao jedan izdanak (izvor) pseudourbanog diskontinuiteta, a možda i negativnog ekološkog(?) nasleña na lokalnom i globalnom planu, pa je to
možda razlog njihove volšebne, ali ipak kvazistručne marginalizacije.
Možda će ovaj neobični misteriozni, ali više karikirano predstavljen kontekst vidljivih problema u neodrživom „2D“ planiranju struktura urbanog i
predeonog pejzaža, doprineti novom i boljem sagledavanju i čitljivosti
pejzažno-urbanih struktura u duhu „3D“ terminologije i planiranja, i možda će jednog dana barem u drugoj deceniji 21. veka probuditi graditeljski
razum, imanentni uzvišeni interes i jaku radoznalost. Zato, ako samo
ovakvo, možda malo „neobično“ posmatranje stvari mami maštu i podstiče graditeljsku inventivnost i renesansu pejzažne arhitekture, kako to još
vide Bojana i Mladen Obad Šćitaroci, verovatno čak i u ovom radu, postoji dovoljno elemenata da se konačno zaustavi višedecenijsko marginalizujuće i „2D“ spekulativno shvatanje i tretiranje pejzažno-urbanih struktura
u integrativnoj ili savremenoj „3D“ urbanističkoj teoriji i praksi. Dakako,
samo stručno-naučne i visokoobrazovne strukture uz zakonodavnu i administrativnu logistiku mogu sistemski eliminisati dosadašnju neodrživu
„2D“ teoriju i praksu, ali i doprineti da se integriše i uspostavi svaremena
i celovita čitljivost, razumljivost i održivost „3D“ ekourbanog planiranja,
pejzažne arhitekture i urbanosredinske realnosti izmeñu socijalnog ambijenta, te visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih struktura.
151
Isto tako, danas je veoma teško govoriti i o stručnom i naučnom kvalitetu
dosadašnjih rezultata i znanja u vezi s tim, jer u Srbiji i njenim užim i
širim okvirima nepostoje univerzitetske, a naročito nema naučnih institucija koje izučavaju pejzažno-arhitektonsko graditeljstvo, stvaralaštvo, kulturu, umetnost i kulturno-parkovno nasleñe. Umesto toga, državni viso-
koškolski programi edukacije na fakultetima arhitekture, a volšebno i
šumarstva i poljoprivrede u Srbiji i njenom užem i širem okruženju, sem
časnog izuzetka na privatnom Univerzitetu „Union - Nikola Tesla“ u Beogradu[35], pod plaštom pejzažne arhitekture plasiraju kvazistručna znanja o „2D“ tzv. zelenopovršinskom sistemu, zelenilu i sl.[36].
Tako edukovane generacije sa fakultetskom diplomom, već u startu školovano proizvode brojna mesta bez identiteta, odnosno pretvaraju i prevode nasleñene artefakte kulturno-parkovne baštine i vrednih autorskih
ostvarenja u tzv. neizgrañene, tzv. slobodne, tzv. otvorene, tzv. zelene
površine ili prostore, odnosno praznine i posledične elemente urbanog
diskontinuiteta. U uzročno-posledičnom smislu, ovo je ustvari temeljni
proizvod edukativnog ili visokoškolskog zastranjivanja ili nedoslednosti
kada je u pitanju neodrživo afirmisanje i uzakonjivanje „patenta“
„3D“=“2D“ i obratno, a pogotovo učenje, iskustvo i znanje o pejzažnoarhitektonskom graditeljstvu, stvaralaštvu, kulturi, umetnosti i kulturnoparkovnom nasleñu, zatim kvazistručne jednostranosti, kao i spekulativne
i neodržive, ali verovatno i vrlo uticajne kombinatorike investitorskog urbanizma, korporativnog (profiterskog) biznisa i njegovih protagonista[37].
Takav pristup univerzitetskom edukovanju tokom druge polovine 20. veka doveo je do neodržive uspostave obrasca po kojem je „2D“ jednako
„3D“ i obratno, što je postala temeljna podloga za posledično uzakonjivanje „2D“ terminologije. Odnosno, tako školovani kadrovi već decenijama,
i danas još fizičke „3D“ strukture pejzažne arhitekture neodrživo svode na
„2D“ tzv. zelene površine, koje kao besmislena ravan ne mogu imati ni
graditeljski ni kulturni identitet, zatim nemaju fizički subjektivitet, ni urbani legalitet grañenog „3D“ objekta. Iz toga je proizašlo niz drugih štetnih
posledica koje su naročito došle do izražaja u uslovima lokalnih i globalnih klimatskih promena. Meñu njima, dovoljno je istaći danas zapostavljeni ekoreciprocitet izmeñu socijalnih, visoko, nisko i pejzažno grañenih
struktura, zatim uzurpaciju, pseudourbanizaciju, redukciju i diskontinuitet
delova i celina parkova i drugih „3D“ objekata pejzažne arhitekture u
nasleñenoj ili novograñenoj urbanoj supstanci.
ZAGAðENJA POD PLAŠTOM KORPORATOKRATIJE
Gradograditeljske aktivnosti kroz graditeljsko-urbanu istoriju prvobitno su
za posledicu imale spontane, a kasnije planski oblikovane i grañene artefakte i strukture[38]. Njihovo grupisanje na odabranom mestu artikuliše
urbanu celovitost, morfologiju, memoriju, geografiju, pejzaž i ambijent sa
152
relevantnim društvenim, ali i visoko, nisko i pejzažno grañenim fizičkim
strukturama na lokalnom planu.
Takvi gradotvorno organizovani, integrativni i kompatibilni oblici artefakata i obrasci urbanih struktura, posledično artikulišu planske urbanosredinske volumene i celine, morfologiju i sliku grada. Meñutim, okvir planskih
aktivnosti često prate i danas već nadmašuju pseudourbane i suburbane
aktivnosti koje ostvaruju negativne i čak dugoročno zagañujuće uticaje u
grañenom boravištu i životnom staništu[39], što je tokom 20. veka eskaliralo kroz umnožavanje negativnog ekološkog nasleña i negativnih efekata
staklene bašte[40].
Sa urbanosredinskog aspekta, naročito su štetni efekti pseudourbanih i
spekulativnih kvazipreduzetničkih aktivnosti koje se svode na volšebno i
posledično neodrživo pogušćavanje već definisanih urbanih supstrata.
Ovakve aktivnosti najčešće idu na štetu nasleñenih pejzažno-urbanih
vrednosti na raznim lokacijama u grañenom ambijentu, ali i u okvirima
gravitirajućeg predeono-pejzažnog okruženja[41].
Takvim odnosom prema lokalnom okruženju sve izraženije neracionalne,
jednostrane, nekontrolisane i kvazistručne aktivnosti institucionalnih i
poslovnih grupa pseudourbanizuju i degradiraju urbanosredinsko boravište. Isto tako, iz okvira uzakonjene „2D“ terminologije i sistema urbanog i
regionalnog planiranja prostora, gotovo „patentirano“ pri neodrživom
spekulativnom svoñenju „3D“ objekata pejzažne arhitekture na „2D“ zelene površine, maskiraju i stvaraju se spekulativne i koruptivne mogućnosti, čime se daje šansa za aktivnosti uticajnih grupa i korporacija koje
posledično i jednostrano eksploatatorski deluju i ustvari agresivno ugrožavaju životnosredinsko stanište. Dakako, naročito korporacije koje su u
službi geopolitičkih interesa razvijenih zemalja, nadmeno i vešto postavljaju svoje uslove izbegavajući na pr. bilo kakva zakonska ograničenja o
zaštiti i očuvanju životne sredine.
Protagonisti ovakvih liberalnih interesa i ciljeva na lokalnom i globalnom
planu vezani su za kapitalističku i imperijalističku fazu moćnog kapitala i
maksimizaciju profita bez obzira na socijalne i ekološke probleme i troškove ili posledice. I dok na jednoj strani tako stvoreni kapital ima svoje
uporište u korporativnim sistemima moći, njegovo svemoćno profitersko i
eksploatatorsko dejstvo temeljno se vezuje za destinacije tranzicionih i
nerazvijenih zemalja. Tako akumulacija kapitala nije vezana za odabrane
destinacije bogatih izvorišta sirovina u tim zemaljama, već za centre korporativne moći.
U srpskim prilikama, problem prvobitne nerazvijenosti i tadašnjih oblika
planiranja uz industrijalizaciju i demografski bum, najviše se osećao u
Beogradu posle Drugog svetskog rata[42]. Ciklična demografska pomeranja na području Beograda i Srbije, ali sa drugim kontekstom, ponovo su
eskalirala usled novog demografskog pritiska zbog grañanskog rata i
raspada bivše SFRJ 1991. i jednostranog otcepljenja Kosova i Metohije.
153
Ovi dogañaji, bitno su uticali na suburbanizaciju predgraña i pseudourbanizaciju vrednih delova i ambijenata nasleñenih urbanih supstanci i lokalnih zajednica Beograda i drugih gradova[43]. Nažalost, ove dve pošasti kao rezultat besmislenosti, nesmotrenosti, varvarskog ponašanja, gluposti i egoizma tobože dobronamernih projektanata i kompetentnih egzekutora, odnosno iracionalnog ponašanja prema grañenoj sredini kroz nesuvislo društveno ili zakonsko, odnosno graditeljsko ili komunalno upravljanje, a onda i razaranje prostora kao fizičkog i graditeljskog dobra, postala su česta[44].
U takvim uslovima, na lokalnom planu dominira umnožavanje negativnog
ekološkog nasleña kroz raubovanje sirovina i prostornih vrednosti i neracionalno upravljanje prostorom. Meñutim, na regionalnom, nacionalnom i
globalnom planu, tome uveliko doprinose ratna i druga krizna žarišta koja
se u drugoj polovini 20. veka „proizvode“ pod geslom zaštite humanitarnih ili nekih drugih tobožnjih demokratskih prava, čiji je glavni uzročnik i
protagonista geopolitički interes razvijenih zemalja.
Ovde se neće detaljnije razmatrati ovaj oblik složenih problema, ali treba
podsetiti da su to kontinuirane višedecenijske vojne, političke i druge
aktivnosti sa nesagledivim posledicama razaranja prostora i uništavanja
materijalnih dobara i ljudskih resursa, koje svakako nisu zanemarive. Tu
su naročito izraženi razni oblici kontaminacije lokalne zajednice i životne
sredine nedozvoljenim sredstvima, kao što su upotreba vojnih efektiva,
naoružanja i bojevih glava sa osiromašenim uranijumom, što redovno
prate nedozvoljena trgovina ljudima, drogom, zatim korupcija i druge pošasti i akcidenti o čemu svakodnevno izveštavaju pisani, audio i vizuelni
mediji.
Takve vrste proizvedenih kriza u drugoj polovini 20. i početkom 21. veka
traju i po nekoliko decenija kao rat u Avganistanu, rat u Iraku, grañanski
rat i raspad bivše SFRJ, jednostrano otcepljenje Kosova, najnoviji rat u
Libiji i dogañaji u Siriji..., i one u velikim procentima štetno utiču na smrtnost stanovništva, razaranje urbanog (gradova i drugih naselja), regionalnog i državnog prostora. Poseban je problem razaranje naselja i privrednih kapaciteta, umnožavanje negativnog ekološkog nasleña na takvim
kriznim žarištima, zbog čega najviše ispašta lokalno stanovništvo ali i cela
Planeta, jer umnožena zagañenja usled ratnih dejstava takoñe svakodnevno utiču i uveliko pojačavaju negativne efekte staklene bašte.
Eskaliranje napred pomenutih pošasti urbanizacije, zatim ratnih, ekonomskih, političkih i socijalnih kriza nakon 70-tih godina 20. veka i njihov većinom pojačavani intenzitet u današnjoj sveopštoj finansijskoj, ekonomskoj, društvenoj, graditeljskoj i ekološkoj krizi i tranzicionim okolnostima,
svakako predstavlja agresivnu i vrlo preteću varijantu lokalnih oblika zagañenja, uništavanja i redukcije volumena ekourbanih i životnosredinskih
resursa. Pored hemijskih, evidentni su fizički, estetski, socijalni i drugi ob-
154
lici zagañenja, što bitno i dugoročno utiče na zagañenje vazduha, pejzaža
i održivi opstanak i ekourbani razvoj lokalnih zajednica[45].
Zato je još Deloska deklaracija istakla kako je neophodno traženje takvog
svetskog poretka kojim bi se isključio rat, zatim kojim bi se zaustavila
eksplozija stanovništva, obezbedila hrana kako bi se sprečilo gladovanje,
ali i zaustavila zagañenja životne sredine preduzimanjem mera u cilju rešavanja nesklada izmeñu mogućnosti i želja koje postoje u mnogim zemljama sveta[46]. Svi njeni ciljevi su aktuelni i danas.
Refleksija korporatokratije na gradograditeljstvo
Izraženije delovanje korporatokratije vezano je za drugu polovinu 20. veka. Na njene pojavne oblike i uticajno delovanje na gradograditeljstvo
ukazala je i Nan Elin[47]. Ona polazi od raznih kritika društva i gradova
koje su pojačale svoje dejstvo naročito nakon Drugog svetskog rata kada
važnost mesta (genius loci) postaje sve manje bitna, a značaj protoka
ljudi, ideja, kapitala i masmedija ubrzano raste. Ovaj istorijski dogañaj
bio je prekretnica koja je u drugoj polovini 20. veka doprinela jačanju
korporativnog kapitalizma. To je učvrstilo meñunarodni sistem moći, a
stabilizovalo je i snagu vere u linearni napredak, apsolutne istine i racionalno planiranje. Na tom principu uveden je „opšti ili visoki modernizam u
kome uloga tržišta postaje sve uticajnija“. Tako ostvareno rastuće bogatstvo i snaga tržišta postalo je uticajno u svim oblastima života, što je
podstaklo potrebe za masovnom izgradnjom industrijskih, saobraćajnih,
stambenih i drugih kapaciteta.
Već 60-tih godina 20. veka rezultat ovih aktivnosti pokrenuo je kritiku urbanizma koji je postao ružan, sterilan, omrznut, represivan i antidruštven,
što je doprinelo oživljavanju antimodernizma ili postmodernizma. Najviše
se zameralo nedostatku prostora kao posledici ubrzanja globalnih tokova
[48].
To je dovelo do razaranja postojećih gradskih supstanci, masovne proizvodnje stambenih zgrada i izgradnje izolovanih struktura u moru tzv.
zelenila i tzv. neizgrañenih, tzv. slobodnih i tzv. otvorenih prostora koje
Oskar Njuman (Oscar Newman) naziva „nebranjeni prostor“[49], naročito
u američkim centralnim gradovima i evropskim predgrañima. Na ovaj
oblik ekstenzivne decentralizacije uticala je atomska eksplozija u Hirošimi
i Nagasakiju koja je porazila teoriju gusto naseljenih gradova. Uz ovaj
istorijski povod, na decentralizaciju su uticale i nove saobraćajne tehnologije, spekulacije sa nekretninama, državnim donacijama i modernim planerskim teorijama u vezi proširivanja i razdvajanja funkcija, kao i uvoñenje „2D“ umesto „3D“ terminologije u edukativnu, zakonodavnu, planersku i graditeljsku teoriju i praksu.
Ovo i jeste bio snažan povod arhitektima, planerima i korisnicima
urbano-sredinskog boravišta da se shvati i sagleda potreba uvoñenja
imanentnih promena, kako bi se poboljšalo fizičko okruženje i umanjio
155
osećaj usamljenosti i nesigurnosti koje ono izaziva. Ipak, preduzete aktivnosti u Americi nisu dale očekivani rezultat, jer je većina onoga što je bilo
urañeno 60-tih godina 20. veka na estetskom, društvenom i političkom
planu, zajednički omalovaženo od sopstvenih gradograditelja kao i njihovih korisnika. U takvim okolnostima kritika je proglasila smrt arhitekture
uviñajući tobože izvesne pozitivne promene u oblikovanju ljudskog okruženja. Dakako, te pozitivne promene sagledive su samo kroz prizmu istraživača entuzijasta koji jedino u izvornom narodnom graditeljstvu vide
identitet, uticaje i proizvode anvironman (environment) dizajna[50].
U vezi s tim pokušajima da se unapredi kvalitet urbanosredinskog boravišta Dejvid Lej prvi put pominje formiranje korporativnog urbanog pejzaža koji je kao proizvod narastajućeg korporativnog društva postao zaveštanje savremenog (modernog) pokreta. Nada u pozitivne promene kada
je u pitanju oblikovanje, kapacitet i odnos izmeñu visoko, nisko, pejzažno
i društveno grañenih struktura, bila je kratkog daha, jer se izmeñu 60-70tih godina 20. veka javljaju kritike „da je planiranje i projektovanje modernog grada model za nedostatak prostora, putokaz za anonimne, bezlične prostore, ogromne konstrukcije i autoputeve“.
Svakako, ovaj kritički stav Dejvida Lej-a bio je usmeren protiv „funkcionalističkog okruženja – nedostatka prostora kao posledice centralizovanog
korporativnog odlučivanja, standardizacije i gubljenja ljudske srazmere u
naprednom industrijskom gradu“[51]. Pored toga, u okvirima anonimnih i
bezličnih prostora korporativnog biznisa prepoznatljive su i gradske tzv.
zelene površine označene zelenom bojom u starim i novim zonskim i
plansko-urbanističkim dokumentima, za koje S. Pegan kaže da okružuju
zgrade, nemaju karakteristike ni parka ni vrta i da su nedorečene u
smislu ideje ureñenja i korišćenja[52], a B. i M. Obad Šćitaroci kažu da
predstavljaju „zelene pustinje“ koje služe ljudima, ali ih oni i nevide, jer
su bez graditeljskog i stilskog identiteta, a nude sve i ništa.
Osim pomenutih oskudnosti urbanosredinskog boravišta, i centralizovano
korporativno odlučivanje ukazuje da arhitektura može biti u funkciji
političkih i drugih manipulacijskih namera. U vezi s tim, Doug Dejvis citira
Leona Krira koji kaže: „klasična arhitektura je bila najplemenitiji instrument politike i propagande kroz hiljade godina i u svim velikim kulturama
i na svim kontinentima“[53].
To govori da kroz graditeljsko-urbanu istoriju uticaji na arhitekturu i gradograditeljstvo imaju svoj dugotrajni kontinuitet. Meñutim, u današnjim
uslovima korporativno odlučivanje ima ekstremno veliki, a iznad svega
štetan uticaj na arhitekturu i urbanosredinsko boravište, i on u sasvim
prikrivenom obliku afirmiše njen preteći imperijalistički i korporativni podtekst. Ovo potvrñuju još rani primeri izgradnje novih gradova u francuskim kolonijama 1900-1930. g. Naime, u kontekstu geostrateških interesa
francuske kolonijalne politike, vidljivo je kako njena intervencija u stvarnosti uništava lokalnu ekonomiju, „povećavajući jaz izmeñu bogatih i siro156
mašnih, udaljavajući domorodačko stanovništvo od njihovih kulturnih tradicija. Nastojeći da zaustave razvoj lokalne kulture, francuske tehnokrate
su osigurale zavisnost od francuskih usluga, tržišta i tehnologija“[54].
U drugoj polovini 20. veka moći korporativnog biznisa vešto funkcionišu
čak i u vreme svetske recesije u prometu nekretnina 1989. g. i aktuelnih
finansijskih potresa sa Volstrita (Wall Street) u Americi od 2008. g., koje
su ustvari i izazvale današnju veliku krizu i u oblasti gradograditeljstva.
Njihovim moćnim delovanjem došlo je do izbacivanja manjih i slabijih
graditelja na tržištu nekretnina, čime je data prednost globalnom kapitalu, pa i jačanju ovakvog smera na uticajnom svetskom tržištu. U želji da
vešto iskoriste simbole moći, „klijenti velikih udruženja poručuju arhitekte
„zvezde“ da projektuju zgrade, kojima dodeljuju status i priznanje korporacija, što pomaže da „prodaju“ svoj korporativni identitet obezbeñujući
živopisno „pakovanje“ za to, kao što bi komercijalni umetnik učinio to za
druge proizvode. (...) Primeri „potpisanih zgrada“ od strane „arhitekata
zvezda“ uključuju zgradu AT & T u Njujork Sitiju Filip Džonsona i Džona
Burgea, Humana Corporation u Luisville-u, Kentaki, arhitekte Mišela Gravesa i Kevin Rošeovi monumentalni kampusi za General Foods u predgrañu Njujork Sitija, a i za grañevinsko preduzeće Bouyges u predgrañima
Pariza“[55].
Znači, korporatokratija je uveliko komercijalizovala arhitekturu i izazvala
je prezir, razočarenje i gañenje. Zato mnogi arhitekti „danas teže da i sami postanu važni učesnici u kapitalističkoj ekonomiji. Oni se prilagoñavaju
korporativnim modelima u svojoj sopstvenoj praksi, stvarajući simbole
moći za njihove korporativne poručioce i čak šireći svoj repertoar proizvodnje“, pa u tom očajničkom pokušaju nastoje da utvrde mesto opstanka na ivici egzistencije[56]. Takav veišedecenijski odnos prema urbanosredinskom boravištu koji je posledica maksimizacije kapitala bez obzira
na ekološke i druge posledice, doprinosi najviše redukciji pejzažnourbanih struktura i umnožavanju negativnog ekološkog nasleña. Takvo
stanje stvari, govori o bitno smanjenim pejzažno-urbanim kapacitetima,
odnosno neusklañenom ekoreciprocitetu izmeñu visoko, nisko i pejzažno
grañenih fizičkih struktura, koje još uvek ima svoje uporište u profiterski
intrigantnom i prihvatljivom, ali i ekološki neodrživom „2D“ planiranju.
I zato nije slučajno što Konstantinos Doksijadis sa ekističkog aspekta kaže „svi mi činimo zločine u arhitekturi“. On čak kaže: „i sebe smatram
jednim od njih i kao takav na ovom mestu priznajem sledeće“: ne ulažemo napor da se u tome zaustavimo, ne pokušavamo ni da priznamo ove
zločine, ne pronalazimo uzroke ovih zločina, i ne odupiremo se alarmantnoj stopi njihovog rasta [57]. A u vezi s tim, da je arhitektura danas još
višе izgubila kompas kroz egzibicionizam Rema Kolhasa i sličnih, da je m²
ono što diktira arhitekturu, zbog čega linearni rast dominira umesto održivog ekourbanog razvoja. Zato su zagañenja u prostoru najstrašnija i po-
157
gubna, što sa velikim ogorčenjem i zgražanjem potvrñuje i naš savremenik i stvaralački opredeljeni buntovnik i tradicionalista Spasoje Krunić[58].
Refleksija korporatokratije na prostor i njegove korisnike
U drugoj polovini 20. i na početku 21. veka meñu novije oblike delovanja
korporatokratije spada i njeno razgrañujuće socijalno, ali i prioritetno eksploatatorsko, neestetsko, iritantno i drugo zagañujuće delovanje na urbani i regionalni prostor, što svakako ima reperkusije na umnožavanje negativnog ekološkog nasleña, pa posledično i na životnosredinsko stanište.
To je izraženo kroz učešće korporatokratije u implementaciji i zastupanju
geostrateških interesa bogatih zemalja i njeno sadejstvo na pr. sa mrežom odabranih poslovnih i obaveštajnih agencija i privatnih korporacija
koje čine najveće i najtajnovitije obaveštajne sisteme toga tipa u svetu, i
koje zagovaraju maksimizaciju kapitala bez obzira na ekološke i druge
posledice[59].
One zavisno od interesa uspostavljaju, nameću i diktiraju saradnju sa
„odabranom“ (korumpiranom) elitom u zemljama tranzicije i trećeg sveta.
To je uhodani sistem moćnih korporacija i agencija, koje preko koncesija
kao pristupnog oblika i drugih poslovno i znatno agresivnijih sistema započinju eksploataciju privrednih, prostornih i drugih bogatstava i vrednosti. Naime, već je poznato da se izvori vode[60] i mineralni kapaciteti i
vrednosti, zatim prostorni i drugi sirovinski resursi kao temelji privrednih,
ekonomskih, gradograditeljskih i drugih razvojnih aktivnosti po netržišnim
cenama, a suprotno lokalnom socijalnom i nacionalnom interesu i načelima održivog razvoja, prepuštaju eksploatatorskim i osvajačkim (porobljivačkim) interesima, spekulacijama i uticajima raznih korporatokrata.
To naročito dolazi do izražaja u momentu kada bilo koja od tranzicionih ili
trećih zemalja dobije neki od kredita Meñunarodnog monetarnog fonda i
Svetske banke. Tada na scenu stupaju velike korporacije koje ustvari preko moćnih i visoko pozicioniranih specijalnih agenata, zaštitnika, protagonista i lobija postaju realizatori infrastrukturnih projekata kakvi su elektrane, saobraćajnice, crpilišta vode, nafte, uglja i drugih industrijski važnih
sirovina[61].
Meñutim, za slučaj prekidanja započete saradnje ili finansijske nemoći
tranzicione ili nerazvijene zemlje, one kao prikriveni protagonisti i egzekutori geopolitičkih interesa razvijenih, uz sopstvenu graditeljsko-poslovnu
strukturu učestalo uslovljavaju i izgradnju „sopstvenog bezbednosnog“
sitema. Zbog zaštite geopolitičkih interesa razvijenih, ovi tobože bezbednosni kompleksi ureñuju se kao suburbane i nimalo vaspitne naseobine.
Shodno njihovoj bezbednosno-interesnoj ulozi, te naseobine u pravilu su
organizovane tako da stvaraju utisak privremenosti, ali nedvosmisleno
imaju militantnu strukturu vojne baze[62]. Ipak, u odnosu na potrebe
„sopstvene bezbednosti“, njihova uloga je znatno složenija, zbog čega
često čine obrazac i štit za oblike korupcije, zagañenja životne sredine,
158
pseudourbanizacije, ali i „vodenički kamen za mlevenje (pranje!? op.a.)
novca“[63] uz pojavu i dejstvo drugih štetnih efekata na uže i šire
okruženje. Tako uspostavljeni „poslovni“ (vazalni) odnosi izmeñu vešto
nametnutih, uključenih i visoko zaštićenih privatnih korporacija, te nepovoljno ekonomski pozicioniranih, iscrpljenih i kreditnim zaduženjima uslovljenih tranzicionih i nerazvijenih zemalja, sasvim svesno, jednostrano,
nekontrolisano, neodgovorno, neodrživo i najdirektnije se ignorišu načela
održivog opstanka i razvoja na lokalnom i globalnom nivou.
U vezi s tim Džon Perkins u svojim knjigama jasno upozorava na opasnost od „virusnog oblika kapitalizma“[64]. On čak ističe da je to posebna
vrsta kapitalizma čiji cilj poslovanja jeste maksimizacija profita, i to bez
obzira na socijalne i ekološke probleme i troškove ili posledice kontaminacije i degradacije prostora. Zatim u tom kontekstu, sledi neodrživa deregulacija poslovanja i ukidanje propisa, a potom i sveopšta privatizacija
koja je imperativ pretvaranja država u puke priveske privatnog korporativnog biznisa[65].
Osim toga, moćne korporacije dolaze u tranzicione i nerazvijene zemlje
sa gotovim projektima za instalisanje i izgradnju svojih eksploatatorskih
kapaciteta kao u već pomenutom francuskom slučaju 1900-1930. g.[66].
Takva njihova svemoć i arogancija posledično ignoriše i redovno neuvažava domaće uslove, projektante i graditelje. U tom kontekstu nepoštuje
se ni genius loci, ni lokalni identitet graditeljske kulture i tradicije, a još
manje je bitan proporcionalan i održiv odnos izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih struktura, održivi urbani kontinuitet nasleñene ili
novograñene urbane supstance itd.
U regionalnim relacijama poseban problem predstavljaju vojne baze. Jedna od njih je i Camp Bondsteel kod Uroševca[67] čije vojno naoružanje,
uranska i druga municija, ali i graditeljski i vizuelno nimalo atraktivne ni
privlačne fizičke strukture, kontaminiraju ogroman prostor na kojem su
locirane (600 ha.), pa i onaj uže i šire gravitirajući volumen. Osim toga,
ove militantne tvorevine sa dugovečnim, fizičkim strukturama ograñene
su vizuelno deprimirajućim visokim zidovima, stubovima i bodljikavom
žicom. Ovakva slika i predominantni vojni sadržaji i volumeni, zatim degradirani lokalni i regionalni pejzaž i geografija i izobličeni duh i memorija
(genius loci), sasvim su u suprotnosti sa prethodnim i savremenim civilnim životnim, estetskim i bezbednosnim smislom grañene i životne sredine, ali i savremenim načelima održivog razvoja. To je ustvari pseudo i
suburbana tvorevina, jer nije deo nijednog usvojenog prostornog ili urbanističkog plana.
Za civilno stanovništvo posebno su problematične prateće strukture za
zabavu tako instalisanih vojnika koje se umnožavaju u naseljima i gradovima u njihovom okruženju. Zato na pr. „u Italiji malo-malo dolazi do demonstracija čiji učesnici traže ukidanje američkih baza“[68]. Po specifičnom načinu projektovanja[69], izgradnje, namene i lociranja, one pod
159
plaštom „humanitarnog“ delovanja neodrživo militarizuju civilno stanovništvo, a posebno zagañuju lokalni i regionalni prostor. To nije slučajno, jer
vojne baze zagañuju čovekovu, a naročito dečiju svest, te uži i širi predeono-pejzažni volumen. U psihologiji ljudi, a naročito kod dece koja ih
voljno ili nevoljno posmatraju i podnose, predstavljaju ogledno dobro koje (ne)posrednim dejstvom postepeno promoviše i afirmiše, a sledstveno
tome i instališe nepoželjni i neodrživi militantni uticaj, odgoj i ponašanje
na duži rok.
Tako, u većoj ili manjoj meri one isključivo jednostrano podstiču, ohrabruju i pothranjuju snagu sile i moći, koje u psihi dece i odraslih prenosivo
podstiču militantne manire agresivnosti i govora mržnje. Njihovo usvajanje manifestuje se kroz militantne oblike dečijih igara i ponašanja u urbanosredinskom boravištu, ali i u ostalim delovima gravitirajućeg užeg i šireg predeono-pejzažnog okruženja. To svakako izaziva otpor i strah kod
većine civilnog stanovništva, naročito roditelja koji se nose sa ovim
složenim problemima i demonstrativno ističu svoje opravdane razloge
protiv militantnih tvorevina, pa i naoružanih vojnika.
Osim toga, njihova cena izgradnje i ostali prateći godišnji troškovi održavanja i angažovanja vojnika predstavljaju veliki trošak[70], koji bi dobro
došao kao solidna godišnja pomoć nerazvijenim i tranzicionim zemljama.
Time bi se postigle znatno veće koristi koje bi i te kako mogle biti u
skladu sa principima održivog opstanka i razvoja na lokalnom i globalnom
planu.
Sl. 10. Deo ograde i kompleks Kamp Bondsteel, Uroševac
Eko-krize i redukcija ekourbanih volumena
Uz sav ekstremizam prvobitnog sektorskog, a danas investitorskog i korporativnog urbanizma, kao i pseudo i suburbanizacije predeonog pejzaža
i definisane urbane supstance[71], sve veći problem postaje liberalni oblik ekonomije koja danas već ima svog mutanta. To je razarajuća i neodrživa paradigma „virusnog kapitalizma“[72] čiji je jedini cilj maksimizacija
profita bez obzira na socijalne i ekološke probleme, štete, troškove i preteće opasnosti sa apokaliptičnim nagoveštajem. Taj oblik kapitalizma danas dominira, jer njegovi zagovornici i protagonisti imaju sistemsku moć
koja im omogućava da bilo gde u svetu izbegavaju, odnosno koruptivno,
160
moćno i agresivno odbijaju bilo kakvu obavezu poštovanja zakona u
oblasti zaštite životne sredine[73].
Iz ovog je jasno da korporatokratija i liberalni kapitalizam temeljno zanemaruju svest o limitiranosti egzistencijalnog prostora i drugih prirodnih
resursa, iako se sa visokog nivoa Ujedinjenih nacija već decenijama upozorava na problem negativnog ekološkog nasleña, energetske, sirovinske
i socijalne krize još od 70-tih godina 20. veka. Ovakvi problemi postali su
temeljni uzrok globalne političke, ekonomske i socijalne krize s kojom se i
nadalje umnožavaju i lokalni ekourbani problemi gradova i naselja u Srbiji
i njenom užem i širem okruženju.
Ove činjenice na lokalnom i globalnom planu dovele su do uvećanja
socijalnih razlika, a potom i do polarizacije problema izmeñu ekologije i
ekonomije, što je imalo svoj poseban uticaj na eroziju moralnih i
kulturnih standarda i ponašanja prema urbanom prostoru kao boravištu i
životnom okruženju kao staništu. Svakako, takav oblik tenzije uz dodatni
preteći teret negativnog ekološkog nasleña i staklene bašte, imao je posredan uticaj na zaoštravanje odnosa u okvirima složene, uzročno-posledične, funkcionalne i održive sistemske paradigme „ekologija-ekonomijazajednica-znanje-kultura-prostor“. To govori da kvalitet života i prevazilaženje ovakvih složenih problema u urbanosredinskom boravištu i životnosredinskom staništu, uveliko zavisi od uspostave ravnoteže izmeñu ovih
težišnih relacionih tačaka i uzročno-posledičnih veza i odnosa[74].
Meñutim, i pored uvoñenja, artikulisanja, usvajanja i afirmisanja „3D” integrativnog urbanističkog planiranja 70-tih godina 20. veka, sadašnje
stanje stvari u grañenoj i životnoj sredini, još nije nagovestilo ni dalo
očekivane pozitivne, odnosno održive ekourbane efekte opstanka i razvoja u uslovima izazvanih i pretećih lokalnih i globalnih promena.
U Srbiji i njenom okruženju, polarizacija ovih problema u grañenim sredinama prisutna je i izražena u prvoj fazi zbog posleratne ekonomske nerazvijenosti i siromaštva, a u drugoj fazi nakon raspada SFRJ 1991. g.,
zbog tranzicionog stanja stvari i odnosa u procesu razvoja i trasiranju
puta ka evropskim integracijama.
Meñutim, ovakav oblik polarizacije još je značajnije prisutan i izražen u
razvijenijem delu sveta meñu protagonistima i pristalicama granične ekonomije. Tu su dominatno prisutne eksploatatorske potrebe „neograničenog rasta“ u okvirima ekscentričnog i neumerenog, a iznad svega liberalnog, provokativnog, problematičnog i neodrživog raubovanja planetarnog
bogatstva za potrebe jednostranog i ekspanzionog umnožavanja kapitala
od strane zemalja čije su ekonomije utemeljene na osnovama liberalnog
kapitalizma.
“Ovakvi stavovi ekonomije suprotstavljeni su u odnosu na principe održivog razvoja, jer u konceptu održivog razvoja, pojam „rasta“ označava
kvantitativno širenje u okviru fizičke dimenzije ekonomskog sistema, a
161
„razvoj“ podrazumeva kvalitativne promene ekonomskog sistema u prostoru, u skladu sa kapacitetom životne sredine“[75].
Dakle, ovde se radi o novom obliku posebno štetnih lokalnih i globalnih
korporativnih aktivnosti koje izazivaju i ostvaruju dugoročno negativne
posledice naročito u privrednom, ali i u socijalnom, kulturnom, graditeljskom, prostornom i ekološkom smislu. Njihovo agresivno dejstvo uz ostale štetne aktivnosti na lokalnom nivou, uveliko umnožava i vidljivo generiše, usložava i prenosi ekoprobleme i na globalni nivo.
Hteli mi to ili ne, uz takve moći i agresivna dejstva korporativnih aktivnosti, sasvim posledično i lokalni kvazi-investitori dobijaju krila. I naravno, u vezi s tim afirmišu pseudourbanizaciju i suptilno nalaze svoje puteve za koruptivni i spekulativni zamah, koji je dakako oportun održivom
opstanku i razvoju, lokalnoj kulturi i tradiciji. To je svakako dodatni i
ohrabrujući impuls i signal više za aktiviranje i ojačavanje lokalnih lobija,
koruptivnih grupa i pojedinaca, ali i njihovu agresivnu produkciju neodrživog podstandardnog urbanog tkiva. Tako se potpuno zanemaruje ekoreciprocitet izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih struktura i
održivi urbani kontinuitet. I konačno, to je način kojim se svesno ili nesvesno ostvaruje, stimuliše i podstiče lokalno i globalno koruptivno sadejstvo, koje temeljno saučestvuje i participira u kontaminaciji, redukciji i
degradaciji lokalnog graditeljskog identiteta, prostorno-pejzažnih vrednosti, umnožavanju negativnog ekološkog nasleña, a onda i pretećih efekata staklene bašte i posledičnih klimatskih promena.
Svemu tome, na ruku još idu urbanistički dokumenti i zakonodavna regulativa sa kvazistručnom „2D“ terminologijom i kvazipatentima, koji čine
temeljnu podlogu za pseudo i suburbanizaciju nasleñene ili novograñene
urbane supstance. Ovakav neodrživi odnos prema prostoru kao ograničenom resursu, samo doprinosi pojačanom umnožavanju i dejstvu pretećih
izazova i efekata, zbog čega se sada nalazimo u kritičnom trenutku zemljine i gradograditeljske istorije[76].
U širim relacijama, tu se pre svega misli na zaštitu ugrožene vitalnosti
životnosredinskog staništa, a u užim se misli na uspostavu, zaštitu i očuvanje ekourbane vitalnosti urbanosredinskog boravišta. To samo pokazuje koliko nije održiv jednostrani i nekontrolisani korporatokratski cilj „maksimizacija profita bez obzira na konsekvence“ kao lokalno razarajući i
globalno preteći proces. Meñutim, na lokalnom planu ništa manje nije
važno neodrživo svoñenje objekata pejzažne arhitekture na „2D“ tzv.
otvorene, neizgrañene i slobodne praznine, nemesta i nеоbјеktе, zatim
njihovo svrstavanje u stožere nepoželjnog urbanog diskontinuiteta, pa i
višedecenijsko ignorisanje i marginalizovanje ekoravnoteže izmeñu pejzažnih, visoko i nisko grañenih fizičkih struktura kada je u pitanju planiranje, izgradnja, zaštita i očuvanje održivog kvaliteta i vitaliteta urbanosredinskog boravišta.
162
„TAČKA PREOKRETA“ KAO SPASONOSNI ZAOKRET
Meñutim, danas sve više u nerazvijenim i tranzicionim zemljama pod
plaštom demokratije i raznih oblika integracije, odnosno pod geslom socijalnog, ekonomskog, kulturnog i drugih oblika razvoja, prikriveno se plasira profitersko, jednostrano, moćno, agresivno, nehumano, neekološko i
neodrživo inkorporiranje i dejstvo korporatokratije. Njeni ciljevi maksimizacije profita bez obzira na umnožavanje negativnog ekološkog nasleña,
koje samo generiše sve štetnije i već kataklizmične efekte staklene bašte,
zatim neracionalno eksploatisanje prostora sa štetnim efektima pseudourbanizacije i ostalih štetnih posledica, direktno su u suprotnosti sa konceptom održivog opstanka i ekourbanog razvoja.
Ipak, sve lokalne zajednice danas imaju potrebu za održivim, pravednim i
mirnim ambijentom i svetom, i u tom kontekstu preko grañanskih asocijacija i relevantnih institucija lokalne i nadlokalne vlasti nužno afirmišu i
ukazuju na „tačku preokreta“ da bi blagovremeno, a prema nekim procenama barem do 2050. g. (!?), institucije, poslovne grupe i pojedinci svih
država preduzeli i učinili sve da se postigne neophodno, ili barem minimalno smanjenje svih oblika zagañenja. To je nužno, kako antropogeni
faktor svojim jednostranim ili nekontrolisanim aktivnostima i delovanjem
ne bi uticao na dalje povećenje prosečnih vrednosti temperature (otopljavanje) na Planeti Zemlji.
Suočavajući se sa umnoženim i pretećim efektima i narušenim kvalitetama životnosredinskog staništa moramo se priupitati, imamo li, i još koliko
nam preostaje vremena za uspostavu održivog opstanka na bogomdanom ovozemaljskom staništu? Ovo aktuelno pitanje je važnije od svih
drugih pitanja. Tu se dakako radi o životnom pravu svih živih zajednica
koje prethodi svim pravima i demokratskim slobodama[77]. Naravno, to
pravo na zdravu životnu sredinu predstavlja i najveću obavezu ljudskoj
vrsti, jer je najodgovrnija za umnožavanje ekoloških problema, ali i za
saniranje neodrživog stanja u koje je kroz višedecenijsku neodgovornost
dovela ceo biodiverzitet[78].
U vezi s tim, predominantni profiterski interesi u proizvodnom, industrijskom i posledičnom graditeljskom i urbanom razvoju tokom 20. veka, kao
i neblagovremena kontrola ovih i drugih oblika ljudske pohlepe i štetnog
dejstva na grañenu i životnu sredinu, očito su poprimili zabrinjavajuće
razmere na manje ili više resursno bogatim i posledično ugroženim lokalitetima. Profiterska okupiranost i nezajažljivi ekonomski apetiti u sopstvenom životnom okruženju, uveliko je doprinela podsticanju i razvoju negativnog ekološkog nasleña i ekourbane (ne)kulture u grañenoj sredini kao
urbanosredinskom boravištu, ali i pretećim klimatskim promenama na širem životnosredinskom planu.
Zbog dugotrajnog neodgovornog odnosa prema ograničenim mogućnostima našeg prirodnog Doma kroz ceo 20. i prvu deceniju 21. veka, našli
163
smo se pred kataklizmičnim opasnostima i posledičnom periodu previranja[79] koji postupno, ali još uvek sporo prerasta u proces potrage za
održivom vizijom trajanja u budućnosti. Ozbiljni problemi opstanka i
razvoja ljudske i drugih živih zajednica, podstakle su razne eksperte i
nadležne institucije na meñunarodnom nivou, da u kontekstu sa izazovima i pretnjama za budućnost čovečanstva razmotre ekološke probleme i
ponude rešenja izlaska iz krize koju generišu izazvane klimatske promene
na lokalnom i planetarnom nivou.
Rezultat te brige i angažovanja u poslednje tri decenije 20. i prvoj deceniji 21. veka jeste novo čitanje davno poznatog, a danas obnovljenog,
ponuñenog i afirmativnog modela održivog razvoja[80], koji su pre 150.
godina započeli šumari[81] i koji se danas sa nivoa Ujedinjenih nacija nudi i afirmiše kao moguće i održivo rešenje za budućnost čovečanstva uz
snažnu logistiku naučnih institucija i drugih autoriteta. Brojni i sve učestaliji meñunarodni skupovi sa tog visokog nivoa, poručuju i apeluju na usvajanje održivog modela, zatim na potrebnu ozbiljnost i odgovornost lokalnog integrisanja i sprovoñenja njegovih temeljnih principa o opstanku i
ekourbanom razvoju. U vezi s tim, naročito nakon što je koncept i načela
održivog razvoja zvanično proklamovan Bergenskom deklaracijom iz
1990. godine[82], podstiče se i ukazuje na potrebu stvaralačkih i kreativnih oblika rada i delovanja od najnižih do najviših naučnih, stručnih i administrativnih institucija u svim oblastima ljudskih aktivnosti.
To samo ukazuje da antropogeni faktor mora već jednom ozbiljno shavatiti, razumeti, tumačiti i afirmisati u pozitivnom kontekstu „tačku preokreta“, dakle u smislu blagovremenog, racionalnog i mudrog izlaska iz pretećeg ekološkog lavirinta kojeg je decenijama nekontrolisano i jednostrano
proizvodio, nesmotreno i neoprezno generisao. Zato, da bi se ipak izbegle
najgore apokaliptične pretnje planetarnih razmera, hitno je potrebno
sprečiti toliko snažnu i preteću agresiju i tiraniju koruptivne korporativne
globalizacije uz preporuke koje u tom smislu sintetizuje i afirmiše već
citirani John Perkins u svojim delima.
ZAKLJUČAK
Dosadašnje neodrživo „2D“ planiranje struktura urbanog i predeonog pejzaža u uslovima klimatskih promena u ovom radu, jasno ukazuje na probleme planiranja fizičkih struktura pejzažno-arhitektonskog graditeljstva.
Strukture urbanog i predeonog pejzaža temeljno su vezane za pejzažnu
arhitekturu, ali im je već decenijama iz spekulativnih razloga i sasvim neodrživo poništena treća dimenzija. U uslovima lokalnih i globalnih klimatskih promena to je dovelo do njihove redukcije i posledičnog umnožavanja negativnog ekološkog nasleña na lokalnom urbanosredinskom i širem
životnosredinskom nivou.
164
Na taj način, zapostavljeno je da izmeñu pejzažne arhitekture, urbanizma, ekistike, arhitekture, regionalnog planiranja, antropologije i drugih
disciplina koje participiraju u izgradnji gradova i naselja postoji tradicionalna povezanost i kauzalnost. Isto tako, zahvaljujući uzakonjivanju „2D“
terminologije pejzažna arhitektura je u drugoj polovini 20. veka neodrživo
svedena na znanja o hortikulturi, puko ozelenjavanje i sl., iako su predmet njenog interesa planirani, projektovani i grañeni objekti, strukture i
artefakti pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture,
umetnosti i kulturno-parkovnog nasleña. U tom kontekstu, prioritet bi
morala imati istraživanja, analize i sinteze sa aspekta stalnosti i promena
ideja i njihovih oblika, odnosno o pejzažno-graditeljskim fizičkim („3D“)
strukturama i paradigmama, oblicima i sistemima, vrstama i tipologiji
objekata, artefakata i celina, umesto dosadašnjih jednostranih „2D“ ili virtuelnih traktata o tzv. zelenim površinama ili zelenopovršinskom sistemu,
tzv. zelenilu ili sistemu zelenila itd., koji su kao „2D“ antisitemi oportuni
relevantnom i jedino mogućem i održivom „3D“ sistemu pejzažno-urbanih
struktura.
Isto tako, posebno je važna eliminacija neodržive kvazistručne „2D“ terminologije i uspostava jedino relevantne, integrativne, kompatibilne i
održive „3D“ terminologije. Rezultat ovakvog sagledavanja i pristupa ove
složene problematike, mora biti savremeno ili integralno planiranje, projektovanje i izgradnja „3D“ objekata, struktura i artefakata pejzažno-arhitektonskog graditeljstva. A to, u slučaju ekourbanističkog planiranja znači
primenu istog nivoa detaljnosti za visoko, nisko i pejzažno grañene fizičke
strukture, umesto dosadašnje više zastupljene brige i naklonosti za tobože važnije visoko i nisko grañene u odnosu na tobože manje važne i
ustvari marginalizovane pejzažno grañene strukture, koje su u raznim
plansko-urbanističkim dokumentima markirane i legendirane pod „2D“
sloganom tzv. zelene površine.
U vezi s tim, poznato je da planiramo, projektujemo i gradimo visoke,
niske i pejzažne objekte, strukture i artefakte. Svi ovi objekti imaju tri
dimenzije sa ili bez zidova. Znači, iako neki planirani, projektovani i grañeni objekti nemaju zidove, oni su ipak urbane punine bez zidova koje
imaju svoju namenu, funkcije, zatim graditeljski, kulturni, socijalni i gradotvorni identitet, fizički („3D“) subjektivitet, urbani i regulativni legalitet,
na osnovu čega ovakve „3D“ jedinice i jesu ustvari stožeri poželjnog
urbanog kontinuiteta. I upravo takvi kakvi jesu, sa ili bez zidova, oni su
urbanosredinska potreba i njen funkcionalni, estetski i ambijentalni deo,
bez koga je nezamisliv njegov planski definisani, regulativni i grañeni
okvir. To govori, da planski pejzažno-urbani objekti, koji su takvi kakvi jesu, zadovoljavaju planske, fizičke i ljudske potrebe, i na taj način ispunjavaju i kao planska i grañena punina tvore poželjni i održivi urbani kontinuitet i definišu plansku urbanu supstancu, strukturu i volumen. Njihovi
egzaktno planirani kapaciteti i mesta izgradnje formiraju i artikulišu de165
finisanu gradotvornu strukturu, ikonografiju i morfologiju, koje su zasnovane na implementaciji održivih principa ekoreciprociteta izmeñu visokih,
niskih, pejzažnih i društvenih struktura.
Tako utemeljeno artikulisanje „3D“ svojstava objekata pejzažne arhitekture nije nikakvo novo naučno otkriće. To je samo logičan izlaz iz lavirinta
danas uvrežene i neodržive „2D“ terminologije i pseudourbanizacije, koje
su decenijama spekulativno-mimikrijski i sasvim volšebno marginalizovale
i kvazistručno poništavale treću dimenziju „3D“ objekata struktura i artefakata pejzažne arhitekture. Samo na takvim principima moguće je uspostaviti održivi ekoreciprocitet, a potom relevantni, egzaktni i održivi „3D“
sistem pajzažno-arhitektonsko-urbanih struktura, umesto dosadašnjeg
„2D“ zelenopovršinskog antisistema ovaploćenog u virtuelnom „2D“
besmislu.
Iz konteksta navedenih činjenica o refleksiji korporatokratije na zagañivanje prostora, komercijalizaciju arhitekture i posledične socijalne probleme, kako u razvijenim, tako i u nerazvijenim i tranzicionim zemljama, evidentno je da savremeno urbanističko planiranje definitivno mora napraviti
jasan otklon od vidljivo zavisnog balansiranja izmeñu struke i spekulativne, koruptivne, jednostrane i nekontrolisane korporativne moći i drugih
lokalnih spekulativnih politika, koje su uvek bile na štetu struke, nauke,
kulture, te održivog urbannog reda, ekoreciprociteta, urbanog kontinuiteta i graditeljskog identiteta urbanosredinskog boravišta i lokalne zajednice. Posebno je važno izvući pouke iz dosadašnjeg uvek servilnog odnosa
gradograditelja prema jednostranim interesima lokalne vlasti, zatim prema investitorskom, kvazipreduzetničkom i korporatokratskom, a onda i
moćnom lobiju koruptivne elite i njihovog neodrživog kvaziurbanizma, u
čemu je sve neposrednije i sve aktivnije saučestvovanje arhitekata kao
korporativnih izabranika i protagonista, ali i zainteresovanih i već uveliko
anagažovanih pojedinaca, pa i čitavih timova kao deoničara korporativnog kapitala.
Znači, u ovom aktuelnom trenutku lokalnih i globalnih promena, i gradograditelji moraju više nego ikad delovati u smeru spasonosnog zaokreta
kako bi blagovremeno i stručno dosledno afirmisali ekourbanističko planiranje, zatim principe ekoreciprociteta izmeñu visokih, nisko i pejzažno
grañenih fizičkih struktura, održivog urbanog kontinuiteta i ekourbanog
razvoja. A to podrazumeva:
- ustanoviti savremenu „3D“ urbanističku terminologiju i zakonsku regulativu uz potpunu eliminaciju uvreženog neodrživog „2D“ planiranja prostora i „2D“ zelenopovršinskog antisistema,
- konačno razumeti, shvatiti i primeniti, odnosno reafirmisati pravilo da
„3D“ nije jednako „2D“ i obratno, i da planirani, projektovani i grañeni
„3D“ objekti, artefakti i celine pejzažne arhitekture nisu nikakve „2D“
praznine, šupljine, slobodne i neizgrañene površine, neobjekti, stožeri
urbanog diskontinuiteta itd.
166
- da planirani, projektovani i grañeni „3D“ objekti, artefakti i celine pejzažne arhitekture (parkovi, skverovi, vrtovi) nisu prirodne, već da su to
pejzažno-urbane tvorevine, dobra i resursi,
- ustanoviti relevantni, jedino mogući i stručnonaučno utemeljen, a to
znači i održiv „3D“ sistem objekata i struktura pejzažne arhitekture,
umesto dosadašnjeg varirajuće-spekulativnog, virtuelnog, kvazistručnog i neodrživog „2D“ antisistema tobože zelenih, slobodnih i neizgrañenih površina,
- sprečiti sadašnju ekspanziju pseudourbanizacije i rasipničko zauzimanje
prostora nad zemljom, ali i što pre afirmisati savremeni koncept podzemnog urbanizma[83],
- sprečiti jednostrano, nekontrolisano, agresivno i koruptivno dejsto korporativne globalizacije koja bezkompromisno i bezskrupulozno urušava
koncept održivog opstanka i razvoja, i koja je već čitave zemlje i narode odvela u propast[84], a potom umrežiti, ohrabriti i osnažiti antikorupcijsko i antiglobalističko delovanje u funkciji stvaranja zdravijeg
urbanosredinskog boravišta, te zaštite i očuvanja životnosredinskog
staništa, što je i osnovni uslov za stvaranje pravednijeg, moralnijeg,
bezbednijeg i u celini boljeg sveta.
Meñutim, složenost grada zbog brojnih i „većinom zavañenih sila“[85],
ostavlja utisak da se grad otima svome tvorcu. Zato u vezi s aktuelnim
problemima planiranja i zagañivanja urbanog boravišta i životnog staništa, nužno je prepoznati snagu i nužnost planiranja na bazi ekoreciprociteta izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih „3D“ (fizičkih) struktura,
zatim prepoznati i afirmisati tradicionalna znanja, duhovnu mudrost i snagu lokalnih zajednica, čije umrežavanje može učiniti da se „tačka preokreta“ već sutra preobrati u spasonosni zaokret ka održivom opstanku i
razvoju.
NAPOMENE I LITERATURA
[1] Tošković, D.: Uvod u prostorno i urbanističko planiranje, Akademska misao, Beograd
2006., str. 68.
[2] Tošković, D. (2006), Istо, str. 3-364.
[3] Ćerimović Lj. V.: Održiva urbanizacija i neodrživa pseudourbanizacija, Savremeno
graditeljstvo – naučno-stručni časopis za graditeljstvo Republike Srpske, Godina II, Broj
04-2010., Banja Luka 2010., str. 32. (28-38).
[4] Ćerimović, Lj. V.: Efekti marginalizacije i diskontinuiteta pejzažno-arhitektonsko-urbanih
struktura, Diskontinuitet i kontinuitet u planiranju gradova (CD), Društvo urbanista
Beograda (DUB), Beograd 2009., str. 154. (142-163).
[5] Urbanosredinsko boravište jeste formirani gradograditeljski okvir ljudskog naselja sa
relevantnim ekoreciprocitetom izmeñu pejzažnih, visoko i nisko grañenih fizičkih
struktura. U svojem evolutivnom razvoju čovek je kroz dugovečnu graditeljsko-urbanu
istoriju, a na taj način i delovanje prirodnih, ali i dejstvo urbanih (artificijelnih), a
posledično i životnih, ekonomskih, socijalnih, kulturnih, proizvodnih, bezbednosnih i
drugih uticajnih sila stvarao, menjao i formirao urbanosredinsko boravište kao posebno
sazdanu i klimom uslovljenu gradograditeljsku celinu i formu. A to znači, da su ljudske
urbanosredinske, kao i ruralnosredinske strukture u aktivnom meñusobnom odnosu sa
167
životnosredinskim staništem, ali i uzajamnom odnosu sa čovekom i ostalim životnim
zajednicama.
Urbano i ruralnosredinske sisteme (boravišta) karakterišu posebni nivoi i oblici grañenih
ili artificijelnih celina. To su u pravilu raznorodni i raznovrsno grañeni sistemi, celine i
artefakti koji predstavljaju uže, ali graditeljskom rukom, znanjem, iskustvom i umećem
stvorene okvire grañenog i oblikovanog prostora i ambijenta. Svaki od njih zauzima
različitu dispoziciju, zatim ima različitu namenu i funkciju, pa ima različit fizički oblik i
različitu veličinu fizičkog prostornog obuhvata ili volumena. Na taj način, svako naselje
kao boravište čini i predstavlja zasebnu, ali integrativnu, kompatibilnu i komplementarnu
fizičku celinu pod uslovom da unutar njega vladaju proporcionalni odnosi izmeñu
pejzažno, visoko i nisko grañenih fizičkih struktura, i da one kao aglomerativna tvorevina
i struktura ne narušavaju prirodnu ravnotežu u neposrednom i širem životnosredinskom
okruženju (staništu). Znači, neophodno je da tako grañene celine uvek čine ili predstavljaju planiranu, projektovanu i tako definisanu artificijelnu i na bazi ekoreciprociteta
sazdanu celinu (boravište) koja je uklopljena i utelovljena u njegov neposredno
gravitirajući predeono-pejzažni i širi životnosredinski prostor staništa.
[6] Životnosredinsko stanište, pod ovom pojmovnom složenicom podrazumeva se Planeta
Zemlja kao globalno ili planetarno stanište i globalno ograničena prostorna jedinica za sve
životne zajednice. Ovaj globalni ili planetarni oblik staništa ima mnoštvo životnih tipova i
podtipova u kojima opet kao manjim prostorno ograničenim jedinicama sa specifičnim
kompleksom ekoloških, socijalnih i kulturnih faktora egzistira ljudska i razne druge
životne zajednice ili biotopi.
[7] Obad Šćitaroci M.; Bojanić-Obad Šćitaroci, B.: Parkovna arhitektura kao element slike
grada, Prostor, Vol. 4, Broj 1, Zagreb 1996., str. 86.
[8] Dobrović, N.: Francuski pravilni vrtovi izvan Francuske I, Zbornik Arhitektonskog
fakulteta Univerziteta u Beogradu, Sveska 1., Beograd, str. 3-37.; Dobrović, N.: (1962),
Francuski pravilni vrtovi izvan Francuske II, Zbornik Arhitektonskog fakulteta Univerziteta
u Beogradu, Sveska 1., Beograd 1961., str. 3-39.
[9] Obad Šćitaroci, M.; Bojanić-Obad Šćitaroci, B.: (1996), Isto, str. 80.
[10]Bernacki, K.: Idea parku miejskijego po roku 1982, Wroclav 2009., str. 37.
[11]Bernacki, K.: (2009), Isto, str. 10-60.; Obad Šćitaroci, M.; Bojanić-Obad Šćitaroci B.:
(1996), Isto, str. 85.
[12]Obad Šćitaroci, M.; Bojanić-Obad Šćitaroci B.: (1996), Isto, str. 85.
[13]Obad Šćitaroci M.; Bojanić-Obad Šćitaroci B.: (1996), Isto, str. 80.
[14]Milošević, V. P.; Ćerimović, Lj. V.: Eko-grad Beograd – kontinuitet sistemskih ogrešenja
o održivost, Izgradnja – časopis SGITS, SAS, DzMTiFS i UUS, Godina LXIV, Broj 1-2
(Januar-Februar), Beograd 2010., str. 52. (47-70).
[15]Milanović, H.: Zelenilo Beograda, JKP „Zelenilo-Beograd“, Beograd 2006., str. 209.
[16]Ćerimović, Lj. V.: Pravoslavna crkvena porta kao svetost ili profano dvorište, Savremeno
graditeljstvo – naučno-stručni časopis za graditeljstvo Republike Srpske, Godina III,
Broj 05-2011., Banjaluka 2011., str. 8-23.; Ćerimović Lj. V.: Paradigma pravoslavne
crkvene porte kao podloga za crkveno-graditeljska pravila o njenom savremenom
planiranju i oblikovanju - II deo, Izgradnja, Broj 62 (8-9 Avgust-Septembar), Godina
LXII, Beograd 2008., str. 315-338.; Ćerimović Lj. V.: Pravoslavna crkvena porta u
prvoprestolničkoj Arhiepiskopiji Mitropolije karlovačke – razvoj i tipologija oblika,
Doktorska disertacija, Fakultet tehničkih nauka – Departman arhitektura i urbanizam
Univerziteta u Novom Sadu, Novi Sad 2007., str. 15-656.
[17]Obad Šćitaroci, M.; Bojanić-Obad Šćitaroci, B.: (1996), Isto, str. 80.
[18]Obad Šćitaroci, M.; Bojanić-Obad Šćitaroci, B.: (1996), Isto, str. 80.
[19]Zerzan, J.: End the Primitive Confusion, Chronos Publications (BM Chronos London),
London 2004.
[20]Vujković, Lj.: Pejzažna arhitektura – planiranje i projektovanje, Šumarski fakultet,
Beograd 2003., str. 27-28.
[21]Obad Šćitaroci, M.; Bojanić-Obad Šćitaroci, B.: (1996), Isto, str. 80.
[22]Obad Šćitaroci, M.; Bojanić-Obad Šćitaroci, B.: (1996), Isto, str. 84.
168
[23]Ćerimović, Lj. V.: Urbanizacija ili pseudourbanizacija, Nasleñe – časopis za književnost,
jezik, umetnost i kulturu, Filološko-umetnički fakultet (FILUM) Kragujevac, Godina VIII,
Broj 17., Kragujevac 2011., str. 49. (39-63).
[24]Ćerimović, Lj. V.: Očuvanje i zaštita postojećeg – danas još uvek nepoznatog kulturnoparkovnog nasleña u uslovima globalnih promena, Zbornik Druge i Treće konferencije
o integrativnoj zaštiti, Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog nasljeña
Republike Srpske, Banjaluka 2009., str. 312. (293-326).
[25]Ćerimović, Lj. V.: Moći zakonodavne i urbanističke kvazistručne terminologije i vice
versa: Peti parkić Beograd – Trotoari Sarajeva – Akademski park Beograd, Izgradnja –
časopis SGITS, SAS, DzMTiFS i UUS, Godina LXIV, Broj 9-10. (Septembar-Oktobar),
Beograd 2010., str. 565-566. (553-570).
[26]Ćerimović, Lj. V.: Neprikladna stručna terminologija u knjigama i zakonskoj regulativi,
Izgradnja – časopis SGITS, SAS, DzMTiFS i UUS, Godina LXIII, Broj 3-4 (Mart-April),
Beograd 2009., str. 101. (86-106).; www.arhitektura.rs
[27]Ćerimović, Lj. V.: (2010), Isto, Izgradnja, str. 561-562. (553-570).
[28]Stevović, S.; Vasilski, D.: Ozelenjavanje i hidrotehničko rešenje ravnih krovova i fasada
u funkciji ekološke ravnoteže urbanih sredina, Nova urbanost – integracija dezintegracija grada?, Društvo urbanista Beograda (DUB), Beograd 2008., str. 219-234.
[29]Vujković, Lj.: (2003), Isto, str. 26-27, 194-197.
[30]Vujković, Lj.: (2003), Isto, Teminološki rečnik, str. 215-219.
[31]Ćerimović, Lj. V.: (2009), Isto, Izgradnja, str. 101.
[32]ðukanović, Z.; Lalović, K.; Milić, A. V.; Mitrović, B. Problemi u urbanističkom planiranju
zelenih površina u novijim naseljima u Beogradu, Zbornik radova, Udruženje inženjera
Beograda (UIB), Beograd 1994., str. 25-30.
[33]Nijman, J.: „The Paradigmatic City“, In Annals of the Association of American
Geographers, 2000., 90. No.1., Published by: Taylor& Francis, Ltd. str. 135-145.
[34]Ćerimović, Lj. V.: (2009), Isto, Izgradnja, str. 92 (87-106); Ćerimović, Lj. V.: Planskourbanistička i zakonodavna terminologija u funkciji pseudourbanizacije, Nova urbanost
– integracija-dezintegracija, Društvo urbanista Beograda, (DUB), Beograd 2008., str.
86 (71-94); Ćerimović, Lj. V.: Planski dokumeti, terminologija, legislativa, i kulturnoparkovno nasleñe, Društvo urbanista Beograda, (DUB), Beograd 2006., str. 138 (133145).
[35]Ćerimović, Lj. V.: Kulturno-parkovno nasleñe kao integrativni deo zaštite graditeljske
baštine i održivog razvoja, Zbornik Pete konferencije o integrativnoj zaštiti, Republički
zavod za zaštitu kulturno-istorijskog nasljeña Republike Srpske, Banjaluka 2010., str.
299. (297-309). ; Ćerimović Lj. V.: Pejzažno graditeljstvo, Arhitektura – mesečnik za
urbanizam, arhitekturu i dizajn, Asocijacija srpskih arhitekata & Arhitektonski forum,
Beograd & Podgorica 2011., Broj 157-158 (Januar-Februar), str. 20.
[36]Ćerimović, Lj. V.: (2011), Isto, Nasleñe, str. 59. (39-63).; Ćerimović Lj. V.:
Pseudourbanizacija kao posledica zakonske i urbanističke terminologije, Tehnika –
časopis SITS, Beograd 2011., str. 31. (27-34).
[37]Ćerimović, Lj. V.: (2010), Isto, Savremeno graditeljstvo, str. 36. (28-38).
[38]Nikezić, Z.: Grañena sredina i arhitektura, Arhitektonski fakultet Univerziteta u
Beogradu, Beograd 2007., str. 3-36.
[39]Doksijadis, K.: Čovek i grad, Nolit, Beograd 1982., str. 152-161.; Ćerimović Lj. V.:
(2011), Isto, Tehnika, str. 27-34.
[40]Ćerimović, Lj. V.: (2010), Isto, Savremeno graditeljstvo, str. 28-38.
[41]Ćerimović, Lj. V.: (2010), Isto, Izgradnja, str. 553-570.
[42]Korica, R.: Uticaj urbanističkog planiranja na izgradnju i razvoj naselja na području
Beograda u posleratnom periodu, Urbanologija – Realizacija urbanističkih planova –
problemi-metodi-mogućnosti, Beograd 1999., str. 135-157.
[43]Bojović, B.: Politika zemljišta kao bitan faktor usmeravanja urbanizacije u Srbiji, Zbornik
– Savremena teorija i praksa u graditeljstvu, Ministarstvo za prostorno ureñenje,
grañevinarstvo i ekologiju Vlade Republike Srpske, Arhitektonsko-grañevinski fakultet
Banja Luka i drugi, Banja Luka 2009., str. 181-182. (175-201).
169
[44]Kurtović-Folić, N.: Principi „održivosti“ i zaštita graditeljskog nasleña, Zbornik „Naselja u
Srbiji u 21. veku“, Kosjerić, Zbonik radova „Principi i praksa održivosti u razvoju
naselja u Srbiji – 2.“, Udruženje urbanista Srbije, Beograd 2000., str. 127-155.
[45]Ćerimović, Lj. V.; Vetmić M.: Pseudourbanizacija ugrožava kvalitet vazduha u
gradovima i naseljima Srbije, Zbornik radova „Kvalitet zaštite vazduha 2008“, Privredna
komora Srbije Odbor za zaštitu životne sredine i održivi razvoj, Beograd 2008., str.
233-247.
[46]Deloska deklaracija, Nastala na meñunarodnom skupu posvećenom temi: Čovek i
njegova naselja, Delos 1968.;
http://www.zaprokul.org.rs/Media/Document/CasopisKultura/1514.pdf
[47]Nan, E.: Postmoderni urbanizam, Orion-Art, Beograd 2004., str. 27., 101., 125., 148.,
156., 185., 216-218.
[48]Nan, E.: (2004), Isto, str. 25., 185.
[49]Korać, Ž.: Čovek i grad, Glas, Beograd 1978., str. 103-105.; Nan E.: (2004), Isto, str.
65., 87.
[50]Hadžieva Mrgud, V.; Prizrenska, ohridska i šumadijska kuća kao proizvod anvironman
dizajna, Doktorska disertacija, Univerzitet u Prištini, Grañevinsko arhitektonski fakultet,
Priština 1995., str. 7-20.
[51]Ley, D.: Styles of the Times: Liberal and Neo-conservative Landscapes in inner
Vancouver, 1968-1986, Journal of Historical Geography 1980., No. 13(1), str. 42-43.
[52]Pegan, S.. Urbanizam, Arhitektonski fakultet, Zagreb 2007., str. 14.
[53]Davis, D.: Late Postmodern: The End of Style, Art in America 1987., Juni, str. 17.
[54]Nan, E.: (2004), Isto, str. 156.
[55]Nan, E.: (2004), Isto, str. 217.
[56]Nan, E.: (2004), Isto, str. 218.
[57]Doksijadis, K.: (1982), Isto, str. 152-161.
[58]Krunić, S.: Arhitektura je izgubila kompas, Arhitektura – mesečnik za urbanizam,
arhitekturu i dizajn, Asocijacija srpskih arhitekata & Arhitektonski forum, Beograd &
Podgorica 2011., Broj 159-160. (Mart-April), str. 19.
[59]Budimir, M.: MPRI u Grañanskom ratu u Hrvatskoj, Zbornik radova „Grañanski rat u
Hrvatskoj 1991-1995.“, Udruženje Srba iz Hrvatske, Beograd 2005., str. 197-199.;
ðorović, B.: (2010), Džon Perkins – Ekonomske ubice globalne imperije, str. 6.
http://www.pecat.co.rs/2010/10/ekonomske-ubice-globalne-imperije/
;
Meñu
najpoznatije agencije i korporacije spadaju: National Security Agency - NSA; Military
Professional Resorces Incorporated – MPRI; Blackwater; Dyncorp; Kellogg, Brown and
Root i dr.
[60]www.psiru.org ; www.psiru.org/sites/default/files/2010-11-W-finance.doc ;
www.petitiononline.com:80/serwater/ ; Francuske korporacije VEOLIA, SUEZ ONDEO i
SAUR, danas drže 40% svetskog tržišta u poslovima s vodom – vlasništvo nad
cevovodima i dr.
[61]Uvek manjkava kreditna sredstva, državna elita zadužene tranzicione ili nerazvijene
zemlje bez znanja zaposlenih i glasa sopstvenog naroda, dakle najčešće samoinicijativno nadoknañuje prodajom po netržišnim cenama na pr. naftnih izvora, zatim
najprofitabilnijih preduzeća, vodenih i mineralnih izvora i drugih bogatstava. Tako
angažovane korporacije troše dobijene kredite koje su tranzicione i nerazvijene zemlje
ostvarile kod navedenih meñunarodnih instituta, a onda u momentu njihove ekonomske nemoći vešto osvajaju i raspolažu i nacionalnim vrednostima tih zemalja,
ostvarujući tako još i druge razne profite i povoljnosti. Perkins John (2007, 2009).
[62]Perkins, J.: Hoodwinked: An Economic Hit Man Reveals Why the World Financial
Markets Imploded-and What We Need to Do to Remake Them, Broadwey books, New
York 2009., Copyrighted Matrial, str. 205-220.;
http://www.amazon.com/Hoodwinked-Economic-Reveals-FinancialImploded/dp/0307589927/ref=pd_sim_b_1#reader_0307589927
[63]Zečević, D.; Radonjić, M.: „Bondstil“ se seli?, Večernje novosti 30. 03. 2011. g.;
http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/aktuelno.69.html:324954-Bondstil-se-seli
170
[64]Perkins John u svojoj knjizi The Secret History of the American Empire (2007) i
Hoodwinked (2009) u vezi s tim kaže: da je „virusni kapitalizam“ mutantni oblik, za koji
on misli da je zaista pljačkaški oblik kapitalizma. Dakle, ne radi se ni o kakvom
ekonomskom sistemu, već o jednom pljačkaškom pohodu kojim se oduzimaju prava i
prirodna dobra, prirodna sredina i resursi od ljudi i država širom sveta. Taj mutantni
oblik kapitalizma patentiran je još u periodu od 70-tih godina, a naročito od 80-tih
godina 20. veka, kada su ga razvili i favorizovali Ronald Regan i Milton Fridman.
Njegovo dalje protažiranje i afirmaciju do granica pretećih nestabilnosti i raznih oblika
šteta nastavio je Džek Velč (Jack Welch) sa visoko-pozicioniranim pristalicama iz Wall
Street, „Goldman Saksa“ i „Sitigrup-a“ umnožavajući tako ekonomske, socijalne,
kulturne, ekološke, gradograditeljske i druge oblike i obrasce neizdrživosti i
neodrživosti. Njihova sistemska i institucionalna uvezanost i moć, još uvek omogućava
da se u tom agresivnom pravcu odvijaju aktivnosti i dogañaji, iako su oni u stvari
temeljno suprotstavljeni načelima održivog opstanka i razvoja.
Podržani medijsko-institucionalnom, političkom i ekonomskom infrastrukturom,
pomenuti protagonisti i dalje omogućavaju da se kancerogeni sistem širi u nedogled.
Ta ideja da korporacije nisu ni za šta odgovorne, osim za postizanje maksimalnog
profita je bolesna, ali to je ideja koja vodi korporacije. To potvrñuje i činjenica da su
vodeći svetski mediji – novine, časopisi, izdavačke kuće, televizije, radio stanice u
vlasništvu velikih meñunarodnih korporacija. One kontrolišu medije i ne plaše se da
manipulišu informacijama koje pružaju. Zato korporatokratija predstavlja spregu
političke moći i velikog biznisa i ta sprega neminovno doprinosi umnožavanju
negativnog ekološkog nasleña, zbog čega je ona temeljno u sukobu s interesima i
načelima održivog opstanka i razvoja.
[65]Perkins, J.: The Secret History of the American Empire: Economic Hit Men, Jackals and
the Truth about Global corruption, A plume book 2007., Copyrighted Matrial, str. 271http://www.amazon.com/Secret-History-American-Empire330.,
Corruption/dp/052595015X#reader_052595015X
[66]Nan, E.: (2004), Isto, str. 156.
[67]Vlašković, Z.: Zatvara se Bondstil, Politika 21. 04. 2011. g.,
http://www.slobodanjovanovic.org/2011/04/21/zoran-vlaskovic-zatvara-se-bondstil/ ;
Najveća Američka vojna baza izgrañena je 1999. g. u Srbiji na petom kilometru s
desne strane puta Uroševac – Kosovska Vitina. Izgrañena je na površini od 600
hektara na privatnim parcelama koje su kod sela Sojevo otkupljene od Srba i Albanaca
na 99 godina. Za izgradnju utrošeno 400 miliona dolara. U bazi je podignuto više od
250 raznih objekata, a ključni sadržaji su artiljerijska i helikopterska baza, radarski
centar, devet heliodroma, 16 velikih osmatračnica, tržni centar, dve crkve, pokriveni
bazen, biblioteka, kuhinja u kojoj se pripremalo 15.000 porcija dnevno, interni
vodovod, stanica interne televizije, bioskop, kao i razni bunkeri, sportski tereni, zatvor
(u centralnom delu baze) i još mnogo toga. Baza je opasana sa tri reda velikih koluta
bodljikave žice na betonskim stubovima, a kroz jedan red “teče” struja. Takoñe, i
zatvor unutar baze je zaštićen metalnim rešetkama i kolutovima bodljikave žice.
[68]Žarkić, S.: Bondstil će zameniti državu, Glas javnosti 10. 02. 2008. g.,
http://www.glas-javnosti.rs/clanak/glas-javnosti-10-02-2008/bondstil-ce-zamenitidrzavu
[69]Camp Bondsteel, projektovao je 94. inženjerijski grañevinski bataljon zajedno sa
privatnom korporacijom Kellogg, Brown and Root,
http://sr.wikipedia.org/sr/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%BF_%D0%91%D0%BE%D0
%BD%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BB
[70]Vlašković, Z.: (2011), Isto., http://www.slobodanjovanovic.org/2011/04/21/zoranvlaskovic-zatvara-se-bondstil/
[71]Ćerimović, Lj. V.: Pseudourbanizacija kao posledica zakonske i urbanističke
terminologije, Tehnika – Časopis SITS, Broj 1., Godina LXVI – 2011., Beograd 2011.,
str. 27-34.
171
[72]Perkins, J.: Hoodwinked: An Economic Hit Man Reveals Why the World Financial
Markets Imploded-and What We Need to Do to Remake Them, Broadwey books, New
York 2009., Copyrighted Matrial, str. 205-220.,
http://www.amazon.com/Hoodwinked-Economic-Reveals-FinancialImploded/dp/0307589927/ref=pd_sim_b_1#reader_0307589927
*Perkins J.: The Secret History of the American Empire: Economic Hit Men, Jackals and
the Truth about Global corruption, A plume book 2007., Copyrighted Matrial, str. 271330.
http://www.amazon.com/Secret-History-American-EmpireCorruption/dp/052595015X#reader_052595015X
*ðorović B.: (2010), Džon Perkins – Ekonomske ubice globalne imperije, str. 6.
http://www.pecat.co.rs/2010/10/ekonomske-ubice-globalne-imperije/
[73]Perkins, J.: (2009), Isto, str. 205-220.
[74]Ćerimović, Lj. V.: (2009), Isto, (DUB), str. 148. (142-163).
[75]Grupa autora: Životna sredina – integralni deo održivog industrijskog i urbanog razvoja,
Korišćenje resursa, održivi razvoj i ureñenje prostora, IV Zaštita životne sredine u
planiranju (održivog) urbanog razvoja, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije,
Posebna izdanja br. 30. (decembar 1996.), Beograd 1996.
[76]Ćerimović, Lj. V.: Održivost, grañena sredina i klimatske promene, Zbornik – „Zaštita
životne sredine u energetici, rudarstvu i pratećoj industriji (CD), Fakultet za ekologiju i
zaštitu životne sredine – Univerzitet „Union – Nikola Tesla“ i Asocijacija geofizičara
Srbije, Divčibare 2010., str. 300-309.
[77]Ćerimović, Lj. V.: Eko-urbana (ne)kultura ugrožava kavlitet vazduha, Zbornik radova,
XXXV savetovanje sa meñunarodnim učešćem „Zaštita vazduha 2007“, Društvo za
čistoću vazduha Srbije & Privredna komora Srbije, Beograd 2007., str. 183-189.
[78]Biodiverzitet na planeti Zemlja danas čine milioni različitih bioloških vrsta, koje su
proizvod 4. milijarde godina evolucije. Sama reč „biodiverzitet“ spada u relativno novije
pojmove. Ozvaničena je tek 1985. godine spajanjem dve reči „biološki diverzitet“.
Na simpozijumu 1986. g. nakon izdavanja knjige BioDiversiti (Wilson 1986), čiji urednik
je E.O.Wilson, generalno je prihvaćeno korišćenje ove reči i njenog koncepta.
www.panda.org/sr/
Ovaj pojam ima sve veću primenu u teoriji i praksi, jer sa biološkog i ekološkog
stanovišta na Planeti Zemlja u drugoj polovini 20. veka primetne su lokalne i globalne
klimatske promene, koje u poslednjih nekoliko decenija utiču na nestanak biljnih i
životinjskih vrsta sve većom i zabrinjavajućom brzinom. To se najviše dešava zbog
dosadašnjih ljudskih eksploatatorskih aktivnosti, kako prema prostoru, tako i prema
drugim prirodnim resursima i vrednostima na Planeti Zemlja.
[79]BBC SERBIAN.com, Kopenhagen: bez istinskog dogovora (Petak, 18, decembar 2009.),
Korišćeno 04.08.2011. g.
www.bbc.co.uk/serbian/news/2009/12/091218_copenhagenfri01.shtml
[80]Ćerimović, Lj. V.: Isto, Divčibare 2009., str. 305. (300-309).
[81]Stojkov, B.: Metode prostornog planiranja, Geografski fakultet - Univerzitet u Beogradu,
Beograd 2000., str. 106.; i
http://www.greenexpeditio.org/index.php?option=com_content&task=view&id=13&Itemid
=30
[82]Milutinović, S.: Lokalna agenda 21: Uvod u planiranje održivog razvoja, Stalna
konferencija gradova i opština, Beograd 2004., str. 11-13.
[83]Lukić, M. Savremeni grad i podzemna gradnja, Izgradnja – Časopis SITS, Broj 3-4.
(Mart-April), Godina LXIII, Beograd 2009., str. 116-122.
[84]Perkins, J: (2009), Isto, str. 205-220.
[85]Kara-Pešić, Ž.: Odbačen pre nego što je shvaćen, U Urbane forme, Jean Castex i dr.,
Grañevinska knjiga, Beograd 2003., str. 7-15.
172
3 EDUKACIJA I PARTICIPACIJA
173
174
ENVAJRONMENTALNI ASPEKTI KAO OSNOV INOVACIJE
KURIKULUMA U VISOKOŠKOLSKOM OBRAZOVANJU
ARHITEKATA: NOVI PRISTUPI PROUČAVANJU ISTORIJE I
TEORIJE MODERNE I SAVREMENE ARHITEKTURE
ENVIRONMENTAL ASPECTS AS A BASIS OF CURRICULUM
INNOVATION IN HIGHER EDUCATION OF ARCHITECTS: NEW
APPROACHES TO THE STUDY OF HISTORY AND THEORY OF
MODERN AND CONTEMPORARY ARCHITECTURE
Ljiljana Blagojević, Dragana Ćorović
Univerzitet u Beogradu – Arhitektonski fakultet
Univerzitet u Beogradu – Arhitektonski fakultet
APSTRAKT
Rad istražuje savremene pristupe inovaciji kurikuluma visokoškolskog
obrazovanja u oblasti arhitekture i urbanizma, koji, pored
multidisciplinarnosti, u odreñene nivoe studijskog programa i procesa
učenja uvode i envajronmentalne aspekte, kao ključna didaktička i
metodička pitanja. Oblast proučavanja istorije i teorije moderne i
savremene arhitekture, takoñe, zahteva nove pristupe orijentisane ka
razumevanju envajronmentalne istorije arhitekture i urbanizma kroz
proučavanje ključnih momenata ukrštanja projektantskih i ekoloških
koncepata, od modernog pokreta i Bauhausa, do aktuelne ekoarhitekture. U tome, mogući pristupi proučavanju istorijskih presedana u
kojima promene arhitektonskih paradigmi prate promene u ekološkim
naukama,
inženjerstvu
i
tehnologijama,
se
fokusiraju
na
envajronmentalne aspekte arhitekture, na primer odnos ekološkog
pristupa projektovanju (energetska efikasnost, konstrukcija, instalacije i
materijali) prema razvoju estetskih praksi 20. veka, kao i odnosa
arhitekture prema pejzažu, i njenog uticaja na atmosferu, prirodne i
artificijelne ambijente, u svetlu proučavanja uticaja klimatskih promena.
Ključne reči: envajronmentalni aspekti kurikuluma, klimatske promene,
moderna i savremena arhitektura
175
ABSTRACT
This paper explores contemporary approaches to curriculum innovation in
higher education in architecture and town-planning, which, in addition to
multidisciplinary, introduce environmental aspects in certain levels of the
study program and the learning process, as key didactic and
methodological issues. Field study of the history and theory of modern
and contemporary architecture requires new ways of understanding the
environmentally oriented architecture and urban history through the
study of intersection between design and environmental concepts, from
the modern movement and the Bauhaus, to the current eco-architecture.
In fact, the possible approaches to the study of historical precedent in
which the changes of architectural paradigms are followed by changes in
environmental sciences, engineering and technology, focus on
environmental aspects in architecture, such as the relationship between
ecological approach to design (energy efficiency, construction, installation
and materials) and development of aesthetic practice of the 20th century,
as well as the relationship of architecture towards the landscape, and its
impact on the atmosphere, natural and artificial environments, in view of
studying the effects of climate change.
Keywords: environmental aspects of curriculum, climate change, modern
and contemporary architecture
UVOD
Ovaj rad se bavi istraživanjem pravaca unapreñenja nastave kroz
inovacije kurikuluma studijskog programa i metodologije nastave na
osnovnim akademskim studijama (OAS) na Univerzitetu u Beogradu –
Arhitektonskom fakultetu, u oblasti istorije i teorije arhitekture.
Envajronmentalizam, koji shvatamo kao način na koji se poimaju odnosi
ljudi i životne sredine i na osnovu kojeg se u toj oblasti dela, nalazi se, na
globalnom nivou, u presudnom političkom momentu, izmeñu nesigurne
perspektive socio-ekonomskih promena i obezbeñenja potrebnih uslova
za promenu načina ljudskog postojanja na Zemlji. U radu se zauzima stav
o značaju uvoñenja envajronmentalnih aspekata kao ključnih didaktičkih i
metodičkih pitanja studijskog programa i procesa učenja, kako u oblasti
projektovanja i tehnologija, tako i u oblasti izučavanja envajronmentalne
istorije arhitekture i urbanizma. U tome se polazi od savremenog
integralnog i multidisciplinarnog pristupa projektovanju i izučavanju
značajnih arhitektonskih presedana, odnosno studija slučaja, sa
posebnim akcentom na odnos klimatskih promena i arhitektonsko-
176
urbanističkih strategija i tehnika njihove adaptacije i ublažavanja.60 Kako
kažu recentne studije, „klimatske promene se dešavaju sada, njihov
uticaj će se osećati svuda, a mere adaptacije mogu da smanje neke od
negativnih imapakta, pri čemu najveći potencijal da se doprinese ovom
smanjenju leži upravo u sektoru grañevinarstva.” (Van Ypersele, 2010,
82) U radu su prikazana nastojanja i dosadašnja iskustva da se u delu
reformisanog kurikuluma studija arhitekture koji se bavi istorijom i
teorijom moderne i savremene arhitekture, u nastavu od samog uvoda u
oblast uključi svest o važnosti održivosti kao koncepta i sa tim vezanih
istraživanja klimatskih promena i njihovog uticaja na urbanu sredinu.
U radu se analiziraju pravci inovacije silabusa studijskih programa
„Arhitektura danas”, u 1. semestru, i „Istorija moderne arhitekture i
urbanizma”, u 2. semestru, koji su deo modula M1: Uvod u arhitekturu.
Ovi programi predstavljaju osnovni i isključivi vid nastave u kojem se
sistematski izučava oblast istorije i teorije moderne i savremene
arhitekture na OAS. Ukratko, „Arhitektura danas” je obavezni predmet
koji predstavlja uvod u studije arhitekture preko kojeg se studenti u
glavnim crtama upoznaju sa savremenim odnosno aktuelnim tokovima i
tendencijama u oblasti, a kroz program „Istorije moderne arhitekture i
urbanizma”, studenti stiču osnovna znanja o istoriji i teoriji arhitekture
20. veka, odnosno glavnim pravcima, autorima i delima koja su obeležila
modernu i savremenu epohu. U tekućem akreditovanom studijskom
programu, reformisanom u skladu sa Bolonjskom konvencijom, koji se na
Arhitektonskom fakultetu u Beogradu implementira od 2005-06. školske
godine, oblast istorije i teorije moderne i savremene arhitekture
zastupljena je kroz dva navedena obavezna studijska programa sa 3ESPB
(1+2), ili 1,67% ukupne nastave od 180 ESPB na OAS. Ako se ima u vidu
da ovi predmeti predstavljaju osnov obrazovanja i intelektualne
kompetentnosti budućih arhitekata, prioritet u procesu unapreñenja
kurikuluma u okviru pripreme novih akreditacionih dokumenata svakako
jeste razmatranje njihove niske zastupljenosti. U datim uslovima,
meñutim, i sami silabusi kroz inovativne pristupe otvaraju perspektive i
tematske oblasti za dalja programska proširenja, koja su predstavljena u
ovom radu. Ova proširenja nadograñuju se na osnovni skelet silabusa,
naime na nastavu koja ima cilj sticanja osnovnih znanja o glavnim
paradigmama i periodizaciji savremene arhitekture od modernog pokreta,
kritike modernizma, postmodernizma, do aktuelnih tokova.
60
Ovaj rad je realizovan u okviru projekta „Istraživanje klimatskih promena na
životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje” (43007) koji finansira
Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i
interdisciplinarnih istraživanja za period 2011-2014. godine.
177
ARHITEKTURA DANAS I KLIMATSKE PROMENE: TEMATSKE
OBLASTI
Fokus na istraživanje uticaja klimatskih promena postavlja pred oblast
arhitekture pitanja koja zadiru u samu suštinu discipline, kao prakse
projektovanja i grañenja, i kao teorijskog diskursa, a svest o globalnom
zagrevanju postavlja ekološko projektovanje u središte akademskih i
stručnih debata. U oblasti istorije i teorije moderne i savremene
arhitekture, pitanja odnosa pojedinačnih zgrada i urbanog prostora
uopšte prema uticaju klimatskih promena imaju za posledicu otklon od
tradicionalnog metoda stilske, formalne i funkcionalne analize objekata ili
planova i uvoñenje pitanja koja se tiču nove estetike savremene ekološke
arhitekture i funkcionalnosti u skladu sa envajronmentalnim uslovima.
Pristup i način izvoñenja nastave podstaknut novijim praksama održivosti
i energetske efikasnosti usmerio nas je da u silabus programa
„Arhitektura danas” uvedemo tematske oblasti kroz koje se ispituju
odnosi klimatskih promena i pojave novih arhitektonskih i urbanističkih
paradigmi. Uz kratak prikaz osnovnih aspekata kojima se bave ove
tematske oblasti, u radu su navedene i studije slučaja na osnovu kojih se
u nastavi izvode analize.61
Transdisciplinarni odnos arhitekture, urbanog dizajna i
pejzažnog urbanizma
Tema odnosa arhitekture i pejzaža koja dominira u teorijskim i stručnim
debatama poslednjih decenija, ima za posledicu nove transdisciplinarne
relacije kao što su ekološki urbanizam, ili pejzažni urbanizam, zeleni
urbanizam i dr., ali i razvoj specijalizacija novih graničnih disciplina, kao
što je na primer urbana ekologija. (Waldheim, 2006) Počev od
postmodernističkih kritika, na primer teorije Čarlsa Dženksa (Charles
Jencks) ili postavke o kritičkom regionalizmu Keneta Fremptona (Kenneth
Frampton), kao i sada već kanonskih projekata iz 1980tih za Park La Vilet
u Parizu (Rem Koolhaas/OMA, Bernard Tschumi), višeznačni odnos
pejzaža i arhitekture u uslovima postindustrijskih gradova postaje
osnovno polazište projekata i planova. Ova tema je u silabus uvedena
kao uvod kroz koji se studenti upoznaju sa širim kontekstom novih praksi,
naročito u oblasti urbanističkog projektovanja, urbanog dizajna i urbane
regeneracije. Posebne podteme, presedani i studije slučaja na osnovu
kojih se razmatra problematika formiranja i zaštite prirodnih rezervata,
revitalizacije priobalja i vodenih tokova uopšte, vraćanja prirodnih
staništa, povećavanje biodiverziteta u urbanim regionima, i dr., su:
61
Studenti sa svoje strane u okviru časova predviñenih za interaktivnu nastavu i
u svom završnom radu samostalno izvode analize u okviru tematskih celina, i
predstavljaju studije slučaja po sopstvenom izboru.
178
- regeneracija braunfild lokacija, odnosno integracija prostornih,
envajronmentalnih i društvenih nivoa u projektovanju koje se bavi
transformacijom industrijskih pejzaža (uključujući demilitarizovane
zone i prostore) u nove gradske kvartove i susedstva, odnosno
otvorene javne zelene prostore, na primerima projekata pejzažnih
arhitekata (primeri: Hargreaves Associates – Crissy Field, San
Francisco, California, Chattanooga Renaissance Park, Tennessee;
James Corner/Field Operations – The Highline, NYC; Claude Cormier
Architectes Paysagistes – Evergreen/Brick Works, Toronto, Ontario, i
dr);
- infrastrukturni urbanizam (Allen, 1999), naime složeni projekti
pejzažne arhitekture kroz koje se postižu uklapanja infrastrukture i
gradskog prostora (primer: Adrian Geuze/West 8 Landscape Architects
– projekti Landscaping Schiphol Airport; Groene Loper-A2 Aaastricht
Noordwaard);
- urbana regeneracija kroz formiranje javnih zelenih površina, šetališta,
parkova, plave i zelene mreže (blue and green network) javnih
prostora grada (primer: Mikyoung Kim, Cheonggyecheon Restoration
Project, Seoul);
- urbana ekologija i pouke za oblast arhitekture i urbanizma koje se tiču
prostornih principa za poboljšavanje uslova ekološki degradiranih
područja grada i biodiverziteta kroz planiranje i projektovanje. Principi
urbane ekologije i ekološkog planiranja uvode se kroz postavke o
meñuodnosima četiri osnovne kategorije prirode, odnosno izmenjene
prirode u urbanim regionima: prirode, polu-prirode, intenzivno
korišćenih zelenih prostora, i grañene sredine (Forman, in Mostafavi,
2010, 314);
- integralno upravljanje atmosferskim vodama u urbanim sredinama,
odnosno Sustainable Urban Drainage Systems (SUDS), Water Sensitive
Urban Design (WSUD), i Low Impact Development (LID) – Stormwater
Management. Pristup i koncept brige o gradskim vodama naročito je
razvijen u SAD, gde se integracija envajronmentalnih principa
projektovanja sprovodi celovito, a discipline urbanog dizajna, odnosno
arhitektonsko-urbanističkog projektovanja se više ne mogu shvatati
kao autonomne već kao deo interdisciplinarnog pristupa prostoru
(primeri: Steven Holl, The Whitney Water Purification Facility and Park,
New Haven, CT; The Staten Island Bluebelt, i dr).
Energija i bioklimatska arhitektura: konstrukcije, materijali i
tehnologije
U svetskoj arhitektonskoj praksi druge polovine 20. veka, energetska
kriza 1970tih uzrokovala je pojavu projekata koji su se bavili pitanjima
uštede energije i postizanja veće ekonomske efikasnosti grañenja. Oni su
179
činili paradigmu ekološkog arhitektonskog projektovanja orijentisanu
prvenstveno ka cilju očuvanja energije (Energy Conserving Design), koji
je postizan oživljavanjem pasivnih, klimatski generisanih koncepata,
implementacijom alternativnih vidova energije, kao što su solarna i
energija vetra i integrisanjem eksperimentalnih tehnologija u objekte, uz
upotrebu solarnih panela, turbina na pogon vetra, fotonaponskih panela i
dr. Eksperimentalna priroda ovih projekata i izvedenih objekata uticala je
na percepciju javnosti i stav prema zelenoj arhitekturi, koja je smatrana
prolaznom modom i, u spektru arhitektonskih tokova, tada bila
marginalizovana. (McLennan, 2004) U skladu s dogañajima koji se tiču
globalnog zagrevanja, klimatskih promena i održivog razvoja (Brandt
Commission, 1982; Brundtland Commission, 1987; Rio de Janeiro, 1992) i
ekološka arhitektura je evoulirala u nekoliko poslednjih decenija, od
projektovanja za očuvanje energije ka održivom arhitektonskom
projektovanju (Sustainable Design) koje se osim bavljenja energetskom
efikasnošću sada proverava i na pitanjima: generisanja energije u
zelenim zgradama, smanjenja emisije ugljendioksida, formiranja toplotnih
rezervoara u zgradi, obezbeñenja kvaliteta mikroklime unutrašnjeg
prostora (Green Comfort Design), štednje i proizvodnje vode i odlaganja
otpada, zatim upotrebe alternativnih konstrukcija i materijala i
projektovanja sistema omotača zgrade (Building Envelope System).
Navedene karakterisitke se podrazumevaju u ekološkom projektovanju
danas, regulisani kroz LEED sertifikat, ali su u različitim projektima
dominantni raznorodni pristupi, koji odreñuju i definisanje tema u
objašnjavanju fenomena:
- energetska efikasnost i društvena odgovornost: korišćenje svih
savremnih premisa ekološkog projektovanja u izgradnji javnih objekata
(čiji su projektanti vodeći arhitekti današnjice), kojima zapadne
demokratije pokazuju usvajanje envajronmentalnih imperativa u
arhitektonskoj produkciji (primeri: Nicholas Grimshaw and Partners –
British Pavilion, Expo '92, Seville; Richard Rogers Partnership –
Bordeaux Law Courts, Scottish Parliament, Edinburgh; Foster +
Partners – Reichstag, Berlin; Ateliers Jean Nouvel – Musée du quai
Branly, Paris; Renzo Piano Building Workshop – California Academy of
Sciences, San Francisco, i dr);
- održiva arhitektura, novi arhitektonski programi: promena gledišta da
održivost zahteva odricanje kroz uspostavljanje principa Hedonistic
Sustainability – održivost nije balast, već poboljšava kvalitet života u
svakom smislu; objekt je ekonomski, energetski i socijalno održiv; osim
proizvodnje energije i poštovanja svih parametara održivog
projektovanja, objekt omogućava više različitih namena, ima ikoničku i
simboličku vrednost, ili je, pored toga, i sadržaj koji ukazuje na
probleme koji se tiču klimatskih promena i envajronmentalnih uslova, i
pokušava da ih reši (primeri: Nicholas Grimshaw and Partners – Water
180
Theatar, Las Palmas, Canary Islands; BIG Bjarke Ingels Group – Waste
to Energy Plant, Copenhagen; RAFAA – Solar City Tower, Rio);
- održiva arhitektura kao proces: u cilju smanjenja dramatično
negativnih efekata proizvodnje ugljendioksida, zgrade treba da budu,
slično biljkama u biosferi, mreža za filtriranje ugljendioksida.
Najjednostavnije rečeno, arhitekti bioklimatske arhitekture nastoje da
formiraju i operacionalizuju proces koji obezbeñuje indukciju energije,
naime objekat treba da proizvodi više energije nego što je troši (Lloyd
Jones, 1998). Odlike ove arhitekture su: strogo kontrolisana potrošnja
isključivo obnovljivih izvora energije; korišćenje maksimalne
pogodnosti prirodne ventilacije i položaja na lokaciji, formiranje zelenih
prostora na objektima, u cilju konzervacije i prečišćavanja vode;
obezbeñenje povoljnijih mikroklimatskih uslova i fiziopsihološke
dobrobiti korisnika; integrisanje funkcija i stvaranje novog kvaliteta
prostora; proizvodnja energije za sopstvenu potrošnju. Ovde
uključujemo i antismog arhitekturu velikih gradova: objekti
prečišćavaju čestice zagañenog vazduha i prljave vode, korišćenjem
principa veze biologije sa informacionim i komunikacionim
tehnologijama (primeri: Vincent Callebaut – Anti-smog Tower, Paris,
projekt; Solus4 – Marine Research Center, Bali; Pelli Clarck Pelli –
Transbay Transit Centar, San Francisko; William McDonough – NASA
Sustainability Base, Moffet Field);
- inovativni arhitektonski sistemi: napredne tehnologije i inteligentni
materijali u inovativnom arhitektonskom projektovanju promovišu nove
konstrukcije futurističke arhitekture, integrišući organske principe u
stvaranju dinamične interakcije sa fizičkim okruženjem u kojima se
organska struktura pojavljuje: kao inspiracija za konstrukciju objekta
otpornog na elementarne nepogode i/ili kao organska „koža” objekta
koja se sama razvija i menja tokom vremena (primeri:3 XN – showcase
pavilion “Learning from Nature” Louisana Museum of Modern Art,
Copenhagen; M&A Architects – Bubble Skyscraper; Ferdinand Ludwig,
Oliver Storz & Hannes Schwertfeger – Building Botany Living
Architecture; Faulders Studio – GEOtube, Dubai);
- klimatska arhitektura: arhitektura atmosfere i ambijenta (an
architecture of atmosphere, Diller Scoffidio) i meteorološka arhitektura
(meteorological architecture, Rahm). Arhitektura uspostavlja nova
sredstva izražavanja ispitujući klimatski fenomen; stvaraju se
arhitektonske kompozicije od vazduha i vode, a u odnosu na
temperaturne zahteve funkcionalnih jedinica, kao i na fiziologiju i
senzualnost ljudskog tela. Arhitektura pokreće pitanje novog načina
shvatanja prostora, ponašanja u prostoru i odnosa „objekta”, čoveka i
okruženja, nejasnih granica izmeñu različitih nivoa prostornosti.
Arhitektura ne stvara slike i simbole, arhitektura stvara okruženje
kreirajući klimatske zone u unutrašnjem prostoru (primeri: Diller
181
Scofidio Renfro – Blur Building, Swiss National Expo, Lake Neuchatel;
Philippe Rahm Architects – Archimedes House, Vassivière en Limousin,
White Geology, La Force de l’Art 02, Grand Palais, Paris, Vapor
Apartments, Hamburg, 2009, i dr).
Socijalna održivost, klimatske promene i održiva arhitektura
Nova ekologija je tokom 20. veka, a naročito u poslednje dve decenije,
prevazišla početnu definiciju „studija organizma i okruženja”, proširujući
teoriju na različite aspekte, pa tako danas govorimo o političkoj,
socijalnoj, industrijskoj, humanoj ekologiji, takoñe o deep ecology, kao
vidovima ekološke misli, koja sa različitih gledišta proučava odnos čoveka
i životne sredine. Analogno tome, i održivu arhitekturu različiti autori, u
zavisnosti od sopstvenog teorijskog i stručnog stanovišta, u poslednjih
deset godina vide kao stil, kao političku ili ekonomsku doktrinu. Suzan
Maksman (Susan Maxman) je, pre gotovo dve decenije, napisala da
održiva arhitektura nije recept, već stav i pristup projektovanju i da ne
treba da ima etiketu, dok Norman i En Long (Norman Long, Ann Long)
smatraju praksu održivog projektovanja neprekidnim, transformišućim
procesom u kojem su locirani interesi i sukobi aktera, što je dovodi u
vezu sa sociološko-političkim diskursom i „eko-socijalnom logikom” koja
uzrok ekoloških problema vidi u sociološkim faktorima, a izvor dominacije
čoveka nad prirodom u obrascima dominacije i hijerarhije u ljudskom
društvu. Strategija planiranja, u diskursu u kome se grañevina smatra
društvenim konstruktom, sve više prirada sociološkom domenu, koji ističe
političko pitanje demokratske kontrole nad izborom tehnologija. (Gay,
Farmer, 2001) Danas, kada savremena civilizacija doživljava
metamorfozu uvoñenjem principa održivosti u „popularnu svest”, održivi
razvoj, njegove ideje i prakse, u velikoj meri zavise od društvenih izbora.
(Lylle, 1993; Goodbun, 2010) Održivi razvoj, prema jednoj od definicija,
se, pored ostalog, odnosi na moralni način delovanja, koji podrazumeva
nameru izbegavanja štetnih efekata na životnu sredinu i ekonomski i
socijalni domen života. (Bañon Gomis et al., 2011) Ekologija postavlja,
kako praktične, tako i etičke izazove pred arhitekturu, baveći se
socijalnom odgovornošću, odnosom prema mestu i ekološkom svesnošću.
Ekološka arhitektura svoje složene, nekad protivrečne, vrednosti iskazuje
i proučava kroz društvene parametre. Ovaj uvid predstavlja još jedan
način integrisanja envajronmentalnog aspekta u silabus predmeta, kroz
specifične podteme, koje se, sukcesivno, tiču stanovanja, društvenih
odnosa, delovanja u slučaju elementarnih nepogoda i rešavanja
savremenih društvenih problema:
- ekološka arhitektura i stanovanje: Mark Vigli (Mark Wigley) smatra
ekologiju jednim od načina razmišljanja o arhitekturi, ali i generisanom
od arhitekture; etimološki koren reči ekologija, dovodi u direktnu vezu
182
ekologiju, stanovanje i arhitekturu. (Goodbun, 2010) Polazeći od ovog
stava, ispituju se envajronmentalna i socio-ekonomska pitanja kroz
proučavanje različitih tipologija ekološke stambene arhitekture
(primeri: Scott Specht – The Zero House, projekt; Bensonwood Houses
&MIT, Departmant for Architecture, Hhouse_n Research Consortium –
Unity House, Unity, Maine; Ken Yeang – Editt Tower, Singapore);
- održive zajednice i ekološka arhitektura: društveni aspekt ekološke
arhitekture vidi rešenje postojećih envajronmentalnih pitanja (od
proizvodnje energije do klimatskih promena) u decentralizaciji
industrijskog društva i stvaranju manjih samoodrživih zajednica, sa
lokalnom kontrolom društvenog života i ekonomije, koje će preuzeti
odgovornost za životnu sredinu. U ovakvom kontekstu, arhitektonskourbanističko projektovanje izražava organsko formiranje zajednice i
njene veze sa envajronmentom, iz čega sledi podizanje svesti o našem
uticaju na životnu sredinu (Gay, Farmer, 2001), (primeri: Eric Vergne –
Dystopian Farm, NY; Nestor Topchy – Houston Hive);
- elementarne katastrofe i ekološka arhitektura: proučavaju se
arhitektonski programi za smeštaj (Emergency Housing) i
uspostavljanje normalnih tokova života ljudi koji postaju beskućnici
usled klimatskih promena i ratnih razaranja. Postavke ekološke,
održive arhitekture proveravaju se kao odgovor na najteže izazove
savremenog društva, čime se promovišu etičke vrednosti i model
življenja prema principima održivog razvoja kroz ideju arhitektonskog
koncepta, usvojene načine gradnje i upotrebljene materijale (primeri:
Cal-Earth Institute – Sandbag Shelter Prototypes; Shigeru Ban – Paper
Dome, Taiwan, Hualin Temporary Elementary School, Chengdu, China;
Andrew Brorson – The Contigency Arc, Miami, Florida; Jay Stouhtegner
– Water Capsule Project; LAVA – Digital Origami Emergency Shelter);
- socijalna održivost i ekološka arhitektura: proučavanje održive
arhitekture koja se bavi rešavanjem savremenih društvenih problema,
kao što su beskućništvo, siromaštvo, prenaseljenost gradova, urbana
alijenacija, kroz „male” arhitektonske programe: fizičke intervencije na
mikronivou, koje konceptualno „pogañaju” probleme na makronivou
(primeri: Krzysztof Wodiczko – The Homeless Vechile project;
Ecosistema Urbano – Ecobulevar, Madrid; EXYZT – Metavilla, Venice
Biennale, 2006; TYIN Tegnestue – Safe Haven Bathhouse & Library,
Ban Tha Song Yang, Thailand; HA Schlut – Beach Garbage Hotel,
Madrid).
ISTORIJA MODERNE ARHITEKTURE I URBANIZMA: ISTORIJSKI
PRESEDANI MODERNE EKOLOŠKE ARHITEKTURE
Istorija arhitekture, a naročito istorija moderne arhitekture, dobija nova
čitanja u svetlu aktuelnih istraživanja i znanja u oblasti ekološke
183
arhitekture. Iako se envajronmentalni pristupi arhitekturi često vezuju
isključivo za savremene primere i prakse podstaknute novijim naučnim
saznanjima o globalnoj ekologiji, u edukaciju arhitekata neophodno je
uključiti razmatranje ove problematike kroz istorijsku perspektivu. Kritička
oštrica pobornika ekološkog planiranja i projektovanja često se usmerava
prema praksama prethodnog istorijskog perioda modernizma, iako je
upravo u modernoj epohi i razvijena svest i ideja o socijalno i
envajronmentalno odgovornoj arhitekturi. Ove kritike podstakle su novija
istraživanja envajronmentalne istorije arhitekture, meñu kojima se u
novijoj literaturi ističe rad Pedera Ankera (Peder Anker) na istraživanju
istorijskog odnosa arhitektonskog projektovanja i ekoloških nauka i
promena paradigmi kroz koje je se tokom 20. veka profilisala ekološka
arhitektura. (Anker, 2010) Anker pokazuje da savremeni arhitektonski
envajronmentalizam u velikoj meri nastavlja teoriju moderne arhitekture
20. veka, koja je zastupala naučni, socijalno i envajronmentalno
odgovoran pristup projektovanju i grañenju, i ne predstavlja opoziciju
savremenoj ekološkoj arhitekturi.
Polazeći od Ankerovih teza i istraživanja, inovacija silabusa predmeta
„Istorija moderne arhitekture i urbanizma”, postavljene tematske oblasti
izučava sa dodatnim akcentom na istoriju envajronmentalnog pristupa
projektovanju. Postavka silabusa sledi hipotezu da je promena
razumevanja odnosa arhitekture i urbanizma prema životnoj sredini u 19.
i 20. veku, imala ključni uticaj na pojavu moderne arhitekture. Isto tako,
razmatraju se uvidi pojedinih autora koji zastupaju tezu da savremena
ekološka arhitektura potiče od promene kulturnog diskursa još u doba
prosvetiteljstva i Rusoove teze o harmoniji s prirodom, takoñe i
Raskinovih stavova koji nagoveštavaju envajronmentalizam 20. i 21.
veka. (Lloyd Jones, 1998) Osnovni cilj silabusa je da predstavi jednu fino
nijansiranu istoriju moderne arhitekture koja uključuje one koncepte koji
su zasnovani na envajronmentalnim i ekološkim postavkama. Kao primer
ovog pristupa, u nizu studija slučaja, proučavaju se:
- autori koji anticipiraju savremenu ekološku svesnost i čijem je delu
inherentan sveobuhvatni oblikovno i socio-ekonomski envajronmentalni
pristup, kao što su, u oblasti urbanog planiranja, ali i teorije društva,
Patrik Gedis (Patrick Geddes) i Ebenizer Hauard (Ebenezer Howard),
pored Ričard Bakminster Fulera (Richard Buckminster Fuller) i
njegovog zalaganja za ekološku odgovornost i univerzalni pristup
istraživanju i projektovanju koje će osigurati opstanak ljudske vrste
ugrožen problemima životne sredine i njihovim posledicama po ljudsko
zdravlje (Anker, 2010);
- fragmentarna ili celovita konceptualna utemeljenost dela prominentnih
predstavnika herojskog perioda moderne arhitekture u odnosu prema
prirodi, u smislu aniticipiranja problema prouzrokovanih mašinskim
184
dobom i predloga za njihovo rešenje (primeri: Alvar Aalto, Frank Lloyd
Wright - organic architecture; Frank Lloyd Wright - Broadacre City; Le
Corbusier, Ludwig Mies van der Rohe, Johannes Duiker, Bernard
Bijvoet, i drugi - eksperimenti na tragu eko-osetljivosti 21. veka);
- utopijske vizije gradova avangardne i neoavangardne arhitekture 20.
veka, sa fokusom na envajronmentalnom aspektu ovih ideja i
konceptualnoj meñurelaciji hronološki udaljenih primera, počev od
1920tih godina prošlog veka, pa do najnovijih projekata Emergency
Architecture (primeri: G. Krutikov – Leteći grad, 1928; Kiyonori
Kikutake – Marine City, 1960; Kisho Kurokawa – Agricultural City,
1961; Kisho Kurokawa – Helix City, 1960; Arata Isozaki – Clusters in
the Air, 1960-62; Hans Hollein – Compact City, 1964; Archigram –
Walking City, Plug-in City, 1964; Haus-Rucker Co. – The Yellow Heart,
1968; SUPERSTUDIO – City of Hemispheres, 1970).
ZAKLJUČNE NAPOMENE
U zaključku, istakle bismo cilj ovog rada da ukaže na moguće pravce
inovacije kurikuluma u studijama arhitekture u procesu re-akreditacije
koji se tiču podizanja svesti o klimatskim promenama, kroz sticanje
znanja o značajnim pomacima u savremenoj teoriji i praksi urbanističkoarhitektonskog projektovanja. Pored punog uvažavanja principa i prakse
integralnog projektovanja i multidisciplinarnog pristupa, savremena
edukacija arhitekata podrazumeva:
1)
proaktivnu orijentaciju studija prema realnostima uslova
postindustrijskih gradova: envajronmentalno i socijalno održive strategije
razvoja;
2)
savremeni
pristup
inovaciji
kurikuluma
visokoškolskog
obrazovanja u oblasti arhitekture i urbanizma, koji, pored
multidisciplinarnosti, u razne nivoe studijskog programa i procesa učenja
u punom smislu integriše envajronmentalne aspekte, kao ključne
didaktičke i metodičke postavke.
Ujedinjene nacije su 2002. proglasile Deceniju obrazovanja za održivi
razvoj (Decade of Education for Sustainable Development, DECD), 200514, u kojoj univerziteti treba da u najvećoj meri budu mesta za učenje i
istraživanje za održivi razvoj. (EDUCATE, 2011) Povelja Ujedinjenih nacija
o arhitektonskom obrazovanju (UNESCO/UIA Charter For Architectural
Education, 1996) u prerañenoj verziji iz 2005, postavlja, kao jednu od
tačaka nastavnog plana visokoškolskih ustanova za arhitektonsko
obrazovanje, razvijanje svesti o odgovornosti, pored drugog, i prema
ekološkim vrednostima, što podrazumeva uključenje envajronmentalnih
studija u arhitektonski kurikulum. (Lerner, Tochtermann, et al., 2005)
185
Kao što je jasna potreba za sveobuhvatnom integracijom principa
projektovanja u skladu sa održivim razvojem u visokoškolskom
obrazovanju novih generacija arhitekata, takoñe postoji i svest o
preprekama koje se tiču, izmeñu ostalog: neefikasnosti univerzitetskih
nastavnih programa u smislu metodične implementacije postavljenog
cilja, naime usvajanja svih različitih aspekata održivog razvoja, kao što
su: ekonomske, socio-političke, etičke i estetske vrednosti (osim onih
vezanih za zaštitu životne sredine, upravljanja resursima i smanjenja
emisije ugljendioksida), kao i jasne podeljenosti izmeñu teorijske i
stručne nastave. The EDUCATE Action (Environmental Design in
University Curricula and Architectural Training in Europe)62, u toku tri
godine, radi na ostvarenju primene holističkog pristupa gde se
obrazovanje stručnjaka ne završava na stavu da je projektovanje samo
kreativno rešenje problema, već se posmatra i kao šansa za
restrukturiranje arhitektonske kulture kroz razvijanje analitičkog
razmišljanja, razumevanje različitih predmeta i disciplina i negovanje
nezavisnog mišljenja studenata. (Altomonte, 2009) U jednoj od
publikacija izdatih u okviru ovog programa je zabeleženo da The
Architectural Association School of Architecture, iz Londona, u svom
kurikulumu već više od pola veka sadrži i envajronmentalne studije, koje
se na osnovim studijama primenjuju paralelno u okviru tehničkih i studija
iz oblasti istorije i teorije arhitekture. (EDUCATE, 2011)
U skladu sa predviñanjem nekih autora, do 2015. godine, u razvijenim
zemljama će održivo arhitektonsko projektovanje činiti mainstream
arhitektonske produkcije, sa, još uvek, velikim potencijalom za širenje
saznanja. (McLennan, 2004) U tom svetu će visoko obrazovanje koje
podstiče sumnju i razvija maštu, dovodeći u pitanje vladajuće stavove u
društvu, za koje pledira Ričard Rorti (Richard Rorty) u knjizi Philosophy
and Social Hope (Bauman, 2009), biti upravo način na koji treba
ohrabrivati studente da traže definicije zelene arhitekture, čiji budući
uspeh zavisi od sposobnosti arhitekata da budu uključeni u proces
pregovaranja i da sa različitih tačaka pristupaju problemu održivog
projektovanja. (Gay, Farmer, 2001)
Smatramo, na osnovu iznetih činjenica i uvida, da je kritička svest o
ključnim konceptima principa projektovanja u skladu sa održivim
razvojem, zatim komparativno i sintetičko razmatranje ove teme,
sprovedeno kontinuirano kroz različitne nivoe u visokoškolskom
62
Program je pokrenula The European Agency for Competitiveness and
Innovation (EACI) pod pokroviteljstvom European Commission, u sklopu
“Intelligent Energy Europe” Programme 2008, a sprovodi se od juna 2009. na
šest univerziteta u šest zemalja Evropske unije.
186
obrazovanju arhitekata, pristup na osnovu kojeg je neophodno dalje
obnavljanje kurikuluma u oblasti istorije i teorije arhitekture kao deo
suštinski integrisanog osnova nastavnog programa kompatibilnog
vrednostima održivog razvoja.
LITERATURA
Allen, S.: Points + Lines: Diagrams and Projects for the City, Princeton
Architectural Press, New York, 1999.
Altomonte, S.: “Environmental Education for Sustainable Architecture”, Review of
European Studies, 2, 2009, 12-21: http://www.ccsenet.org/journal.html
Anker, P.: From Bauhaus to Ecohouse: a History of Ecological Design, Louisiana
State University Press, Baton Rouge, 2010.
Bauman, Z.: Fluidni život, Mediterran Publishing, Novi Sad, 2009.
Bañon Gomis, A. J., Parra M. G. et al.: “Rethinking the Concept of Sustainability”,
Business and Society Review, 116/2, 2011, 171-191.
Blagojević, Lj.: “Mediating Postindustrial City Issues and Realities in the Study
Process: Innovating Architecture Design Studio Curricula and Teaching
Methodology”, International Scientific Conference & XXIV Meeting of Serbian
Surveyors: Professional Practice and Education in Geodesy and Related
Fields. Proceedings, University of Belgrade – Faculty of Civil Engineering,
Beograd, 2011, 431-436.
Ćorović, D.: “The Garden City Concept: from Theory to Implementation — Case
Study: Professors' Colony in Belgrade”, Serbian Architectural Journal, 1,
2009, 65-80.
EDUCATE: Framework for Curriculum Development, 2011: http://www.educatesustainability.eu/educate-framework
Gay, S., Farmer, G.: “Reinterpreting Sustainable Architecture: The Place of
Technology”, Journal of Architectural Education, 54/3, 2001, 140-148.
Goodbun, J.: “Gregory Bateson's Ecological Aesthetics – an addendum to Urban
Political Ecology”, Field: a free journal for architecture, 4/1, 2010, 35-46:
http://www.field-journal.org/uploads/file/2011%20Volume%204/fieldjournal_Ecology.pdf
Lerner, J., Tochtermann, W. et al.: UNESCO/UIA Charter For Architectural
Education, 2005: http://www.aij.or.jp/jpn/aijedu/chart_ang.pdf
Lloyd Jones, D.: Architecture and the Environment: Bioclimatic Building Design,
Overlook Press, New York, 1998.
Lylle, J. T.: Regenerative Design for Sustainable Development, John Wiley &
Sons, Inc., New York, 1994.
McLannan, J. M.: The Philosophy of Sustainable Design, Ecotone, Kansas City,
2004.
Mostafavi, M., ed.: Ecological Urbanism, Lars Müller Publihers, Baden, Harvard
University School of Design, Cambridge, Mass., 2010.
Van Ypersele, J.-P.: “Climate Change, Cities, and the IPCC”, Sustainable
City/Developing World, ISOCARP Review, 06, 2010, 80-88.
Waldheim C., ed.: The Landscape Urbanism Reader, Princeton Architectural
Press, New York, 2006
187
188
UČEŠĆE JAVNOSTI, LOKALNE SAMOUPRAVE, NVO I
PARTICIPACIJA GRAðANA U RAZVOJU NASELJA
PARTICIPATION OF THE PUBLIC, LOCAL GOVERNMENTS, NGOs
AND CITIZENS IN THE PROCESS OF URBAN DEVELOPMENT
Vesna Zlatanović-Tomašević
Visoka grañevinsko-geodetska škola strukovnih studija, studijski program ARHITEKTURA,
Beograd
ABSTRAKT
Smisao donošenja zakona o lokalnoj samoupravi je na prvom mestu
transfer centralizovanih funkcija države na lokalni nivo i u isto vreme
redefinisanje uloge i odgovornosti centralne vlasti, lokalne vlasti i
zajednica i omogućaavanje potpunijeg uključivanja grañana u procese
donošenja odluka. Javni infrastrukturni sistemi i institucije, su važne ne
samo za naselja, već i za ekonomski život celokupne nacije, a uloga
lokalnih vlasti je ta koja je zadužena za obezbeñenje adekvatnog nivoa
usluga za potrebe svog stanovništva. Javne finansije su sredstvo koje
spaja političke programe, razvojne vizije i nedostignute ljudske potrebe
sa svakodnevnim svetom modernog urbanog života.
Ključne reči: lokalna samouprava, javne finansije, planiranje, grañani
ABSTRAKT
The purpose of declaring the Local Governament Law is in the first place
the transfer of centralized functions of the State to local level and in the
same time to redefine the role and responsibilities of central
governament, local governament and communities, and to enable the
citizens to become more involved in the process of decision making.
Public infrastructural systems and institutions are important not only for
the settlements, but also for the economy of the nations, and the role of
local governament is to provide adequate level of services for its
population needs. Public finances are the link between political programs,
visions of development, unsatisfied human needs and the everyday world
of modern urban life.
Keywords: Local governament, public finances, planning, citizens
189
UVOD
Lokalna samouprava ima svoje izvor u tradiciji slobodnih gradova koji se
u Evropi javljaju u Srednjem veku. Oni u jednoj meri predhode
nacionalnim državama kakve mi danas poznajemo, tako da se često čuje
teza da je njihovo pravo na lokalnu samoupravu izvorno, odnosno da nije
darovano od strane države. Značajna posledica ovakvog viñenja je da se
državi ne priznaje pravo da grubo naruši pravo na lokalnu samoupravu.
Suština decentralizacije sastoji se u odreñivanju karaktera lokalne
samouprave.
Srbija ima tradiciju lokalne samouprave još iz vremena dok je bila pod
Turcima, kad je naš narod prve oblike autonomije od Otomanske imperije
počeo da ostvaruje kroz vidove lokalne samouprave, tako da je
decentralizacija Srbije utemeljena u srpskoj državnoj i državotvornoj
tradiciji.
Savet Evrope je 15. oktobra 1985. godine usvojio Evropsku povelju o
lokalnoj samoupravi radi definisanja optimalnog obima i prirode
decentralizacije. Pravno regulisanje lokalne samouprave se od tada u
dobroj meri bazira na usklañivanju lokalnog zakonodavstva sa ovom
Poveljom. Povelja ne propisuje idealni model lokalne samouprave, već
samo precizira standarde u pravima lokalnih organa vlasti ispod kojih ne
bi trebalo ići. Centralni princip Povelje, koji odreñuje prirodu lokalne
samouprave, je supsidijarnost koji istovremeno predstavlja jedan od
osnovnih principa evropske integracije i ključan je za razumevanje svih
procesa koji se odigravaju na poddržavnom nivou. « Javne poslove
načelno mogu da obavljaju one vlasti koje su najblže grañanima » što
znači da sve što neka lokalna zajednica ili region mogu samostalno da
urade ne treba da rade viši organi vlasti kao što su pokrajina ili država.
Povelja odreñuje minimume ispod kojih se u ureñenju lokalne
samouprave ne treba ići.
Da bi se obezbedile potrebe čak i na sasvim skromnom nivou i omogućio
razvoj naselja srazmerno budućim zahtevima, lokalne vlasti moraju da
raspolažu odreñenim ključnim izvorima pored odgovarajuće nadležnosti.
LOKALNA SAMOUPRAVA I PLANIRANJE RAZVOJA NASELJA
Danas se procenjuje da je stepen urbanizacije u Srbiji nesto veći od 50%.
U toku su kretanja stanovništva na relaciji selo-grad, koja su nedovršena
i nepredvidiva, uzimajući u obzir i veliki priliv izbeglog stanovništva, koji u
budućnosti treba kontrolisano i organizovano da naseljava prostor i
naselja u Srbiji. Današnju situaciju u pojedinim naseljima karakteriše
ugrožen prirodni pejzaž, koji je napadnut nekontrolisanom izgradnjom.
Pojedina naselja su tako izgubila svoju fizionomiju ureženih naselja.
190
Koncept razvoja naselja se odvija u skladu sa društveno-ekonomskim
promenama, koje imaju odreñene posledice na korišćenje prostora,
Lokalni organi vlasti imaju veliku odgovornost za strategije dugoročnog
planiranja i upravljanja prostorom, koje mora da bude u skladu sa
principima mudrog korišćenja resursa i zaštite životne sredine.
Osnovni zadatak regiona i opština je da donesu teritorijalno integrisane i
lokalno prilagoñene razvojne strategije. Razvojna politika naselja
prvenstveno se zasniva na:
• Konzerviranju, zaštiti, unapreñenju i definisanju kapaciteta (ako
je dalji razvoj ograničen) prirodnog područja,
• Stimulisanju kompaktne razvojne politike lokalne zajednice,
povećanje saobraćajne efikasnosti urbanih i ruralnih ambijenata,
• Optimalizaciji gustina stanovanja (obezbeñenje troškovne
efikasnosti i efikasnosti infrastrukturnih investicija), zaštita
poljoprivrednog zemljišta,
• Ravnoteži izmeñu smeštaja radne snage i mogućnosti
zapošljavanja,
• Ograničenju korišćenja automobila i podsticanje javnog prevoza,
• Razvijanju informacionih tehnologija radi smanjenja nepotrebnog
transporta roba,
• Razvijanju komunalnih usluga, pogodnosti i raznih programa radi
razvijanja osećanja pripadnosti odreñenoj zajednici,
• Podsticanju celovitosti ambijenta kao važnog elementa urbane
infrastrukture,
• Obezbeñenju da planovi, razvojne politike, programi i projekti
javnog i privatnog sektora sadrže principe obazrivosti i zaštite
životne sredine,
• Konceptu neto-ekonomskih koristi prilikom vrednovanja razvoja i
isticanja potreba da se rehabilituje okolina i restaurira oštećeni
habitat,
• Prihvatanju raznolikosti i načina života i njihove implikacije za
razvoj stanovanja i društvenih usluga,
• Predlaganju više opcija za zadovoljenje budućih potreba lokalne
zajednice i otvaranje procesa demetropolizacije glavnih gradova,
• Podsticanje razvoja gradova srednje veličine radi dobijanja
balansirane hijerarhije gradova, kao uslova za realizaciju odžive
hijerarhije gradova i naselja
Poslednjih godina su Mañarska, Austrija, Francuska i Engleska uspele da
obuzdaju i smanje demografski rast svojih glavnih gradova uz
istovremeno podsticanje rasta i razvoja malih gradova i gradova srednje
veličine. Holandija i neke druge zemqe su već poznate po visokom
stepenu društveno-ekonomske i urbanističke uravnoteženosti razvoja.
Drugim rečima sve ove zemlje su uspele da eliminišu monopolski položaj
svojih glavnih gradova i da istovremeno ostvare visok stepen socijalne
191
integracije u prostoru. Brojni veći, manji i gradovi srednje veličine uspeli
su da steknu svoje identitete i odgovarajuću ulogu u nacionalnoj i
regionalnoj mreži gradova.
Bitne pojave u urbanom razvoju naselja se ogledaju u cenovnom izrazu
preko cena radnih mesta, stana, komunikacija, izgradnje komunalnih
sistema, javnih i socijalnih objekata, takozvanih urbanih aktivnosti. Ove
aktivnosti podižu ili obaraju socio-kulturnu, ekonomsku, i ekološku cenu
grada. Urbanističko planiranje generiše realne troškove u smislu
angažovanja odreñenih resursa: troškove javnog sektora (koji se odnose
na pripremanje i primenu urbanističkih planova) i troškove privatnog
sektora (pribavljanja odreñene urbanističke dokumentacije).
Urbani razvoj je značajan faktor za realizaciju održivog razvoja u
budućnosti, koji obuhvata politike i programe koji treba da dovedu do
ekološki održive budućnosti. Zato planiranje danas karakteriše visoki
stepen decentralizacije i lokalne samouprave, a državni organi deluju na
svim nivoima uz učestvovanje stanovnika na lokalnom nivou, pa su
osnovne karakteristike planiranja u funkciji održivog razvoja:
• reagovanje na vreme na nepredvidive pojave u prostoru;
• pretvaranje neizvesnih tendencija u izvesne;
• prilago|avanje strukturnim promenama i usmeravanje istih;
• stvaranje opštih uslova za razvoj;
• otvorenost za promene;
• permanentno planiranje;
• komplementarnost tržišta i plana.
Kakva je uloga lokalnih organa vlasti može se zaključiti iz Glave 28,
Agende 21( iz 1992g), koja se tumači kao Lokalna Agenda 21: “lokalni
organi vlasti igraju vitalnu ulogu u obrazovanju, mobilisanju i podsticanju
stanovništva na dodatne napore u cilju implementacije održivog razvoja”.
U okviru Kuritiba Svetskog urbanog foruma, razrañeni su principi
delovanja lokalnih zajednica u implementaciji održivog razvoja. Naglašena
je potreba procesa konsultacija i partnerstva, kao uslova za realizaciju
lokalnih planova zaštite i unapre|enja životne sredine.
Alborgova povelja (1994) evropskih gradova i varoši, posvećena održivom
razvoju i potpisana od 80 evropskih lokalnih organa vlasti i 253
predstavnika meñunarodnih organizacija, nacionalnih vlada i raznih
drugih institucija, obavezuje sve potpisnike da do 1996g. implementiraju
“lokalnu Agendu 21” i da ugrañuju koncept održivog razvoja u lokalne
akcione planove. Kroz izradu i realizaciju lokalnih akcionih planova, lokalni
organi vlasti, na najbliži način doprinose realizaciji “Petog programa za
zaštitu životne sredine” Evropske unije.
Implementacija strategije održivog razvoja se sprovodi instrumentima za
realizaciju ekosistemskog pristupa urbanom menadžmentu. Široki obim
raznih aktivnosti, sa pozitivnim ekološkim posledicama, uspešno je
primenjen u mnogim gradovima, i gradovi koriste ova iskustva koja
192
objedinjuju u svojim dokumentima lokalnih organa vlasti a radi realizacije
principa održivog razvoja i definisanja strategije održivog razvoja. Pored
politike zaštite, zasnovane na ekološkom monitoringu, aditovanju
resursima, ekološkim računima, treba uključiti i različite tipove indikatora
za merenje kvaliteta životne sredine i održivog razvoja (Alborg povelja
1994).
Evropska Unija je 1996g. razmatrala usaglañenost 33 pravna akta u
oblasti životne sredine zemalja CIE (u tranziciji) i uporeñivala ih sa aktima
EU. Akta EU su grupisana u osam oblasti, prema strukturi zakonodavstva
u ovoj oblasti i to:
1. odredbe o životnoj sredini ustavnog karaktera;
2. regulativu koja se odnosi na politiku životne sredine;
3. regulativu koja se odnosi na vazduh;
4. regulativu koja se odnosi na hemijske, industrijske rizike i
biotehnologije;
5. regulativu koja se odnosi na zaštitu prirode;
6. regulativu koja se odnosi na buku;
7. regulativu koja se odnosi na otpad;
8. regulativu koja se odnosi na vodu.
Konstatovano je da su to u većini solidna pravna dokumenta, a najveća
usaglañenost je u oblasti zaštite prirode, a najmanja u sferi hemijskih,
industrijskih rizika i biotehnologiji.
Uporeñujuci propise u našoj zemlji po istim kriterijumima, može se
konstatovati sledeće: da postoji regulativa, da je do izvesne mere
razrañena, da treba usaglasiti pojedine norme i standarde sa propisima
EU. Nasim Ustavom se ureñuje i obezbeñuje sistem zaštite i unapreñenja
životne sredne, zaštita i unapreñenje biljnog i životinjskog sveta, a
opština preko svojih organa saglasno važećim zakonima obavlja sledeće:
1. donosi program razvoja, urbanistički plan, budžet i završni
račun;
2. ureñuje i obezbeñuje obavljanje i razvoj komunalnih
delatnosti;
3. ureñuje i obezbñuje korišćenje gradskog grañevinskog
zemljišta i poslovnog prostora;
4. stara se o izgradnji, održavanju i koršćenju lokalnih puteva
i ulica i drugih javnih objekata od opštinskog značaja;
5. stara se o zadovoljenju odreñenih potreba grañana u
oblasti kulture, obrazovanja, zdravstvene i socijalne
zaštite, društvene brige o deci, fizičke kulture, javnog
obavečtavanja, turizma i ugostiteljstva, začtite i
unapreñivanja životne sredine i u drugim oblastima od
neposrednog interesa za grañane;
193
6. izvršava zakone i druge propise i opšte akte Republike
Srbije, čije izvršavanje je povereno opštini, obezbeñuje
izvršavanje propisa i opštih akata opštine;
7. obrazuje organe, organizacije i službe za potrebe opštine i
ureñuje njihovu organizaciju i rad;
8. obavlja i druge poslove utvrñene Ustavom i zakonom, kao i
statutom opštine.
Važećim zakonima se finansiranje razvoja lokalne samouprave načelno
sprovodi: iz cene usluga, sredstava javnih prihoda i naknada koje se
naplaćuju od investitora i korisnika.
U Evropskoj Povelji o lokalnoj samoupravi se kaže sledeće:
• lokalne vlasti će u skladu sa ekonomskom politikom zemlje, imati
pravo na odgovarajuće sopstvene izvore finansiranja, kojima će
raspolagati slobodno u okviru svojih ovlašćenja,
• najmanje jedan deo sredstava lokalne vlasti poticaće od lokalnih
taksi i naknada za koje lokalne vlasti, u meri utvrñenoj statutom,
imaju pravo da utvñuju stope,
• sistemi finansiranja na kojima se zasnivaju izvori sredstava
lokalnih vlasti treba da budu dovoljno raznoliki i elastični,kako bi
omogućili usklañivanje, u najvećoj meri, sa stvarnim promenama
troškova koje nametne obavljanje dužnosti vlasti,
• koliko god je moguće, sredstva koje se prenose lokalnim vlastima
neće imati karakter namenskih sredstava. Dodelom tih sredstava
ne može se ugroziti diskreciono pravo lokalnih vlasti da vode
politiku u okviru svojih ovlašćenja.
Budžet jedinice lokalne samouprave je ključni finansijski i strateški
dokumenat lokalne samouprave. On odreñuje stav lokalne vlasti u
pogledu planiranih akcija pružanja usluga grañanima i razvoja date
jedinice lokalne samouprave. S obzirom da je reč o osnovnom
dokumentu politike lokalne zajednice, budžet je važno sredstvo za
informisanje.Generalno govoreći, kvalitet usluga i obim kapitalnih
investicija, na lokalnom nivou, zavisi od oporezivanja. Ono što se predvidi
lokalnim budžetom po pravilu je strogo obavezujuće i uslovljava kasnije
akcije lokalne skupštine.
Lokalne vlasti, saglasno našim propisima, su odgovorne za politiku
održivog razvoja naselja, jer su direktno uključene u izradu, donošenje i
sprovoñenje urbanističkih planova, kod nas. Planovi se usvajaju u
širokom stručnom i opštem postupku razmatranja u javnosti pre
donošenja, (javni uvid, stručna diskusija, rasprava). Urbanističkim
planovima, koje donosi lokalna vlast, se konkretizuje nacionalna, državna
politika ureñenja prostora i razrešavaju odnosi države, lokalne
samouprave i pojedinaca u ureñenju prostora. Njime se ohrabruje i
pospešuje
ureñenje
i
participacija
javnosti
u
donošenju
plana.Usmeravanje i kontrola razvoja naselja stavlja lokalnu samoupravu
194
u jedinstvenu poziciju koja omogućava, formiranje efikasnijih socijalno
pravednijih i manje birokratskih načela u implementaciji planskih
dokumenata .
UČEŠĆE NEVLADINIH ORGANIZACIJA U PLANIRANJU RAZVOJA
NASELJA
Danas je u Srbiji registrovano više od 200 ne vladinih organizacija (NVO)
koje se bave različitim pitanjima. One su sve deo veće zajednice od preko
20.000 udruženja grañana i organizacija grañanskog društva ili civilnog
sektora, ali se aktivnom može smatrati tek svaka deseta, ili 2-3.000 od
ukupnog broja.
Nagli rast NVO i ''trećeg sektora'' je evidentiran posle 2000. godine iz
sledećih razloga: prvi je politički razlog; drugi je nizak nivo zaštite životne
sredine (Srbija je oko 2-4 decenije iza razvijenih zemalja); treći razlog su
''crne tačke'' kojih je mnoštvo, a povećao se i broj posle bombardovanja
NATO-snaga (Novi Sad, Pančevo, Bor, Kragujevac, i dr); četvrti razlog je
nedostatak ekspertiza i profesionalnih kadrova u državnim strukturama
prvenstveno zaduženim za zaštitu životne sredine
U 2000. godini je pokrenuta Nacionalna ekološka akcija /NEA/ čiji je cilj
učestvovanje u donošenju svih odluka važnih za zaštitu životne sredine
na nacionalnom i lokalnom nivou, kroz definisanje nacionalne strategije i
akcionog plana za zaštitu životne sredine, uzajamnoj saradnji i izboru
pravih prioriteta koji bi bili preporučeni Paktu za stabilnost jugoistočne
Evrope.
Evidentno je danas da na primer ekološke NVO predstavljaju gotovo
12% svih NVO i udruženja grañana Srbije, a da od 22 oblasti aktivnosti,
najveći procenat aktivniosti se odnosi na: razvoj civilnog društva
/22.8%/, socijalne usluge /13.89%/, ekologiju – zaštitu životne sredine
/11.49%/, omladinu /5.9%/, kulturu /5%/, a na ostale aktivnosti otpada
40.62% NVO. Aktivnosti nevladinih ekoloških organizacija se odnose na:
pokretanje kampanja za upozoravanje javnosti (78%), obrazovanje
(72%), organizovanje konferencija i sastanaka (69%),
razmene
informacija (65%), i ''umrežavanje'' (62%).
Može se zaključiti da je u poslednjih 6-7 godina došlo do poboljšanja u
pravnom, političkom i institucionalnom okruženju u kojem će ubuduće
delovati ''grañansko društvo''. Zakon o zaštitu životne sredine je prvi
uneo odredbe o NVO, i omogućio da se stvara uzajamno poverenje,
poštovanje i odgovornog partnerstva sa državnim institucijama,
Skupštinom, Vladom, sa susednim zemljama, regionom i EU.
Da bi se i pored svega do sada rečenog, na neki način, unapredio rad
nevladinih organizacija, potrebno je i dalje usavršavati pravni, fiskalni
okvir, pristup izvorima informacijama, saradnju sa državnim institucijama,
smanjiti uticaj režimske propagande, pojačati i poboljšati aktivnosti i dr.
195
UČEŠĆE JAVNOSTI I PARTICIPACIJA GRAðANA U PLANIRANJU
RAZVOJA NASELJA
Evropska deklaracija o pravima grañana u gradovima polazi od
činjenice da korišćenje prava u gradovima, treba da bude zasnovano na
solidarnosti i odgovornom prihvatanju dužnosti. Grañani evropskih
gradova imaju pravo na sledeće:
1. Bezbednost: Grad mora da bude u najvećoj mogućoj meri
bezbedan i siguran i zaštićen od delikvenata i agresije.
2. Nezagañena i zdrava sredina: Sredina mora da bude zaštićena od
buke, a vazduh i zemljište zaštićeni od zagañivača. Priroda i
prirodni resursi tekoñe moraju biti zaštićeni od raznih polutanata.
3. Zaposlenost: Grad mora da stvara uslove za zapošljavanje. Svaki
pojedinac ima pravo da učestvuje u ekonomskom razvoju grada i
ima pravo na ličnu, finansijsku autonomiju.
4. Stanovanje: Adekvatna ponuda i izbor stanova u skladu sa
mogućnostima svakog pojedinca i porodice koji garantuje
pristojne uslove života i pravičnost.
5. Mobilnost: Neograničena mobilnost i sloboda kretanja i
harmonična ravnoteža korisnika javnih komunalnih sistema i
usklañen razvoj izmeñu javnog saobraćaja i pratećeh funkcija.
6. Zdravstvo: Objekti i instalacije zdravstva moraju biti razvijeni do
nivoa koji stanovnicima obezbeñuje fizičko i psihičko zdravlje.
7. Sport i dokolica: Sport i dokolica sa rekreacijom moraju biti
dostupni svim grañanima bez obzira na starost, dohodak i druge
statusne karakteristike, a grad mora da razvija široku ponudu
objekata i instalacija za sport i rekreaciju.
8. Kultura: Dostupnu participaciju na širokoj skali kulturnih i
kreativnih aktivnosti.
9. Multikulturalna integracija: Istovremeni razvoj zajednica sa
različitim kulturnim, etničkim i religioznim karakteristikama.
10. Visok kvalitet arhitekture i fizičke okoline: Razvijanje što
kvalitetnijih arhitektonskih oblika i pažljiva restauracija istorijskog
i arhitektonskog nasleña.
11. Harmonizacija funkcija: Funkcije stanovanja, rada, komuniciranja
i raznih socijalnih aktivnosti treba da budu harmonično i stvarno
razvijene.
12. Participacija: Pluralističke demokratske strukture i urbani
menadžment karakterišu se saradnjom izmeñu različitih činilaca.
Saradnja mora da bude zasnovana na pomoći, informacijama i
što manjoj regulaciji.
13. .Ekonomski razvoj: Lokalna zajednice treba da budu veoma
opredeljena u pogledu stvaranja direktnih ili indirektnih uslova za
ubrzani ekonomski rast.
196
14. .Održivi razvoj: U svim slučajevima lokalni organi nastoje da
uspostave ravnotežu izmeñu ekonomskog rasta i životne sredine.
15. Robe i usluge: Lokalni organi vlasti dužni su da preko odgovornih
organizacija (javna preduzeća), privatnih preduzimača ili
mešovitih organizacija, ponude svojim grañanima dovoljan obim,
strukturu i kvalitet odgovarajućih dobara i usluga.
16. Prirodna bogatstva i resursi: Lokalni organi vlasti su obavezni da
racionalno upravljaju i gazduju imovinom i resursima na svojoj
teritoriji.
17. Lična očekivanja: U gradu moraju vladati takvi uslovi koji su
pogodni za realizaciju dobrobiti i individualnih, socijalnih,
kulturnih, moralnih i duhovnih vrednosti.
18. Meñuopštinska saradnja: Grañani imaju pravo da učestvuju u
svim oblicima saradnje sa opštinama i gradovima svoje zemlje i
drugih zemalja bez ikakvih posrednika i raznih drugih
ograničenja.
19. Finansijski mehanizam i finansijska struktura: Lokalni organi
vlasti treba da budu osposobljeni za blagovremeno iznalaženje
finansijskih sredstava za finansiranje potreba i aktivnosti koje su
definisane u ovoj deklaraciji.
20. Ravnopravnost: Lokalni organi vlasti su dužni da svim grañanima
osiguraju gore navedena prava, bez obzira na pol, starost,
poreklo, socijalni status, ekonomski i politički položaj ili na fizičke
i psihičke nedostatke.
Evropska urbanistička povelja je nastala u okviru Evropskog saveta
kao rezultat rada na politici urbanizacije i kampanje koju je Savet vodio
od 1980. do 1982. godine, na temu: ''Urbana renesansa''. Kampanja, koje
je inače obuhvatila organe vlasti i najširu javnost bila je usmerena na
sledeća osnovna područja:
• Unapreñenje urbane strukture,
• Rehabilitacija postojećih stambenih fondova,
• Formiranje novih prostornih mogućnosti za socijalni i kulturno
razvoj,
• Razvoj lokalnih zajednica i participacija grañana
U skladu sa nastojanjima Saveta Evrope da unapredi ljudska prava, u
okviru kampanje su u većoj meri isticane potrebe za podizanje
kvalitativnih, a manje kvantitativnih aspekata urbanog razvoja.Osnovni
slogan kampanje bio je: ''Za bolji život u gradovima'' (''A better life in
towns''; ''Des villes pour viver'' ; ''Stadte yum leben'')Zahvaljujući
kampanji, u okviru Evropskog saveta urañen je program urbane politike
za period 1982-1986. godine. Program je uradio Meñuvladin komitet,
sastavljen od predstavnika-eksperata ministarstva koja su odgovorna za
pitanja urbanog razvoja.Povelja je sačinjena u uverenju da grañani
poseduju osnovna urbana prava kao što su:
197
1.
2.
3.
4.
zaštita od raznih vidova agresije.
zašita od zagañenosti vazduha i buke,
odbrana i zaštita od posledica destrukcije urbane okoline,
pravo grañana da kontrolišu ponašanje i rad lokalnih organa
vlasti,
5. pravo grañana na adekvatne uslove stanovanja, zdravstvenu
zaštitu i kulturni razvoj, i
6. slobodu mobilnosti grañana.
U Povelji se insistira da su sva ova i druga prava dostupna svima
stanovnicima grada, bez ikakve diskriminacije u pogledu starosti, rase,
religije, porekla ili socio-ekonomske i političke pozicije i fizičkih ili
psihofizičkih nedostatka.
Na regionalnom i lokalnim organima vlasti leži osnovna odgovornost da
zaštite sva prava grañana preko razvijanja odgovarajućih političkih pravila
ponašanja i odgovarajuće pravne strategije.
U pogledu strukture, Povelja sadrži niz kratkih i jasnih principa koji se
odnose na različite aspekte urbanog razvoja. Uz svaki princip dato je
dodatno tumačenje pojma i značaja.
Kod nas je zakonom o planiranju i izgradnji („SGRS“br.72 od 03.09.2009)
i izmenom i dopunom istog zakona („SGRS“br.24/11 od 31.3.2011.)
regulisano učešće grañana u izradi planskih dokumenata, u postupku
javnog uvida u predloge planskih dokumenata. Grañani imaju pravo na
stavljanje pismenih primedbi tokom javnog uvida i to na predloge
prostornih planova jedinica lokalne samouprave, generalnih urbanističkih
planova i planova generalne regulacije jedinica lokalne samouprave, i na
dobijanje pismenog odgovora na dostavljene primedbe.
Zakonom o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja ureñuju
se prava javnosti na pristup informacijama od javnog značaja kojima
raspolažu organi javne vlasti, radi ostvarenja i zaštite interesa javnosti da
zna, i ostvarenja slobodnog demokratskog poretka i otvorenog društva.
Organi javne vlasti su: državni organi, organi teritorijalne autonomije,
organi lokalne samouprave, kao i organizacije kojima je povereno vršenje
javnih ovlašćenja; pravno lice koje osniva ili finansira u celini, odnosno u
pretežnom delu, državni organ. Kada organ vlasti ne poseduje dokument
koji sadrži traženu informaciju, proslediñuje zahtev Povereniku i
obavestiće Poverenika i tražioca o tome u čijem se posedu, po njegovom
znanju, dokument nalazi
Važećim zakonom o zaštitniku grañana ustanovljava se Zaštitnik grañana
kao nezavisan državni organ koji štiti prava grañana i kontroliše rad
organa državne uprave, organa nadležnog za pravnu zaštitu imovinskih
prava i interesa Republike Srbije, kao i drugih organa i organizacija,
preduzeća i ustanova kojima su poverena javna ovlašćenja. Zaštitnik
grañana se stara o zaštiti i unapreñenju ljudskih sloboda i prava. Pod
pojmom grañanin, u smislu ovog zakona, podrazumeva se ne samo
198
fizičko lice koje je domaći državljanin, već i svako fizičko lice strani
državljanin, kao i svako domaće ili strano pravno lice o čijim pravima i
obavezama odlučuju organi uprave.
Iz svega napred navedenog može se zaključiti da je i naš zakonodavni
okvir u oblasti učešća javnosti i grañana u razvoju naselja u duhu
evropskih propisa,iali i da ga u odreñenim segmentima treba unaprediti.
ZAKLJUČAK
Lokalne vlasti su odgovorne za politiku održivog razvoja naselja, jer su
direktno uključene u izradu, donošenje i sprovoñenje prostornih planova
lokalne samouprave i urbanističkih planova. Planovi se usvajaju u
širokom stručnom i opštem postupku razmatranja u javnosti pre
donošenja, kroz javni uvid, stručnu diskusiju, raspravu. Planovima, koje
donosi lokalna vlast, se konkretizuje nacionalna, državna politika
ureñenja prostora i razrešavaju odnosi džave, lokalne samouprave i
pojedinaca u ureñenju prostora. Njime se ohrabruje i pospešuje ureñenje
i participacija javnosti u donošenju plana. U razvoju naselja je važno
učešće javnosti, NVO i participacija grañana u radu lokalne samouprave,
jer su svi spremni da svojim učešćem pomognu lokalnoj samoupravi.
Izgradnja partnerstava sa nevladinim organizacijama i dobronamernim
pojedincima je početak puta grañenja normalne i prosperitetne lokalne
zajednice. Strategije, akcioni planovi i evaluacioni mehanizmi ne iziskuju
ni puno novca ni vremena, već promenu svesti predstavnika lokalne
samouprave o sredini u kojoj živimo i o ljudima koji tu žive.
LITERATURA
Janić Mi.: Urbanizam Evrope-UUS, Urbanistički zavod, Beograd 1996
Janić M.: Održiv razvoj ljudskih naselja zemalja u tranziciji - Juginus, Direkcija za
grañevinsko zemljište, Beograd 1997.
OECD: Uloga države u prostornom i urbanističkom planiranju- Pariz;
Stevanović R: Zbirka propisa o zaštiti životne sredine, 2000
Vlatković M.;: Lokalna samouprava u Srbiji,2008
Zlatanović-Tomašević V.: Lokalna vlast i održivi razvoj naselja-UUS, Beograd
2000.
Zlatanović-Tomašević V.: Planiranje i realizacija infrastrukture i zakon o
koncesijama: UUS, Beograd 2004.
Zlatanović-Tomašević V.: Uloga opštine u planiranju - Palgo Centar: Program
obuke lokalnih skupštinskih odbornika - Stalna konferencija gradova i
opština, Beograd 2004.
Zakon o planiranju i izgradnji i izmena zakona (SGRS,br.72 od 03.09.2009 i
br.24/11 od 31.3.2011.)
199
200
UČEŠĆE JAVNOSTI NA PRIMJERU „CVJETNOG PROLAZA“
U ZAGREBU
THE PUBLIC'S PARTICIPATION IN THE EXAMPLE OF „CVJETNI
PROLAZ“ IN ZAGREB
DENIS AMBRUŠ, dipl.ing.arh., mr.sc. VLATKO DUSPARIĆ, dipl.ing.arh
Grañevinski fakultet, Osijek
Zavod za urbanizam i izgradnju d.d., Osijek
e-mail:dambrus@gfos.hr; vlatko.dusparic@zuios.hr
APSTRAKT
Budućnost razvoja naselja u svjetlu klimatskih promjena ovisit će, pored
ostalog i o odlukama urbane politike kao dijela ukupne politike. Bez
grañanskog aktivizma (učešća javnosti) brojne loše odluke koje se
odnose na ureñenje prostora ostale bi neosporavane.
Kakva je uloga struke u okviru urbanog aktivizma i kakav je odnos struke
i društva istražit ćemo na primjeru Cvjetnog prolaza u Zagrebu. Može li se
struci, u predmetnom slučaju, prigovoriti šutnja, pasivnost i potkupljivost
ili se pak radi o nepoštivanju glasa struke koja preko urbanizma nastoji
štititi javni interes i postati „djeliteljem prostorne pravde“? Posebna
pažnja bit će posvećena programu (planerskom zadatku) kao
pretpostavci stvarne kvalitete intervencije u prostoru.
Ključne riječi: učešće javnosti, aktivizam, urbanizam, zaštita javnog
interesa, program, graditeljski/planerski zadatak
ABSTRACT
The future of settlement development in light of the climate changes will,
among other things, depend on decisions of urban politics as part of
overall politics. Without the citizens' activism (public's participation) many
of our bad decisions concerning spatial development woul dremain
undesputed.
What is the role of the professionals within urban activism and what is
the relation between the experts and the public, are two questions to be
201
addresses in the paper through the example of „Cvjetni prolaz“ in
Zagreb. Can the experts in this case be reproached for silence, passivity
and venality, or is it a case of ignoring the experts' say, who are trying to
protect the public's interests and become „sheriffs or urban justice“?
Special attention will be given to the programme (planning task) as prerequisite of a quality intervention in space.
Keywords: the public's participation, activism, urbanism, protection of
public's interests, programme, construction task/planning task
Za dobar dizajn dovoljno je malo talenta, za program je potreban genije.“
Le Corbusier
UVOD
Ureñenje prostora grada, posebno njegovog središta, legitiman je
predmet javnog interesa, a svaki zahvat u urbano tkivo podrazumijeva
potrebu da se na odgovarajući način artikulira odnos javnog i privatnog
interesa. Ukoliko to izostane na javnoj sceni se, kao reakcija, može
očekivati urbani aktivizam.
Upravo se to dogodilo u slučaju zahvata Cvjetni prolaz, na jednom od
donjogradskih blokova koji su dio urbanog identiteta središta Zagreba.
Priča o Cvjetnom prolazu je, tvrdi Hrabak1, pokazatelj kako smo, kao
društvo, na nedostatnoj civilizacijskoj razini organizirati i na opće
zadovoljstvo provesti zahtjevan gradski projekt.
KRONOLOGIJA ZAHVATA
Napuštena Vjesnikova tiskara (Preobraženska 6, Trg Petra Preradovića 6)
i Kino Zagreb na Cvjetnom trgu istodobno se, u prvoj polovini 2006.
godine, pojavljuju na tržištu nekretnina. Nakon što se Grad Zagreb
odrekao prava prvokupa za Kino Zagreb, Kinematografi prodaju kino Hoto
grupi (u vlasništvu Tomislava Horvatinčića), koja kupuje i napuštenu
Vjesnikovu tiskaru.
U ljeto 2006. godine u tisku se pojavljuju prve najave o komercijalnom
projektu Hoto grupe koji bi bio formiran oko novog posaža (Cvjetnog
prolaza). Hoto grupa provodi pripreme za provedbu pozivnog,
meñunarodnog natječaja te šalje najave poziva uglednim arhitektima.
Pregovori investitora i Udruženja hrvatskih arhitekata (UHA) o provedbi
javnog natječaja propadaju (investitor nije odgovorio na ponudu UHA-e).
U listopadu 2006. godine raspisan je pozivni natječaj za donjogradski
blok Ilica – Preobraženska – Preradovićev trg – Varšavska – Gundulićeva.
Investitor i provoditelj natječaja je Hoto grupa.
202
Osnovni dokument koji su investitori predstavili natjecateljima i gradskim
vlastima je tekst pod naslovom „Anketa za izradu Idejnog urbanističko –
arhitektonskog rješenja donjogradskog bloka ...“. Natječajnim
programom planira se slijedeća struktura sadržaja; garaža, komercijalna
galerija, poslovni prostori, stanovi uz radni prostor i superluksuzne vile.
Izmeñu pet pozvanih autora prva nagrada pripala je natječajnom radu
(Slika 1) arhitekta Borisa Podrecce.
Za potrebe realizacije projekta uklonjene su zgrade napuštene Vjesnikove
tiskare i Kina Zagreb. Lokacijska dozvola i Potvrda glavnog projekta za
grañenje Cvjetnog prolaza pribavljene su tijekom 2009. godine. Usprkos
brojnim prosvjedima, koji su pratili realizaciju, otvorenje Cvjetnog prolaza
uslijedilo je u proljeće 2011. godine.
UČEŠĆE JAVNOSTI
Zagovornici projekta Cvjetni prolaz, uz investitora, su i arhitekti koji su se
odazvali pozivu na natječaj, članovi ocjenjivačkog suda u koji su bili
uključeni i gradski dužnosnici te dio novinara.
Istovremeno, projekt je od samog početka stekao svoje protivnike.
Pripreme i realizaciju projekta pratili su brojni prosvjedi, tribine, proglasi,
peticije (50.000 potpisa), akcije, zahtjevi za obustavu postupka izdavanja
lokacijske dozvole, blokade grañevinskih radova, prijave protiv pojedinih
dužnosnika i sl.
Na čelu urbanog aktivizma bile su udruge civilnog društva („Zelena
akcija“, „Pravo na grad“), a njima su se, izjavama i tribinama, pridružile
strukovne udruge: Hrvatska komora arhitekata (HKA), Udruženje
hrvatskih arhitekata (UHA) i Društvo arhitekata Zagreba (DAZ). Primjedbe
na projekt, u kritičkim osvrtima, iznosili su i brojni pojedinci (Čaldarović,
Horvat, Mimica, Randić). Urbani aktivizam je, prema Horvatu2, s jedne
strane odgovor na opće stanje u društvu, dok je s druge strane odgovor
na izostanak stručne kritike pogubnih urbanih praksi.
Na primjeru Cvjetnog prolaza struka nije ostala po strani već se, po
pitanju artikuliranja javnog interesa, podjelila na zagovornike i protivnike
projekta. U nedostatku jasne arhitektonske politike, u hrvatskoj javnosti
povećano je očekivanje da arhitektonska struka preuzme ulogu „čuvara
kolektivne svijesti“, tvrdi Randić3 i zaključuje da nedostatak konkretne
urbane politike nikako ne može nadomjestiti apstraktna odgovornost
struke. Izravno legitimiran za artikulaciju i zaštitu javnog interesa je Grad,
a isti je u ovom zahtjevnom gradskom projektu zakazao.
203
PRIMJEDBE NA PROJEKT
Brojne javno obznanjene primjedbe na projekt Cvjetnog prolaza odnose
se na:
• rušenje postojećih grañevina
• proceduru/postupak
• manipulaciju javnim interesom
• prometno rješenje
• program sadržaja (namjena i kapacitet)
Uklanjanje zgrada na Cvjetnom trgu (napuštena Vjesnikova tiskara, Kino
Zagreb) izazvalo je brojne prosvjede. Početkom 2007. godine, na
inicijativu glumice Urše Raukar, održan je prosvjed za spas kuće na
Cvjetnom trgu u kojoj je živio pjesnik Vladimir Vidrić.
Struka (UHA)4 nije dala potporu za tvrdnje da dvije zgrade na Cvjetnom
trgu ne predstavljaju vrijednost koju se ne bi moglo zamjeniti
suvremenom intervencijom. Najkritičniji programatski propust projekta po
mišljenju Mimice5 je rušenje Kina Zagreb, jer se, s marketinškog gledišta
na razvoj poslovnih centara, dinamika multipleks kina idealno preklapa sa
shopping kulturom.
Proceduralni propust je što je, bez odgovarajuće reakcije, propala
inicijativa kojom je UHA investitoru nudila provedbu javnog natječaja.
Reakcija je, sukladno Pravilniku o provedbi natječaja, mogla biti poziv
arhitektima da ne sudjeluju u pozivnom natječaju dok se ne reprogramira
zahvat.
Društvo arhitekata Zagreba (DAZ) je u prosincu 2006. godine formiralo
zahtjeve koje je bilo potrebno ispuniti kako bi taj projekt krenuo u
uspješnu realizaciju:
• pripremiti urbanistički dokument revitalizacije cjeline povijesne jezgre
• definirati primjeren i konkretan udjel javnog interesa
• urbanistički reprogramirati zahvat i arhitektonski ga projektirati uz
respekt primjeren postupanju u povijesnoj jezgri.
U zajedničkoj izjavi DAZ-a, UHA-e i HKA od veljače 2010. godine u vezi
projekta Cvjetni prolaz, Investitor i Grad su upozoreni na nepoštivanje
zahtjeva iz 2006. godine. Upozorenje je prošlo bez pozitivnog odjeka.
Transformacija Cvjetnog prolaza, tvrdi Horvat6, ne predstavlja se kao,
trgovački i strogo ekonomski (komercijalni) projekt, već kao projekt u
službi javnosti. Najveći prigovor upućen je kreiranju prolaza kao pseudojavnog prostora koji, za razliku od javnog prostora, predstavlja
privatiziranu javnu sferu. Manipulacija javnim interesom bila je u službi
postupka izmjene GUP-a grada Zagreba i izrade DPU-a sukladno
prvonagrañenom natječajnom radu i uzrokovala je opravdane reakcije
udruga civilnog društva.
Ključni aspekt, koji po mišljenju Čaldarovića7 zahtjeva najozbiljnije
razmatranje stručne i ostale javnosti, a koji se nudi predloženim i
204
prihvaćenim natječajnim rješenjem, ponovno je i stimulirano uvoñenje
motornog prometa u pješačku zonu.
S primjedbom se slaže i Horvat6, koji drži da bi preambiciozni program s
velikim brojem garaža (800 garažnih mjesta) samo ugušio, umjesto
rasteretio promet u gradskom središtu. Posebne prosvjede aktivista
izazvalo je grañenje ulazno – izlazne rampe u podzemnu garažu Cvjetnog
prolaza na pješačkoj površini Varšavske ulice. Zahvat je proglašen
nedopustivom privatizacijom javne površine.
Zbog okolnosti u kojima se prijedlog Cvjetnog prolaza našao, o njemu je
bolje govoriti unutar kategorije analize suvremenih hrvatskih društvenih
fenomena, tvrdi Randić3. Po njegovom mišljenju, svaka dublja analiza
propusta i kvaliteta ponuñenog rješenja u stvari bi legitimirali postupak,
koji je suprotan načelima za koje se oduvijek zauzimala UHA.
Za razliku od kritike zagrebačke korporativne arhitekture, čija se
funkcionalna dimenzija vrednuje s formalnog stajališta, projekt Cvjetni
prolaz ne problematizira se na razini forme i estetskih vrijednosti, niti na
razini usklañenosti forme i sadržaja. U pitanju je izbor sadržaja (Slika 2) u
natječajnom programu. Nije sporno da se sadržaji iz natječajnog
programa (trgovine, stanovanje), sukladno GUP-u, mogu naći na
području donjogradskog bloka, već je sporno je li to „stvarno najbolja
kombinacija sadržaja na toj lokaciji“5.
GRADITELJSKI ZADATAK
Christian Norberg – Schulz u svom antologijskom djelu „Intencije u
arhitekturi“8 podsjeća da arhitektura nadzire i regulira odnose izmeñu
čovjeka i njegove okoline te stoga ona sudjeluje u stvaranju „miljea“, to
jest smislenog okvira ljudskih djelatnosti. Za uspješno arhitektonsko
ostvarenje preduvjet je kvalitetan graditeljski zadatak koji prema C.N.S.-u
ima četiri sastavnice: fizički nadzor, funkcionalni okvir, društveni milje i
kulturalnu simbolizaciju. Fizički nadzor je povezan s posebnim
funkcijama, a funkcije su pak odreñene društvenim uvjetima koji
pretpostavljaju postojanje predmeta kulture. Od presudne je važnosti
shvatiti da sastavnice tvore hijerarhiju, a sveobuhvatni graditeljski
zadatak spaja se na višoj razini planiranja zvanoj urbanizam.
Pri utvrñivanju graditeljskog zadatka moramo uzeti u obzir i prihvatiti
društvene čimbenike (društvenu svrhu grañevine) koji bi trebali ući u
arhitektonsku konkretizaciju. U naše vrijeme, upozorava C.N.S., zadaci
koji izravno služe zajednici moraju biti vodeći. Odnosi se to i na grañevine
koje služe društvenom životu.
Za potrebe ocjene (programa sadržaja arhitektonskog ostvarenja)
Cvjetnog prolaza pozovimo u pomoć teoriju arhitekture i provjerimo je li
graditeljski zadatak (Anketa) uvažavao hijerarhiju sastavnica, odnosno je
li funkcionalni okvir Ankete uvažavao zahtjev za stvaranjem društvenog
205
miljea, kao smislenog okvira ljudskih djelatnosti, na području gradskog
središta.
Prema očiglednoj logici postkomunističkih društava, upozorava Ibelings9,
posljednjih se godina razmnožila trgovačka djelatnost te se
umnogostručilo javno dostupno privatno vlasništvo kao što su trgovački
centri, trgovine i kafići. Ali upravo na području javnoga bez izravne
(financijske) koristi, ukratko u svim sferama gdje se ljudi susreću, još se
može puno postići.
Sumnju u ispravnost odabira funkcionalnog okvira Cvjetnog prolaza, u
kritičkim osvrtima, izrazilo je više autora (Horvat, Mimica, Čaldarović).
Horvat6 upozorava da se Horvatinčićev projekt uopće ne obazire na
činjenicu da u krugu zračne linije od tek kilometra postoji već nekoliko
sličnih projekata i kao da ne brine zbog toga što bi novim shopping
centrom mogao ugroziti, sada već, tradicionalne trgovine na potezu Ilice.
Horvatinčićev projekt u svom donjem katu uglavnom ugošćuje
skupocjene trgovine svjetskih marki, koje su posve nedostupne široj
javnosti.
Po mišljenju Mimice5, kombinacija ekskluzivnih trgovina u komercijalnoj
galeriji, poslovnih prostora, stanova uz poslovni prostor i na kraju
superluksuznih vila, ne predstavlja najbolju kombinaciju sadržaja na ovoj
lokaciji. Takav program, upozorava Mimica, dovodi u pitanje sve što je do
sada gradilo Zagreb na principima kolektivnih vrijednosti, grañanske
pristojnosti te suzdržanosti i odreñene skromnosti u razumijevanju pravih
potreba većine.
Poželjan hipotetički program Cvjetnog prolaza, koji bi bio rezultat procesa
dogovaranja i usuglašavanja, mogao bi prema Mimici, sadržavati galerije,
radionice, prodavaonice zagrebačkih modnih, industrijskih, grafičkih i inih
dizajnera, spomen sobu Vladimira Vidrića te knjižaru. Kino Zagreb opstalo
bi kao kritični sadržaj u bloku te bi kao art kino, sigurno imalo svoju
publiku i logiku. U programu stanovanja mogao bi se uključiti Grad
Zagreb, koji bi otkupio dio stanova za svoju buduću intelektualnu,
znanstvenu te stvarnu elitu, koju je neophodno privući u Zagreb za
istinski metropolitanski razvoj, zaključuje Mimica.
Ovakav izbor funkcionalnog okvira u sklopu sveobuhvatnog graditeljskog
zadatka, mišljenja smo, puno bolje udovoljava zahtjevu za stvaranjem
društvenog miljea, kao smislenog okvira ljudskih djelatnosti, na području
gradskog središta.
Kvalitetan graditeljski zadatak morao je biti podloga, kako za natječaj,
tako i za Detaljni plan ureñenja Cvjetnog prolaza, a za njega je
odgovorna Gradska uprava kao nositelj planiranja. Upravo ona treba
osigurati funkcionalni okvir zahvata u prostoru „koji će u samom središtu
grada odraziti interese svih korisnika, a ne samo malobrojne elite.“5 Time
bi se i težište rasprave s programskog sadržaja prebacilo na programsko
rješenje.
206
Nažalost, stručni predstavnici Grada, sudjelujući u radu Ocjenjivačkog
suda, zapravo su prihvatili investitorov program, a pozvani natjecatelji –
arhitekti propustili priliku da uñu u dijalog s programom.
ZAKLJUČAK
Urbanizam je, upozorava Kos10, po prirodi kompleksna i konfliktna
djelatnost. Ureñenje prostora grada, posebno njegovog središta,
legitiman je predmet javnog interesa. Za uspješan zahvat u prostoru
preduvjet je. kvalitetan graditeljski zadatak koji uključuje jasno artikuliran
javni interes „u kojem će se svi, a ne samo neki moći prepoznati“5. Za
takav pristup postoje „operativni modeli koji apliciraju sudjelovanje svih
zaintersiranih strana s punim uvažavanjem uloge investitora“5. Izravno
legitimiran za to je Grad kao nositelj planiranja ureñenja grada.
Nedostatak konkretne urbane politike nikako ne može, upozorava
Randić3, nadomjestiti apstraktna odgovornost struke.
LITERATURA
1. Hrabak, H. 2006. ,,CVJETNI PROLAZ – TEMATSKI TEKSTOVI“. ČIP 11-
12/2006. Zagreb
2. Horvat, S. 2011. ,, SINEGDOHA, CVJETNI TRG“. ČIP 668-671/2011.
Zagreb
3. Randić, S. 2006. ,,CVJETNI PROLAZ – TEMATSKI TEKSTOVI“. ČIP 1112/2006. Zagreb
4. Hrabak, H. 2011. ,,ŠUTE LI ARHITEKTI“. ČIP 668-671/2011. Zagreb
5. Mimica, V. 2007. ,,RUPA U PAMĆENJU“. Oris 43/2007. Zagreb
6. Horvat, S. 2007. „SLUČAJ CVJETNI TRG. ZNAKOVI POSTMODERNOG
GRADA“. Naklada Jesenski i Turk, Zagreb
7. Čaldarović, O. 2007. ,,JAVNI I PRIVATNI INTERES U URBANOJ
OBNOVI“. Oris 43/2007.
8. Norberg – Schulz, C. 2009. INTENCIJE U ARHITEKTURI. Naklada
Jesenski i Turk, Zagreb.
9. Ibelings, H. 2011. ,,ODGOVORNOST UZORA“: Oris 68/2011. 2011
10. Kos, D. 2006. ,,URBANISTIČNI DISKURZI MED STROKOVNOSTJO IN
STROKOVNJAŠTVOM“. Urbani izziv, 1-2/2006. Ljubljana
207
Slika 1. Podrecca, B. 2006, Cvjetni prolaz situacija, natječajni rad, Zagreb.
(Preuzeto iz Oris 43/2007)
208
Slika 2. Podrecca, B. 2006, Cvjetni prolaz , tlocrt, presjek, natječajni rad,
Zagreb. (Preuzeto iz Oris 43/2007)
209
210
GRAðANI U PROCESU UNAPREðENJA KVALITETA
PEŠAČKOG OKRUŽENJA NA VRAČARU
CITIZENS AS ACTORS IN THE PROCESS OF IMPROVING QUALITY
OF PEDESTRIAN ENVIRONMENT IN VRAČAR
Milena Vukmirović dia*, Mira Milaković dia**
*Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd
** Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd
APSTRAKT
Rad obuhvata pregled iskustava i doprinosa koji su ostvareni tokom i
nakon realizacije Projekta Napravi korak – Unapredi okruženje63.
Navedeni projekat predstavlja grañansko-profesionalnu inicijativu ka
lokalnoj upravi Gradske opštine Vračar u Beogradu, koja je imala za cilj
da doprinese unapreñenju kvaliteta urbanog života grañana na ovoj
teritoriji. Ovo je ostvareno preko aktivnog učešća organizacija civilnog
društva usmerenog ka grañanima i telima lokalne uprave u podizanju
svesti o značaju implementacije principa održivog razvoja u domenu
unapreñenja kvaliteta urbanog okruženja i održivog transporta, gde je
prioritet dat pešačkom kretanju.
Jedna od ključnih aktivnosti i ciljeva projekta bilo je uključivanje grañana
u proces koji je obuhvatao: (1) fazu utvrñivanja aktuelnog stanja i
potencijala sa ciljem unapreñenja urbanog okruženja tj. neposrednog
pešačkog okruženja, (2) fazu preispitivanja mogućnosti da Vračar
postane teritorija sa dominantnim pešačkim kretanjem i (3) fazu
vrednovanja konkretnih lokacija/poteza koje reprezentuju širu sliku na
teritoriji Vračara. Navedeno je ostvareno sprovoñenjem, obradom i
prezentacijom rezultata anketiranja grañana. Specifičnost procesa ogleda
se u tome što je za potrebe formiranja anketnog upitnika korišćen
profesionalni aparat za evaluaciju pešačkog kretanja i kvaliteta
63
Projekat Napravi korak – Unapredi okruženje je realizovan u periodu od
juna do decembra 2010. godine, od strane Uduženja grañana 5km/h i
Društva urbanista Beograda. Realizaciju projekta omogućila je Agencija
za evropske integracije i saradnju sa udruženjima Grada Beograda.
211
neposrednog pešačkog okruženja64. Ovako utvrñen metod omogućio je
postavljanje grañana u poziciju eksperta, što je za posledicu imalo
formiranje relevantnog informacionog okvira na bazi koja su utvrñeni
predlozi konkretnih intervencija unapreñenja pešačkog kretanja i
neposrednog pešačkog okruženja, a u cilju povećanja intenziteta
pešačkog saobraćaja. Predlozi intervencija predstavljeni su prema
strukturi koja obuhvata ključne kvalitativne kriterijume – bezbednost,
ugodnost i atraktivnost – čime je uspostavljen prioritet budućih
aktivnosti.
Ključne reči: Grañansko-profesionalna inicijativa; vrednovanje; pešačko
okruženje; pešačko kretanje; održivi transport, Vračar
ABSTRACT
The paper is a product of research taken and accomplished during and
after the implementation of the project Make a step–Improve the
environment. It represents a civic-professional initiative to local
government of Vračar municipality in Belgrade, which aimed to contribute
in improving the quality of urban life for the citizens. This is achieved
through active participation of non-governmental organizations directed
towards the citizens and local government to raise awareness about the
importance of implementing the sustainable development principles in
the area. The goal is improving the quality of urban environment and
sustainable transport, with priority given to pedestrian movement. One of
the key activities and objectives of the project was the involvement of
citizens in a process, which specifity lies in the fact that the actual
proffesional aparatus for evaluation and quality improvement of
pedestrian environment was used in creating this questionnaire. In
addition, this method allowed citizens to be in the experts position. The
structure and hierarchy of pedestrian needs enabled definition of criteria
for this evaluation as it will be displayed. It resulted in having a relevant
data framework, which the proposals of concrete interventions for
increasement of pedestrian traffic intensity is based on.
Keywords:
Civic-professional
initiative;
evaluation;
pedestrian
environment; pedestrian movement; sustainable transport; Vračar
64
Gerlach, Jürgen. „Pedestrian Quality Audits and Inspections – more
than a part of the new EU-Directive on Road Safety Infrastructure
Management.“ U Pedestrian' Quality Needs. Final Report of the COST
project 358, urednik Rob Methorst, Hector Monterde i Bort, Ralph Risser,
Daniel Sauter, Maks Tight / Jim Walker, 83-133. Cheltenham: Walk21,
2010.
212
UVOD
Istraživanje je sprovedeno tokom 2010. godine u okviru Projekta Napravi
korak – Unapredi okruženje. Cilj sprovedenog istraživanja odnosi se na
ispitivanje kvaliteta pešačog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja
na poligonu Gradske opštine Vračar, koja je prepoznata kao pešački
savladiva teritorija.
Da bi se postigao odgovarajući kvalitet pešačkog kretanja u nekom
okruženju, teži se utvrñivanju elemenata koji na njega utiču. U skladu sa
navedenom problematikom utvrñena je hijerarhija zahteva. Hijerarhija
zahteva koji se odnose na pešačko kretanje uspostavlja se na tri nivoa:
• Zahtevi PRVOG reda su vidljivi, opipljivi i predstavljaju konkretne
uslove koji se odnose na društveno okruženje, dizjan, nivo
opremljenosti i postojanje otvorenih javnih gradskih prostora i
postojanje javnog gradskog prevoza. Primer: mere za usporavanje
saobraćaja, pešački prelazi, kvalitet podloge, dizajn i kvalitet
opremanja tokova kretanja, itd.
• Zahtevi DRUGOG reda proizlaze iz zahteva prvog reda i odnose se
sadržaje i usluge, poput karakteristika mreže pešačkih tokova,
saobraćajne regulative, itd. Primer: javni gradski prevoz (postojanje i
red vožnje), ograničenje brzine, signalizacija, itd.
• Zahtevi TREĆEG reda su neka vrsta preduslova zahteva prvog i
drugog reda. Oni formiraju bazu u kojoj se prethodne dve grupe
zahteva mogu ostvariti i odnose se na način korišćenja okruženja
(zemljišta), kulturu pešačkog kretanja, sposobnosti pešaka,
obrazovanje pešaka, strateško planiranje, itd. Konkretno, oni
predstavljaju pojedinačne aspekte kvaliteta i klime pešačenja kao što
su odgovarajuća funkcija koja mu se daje (pešačko kretanje kao
transport ili rekreacija), osećaj bezbednosti, itd.
Struktura i hijerarhija zahteva je definisanje kriterijuma za evaluaciju
pešačkog kretanja i pešačkog okruženja koja će u nastavku biti
prikazana. Izdvojeni vrednosni kriterijumi podrazumevaju sledeće
aspekte:
• Dizajn pešačkog okruženja koji pripada prvoj kategoriji zahteva
• Saobraćajna pravila i tokove koji pripadaju drugoj kategoriji
zahteva
• Aspekt ponašanja učesnika u saobraćaju koji pripadaju trećoj
kategoriji zahteva.
Na osnovu ovako utvrñene hijerarhije zahteva u okviru meñunarodne
COST Akcije 358: Pedestrian Quality Needs definisan je aparat za
evaluaciju kvaliteta pešačkog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja
(Gerlach 2010).
213
Prilog 1: Deo profesionalnog upitnika koji se odnosi na kriterijume koji
odgovaraju zahtevima PRVOG reda _ Dizajn pešačkog okruženja (Gerlach 2010)
Prvi deo profesionalnog obuhvatio je pitanja koja se vezuju za zahteve
prvog reda (Prilog 1): 15 pitanja koja se odnose na pojedinačne
pojave/indikatore - 14 indikatora po pitanju aspekta bezbednosti, 9 po
pitanju aspekta ugodnosti i 5 u odnosu na aspekt atraktivnosti pešačkog
okruženja.
Prilog 2: Deo profesionalnog upitnika koji se odnosi na kriterijume koji
odgovaraju zahtevima DRUGOG reda _ Saobraćajna pravila i tokove (Gerlach
2010)
Drugi deo upitnika se odnosi na zahteve drugog reda (Prilog 2). Ovaj deo
upitnika obuhvata ukupno 8 pitanja, od kojih se 6 odnosi na aspekt
bezbednosti, 5 na aspekt ugodnosti i 4 na aspekt atraktivnosti pešačkog
okruženja.
214
Prilog 3: Deo profesionalnog upitnika koji se odnosi na kriterijume koji
odgovaraju zahtevima TREĆEG reda _ Ponašanje učesnika u saobraćaju (Gerlach
2010)
Treći deo upitnika obuhvata zahteve trećeg reda (Prilog 3). Ovaj deo
upitnika sadrži 6 pitanja - 4 se odnosi na aspekt bezbednosti, 2 pitanja
na aspekt ugodnosti i 4 pitanja na aspekt atraktivnosti pešačkog
okruženja.
Imajući u vidu neophodnost uvoñenja antroposocijalnog faktora tj.
uključivanje direktnih korisnika prostora u proces planiranja i
projektovanja, aparat za evaluaciju pešačkog kretanja i kvalitet pešačkog
okruženja, korišćen je kao podloga za formiranje anketnog upitnika. Na
ovaj način, grañani su postavljeni u poziciju “eksperta”.
Navedeni tretman jednog profesionalnog alata za vrednovanje kvaliteta
neposrednog pešačkog okruženja i njegova neposredna primena u formi
anketnog upitnika imao je za cilj formiranje relevantnog informacionog
okvira na bazi koga bi mogle biti utvrñeni konkretni nedostaci i predlozi
za unapreñenje pešačkog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja na
odabranom poligonu – teritoriji.
METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA
Kao što je ranije navedeno, kao podloga za definisanje anketnog upitnika
korišćen je profesionalni alat za vrednovanje kvaliteta pešačkog kretanja i
neposrednog pešačkog okruženja. Na osnovu toga utvrñeno je šest grupa
pitanja koja su se odnosila na:
• Opšte podatke o ispitaniku – za utvrñivanje karakteristika pešaka
na posmatranoj teritoriji
• Karakter učesnika u saobraćaju – za utvrñivanje nivoa korišćenja
privatnog automobila
• Dizajn u odnosu na funkciju saobraćajnice – utvrñivanje
intenziteta pešačkog kretanja u odnosu na glavne i sporedne tokove
na Vračaru i vrednovanje kvaliteta tih tokova
• Trotoare/pešačke staze/pravce – za utvrñivanje kvaliteta
neposrednog pešačkog okruženja
215
•
•
Saobraćajne tokove – za utvrñivanje mogućnosti preklapanja sa
drugim vidovima saobraćaja
Kvalitet i klimu pešačenja – za utvrñivanje stava grañana po
pitanju pešačkog kretanja, njegovog unapreñenja i povećanja
intenziteta
Teritorijalni okvir na kome je sprovedeno istraživanje obuhvatao je
teritoriju Gradske opštine Vračar. Vračar predstavlja jednu od centralnih
opština Grada Beograda, čija ukupna porvšina iznosi oko 3km2. Teritorija
je trougaonog oblika. Najveća dužina od jedne granice opštine do druge
iznosi 3km, a najkraća 1,6km. Na osnovu ovih dimenzija zaključeno je da
je ovaj poligon pešački savladiv. Nedostatak istraživane teritorije
sagledan je u topografiji terena, odnosno većih uspona i padova na
pojedinim lokacijama.
Istraživanje je sprovedeno u vidu neposrednog ispitivanja grañana na 5
lokacija na Vračaru (Cvetni trg, Kalenić pijaca, Plato ispred BDP-a, Trg
Slavija i Plato ispred Hrama svetog Save). Ispitivanjem je obuhvaćeno 5
grupa ispitanika prema starosnoj dobi65. Uzorak stanovništva ima
karakter slučajnog i ne poklapa se sa stvarnom zastupljenošću starosnih
kategorija u odnosu na ukupan broj stanovnika Vračara. Praktično ovaj
uzorak predstavlja zastupljenost stanovnika na ulicama Vračara.
U odnosu na radni status ispitanika obuhvaćene su 4 grupe. Procentualna
zastupljenost ovih grupa je: 43% su studenti, 13% su zaposleni, 36% su
zaposleni sa visokim obrazovanjem i 8% su penzioneri.
Prema mestu stanovanja uzorkom je obuhvaćeno 61% stanovnika koji
žive na teritoriji Gradske opštine Vračar i 31% stanovnika koji žive u
drugim beogradskim opštinama.
U nastavku rada biće predstavljeni rezultati istraživanja, sa posebnim
težištem na rezultate koji se odnose na pojedinačne aspekte bezbednosti,
ugodnosti i atraktivnosti pešačkog okruženja i na odgovore koje su dali
grañani koji su se izjasnili da žive na Vračaru.
PRIKAZ REZULTATA ISTRAŽIVANJA
Rezultati istraživanja biće prikazani prema strukturi utvrñenoj na osnovu
upostavljenih grupa pitanja.
Karakter učesnika u saobraćaju na teritoriji gradske opštine
Vračar
Ova grupa pitanja imala je za cilj da utvrdi zastupljenost korišćenja
privatnog automobila na posmatranoj teritoriji. Informacije koje su
dobijene mogle bi biti korišćene kao uporedni uzorak za rezultate koji bi
65
45% grañana starosti od 20 do 29 godina, 24% grañana starosti od 30 do 39 godina,
17% grañana starosti od 40 do 55 godina, 9% stanovnika starosti od 55 do 64 godine i 5%
stanovnika starosti preko 65 godina.
216
bili dobijeni vrednovanjem stanja nakon sprovedenih promotivnih
kampanja i drugih aktvnosti koje se odnose na unapreñenje pešačkog
kretanja i neposrednog pešačkog okruženja (Prilog 4).
Prilog 4: Karakteristike učesnika u saobraćaju na teritoriji Gradske opštine
Vračar (Vukmirović and Milaković 2011)
Na osnovu informacija koje su dobijene istraživanjem možemo govoriti o
nekoliko opštih rezultata i zaključaka koji se odnose na sledeće:
• Imajući u vidu veličinu teritorije, uočen je negativan trend u odnosu
na korišćenje privatnih automobile. Ovo znači da veliki procenat
grañana (46%) uvek koristi svoj privatni automobil, iako se teritorija
Vračara smatra dostupnom sa aspekta pešaka.
• U odnosu na dužinu putanje koja se prelazi automobilom, većina
grañana koristi automobil za prelaženje distanci koje se mogu
okarakterisati kao pešački savladive (dužina putanje od 500m do
1000m).
• Dodatni argument za promociju pešačkog kretanja i unapreñenje
pešačkog okruženja može se tražiti u činjenici da opština Vračar
pripada centralnom delu grada, i da, s obzirom na to, postoji veliki
problem sa parkiranjem automobila. Ovo je podržano rezultatima koji
pokazuju da korisnici automobila provedu od 10 do 20min. u potrazi
za parking mestom.
217
•
Na osnovu dobijenih rezultata možemo zaključiti da 98% grañana
pešači. Ipak, oni pešačenje ne smatraju vidom saobraćaja, jer je
samo 7% ispitanika na ovo pitanje odgovorila pozitivno. Umesto da
pešače, grañani se prevoze automobilom, dok se pešačenje smatra
vidom rekreacije.
Dizajn u odnosu na funkciju saobraćajnice
Treći deo istraživanja imao je za cilj da utvrdi stav grañana po pitanju
kvaliteta pešačkih tokova na teritoriji Gradske opštine Vračar. U odnosu
na to grañani su upitani da li su zadovoljni veličinom pešačkih tokova i
trotoara duž glavnih i sporednih pravaca. Pored izjašnjavanja grañana,
pozitivno ili negativno, zamolili smo ih da nam navedu razloge zbog
kojih su negativno okarakterisali odreñene poteze (Prilog 5).
Prilog 5: Dizajn u odnosu na funkciju saobraćajnice (Vukmirović and Milaković
2011)
Prvi deo ovog istraživanja odnosio se na glavne poteze – potencijalne
glavne pešačke tokove na Vračaru. Rezultati su pokazali da je 78%
ispitanika zadovoljno veličinom trotoara i pešačkih tokova duž glavnih
pravaca. Njegoseva ulica, kao najbolje okaraktersan glavni potez (92:8%)
na Vračaru ima sledeće nedostatke: parkirani automobili na trotoaru;
mala širina; prevelik broj bašta kafea; nedostatak urbanog mobilijara –
klupa; itd. Ulica Cara Nikolaja II, kao najlošije okarakterisan glavni potez
(44:56%) ima nedostatke: veoma uzak tortoar gde je onemogućeno
mimoilaženje; dotrajao asfalt; ulica je slabo osvetljena; ulica je
neureñena; nedostaje urbani mobilijar: klupe, osvetljenje; veliki intenzitet
motornog saobraćaja; itd.
U odnosu na sporedne putanje kretanja, ispitanici su iskazali
nezadovoljstvo veličinom trotora/pešačkih tokova. Rezultati pokazuju da
je 61% ispitanika nezadovoljno stanjem trotoara/pešačkih tokova,
nasuprot njih 39% koji su se izjasnili pozitivno. Sporedni tokovi imaju
takoñe veliku važnost u odnosu na pešačko kretanje, jer se preko njih
dolazi do glavnih. Na taj način treba težiti poboljšanju situacije i na tim
potezima. Ispitanici su u odnosu na kvalitet sporednih tokova ukazali na
sledeće nedostatke: parkirani automobili na trotoaru; veliki broj
gradilišta; u nekim delovima je trotoar uzak da onemogućava
218
mimoilaženje pešaka; potreba za kretanjem pešaka sredinom ulice kolovozom; isprekidanost toka kretanja; provlačenje, itd. Kao što se može
zaključiti, ovi se komentari uglavnom odnose na kriterijum bezbednog
kretanja, što je primarni kvalitet koji treba da poseduje neposredno
pešačko okruženje.
Trotoari/pešački pravci/staze
U odnosu na navedenu grupu pitanja težilo se utvrñivanju stava grañana
po pitanju kvaliteta pešačkih tokova na teritoriji Vračara (Prilog 6).
Prilog 6: Trotoari/pešački pravci/staze (Vukmirović and Milaković 2011)
Prikazani rezultati doveli su do sledećih zaključnih stavova:
• U pogledu širine trotoara, ispitanici smatraju da širinu treba
prilagoditi intenzitetu pešačkog kretanja duž odreñenih pravaca
(posebno na sekundarnim pravcima).
219
•
•
•
•
•
•
Jedan od pozitivnih rezultata odnosi se na stav grañana po pitanju
distance na Vračaru. Imajući u vidu da se njih 60% izjasnilo da je
Vračar savladiv sa aspekta pešačkog kretanja, ovo se može koristiti
kao argument u promociji pešačkog kretanja kao održivog vida
saobraćaja.
Analiza psihološkog doživljaja udaljenosti izmeñu trotoara i kolovoza
ukazuje na kritično stanje u sporednim ulicama. Ispitanici su naveli
prepreke sa kojma se susreću prilikom kretanja, a čijim bi se
uklanjanjem poboljšala situacija. Navedene su sledeće prepreke:
parkirani automobili na trotoaru, gradilišta koja uzurpiraju delove
trotoara, mala širina trotoara, itd. Pored prihološkog osećaja, postoje
i realni slučajevi umanjene bezbednosti usled navedenih prepreka.
Meñutim, navedeni slučajevi bi trebalo da se koriste kao okvir
budućih interevncija. Konkretno, to bi moglo da se odnosi na
unapreñenje postojeće regulative i planskih dokumenata koji bi
regulisali parkiranje, proširenje pešačkih prostora, itd.
Po pitanju pešačkih prelaza, većina ispitanika smatra da ih ima
dovoljno. Ipak, odreñeni broj grañana ukazuje na situaciju da je
veliki broj pešačkih prelaza loše održavan i neprilagoñen osobama sa
invaliditetom. Ovo bi trebalo da ukase pripadnicima lokalne uprave da
se pešački prelazi prilagode standardima koji odgovaraju principima
Pristupanocti i Dizajna za sve (A4A i D4A).
Veliki broj odgovora koji se odnose na preglednost pešačkih prostora
i postojanje barijera tokom pešačkog kretanja se odnose na:
parkirane automobile, neadekvatno postavljene baste kafea,
gradilišta, stepeništa, itd. Ovo znači da je pešačko kretanje na
Vračaru otežano i pored toga što ima sve preduslove da postane
okruženje koje je u prijateljstvu sa pešacima (pedestrian-friendly
environment).
Po pitanju završne obrade trotoara i opremljenosti urbanim
mobilijarom, grañani su generalno nezadovoljni i navode sledeće:
trotoari nisu pristupačni, nailaze na parkirane automobile, lose
održavanje, nedostatak zelenila, nedostatak urbanog mobilijara, pre
svega klupa, itd. Ova situacija bi se mogla unaprediti postavljanjem
klupa, kanti za smeće, osvetljenja, atraktivnim dizajnom i privlačnim
sadržajima duž pešačkih tokova.
U odnosu na zadovoljtvo ispitanika po pitanju kvaliteta boravka na
otvorenom na Vračaru grañani su uglavnom zadovoljni. Kao razlozi za
pozitivan stav navedeni su sigurnost i prijatan boravak, a kao razlozi
za negativan stav, navedeni su: neprilagoñeno pešacima; veliki broj
parkiranih automobila; neadekvatno održavanje; nedovoljno zelenila,
itd.
220
Saobraćajni tokovi na Vračaru
Ova grupa pitanja imala je za cilj da utvrdi stav grañana Vračara u
odnosu na druge vidove saobraćaja, druge učesnike u saobraćaju i
mogućnosti uspostavljanja meñusobnih relacija (Prilog 7).
Prilog 7: Saobraćajni tokovi na Vračaru (Vukmirović and Milaković 2011)
U odnosu na saobraćajne tokove na Vračaru grañani su ispoljili sledeće
stavove:
• Brzina kretanja vozila na ovoj teritoriji ne ugrožava pešake. Duž
uličnih pravaca koji su rekonstruisani u poslednjih nekoliko godina
uvedene su dodatne mere koje umanjuju brzinu kretanja vozila
• Vračar je veoma dobro povezan sa ostalim delovima grada mrežom
javnog gradskog prevoza. Ipak, postoji potreba za uvoñenjem
signalizacije na stajalištima JGP-a, koja se odnosi na vreme dolaska
vozila i druge informacije o saobraćajnim gužvama, povremenim
promenama u redu vožnje, itd.
• Grañani Vračara su uglavnom zadovoljni postojećom pešačkom
signalizacijom.
Kvalitet i klima pešačenja na Vračaru
Ova grupa pitanja imala je za cilj da osvetli postojeći stav, tj. klimu
pešačenja na teritoriji Gradske opštine Vračar. Takodje, neposredno je
trebalo da ukaže na eventuelna poboljšanja koja bi se desila povećanjem
intenziteta pešačkog saobraćaja na Vračaru (Prilog 8).
221
Prilog 8: Kvalitet i klima pešačenja (Vukmirović and Milaković 2011)
U cilju povećanja intenziteta i kvaliteta pešačkog kretanja na Vračaru,
grañani predlažu da bi trebalo definisati strategiju pešačkog kretanja na
ovoj teritoriji (iako većina njih smatra da je teritorija u prijateljstvu sa
pešacima). Strategija bi trebalo da obuhvati sve ranije navedene
probleme i da doprinese unapreñenju zivota grañana. Takva inicijativa i
njeno sprovoñenje rezultirala bi obnovom pešačkih prostora, većem
boravku grañana na otvorenom, opremanju glavnih tokova kretanja,
davanju prednosti pešačkom kretanju u odnosu na druge vidove
saobraćaja, povećanju bezbednosti pešaka, smanjenju brzine kretanja
automobile, smanjenju zagañenosti, itd.
Ukupni rezultati istraživanja imali su za cilj da pokažu opšti karakter
rezultata dobijenih anketiranjem grañana Vračara. Ovaj deo istraživanja
sproveden je na taj način što su dobijeni rezultati vrednovani kao
pozitivni, negativni ili neutralni, kako po pitanju opšteg utiska, tako i po
pitanju pojedinačnih kriterijuma na koje se pojedina pitanja odnose
(bezbednost, ugodnost i atraktivnost). Pregled ovih rezultata prikazan je
u Prilogu 9.
Prilog 9: Pregled ukupnih rezultata istraživanja (Vukmirović and Milaković 2011)
Na osnovu dobijenih rezultata istraživanja, grañani su pozitivno
okarakterisali stanje vezano za pešačko kretanje na teritoriji Gradske
opštine Vračar. Ovim je pokazano da grañani imaju visok nivo svesti o
pešačko kretanju kao održivom vidu transporta, ali da do sad nisu
222
imali prilike da razmatraju pojedinačne aspkete koji se tiču ovog vida
kretanja. Pored navedenog, izdvajanjem komentara koji se odnose na
konkretne probleme, može se utvrditi niz konkretnih smernica i
preporuka koje bi imale za posledicu unapreñenje pešačkog okruženja
na Vračaru. Ove smernice bi se odnosile na sporedne tokove kretanja,
koji su neophodni zarad uspostavljanje kompletne mreže pešačkih tokova
na Vračaru.
Kao konkretni stejkholderi i korisnici informacija koje su dobijene
analizom kvaliteta pešačkog okruženja prepoznati su:
• Organizacije koje se bave poslovima održavanja objekata i
otvorenih javnih gradskih prostora na nekoj teritoriji
• Policija koja je odgovorna za sprovoñenja zakona i praćenje
odgovarajuće ponašanje učesnika u saobraćaju
• Gradski planeri i saobraćajni inžinjeri koji utiču na iniciranje
odluka koje se tiču unapreñenja pešačkog okruženja, akoje su
elementi šireg procesa planiranja
• Turističke organizacije koje utvrñuju zahteve za postojanjem
mreže pešačkih tokova. Ovo se posebno odnosi na kriterijume
ugodnosti i atraktivnosti neposrednog pešačkog okruženja
• Udruženja osoba sa invaliditetom koje su nosioci i inicijatori
sprovoñenja odluka koje se tiču stvaranja pešačkog okruženja prema
principima Dizajna za sve
• Škole koje apeluju na postojanje bezbednih tokova kretanja
• Organizacije koje su uključene u poslove obezbeñivanja
odgovarajućeg javnog gradskog prevoza i postavljanje stanica.
U saradnji sa navedenim interesnim grupama stanovnika, trebalo bi se
pored sveobuhvatnog pristupa u vidu formiranja Strategije o pešačenju
na Vračaru, trebalo pozabaviti pojedinačnim kriterijumima. Posebno
težište treba staviti na negativne stravove po pitanju odreñenih aspekata
(bezbednost, ugodnost, atraktivnost) i preporuke koje su grañani dali u
odnosu na pojedina pitanja.
ZAKLJUČAK
Ključni dorinos prezentovanog istraživanja ogleda se u prilagoñavanju
profesionalnog alata za vrednovanje kvaliteta pešačkog kretanja i
neposrednog pešačkog okruženja na odreñenoj teritoriji u anketni upitnik
koji je omogućio da se grañani uključe u proces vrednovanja njihovog
okruženja i da putem konkretnih predloga definišu okvir budućih
intervencija i aktivnosti. Istraživanje je imalo za cilj da testira novi alat što
je dalo pozitivne rezultate. Obrañeni rezultati istraživanje mogu se
koristiti na više načina i usmereni su ka različitim interesnim grupama koji
treba zajednički da deluju u cilju poboljšanja kvaliteta urbanog okruženja
i povećanja intenziteta pešačkog kretanja.
223
Nastavak istraživanja i daljih aktivnosti bi se ogledao pre svega u
realizaciji kampanje promovisanja pešačkog kretanja kao održivog vida
trasporta na Vračaru i formiranja konkretnih predloga unapreñenja koja
bi se realizovala u saradnji sa prepoznatim stejkholderima. Pored
navedenog, istraživanje je pokazalo da je uspostavljanje direktne
komunikacije sa grañanima korišćenjem adekvatne metodologije,
najbolji način da se neposredni korisnici nekog prostora uključe u
rešavanje problema i njegovo unapreñanje.
ZAHVALNOST
Istraživanje je rañeno u okviru projekta Napravi korak - Unaredi
okruženje koje je finansirala Agencija za evropske integracije i saradnju
sa udruženjima Grada Beograda i u okviru projekta Modernizacija
zapadnog Balkana (No. 177009) koje finansira Ministarstvo za nauku i
tehnološki razvoj Republike Srbije.
LITERATURA
Vukmirovic, Milena Projekat Napravi korak - Unparedi okruženje: Rezultati anke
tiranja grañana, Beograd, sajt: www.napravikorak.org 2010
Vukmirović, Milena, in Mira Milaković. „Citizens as actors in the process of
improving pedestrian environment quality: Belgrade case study .“ The 4th
Knowledge Cities World Summit. Holon and Galilee, 2011.
Gerlach, Jürgen. „Pedestrian Quality Audits and Inspections – more than a part of
the new EU-Directive on Road Safety Infrastructure Management.“ V
Pedestrian' Quality Needs. Final Report of the COST project 358, montaža
Rob Methorst, Hector Monterde i Bort, Ralph Risser, Daniel Sauter, Maks
Tight in Jim Walker, 83-133. Cheltenham: Walk21, 2010.
224
4 PRIMERI IZ PRAKSE
225
226
ANALIZA PRILAGOðENOSTI OBRAZACA URBANE
STRUKTURE KLIMATSKIM PROMENAMA: PRIMER NACRTA
PLANA DETALNE REGULACIJE "ADA CIGANLIJA"66
ANALYSIS OF ADAPTATION OF URBAN STRUCTURE PATTERNS TO
CLIMATE CHANGE: AN EXAMPLE OF THE DETAILED REGULATION
PLAN "ADA CIGANLIJA"
Doc. dr Marija Maruna, Prof. dr Nada Lazarević Bajec, dr Vladimir Mihajlov
Arhitektonski fakultet, Beograd
Arhitektonski fakultet, Beograd
Arhitektonski fakultet, Beograd
APSTRAKT
Prilagoñavanje klimatskim promenama podrazumeva konkretne mere
koje redukuju ranjivost na uticaje klimatskih promena što u slučaju
oblasti urbanističkog planiranja podrazumeva utvrñivanje okvira za novu i
postojeću izgradnju koji će razviti otpornost naselja na ekstremne uticaje.
Za sistem planiranja u Srbiji je karakteristično da se neposredni okvir za
izgradnju definiše na nivou plana detaljne regulacije.
U opštem smislu, utvrñivanju mera za redukovanje ranjivosti nekog
područja
prethodi
razvoj
smernica
aktivnosti
prilagoñavanja,
karakterističnih za dugoročno planiranje, koje zavise od sposobnosti
predviñanja opasnosti i sagledavanja mogućih posledica. Metodološki
posmatrano, planiranje mora krenuti od identifikacije problema i na
osnovu njih utvrñivanju prioriteta. Za razliku od dugoročnih, kratkoročni
planovi zahtevaju pristup zasnovan na razumevanju i redukovanju
ranjivosti što podrazumeva detaljnu analizu i razumevanje neposrednog
konteksta. Suština je u dijagnostifikovanju osetljivih mesta koja
predstavljaju rizik ugrožavanja neke značajne aktivnosti, načina života ili
66
Ovaj rad je realizovan u okviru projekta "Istraživanje klimatskih promena na
životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje" (43007) koji finansira
Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i
interdisciplinarnih istraživanja za peiod 2011-2014.godine.
227
resursa, na osnovu kojih se donose konkretne mere i utvrñuje okvir za
izgradnju.
U ovom radu će se istraživati na koji način postojeći urbanistički planovi
kreiraju obrasce urbane strukture otporne na klimatske promene. Težište
je na analizi načina na koji su mere prilagoñenosti uključene u planove, a
ne na analizi načina formiranja obrazaca urbane strukture. Cilj je
ukazivanje na mogućnost uključivanja teme klimatskih promena u
urbanističke planove kao i unapreñenje postojećeg načina urbanističkog
planiranja radi stvaranja obrazaca urbane strukture otpornijih na
klimatske promene.
Istraživanje će biti sprovedeno na primeru Nacrta plana detaljne
regulacije "Ada Ciganlija".
Ključne reči: obrasci urbane strukture, prilagoñavanje klimatskim
promenama, kratkoročno planiranje
ABSTRACT
Adaptation to climate change involves concrete measures to reduce
vulnerability to climate change impacts which in the area of urban
planning includes establishing a framework for new and existing
construction that will develop resistance of the settlements to extreme
impacts. For the planning system in Serbia is characteristic that
immediate framework for construction is defined on the level of detailed
regulation plan.
Development of guidelines for adaptation activities precedes establishing
measures to reduce vulnerability of an area, which depends on the ability
to anticipate risks and to monitor the possible consequences. Planning
must start from the problem identification and prioritization based on
them, from methodological point of view. Unlike the long-term, shortterm plans call for an approach based on understanding and reducing
vulnerabilities that includes a detailed analysis and understanding of the
direct context. Diagnostics of sensitive places, possessing significant
threat to particular activities, lifestyles and resources is essential.
Concrete measures are taken, and a framework for building is established
based on this diagnostic.
Paper explores capabilities of current town planning practice to create
patterns of urban structure resistant to climate change. Analysis is
focused on the way in which adaptation measures are included in the
plans, not on an analysis of forming patterns of urban structure. Paper
illustrates the possibility to include issues of climate change in urban
228
planning as well as improvement of the current practice toward creation
of an urban structure more resistant to climate change.
Detailed regulation plan of "Ada Ciganlija", in draft version is taken as an
example for purpose of this paper.
Keywords: patterns of urban structure, adaptation to climate change,
short-term planning
UVOD
Negativne posledice klimatskih promena su danas evidentne. Klima spada
u bazični prirodni resurs i pored dominantnog uticaja na eko sisteme,
proizvodi posledice po stanje i razvoj društva. Stručna javnost je
poslednjih decenija okrenuta problemu rešavanja prekomerne emisije
štetnih gasova i shodno tome razvoju mera za ublažavanje klimatskih
promena. Meñutim, odsustvo konkretnih rezultata na ovom polju i
mirenje sa činjenicom da su odreñeni efekti klimatskih promena
neizbežni, sve veći naglasak stavljaju na razvoj mera za prilagoñavanje
klimatskim promenama. Prema opštoj definiciji, prilagoñavanje
klimatskim promenama podrazumeva predviñanje kada i gde će se
posledice globalnog zagrevanja desiti, razvoj strategija prilagoñavanja i
preduzimanje konkretnih mera koje redukuju ranjivost na uticaje
klimatskih promena. Mere mogu biti veoma raznovrsne od tehničkih,
institucionalnih, pravnih, obrazovnih do mera za promenu oblika
ponašanja. (Füssel, 2007, 267).
Široko posmatrano, najveći uticaj klimatske promene imaju u okviru
sledećih oblasti: prirodna sredina, infrastruktura i zdravlje i bezbednost.
Prilagoñavanje klimatskim promenama uključuje i akcije koje preduzima
država kao što su legislativa, regulativa i stimulativne mere za
ublažavanje promena u društveno-ekonomskom sistemu sa ciljem
redukovanja ranjivosti na klimatske promene, kao što su oscilacije u klimi
i klimatski ekstremi. (Burton et al., 2002, 146)
Klimatske promene i urbani sistemi
Prema mnogim autorima, klimatske promene predstavljaju svojevrsno
vanredno stanje i ekološki imperativ sa kojim se sučeljavaju gradovi i
ljudska društva. Ekstremni uticaji koje klimatske promene izazivaju, pre
svega, se odnose na vetrove, oluje i padavine. U okviru urbanih sistema
ti uticaji izazivaju smanjenje pitke vode, česte i teške vremenske neprilike
kao što su jake kiše i cikloni, iznenadne poplave, olujni udari i povećanje
ekstremnih temperatura. Iz ovoga se jasno može zaključiti da je u
izvesnoj meri većina urbanih sistema i njihovih stanovnika ranjiva. Veća
229
koncentracija ljudi i aktivnosti proizvodi složenije urbane sisteme koji su,
samim tim, osetljiviji na klimatske promene. U takvim okolnostima
neznatne klimatske promene mogu uticati na velik broj ljudi i izazvati
ozbiljne posledice na urbane sisteme.
PRILAGOðAVANJE
KLIMATSKIM
PROMENAMA
URBANISTIČKOM I PROSTORNOM PLANIRANJU
U
Shodno prethodnom, uključivanje urbanih studija i politika u razvoj
načina za prilagoñavanje klimatskim promenama i smanjenje rizika po
ljudsko blagostanje je prepoznato kao ključno za minimizovanje uticaja
klimatskih promena na urbane sisteme. Prostorni i urbanistički planovi
predstavljaju efikasan način za operacionalizaciju opštih politika
prilagoñavanja utvrñenih na višem nivou putem odgovarajućih sredstava
i alata. Ukoliko su politike prilagoñavanja definisane na nacionalnom
nivou, planeri u lokalnoj upravi ih mogu sprovoditi kroz planove,
standarde, kriterijume za projektovanje, strategije implementacije i
ciljane akcije (Burton i drugi, 2002; Wilson, 2006). Nabrojana planerska
sredstva su neophodna za razvoj i sprovoñenje politika adaptacije na
svim prostornim nivoima.
Strategije prilagoñavanja klimatskim promenama se oslanjaju na tri
ključna aspekta: smanjenje osetljivosti sistema na klimatske promene,
korigovanje izloženost sistema klimatskim promenama i uvećanje
otpornosti sistema na klimatske promene. Sva tri aspekta se moraju
primenjivati u planiranju bilo kog prostornog nivoa.(Adger et al., 2005)
Uvoñenje aspekta klimatskih promena u proces i sistem planiranja
omogućava pravovremeno reagovanje koje je isplativije od onog koje se
sprovodi nakon klimatskih uticaja. Direktni troškovi uključivanja aspekta
prilagoñavanja klimatskim promenama u urbanističko planiranje su
beznačajni u odnosu na troškove po društvo i fizičku strukturu koje bi
izazvalo totalno ignorisanje ovog aspekta (CEF & CBCL, 2005; Wilson,
2006).
U okviru oblasti urbanističkog i prostornog planiranja prilagoñavanje
klimatskim promenama je usmereno na utvrñivanje okvira za novu i
postojeću izgradnju koji će dovesti do smanjenja emisije ugljen dioksida i
razviti otpornost naselja na ekstremne uticaje. (Burton et al., 2002, 146)
Akcenat je na smanjenju troškova putem preduzimanja odgovarajućih
korektivnih akcija za redukovanje izloženosti riziku. Prilagoñavanje
klimatskim promenama podrazumeva zaštitu infrastrukture, zdravlja i
bezbednosti ljudi i unapreñenje kvaliteta života. Osim toga,
prilagoñavanje može zaštititi investicije i smanjiti troškove osiguranja.
Gidens napominje da je suština prilagoñavanja u dijagnostificiranju i
230
obezbeñenju osetljivih mesta. Osetljivo mesto predstavlja rizik – rizik
ugrožavanja neke značajne aktivnosti, načina života ili resursa . (Gidens,
2010, 197)
U oblasti urbanističkog planiranja smernice se definišu na nivou
dugoročnih, a mere na nivou kratkoročnih planova. Pozivajući se na
Fusela (Füssel), Lazarević Bajec navodi da je za potrebe adaptacije na
klimatske promene moguće razlikovati dva pristupa planiranju. Prvi je
pristup zasnovan na opasnostima koji se bazira na verovatnoći dogañaja i
samim tim je pogodan za dugoročno paniranje obzirom da podiže svest o
problemima i omogućava identifikaciju prioriteta. Rizik se definiše kao
odstupanje od očekivanog. Ovaj pristup polazi od toga da je moguće
efikasno kontrolisati postojeće rizike i definisati scenarije koji predviñaju
buduće klimatske uticaje.
Drugi je pristup zasnovan na ranjivosti koji se bazira na razumevanju
konteksta i shodno tome razvijanju mera za ublažavanje ranjivosti.
Ranjivost se definiše kao stepen osetljivosti u odnosu na opasnosti, štete
ili gubitke. Ovaj pristup najviše odgovara kratkoročnom planiranju u
situacijama kada se neadekvatno upravlja postojećim rizicima i time
stvara neizvesnost u pogledu klimatskih uticaja. (Lazarević Bajec, 2011)
Pristup zasnovan na ranjivosti počinje od prethodnih iskustava u
upravljanju klimatskim rizicima i uključuje stejkholdere na početku
procesa, povezujući prilagoñavanje klimatskim promenama direktno sa
njihovim aktivnostima. (Füssel, 2007, 271). Kratkoročni planovi, za razliku
od dugoročnih koji se zasnivaju na scenarijima i dugoročnim
projekcijama, zahtevaju pristup zasnovan na razumevanju i ublažavanju
ranjivosti što podrazumeva detaljnu analizu i razumevanje neposrednog
konteksta. (Füssel, 2007).
Strategije prilagoñavanja se najbolje sprovode na lokalnom nivou
obzirom da se direktno odnose na uticaje klimatskih promena u zajednici.
To znači da urbanistički planovi predstavljaju izuzetno korisno sredstvo za
sprovoñenje akcija prilagoñavanja na lokalnom nivou. Planovima se, pre
svega, ureñuju odgovarajući infrastrukturni sistemi i definišu standardi za
projektovanje.
Za sistem planiranja u Srbiji je karakteristično da se neposredni okvir za
izgradnju definiše na nivou Plana detaljne regulacije.
SRBIJA I KLIMATSKE PROMENE
Analizi tendencija osnovnih klimatskih promena se u Srbiji posvećuje
pažnja tek poslednje dve decenije. Na osnovu pvih procena promene
231
klime na našem području da se zaključiti da je od 1982.g. započeo rast
godišnje temperature koji i dalje traje. Početak perioda rasta temperature
vazduha je praćen periodom redukcije godišnjih suma padavina. Izražen
trend rasta temperature vazduha prisutan je na celom području Srbije. U
područja sa najintenzivnijim pozitivnim trendom temperature vazduha
spada i Beograd. Izrazito je uočljivo da su poslednje decenije najtoplije u
nizu podataka od 1890.g. (Popović, ðurñević, Živković, Jović, Jovanović,
2009).
Procene ukazuju da će područje Srbije biti izloženo uticajima koji mogu
imati posledice na celo društvo. Naime, prema umerenim projekcijama,
za naše područje se do kraja ovog veka očekuje povećanje temperature
vazduha za 2,6°C i smanjenje padavina do 20%. Otopljavanje neće biti
ravnomerno tokom godine: leto će biti toplije za 3,5°C, jesen za 2.2°C,
zime za 2,3°C, a proleće za 2,5°C (Popović, Radulović, Jovanović, 2006.)
To znači da će se desiti preraspodela potrošnje električne energije u toku
godine obzirom na smanjenu potrošnju energije za grejanje, ali povećanu
potrošnju energije za klimatizaciju. Povećanje temperature i smanjenje
letnjih padavina će prouzrokovati suše što će imati direktan uticaj na
vodosnabdevanje. Ekstremne padavine i poplave će uticati na povećanje
ulaganja u tehničko-tehnološke sisteme.
ZAKONSKI OKVIR
Neposredan zakonski okvir kojim se ureñuje oblast prostornog razvoja u
skladu sa klimatskim promenama čine Zakon o prostornom planu, Zakon
o planiranju i izgradnji i tri zakona iz domena ekološkog prava - Zakon o
zaštiti životne sredine, Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu i Zakon
o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu.
Zakon o prostornom planu (Prostorni plan Republike Srbije) je planski
dokument koji se donosi za teritoriju čitave države i definisan je zakonom
o planiranju i izgradnji. Planovi nižeg reda, prostorni i urbanistički, moraju
biti u skladu sa prostornim planom Republike Srbije. Prostorni plan je
dugoročni strateški dokument koji se donosi za period od najmanje 10
godina i njime se utvrñuju dugoročne organizacije, ureñenja, korišćenja i
zaštite prostora Republike Srbije. Prvi prostorni plan Republike Srbije je
donet 1996.godine. Prostornim planom su bile obuhvaćene sledeće
tematske oblasti: prirodni resursi, stanovništvo, naselja, delatnosti i
regionalna podela, saobraćaj i veze, turizam, zaštita životne sredine,
prirodne i kulturne baštine (PPRS,1996). Zakonom o planiranju i izgradnji
iz 2003.godine je Prostorni plan Republike Srbije ukinut kao vrsta
planskog dokumenta, a umesto njega je uvedena Strategija prostornog
razvoja Srbije. U Ustavu Republike Srbije iz 2006.godine se prostorni plan
232
ponovo spominje, i Zakonom o planiranju i izgradnji iz 2009.godine se
vraća kao vrsta planskog dokumenta. Rad na novom prostornom planu
RS je započet 2009.godine, završen 2010. godine i usvojen na sednici
Narodne skupštine 23. novembra iste godine. Novi Prostorni plan RS je
rañen u skladu sa principima održivog razvoja i veću pažnju posvećuje
prirodnim faktorima. Tematske oblasti kojima se bavi su: priroda,
ekološki razvoj i zaštita, stanovništvo, naselja i socijalni razvoj, održivi
razvoj ekonomije, transporta i infrastrukture, prostorna integracija Srbije
(PPRS,2011). Novinu predstavlja program implementacije prostornog
plana RS kao vrsta posebnog dokumenta kojim se obezbeñuje
ostvarivanje Prostornog plana.
Zakonom o planiranju i izgradnji se utvñuju uslovi i način planiranja i
ureñenja prostora, ureñivanja i korišćenja grañevinskog zemljišta i
izgradnje objekata, način organizacije i nadležnosti relevantnih institucija
i druga pitanja od važnosti. Poslednje decenije su doneta tri zakona o
planiranju i izgradnji: 2003., 2009. i 2011.godine. Izmene u zakonima su
se uglavnom ticale ureñenja sistema planiranja u smislu definisanja
svojinskih odnosa nad grañevinskim zemljištem, skraćenja i
pojednostavljenja procedure dobijanja grañevinske dozvole, broja
obaveznih planskih dokumenata za lokalne samouprave, kao i pitanje
legalizacije objekata. (ZPI, 2003; ZPI, 2009: ZPI, 2011) Zakon o
planiranju i izgradnji se detaljnije razrañuje kroz različite pravilnike od
kojih su najznačajniji: Pravilnik o sadržini i izradi planskih dokumenata
(PSIPD, 2003), Pravilnik o sadržini, načinu izrade, načinu vršenja stručne
kontrole urbanističkog plana, kao i uslovima i načinu stavljanja plana na
javni uvid (PSNINVSK, 2004) i Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i
izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim
uslovima za objekte za koje odobrenje za izgradnju izdaje opštinska,
odnosno gradska uprava (POUPIS, 2003).
Zakonom o zaštiti životne sredine se ureñuju kriterijumi i uslovi za
održivo korišćenje i zaštitu prirodnih resursa i dobara, mere i uslovi
zaštite životne sredine, praćenje stanja životne sredine, ekonomski
instrumenti za zaštitu životne sredine, odgovornost za zagañenje i
kaznene odredbe. Ovim zakonom se ureñuje integralni sistem zaštite
životne sredine kojim se obezbeñuje ostvarivanje prava čoveka na život i
razvoj u zdravoj životnoj sredini i uravnotežen odnos privrednog razvoja i
životne sredine u Srbiji (ZZŽS, 2009).
Zakonom o proceni uticaja na životnu sredinu se reguliše postupak
procene uticaja za projekte koji mogu da imaju značajne uticaje na
životnu sredinu, sadržaj studije o proceni uticaja na životnu sredinu,
učešće zainteresovanog organa i organizacija i javnosti, prekogranično
233
obaveštavanje za projekte koji mogu da imaju značajne uticaje na
životnu sredinu druge države, kao i nadzor i druga pitanja značajna za
procenu uticaja na životnu sredinu (ZPUŽS, 2009).
Zakonom i strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu se regulišu uslovi,
način i postupak vršenja procene uticaja planova i programa na životnu
sredinu i unapreñenje održivog razvoja. Procena se vrši za sve planove i
programme u oblasti prostornog i urbanističkog planiranja ili korišćenja
zemljišta, poljoprivrede, šumarstva, ribarstva, energetike, industrije,
saobraćaja,
upravljanja
otpadom,
upravljanja
vodama,
telekomunikacijama, tuizma, očuvanja prirodnih staništa divlje flore i
faune.
Ureñenje prostornog razvoja u skladu sa klimatskim promenama se šire
definiše i mnogim drugim zakonskim aktima, kao što su: Zakon o
vodama, Zakon o zaštiti prirode, Zakon o ministarstvima, Zakon o
slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja, Zakon o lokalnoj
samoupravi,
Zakon
o
komunalnim
delatnostima,
Zakon
o
hidrometeorološkim poslovima od interesa za celu zemlju i mnogi drugi
podzakonski akti, ali njihova detaljnija analiza prevazilazi okvire ovog
rada.
ASPEKT KLIMATSKIH PROMENA U SISTEMU PROSTORNOG I
URBANISTIČKOG PLANIRANJA U SRBIJI – NIVO REGULATIVE
Tema klimatskih promena se u sistemu urbanističkog i prostornog
planiranja, po prvi put spominje u Prostornom planu republike Srbije iz
2010.godine. Ovaj planski dokument je utemeljen u Strategiju održivog
razvoja Republike Srbije (2008) i Akcioni plan za primenu nacionalne
Strategije održivog razvoja za period od 2009-2017 (2009). Prostorni plan
daje iscrpan pregled problema u oblasti politika prilagoñavanja
klimatskim promenama, analizu trenutnog stanja planiranja u Srbiji i
preporuke za promenu sistema planiranja koji bi adekvatnije odgovorio
na problem adaptacije na klimatske promene. Prostornim planom se
sugeriše rešavanje problema vezanih za integraciju i operacionalizaciju
opštih politika, usklañivanje nivoa na kojima se donose odluke, vertikalnu
i horizontalnu koordinaciju, učešće relevatnih zainteresovanih strana,
razvoj kapaciteta za sprovoñenje, praćenje i izvršenje plana. Na nivou
regulative, Prostornim planom se sugeriše uvoñenje klimatskih podataka i
informacija u proces planiranja i projektovanja, usklañivanje nacionalnih
propisa iz oblasti prirodnih i tehnoloških aspekata upravljanja rizicima sa
zakonodavstvom u EU, usvajanje strategije integralne zaštite zemljišta,
objekata i infrastrukture od prirodnih i tehnoloških opasnosti (Lazarević
Bajec, 2011).
234
U paketu zakona iz domena ekološkog prava - Zakonu o zaštiti životne
sredine, Zakonu o proceni uticaja na životnu sredinu i Zakonu o
strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, aspekt klimatskih promena
se može posredno posmatrati kroz temu životne sredine, odn. načine
upravljanja i očuvanja kvaliteta životne sredine i načine kontrole i
sanacije svih oblika narušavanja prirodnih vrednosti i uslova za opstanak
svih živih bića. Životna sredina se posmatra kao skup prirodnih i stvorenih
vrednosti čiji kompleksni meñusobni odnosi čine okruženje, odnosno
prostor i uslove za život (ZZŽS, 2009, član 3.). U ovim zakonima se
težišno tretira stanje ugroženosti životne sredine u odnosu na fizičke,
hemijske, biološke, estetske i druge indikatore. Ugoženom životnom
sredinom se smatra odreñeni deo prostora gde zagañenje ili rizik od
zagañenja prevazilazi kapacitet životne sredine, a aktivnostima koje utiču
na životnu sredinu se smatraju oni zahvati kojima se menjaju stanja i
uslovi u životnoj sredini kao što su: korišćenje resursa i prirodnih dobara,
procesi proizvodnje i prometa, distribucija i upotreba materijala,
ispuštanje zagañujućih materija, upravljanje otpadom, buka i vibracije,
jonizujuće i nejonizujuće zračenje i udesi (ZZŽS, 2009, član 3.). Prema
ovom paketu zakona, se dakle, ugroženost životne sredine posmatra kroz
delovanje ljudskog faktora.
Meñu načelima za zaštitu životne sredine ovog zakona, od značaja za
urbanističko i prostorno planiranje, se posredno može uočiti tretiranje
faktora klimatskih promena. Tako se u Načelu prevencije i
predostrožnosti predviña, izmeñu ostalog, da svaka aktivnost mora biti
planirana i sprovedena na način da predstavlja najmanji rizik po životnu
sredinu i zdravlje ljudi i smanji opterećenje prostora i potrošnju energije
u upotrebi (ZZŽS, 2009, član 9.). U istom zakonu su previñene i Mere i
uslovi zaštite životne sredine koje se odnose na planiranje i izgradnju
meñu kojima se može izvojiti: obaveza odreñivanja područja ugroženih
delova životne sredine (zagañena područja, područja ugrožena erozijama
i bujicama, eksploatacijom mineralnih sirovina, plavna područja is l.) i
utvrñivanje mera za sanaciju ovih područja (ZZŽS, 2009, član 34.).
Zakon o planiranju i izgradnji iz 2011.godine se konkretnije osvrće na
aspekt klimatskih promena i mera za prilagoñavanje. Tako se već u
Načelima za ureñenje i korišćenje prostora definiše potreba za
usklañivanjem socio-ekonomskog razvoja sa energetskom efikasnošću,
obezbeñenje uslova za racionalno korišćenje neobnovljivih prirodnih
resursa i obnovljivih izvora energije i sprečavanje i zaštita od prirodnih i
tehničko-tehnoloških nesreća. Od značaja za aspekt prilagoñavanja
klimatskim promenama je načelo horizontalne koordinacije prilikom
ureñenja prostora koja podrazumeva povezivanje sa susednim
235
teritorijama, javnim i civilnim sektorom, kao i participaciju svih učesnika
(ZPI, 2011, član 3).
Ovim zakonom se po prvi put definiše i obaveza izgradnje, korišćenja i
održavanja objekata visokogradnje prema zahtevima energetske
efikasnosti. Predviñeno je izdavanje sertifikata o energetskim svojstvima
objekta u vidu dela tehničke dokumentacije za potrebe izdavanja
upotrebne dozvole (ZPI, 2011, član 4). Ovako jasno definisano načelo
energetske efikasnosti je novina u odnosu na Zakon o planiranju i
izgradnji iz 2003.godine.
Posebno načelo predstavlja i definisanje uslova zaštite životne sredine
gde se precizira da svi planski dokumenti moraju da sadrže obavezne
mere zaštite životne sredine propisane procenom uticaja na životnu
sredinu, odnosno utvrñene mere zaštite od strane nadležnog organa u
skladu sa posebnim zakonima (ZPI, 2011, član 9). Mere zaštite životne
sredine i strateška procena uticaja na životnu sredinu postaju sastavni
deo plana.
Zakon o planiranju i izgradnji se bliže definiše kroz pravilnike. Važeći
pravilnici su doneti na osnovu Zakona o planiranju i izgradnji iz
2003.godine. Ovaj Zakon urbanističke planove, kao planove kojima se
ureñuje prostor na lokalnom nivou, deli na opšte urbanističke planove (u
koje ubraja generalni plan i plan opšteg ureñenja) i regulacione planove
(u koje ubraja plan generalne regulacije i plan detaljne regulacije).
Zakonom se definiše obavezni sadržaj planskih dokumenata u smislu
obavezujućih priloga, pre svega, tehničkih rešenja kao što su namene
površina, trase za infrastrukturu, nivelacione i regulacione linije. Kao
posebne i obavezujuće celine plana se definišu: 1)pravila ureñenja (koja
sadrže opis i objašnjenje grafičkog dela i opšte urbanističke uslove),
2)pravila grañenja (koja sadrže uslove koji se odnose na izgradnju
objekta) i 3)grafički deo (koji prikazuje planirano rešenje, regulaciju i
nivelaciju). Posmatrano sa aspekta klimatskih promena, Planom detaljne
regulacije se propisuju opšti i posebni uslovi o zaštiti životne sredine od
različitih vidova zagañenja i zaštite života i zdravlja ljudi i zaštite od
požara, nepogoda i uništavanja (u delu Pravila ureñenja) kao i uslovi
zaštite životne sredine, tehničke, higijenske, zaštite od požara,
bezbednosne i druge uslovi (u delu Pravila grañenja). Izradi planskog
rešenja prethodi izrada programa za izradu plana koji služi za prikupljanje
podataka o stanju prostora (infrastrukture, objekata, prirodnih i
ambijentalnih celina, terena itd.). Program za izradu plana predstavlja
informacionu i studijsku osnovu na kojoj se zasniva urbanistički plan (ZPI,
2003).
236
Posmatrano kroz aspekt prilagoñavanja klimatskim promenama gde se za
nivo kratkoročnih planova preporučuje pristup zasnovan na razumevanju
neposrednog konteksta i otkrivanju ranjivih mesta, program za izradu
plana predstavlja izuzetno važan deo procesa izrade planskog rešenja. U
ovoj fazi planskog procesa se prikupljaju podaci o terenu (katastarskotopografske podloge); podaci o uslovima za izradu plana koje pripremaju
nadležna komunalna preduzeća, zavodi i druge službe (infrastruktura,
zaštita životne sredine, vodotokovi, spomenici kulture, spomenici prirode,
sanitarni uslovi, hidrometerorološki i seizmološki uslovi, itd.); podaci o
stanju privrede, infrastrukture, stanovništvu, gustinama i kapacitetima,
geološkim, hidrološkim i litološkim uslovima terena, životne sredine,
geografskim karakteristikama, klimatkim prilikama itd.; daje se analiza i
ocena stanja područja; procena razvojnih mogućnosti koja se odnosi na
zemljište za izgradnju i infrastrukturu. Koncept plana, kao izlazni rezultat
programa za izradu plana sadrži: 1) tekstualni deo (u kojem se prikazuje
ocena stanja razvojnih mogućnosti; ciljevi ureñenja i izgradnje i osnovni
programski elementi; predloženi obuhvat plana i grañevinski reon;
principi preliminarne podele na područja, poteze, zone i urbanističke
celine), i 2) grafički prikaz koncepta plana (u kojem se prikazuje
preliminarna podela na tipične celine ili zone; svi objekti i zone zaštite;
stečene obaveze i predviñena proširenja kapiciteta infrastrukture). Ako se
plan detaljne regulacije izrañuje za deo donetog generalnog plana,
generalni plan je ujedno i koncept plana programa za izradu plana
(PSNINVSK, 2004).
PRILAGOðAVANJE KLIMATSKIM PROMENAMA U NACRTU PLANA
DETALJNE REGULACIJE "ADA CIGANLIJA"
Istraživanje načina redukovanja ranjivosti obrazaca urbane strukture je
sprovedeno na primeru Nacrta plana detaljne regulacije "Ada Ciganlija".
Ovaj plan je uzet za primer zbog specifičnosti lokacije koja spada u rečno
ostrvo (poluostrvo) i po prirodi stvari je izloženija klimatskim promenama
u odnosu na kopneni deo gradske površine. Prostor Ade Ciganlije,
obuhvaćen ovim planom, spada u užu zonu sanitarne zaštite. Samo 1%
od ukupne površine obuhvaćene planom se nalazi u široj zoni sanitarne
zaštite. Plan je analiziran sa ciljem utvrñivanja načina na koji postojeće
urbanističko planiranje kreira obrasce urbane strukture prilagoñene
klimatskim promenama.
Zakonski okvir kojim se ureñuje urbanističko planiranje u Srbiji, jasno
definiše vrstu i sadržinu planskog dokumenta, proceduru za donošenje
urbanističkog plana kao i institucije i nadležnosti za urbanističko
planiranje, meñutim, metodologija izrade planskih dokumenata nije
detaljnije odreñena. Meñutim, moguće je, analizom sadržaja Nacrta plana
237
detaljne regulacije "Ada Ciganlija",
planiranja ove prostorne celine:
uočiti
elemente
metodologije
1. Prikaz postojećeg stanja sa osvrtom na obaveze iz plana višeg
reda
2. Izrada pravila ureñenja
3. Urbanističke mere zaštite
4. Izrada pravila grañenja
5. Davanje smernica za sprovoñenje plana.
Prikaz postojećeg stanja sa osvrtom na obaveze iz plana višeg
reda
Prikaz postojećeg stanja daje pregled osnovnih aktivnosti u okviru
navedenih zona, i posebno prikaz stanja zelenih površina obzirom da je
prostor Ade Ciganlije evidentiran kao područje sa posebnim prirodnim
vrednostima od strane Zavoda za zaštitu Srbije. Prikazom postojećeg
stanja nisu evidentirana mesta izložena uticaju klimatskih promena, tzv.
ranjiva mesta, već je samo dat opšti pregled osnovnih aktivnosti i vrsta
zelenih površina.
U delu pod nazivom Planski i pravni osnov za izradu plana detaljne
regulacije "Ada Ciganlija" dat je osvrt na obaveze preuzete iz Generalnog
plana Beograda 2021. Smernice za razradu plana iz GUP-a su date u
odnosu na namenu površina i to: zelene površine (rečna ostrva ili ade,
šume, zaštitne šume); planirane sportsko rekreativne zone; komunalne
delatnosti i infrastrukturne površine; saobraćaj i saobraćajne površine;
zemljište čija će se namena odrediti nakon usklañivanja postojećih
namena sa posebnim propisima, posebni poslovni kompleksi; sport,
sportske objektei komplekse. Prikazani podaci o nameni površina
predstavljaju planirano stanje koje je rañeno na nivou GUP-a i shodno
tome na osnovu podataka koji su prikupljeni za svrhe obrade tog plana
(plana višeg reda) tj. na nivou celog grada. Preuzeto planirano stanje ne
prepoznaje prostore osetljive na klimatske promene već samo neke
aspekte prostornog zagañenja koji se mogu uočiti u tehničkim
intervencijama (npr. produbljivanje i čišćenje zaraslih bara, ograničenje
vodonepropusnih površina za infrastrukturne objekte, očuvanje
odreñenog procenta zelenila). Ne postoji prikupljanje podataka o stanju
aktivnosti i resursa, niti o načinu života karakterističnim za dati prostor.
Teme od značaja za klimatske promene, obuhvaćene smernicama iz GUPa, su prirodni resursi koji utiču na kvalitet životne sredine, kao što su
šume i šumski zaštitni pojasevi. Takoñe , skreće se pažnja na delatnosti
koje su neadekvatne za prostor u kojem se nalaze, odn. nisu usklañene
sa okolinom. Pod tim se podrazumevaju površine i objekti stanovanja,
238
centara, privrede, sporta, saobraćaja i drugog u području vodoizvorišta u
Makišu. Od tema značajanih za redukovanje osetljivosti na klimatske
promene pominju se samo mere za zaštitu zone vodoizvorišta i potreba
za očuvanjem prirodnih resursa od značaja za kvalitet životne sredine. Za
zonu vodoizvorišta od posebnog je značaja zaštita podzemnih voda, gde
se planom predlaže odgovarajuće pošumljavanje.
Izrada pravila ureñenja
Izrada pravila ureñenja i grañena je definisana važećim Zakonom o
planiranju i izgradnji i pratećim pravilnicima. Nacrt plana detaljne
regulacije "Ada Ciganlija" je proistekao iz Programa za izradu
urbanističkog plana Ada Ciganlija iz 2008.g. čiji sadržaj je bio definisan
Zakonom o planiranju i izgradnji iz 2003.g., Pravilnikom o sadržini, načinu
izrade, načinu vršenja stručne kontrole urbanističkog plana kao i uslovima
i načinu stavljanja plana na javni uvid iz 2004.g, Zakonom o strateškoj
proceni uticaja na životnu sredinu iz 2004.g. i Zakonom o sportu iz
1996.g.
Sadržaj
•
•
•
•
•
•
•
•
pravila ureñenja prostora Ade Ciganlije obuhvata:
podelu prostora na celine i zone
namenu zemljišta
bilans urbanističkih pokazatelja
uslove zaštite kulturnoistorijskog nasleña
urbanističke uslove ze ureñenje površina i objekata javne
namene (javne saobraćajne površine, javnu infrastrukturnu
mrežu i objekte, zelene pošumljene površine, vodene površine,
melioracione kanale, površine za plažu, pravila ureñenja i
grañenja na površinama javne namene)
urbanističke mere zaštite (pravila za zaštitu života i zdravlja ljudi,
pravila za evakuaciju otpada, pravila za zaštitu od elementarnih
nepogoda i protivpožarnu zaštitu)
inženjerskogeološke uslove
ekonomsku analizu i procenu ulaganja iz javnog sektora.
Pravila ureñenja počinju podelom prostora na zone planiranih aktivnosti.
Zone su grubo definisane prema vrsti sadržaja (kao što su sport,
rekreacija, zabava, centri, infrastruktura) i prema prirodnim resursima.
Procena ugroženosti aktivnosti ili resursa (osim načelne potrebe za
očuvanjem područja vodoizvorišta) nije rañena, niti su razmatrana
osetljiva mesta prilikom odreñivanja zona. Jedini faktori ograničenja uzeti
u obzir prilikom planiranja budućih aktivnosti se tiču očuvanja prirodnih
resursa (zelenila, šume, obala, vodoizvorišta). Podelu prostora na zone
prati podela zemljišta na javnu i ostale namene. U ovom sektoru plana se
239
po prvi put pominje potreba za odbranom od poplava putem definisanja
površina za odbrambeni nasip.
Urbanistički parametri koji se razmatraju u pravilima ureñenja se odnose
samo na bilans površina, izgrañenost parcele, spratnost i učešće zelenih
površina u izgrañenom prostoru.
Urbanistički uslovi za javne površine i javne objekte obuhvataju
saobraćajnu infrastrukturu, javnu infrastrukturu, zelene pošumljene
površine, vodene površine, melioracione kanale, površine za plažu,
pravila ureñenja i grañenja na površinama javne namene. U ovom delu
plana, daju se iscrpne i detaljne projekcije ureñenja javnih površina i
objekata u vidu tehničkih uslova za njihovo postavljanje u prostoru kao i
načina meñusobnog uklapanja različitih aktivnosti, bez osvrta na problem
klimatskih promena. Karakteristično je odsustvo politika transporta koje
smanjuju potrebu za putovanjima u cilju smanjenja emisije štetnih
gasova. Elementi ureñenja prostora u skladu sa klimatskim promenama
se javljaju u slučaju definisanja urbanističkih uslova za vodovodnu i
kanalizacionu mrežu, obzirom da se radi o području izvorišta
vodosnabdevanja. Prema odlukama Grada Beograda takvi prostori
podležu posebnim merama ureñenja i strogim pravilima korišćenja.
Definišu se mnogobrojna ograničenja grañenja i korišćenja zemljišta u
cilju zaštite od zagañenja.
Kao rizično mesto se prepoznaje nasip ka reci Savi, obzirom na uočen
trend povećanja vodostaja kao i produženje njegovog trajanja, za koji se
predviñaju mere protiv prelivanja. Vodoprivrednim ureñenjem se
predviña i izgradnja sadržaja neophodnih za zaštitu od atmosferskih i
podzemnih voda putem kanala i meliorativnog sistema. Uočava se
zavisnost izmeñu sistema vodotokova i saobraćajne mreže i u tom smislu
se ističe potreba za identifikacijom ranjivih mesta (pre svega na nivou
meñuzavisnosti sistema vodotokova i saobraćajne mreže).
Planiranje infrastrukturnih površina i objekata (elektroenergetska mreža,
telekomunikaciona mreža, kablovski distribucioni sistem, toplovodna
mreža, gasovodna mreža) je rañeno isključivo sa tehničkog aspekta, uz
blagi osvrt na moguće opasnosti od površinskih i podzemnih voda, bez
detaljnije analize stvarnih lokacija i konkretnih uslova na njima. Ponegde
se, i to samo načelno, pominje potreba za uvažavanjem uticaja na
životnu sredinu.
Zelene pošumljene površine se prepoznaju kao važan resurs prostora Ade
Ciganlije i planira se njihova zaštita i unapreñenje. Posebno se akcentuje
nephodnost očuvanja postojećeg prirodnog ambijenta kompleksa, pre
240
svega šumskog zemljišta, uz mogućnost razvoja ekstenzivnih sportskorekreativnih aktivnosti. Vodi se računa o korišćenju prirodnih propusnih i
polupropusnih materijala za materijalizaciju staza. Meñutim, ne
prepoznaje se potreba za identifikacijom ranjivosti, kao ni procena
ugroženosti ovog vida rekreacije u odnosu na uticaje klimatskih promena.
Predlozi za novo ureñenje zelenih površina ne prepoznaju aspekt
prilagoñavanja klimatskim promenama. Kao dominantni kriterijumi za
izbor načina ozelenjavanja i vrste sadnica na javnim površinama i uz
objekte javne namene, su estetski i funkcionalni kriterijum.
Prisutne sojenice na prostoru Ade Meñice se tretiraju kao vid rekreacije u
prirodi u okviru zelenih pošumljenih površina. U istu kategoriju se
svrstavaju i splavovi kućice, kao plovni objekti sa malim gazom, koji se
nalaze u priobalnoj zoni. Pri tome, nije prepoznata potreba za
identifikacijom ranjivosti, kao ni procena ugroženosti ovog vida rekreacije
u odnosu na uticaje klimatskih promena. Predlozi za novo ureñenje i
ozeljenjavanje, kao ni izbor budućih sadnica, ne uzimaju u obzir klimatske
promene. Kao dominantni kriterijumi za izbor načina ozelenjavanja i vrste
sadnica na javnim površinama i uz objekte javne namene, su estetski i
funkcionalni (u funkciji nesmetanog odvijanja saobraćaja, zaštite od
buke,zaštite od sunca, zaštite zagañenja vodoizvorišta) kriterijumi.
Planiranje ureñenja vodenih površina je, pre svega, usmereno ka razvoju
različitih aktivnosti rekreacije namenjenih širokoj populaciji. Aspekt
klimatskih promena nije uzet u obzir.
Urbanističke mere zaštite
Mere za očuvanje životne sredine su izdvojene kao poseban segment
plana. U ovom delu plana se razmatraju urbanističke mere zaštite koje
podrazumevaju davanje pravila za zaštitu životne sredine, za evakuaciju
otpada i za zaštitu od elementarnih nepogoda i požara. Davanje mera za
zaštitu životne sredine je predviñeno pre svega Zakonom o strateškoj
proceni uticaja na životnu sredinu, Zakonom o zaštiti životne sredine,
Zakonom o sanitarnom nadzoru, Zakonom o vodama, kao i mnogim
pratećim pravilnicima. Strateška procena uticaja, kao obavezujući deo
plana, razmatra stanje životne sredine, značaj i karakteristike plana,
karakteristike uticaja planiranih sadržaja na mikro i makro lokaciju i druga
pitanja od značaja za zaštitu životne sredine, kao i predlog mera za
sprečavanje i ublažavanje negativnih, kao i uvećavanje pozitivnih uticaja
na životnu sredinu.
Planom je definisano da mere zaštite imaju za cilj da se uticaji na životnu
sredinu svedu na granice prihvatljivosti, odn. doprinesu sprečavanju,
241
smanjenju ili otklanjanju svakog značajnijeg štetnog uticaja na životnu
sredinu. U ovako formulisanom cilju, uočljivo je da se postavlja samo
relacija od izgrañenog ka prirodnom prostoru, a ne i obrnuto.
Posebno je interesantan segment plana u kojem se definišu mere za
zaštitu od elementarnih nepogoda (koji je svrstan zajedno sa merama za
zaštitu od požara) gde se kao jedini problem identifikuje zemljotres.
U inženjerskogeološkim uslovima se detaljno razmatra sastav tla i u
odnosu na njega formiraju odgovarajuće zone. Obzirom da predmetna
lokacija pripada području vodoizvorišta, inženjerskogeološki uslovi su
posebno okrenuti analizi tla za potrebe pozicioniranja vodozahvata. Pored
toga, precizno su date pozicije podzemnih voda i uskladu sa tim
definisane zone i geotehnički uslovi i preporuke za realizaciju planiranih
sadržaja.
U delu plana gde se razmatraju ulaganja iz javnog sektora, meñu
predviñene troškove spadaju troškovi izuzimanja zemljišta, nadoknade za
porušene objekte, izgradnje infrastrukture i izgradnje javnih objekata.
Predviñeni troškovi za realizaciju površina i objekata iz javnog sektora ne
obuhvataju posebno troškove prilagoñavanja klimatskim promenama.
Izrada pravila grañenja
Pravila grañenja su u Nacrtu plana data samo za komercijalnu zonu i to
za izgradnju, zamenu, dogradnju i rekonstrukciju postojećih objekata.
Pravila grañenja su bliže definisana kroz: 1) namenu objekta, 2) uslovi za
obrazovanje grañevinske parcele, 3) položaj objekta, 4) indeks zauzetosti
parcele, 5) indeks izgrañenosti parcele, 6)spratnost i visina objekta, 7)
arhitektonska obrada objekta, 8) parterno ureñenje parcele, 9)
ograñivanje, 10) parkiranje, 11) evakuacija otpada, 12) priključenje na
infrastrukturnu mrežu, 13) inženjerskogeološki uslovi. Pravila grañenja se
odnose na tehničko-tehnološke zahteve izgradnje.
Davanje smernica za sprovoñenje plana
Kao posebne zone, za koje je potrebno dodatno uraditi urbanističke
projekte, su prepoznate zona komercijalnih delatnosti i zona zelenih
površina na kojima je moguća izgradnja sportskih sadržaja. Kriterijum za
dodeljivanje posebnog statusa ovim zonama je estetski.
242
ZAKLJUČAK
Sistem planiranja u Srbiji karakteriše odsustvo teme klimatskih promena
(ublažavanja i prilagoñavanja klimatskim promenama). Česte promene
zakona kojima se ureñuje delatnost planiranja i izgradnje su, poslednje
decenije, pre svega bile usmerene na akutne probleme sa kojima se
suočava prostorni i ekonomski razvoj u Srbiji, kao što su dužina
procedure dobijanja dozvole za gradnju, legalizacija objekata, status
zemljišta. Tek se u najnovijem Zakon o planiranju i izgradnji iz 2011.
godine pominje tema klimatskih promena, mada više kroz aspekt
ublažavanja (tema energetske efikasnosti) nego prilagoñavanja. Važeći
podzakonski akti - pravilnici, proistekli iz Zakona o planiranju i izgradnji iz
2003.godine, prema kojima se sprovodi planski proces, aspekt klimatskih
promena posredno obrañuju kroz temu zaštite životne sredine i zaštite od
elementarnih nepogoda. Pri tome se, najčešće, posmatra delovanje
čoveka na prirodu u svojstvu zagañivača, a ne uticaj prirodnih faktora na
fizičko okruženje.
Sam proces kratkoročnog planiranja ne uzima u obzir projekcije
klimatskih promena, niti se one mogu naći u planovima višeg reda (pre
svega GUP-u). To je naročito izraženo u početnoj fazi planiranja gde se,
prilikom prikupljanja podataka o stanju u prostoru, promene klimatskih
faktora ne razmatraju uopšte. Na osnovu prikupljenih podataka se
sagledavaju ograničenja područja i analiziraju razvojni potencijali. Dobra
informaciona osnova u planiranju predstavlja suštinski korak na osnovu
kojeg se dalje definišu razvojni ciljevi i kreira rešenje. Početni propust u
razumevanju neposrednog konteksta, ne uzimanjem u razmatranje
klimatskih faktora, stvara nepotpunu platformu za razvoj rešenja. Pored
toga, postojeći kriterijumi za razvoj smernica za ureñenje i izgradnju
prostora, ne obuhvataju potrebu za redukovanjem ranjivosti područja u
smislu zaštite infrastrukture, zdravlja i bezbednosti ljudi i unapreñenja
kvaliteta života.
Značajnu promenu u odnosu prema problemu klimatSkih promena donosi
Prostorni plan RS iz 2010.g. Kao krovni plan na osnovu kojeg se dalje
razrañuju planovi nižeg prostornog nivoa, uspostavlja temelj za promenu
sistema planiranja u Srbiji. Meñutim, sugerisane sistemske promene, kao
i preuzimanje obaveza iz ovog plana na nižim nivoima planiranja,
predstavljaju dugoročan proces. Naročito u okolnostima neprilagoñene
planske prakse novim tržišnim zahtevima i shodno tome dominaciji
elementarnih problema u sistemu planiranja i izgradnje, gde se aspekt
klimatskih posmatra kao finesa. U iščekivanju promena, kratkoročno
planiranje može predstavljati efikasan poligon za razvoj mera
prilagoñavanja klimatskim promenama na neposrednom nivou.
243
LITERATURA
***(1996) Zakon o prostornom planu Republike Srbije, Službeni glasnik Republike
Srbije 13/96
***(2003) Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i
postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za objekte za koje
odobrenja za izgradnju izdaje opštinska, odnosno gradska uprava,
Službeni glasnik Republike Srbije 75/2003
***(2003) Pravilnik o sadržini i izradi planskih dokumenata, Službeni glasnik
Republike Srbije 60/2003
***(2003) Zakon o planiranju i izgradnji , Službeni glasnik Republike Srbije 47/03
***(2003) Zakon o sportu, Službeni glasnik Republike Srbije 52/96
***(2004) Pravilnik o sadržini, načinu izrade, načinu vršenja stručne kontrole
urbanističkog plana, kao i uslovima i načinu stavljanja plana na javni
uvid, Službeni glasnik Republike Srbije 12/2004
***(2009) Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu, Službeni glasnik Republike
Srbije 135/4, 36/09
***(2009) Zakon o zaštiti životne sredine, Službeni glasnik Republike Srbije
135/4, 36/09
***(2010) Zakon o prostornom planu Republike Srbije , Službeni glasnik
Republike Srbije 88/2010.
***(2010) Zakon o strateškoj proceni uticaja, Službeni glasnik Republike Srbije
135/04, 88/10
***(2010) Zakon o vodama, Službeni glasnik Republike Srbije 33/10
***(2011) Zakon o planiranju i izgradnji , Službeni glasnik Republike Srbije
72/09, 81/09, 64/2010,24/2011
Adger, W.N., Arnel N.W., Tompkins, E.L. (2005) Successful adaptation to climate
change across scales. Global Environmental Change ,15, pp.77-86
Burton, I., Hug, S., Lim, B. Pilifosova, O., Schipper, E.L. (2002) From impact
assessment to adaptation priorities: the shaping of adaptation policy,
Climate Policy, 2 (2), pp.145-159
Campbell, H. (2006) Is the Issue of Climate Change to Big for Spatial Planning?
Planning Theory & Practice, 7 (2), pp.201-230
CEF Consultants Ltd. & CBCL Limited (2005), A Guide for Incorporating
Adaptation to Climate Change into Land-Use Planning,
http://www.cefconsultants.ns.ca/CCGuideLandUseNov05.pdf (accessed
01.05.2011)
Council for European Urbanism (CEU) (2009), Oslo Declaration - Climate Change
and Urban Design, http://www.ceunet.org/oslodeclaration.html
(accessed 01.11.2010)
European Council of Spatial Planners – Conseil europeen des urbanistes (ECTPCEU) (2010), Try it This Way, http://www.ceu-ectp.eu/index.asp?id=109
(accessed 01.05.2011)
Füssel, H.-M. (2007). Adaptation planning for climate change: concepts,
assessment approaches, and key lessons, Sustainability Science, 2 (2),
pp.265-275., http://www.springerlink.com/content/4155425778557718
(accessed 01.05.2011)
Gidens, A. (2010) Klimatske promene i politika. Beograd: CLIO
244
Lazarević Bajec, N. (2011) Integrating Climate Change Adaptation Policies in
Spatial Development Planning in Serbia – a Challenging Task Ahead.
SPATIUM International Review, 24, pp.1-8
Matthews, T. (2011). Climate Change Adaptation in Urban Systems: Strategies for
Planning Regimes [elektronska verzija]. Urban Research Program,
Research Paper 32, February 2011.
Popović, T., ðurñević, V., Živković, M., Jović, B., Jovanović, M. (2009). EnE09
Zbornik radova regionalne konferencije Životna sredina ka Evropi,
Beograd. Korišćeno sa www.ambassadorsenv.org/eng/images/.../zbornikradovaene09.pdf
Popović, T., Radulović, E., Jovanović, M. (2006.). Koliko nam se menja klima,
kakva će biti naša buduća klima? Korišćeno 15. septembra 2011. sa
http://www.sepa.gov.rs/index.php?id=13&akcija=showDocsAll
Town and Country Planning Association (TCPA) (2007), Climate Change
Adaptation by Design: A Guide for Sustainable Communities,
http://www.tcpa.org.uk/pages/climate-change-adaptation-bydesign.html (accessed 01.05.2011)
Town and Country Planning Association (TCPA) (2010), Planning for Climate
Change – Guidance and Model Policies for Local Authorities,
http://www.tcpa.org.uk/pages/planning-for-climate-change-guide.html
(accessed 01.05.2011)
Urbanistički zavod Beograda (2009) Nacrt plana detaljne regulacije "Ada
Ciganlija", Beograd
Wilson, E. (2006) Adapting to Climate Change at the Local Level: The Spatial
Planning Response. Local Environment 11 (6), pp.609-625
245
246
KADA ĆEMO SE POČETI BAVITI RAZVOJEM NASELJA U
SVETLU KLIMATSKIH PROMENA U SRBIJI ? Al’, stvarno!
WHEN WE START WORKING ON THE DEVELOPMENT OF
SETTLEMENTS IN ACCORDANCE WITH THE CLIMATE CHANGING
IN SERBIJA ? All for really!
Faketa Kaić, dipl.inž.arh.
„Tehnološki i industrijski razvoj tokom XX
veka izazvao je takve ekološke poremećaje i
narušio je ekosistem, da će biti potrebna sva
saznanja i naučni potencijali XXI veka da se
saniraju greške iz prethodnog veka.“
(prof. dr Branko Lalović,1985.god.)
ABSTRAKT
Ove godine, održava se svetski kongres arhitekture UIA 2011 u Tokiju, sa
temom "Dizajn 2050," sa tri pod - teme: "Životna sredina", "Kulturna
razmena" i "Život", gde će se definisati koliko je savremena arhitektura
tesno povezana sa svim aktivnostima na planeti i koliko je velika
odgovornost u stvaranju održivih društava i atraktivnih gradova, kao i
zaštita ljudskih života i samog načina života…
Ove godine u Srbiji potpisana je Deklaracija o proglašenju 2011. godine – GODINOM
ENERGETSKE EFIKASNOSTI, gde se država obavezala na racionalno korišćenje
prirodnih resursa, smanjenju energetske zavisnosti, očuvanju životne
sredine...
Kao i svake i ove godine Udrženje urbanista Srbije (UUS) organizuje
letnju školu urbanizma, čiji je cilj edukacija urbanista, upoznavanje sa
novim propisima, kao i sa savremenim iskustvima urbanističke prakse u
Srbiji i šire…Tema 2011. godine je - PROCESI LEGALIZACIJE I
USVAJANJE I REALIZACIJA URBANISTIČKIH I PROSTORNIH
PLANOVA -.
Organizovanje ovog Simpozijuma sa temom - BUDUĆNOST RAZVOJA
NASELJA U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA – samo pokazuje, gde
se nalazi i u kakvom je raskoraku urbanistička praksa Srbije, u odnosu,
sama sa sobom, a i u odnosu sa razvijenim svetom.
247
Da li smo u stanju da napravimo i jedan korak ka budućnosti – da imamo
viziju “DIZAJNA 2050”, a da nas nasleñeni teret prošlosti (legalizacija,
nerešeni vlasnički odnosi, infrastrukturna neopremljenost) ne ”zaglavi” i
ne dozvoljava nam da napravimo korak dalje …
U svakom sučaju ova 2011. godina, trebala bi biti prekretnica, ne samo
što je proglašena godinom energetske efikasnosti, nego je krajnje vreme
da postanemo svesni da svaka naša aktivnost na lokalnom nivou utiče na
globalno zagrevanje, povećano zagañenje, smanjenje resurasa i da
konačno promenimo ponašanje, al’ stvarno !
I ova zadnja dešavanja, što su delo prirodnih i čovekovih ruku
(zemljotresi, nuklearke…) stalno nas opominju da smo nedeljivi deo
zamaljske celine, odnosno deo terirorije Evrope, pa prema tome ne
trebamo čekati da “uñemo” u Evropsku uniju i tek onda da pokažemo
odgovornost prema održivom razvoju naših gradova i naše planete …
Pošto još uvek nema odgovora na pitanje: “Kada ćemo se početi baviti
razvojem naselja u svetlu klimatskih promena u Srbiji ? pokušaće se dati
odgovor na pitanje “Koji su to koraci, koje možemo preduzeti na putu
razvoja naselja u svetlu klimatskih promena”?.
Iskoristićemo iskustva razvijenog sveta, koja se već nekoliko decenija
uspešno koriste “primeri dobre prakse”, primeniti ih na načinu
planiranja, ureñenja i upravljanja prostorom, sa kojima možemo trasirati
put razvoja naselja sa principima održivog razvoja.
Ključne reći: Klimatske promene, promena urbanističke prakse, promena
upravljanja gradom
ABSTRACT
As every year, and urbanises Association of Serbia (UUS) organizes
SUMMER School of Urban Planning, whose goal is to educate urban
planners, the introduction of new regulations, as well as contemporary
experiences of urban practices in Serbia and further... Theme 2011th
year - THE LEGALIZATION PROCESS AND ADOPTION AND
IMPLEMENTATION OF URBAN AND SPATIAL PLANS. Organizing
this symposium with the theme - FUTURE DEVELOPMENT AREAS In
light of climatic changes-only shows where he is and what the odds, city
of Serbia, in comparison, with herself, and in relation to the developed
world.
Are we able to make one step towards the future - we have a vision,
"Design 2050" and that we inherited the burden of the past
(legalization of unresolved ownership relations, infrastructure
neopremljenost) are not "stuck" and does not allow us to make a step
further...
248
In any situation the 2011-th years, should be a milestone, not only
declared the year of energy efficiency, but it is high time that we become
aware that every action of ours at the local level impacts on global
warming up, increased pollution, reduce resurasa and finally change
behavior, all for reall.
The latter events, which act as natural and man's hand (earthquakes,
nuclear power ..) constantly reminds us that we are indivisible part of the
whole world or part of the territories of Europe, and therefore we should
not wait to "enter" the Europea and then to show responsibility
towards the sustainable development of our cities and our
planet
As there is still no answer the question "When we will start the
development of settlements in the light of climate change in Serbia?, we
will try to give answer on the question:” What steps we can take on our
way of development of the settlements in the light of climate change”?
We will use the successful worldwide experiences “"examples of good
practices" which have been used for decades, and apply them in
planning, arranging and managing area, and draw the path for
development of settlements on the way of sustainable development.
Key words:
Climate change, changing ways of planning, change management of the
city
URBANA SREDINA - URBANO ZAGREVANJE
Današnja civilizacija je dominantno urbana. Računa se da danas u
razvijenom delu sveta u urbanim područjima živi 70% - 80%
stanovništva. Potreba ljudi da žive zajedno i zbijeno, stara je koliko i
ljudska istorija i ispostavlja se da su sa jedne strane velika naselja i
gradovi jedna od efikasnih i ekonomičnih ljudskih tvorevina. Poznato je
da urbane sredine pokrivaju samo mali deo zemljine površine (1-2%) ali
imaju veliki doprinos u urbanom zagrevanja globalne klime. U urbanim
sredinama stvara se jedinstvena klima - urbana klima, koja je rezultat
načina planiranja, izradnje objekata, načina korišćenja energije, vode...
protoka vazduha… koje utiče na zdravlje grañana i na njegov kvalitet
života.
Stanovnici urbanih naselja su veliki korisnici prirodnih resursa (posebno
na severnoj hemisferi), tako da urbana naselja imaju ključnu ulogu u
promenama globalnog okruženja. Jedan od najpoznatijih urbanih
efekata takvog razvoja je urbano zagrevanje (urban heat island
vrela urbana / gradska ostrva).
249
Dokazano je da su u globalu gradska naselja uvek toplija od okružujućih
ruralnih naselja čak i do 10º C, na šta posebno utiče “factor viñenog
neba” (sky view factor), koje je postalo uobičajeno merno sredstvo
urbanih klimatologa. Otvorenost nekog mesta unutar urbane sredine,
prati se process hlañenja i zagrejavanja jedne urbane sredine…
Pored načina planiranja, izradnje objekata, načina korišćenja
energije, vode, u velikoj meri na proces zagrevanja, odnosno
hlañenja utiče i izbor grañevinskih materijala, koji imaju vrlo
različite zračuće osobine (emisiju zračenja...) i provodljive osobine
(termalno prihvatanje, provodljivost, krovni pokrivači - asfaltne pločice,
keramičke pločice, crep, slamnatii pokrivači, talasasto gvožñe / lim…)
GRADOVI - GLAVNI POKRETAČI URBANIZACIJE U
KLIMATSKIH PROMENA
SVETLU
Nije dostupnost obnovljivim izvorima
energije problem, već politika koja će
odlučivati da li će industrija obnovljive
energije rasti ili se suzdržati tokom
budućih
decenija,"
Ramon
Pichs
Madruga, član IPCC-a
Globalna energetsko - ekološka svest “doprla” je do naselja - gradovaglavnih pokretača urbanizacije i počinju da se sprovode strategije
održivosti i zajedno se traže rešenja za rešavanje globalnih i urbanih
klimatskih promena.
1980. godina se može se nazvati godinom održivosti, kada se, al’,
stvarno, počinje promena načina ponašanja, promena načina gradnje,
kao i promena odnosa prema potrošnji resursa i energije… Pored toga što
grañevinarstvo (zgrade) troši oko 40% resursa energije, 30% pijaće
vode, 25% svih proizvoda od drveta… oni i odbacuju resurse i energije u
ogromnim količinama…
250
Postavljeni su ciljevi i hitno je trebalo delovati na razvoj novih
tehnologija, voñenje politike, koja će usmeriti razvoj u pravcu održivosti:
• za spremanje energije i resursa, recikliranja materijala i
smanjenje emisija koji utiču na životni ciklus..
• usklañivanje propisa sa lokalnim klimatskim, tradicijom, kulturom
i okruženja,
• Održati i poboljšati kvalitet ljudskog života uz zadržavanje
kapaciteta ekosastava na lokalnom i globalnom nivou
Već 30 godina se sprovodi strategija razvoja grada u cilju održivosti. Neki
gradovi su uspeli izdvojili i postati energetski brendovi.
GRADOVI – ENERGETSKI BRENDOVI
BARSELONA – MODEL TRANSFORMACIJE
ENERGETSKIH POBOLJŠANJA
GRADA
I
PLAN
Gradonačelnik Barsselone Paskval Maragal, jedan je od najzaslužnijih ljudi
koji su usmerili razvoj Barselone, po principima održivog razvoja, koji je
postao meñunarodno priznat i usvojen kao urbanistički model
transformacije gradova.
Projekat poznat pod imenom Projekat 22 @ Barselona, obuhvatio je
115 gradskih blokova u industrijskoj gradskoj zoni. Tranformacijom 200
hektara industrijskog područja u centar inovativnih projekata, ustanova
socijalnog, obrazovnog i kulturnog karaktera, kreirana je nova urbana
zona sa visokim standardima zaštite životne sredine i postala Model
urbane obnove grada.
Barselona je nastavila sa promocijom politike održivog razvoja i 1999.
godine bila je predsedavajući član Energetskih gradova–Udruženja
evropskih lokalnih samouprava, iz čega je proizašlo donošenje Plana za
energetska poboljšanja. Glavni cilj Plana bio je smanjenje potrošnje
neobnovljive energije i redukcija gasova koji se ispuštaju u atmosferu.
Predložene su praktične smernice izražene kroz različite instrumente
planiranja: propise, interne inicijative Gradskog veća, direktne investicije,
kampanje koje podstiču privatne inicijative, saradnju sa snabdevačima
energijom itd.
Mnoge od ovih mera su postale pravosnažne kada je Plan konačno
odobren 2002. godine. Postao je nezamenjiv izvor informacija o
kvalitativnim i kvantitativnim aspektima energetskog sistema Barselone.
Uspešnost implementacije Plana najbolje pokazuje donošenje Odluke o
solarnim termičkim sistemima. Do tada Barselona je imala samo
1650 m2 solarnih termalnih panela, da bi se posle usvajanja Odluke, ovaj
broj je uvećan za gotovo 40 puta. Instalirano je 62819 m2 termalnih
panela, sa uštedom u energiji od preko 60.000 MWh/godišnje i uštedom
u emisiji CO2 preko 10.000 t/godišnje.
251
LONDON – NLA (New London Architecture)
OSNIVANJE CENTRA ZA IZGRAðENO OKRUŽENJE I
BUDUĆI RAZVOJ GRADA
London kao jedan od najprivlačnijih i najdinamičnijih gradova sveta, u
svom razvoju imao je nekoliko ključnih prekretnica, kada je gradska vlast
morala tražiti nove puteve održivog razvoja grada.
1954. godina – uvoñenje korišćenje gasa i električne enrgije za
zagrajavanje.
Razlog tome je povećan je 4 puta broj smrtnih slučajeva od smoga, koji
je izazvan velikom količinom sagorevanja uglja za grejanje objekata.
1960 . godina – reci Temzi “vraćen je život”
U Londonskoj reci Temzi nije postajalo znakova života. Urañeno je
čišćenje od industrijskog i drugog zagañenja i Temza je ponovo naseljena
mnogobrojnim vrstama rečnog sveta.
1991. godina – stimulisanje grañana, da koriste javni gradski prevoz.
London je danas jedan od svetskih gradova koji predvodi u aktivnostima
koje ga usmeravaju ka održivoj budučnosti.
Održivi razvoj ovoga grada postao je glavni politički cilj.
2010. godina - osnovan je NLA (New London Architecture) centar za
izgrañeno okruženje i budući razvoj grada
NLA je mesto, sa stalnom postavkom makete centralnog dela Londona,
centar koji okuplja sve zainteresovane grañane, od profesionalaca, preko
političara i šire javnosti – koji se mogu uključiti i debatovati o onome što
se dešava njihovom gradu.
Tu se organizuju razne izložbe, seminari, radionice, gde se grañanima
Londona prikazuju činjenice da "upravo ovakav", konzumira ogromne
količine energije i sirovina iz prirode, ostavljajući posledice na celu
planetu, tako da pitanje životne sredine postaje osnovno polazište
razvoja grada, naravno i arhitekture i dizajna.
252
Aktuelne grañevine i izložbe dizajna u Londonu upravo potvrñuju pravac
u kome ovaj grad ide.
Jedna od njih je “Citi Hall”, čiji su autori Norman Foster i Ken
Shuttlevorth 2002
“Citi Hall” predstavlja primer "energetski svesnog dizajna". Forma samog
objekta obezbeñuje umanjeno zagrevanje prostorija za rad, a upotrebom
specijalnih panela sa izolacionim staklom, smanjen je i gubitak toplote
tokom zime. Sistem ventilacije rešen je na mehaničkom principu, i
smanjuje utrošak energije za 75% u odnosu na konvencionalnu
klimatizaciju prostora. Hlañenje grañevine obezbeñuje se putem
rashladnog sistema, koji koristi prirodnu temperaturu podzemne vode iz
Londonske gline, sa dubine od 125 m. Nakon što završi svoj proces
cirkulisanja kroz sistem, ova voda se koristi za toalete, smanjujući utrošak
vode iz gradskog vodovoda.
“BedZed” - ENERGETSKO “NULTO” STAMBENO NASELJE Izgrañeno je u predgrañu Londona, pre nekoliko godina i postalo je
jedan od najboljih primera održive gradnje u Velikoj Britaniji. Ovo
privlačno urbano naselje ima karakteristike “nultog energetskog”
stambenog naselja - ne troši više energije nego što proizvede.
Predviñeno je da se skoro 1/5 dnevne potrošnje vode u BedZed-u
obezbeñuje od kišnice i reciklirane vode, uskladištene u velikim
rezervoarima ugrañenim u temelje. “BedZed” je prvo stambeno naselje
kome je zakonski plan zelenog transporta, bio uslov za dobijanje
planske dozvole, koji podrazumeva da se u narednih 10 godina
prepolovi broj automobila, koji koriste fosilna goriva, proizvodnju
električne energije pomoću solarne za besplatno punjenje električnih
automobila, kao i favorizovanje pešaka i biciklista ispred svih ostalih
učesnika u saobraćaju.
STRATEGIJA ODRŽIVOSTI OLIMPIJSKIH IGARA 2012. GODINE
Prvi put u istoriji održavanja Olimpijskih igara, prati se uticaj na životnu
sredinu celog procesa pripremanja i održavanja Olimpijskih igara.
Organizatori su postavili sebi ambicozne ciljeve u pogledu energetske
efikasnosti i održivosti objekata, koji će se koristiti u Olimpijskim igrama.
Meriće se uticaj svake tone CO2, svakog hektolitra kanalizacije, svake
tone otpada… sve će se brojati i balansirati… Strategija održivosti
Olimpijskih igara ima 5 glavnih tema: klimatske promene,
biodiverzitet, otpad, socijalni uticaj i zdrav život. U Olimpijskom
selu potrošnja pijaće vode treba da bude 35% ispod proseka u Londonu
(trenutno se troši oko 160 litara dnevno po osobi) 50% grañevinskog
materijala treba se dostaviti vozom ili brodom do mesta
grañenja. Strategija održivosti uključuje i mere recikliranja do 90%
materijala nakon rušenja i zamenu 30% cementa sa materijalima, koji
emituju manje ugljen-monoksida.
253
FRAJBURG – ZELENI GRAD
Uspešan protest protiv obližnjeg nuklearnog postrojenja bio je
prekretnica, da Frajburg rano postane uporište Zelenog pokreta 70-ih
godina. Gradonačelnik Frajburga i 25% članova gradskog veća su članovi
zelene stranke. Energija antinuklearnog pokreta, pretočila se u
zelenu i donela novi imiñ gradu.
Frajburg, grad sa oko 220.000 stanovnika i 155 m2 zemljišta, bio je
poznat po katedrali, univerzitetu i satovima, ali se izdvojio, postao zeleni
grad, stvorio zelenu ekonomiju, koja podržava ekološki napredak.
Frajburg je bukvalno zelen grad i po svom izgledu. Tu se nalazi
najveća nemačka gradska šuma, koja prekriva preko 40% opštinske
teritorije… Šuma poseduje raznovrstan teren i ekosisteme, od visokih
planina do močvarnih nizija. Pored 5.000 ha šume, Frajburg ima preko
600 ha parkova i 160 igrališta, koji zajedno obezbeñuju zelenilo,
rekreaciju i biodiverzitet. Pesticidi se ne koriste, a sadi se samo
autohtono drveće i žbunje. Takoñe ima i 3.800 malih baštenskih parcela
na obodima grada, koje gradskom stanovništvu služe kao privatne oaze i
kao izvor svežeg voća i povrća. Naziv ZELENI GRAD dobio je zbog
Mreže prestižnih istraživačkih ustanova, koje su se razvile u
Frajburgu, (najveći Evropski institut za istraživanje solarne energije,
Meñunarodno udruženje za solarnu energiju, Centri za istraživanje
obnovljivih izvora energije)… Grad je domaćin meñunarodnim
konferencijama koje služe razmeni naučnih i tehnoloških saznanja. Pored
svih istraživača, posetilaca konferencija i studenata koji dolaze u Frajburg
iz celog sveta, zelena reputacija grada privlači i brojne eko-turiste, koji
dolaze čak iz Kine, Južne Koreje i Japana, opremljeni mapama solarnog
grada i biciklima - uživaju u solarnim turama.
BEČ–LIDER SA NAJVIŠE VIŠESPRATNIH PASIVNIH ZGRADA NA
SVETU
Nedavno je završena 5000. po redu pasivna (ekološka) zgrada, tako da
grad Beč, postaje grad sa najvećom gustinom visokospratnih pasivnih
zgrada, ne samo u Austriji, nego i na svetskom nivou. Trenutno se gradi i
najveće naselje pasivnih višespratnih kuća “Aspanggrunde” na površini od
10.00ha i predstavlja jedno od najvećih razvojnih oblasti u centru grada.
Planirana je izgradnja naselja od 5000 stanovnika, koji će živeti u 740
stambenih jedinica, a biće izgrañene po standardima pasivnih kuća.
Izgrañeni objekti trošiće 90 % manje energije od običnih zgrada, zbog
kvalitetnih izolacijskih omotača, pasivnog korištenja sunčeve energije,
višestrukog ostaklenja i zaštitnog zračenja. Ukupni troškovi izgradnje
ovog naselja iznose oko 100 miliona eura, a investicije je obezbedio Grad
254
Beč. Grad Beč, takoñe daje podsticaj svim graditeljima, koji grade po
principima pasivne gradnje, oko 200 eura /m2.
STOKHOLM - ZELENI GRAD EVROPE 2010. GODINE
Stokholm je grad koji svoj razvoj već decenijama usmerava u svetlu
klimatskih promena. Realizovao je mnoge programe, sa kojima je uspeo
da drastično smanji buku, realizovao program za čiste vode i uveo
integrisani sistem za zbrinjavanje otpada, a titulu zelenog grada Evrope
2010. godine, dobio je na osnovu sledećeg:
Oko 95% stanovnika Stokholma živi na manje od 300 m udaljenosti od
zelenih oblasti, a samo u gradskom centru ima 12.000 drveća. Oko 40%
grada čine parkovi i rekreativne zone, a unutar gradskih granica postoji
sedam rezervata. U okolini grada je više od dvadeset rezervata prirode i
nacionalni park, kao i 24 plaže. Transportno zagañenje je na niskom
stepenu, zbog toga što javni prevoz, odnosno svi vozovi i autobusi, koji
saobraćaju unutar gradskih granica koriste obnovljiva goriva.
Od 1990. godine, emisija štetnih gasova je smanjena za 25%, a plan do
2050. godine je da grad prestane da koristiti fosilna goriva. Svaki
stanovnik Stokholma, godišnje reciklira prosečno 95 kg otpada. U gradu
postoji 2700 kompanija "čiste tehnologije".
Najbolji primer filozofije održivog razvoja Stokholma je naselje
Hammarbi Sjostad (biće završeno 2015.) koje poseduje sopstveni ecofriendli sistem za energiju, vodu i otpad, a njegova celokupna izgradnja je
uslovljena propisima energetske efikasnosti. Svaki stanovnik ovog naselja
je deo ekološkog lanca, jer se selektirani otpad koristi za proizvodnju
struje, zagrevanje ulica, ali i jezerske vode.
SRBIJA 2011.- GODINA ENERGETSKE EFIKASNOSTI
-DONKIHOTOVSKA BORBA SA VETRENJAČAMA Srbija još uvek nema ni jednog grada koji se izdvojio i bio primer razvoja
po principima održivog razvoja. Kod nas još uvek termin - zeleni grad,
znači ureñenje parkova i ozelenjavanje grada, a nije ni čudo jer je dugo
vladalo mišljenje da su za ekologiju zaduženi samo biolozi…Trebalo nam
je i mnogo vremena da shvatimo da za energetsku efikasnost, nisu samo
zaduženi mašinci – energetičari… Potrošili smo mnogo vremena
prebacujući odgovornost sa jedne struke na drugu, umesto da su se sve
struke susrele I udružile na ekološkom putu održivog razvoja.
Država Srbija donela je mnoge strategije (nova Strategija razvoja
energetskog sektora RS do 2025) nove zakone (Zakon o racinalnoj
upotrebi energije), postavila je mnoge ciljeve za koje se trenutno rade
mnogi projekti. U prvoj polovini ove godine u Ministarstvu za energetiku
prijavljeno je 16 projekata za izgradnju vetroparkova ukupne snage 2.600
255
MW, koji su deo postavljenih ciljeva - da do 2020.godine u Srbiji imamo
20% obnovljive energije, umesto 12% koliko trenutno imamo.
U mnogim institucijama se rade projekti vezani za ovu oblast čije se
ključne reči: energetska efikasnost, održivi razvoj… ušteda energije…
zaštita životne sredine… alternativni izvori energije… globalno
zagrevanje… izmeñu ostalih sa naslovima:
1. „Energetska efikasnost u zgradarstvu“,
2. „Smanjenjem potrošnje energije do efikasnije privrede“,
3. „Obnovljivi izvori energije – put do energetske nezavisnosti“,
4. „I otpad može da se koristi”,
5. „Energija je tu oko nas”,
6. „Struja sa deponija“….
Projekti se uglavnom prezentuju manjoj skupini “stručnjaka” iz
predmetne oblasti, a većina projekata zauvek ostaje u fazi “PILOT
PROJEKTA”... iako iz naslova ovih projekata, može se zaključiti koliko je
to multidisciplinarna oblast, kao i neophodnost uključivanja svih struka i
aktera.
Jedan od dobrih edukativnih projekata je svakako projekat za edukaciju
mladih novinara „3E- energija, ekonomija, ekologija“. Predavanja i
diskusije na “3E” teme - izmeñu predstavnika države, institucija i
stručnjaka sa privrednicima, studentima i novinarima.
Možda treba Projekat proširiti, dodati još jedno E, “4E” – enegija,
ekologija, ekonomija i estetika, “E” koje smo proterali iz života, iz
gradova i mnogi su zaboravili šta to znači.
Poneki Pilot projekti, uspevaju da postanu Pilot objekti. Ove godine će
biti izgrañena prva solarna elektrana u Srbiji, snage dva megavata u
kuršumlijskom selu Merdare. Izgradnja solarnog postrojenja, koje će se
prostirati na površini od oko 4 hektara, koštaće oko 5 miliona evra.
Centrala od dva megavata i godišnje će proizvoditi oko 2.5 miliona kilovat
sati. Ove godine biće puštena u rad i prva vetrenjača u Srbiji, koja ima
snagu od 600 kilovata u tutinskim selu Leskova. Planirano je da do kraja
godine na tom zemljištu bude izgrañeno još sedam vetrenjača…
U svakom slučaju energetski koraci, moraće dobiti ubrzanje ako Srbija
želi da “uhvati” korak sa zemljama, koje već 30 godina koračaju na putu
održivog razvoja. Al’, stvarno!
256
URBANISTIČKA PRAKSA U SRBIJI 2011. GODINE
Naše urbaniste ne zabrinjavaju mnoge negativne
pojave u urbanim područjima - gradovima u
Srbiji, kod nas je urbo-planiranje u istom sporom
ritmu i regulaciono-prostornoj regulativi…
Politički uticaj i investitorski urbanizam je jedino
što je živo i uvek ''novo i sveže'' u urbanističkoj
sceni. Kod nas će samo Beograd progutati celu
Srbiju u koncentricnim krugovima bespravne
gradnje. U Srbiji je već duže planski urbanizam =
snimanje i regulacija i sanacija i legalizacija
postojećeg stanja - nastalog spontanim razvojem
i spontanom arhitekturom i gradnjom - sam svoj
urbanista i arhitekta i majstor...
Komentar skinut sa bloga, najbolje pokazuje stanje urbanističke prakse
2011.godine. Ako nijedan od navedenih gradova - energetskih
brendova, nije mogao to postati bez promišljenog urbanističkog
planiranja, dovoljno nam govori mda se urbanistička praksa u Srbiji mora
što pre menjati.
1980. godina, u svetu je bila prelomna godina, kada se na
globalnom nivou počeo menjati pristup urbanom planiranju sa principima
ekološkog načina planiranja, ali našu urbanističku praksu to je mimoišlo.
Upravo tada se izgubio planerski korak sa svetom, jer nije bilo sluha za
promene urbanističke prakse, nego se nastavio kontinuitet zastarele
planerske - urbanističke prakse. Svakim novim planerskim potezom se
više udaljavalo od održive budućnosti, odnosno od urbanog razvoja po
principima ekološkog načina planiranja
Pre toga urbanistička praksa Jugoslavije, bila na zavidnom stručnom
nivou, bili su to urbanistički timovi koji su svoja stručna znanja i iskustva
razmenjivali sa kolegama iz evrope i sveta… Pratili su svetske trendove u
planiranju… Kao i u svakom poslu, pravljene su mnoge grešake u načinu
planiranja, posebno u toku grañenja novog društva, ali su planovi bili
usmereni ka ureñenju humanijeg društva, po principima urbanističkih
povelja, koje su primenjivale u celom svetu.
1990. godina bila prelomna godina u urbanističkoj praksi Srbije,
godina, koju urbanisti dobro pamte, kada je urbanistička struka
“sklonjena” i postala nemi posmatrač razgrañivanja najvrednijeg resursa gradskog prostora, koji je bio prepušten na milost i nemilost neukosti i
divljanju…
Danas kada urbanistička struka pokušava da “poveže konce“ sa
kontekstom urbanističkog planiranja, urbanisti se sve više pretvaraju u
pravne tumače planova umesto termina, kao što su urbanitet, uklapanje,
257
biodiverzitet, ekologija, ambijent, esteteski efekat, interpolacija objekta,
grañena i prirodna sredina… ključne reći su: alineja... odeljak... stav….
član… zakonski okvir… pravilnik… vlasništvo…
Planovi se bave zemljištem, interesima… kvadratima, legalizacijom…
Jednostavno, sveli su se na legalizaciju postojećeg stanja. Propisani
normativi za slobodne i zelene površine odavno su postali pro-forme… Na
grafičkim prilozima, još uvek se pojavljuju oznake ruže vetrova i
orjentacija strane sveta, koji predstavljaju samo mali modni detalj.
Planovi nemaju analiza u skladu sa principima održivog razvoja, koje
utiču na oblikovanje i ureñenje prostora, kao npr:
analize vetra – (provetravanje naselja), analize osunčanja (insolacija)
analiza mreže zelenih površina, koja bi svojim položajem, veličinom,
rasporedom i vrstom zelenila uticala na hlañenje grada, analiza mreže
otvorenih javnih prostora… analiza ozelenjavanja krovova... analiza
infrastrukturnih ekoloških sadržaja… analiza povećanja kvaliteta
življenja...
URBANISTIČKI KORACI KOJE TREBA PREDUZETI
EDUKACIJA URBANISTA ZA 21. VEK
Neophodni su urbanisti za održivi razvoj gradova 21. vek, nova generacija
dizajnera gradova, koji će biti u stanju da planiraju i realizuju univerzum
arhitekture, gradova i pejzaža, ne samo energetski efikasnu, nego
gradove koji će biti u stanju da samostalno proizvode - lokalno i bez
štetnih otpada – energije, razmenu energije i informacija u kolu
sistemskih odnosa koji vežu prirodne i izgrañene sredine…
Jedno od akademskih institucija, gde urbanisti mogu dobiti takva znanja
je
Nacionalni
institute
za
arhitekturu u
Rimu,
koji
organizuje master kurseve, čiji je osnovni cilj da se osposobi arhitekte
koji se bave projektovanjem i planiranjem kao i pejsažne arhitekte, da se
suoče sa složenošću savremenog sveta, kroz nove ekološke perspektive,
da promoviše nove odnose izmeñu izgrañenog i prirodnog pejzaža,
izmeñu zgrada i energetskih resursa, izmeñu mesta potrošnje i
proizvodnje, izmeñu javnih i privatnih prostora, izmeñu prostora i
stanovnika, izmeñu ljudskih bića i ostalih živih vrsta….
258
STRATEGIJE ZA UBLAŽAVANJE ZAGREVANJA GRADOVA – DA POSTANU
DEO SVAKOG PLANSKOG DOKUMENTA
Pošto smo već ušli u 21. vek, svaka nova planska dokumentacija, trebala
bi da bude bliža savremenom planskom dokumentu, sa svim
karakteristikama koje obuhvataju energetsku efikasnost, doprinos
urbanom zagrejavanju… Strategije koje se propagiraju za ublažavanje
zagrejavanja gradova, treba da posatanu sastavni deo smernica za izradu
planske dokumentacije, koja bi se definisala kroz pravila za izgradnju i
ureñenje prostora. Izmeñu ostalog, bilo bi neophodno povlačiti planske
poteze u skladu sa:
•
•
•
•
•
•
•
Povećavanjem otvorenih javnih površina,
Ne proširivanjem granica urbanih područja…
Sa definisanjem lokacija za alternativne energetske izvore
Provetravanjem naselja
Energetskim planiranjem
Uvoñenjem ekološke infrastructure
Pravilima za ozelenjavanje krovova i fasada…
PROŠIRENJE URBANISTIČKIH TIMOVA NOVIM STRUKAMA
Odavno je poznato, da je planiranje interdisciplinarna oblast, ali još uvek
urbanistički timovi imaju zastarele sistematizacije od pre nekoliko
decenija. Čak su neke struke “proterane “ iz urbanizma, a neke su dobile
veći tretman, nego što zaslužuju… Urbanistički zavodi da bi mogli
odgovoriti novom urbanom izazovu, moraju proširiti timove sa novim
znanjima i strukama, kao npr: metereologom, kosmologom, biologom,
hemičarom, agronom, urbanim dizajnerima, tehnologom….
MONITORING - EVALUACIJA - IMPLEMENTACIJA PLANOVA
Realizacija planova je integralni deo planiranja ravan samom
planskom postupku
10. STAV POVELJE MAČU PIKČU
MEðUNARODNA UNIJA
Za proces izrade, usvajanja, evaluacije (praćenja) i implementacije
(sprovoñenja) jednog planskog dokumenta, zaduženo je više državnih,
gradskih institucija i agencija, a zakonskim propisima i pravilnicima,
definisane su ingerencije svake od njih. Iako sve one predstavljaju jednu
neraskidivu celinu, ipak svaka institucija funkcioniše za sebe.
Npr. odgovorni urbanista, posle usvajanja planskog dokumenta, od
strane Komisije za planove, nema nikakv uvid da li se smernice iz plana
259
sprovode na način kako su definisane, na kakve se prepreke nailazi
prilikom realizacije plana, koja su to alternativna rešenja za
prevazilaženje prepreka... Ako urbanista nije u prilici da „vodi” svoj plan
kroz četvrtu dimenziju „vreme”, neće biti u stanju da u sledećem planu
„obezbedi” ravnotežu socijalnih, ekonomskih,… aspekata, što se
podrazumeva da bi jedan Plan treba da ima.
PROMENA NAČINA UPRAVLJANJA I UREðENJA GRADA
Promenom načina upravljanja i ureñenja grada, javna preduzeća, mogu
dati veliki doprinos strategiji za ublažavanje zagrevanja, odnosno
strategiji održivog razvoja grada. Nije neophodno čekati promenu zakona,
novih pravilnika, nego ostvariti što bolju saradnju i komunikaciju unutar
samih javnih preduzeća, da bi zajedničkim programima “nastupali” na
gradskoj sceni. Bilo bi neophodno komunikaciju proširiti na grañane u
obliku raznih edukativnih i akcionih programa, kao npr. i o Strategiji
ublažavanja zagrevanja. Samo informisani stanovnici jednog grada, mogu
postati grañani, koji će uzeti učešće u zaštiti i ureñenju svoje sredine i
svog okruženja.
REVITALIZACIJA ZELENIH JAVNIH POVRŠINA
1892. godine U publikaciji „Flora u okolini beogradskoj”, Josif Pančić
opominje i zahtava da se zaustavi nestanak flore u šumama oko
Beograda, koje su siromašnije za preko 30 biljnih vrsta.
2010. godina proglašena je za Meñunarodnu godinu biodiverziteta, sa
ciljem da se podigne svest o značaju njegove zaštite za dobrobit ljudi, sa
definisanjem faktora koji ga ugrožavaju, kao i uključivanje što većeg
broja ljudi u njegovu zaštitu.
2011. godine u Srbiji je konstatovano je da se zadnjih 30 godina zelena
površina smanjila za 1/5, ali se nigde ne spominje koliko je i koje biljne
vrste uništeno. Ovaj podatak je alarmantan i javna institucija, koja se
bavi ovim gradskim resursom mora promeniti način upravljanja, odnosno
održavanja zelenih površina.
Trebalo bi povećati vrednost gradskih zelenih površina, tako što će se
forsirati autohtoni biodiverzitet koristeći koncept biološke raznolikosti,
odnosno vraćanje prirode područja.
Neophodno je zelene površine parkove, dopunjavati sa brojem i vrstom
stabala, kako bi park ili zelena površina postala zelena oaza - prirodno
stanište u gradskom ambijentu. Trebalo bi umesto fontana u parkovima
predvideti jezera, potoke, koji će dati doprinos smanjenju urbanog
zagrevanja, a i vraćanju staništa… Neureñene, zapuštene gradske
površine, površine koje “čekaju” na izgradnju trebalo bi ozeleniti, jer sve
260
to omogućava evaporaciju, koja ima veliki značaj na kvalitet života u
gradu i zdravlje njegovih grañana.
Hipotetičke studije navode da u gradu od milion stanovnika temperature
vazduha ne počinju da opadaju, sve dok isparavajuće - zelene površine,
ne pokrivaju površinu od 10-20% od ukupne gradske površine.
OZELENJAVANJE RAVNIH KROVOVA I ZIDOVA
U Danskoj, izraz "obezbediti krov nad glavom" podrazumeva
ozelenjavanje krova. U Kopenhagenu, najvećem gradu ove zemlje,
usvojen je predlog da se do 2025. godine emisija ugljen-dioksida svede
na najmanju moguću meru. Jedna od preduzetih akcija predstavlja i
uvoñenje politike o zelenim krovovima. Umesto da ravne površine na
vrhovima zgrada ostanu neiskorišćene, njihovo sivilo mogu zameniti
prave male biljne oaze. Tako projektovani krovovi imaju višestruke
prednosti. Pored lepote, svojevrsni parkovi na krovovima zgrada pomažu
boljoj izolaciji objekta, upijaju oko 50% padavina.
BOJENJE GRADA U BELU BOJU – “ AL’, STVARNO”!
Američki fizičar Hashem Akbari u prestižnom laboratoriju Lawrence
Berkeley, u potrazi kako bi se gradovi mogli zaštititi od efekta staklenika,
došao je do jednostavnog rešenja sa „hladnim krovovima“ i „hladnim
pločnicima“. Princip je jednostavan, a sve zavisi od toga, koliko se jedan
objekat zagreva na suncu i koji je omer sunčevih zraka koji
reflektira. Crni krov će biti topliji od crvenog, a crveni će biti topliji od
belog krova. Odlučujući factor jeste omer reflektirajućeg svetla. Crne
površine reflektiraju mali procenat sunčevih svetlosti, crveni crep oko
35% ,dok belo obojane površine reflektuju više od 75 %. Ovaj naučnik
tvrdi kada bi se sve površine krovova i ulica posvetlile, to bi smanjilo
zagrevanje zemlje, odnosno smanjile emisiju CO2 za 44 milijardi tona.
REKONSTRUKCIJA ZGRADA SA ENERGETSKOM EFIKASNOŠĆU
2011. godine Evropska komisija predložila je Plan energetske efikasnosti,
gde će nadležni organi unaprediti energetsku efikasnost na najmanje 3%
ukupne površine zgrada u svojoj nadležnosti svake godine. U Planu je
posebno naglašeno da: "svaka obnova treba da dovede zgradu meñu
10% najefikasnijih zgrada u ukupnom nacionalnom zgradarskom fondu".
Procenjuje se da u Srbiji ima oko milion stanova kojima treba
rekonstrukcija, pre svega zbog niske energetske efikasnosti. Dobro je
poznato da se kvalitetnijom izolacijom i ugradnjom nove stolarije mogu
ostvariti uštede oko 15 % u računima za struju, gas ili daljinsko grejanje.
261
Ove 2011. godine, izdaće se Pravilnici o energetski efikasnim objektima,
gde će biti propisana odreñena energetska svojstva, koja objekat mora
da ispuni da bi dobio energetski pasoš. U zavisnosti od ukupne potrošnje
energije, pasoši će biti kategorisani od A - G kategorije, objekti koji su
ostvarili najveću,odnosno najmanju uštedu. Bez njega neće moći da se
dobije dozvola za sanaciju, adaptaciju ili rekonstrukciju objekta.
UMESTO ZAKLJUČKA - STARIM GRADITELJIMA
POZNATI PRINCIPI ODRŽIVOG RAZVOJA
BILI
SU
Ako se osvrnemo u prošlost i malo bolje sagledamo materijalne tragove
starih graditelja zgrada i grada, shvatićemo da sve danas proklamovane
strategije ublažavanja urbanog zagrevanja, kao i principi energetske
energetske efikasnosti, bili su poznati i oni su ih primenjivali... Kako smo
se neosetno odvajali od prirode, tako smo se sve više udaljavali i od
iskonskog načina gradnje, sve manje razumeli napredne civilizacije i
vremenom ispustili kariku organskog kontinuiteta izgradnje gradova i
objekata...
Danas kada nam priroda uveliko ispostavlja visoke račune za
naše destruktivno ponašanje, danas kada smo ugrozili i život u gradu
kao i opstanak cele planete, neophodno je zastati i napraviti korak, al´,
unazad i ponovo krenuti tražiti staze kojima su prošli stari graditelji, koji
su znali bolje osluškivali svoje prirodno okruženje i živeti u skladu sa
njim.
8.1. PLANSKI RAZVOJ GRADA U SKLADU SA PRIRODNIM USLOVIMA
Korbizjeov plan za Čandigar, Indija (1951.), odnosi se na specifičnu klimu
koju karakterišu hladne zime i topla suva ljeta, koja se pretvaraju u topla
vlažna sa monsunima. Glavne ulice su orijentisane u skladu sa
dominantnim vjetrovima, dok sistem linearnih zelenih površina preseca
centar svakog od velikih gradskih blokova, omogućavajući noćnu
‘’vazdušnu drenažu’’ niz blago nagnuti teren tokom čestih večeri bez
strujanja.
262
Utvrñeno je da će više manjih zelenih površina, ravnomerno rasporeñenih
kroz gradsko tkivo, imati veći rashladni efekat nego nekoliko većih
parkova. Ulice treba da budu orijentisane tako da omoguće prenošenje
hladnijeg vazduha na što veće razdaljine.
SPONTANA IZGRADNJA GRADA I OBJEKATA U SKLADU SA PRIRODNIM
USLOVIMA
Gradili su gradove u skladu sa prirodom, topofrafijom i sa klimatskim
uslovima. U zemljama juga, mediterana, bela boja je bila jedina boja
kojom su se bojile grañevine. Graditelji su znali da bela boja reflektuje
veliku količinu sunčane svetlosti. Gradili su “porozne zastore” na
zemljanim podlogama sa kamenim kockama i pločama (puteve, trotoare,
trgove..) Ozelenjavanje krovova još je bilo poznato u starom veku Semiramidini vrtovi …
Fasadni zidovi su nekada imali veću širinu (debljinu), bilo da su grañeni
od naboja, opeke ili kamena. Debeli, teški zidovi bili su otporni na požare
imali dobru izolaciju leti i zimi. Imali su odličnu zvučnu izolaciju,
adekvatnu otpornost na vodu i promaju… Razvojem tehnologije u
grañevinarstvu, fasadni zid se počeo “tanjiti”, a samim tim gubila su se
svojstva, koja su se ostvarivala samo njegovom širinom.
Ventilisane fasade korišćene su vekovima. Farmeri u Norveškoj, imali
su koncept kišne barijere, gradeći jednostavne zidove od ploča sa
ventiliranim spojevima i otvorima na vrhu i na dnu. Za primjer prve
zgrade sa ventiliranim vanjskim zidom ističe se zgrada sa trideset katova,
izgrañena 1952.u Pittsburghu. Tada su dizajneri tražili načine da smanje
masu vanjske obloge i kišne barijere sa dreniranim i ventiliranim
prazninama.
1860. godine botaničar Jacob Forst predložio je način ventilacije Kristalne
palate u Londonu, sa idejom da zagrejan vazduh cirkuliše kroz čitavu
zgradu. Već 1880. godine botaničar Edvard Morse, razvio je princip prvog
višestrukog zida. Svoje otkriće je zasnovao na principu tamnih zavesa,
koje navučene iza prozora postaju vruće, te stvaraju tople vazdušne
struje, tako da je otkriven prvi solarni zid, a ono što je sad poznato kao
“Trombov zid”, "otkrilo se" nekih 80 godina kasnije. .
Prirodna ventilacija - “Kula vetrova” je tradicionalni element
arhitekture korišćen vekovima za stvaranje prirodne ventilacije objekata.
Od doba faraona, na Arabijskom poluostrvu su grañene kule vetrova,
koje su koristile svoju vertikalnost i brzinu vetrova koji su u njih ulazili.
Graditeljima tog doba, bili su poznati efekti hlañenja putem vetra i
koristili su vertikalne otvore u zidovima svojih hramova za njihovo
optimalno korišćenje. Faraonska i koptska civilizacija ovaj sistem su već
koristile za izgradnju ostava za čuvanje hrane.
263
IPAK ZAKLJUČAK
RAZVOJEM NASELJA U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA U SRBIJI, MORA
SE SAČEKATI, DOK NE DOðE NOVA GENERACIJA GRADITELJA, KOJA
POZNAJE PRINCIPE ODRŽIVOG RAZVOJA
Strategije za održivost življenja u gradu u skladu sa principima održivog
razvoja, sve više dopiru do nivoa svesti novih generacija, mladih
graditelja… Sva sreća da postoje nove generacije, koje sve više uzimaju
stvar u svoje ruke i pokazuju da su u stanju da naše dugogodišnje
destruktivno ponašanje prema prirodi, gradu, drugom čoveku… zaustave
i da se okrenu održivom razvoju. Mladim graditeljima su poznati
principi održivosti. Oni su svesni da su principi održivosti, jedina
njihova budućnost i da je potrebno menjati odnos prema svom
stvorenom i prirodnom okruženju..., da nema više mnogo vremena..
Mladi graditelji sveta se spremaju da na kongresu arhitekture, pokažu
kako treba da izgledaju gradovi budućnosti, i da su prioriteti gradova
21.veka: zaštita životne sredine, kultura, slavljenje života.
Mladi u Srbiji, Beogradu, takoñe pokazuju visok nivo ekološke i
grañanske svesti, udržuju se da bi zajedno reagovali na dogañanja u
njihovom urbanom okruženju. Organizuju proteste za zaštitu “Petog
parkića”, “Zvezdarske šume”, akcije čišćenja obale reka, devastiranih
područja… Oni pokušavaju da nas opomenu da postoje, da su ONI
BUDUĆNOST, za koju mi planiramo i da ne možemo znati pravila
ureñenja prostora, bez njihove participacije.
Budući graditelji Srbije, trenutno završavaju izgradnju ekološke kuće na
području Ade Huje, koja sigurno nije primer kuće 21. veka, i ne može se
meriti sa japanskim projektima samoodrživog grada za period od 100
godina, ali nam pokazuju da znaju koračati putevima održivosti, a nama
koji smo ispustili kariku kontinuiteta održivog razvoja, ne preostaje ništa
drugo, nego da se nadamo da će ostati dosledni na tom putu.
Al´, stvarno !
LITERATURA
Supek, Rudi.: „Ova jedina zemlja“, Globus, Zagreb, 1989
Milanković, Milutin.: “Kroz vasionu i vekove” , Beograd, 1952
Radović, Ranko.: “Forma grada” , Orion & Art, Beograd, 2003
Kečkemet, Duško, Grad za čovjeka, Zagreb 1981
Nan,Elin, Postmoderni urbanizam, Orion & Art, Beograd, 2002
Vuksanović, Dušan, „Principi arhitektonskog i urbanističkog projektovanja u
kontekstu energetske efikasnosti zgrada “, Održivi razvoj gradova –
arhitektura“ Beograd 2010
Mitković, Petar.: „Aktuelni problemi savremenog grada i mogućnosti planskog
rešavanja u svetu i kod nas “ ,Grañevinsko-arhitektonski fakultet, Niš,2011
264
PROJEKTOVANJE KONSTRUKCIJA ODRŽIVIM
MATERIJALIMA SA MEMBRANSKOM STRUKTUROM NA
MODELSKOM PRIMERU ETFE
DESIGN CONSTRUCTION BY SUSTAINABLE MATERIALS WITH
MEMBRANE STRUCTURES ON THE EXAMPLE MODEL OF ETFE
Dr Dragana Vasilski, dr Svetlana Stevović
Integrisani Univerzitet Union-Nikola Tesla, Departman Arhitektura, Beograd
Integrisani Univerzitet Union-Nikola Tesla, Departman Ekologija, Beograd
APSTRAKT
Visoka tehnologija materijala omogućava realizaciju gotovo svake ideje.
Savremene tehnologije i materijali, uz sasvim nov pristup načinu
projektovanja, omogućavaju realizaciju nečega što je nekada izgledalo
nezamislivo da je moguće izvesti. Kroz prostor u kome je sada sve
moguće, arhitektura je dobila sasvim novu dimenziju.
Jedan od takvih materijala jeste i etilen tetrafluoroetilen, bolje poznat po
svojoj skraćenici ETFE, koji predstavlja fluorougljenični polimer
(fluoropolimer), ili vrstu plastike. Ovaj material visoke tehnologije,
poseduje superiorne karakteristike koje mu omogućavaju kreativnost bez
granica. Primeri primene ovog materijala u arhitekturi su fudbalski
stadion “Arena” u Minhenu (The Arena, Munchen) i nacionalni vodeni
centar “Vodena kocka” u Pekingu (The Water Cube, Beijing).
ETFE, kao materijal sa membranskom strukturom, nudi širok asortiman i
atraktivne mogućnosti za stvaranje široko rasprostranjene lagane obloge
- kože objekta koja ima visok nivo transmisije svetlosti. Integracija
fotonaponskih ćelija u membranske strukture, predstavlja jednu od
mogućnosti primene fotonaponske (FN) tehnologije u grañevinarstvu, kao
tehnologije budućnosti. Solarne ćelije u obliku tankog filma integrisane u
fleksibilnu polimernu krovnu membranu mogu da prate i
najkomplikovaniju formu konstrukcije krova, i na taj način zadovolje
principe održivog razvoja i kriterijume očuvanja kvaliteta životne sredine
u funkciji sprečavanja negativnih posledica klimatskih promena.
Ključne reči: projektovanje, održivi materijali, ETFE
265
ABSTRACT
High-tech materials technology allows the realization of almost any idea.
Modern technologies and materials, with a completely new approach to
design, allows the realization of something that once seemed
inconceivable that it can be done. Through the space in which everything
is possible now, architecture has received a completely new dimension.
One of such materials is ethylene tetrafluoroetilen, better known by its
acronym ETFE, which is a polymer fluorougljenični (Fluoropolymers), or
the type of plastic. This high technology material, has superior
characteristics that enable creativity without boundaries. Examples of
application of this material in the architecture of the football stadium The
Arena in Munich and the National Aquatic Center Water Cube in Beijing.
ETFE, as a material with membrane structure, offers a wide range of
attractive options for creating widespread light trim - leather object that
has a high level of light transmission. Integration of photovoltaic cells in
the membrane structures, is one of possibilities of photovoltaic (PV)
technology in construction, as well as future technology. Solar cells in the
form of thin film integrated in a flexible polymer membrane roof can
follow the most complicated form of the roof construction, and thus meet
the principles of sustainable development criteria and the preservation of
environmental quality in the function of preventing the negative
consequences of climate change.
Keywords: design, sustainable materials, ETFE
UVOD
Odnos izmeñu arhitekture i materijala je bio prilično jednostavan do
industrijske revolucije, da bi se zatim taj odnos dramatično promenio.
Daljim razvojem civilizacije potreba za novim materijalima je bivala sve
veća, pa su u skladu sa napredovanjem nauke i materijali evoluirali: od
prirodnih do veštačkih (ljudskom rukom napravljeni).
Arhitektura 21. veka je arhitektura amorfnih oblika i nepravilnih
grañevina. Materijali koji se upotrebljavaju imaju zadatak da isprate i
najkomplikovaniju strukturu. Zato se poznati materijali unapreñuju ili
zamenjuju novim. Staklo je postalo suviše kruto i teško, pa se umesto
njega koriste prozirni materijali kao što su: beton koji prenosi svetlo,
aerogel, talasasti stakleni paneli. Neki materijali su unapreñeni, kao na
primer: beton ojačan vlaknima, unapreñeni nosači... Raspon u
inventivnosti materijala se proteže do inteligentnih materijala:
vodopropusnih betona, solarnih zidova... svi su oni sada u službi
266
arhitekata projektanata i njihovih zamisli. Omogućavaju realizaciju
nečega što je nekada izgledalo nezamislivo da se izvede (Stevović,
Vasilski, 2010).
Jedan od savremenih materijala koji omogućava ostvarenje snova, a
istovremeno ispunjava i sve zahteve održive izgradnje u skladu sa
energetskom efikasnošću, jeste etilen tetrafluoroetilen, poznatiji pod
imenom ETFE (LeCuyer, 1990).
ETFE - ETILEN TETRAFLUOROETILEN
Karakteristike i mogućnosti kao pokazatelji inovativnosti
Sl. 1 - Formula etilen tetrafluoroetilena / Sl. 2 - Primer iz prakse / Sl. 3
- Detalj omotača
Etilen tetrafluoroetilen je materijal koji je poznat po svojoj skracenici
ETFE. To je fluorougljenični polimer (fluoropolimer) tj. vrsta plastike
(Sl.1). Nastao je od otpadaka olova i kalaja. Njegove performanse su
velika otpornost na koroziju i otpornost na vatru (visoka tačka topljenja).
Kada se izloži otvorenom plamenu, ETFE ne emituje toksisčna isparenja.
Formulu ETFE je otkrio Dupon (DuPont), sedamdesete godine prošlog
veka, kao aeronautički izolacioni materijal (Woyke, 2007). Nemački
inženjer Stefan Lener (Stefan Lehnert), je slučajno naišao na ETFE dok je
tragao za novim materijalima koji se mogu koristiti u brodarstvu. Uverio
se da ovaj materijal, koji je neupotrebljiv u brodarstvu za izradu brodskih
jedara, ima visok potencijal u zgradarstu. Od njegovog pronalaska
započinje popularnost ovog materijala, naročito u Evropi.
ETFE je floropolimer izuzetnih perfomansi: nizak koeficijent trenja, visoka
otpornost na vremenske uslove, hemijske uticaje i UV zračenje,
zanemarljiva apsorpcija vlage, poseduje izvanredne karakteristike pri
ekstremnim temperaturama. Ako, uz odlične vizuelne i estetske kvalitete,
imamo u vidu i lakoću oblikovanja (uz mogućnost lameliranja, lepljenja i
topljenja) jasno je zašto ovaj materijal ima veoma široku primenu u
savremenom grañevinarstvu (Sl.2), (Sl.3).
267
ETFE je na tržištu dostupan u nekoliko modifikovanih oblika. Primena
ETFE smola je praktično neograničena: izrada nosećih kablova,
ojačavanje i sanacija betonskih konstrukcija, zaštita izloženih
konstruktivnih elemenata, zaštita provodnika u ekstremnim uslovima,
zaptivanje specijalnih prostorija ili njihovih delova (laboratorija,
specijalnih šahtova, itd)... Takoñe, ETFE se koristi i u elektroindustriji,
dizajnu proizvoda...
U poreñenju sa staklom, težina ETFE je 1% težine stakla, propušta više
svetlosti i cena ugradnje je 24-70% manja. Takoñe je i izdržljiviji, može
da izdrži teret do 400 puta teži od njega samog. ETFE listovi su hemiski
inertni što znači da se materijal ne razgrañuje pod uticajem UV zračenja.
ETFE je materijal koji se može reciklirati, tj. može se istopiti i ponovo
koristiti na kraju upotrebnog života, koji se kreće u rasponu od 50 do 200
godina. U lisnatoj formi u kojoj ga koriste arhitekte može da se istegne i
do tri puta a da ne izgubi na svojoj elastičnosti. Ovaj materijal je slab na
oštre predmete. Ali to je i gladak materijal sa koga prašina, sneg i kiša
jednostavno skliznu, zbog čega se najčešće koristi za krovove. Kada se
izloži vatri, omekša i skupi se. ETFE se može oblikovati na više načina.
Komadi se mogu spajati tako što se sjedine na toploti. Ovaj metod tzv.
„šivenja“ omogućava da se pomoću ETFE omogući pokrivanje većih
površina bez dodatne konstrukcije. Veliki stakleni panel može da dostigne
veličinu do 10 fita sa 5 fita, dok ETFE može da dostigne 180 fita sa 12
fita širine.
Optimalna arhitektonska forma: paneli ili jastuci
Pošto se ETFE zagreje i razvije u sloj debljine papira, može se spojiti u
jastuke i napuniti vazduhom. Paneli ili jastuci nastaju tako što se, dva ili
tri sloja ovog materijala zavaruju zajedno i onda se šalju na gradilište,
gde se pune vazduhom. Zbog stabilnosti i termalnih osobina, jastuci
zahtevaju konstatni pritisak, zbog čega su creva koja dovode vazduh do
jastuka povezana sa kompjuterizovanim sistemom koji prati pritisak u
jastucima. U nekim instalacijama ovaj sistem je automatizovan tako da se
jastuci pokreću pomoću svetlosnih senzora. Sa različitim brojem slojeva
ETFE jastuci menjaju izolacione osobine (Popović, 2010).
Sl. 4 - Detalj dovoda vazduha za formiranje jastuka
268
Na svakom jastuku se nalaze otvori velikog prečnika koji služe za dovod
vazduha (Sl. 4). Umesto jednog dovoda vezduha sa malim ekvilajzerom
za pritisak na svakom unutrašnjem sloju folije, ovi jastuci imaju dva
sistema za naduvavanje da bi se osiguralo da središnja šupljina ostane
pod većim pritiskom nego spoljašnje šupljine i da jastuci ostanu
napumpani u slučaju da jedan dovod vazduha zakaže. Naduvni ventilatori
imaju rezervno električno napajanje. Ventili sa vazduhom su malog
prečnika, što omogućava da se bilo koji problem u jednom jastuku ne
prenese na susedne. Na spoljašnjem delu jastuka na krovu na kojima se
potencijalno može razviti veliki pritisak, postavlja se sloj folije koji će
prenositi te sile. U slučaju da doñe do savijanja gornjih jastuka krova, svi
slojevi su dizajnirani tako da izdrže dodatni teret. Pri opterećenju, svi
slojevi folija deluju zajedno, ravnomerno rasporeñujući dodati teret čime
stvaraju snažnu membranu (Orr, 2007).
STUDIJE SLUČAJA
ETFE može imati različite završne slojeve: može da bude providan ili
matiran, obojen ili osvetljen LED lampama ili ukrašen svetlosnim
projekcijama kao veliki ekran, tako da omogućava multimedijski efekat
omotača objekta – primer Arene u Minhenu. Može se ukrasiti različitim
šarama, kao što je to slučaj objekta „Vodena kocka“ u Pekingu.
Fudbalski stadion “Arena” u Minhenu u Nemačkoj (Allianz Arena,
Munchen, Germany)
Sl. 5 - Fudbalski
stadion “Arena” u Minhenu u Nemačkoj / Sl. 6 - Pogled bliže / Sl. 7 Detalj fasade
Projektujući novi stadion u Minhenu, Hercog i de Meron (Herzog & de
Meuron) su napustili konstruktivistički pristup svog čuvenog prethodnika
(Günter Behnisch, nemački dekonstruktivista) i ostvarili jedan veliki
simbol, kojim se fudbal smešta u multimedijalno okruženje zabave za
mase i time postaje deo spektakla. Novi stadion, koji podseća na
predimenzionirani, monolitni jastuk ispunjen vazduhom (Sl.5), kao da
pluta nad pejzažom i nasuprot tamnog neba preuzima oblik raskošno
osvetljenog neidentifikovanog letećeg objekta.
269
Stadion je okružen dvoslojnom ETFE membranom koja poput kože
obavija krovnu kontrukciju i spoljne zidove grañevine (Sl.6). Objekat je
nalik velikom prstenu na naduvavanje. Omotač stadiona se sastoji iz 2760
vazduhom ispunjenih jastuka, u više od 1400 različitih oblika, koji su
pričvršćeni za mrežu pojedinačnih nosećih čeličnih blokova (Sl.7). Krovna
konstrukcija se sastoji od čelične mreže koja pri vrhu formira konzolu, u
sklopu koje su i stubovi za koje su jastuci pričvršćeni. Jastuci, koji za
gledaoce proizvode prostor pod senkom, su ili providini, ili obojeni u
skladu sa tim ka kojoj strani sveta je okrenut deo koji pokrivaju.
Horizontalni zastori od tkanine, koji se po potrebi mogu razviti, pružaju
dodatnu mogućnost za bacanje senke. Prsten koji formiraju horizontalno
rasporeñeni jastuci u obliku dijamanata, oko horizontalno i vertikalno
zakrivljene fasade, prostire se u visini od pet spratova.
Glavnu atrakciju ovog projekta ne predstavljaju njegovi konstruktivni i
tehnički detalji, već dramatičan multimedijski efekat njegovog omotača
(Fischer, 2008:127-129). Sami vazduhom ispunjeni jastuci predstavljaju
inovaciju, budući da je ETFE film korišćen u konstrukciji fasade. Vrhunac
dramskog efekta, zapravo, predstavlja upotreba svetlosnih efekata koji
pretvaraju celu strukturu u displej. Ovaj impresivni prizor proizvode
trobojne svetiljke koje su postavljene odmah iza membrane od jastuka.
Više od 4000 kompjuterski kontrolisanih svetiljki – svaki jastuk je
opremljen sa po 4 svetiljke – stvaraju monohromni objekat u beloj, plavoj
ili crvenoj boji, ili proizvode dvobojne šare. Stadion, kao promenljivi
svetlosni objekat, formira okruženje za sportske dogañaje koji
predstavljaju multimedijalne masovne spektakle.
Za Hercoga i de Merona, arhitektura predstavlja izraz ispoljavanja
složenosti prostora u kome živimo i radimo, ona je sredstvo kojim se
kreira iskustvo koje se obraća svim čulima. Njihovi projekti nude
pragmatična rešenja do kojih se dolazi pomoću radikalno novih
sredstava, a njihove zgrade mogu se shvatiti kao mesta na kojima se
susreću tradicija i inovacija, javno i privatno, minimalistička geometrija i
raskošna ornamentalnost, pokret i statičnost, prirodni i veštački
materijali.
Nacionalni plivački centar “Vodena kocka” u Pekingu u Kini
(The Water Cube National Swimming Centre, Beijing, China)
Inovativni projekat „Vodena kocka“ (Sl.8) kombinuje arhitektonsku
primenu materijala ETFE i geometrijsku mogucCnost prostornog rama, sa
velikim rasponom u koncepciji razmišljanja o arhitektonskoj formi i
digitalnoj tehnologiji koja je prati i omogućava. On je pokazao da su
270
vodilje inovacija u grañevinskoj industriji istorijski najjače kada postoji
potreba za radikalno novim tipovima zgrada i objekata.
Sl. 8 – Vodena kocka, dim. 177m x 31m visine / Sl. 9 - Grupisani mehuricCi
pene / Sl. 10 - Štampani aluminizirani film
Nacionalni plivački centar Vodena kocka, projektovan je za Olimpijske
igre u Pekingu (2008.godine) od strane australijske arhitektonske firme,
PTV, u partnerstvu sa lokalnim arhitektama kineske državne korporacije
Konstrukcija Grañevinarstvo (China State Construction Engineering
Corporation) - Šenžen projektnog instituta (Shenzhen Design Institute) (
CSCEC -SDI ) i inženjeringa sidnejske kancelarije Arup (Australija).
Proglašen je za visoko inovativni sportski objekat našeg milenijuma.
Konceptualno, njegova arhitektura je kocka, isklesana nasumice,
organska i homogena grupa mehuricCa pene (Sl.9). Strukturalno, to je
matematički precizan čelični prostorni ram, ispunjen pre svega
petougaonim i šestougaonim cCelijama. Praktično, objekat je obavijen i
spolja i iznutra sa etilen- tetrafluoroetilenskim ( ETFE ) jastučicCima.
Vodena kocka deluje kao spokojna poetska zgrada, promenljivog
raspoloženja koje prikazuje ljude, dogañaje i sezonske promene,
zasnovanoj na prirodnim svojstvima vode. Osnovni oblik kocke je simbol
koji predstavlja red, inteligenciju i čovekovo znanje, ili “kineski ideal
pravilne harmonije”, koji se povezuje i za značenje zemlje.
Literatura, koja analizira ovaj objekat, naglašava kako arhitektura /
inženjering omogucCava realizaciju lake konstrukcije izvedene iz prelaska
strukture vode u agregatno stanje pene (Rabagliati, 2006.). Strukturni
izgled zgrade je baziran na inspiraciji potekloj od geometrije prirodne
formacije neprekidnog niza mehurića od sapuna. Ova forma daje
nasumični organski izgled. Dva sloja ETFE jastuka je korišćeno da se
ispune prostori izmeñu čeličnih ramova.
Vodena kocka se sastoji od 4000 vazdušnih jastuka koji su odvojeni,
mada izgledaju kao jedna celina. Ovo čini zamenu jednostavnom.
Spoljašnjost i unutrašnjost krova i zidova je obložena ETFE plastikom koja
stvara efekat staklene bašte. Površinu omotača objekta od 100000 m2
271
(750000 kvadratnih stopa), najvećeg ETFE projekta ostvarenog do sada,
formiraju ETFE jastuci debljine svega 0.2mm. Ova zgrada ima raspon od
177 metara i visine je 31 metar.
Arhitektonski parametri bioklimatskog projektovanja
Gledano iz aspekta ekoloških principa projektovanja, objekat je
predstavnik jednostavnog rešenja za bitne ekološke aspekte. Rešenje
suvišnog svetla i toplote unutar zgrade je rešeno prostim štampanjem
aluminiziranog filma (Sl.10). Ovi šabloni na plastici kružnog oblika
blokiraju izmeñu 10 i 95 procenata vidljivog svetla. Najgušće rasporeñeni
šabloni su postavljeni na delovima zgrade koji su naizloženiji direktnom
suncu i gde je odsjaj najnepoželjniji. Na primer, da bi se ispoštovali
propisi, deo krova iznad takmičarskog bazena dozvoljava samo 5
procenata vidljivosti direknog sunca.
Raspored štampe se odreñuje zbog estetike, sa ciljem da zgrada bude
providnija na ivicama i uglovima, na primer na mestu gde se spajaju zid i
krov. Zbog svoje providnosti ova zgrada je uglavnom prirodno osvetljena,
što smanjuje potrebu za veštačkim osvetljenjem na pola. Jastuci takoñe
imaju i ulogu zvučnih apsorbera, što je bitno za nivo buke k. Vodena
kocka je projektovana tako da sakuplja toplotu koja prolazi kroz zidove i
krov. U toku dana sakuplja toplotu koja se akumulira u betonu i u vodi
dok se emituje tokom noći. Ta energija se koristi za grejanje vodenih
sistema ili se izbacuje kroz ventilaciju ako je suviše toplo.
Ako zgrada mora da se zagreje, topao vazduh se dovodi u zgradu. Ako
zgrada treba da se ohladi (što moze da se dogodi tokom sezone plivanja)
vazduh se usmerava sa partera ka krovu i kroz njega. Dupli sloj, koji
zadržava malo energije, osmišljen je kao termalni jorgan koji pretvara
zgradu u ogromni staklenik koji koristi sunce za pasivno zagrevanje i
zgrade i vode u bazenu, zbog čega je potrebno 30% manje energije za
grejanje zatvorenog bazena. Sama primena pojednostavljenog
usmeravanja toplog vazduha otvaranjem i zatvaranjem ventilacionih
otvora je minimalištičko rešenje ventilacije i hlañenja u isto vreme.
Dupla fasada ima 3 sezonska režima rada: tokom umerene sezone,
tokom leta i tokom zime. Tokom umerene sezone, otvaranjem
ventilacionih otvora na oba sloja zgrade, vazduh se prirodno uvlači i
cirkuliše kroz grañevinu. Sveži spoljašnji vazduh prolazi kroz spoljnji sloj i
u šupljini izmeñu dva sloja se greje, a onda dalje tako ugrejan vazduh
prolazi kroz drugi sloj gde greje bazenski prostor.
272
Tokom leta, kada su spoljašnjost velike vlažnosti i toplote, unutrašnji sloj
se zatvara. Vazduh koji se hladi prolazeći iznad vode koja se nalazi na
obodu zgrade, prodire u šupljinu kroz 1m visoke ventilacione otvore,
greje se i diže se gore odakle se kroz krovne ventilacione otvore izbacuje.
Tokom zime, oba sloja se zatvaraju da bi se postigao gubitak toplote
ravan nuli i da bi se maksimizovala termalna performansa uz minimalnu
utrošnju energije. Vazduh kruži kroz šupljinu i greje se, a onda se pušta u
prostor bazena koji dalje greje. Tokom zime, spoljni sloj ostaje zatvoren.
Da bi se smanjile dnevne i sezonske temperaturne promene, termalna
masa betonskog bazena i vode u njemu kao i strukture tribina se koriste
da apsorbuju sunčevu toplotu tokom dana i da je emituju tokom noći.
Spoljašnja voda, kao i koža ima višenamensku ulogu. Osim što pruža
isparljivo hlañenje, voda je sigurnosni bedem za sprečavanje vandalizma
nad ETFE jastucima i još predstavlja ogledalo koje pojačava prisustvo
zgrade, pogotovu u toku noći.
Zapažena primena ETFE u savremenoj arhitekturi
Realizovani primeri primene ovog materijala se rasprostiru širom sveta.
Svaki od tih primera potvrñuje savremenost i inovativnost ovog
materijala. Tako, na primer u zabavnom centru u Astanu, glavnom gradu
Kazastana, Norman Foster je projektovao (Sl. 11) najvišu napregnutu
konstrukciju na svetu. Transparentan materijal omotača omogućava da
sunčevi zraci kroz sistem grejanja i provetravanja, ostvaruju prijatnu
unutrašnju klimu sa temperaturom izmeñu 15-30°C u glavnom prostoru
dok u spoljašnjoj sredini temperatura varira od -35 do +35°C preko
godine.
Sl. 11 - Foster, Norman: Khan Shatyr Entertainment Center, Astan, 2010.
/ Sl. 12 - Nikolas Grimšou : Eden projekat, St Blazey, Cornwall, UK, 2001.
Najveća botanička bašta u svetu, u Velikoj Britaniji, arhitekte Grimšoa
(Nicholas Grimshaw) (Sl.12), čije natkrivanje nije bilo moguće nekim
drugim materijalom (naprimer staklom zbog težine, potencijalne
opasnosti itd), a koji u isto vreme omogućava unutrašnju klimu strogih
perfomansi, svakako je dokaz o visokim mogućnostima primene EFTE
materijala u arhitekturi.
273
NOVA TEHNOLOGIJA INTEGRACIJE FOTONAPONSKIH ĆELIJA U
MEMBRANSKE STRUKTURE KONSTRUKCIJA
Jedna od mogućnosti primene FN tehnologije u grañevinarstvu, kao
tehnologija budućnosti, jeste integracija fotonaponskih ćelija u
membranske strukture. Solarne ćelije u obliku tankog filma integrisane u
fleksibilnu polimernu krovnu membranu mogu da prate i
najkomplikovaniju formu krova objekta i na taj način zadovolje principe
održivog razvoja.
Materijali sa membranskom strukturom, nude široki asortiman i
atraktivne mogućnosti za stvaranje široko rasprostranjene lagane obloge
- kože objekta koja ima visok nivo transmisije svetlosti. Jedan od primera
sa tržišta jeste proizvod Fleksibles PV (firme SolarNekst AG, iz Nemačke),
slika 13, nastao razvojem tehnologije koja omogućava da fotonaponske
solarne ćelije budu integrisane direktno u membranu materijala (DETAIL
Green, 2009:58-60).
Sl.13 - Amorfne silikonske ćelije, kao tanak film, su laminirane izmeñu
dva sloja ETFE metalnih tankih listova / Sl. 14 - Fotonaponske ćelije (u
rolnama, pločasta forma) / Sl.15 – ETFE membranske strukture sa
primenjenim FN fleksibilnim modulima
Proizvedene fotonaponske rolne se seku na potrebnu dužinu i slažu u
obliku laminata, slika 14, koji zadovoljava specifične zahteve svakog
projekta. Fotonaponska membrana se zatim ubacuje izmeñu dva ETFE
sloja različitih debljina. Proces lameliranja obezbjeñuje da se
fotonaponske ćelije efikasno zaštite od opterećenja i naprezanja, kao i
protiv vlage i raspadanja.
Danas je veličina modula još uvek ograničena dimenzijama dostupne
laminatne opreme (aproksimativno 3m x 1,5 m). U zavisnosti od toga da
li se koriste na krovovima ili fasadama, u jedno - slojnom obliku
konstrukcije, ili u sklopu višeslojne membrane pneumatskih struktura,
274
pojedinačni laminati se mogu nadovezati i na taj način se formira oblik
koji prekriva veće površine (Sl. 15).
Za stvaranje relevantnih trodimenzionalnih oblika, ivice moraju biti
fiksirane zajedno nakon rezanja, za što se koristi poseban proces. Tek
kada je to učinjeno, Fleksibies PV panel može biti integrisan u velike
pneumatske strukture. Kada se fotonaponski elementi koriste kao srednji
sloj, ili unutar pneumatskih struktura, oni su optimalno zaštićeni.
Meñutim u takvim slučajevima, efekti svetlosne refrakcije na gornjem
sloju filma i toplotni dobitci koji se javljaju pri toplotnoj absorbciji
srednjeg sloja, doveli bi do smanjenja energije prinosa. Iz tog razloga,
jasno je da se teži da fotonaponske ćelije budu integrisane u spoljnjem
sloju pneumatske strukture.
Kao imperativ progresivnog razmišljanja, savesnog i svesnog dela
čovečanstva, nameće se projektovanje energetski efikasnih objekata,
koje podrazumeva stalna istraživanja u cilju traganja za novim
tehnologijama primene obnovljivih izvora energije. Integracija
fotonaponskih ćelija u membranske strukture, kao tehnologija
budućnosti, predstavlja istraživanje koje je i u praksi potvrñeno (Vasilski,
2009: 551-554).
ZAKLJUČAK
Savremeni materijali su materijali visoke tehnologije, superiornih
karakteristika, koji omogućavaju kreativnost bez granica i predstavljaju
pravi korak u budućnost, u smeru održivog razvoja (Vasilski, Stevović,
2010). Visoka tehnologija materijala, sasvim nov pristup načinu
projektovanja, konstruktivne inovacije u primeni i pristupu, dali su
arhitekturi sasvim novu dimenziju i prostor gde je sada sve moguće.
Upotreba materijala ETFE za objekte Arena i Vodena kocka je primer
transfera raspoložive tehnologije u smislu postizanja inovativnih
estetskih, iskustvenih i funkcionalnih rešenja. Koncept mehura je ne
samo primenjen kao obrazac krugova različitih prečnika po površini
konvencionalnih struktura, već je postao osnova za radikalno novi pristup
integrisanja estetskih, ekoloških i strukturnih programa u koncept
savremenih arhitektonskih projekata.
I kao što je u svoje vreme spektakularna Kristalna palata (Crystal Palace)
trebalo da ujedini ljude zajedno u duhu "mira, napretka i prosperiteta"
(Auerbach, 1999: 230), istu ideju prenose i objekti napravljeni pomoću
ETFE. Kako bi rekao Bilmon, arhitekta Vodene kocke: "Postoji nova
realizacija sada kada se ceo svet suočava sa pitanjima održivosti i rešenja
275
kao što je ETFE su potrebna za buducCnost" (Woyke, 2007). Prikazani
materijal ima svoj sopstveni karakter zahvajujući svojoj teksturi, ali isto
tako i svojoj mogućnosti da postigne iznenañujuće rezultate kada se
kombinuje sa drugim materijalima, ili drugim tehnologijama. Dakle,
predstavlja tehničku inovaciju u domenu savremenih materijala.
„Najvažniji aspekt tehničkih inovacija je vizuelna, ili iskustvena ideja koja
pomaže da one postanu bliže realnosti...bez želje da ostvari bolji izraz
odreñene ideje, tehničkim inovacijama nedostaje kulturni i društveni cilj"
(Brookes and Poole, 2004: 111).
LITERATURA
Auerbach, Jeffrey A.: The Great Exhibition of 1851: A Nation on Display, New
Haven: Yale University Press, 1999.
Brookes, Alan & Poole, Dominique: Innovation in Architecture, Spon Press,
London, 2004.
DETAIL Green, Edited Sample Issue, Munchen, 2009:58 – 60
Fischer, Joachim: Licht/Lumiere/Light, Ullmann Tandem Verlag Gmbh, 2008.
ISBN: 978-3-8331-4891-0
LeCuyer, Annett (with contnbutions by Ian Liddell, Stefan Lehner and Ben
Morris): ETFE – Technology and Design, Birkhauser, Basel – Boston – Berlin,
1990.
Orr, Kirsten: Thinking beyond the square: Innovation theory and technology
transfer as they apply to the Beijing Water Cube, Faculty of Design,
Architecture and Building, University of Technology, Sydney, Australia, 2007.
Popović, Jovana: Novi materijali, Arhitektura br. 147 – 148, Beograd, 2010.
Rabagliati, Jonathan: Comparison Between Watercube, National Centre of
Swimming, Beijing and 2002 Serpentine Pavilion, Emergent Technologies MA
Dissertation, Architectural Association, London, 2006.
Stevović, S., Vasilski, D. 2010.: Održiva arhitektura, Zadužbina Andrejević,
Beograd, ISBN 978-86-7244-836-8, UDK 502.131.1:71/72
Vasilski, Dragana:
Nova tehnologija – Integracija fotonaponskih ćelija u
membranske strukture, Izgradnja, 2009. br. 11 – 12: 551-554. ISSN 03505421
Vasilski, D., Stevović, S.: Metodologija održivog projektovanja, Banja Luka,
časopis Savremeno graditeljstvo, br.3, 2010. : 072-080 Banja Luka, UDK
621.244:725.4, www. zibl.net
Woyke, Elizabeth: Material for an Architectural Revolution, BusinessWeek, 2007.
276
SAVREMENI TEHNOLOŠKI POSTUPCI DETEKCIJE
ENERGETSKIH GUBITAKA GRAðEVINSKIH OBJEKATA
MODERN TECHNOLOGY ENERGY LOSS DETECTION IN CIVIL
CONSTRUCTION BUILDINGS
Toša Ninkov *, Zoran Sušić *, Vladimir Bulatović *, Dejan Vasić
*
*
Fakultet Tehničkih Nauka, Departman za grañevinarstvo i geodeziju, Novi Sad
APSTRAKT
U radu se daje pregled i opisuje primena infracrvene termografije,
satelitskih snimaka i multi-senzor sistema u cilju povećanja energetske
efikasnosti grañevinskih objekata. U cilju detektovanja energetskih
gubitaka, posebno u urbanim sredinama, infracrvena termografija se
primenjuje kao deo integrisanog sistema prostornog prikupljanja
podataka, u kombinaciji sa daljinskom detekcijom i laserskim skeniranjem
terena.
Ključne reči: IR termografija, daljinska detekcija, multi-senzor sistemi
ABSTRACT
This paper gives an overview and description of the application of
infrared thermography, satellite images and multi-sensor systems in
order to increase energy efficiency of buildings. In order to detect energy
losses in urban areas, infrared termography is applicable as part of
integrated system of spatial data gathering in combination with remote
detection and laser scanning for the purpose of energy loss detection
especially in urban environments.
Keywords: IR termography, remote sensing, multi-sensor systems
UVOD
Metodologija detekcije energetskih gubitaka urbanih entiteta još uvek nije
standardizovana, ali se može osloniti na prikupljanje geo-prostornih
podataka i izradu Geo-informacionog sistema (GIS-a) energetske
efikasnosti entiteta urbanih sredina, za potrebe izdavanja pasoša o
energetskoj efikasnosti i izrade projekata energetskih rekonstrukcija svih
277
vrsta objekata. Svedoci smo intenzivnog razvoja tehnologija kontinualnog
prikupljanja prostornih podataka različitim senzorima (vidljivi, nevidljivi
delovi spektra, Infrared, NearInfrared), sa zemlje (Street Mapper,
integrisani sistemi akvizicije – GPS+Video+termalna kamera) i vazduha
(helicopter, avion, sateliti) i njihovom obradom korišćenjem postojećih i
razvijenih softvera do formi i formata koji odgovaraju projektovanom GIS
modelu energetske efikasnosti entiteta urbanih sredina. U skladu sa
vrednostima koji su deo Evropske kampanje za unapreñenje svesti i
promenu opšteg pogleda na energiju, veoma je važno unapreñenje svesti
o značaju energetske efikasnosti u našoj zemlji u skladu sa Strategijom
razvoja energetije Srbije i Nacionalne strategije održivog razvoja. U cilju
mera za poboljšanje energetske efikasnosti u svim sferama, idustriji,
komunalnoj energetici, zgradarstvu, obrazovanju itd, neophodno je
savremenim tehnologijama prikupljanja podataka i njihovim integrisanjem
u jedinstveni GIS, približiti javnosti energetski efikasne tehnologije,
ureñaje i materijale u cilju detekcije gubitaka energetske efikasnosti,
posebno u urbanim sredinama.
INFRACRVENA TERMOGRAFIJA
Infracrvena termografija predstavlja jednu od najbrže rastućih
tehnologija ispitivanja i prikupljanja podataka sa aspektom očuvanja
životne sredine. Veoma je značajna i u dijagnostici stanja tehničkih
sistema, kao beskontaktna metoda za čije sprovoñenje nije potrebno
zaustavljati proces proizvodnje, a omogućava detekciju eventualnih
oštećenja u raznim indsutrijskim primenama (za potrebe ispitivanja
elektroenergetske opreme, izolacije objekata, grañevinskih konstrukcija).
Načini korišćenja ove tehnologije su neograničeni, pri čemu osnovna
pretpostavka na kojoj se ona zasniva jeste da svi objekti iznad apsolutne
nule (-459 F, -273 C) emituju nevidljivi infracrveni spektar zračenja, koji
predstavlja funkciju više različitih karakteristika objekta, od kojih se samo
jedna odnosi na temperaturu. Sa povećanjem temperature objekta, raste
i intenzitet emitovanog IR zračenja. Termovizijska ili IR kamera
predstavlja ureñaj koji generiše sliku na osnovu infracrvenog spektra
zračenja. Princip rada odnosi se na to da se infracrveni spektar zračenja
(nevidljiv za ljudsko oko) koji emituje neki objekat, prevodi u vidljivu sliku
(termogram) na kome se dobija podatak o temperaturi i klasifikuju se
površine koje emituju različite količine infracrvenog zračenja (veće
zračenje – svetlije boje), dok iste boje predstavljaju izotermalne površine
koje emituju jednake količine toplote. Primena IR kamera usko je vezana
za slučajeve gde promena termičke slike može ukazati na neku
anomaliju. Meñutim, u cilju detektovanja energetskih gubitaka, naročito u
urbanim sredinama, moguća je primena ove metode kao deo
278
integrisanog sistema prikupljanja prostornih podataka, u kombinaciji sa
tehnikama daljinske detekcije i laserskog skeniranja terena.
Slika 1: Primer snimanja objekata IR kamerama
Termovizijske kamere mogu da pruže korisne informacije u
pogledu gubitka energije za različite tipove objekata. Kao što je već
rečeno, teško je doći direktnim merenjem do intenziteta gubitka
temperature, meñutim, može se utvrditi koliko i na kojim mestima
objekat odaje toplotu. Do podatka o gubitku može se doći ako se meri
spoljašnja temperatura objekta koji se u zimskim mesecima zagreva, na
taj način moguće je identifikovati i analizirati delove objekata koji odaju
toplotu. Danas se performanse IR kamera značajno poboljšavaju a cena
se smanjuje, što omogućava njihovu upotrebu na širokom polju primene.
47 % od utrošene energije u zgradama se koristi za grejanje, tako da se
ulažu veliki napori za smanjenjem gubitaka energije. U tom cilju, termo
slike dobijene IR kamerama dobijaju na značaju ako se u zajedničkoj bazi
podataka povežu sa geometrijom samog objekta generisanom nekom od
standardnih tehnika prikupljanja prostornih podatka. Dakle, mora se
postaviti korespodencija izmeñu IR slike kao teksture i 3D modela
objekta, pri čemu se mora naglasiti da je IR slika sa znatno manjim
kontrastom i rezolucijom u poreñenju sa aero fotografijama, tako da je
proces preklapanja detalja detekcijom ivica znatno teže sprovesti.
PRIMENA DALJINSKE DETEKCIJE ZA POTREBE UTVRðIVANJA
ENERGETSKE EFIKASNOSTI
Daljinska detekcija kao metoda snimanja podrazumeva
prikupljanje podataka senzorima iz različitih opsega spektralnih vrednosti.
U kombinaciji sa polozajem senzora koristeci principe fotogrametrije, kao
rezultat dobija se visekanalni georeferencirani snimak kojim se dalje u
procesu obrade može generisati visekanalni ortofoto plan. Za dobijanje
ortofoto plana u boji potrebno je izvrsiti snimanje senzorima iz domena
279
crvenog, zelenog i plavog spektra. Korišćenjem dodatnih senzora mogu
se prikupiti i druge znacajne informacije, kao sto su toplotna emisija,
apsorpcija i refleksija sunčevog zracenja i slicno.
Povećanje
urbanih
površina,
industrijska
proizvodnja,
poljoprivredni rast i ostali neminovni procesi doprinose menjanju
prirodnih uslova i ugrožavanju životne sredine. U tom cilju daljinska
detekcija je prepoznata kao veoma efikasan alat za potrebe razumevanja
i monitoringa prirodnih procesa, u tom cilju je lansiran odreñen broj
satelita koji kontinuirano prikuplja prostorne informacije.
Slika 2. Satelit visoke prostorne rezolucije za generisanje višekanalnih snimaka
Worldview-2 je prvi komercijalni satelit visoke rezolucije
kompanije Digital Globe koji generiše 8-kanalne multispektralne snimke u
vidljivom infracrvenom opsegu, kod koga svaki senzor je fokusiran na
odreñeni opseg elektromagnetnog spektra koji je osjetljiv na odreñenu
površinu na terenu. On omogućava generisanje panhromatskih snimaka
visoke rezolucije i 8-kanalnih multispektralnih snimaka (8-band), od kojih
se 4 odnose na standardne boje (red, green, blue i near-infrared). Novi
kanali su: Coastal Band (400-450 nm) - ovaj kanal omogućava
identifikaciju i analizu područja sa vegetacijom, batimetrijske studije
podmorja, istraživanje tehnika atmosferske korekcije, Yellow Band
(585-625 nm) – omogućava identifikaciju žutog spektra što je veoma
važno kod aplikacija koje se odnose na vegetaciju i pomaže boljem
generisanju true-color slika, Red-Edge Band (705-745 nm) - pomaže
u analizi vegetativnih stanja i povećanju osetljivosti na biljni materijal i
Near Infrared 2 Band (860 - 1040 nm) – preklapa se sa NIR1
kanalom ali je manje osetljiv na atmosferski uticaj u smislu rasipanja,
podržava posebne analize vegetacije i studije biomase. Svaka od
emitovanih frekvencija iz razlicitih senzora, odbija se od povrsine na
drugačiji nacin. Bilo da se radi o zračenjima iz vidljivog ili nevidljivog dela
280
spektra, kao rezultat snimanja dobija se višekanalni snimak.. Tačnije, broj
kanala odnosi se na broj senzora sa kojim je izvršeno snimanje.
Procesima multispektralne analize, odnosno utvrñivanjem načina na koji
se zračenje iz pojedinacnih senzora reflektuje od površine koja se snima,
kombinovanjem ovakvih zaključaka, pruža se mogućnost definisanja
patern-a odnosno odreñenih zakonitosti koje sadrže niz informacija o
snimljenom objektu ili povrsini objekta. Posebno korisne informacije
mogu se dobiti multispektralnom analizom kanala iz spektra bliskom
infracrvenom, tj. crvenog. Ovi senzori jasno mogu detektovati površine
koje emituju ili reflektuju toplotno zračenje. Rezultat ovakve analize nije
samo potvrda da neka površ odaje toplotnu energiju, vec postoji i
mogućnost dobijanja informacija o količini i temperaturi emitovane
toplote. Ovim se otvara mogućnost izrade tematskih karata koje
odreñenom skalom boje reprezentuju različite nivoe emisije ili refleksija
toplote. Ovakve karte, u zavisnosti od materijala i boje površi, mogu
doprineti donošenju zaključaka vezanih za preventivno sprečavanje
energetskih gubitaka u projektima detekcije energetskih gubitaka u
urbanim sredinama. Pored skale boja mogu se koristiti i drugi nacini
vizualizacije kao sto su izoterme i slicno. Pomoću Worldview-2 snimaka
visoke rezolucije moguće je kreiranje interaktivnih karata u urbanim
sredinama u cilju boljeg održavanja gradskih službi, upravljanja
resursima, održavanja putne mreže, detektovanja zona sa velikim
gubicima energije bez nepotrebno skupih terenskih merenja. Kada je reč
o klasifikaciji različitih površina na površine zemlje, Worldview-2
obezbeñuje povećanje u smislu globalne tačnosti klasifikovanja površina
od 10 do 30 % u odnosu na dosadašnje VNIR snimke. U konkretnom
slučaju, povećanje tačnosti klasifikacije puteva se kreće u intervalu od 55
do čak 80 %. Slična poboljšanja se odnose kada su u pitanju njive i drugi
oblici vegetacije. Tačnost klasifikovanja vodenih površina povećava se sa
85-90 % (VNIR) na 95-98 % sa Worldview-2.
281
Slika 2. Klasifikacija površina na osnovu stepena refleksije na delu Beograda
MULTI SENZOR
PODATAKA
SISTEMI
ZA
AKVIZICIJU
PROSTORNIH
U poslednjoj deceniji aktuelna istraživanja se baziraju na kvalitetnoj
interpretaciji integrisanih geoprostornih podataka prikupljenih sa više
različitih senzora (multi-senzorska obrada podataka). S’ obzirom da
senzori nisu napravljeni da rade zajedno, potrebno je sprovesti
odgovarajuću sinhronizaciju podataka dobijenih sa različitih senzora.
Slika 3. Street mapper system (kontinualno prikupljanja podataka iz vozila u
pokretu, laserski skener, GPS, IR kamera)
Lasersko skeniranje terena predstavlja jednu od najmodernijih
tehnologija koja se koristi za potrebe masovnog prikupljanja prostornih
podataka. Tehnologija se bazira na prikupljanju tri različita seta
podataka. Pozicija senzora se odreñuje primenom Globalnog Pozicionog
Sistema (GPS), koristeći fazna merenja u režimu relativne kinematike,
upotrebom Inertial Measurment Unit (IMU) odreñuje se orjentacija.
282
Poslednja komponenta je laserski skener koji šalje infracrveni zrak prema
zemlji i reflektuje se do senzora. Vreme proteklo od emitovanja do
prijema signala uz poznavanje pozicije senzora i orjentacije, omogućava
precizno izračunavanje trodimenzionalnih koordinata na Zemlji.
Pošto se multi senzor sistem može sastojati od većeg broja senzora
napravljenih od različitih proizvoñača (laserski skener, GPS prijemnici,
video kamera, IR kamera), podešavanje svih parametara i kontrola rada
svih senzora se mora sprovesti korišćenjem odgovarajućih operativnih
programa. Podešavanje svih parametara senzora mora se realizovati pre
početka prikupljanja podataka, jer se merenja ne mogu jednostavno
ponoviti ukoliko nisu sve procedure sprovedene na pravi način. Ono što
je mogući trend istraživanja u narednim godinama jeste razvijanje
tehnika sihronizacije više vozila u pokretu, pri čemu vozila moraju biti
opremljena sa inercijalnim navigacionim sistemom u cilju dobijanja
položaja i orjentacije svih senzora a sinhronizacija izmeñu njih bi se
uspostavljala bežičnim putem.
ZAKLJUČAK
Multisenzorski sistemi akvizicije prostornih podataka (GPS + Laser
scanner + IR camera + video kamera) obezbeñuju osnovu za formiranje
jedinstvenog GIS modela energetske efikasnosti elemenata urbanih
sredina, koji sadrže podatke o prostornim entitetima i njihovim
atributima, kao osnova za izradu energetkih pasoša svakog objekta
pojedinačno. Kreiranjem jedinstvene baze podataka, obezbediće se svi
tehnički relevantni podaci koji se odnose na entitete prostora (tip objekta,
spratnost, način gradnje, energetske izvore, faktičko stanje objekta sa
prikazom stanja fasada, identifikovane vrednosti energetskih gubitaka
prema usvojenim skalama i ostali podaci koji se mogu koristiti u
procesima energetske rehabilitacije objekata). Korišćenjem GIS alata
moguće je automatski generisati izveštaje za sve objekte za koje se
prikupe relevantne informacije. Takoñe, moguće je sprovesti i analizu na
bazi kategorija energetske efikasnosti i eventualno utvrditi prioritetne
zadatke u sanaciji objekata čiji su gubici kritični. Pored samog rešenja,
značajan doprinos daće se i na samom putu dolaska do ovakvog rešenja,
definisanjem metodologije rada i proučavanjem ove problematike, kojoj
se u razvijenim zemljama trenutno posvećuje velika pažnja.
Na ovaj načina kreirana baza podataka, omogućiće projektantima
kvalitetnije sagledavanje aktuelnog stanja kao i mogućnost praćenja
promena na energetskim gubicima po završetku sanacije, kao i
donošenje značajnih zaključaka kada je reč o masovnijim kampanjama
sanacije objekata.
283
LITERATURA
Bulatović,V., Ninkov,T., Sušić, Z.: OGC web services in complex distribution
systems , Geodetski list, Zagreb, Hrvatska,2010., str 15-29
Kolecki, J., Iwszczuk, D., Stilla, U. : Calibration of an IR camera system for
automatic texturing of 3D building models by direct geo-referenced images
Mandić, G.: Osnovni principi infracrvene termografije. INTEGRITET I VEK
KONSTRUKCIJA, Vol 6, br 1-2 (2006), str. 15-23
Ninkov, T., Bulatović, V., Sušić,Z., Vasić, D.: Application of laser scanning
technology for civil engineering projects in Serbia , FIG Congress 2010
Facing the Challenges – Building the Capacity, Sydney, Australia, 11-16 April
2010
Sušić, Z., Ninkov, T., Bulatović, V., Vasić, D.: Use of IR cameras in industrial
application, International scientific conference Professional practice and
education in geodesy and related fields, Kladovo 2011, str. 93-100
Šumarac, D., Ninkov, T., Todorović, M., Bulatović,V.: Review of a methodology
for determination of energy loss in civil construction buildings, International
conference on district energy, Potorož, Slovenija, 2011.
Volker Schatz: Synchronised Data Acquisition for Sensor Data Fusion in Airborne
Surveying, FGAN–FOM Research Institute for Optronics and Pattern
Recognition, Ettlingen, Germany
284
NAPOMENA
uz Rad "Braunfild Kao Eko-Park Edukacije", autora A.Nikezić, N. Janković:
* Istraživanje se sprovodi u okviru projekta „Istraživanje klimatskih promena na
životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje“ (43007) koji finansira
Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i
interdisciplinarnih istraživanja za period 2011-2014. godine.
CIP - Каталогизација у публикацији
Народна библиотека Србије, Београд
711.4:551.583(082)
BUDUĆNOST razvoja naselja u svetlu
klimatskih promena / uredništvo Vesna
Zlatanović-Tomašević, Ranka Gajić, Faketa
Kaić. - Beograd : Društvo urbanista Beograda,
2011 (Beograd : Zonex). - 285 str. : ilustr.
; 25 cm
Tiraž 100. - Str. 3-6: 50 godina od osnivanja
Društva urbanista Srbije / Vesna
Zlatanović-Tomašević. - Str. 11: Predgovor /
uredništvo. - Bibliografija uz većinu radova.
- Abstracts.
ISBN 978-86-907727-7-3
1. Златановић-Томашевић, Весна [уредник]
[аутор додатног текста] 2. Гајић, Ранка
[уредник] [аутор додатног текста] 3. Каић,
Факета [уредник] [аутор додатног текста]
a) Урбанистичко планирање - Климатске
промене - Зборници
COBISS.SR-ID 187362060