Under Hallingskarvet 2012

Takk!
Det er også denne gongen god grunn til å takke alle
dykk som har teke del i arbeidet med å få stoff til
enno eit nummer av årboka for Hol historielag, Under
Hallingskarvet. Mykje forarbeid, mykje skrivearbeid og
ein god del etterarbeid ligg bak kvar einaste artikkel.
Årets hefte spenner frå 1600 talet til 1960 talet når
det gjeld stofftilfang. Dermed får du både det lange
og det litt kortare perspektivet på lokalhistoria vår. Me
er svært stolte og glade over å kunne presentere årets
Under Hallingskarvet, det 8. i rekkja. Og me vonar
sjølvsagt at interessa og lysta til å skrive i årboka berre
aukar på så det blir fyldige hefter også i framtida. Ikkje
ver redd for at det du sit med og kanskje gjerne vil
fortelja til andre ikkje er noko. Det er det heilt feil å
tenkje – alt har si soge, det er berre spørsmål om nokon
vil formidle, fortelja den. Så set i gang!
Å formidle historie til nye generasjonar er noko av det
viktigaste historielaget heldt på med, og i tillegg til
Under Hallingskarvet er også Holkalenderen ein måte
å formidle historie gjennom gamle bilete. Har du ikkje
sikra deg Under Hallingskarvet gjennom tidene, så har
me framleis eldre hefter på lager. Ta kontakt så sender
me deg dei du manglar.
Helsing
Hol historielag
Knut Medhus
leiar
– viktig for deg
og for uss!
Bli kjent med heimbygda di og det
som har vore. Det er mykje å velja i!
Bokhandelen er ein triveleg plass å vera, berre sjå:
Bøker, hobby, kontor- og datarekvisita, leiker m.m.
og treng du meir peng, så har me tipping og rikstoto
Velkomen innom Perstølen
Ålingen kjøpesenter, 3570 Ål • Tlf 3208 1003 • perstolen.aal@libris.no
www.libris.no/hallingdal
Du finn sjølvsagt det same utvalet i bøker og kontorrekvisita på Gol og Nes.
Velkommen til oss
på NOTABENE GEILO for ein
god handel i nyoppussa butikk!
Her vil du finne noko
for liten og stor, far og mor.
Vi har godt utval av lokallitteratur
frå heile Hallingdal.
Telefon 3209 0019 - www.notabene.no
2
Hol historielag 2012
Eit nytt år går mot slutten og Hol historielag er glade for den store oppslutningen
som har vore til våre ulike arrangement dette året. Det er så mykje enklare å
drive med lagsarbeid når ein ser at medlemmene sluttar opp om det ein prøver
å få til og me vonar de vil halde fram med oppslutninga også komande år.
Me starta året slik dei fleste laga gjer med årsmøtet. Ola Ruud kåserte på sin
alltid lune og underfulle måte og det var eit svært godt besøkt årsmøte der
årsmøtesakene gjekk unna veldig greitt.
I februar hadde me besøk av Kåre Olav Solhjell som sette soga om Hol dei
siste hundre åra i kvinneperspektiv. Han hadde også eit kurs i det å forstå den
gamle, snirklete gotiske skrifta. Ikkje så enkelt, men som så ofte ellers, øving
gjer meister. 19. mars fekk me besøk frå Hole då Margit Harsson fortalde om
bakgrunnen for ulike stadnamn og ikkje minst forklarte mange namn som
medlemmene hadde sendt til henne. Tidleg på våren hadde me ein kveld der
Torstein Seim fortalde om Villandane og Knut Medhus om lordane. Så barst det
avgarde på historielagets årlege tur. For fyrste gong fekk me til ein to dagars tur
og den gjekk til Haugesund og Karmøy der me såg på dei store utgravingane
som er i ferd med å bli avslutta der. Bussturen vart krydra med store mengder
opplysningar om det me såg takka vera den gode forteljaren og lokalkjente Georg
Brekke. 4 planlagte arrangement måtte gå ut av ulike grunnar, men me fekk
i alle fall erstatta eit av dei med ein temakveld der møteplassar var hovudsaka.
Framifrå kåseri av Marit Hansen og Ola Ruud gjorde det til ein hyggeleg kveld.
Den store vandringsturen i år vart turen til Usteberget under leiing av Arne
Brynildsen. Me var på jakt etter Ustebergets løyndomar fossilar som er 500
millionar år gamle. Og me fann!
I høve 200-års minnet om Ludvig Lindemann arrangerte historielaget saman
med kyrkjemusikkomiteen ein konsert med utøvarar frå Ål og Torpo som
serverte musikk som Lindemann hadde samla på sine ferder i Hallingdal blant
anna i Hol.
Planlegginga av 2013 er i full gang – programmet kjem i samband med årsmøtet
som er tidleg i februar 2013.
Takk for samarbeidet i 2012 og me gler oss til å møte dykk på ulike tilstellingar
også i 2013.
For Hol historielag styret
Knut Medhus
leiar
3
Tusen takk til våre støttespelarar!
www.hallingplast.no
www.dbcarkitektur.no
www.hol-sparebank.no
www.geilofjellandsby.no
www.e-co.no
www.sb1.no
Andre hefter frå Hol historielag
I tillegg til det du no heldt i handa, Under Hallingskarvet, har Hol
historielag følgjande å by på i 2012:
• Nils Slåtto – ei minnebok: Nils Slåtto vart henretta av nazistar under
krigen. Barnebarnet Olav Odden har samla mykje stoff om Nils og
historielaget har teke på seg å gi ut heftet som fortel historia om Nils og
kva som skjedde i samband med likvideringa og rettsakene etterpå.
• Holkalenderen 2013: Kalenderen i 2013 inneheldt gamle foto levert
inn til Bygdearkivet av folk som har teke vare på dei gjennom mange år.
• Ulf Kløve – trollmann i turisme kom ut tidlegare i haust. Arne
Skogheim har laga eit portrett av Ulf Kløve som til fulle viser kva
breidde Ulf har stått for i arbeidet sitt.
Og skulle du mangle tidlegare utgåver av Under Hallingskarvet så spør i
bokhandelen – dei skal ha eit lager av alle.
Me minner også om boka om busselskapa i kommunen, Bak rattet som
framleis er å få kjøpt og heftet Gamle tufter i Urundlie og Grønsetlie.
4
Innhald
Hol historielag 2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
Tusen takk til våre støttespelarar! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
Andre hefter frå Hol historielag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
Bli medlem i Hol historielag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
Item – kuren som skulle gi karane håret attende . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
Varden på Ustetind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Merovingerkrigaren på Halldalsnosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Vildrenjagten paa Hardangervidden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
«Hols vakraste jente» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
Paul Breiehagen (Del 1): Om folk og hende ved Strandavatn . . . . . . . 31
Ein dag i den gamle skulen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
«En fryser ikke toet av en hallingdøl» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
Barndomsminner fra Hovet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Guttorm med skyggelua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Slåttonn på Rangdistølen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Læregutt på Hol bilverksted høsten, vinteren og våren 1948-49 . . . . . 59
Sander skredder og andre skotter. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Kongeørna på Hallingstad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Asle Grepp (1917-1945) – eit krigsminne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Soga om Hol maskinlag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77
Vegen over Dagalifjellet – et 100 års minne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
Heimatt til Geilo i år 1900 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
Meir enn ein halv milliard år gamle fossil i Usteberget . . . . . . . . . . . .98
Frottébørsten til badehuset i Hol. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Eit minne om bombene i Tobakktjørnet og bombinga på Geilo . . . . 110
Då folket på Vatne gjekk til kyrkje i Hol. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Mors dokument . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
5
Bli medlem i Hol historielag
Du som no sit med Under Hallingskarvet 2012 i hendene kan
kanskje tenke deg å bli medlem i Hol historielag som gir ut dette heftet?
Det forpliktar ikkje meir enn å betala medlemskontingenten som er
100 kr for einskildmedlem eller 150 kr for familiemedlemskap.
Betal inn til konto 2333 32 35498.
Gjennom vandringar, møter om ulike tema, svallekveldar
og temakveldar vil laget gjera sitt til å auke interessa for soga om
di eiga bygd, din eigen kommune.
Medlemstalet i laget er no om lag 250.
Me prøver mest mogleg å kommunisere per e-post då det er veldig raskt og greitt,
så hugs å oppgi e-post adressa di når du melder deg inn.
Årsprogrammet for 2012 blir sendt alle medlemmene i januar/februar.
Me tek gjerne i mot idear til vandringar eller tema for møtene våre.
Kvar vår legg me ut på tur der me reiser med buss
til spennande kulturmål i Sør-Norge.
Turen er gratis for medlemmer.
Redaktør: Knut Medhus
Postboks 4, 3576 Hol
Tlf: 3208 9236/4815 0055
E-post: knut@medhus.info
Bilderedaktør: Bjørn Furuseth
www.hol.historielag.org
Ettertrykk og avfotografering av stoff eller
illustrasjonar er ikkje tillatt utan avtale med utgjevar.
Forfattarane er ansvarlege for innhaldet
i dei artiklane som er signerte.
Utgitt av Hol historielag, 3576 HOL
ISBN 978-82-999172-0-9
Under Hallingskarvet 2012 er levert av Thor Røer, 3579 Torpo
6
Item – kuren
som skulle gi karane håret attende
Dei som er litt oppi åra hugsar det sikkert enno – hårvatnet og kremen som
heitte Item og kom frå Geilo. Den skulle ordne det slik at mannfolk som
hadde mista håret fekk det att ved å gjennomgå Itemkuren.
Det er litt uvisst når det starta, men midt på 1950 talet oppsto selskapet A/S Norsk Item
med adresse Geilo. Og på Geilo var det eigaren av Geilo verktøy og knivfabrikk, Erling
Brusletto som sto bak. I løpet av nokre hektiske år selde dette produktet så godt at det
vart ei god inntektskjelde for fabrikkeigaren. Blandinga av Itemprodukta foregjekk på
på Geilo og salskontoret var i Skippergata 27 i Oslo.
På Itemrommet eller «laboratoriet» gjekk tapping og pakking med liv og lyst. Frå v: Grethe Brusletto,
Gudrun Endrestøl på kaffibesøk frå lageret, Eva Brusletto og Randi Kvarme. Foto: Erling Brusletto.
7
Itemproduktet kom egentleg frå Sveits.
Der finn ein det like tilbake til 1947 og
det vart etablert selskap i fleire land i
Europa dei komande åra.
Itemprodukta besto i følge dei
opplysningane produsenten sjøl gav,
av vegetabilske oljer, og det var visse
urtar som spelte ein særleg viktig rolle.
I tillegg opplyste produsenten at det
var ein del andre svært virkningsfulle
stoff som ingen tidlegare hadde
vore merksame på kor viktige dei
var for hårveksten. Itemprodukta
hadde den eigenskapen at dei trengte
gjennom hodehuden, noko som var
ein føresetnad for at dei skulle virke.
Nærings- og vekstmidla i Item kom
seg inn i stoffskiftet til hodehuden og
det førte til at dei igjen kom i normal
funksjon og håret tok til å vekse att.
Dei som kjøpte, fekk med eit såkalla
Itemkurs der det nøye blir forklart
korleis dei må gå fram for at stoffet
skal virke.
Creme Capillaire var ein vesentleg del av
kuren,også den kom i elegant krukke.
Foto: Bjørn Furuseth.
8
Slik såg flaskene med Item ut, moderne og elegante.
Foto: Bjørn Furuseth.
Itemkuren besto av to delar, hårvatnet og
kremen. Kvar veke skal heile hodebotnen
behandlast to gonger med kremen og to
gonger med hårvatnet, og før det skjer, skal
brukaren gni hodebotnen med ein halvstiv
børste. I tillegg skal ein etter at kremen
er smurt på, gjennomføre ein massasje av
hodebotnen etter ei oppskrift som detaljert
må følgjast. Vasking av håret tilrår Itemkurset
berre skal skje 1 til 2 gonger kvar månad
med unntak viss du bruker den spesielle
Itemshampooen som du også kan få kjøpt.
Då kan du vaske håret så mykje du vil. Kurset
gjer også merksam på at det å få att nytt hår
ikkje er gjort i ein handevending, du må ha
tålmod og vera tru mot bruksanvisinga.
Kundebrev fulle av ros
I arkivet til Geilo verktøy ligg det ei mappe med svært mange brev frå brukarar av
Itemkuren. Breva er fulle av lovord om kuren, håret har kome attende og dei som før
var nesten snaue, kan no greie håret sitt att. Me siterer nokre:
«Jeg hadde en helt blank isse og håret falt fremdeles av da jeg begynte med Itempreparatene.
Regnet ikke med at det var mulig eftersom det alltid har vært hevdet at det var umulig å
få hår igjen på en blank isse. Men det umulige er blitt til virkelighet. Efter bruken av et
Item kursett stanset alt håravfall og alt flass forsvant. Det gikk ikke lang tid før jeg merket
at det begynte å vokse noe hår fram. I dag kan jeg vise det som jeg selv ikke turde håpe på:
nytt hår over hele hodet. Især bakhodet og på selve issen er håret blitt langt og tett. Jeg kan
derfor med stor glede og takknemlighet ikke få rost Item hårpreparatene nok.»
Ervik Harstad 21.2.1959.
Det var også ei avdeling i Sverige, og mange av breva er frå svenske brukarar:
«Ja, Item har även verkat hos mig. Håravfall ock mjäll märker jag inget av. Håret har
børjat så smått att komma tilbaka. Sedan juli månad som jag børjat med Item, har jag
klippit håret en gång. Man ser alltså att Item hjälper.».
Munkedal 25.11.58
«Her i Alta er det masse som er interessert for Item, men det er penger det står i. Ellers kan jeg
fortelle at det er mange som gir gode ord for Item. Jeg tror faktisk det er en vidundermedisin.»
Elvebakken, Alta.
Frisørar vart brukt som forhandlarar og også frå dei har det kome rosande brev:
«Jeg kan med glede meddele Deres firma at jeg nu har sett det første resultat etter Item
hårpreparater. Det er første gang jeg har sett noe resultat etter noe hårmiddel. Det forteller
da heller ikke så lite at jeg nu har vært i frisørfaget i over 30 år. Jeg har forsøkt ikke så få
hårmidler som har lovet det samme som Item, men med helt negativt resultat. Der er derfor
ikke så rart at man med rette blir skeptisk. Jeg tør derfor anbefale Item til alle mine kunder
med god samvittighet, og etterspørselen begynner nu å bli ganske stor. Jeg er nu utsolgt for
det parti jeg fikk for ikke lenge siden og ber Deres firma vennligst sende meg omgående
1 dusin Item.»
Lillesand 21. juli 1957.
«Vennligst send meg Deres nye hårmiddel. Har hørt av mine venner at det har en forbløffende
virkning og jeg har derfor selv lyst til å prøve det.»
Larkollen 23.4.57.
I mappa er det langt over 100 brev som er tekne vare på – alle positive og fulle av lovord.
No er det vel grunn til å tru at det også kom brev frå misnøgde kundar, men mappa
inneheldt ingen slike…
9
Blanda på Geilo verktøy
Sverre Isungset arbeidde ved Geilo verktøy i 45 år, frå 1950 til 1995 og han hugsar godt
at han var mykje borti Item produktet. Sverre var lagersjef og hadde med både pakking,
utsending og henting av varer til fabrikken. Sverre fortel: «Erling tok til å avertere dette
produktet i ukeblada der det var ein liten bestillingslapp dei skulle sende inn og så sendte me
Item til dei i oppkrav. Det vart ein voldsom respons. Det kom haugevis med bestillingslappar
og eg hadde blant anna i oppgåve å skrive ut oppkravsbreva. Det vart så mykje at eg rakk
det ikkje i arbeidstida, men måtte ta mange med heimatt. Så var det å levere på posten i
svære ladningar og det vart sagt at alle desse sendingane våre førte til at salet av frimerke på
Geilo postkontor auka så mykje at postmester Stokkenes fekk ein lønsklasse meir i løn! Det
hendte nok at nokre pakker kom i retur fordi eg ikkje hadde klart å tyde den ofte krunglute
handskrifta.
Eg hadde også ansvaret for å hente varene til fabrikken og til Item produksjonen henta
eg med jamne mellomrom store fat frå Vinmonopolet med sprit (som var tilsett parfyme så
det var ingen som vart frista til å drikke den). Så kom dei andre ingrediensane i kanner
av ulik storleik, og kremen kom i store buttar med noko grågrønn masse som ikkje lukta så
altfor godt.
Blandingsarbeidet foregjekk i ei eiga avdeling i 2. høgda i fabrikken kalla «Itemen» eller
laboratoriet! I starten var det berre ein dame som dreiv med det, Randi Kvarme, men då
etterspørselen auka, vart fleire sett til det arbeidet. Dei hadde alltid kvite frakkar og her
var svært strenge krav til hygienen. No var verken Arnfinn eller Erling utstyrt med mykje
hår, så me erta dei nok ein del for at dei gjekk som reklame for det motsette av det Item
kuren lovde, men eg veit no ikkje om dei brukte det heller», avsluttar Sverre Isungset.
Ei av døtrene til Erling, Grethe fortel: «Eg var 15 år då eg fekk sommarjobb i bedrifta til far.
Då var eg med på laboratoriet og pakka krem i dei fine krukkene og tappa hårvatn i flasker
frå tappekranene. Denne avdelinga låg i andre høgda mot vest. Sjølve blandingsprosessen
var veldig hemmeleg, den fekk ikkje me på denne avdelinga vera med på. Men far gjekk
alltid omkring med eit lurt smil og me som arbeidde her, hadde det også veldig triveleg
saman. Det var mykje smil og moro. Kremen kom i store buttar og me pakka den fint ned
i dei fine små krukkene, glatta godt på toppen og klistra lapp med gullskrift på lokket – det
såg veldig flott ut. Me vart etterkvart 3 damer som sto for tapping og krukkefylling, og det
var nok å gjera, for dette gjekk unna. Sverre bar seg skakk på alle pakkene med Item han
måtte sende. Far tente så gode pengar på dette at det var då han fekk råd til å bygge hytta
si i Raggsteindalen.»
Bruk av Creme Cappielere som den heitte, kunne føre til nokre problem på heimebane.
Det var ganske feite saker: Dottera Eva fortel: «Kremen ble også påstått å være rene
«skilsmissegrunnen». Gubben la seg med denne guffa i håret og i tillegg til å lukte vondt,
ble det også mye griseri i sengetøyet. At han heller ikke skulle vaske håret for ofte, gjorde
det ikke bedre. Jeg husker at min mor la ned forbud mot denne kuren. Hun ville kanskje
heller ha en tynnhåret mann…?»
10
Prisar:
Prislista eg har tilgjengeleg er frå juli 1957. Då kosta eit sett Item kurpakning (krem og
hårvatn) i innkjøp til dei som selde vidare kr 23.58 inkludert den tids lukusskatt på 30%
eller kr 5,44. Utsalsprisen var 34 kr. Dagens pris etter veksten i konsumprisindeksen
ville vore 410 kr inkludert den same skatten. Item shampoo kosta kr 4,85 som svarar
til 59 kr i dag.
Timelønna for ein som arbeidde innan verkstad og industri, som Geilo verktøy, var same
året kr 3,59. Det betyr at ein arbeider som ville kjøpe seg ein kur med krem og hårvatn
måtte arbeide 9,5 timar for å ha pengar til eit slikt innkjøp!
Virka det?
I følge dei over 100 skrytebreva som ligg i arkivmappa på Geilo verktøy så må det har
gjort det – i alle fall for nokre, mange eller få. Item vart selt i mange tusen eksemplar i
Norge og Sverige. Frisør Johnsen og seinare frisør svigerson Sigmund Hermansen på Geilo
var som mange andre frisørar selgjarar av Item. Hermansen fortel at han mot slutten av
1960-talet hugsar at Erling Brusletto kom til han med nokre flasker Item som ha skulle
selja til kundar som måtte trenge ein kur for å få att meir hår, men Hermansen kan ikkje
minnast at nokon av dei fekk meir hår enn dei hadde før dei kjøpte Item. Men det er vel
med dette som så mykje anna – det virkar på nokon og ikkje på andre. Uansett så var
det eit godt produkt for Geilo verktøy og eit av dei mange bevisa på at Erling Brusletto
var ein kløppar til å finne produkt som selde. Det er liten tvil om at Erling var eit geni
på mange måtar. Utan skulegang av noko slag konstruerte han maskiner som gjorde
produksjonen enklare og raskare, han teikna og fann opp dei aller fleste av produkta
som vart Geilo verktøy sine vinnarar. I følge dottera Grethe gjekk han alltid med diverse
metalldelar i lommene på dressane – han tenkte heile tida på nye løysingar, nye produkt.
I 2013 ville bedrifta, som i 2012 blir avvikla, fylt 70 år og vi vonar då å kunne koma
med ein større artikkel om karane bak, Erling og Arnfinn.
Knut Medhus
Kjelder:
– Sverre Isungset
– Eva Brusletto
– Grete Brusletto
– Knut Eriksen
– Harald Tingstad
– Kundebrev
11
Varden på Ustetind
Varden står like godt i dag og vitnar om
framifrå handverk. Foto: Bjørn Furuseth.
«Vi heldt så fram til Ustaoset, der vi vardesette Ustetind. No var vi komne til
finare fjelltrakter med flate heier og sæterliv på vidda mellom Ustaoset og Nes,
langt nede i Hallingdal» (Maurits Følsvik, vardebygger på Ustetind i 1899)
Ustetind ble første gang brukt som trigonometrisk punkt av Harald Nicolai Storm
Wergeland i 1845. Han var kartograf og militær (født i Bergen 1814 – død 1893 i
Kristiania). Wergeland var på Ustetind i forbindelse med den første oppmålingen av
Jotunheimen. Det er høyst sannsynlig at han bygget en varde på Ustetind den gangen.
Under oppmålingen av Jotunheimen var han blant de første som besteg flere av toppene
der. Glittertind (2464m) var en av dem. Wergelands varde blir ikke nevnt av senere
vardebyggere.
I 1899 kom så vardebyggerne Maurits Olsen Følsvik (1880-1964) og Elias S. Bjørneset
(1867-1943) til Ustetind på vardebygging etter oppdrag for Norges Geografiske
Oppmåling. Den gang lå NGO under Forsvarsdepartementet’s 3. kontor. Følsvik var
født på Brauten i Volda, Bjørneset var født på Bjørneset i Volda. Det er således to
sunnmøringer fra Kilsfjorden som bygger varde på Ustetind.
Unge Følsvik, som var 19 år i 1899, ble en av de legendariske vardebyggerne. Sammen
med Bjørneset bygget de flere varder omkring i landet. Nystølvarden i Ål var en av
dem. Bjørneset var for øvrig gift med Følsvik’s søskenbarn. Bygden disse karene kom
fra fostrert en rekke vardebyggere. Det var i mange år tradisjon å skaffe seg sesongarbeid
som vardebyggjar og som assistent på triangulering for «N.G.O.». I perioden 1896-1956
arbeidde 22 mann frå Kilsfjorden med den type sommerarbeid.
Det har vært hevdet at varden på Ustetind ble bygget allerede i 1897. Dette i følge en
rapport fra samme år. Dette kan ikke være riktig. I årsberetningene for NGO i perioden
1893-1898 blir ikke varden på Ustetind nevnt. Følsvik selv skriver i sine erindringer
12
i «Ein gløtt i Noregs fjellheim» at varden ble bygget av ham og – under ledelse av Bjørneset i 1899. Dette bekreftes av det som står i «Beskrivelse av 1. ordens hovedpunktene
Buskerud-nettet». Der stadfestes det at varden ble bygget 11. august 1899 under ledelse
av E. Bjørneset.
At det finnes en rapport fra 1897 som beskriver at det ble bygget en varde på Ustetind
i 1897 er merkelig. Sannsynligvis er det en feil i årstallet i rapporten. Dette bekreftes i
noen grad av en rapport fra Nystølvarden som også er datert 1897. Der står det at Følsvik
bygget en ny varde på Nystølfjell. Denne vardebyggingen skal da angivelig ha skjedd to
år før han kommer til Hallingdal!
«18. august 1908. Besteg Ustetind for at avgjøre, hvorvidt retningen herfra til Skrækken var
klar (i tilfelle Skaupsjønut maa utgaa som 1.ordens pkt) den viste sig at være klar. Drog tilbake
til Geilo om aftenen for at ordne med leie av heste…»(kaptein Jens Meinich på Ustetind i 1908)
Et navn som er sterkt knyttet til varden på Ustetind er Jens Meinich. Han observerte ved
varden i 1908 og 1909, men var ikke med i byggingen av den. Trolig er det han som har
satt ned en kobberbolt i området. Meinich bygget en av de første hyttene på Buodden
– også kalt Meinichodden. Fremdeles etter 100 år har familien hytte på Ustaoset. Med
en slik tilknytning til området har trolig Meinich vært på Ustetind en rekke ganger.
Kanskje har han vedlikeholdt den. Selv var han en flink vardebygger. Bl.a. bygget han
varden på Bossnuten i 1908. Denne varden blir omtalt som Meinichs varde. Kanskje
burde varden på Ustetind få samme navn?
Tekniske data på varden:
Ustetind varde, 1. ordens punkt
Tresignalet på toppen ble brukt under trianguleringen i 1969/1970.
Koordinater og beskrivelse:
Det trigonometriske punktet har betegnelsen D33T0033.
Ved punktet finnes en varde, en firkantbolt, og to sikringsbolter av kobber.
Vardens koordinater er: Fra gradteigsprotokollen, D33T0033.
Type koordinater Nord-verdi Øst-verdi UTMsone Høyde m
UTM-koordinater 6702831.793 449959.643 32 1376.
Geodetiske koordinater 60° 27’ 30.96’’ 8° 05’ 24.79’’
Varden er sylindrisk med følgende dimensjoner i 2008:
omkrets 7,50 m, det vil si diameter = 2,39 m, og høyde 1,94 m.
Av Per Bremnes
Kilder:
– Folketellingen 1900 og 1910 for Volda.
– Maurits Følsvik: «Ein gløtt i Noregs fjellheim» (Utg. 1963)
– Kartverket (Bjørn Geirr Harrson): «Verneplan for kart og oppmåling» (Utg. 2011)
– Marianne Meinich: «Rapport fra bestikket (Posisjon nr. 5, 2008)» (Utg. 2008)
– Riksarkivet: Årsberetninger NGO 1893-1898
– Sunnmøre historielag (Gunnar Heltne): «Bruk av sunnmørske utsiktspunkt (utg. 2009)
– Kartverket (Per Chr. Bratheim): «Beskrivelse av 1. ordens hovedpunktene Buskerud-nettet»
13
Halldalen og Halldalsnosi der funnet vart gjort. Foto: Magne Ove Furuseth.
Merovingerkrigaren på Halldalsnosi
I årboka til Den norske turistforening for året 1929 har A. W. Brøgger skrive
ein artikkel om «Hardangerviddas saga». Der nemner han eit oldfunn som nok
etter mange år kom fram under is og snø ved Halldalsnosi i det me no kallar
Nordfjella. Han skriv:
«Til Hardangerviddas store og ennu uskrevne saga hører også fortellingen om dem som «blev»
her oppe, - på samme måten som kystfolk taler om dem som «blev» på sjøen. Om dette kan
et enkelt oldfunn som blev gjort i 1913, fortelle mer enn mange ord. Da Nils Saltun og
noen kamerater den høsten var på renjakt oppe under Halldalsnosi, i ville fjellet over mot
Hallingdal, holdt han en dag på å stille efter nogen rener de hadde fått se. Mens han drev på
med dette, tro han plutselig på nogen jernsaker som lå tett ved en snebre og omtrent to meter
fra en større sten. De lå på en liten stenur omtrent en meter fra hverandre og aldeles bart
i dagen, det var hvit hellegrunn der. Sakene blev siden tatt inn til Bergens Museum hvor
de nu er. Det er et sjelden vakkert oldfunn fra 7. årh., altså minst tolv hundre år gammelt.
Det er et nydelig sverd av jern, en usedvanlig fin spydspiss av jern med dekorasjoner, en
vakker liten jernpil, og så en pen liten jernøks. Ingen har gitt en bedre forklaring på dette
vakre oldfunn, midt inne i villeste og ødeste fjellet, enn Nils Saltun. «Jeg antar» skrev han,
at det har vært en mann som har kommet i ilt vær og vart liggende død».
14
I den tida me i Noreg kallar merovingartid truleg ikring år 650 etter Kristi fødsel stupte
ein ferdamann i fjellet mellom Lærdal og Hallingdal. Nordaust for Øljuvatn under
Halldalsnosi i det me no kallar Nordfjella vart han liggjande. Kva ærend var han ute i?
Var han ein væpna krigsmann eller var han ein reinsjeger? Berre våpensettet av jarn vart
liggjande att etter han i fjellet. Han fall nok om på ei fonn eller like i nærleiken av ein bre.
Det gjekk mot kaldare klima. Mann og våpen snødde ned og fraus inne i isen.
Etter mange hundreår gjekk det atter mot varmare klima og breane trekte seg attende.
I året 1913 vart det målt høgaste temperatur til då i Amerika. Det skulle gå omlag
1200 år før ein reinsjeger som gjekk utanom allfarveg i 1913 fann dette våpensettet frå
merovingertida i steinura ved Halldalsnosi. Fyrst då breen trekte seg attende vart funnet
gjort.
I Alpane vart for nokre år sidan gjort eit liknande funn. Men der var heile mannen og
all reidskapen han bar med seg godt bevart i isen. Mannen som vart funnen der fekk
namnet Øtzi etter dalen og staden der han vart funnen. Funnet av denne Øtzi synte seg
å bli datert heilt attende til bronsealder om lag 1500 år føre Kristus. Funnet er utstillt
på museum i Italia.
Siste åra ser me at mildare klima gjer at isbreane trekkjer seg attende. Det vert stadig
gjort interessante funn langs iskanten sist på sumrane. Sist haust vart ein boge i ask og
ein sko i tynt ubereidd skinn funne ved iskanten i Jotunheim. Bogen vart C14 datert
til å stamme heilt attende til romertid ikring år 200 etter Kristus. Med klimautviklinga
siste åra vil nok truleg nye interessante funn dukka fram frå isen.
Kva vart funne ved Halldalsnosi?
Merovingerkrigaren hadde bore med seg det beste av det ein kunne skaffe av våpen i
denne tida. Av mannen var ikkje noko å finna. Det var våpensettet hans av jarn som
låg att på staden. Soleis er det vel å tru at han har ligge ei tid før han snødde ned og isen
bygde seg på over dei våpen han bar med seg og skulle løyna dei i minst 1200 år.
Han hadde mellom anna med seg ein lang eineggja våpenkniv som gjerne vert kalla
saxesverd eller vendelsverd. Rettnok var sverdet eineggja og må ha vore heller lite eigna
til jaktbruk. Det må ha vore stort og må heller ha vore eit våpen til forsvar og kamp.
Nokre korte våpenknivar frå denne tida vart bore på tvers framføre kroppen i oppheng
og kunne soleis kanskje også eigna seg til jakt.
Ein pilespiss låg også att på staden medan pilskaftet og bogen av tre var rotna bort.
Der låg også ei holkøks og ein vakker spydspiss med fint innrissa mønster på funnstaden.
Våpensettet var av særs god kvalitet, uttalte arkeologen ved Bergen museum der funnet
vart deponert. Våpensettet var «mest som nytt» å sjå til etter alle desse åra. Det at funnet
ved Halldalsnosi må hadde ligge nedfrose inne i isen i om lag 1000 år og sidan ligge
turt på steingrunn i det turre klimaet so høgt til fjells, har nok gjort sitt til dei gode
bevaringstilhøva for jarnet.
15
Økseblad frå Halldalsfunnet. Foto: Fotoavdelinga. Universitetsmuseet i Bergen.
Var han ein krigar eller jeger eller kanskje begge delar?
Sikkert svar kan ein nok ikkje gje, men jegeren laut nok også kunne forsvara seg mot
fiendar. Våpensettet han bar med seg syner det. Pil, boge og spyd kunne vera våpen for
ein reinsjeger og ein stor eineggja sverdkniv kunne vel ha vore nytta til slakting av rein.
Fullt våpensett var dette og det var ei utrygg tid slik at jegeren laut ruste seg ut til forsvar
og strid sjølv om han skulle jakta rein.
Kvar kom han frå og kvar budde han?
I rimeleg gangavstand frå funnet finn ein bygdene Hovet, Ål, men også Lærdal og kanskje
Vang i Valdres der det er gjort særs mange funn frå nettopp merovingertida.
Tenkjer ein så etter kva vegar han kan ha nytta og ser dette i høve til dei gamle slepene
over fjellet, gir dette kanskje svaret på kvar han kom frå og kvar han skulle? Jakta han
villrein eller var han på reise der målet var ei av bygdene ikring? Høyrde han kan hende
heime i dei næraste bygdene i Hallingdal som Hovet eller Øvre-Ål der det også er
gjort mange rike funn frå merovingertida? Var det slik at lokale hovdingar stod saman
mot inntrengjar-grupper som for fram og røva og plyndra slik me høyrer i den seinare
vikingetida? Storbøndene og hovdingane laut truleg møta fram med krigsmenn når land
og folk var truga. Staden våpensettet vart funne ved Halldalsnosi kan etter leia tyde på
at krigaren eller jegeren var på jakt eller han for gjennom Fødalen og Halldalen kanskje
på veg mellom Lærdal og Hallingdal om han då ikkje var komen heilt på villstrå. Det
går eldgamle vegfar mellom aust og vest i desse fjella. Truleg var han aleine sidan dei
våpen han bar med seg vart liggjande att i fjellet. Det var snøen og seinare breen som
vart grava til mannen. Var det uver og snø ein seinhaustes dag som brått kom over karen
so han vingla? Svaret på dette får me nok ikkje!
Skal ein gissa, er det vel helst å tru at han var åleine på reinsjakt og fraus i hjel i fjellet
då kulden og snøfokket kom brått på han sidan våpensettet vart liggjande att der han
stupte på eller ved fonna.
16
Kvar skulle han?
Halldalsnosi ligg slik til at det er ei naturlege lei for å ta seg fram mellom Sogn og
Hallingdal. Det var ei vanleg lei over fjellet når hallingane skulle til marknaden i Lærdal
eller Lusakaupangen og handle seg salt og andre varer dei ikkje var sjølhjelpne med. Det
var helst frå bygdene i Ål, Hol og Hovet dei tok denne leia og kom ned Sanddalen til
Borgund eller over Flågrunnane og ned til Ljøsne.
Slepene er eldgamle og kom jegeren/krigaren frå Hallingdal inn Iungsdalen opp
Fødalen og Halldalen skulle han mogeleg over Flågrunnane og ut mot Kvevotne og
vidare ned til Borgund, Ljøsne eller Lærdal. Eller hadde han heimen sin i Ål eller Hol?
Gravfunn frå merovingertida i Ål og Hol
Ein kjenner til fleire jordfunn både i Øvre-Ål og Hovet frå det 7. århundre og det som
vert kalla merovingartida. På Styrkestad i Øvre Ål vart det i 1868 funne ikkje mindre enn
32 gjenstandar under ei steinrøys som stammar frå merovingartida. Her var saxesverd,
spyd og piler som i funnet på Halldalsnosi.
På nordre Villand i Hovet er likeeins gjort rike jordefunn frå merovingertida.
Reinton meiner gardsnamnet Villand truleg kjem av «veland» som tyder heilagt land
eller freda land jf. også «vebanda» som vart trekte når tinget vart sett for å fredlyse
tingstaden.
Me kjenner uttrykket «varg i veum» om den som forbraut seg mot tingfreden og vart
lyst fredlaus eller landsforvist. Villand var nok gravstad for ein eller fleire storgardar i
Hovet denne tida.
Gudehovet skal ha stade på ein rund kolle på jordet rett ned for garden Overvoll og gav
nok bygda namnet Hovet. I merovingertida var det Ull og Frøy dei tilba der dei sette
opp gudebilete ute på åkrar, medan gudehovet truleg kom opp noko seinare i vikingetida
då dei fremste gudane vart Odin og Tor. Ved hovet låg skeidåkeren der hestane kunne
springe om kapp og der krigarane kunne prøva krefter. Hagevatnet (Hovsfjorden) gjekk
denne tida heilt opp under gardane ved Villand før fossen i Djupedalen grov seg nytt
løp. I Båtshaugane litt lenger vest drog dei opp båtane sine. På Villand – «velandet/det
heilage landet» litt lenger sør langs Hagevatnet, gravla dei sine døde. Kanskje var dette
heimstaden til jegeren?
Også i Lærdal og Valdres er det rike gravfunn frå merovingertida. Særleg Vang i
Valdres har rike merovingerfunn og lyt ha vore tett folkesett alt i merovingertida. Soleis
var det rike og stolte hovdingeætter på begge sider av fjellet alt denne tida. Kvaliteten
og utkrotinga på spydet tyder på at det må ha vore ein mann av god ætt som fall ved
Halldalsnosi. Det var nok ikkje kvar mann som kunne skaffa seg slike praktvåpen.
Kven laga våpen for krigaren?
Sverdet som vart funne er eineggja og er eit sokalla vendelsverd. Dette er tidstypisk for
merovingertida og vart mykje nytta på kontinentet og austetter i Sør-Sverige denne tida,
soleis namnet Vendelsverd. Ekspertane meiner det fine utkrota spydet frå Halldalsnosi
kan henda vart produsert lokalt.
17
Spydet
Spydspissen er vel den vakraste av dei
våpna som vart funne ved Halldalsnosi.
Den har fint mønster som er rissa inn
i stålet medan det enno var varmt.
Arbeidet syner eit mønster ekspertane
kallar vendelstil II frå det 7. århundre.
Det skal vera eit av få våpen med
denne dekoren funne i nordiske
område. Ein lyt ned i Sør-Europa og
alamannisk område i Sør-Tyskland
for å finne liknande. Den vakre og
nøyaktige dekoren finn ein på falsen
og midtpartiet på bladet på spydspissen.
I Kvikne i Gudbrandsdalen er funne ein
spydspiss med mest same utkrotinga/
flettemønstret innrissa. Soleis skulle ein
tru at det er same smeden som har vore
meister for begge desse spydspissane og
at han har budd ein stad i Hallingdal,
Sogn, Valdres eller Gudbrandsdalen.
Det syner i alle høve at det må ha vore
handelskontakt mellom bygdene.
Det må ha vore ein svært dyktig smed som
har laga spydspissen. Spydspissen til venstre er frå
Halldalen, den til høgre er funne i Kvikne og mykje
tyder på at det er same smeden som står bak.
Saxesverdet
Ekspertane seier at dyrefigurane på saxesverdet ser ut til å vera ei heller dårleg etterlikning
etter ein original som mogeleg då er laga av ein lokal smed ein stad på Austlandet,
kanskje Valdres, Gudbrandsdalen eller Hallingdal etter mønster frå eit våpen produsert
i Sør-Tyskland. Også i Kvikne i Nord-Fron er det funne ein våpenkniv med plent det
same innrissa mønsteret. Budde kan henda den dyktige smeden her oppe i dalen einkvan
stad eller var han gudbrandsdøl? Valdres var mykje tettare folka denne tida og mange
folk tok leia over Filefjell når dei skulle aust eller vest i landet. Soleis skulle ein kanskje
helst tru at det var her smeden budde. Valdresjarnet vart i medelalderen rekna som det
beste jarnet ein kunne få.
Det var i frankarriket slike våpen tok si form. Men ekspertane meiner dette er lokalt
smedarbeid av våpen etter framandt mønster. Kultur og handel hadde nok alt denne tida
funne sine leier søretter til og frå frankarriket som var det mektige denne tida. Men er
spydet produsert her heime var smedkunsten også her i landet langt framme. Jarn tok
dei til å produsera av myrmalm alt kring 2-300 år føre Kristi fødsel her i landet. Mogeleg
kan karen ha bytta til seg spydspissen på ein kaupang mot skinn eller jarn.
18
Merovingertid
Merovingerane var ei kongeslekt hjå frankerane som styrde landområda som er det
noverande Frankrike og deler av Tyskland i åra mellom 400 og 700 etter Kristus. Dei
er opphavet til namnet på tidsbolken her i landet. Dei vart sagt å nedstamme frå «dei
langhåra kongane» Merovech og Childerik I som symbolsk bar langt uklipt hår som
stammeleiarar for frankerane. Ei grein av denne folkegruppa var «Hazdingi» (ganske so
likt halling!) – dei langhåra – berre til litt ettertanke, jf. Holsboka. Kongen Merovech
gav i alle høve namnet til tidbolken før det me kjenner som vikingetida slo inn. Me finn
seinare kongar som Klodvig I. Han var den fyrste herskaren som var katolsk kristen og sist
Pipin som samla frankarriket i år 751 og som jaga vekk den gamle merovingerkongeslekta.
Kan denne folkegruppa ha trekt nordover?
Korleis var krigaren på Halldalsnosi kledd?
Frå graver veit arkeologane at mannfolk denne tida bar ein kort kjortel til noko over
knea i grov vevnad. Utanpå bar han nok helst ei kappe festa med ringspenne på høgre
skulder slik at han fritt kunne trekke sverdet med høgre hand der sverdslira var festa i
beltet. Sverdslira var nok i tre og er rotna burt. Han hadde truleg eit belte eller livreim
der han stakk økseskaftet innom. Over skuldra bar han ein boge i tre som no er rotna
bort, medan han hadde hadde pil/er i eit kogger av never eller lær. I handa bar han eit
langt spyd med fin utkroting på falen.
Han hadde truleg langt hår og skjegg. På føtene hadde han tynne sydde skinnsko,
mogeleg festa med skinnreimer oppetter leggane og skorne gjerne fylt med sennegras
eller likande som isolasjon.
Korleis levde og budde denne krigaren?
Nede i bygda stod nok eit treskipa langhus slik ein fann reistane av langhusa på Langegard
eller Øsmundset ved Strandavatn. Rett nok er desse husa datert frå kring år 1000, men
så store skifte i byggeskikken vart det ikkje før dei tok til å lafta seg hus. Men lafta hus
kom nok fyrst mot slutten av vikingetida, i alle høve her oppe i fjelldalane. Veggane i
langhuset hadde truleg torv som isolasjon utvendes medan dei innvendes var kledde med
ståande telgde bord. Golvet var hardtråkka jord. Taket var nok tekt med never og torv.
Langsetter ytterveggane fann ein sengebriskar medan eldstaden låg midt i rommet med
åpen ljore i taket. Huset var gjerne avdelt for husdyra som nok også gav litt varme i huset.
Men elden brann nok på åren mest heile tida for matlaging, lys og varme. Storbonden
eller hovdingen som var leiaren i familiegruppa var også den religiøse leiaren som stod
for avgudsdyrkinga på garden.
Eit liknande funn
I fjellområdet Grimsdalen mellom Dovre og Rondane i 1080 meters høgd vart det i
2005/2006 funne ei rik krigargrav. Funnet vart datert frå merovingertid eller om lag frå
same tida som funnet ved Halldalsnosi. Også i Grimsdalen vart det funne eit eineggja
sverd på 95 cm lengd, ei stridsøks, seks pilespissar og eit bryne. Dessutan verktøy som
19
Elegant spydspiss frå Halldalsfunnet. Foto: Fotoavdelinga. Universitetsmuseet i Bergen.
fil, tang, nåler og eit flintestykke for tenning av eld. Gravfunnet vart gjort berre 8-900
meter frå hustuftene ved sesongbuplassen Tøftom der ein har funne reistar etter eit stort
ruseforma fangstanlegg for villrein. Geologane drog den slutninga at mannen truleg var
ein krigar eller fangstmann som kanskje også laga kammar sidan det på sesongbuplassen
Tøftom er funne produksjonsavfall, halvfabrikata og deler av dekorerte kammar. Mannen
har fått si grav ved buplassen der han vart kremert og gravlagd med våpen og andre
eignelutar. Dette var nok harde tider der ein laut verje seg mot villdyr og fiendar. Når krig
og ufred truga gjekk bodet om å møte med krigsmenn for å stå saman mot ufred utanfrå.
Var det villreinjakt som dreiv mannen på Halldalsnosi til fjells laut han nok også vere
førebudd på å kunne verje seg mot fiendar. Det var veiding og fiske som var hovudnæringa
i fjellbygdene denne tida. Jordbruket var truleg enno drive i det små her oppe i fjellet med
nokre små rudde teigar mellom steinane til litt matkorn og litt vinterfor for nokre husdyr.
Gardane var svært store i areal, men høgfjellet med jakt og fiske var almenning/
felleseige jf. det ein finn i gamle diplom som Almenningsstrand/Arvenningsstrand
seinare Langestrand (Strandavatn). Det var likeeins fast busetnad i fjellet på Grunke og
ved Helin (Helestrond) mellom Valdres og Hallingdal. Folket hadde si føde mest av jakt
og fiske, og jegeren laut ferdast kring i fjella her oppe alt i merovingertida.
Det skulle gå om lag 1200 år før våpensettet smelta fram av isen og vart funne ved
Halldalsnosi. Funnet syner oss lagnaden til ein av våre tidlege forfedrar her oppe i fjellet
og gjev oss samstundes eit lite kikkhol langt attover i tid.
Torstein Seim
20
Hans Bruun og Fridtjof Nansen på jakt på Hardangervidda. Foto Wilse.
Vildrenjagten paa Hardangervidden
Hans Bruun var distriktslege i Hol og Ål frå 1902-1935. Før han vart distriktslækjar
i Hol og Ål vart han i 1896 lege ved Bergensbaneanlegget (Voss –Taugevatn) og
etter 1908 for strekninga Torpo–Finse. Bruun var ein svært ivrig jeger og jakta
blant anna rein på Hardangervidda saman med Fridtjof Nansen. Han var også
ein svært samfunnsengasjert person som tok del i mang ein samfunnsdebatt i
si samtid og var også ordførar i Ål. Stykket som du no kan lesa er om det som
Bruun kallar utryddinga av villreinen på Hardangervidda fordi tamreinen er
ute av kontroll og blandar seg med villreinen. Stykket er henta frå tidskriftet til
Norges jeger og fiskerforbund. Året er 1899 – dei som hugsar striden omkring
Øystre Hol tamreinlag sist på 1970 talet vil kjenne att mange av argumenta
som Bruun bruker her.
21
Det tør muligens ikke være af veien at lade foreningens medlemmer vide hvorledes
vildrenjagten nu drives heromkring. Som jeg flere gange har meddelt, sværmer der
tamren i smaaflokke rundt om i alle fjelde fra Hallingdalsfjellene i øst til Voss –
Sognefjeldene i vest – fra Numedal – Telemarken og Sætesdalens fjælde i syd til Lærdals
– og Valdresfjeldene i nord. Disse tamrenflokker vogtes som regel daarligt, de streifer
om som vildren og er ofte meget skye. Paa trakter hvor der tidligere aar om andet er
skudt adskillige vildren, dumper man nu opp i tamren som beiter milevis væk fra de
leiede beiter. Tamrenen har saaledes beslaglagt alle fjelde hvor den bare kan komme til.
Hvorfor anvendes ikke lappeloven? Jeg vil bare spørge hvordan man kan bevise at der er
tamren paa ulovlige trakter uden ved at skyde ned dyrene saa man kan faa se merkene i
ørene? Men der er jo streng straf herfor saavidt jeg ved. Nei – lappeloven duer ikke – der
maa anden ordning til. Tamrenen er herre over alle fjelde – vildrenen er fredløs! Naar nu
tamrenflokken vaaren, sommeren og høsten udover vandrer om – ugeneret af alt og alle,
blandes de op med vildren som forbliver i tamrenflokken til de skydes ned. Vildrenjagten
foregaar derfor nu her omkring i fjeldene paa den maade at man blant tamrenen søger
ud den vilde – skyder den inde blant de tamme dyr. Jeg skal meddele hvorledes jeg selv
slumpet til at skyde en vildren. Jeg var i embeds medfør kaldt bort til Finsedal (ca. 10
km østenfor Tungevand) mellem Hardangerjøklen mod syd og Hallingskarven i nord
og da jeg stod i begreb med at vandre hjem fik jeg øie paa en «rendot» paa en bræ oppe
under jøklen. Nu var spørgsmaalet, er det vildren eller tamren? Hvis tamren, er der saa
vilde dyr iblandt? Ja – saa laante jeg en 6 linjers Remingtonrifle af en af kløvkarene,
fik denne med mig og strøg afsted. Etter ca 2 ½ times marsch over elve og bræer var vi
paa faret og søgte efter evne at holde dette som gik «paa vinden». Tilslut fik vi øie paa
dyrene paa en bræ borte under en graagrøn isvæg, ca 200 meter borte. Da jeg syntes
afstanden var for stor for den laante, gamle rifle – drog vi os nærmere og fik god plads
bag en stor rullesten en vel 100 meter fra dyrene. Dyrene laa og sov paa bræen, blot 3
store bukker for om og jagede hverandre. Nu var gode raad dyre. Var der vildren blant
flokken som utvilsomt var tamdyr. Og hvorledes skulde jeg vel faa øie paa den vilde.
Den mand som var med mig var en erfaren renjæger, men han saa ingen forskjel paa
dyrene. Allerede tænkte vi paa at reise os op og se hvordan dyrene gebærdede sig for om
muligt da at se forskjellen paa tam og vild. Saa hørte jeg bag mig en lyd af en løs sten
som rullede og fik se en af dyrevogterne komme krybende, det var en liden lap. Han
op med en rigtig god kikkert. Saa og saa, vel og længe – saa mumlede han at «der var
da en vild iblandt dem!». «Vis mig den da,» sa jeg. Lappen bare saa og saa – en meget
lang tid altfor lang tid syntes jeg. Endelig var alle dyr mønstret – og nu viste han mig
det vilde dyr, som laa lidt for sig selv borterst paa bræen. Men før jeg skjød vilde ogsaa
jeg se i kikkerten. Jeg saa ingen merker i noget øre – for den sags skyld kunde alle været
vilde. Min ledsager saa heller intet merke. Kikkerten var god, afstanden ca 120 meter.
Dog lappen var sikker i sin sag – og da dyret laa dødt viste det sig at han havde ret. Gud
ved hvad han saa forskjellen i. Det var en 3 aars buk. Men er sligt jakt? Have en lap
til pegepind for sig! Nei, heller aldrig mer se efter vildren end drive jagten slig. Saadan
22
bar altid dyrevogterne sig ad, sa lappen. De havde allerede i aar (dette var 25.8.) skudt
5 dyr og vidste om flere i tamrenflokken. Men det er da for galt at man paa de bedste
rentrakter altid skal være udsat for tamrenen. At maa paa gamle, gode vildrentrakter
bruge kikkerten til at se efter «slavemerkerne.» Nei, vildrenjagten – dette herlige liv høit
oppe i fjeldene i Guds frie natur – er snart en saga! Og stakkars vildren. Hele høsten
udover ligger dyrevogterne og plukker ud vildren efter vildren blant de tamme. Hvem
kan se forskjel paa kjødet? Og – medens ingen ærlig renjæger vil falde paa at vise frem
et renskind uden med paasiddende hele ører, generer vistnok neppe renvogterne sig for
i den ulovlige tid at udgive vildrenskinn for tamrenskind – de bare skjærer bort ørene
saa er det tamt – «det samme paa en anden maade» som Hanna Wisæs siger, bare med
den modsatte hensigt – som tyvskyttere gjør med nedskudt tamren. Men er ikke slige
jaktforhold utaalelige? Og naar bliver det bedre! Jeg tror neppe man opnaar nogen bedre
ordning før at tamren henvises til bestemte dele af landet (for eksempel ikke søndenfor
Trondhjem) og at hele landet forresten inddeles i vildrentærren hvor jagtretten - retten til
at skyde saa og saa mange dyr – bortforpagtes til eventuelt høistbydende. Som forholdene
nu er gaar vildrenen sikkert og jevnt sin visse undergang imøde.
Taugevand, Voss september 1899.
Avskrift: Knut Medhus
Litt av traktene Hans Bruun jakta villrein i, sett mot vest med Finse i bakgrunnen. Foto: Bjørn Furuseth.
23
«Hols vakraste jente»
Det fins ingen teikningar eller skildring av korleis Sigrid Olsdotter Halingstad
såg ut, men når folkeminnet gjennom mange, mange år heldt fast ved at ho
var den vakraste jenta i Hol i si tid, så må det ha vore noko spesielt med henne.
Men skjebnen vart hard mot Sigrid – Hols vakraste jente.
Sigrid vart født i 1758 som eldste barnet til Ola Torson Halingstad og Birgit Asledotter
Fossgard. Ho fekk etterkvart 9 sysken. Som den vene jenta ho har vore, vart ho nok
ekstra omsverma som ungjente. Sigrid vart tidleg trulova og planar om giftarmål var
lagt då det av grunnar me ikkje kjenner til, kom noko i mellom dei to og trulovinga vart
gjort om inkjes. Dette må ha gått hardt inn på Sigrid og ho har nok då bestemt seg for
at gifte seg ville ho ikkje. Men omsverma var ho framleis og det førte etterkvart til at ho
fekk 5 born med 4 forskjellige fedre, både gifte og ugifte menn.
Det fyrste barnet fekk ho i 1776, då var ho 18 år gamal. Faren var Andres Larson
nordre Nestegard, handelskar og då ugift. Dottera Birgit døydde som småbarn. Det
andre barnet kom i 1786 og vart døypt Gro. Faren var Knut Eivindson Mehus og Gro
vart seinare gift med Ola Pålson Trinterud og dei bygde etterkvart opp Trinteplassen på
vestsida av Holsfjorden. Sigrid og Knut Eivindson må nok ha hatt eit ekstra godt auga
til kvarandre, for i 1791 fekk dei dotter nr. 2 saman – Sissel. Om henne veit me ikkje
meir enn at ho voks opp. I 1797 blir Pål født. Sigrid hevdar i retten at faren er Svein
Sjugurdson Øvremyro, ein gift mann. Han avlegg eid på at han ikkje er faren og blir av
retten trudd på det. Pål skal vera født i skogen og fekk derfor tilnamnet «Skoga – Pål»
av bygda. Han tok etterkvart bustad på Smedplassen i Holsbygda som han bygsla.
Den siste ungen til Sigrid er mest sannsynleg født året etter, 1798, men kanskje i 1799.
Han fekk namnet Lars Hanson. Han er ikkje ført inn i kyrkjeboka og etterkomarar har
sagt at han vart født «uttafor» – som betyr at han er født ein stad på Austlandet der
Sigrid då har vore på teneste. Ho hadde ikkje med seg guten då ho kom attende til Hol,
men broren Knut skal ha hatt med seg guten heim til Hallingstad etter at han hadde
vore utover bygdene. Knut tok seg av guten og han voks opp på Halingstad og tok også
namnet Halingstad.
Sigrid for retten
Så mange barn utan å vera gift gjekk ikkje upåakta hen. Samfunnet hadde strenge
rammer for slike forhold, og strengast var dei mot kvinna. Lovene hadde reglar om blant
anna leiermålsbøter både for kvinna og mannen. Storleiken på bøtene varierte etter kva
type leiermål det var. Eit ekte leiermål vart ikkje så strengt straffa for då førte leiermålet
til at dei to gifta seg. Men eit uekte leiermål vart sett mykje strengare på. Då var det
12 riksdaler i bot for mannen og 6 for kvinna. Det vart ikkje noko etterspel etter dei 3
fyrste fødslane. Då har nok mennene gjort opp sine bøter og Sigrid gjort opp sine. Men
Sigrid har ikkje hatt så mykje å leva av så bøtene har nok biti hardt. I 1790 åra arbeidde
ho blant anna som gjetar for handelskarar som kom med drifter frå Vestlandet, ellers
har ho nok vore i teneste omkring på gardane med ymse arbeid.
24
Då 4. barnet kjem i 1797 og ein gift mann er påstått far, blir rettsapparatet kopla inn.
Ho blir stemna for hausttinget i oktober 1798 og då blir alle leiermåla tekne med i retten.
Sigrid blir dømt til 8 års tukthusarbeid på Christiania tukthus for «4 ganger leiermål»
(Lars Hanson blir ikkje rekna med – han er då framleis i Austlandsområdet og det blir
nok ikkje opplyst om at Sigrid har eit barn til). Som nemt så avlegg Svein Sjugurdson
Øvremyro eid på at han ikkje er far til den 4. ungen. Han skal ha sagt dette: «Er eg far
til desse unga, så Gu`gje skallen min må fløge i fillu!» eller «så må den Vonde ta huvuskåle
mi». Nokre år seinare dreiv Svein og sprengde noko stein nordi Djupedalen, han ville
byggje seg eit kvednahus nedved elva. Ei salve gjekk av mens han heldt på og ladde, og
skallen hans vart sprengt i filler …
Kanskje Sigrid hadde rett lell?
Saka blir anka til Overretten.
Av tingbøkene for denne saka går det fram at Hr prokurator Lumholtz og justitsraad
Amtmand Langes forlangar at saka blir teken oppatt for overretten for «nærmere prøvelse
ved Stifs- Overretten den sammesteds faldende Dom.» Påtalemakta vil med andre ord ha endå
strengare straff for Sigrid. Som defensor eller forsvarar er prokurator Wegener besikket
heiter det i eit skriv av 4. april 1799. Saka skal førast for Agershuus Stifts Over – Ret og
dei sender eit skriv til partane om saka den 6. april. Av oppsummeringa der går det fram
at dommen på hausttinget 1798 vart avsagt av konstituert sorenskrivar for Ringerike og
Hallingdal, Andreas Holt den 14. februar.
«Betreffende at tiltalte Sigri Olsdatter Hallingstad 4 Gange har begaaet Lejermaal med
3 forskjellige Personer, thi, som ved bemeldte Dom er kjendt for Ret: Sigri Olsdatter bør
hensettes udi Arbejde i Christiania Tugthus i 8 Aar, saa betaler hun og alle paa denne Sag
medgaaede Omkostninger efter lovlig Regning». Sigrid måtte altså betala alle kostnader til
begge partar i denne saka då ho var for underretten. Det hjelpte lite at forsvararen hadde
lagt stor vekt på at Sigrid hadde ansvar for 4 barn og det yngste var berre eit år gamalt.
Forsvararen la også vekt på at ungane «ville savne morens tilsyn og at de ville blive Bygden
til Tyngde, naar hun blev sendt til Tugthuuset»
Sorenskrivaren som hadde avsagt dommen blir no stemna inn for Overretten, det same
blir Sigrid Olsdatter «for der og da Documentere og erholde misligheder at see indklaget,
Procedure og Paastand at anhøre, samt derefter Dom at lide til Undgjeldelse for saadant
hendes Løsagtige forhold efter Anordningerne». Den påståtte faren til siste barnet, gift
mann Svend Øvremyro blir også kalla inn til Overretten «for saavidt hans Navn under
Sagen kan blive nævnt». Forsvarar for Sigrid er Procurator Wegener.
Påførte notater viser postgangen den tida. Brevet er sendt frå Amtet til fogden Hørbye
den 13. april 1799. Han har mottatt det den 20. april og sendt det vidare med posten til
Hallingdalen den 27. april Så er det kome attende frå Hallingdal den 13. mai og sendt
til Stiftet den 15. mai. Imponerande fart i saka etter den tids kommunikasjonar som var
føtene eller hesten og båt der det var påkrevd.
Rettsmøtet blir sett den 20. mai 1799. Den dagen er det påtalemakta som skal leggje
fram sine bevis og krav om dom. Lumholt gjer det. Han har ei utfordring i at lova berre
25
omtalar kva strafferammer det er for 3 leiermål mens Sigrid har tilstått å ha hatt 4 og født
like mange barn med 3 ulike fedre. «Dette Søgsmaal er saavel med Sigri Olsdatters egen
Bekjendelse ack pag 1 – 5, som med Sognepresten Hr. Hofgaards Attester, Ack pag 4 og pag
12, fuldkommen Reist, ligesom og den Omstændighed at hun har avlet Børn med forskjellige
Personer, lægges megen Vægt til hendes Forbrydelses Moralitet. Men, da Forordningen av
26. april 1755 ikkun taler om 3 Gange begaaet Lejermaal, og Underdommeren ogsaa har
dømt hende til at lide den i bemeldte forordning dicterede højeste Straff, saa paastaaes
ærbødigst i Henhold til Stevningen at da Sigri Olsdatter nu 4. Gang har begaaet Lejermaal,
Underrettsdommen forandres og skjerpes: at hun vorder tilpligtet at arbejde i længre Tid
end 8 aar i Christiania Tugthuus, og tillige tilpligtes at betale de af Actionen lovlig flydende
Omkostninger, hvormed Sagen, under Benægtelse af alt urigtigt og utviist, den fra Defensors
Side matte fremkomme, indlades under Dom.»
8 års tukthus er altså ikkje nok for aktoratet – dei vil ha ho der lenger og står framleis
på at ho skal betala alle sakskostnader. Så går det nokre dagar før forsvararen kan koma
med sitt motinnlegg. Retten blir sett på nytt den 24. mai og då får forsvararen Procurator
Wegener ordet fyrst før aktor kjem med eit sluttinnlegg og ber om at saka blir teken
opp til doms.
Wegeners innlegg i saka er slik: «Sigri Olsdatter tiltales under nærværende Sag fordi
hun har begaaet 4 Lejermaal med 3 forskjellige Fædre. Dette Delictum (forbrytelse, min
merknad) er saavel mod hendes egen Tilstaaelse, som Præsteattest beviist. Her er altsaa intet
andet Forsvar at vedlægge for hende, end hvad Defensor ved Underretten har anbragt, som
ogsaa er godgjort, nemlig: at hun har 3 Børn at forsørge, hvoraf det yngste især tiltrænger
hendes hiælp, og naar Sigrid Olsdatter skulle udstaae de hende ved Underretten tildømte
8 Aars Tugthuus Straf, da ville intet andet blive til overs for de uskyldige Børn end det
Dyp af Elendighed, og for Staten viktige Byrder. Jeg referer mig derfor til Defensors
Indlæg i Underretts Acten pag. 10 og 11, og ellers maae anmode at den af Actor ved
nærværende Ret vedlagte Paastand om Dommens Skierpelse maae bortfalde, da Lovene icke
bestemmer Noget i Henseendene til 4. Gang begaaet, men ved 3. gang begaaet Lejermaal.
Min ærbødige paastand er derfor denne: At Angiældende for Justitiens Tiltale aldeeles vorder
frifunden og dermed indlades Sagen under denne høye Rets mildeste Dom».
Dommen:
Forsvararen legg altså ned påstand om full frifinning. Aktor får ordet ein gong til og seier
om lag det same som i fyrste innlegget. Så kjem dommen: «Thi kiendes for rett: Sigrid
Olsdatter Hallingstad bør betale de i Lovens 6-13-1 fastsadte Leiermaals Bøder 12 lod sølv,
og derimod for Actors videre Tiltale i denne Sag frie at være.»
(12 lod sølv: 1 lod var 15,575 gram. Sigrid skulle då betala 186,9 gram sølv til staten i bot.
Eller verdiar som tilsvarte dette). Sigrid slepp unna dei 8 åra på tukthuset i Christiania.
Me får gå ut frå at dommaren såg det urimelege i det, ikkje minst med tanke på ungane,
og at ho hadde tilstått alle leiermåla. Men bota i sølv klarte ikkje Sigrid å betala, ho
hadde rett og slett ingenting å betala med – ho levde knapt nok frå hand til munn. Det
vart foreteke ransaking av eignelutane hennar for å prøve å finne verdiar som tilsvarte
26
bota, men alt dei fann var 3 ort sølv
på kistebotnen. (1 ort svarar til 0,9735
gram, 3 ort blir då 2,7 gram). Men
samfunnet hadde alternativ straff klar.
Då Sigrid ikkje kunne betala bota, blir
ho ført fram på kyrkjebakken der ho
framfor heile bygda blir kakestryke
eller piska. 24 piskeslag får Sigrid på
sin nakne rygg framfor Hol gamle
kyrkje. Blant dei som står og ser på
er ganske sikkert alle eller nokre av
dei som hadde gjennomført leiermåla
med Sigrid og var fedre til barna. Men
dei hadde pengar og betalte seg ut –
Mor Sigrid hadde nok barna sine mykje i tankane mens
Sigrid som fattigjente og kvinne fekk
dei vandra omkring i bygda og tagg.
Teikning: Knut Sveinunggard.
ta i mot dei 24 piskeslaga. Skal tru
kva dei tenkte då dei såg kor ho lei og
høyrde piskeslaga mot ryggen til Sigrid?
Kvar Sigrid har halde til desse åra er det lite å finne ut om. Ho har nok budd heime på
Halingstad i unge år, så har ho vore på teneste ute på Austlandet og ho har sikkert gjort
ymse arbeid på mange gardar i Hol også. Me veit at ho i 1792 gjette fe for bror sin, Tor,
som dreiv som fehandlar og hadde ei drift på Berg i Hovet. Døtrene Gro og Sissel født i
1786 og 1791 måtte tidleg ut å gå tiggargang i bygda. «Sigriddøtrene» vart dei kalla, der
dei for frå gard til gard i von om å få litt å metta seg, syskena og mor med.
Sigrid i Hago.
I 1801 finn me Sigrid og borna i Medhus - Hago, ein plass som høyrde til Søre Medhus.
Ola Ellingson Villand kjøpte Søre Medhus i 1801. Eivind Eivindson Medhus som då
hadde garden, hadde vore meir oppteken av å krangle med naboar enn å stelle med
garden og gjelda hadde auka på. Han selde for 1400 riksdaler, men angra på handelen og
skulle få att garden dersom han betalte Ola attende kjøpesummen innan mørimess (25.
mars 1801). Det klarte han ikkje og Ola overtok Søre Medhus. Ola var ein hard negl.
Han fekk retten med på å kaste ut Eivind og familien frå Søre Medhus i mai 1801 for
«nu var det på høg tid at jorden her i fjeldegnen skal pløyes og tilsåes». Eivind forlet garden,
dørene vart låst og forsegla så han kom ikkje innatt. Hago, som ligg litt vest for Nordre
Halingstad, var brukt av gardane vest for Medhusgrove som slåttelende, heimstølar og
etterkvart plassar. Medhushagane eller Mehus-Hago var då ein plass under Søre Medhus
og der budde Sigrid med ungane sine etter at plassen vart ledig i år 1800. Men då Ola
Villand Dokken hadde kjøpt Søre Medhus, ville han ikkje lenger ha Sigrid og ungane
buande der. Han fekk, samtidig med at han kasta Eivind ut frå garden, også retten med
på at Sigrid skulle vekk frå Hago. Eivind hadde late Sigrid få lov å bu i Hago etter at han
egentleg hadde gitt frå seg retten til denne plassen, så det var kanskje derfor retten gjekk
27
med på Ola sin påstand om
at retten måtte gå til Hago
«og der utkaste det der til
holdende Quindemenneske,
Sigrid Halingstad, med sine
uægte børn og bohave, som
Even efter forliget har indsadt
der». Her vart det ikkje vist
nokon nåde mot ei einsleg
mor med 4 born, den yngste
var då 3 år. Eivind var bror
av Knut Eivindson som var
far til to av borna til Sigrid,
så det er ikkje så merkeleg
at han gjer det han kan for
å hjelpe henne med hus.
Husa i Hago var ikkje mykje
å skryte av. I 1803 blir dei
taksert i samband med
skifte på Søre Medhus og då
Nederst til venstre her låg Medhus – Hago
heiter det om husa i Hago:
der Sigrid budde nokre få år før ho vart kasta ut.
«Eit fjøs, ei stugu utan
Foto: Widerøe. Utlånt frå Hol bygdearkiv.
vindaugo og ei forfallen bu».
Denne stugu var det Sigrid
hadde fått lov å bu i med ungane sine.
Ny bustad
Sigrid var som før fortalt frå Halingstad. Like før dommen mot henne og utkastinga frå
Hago, vart heimegarden delt i to. Søre og Nordre Halingstad oppstår i 1799. Den yngste
broren til Sigrid, Knut Olsen Halingstad tek over Søre Halingstad saman med kona
Margit Larsdotter Lien frå Lia i Skurdalen. Broren Tor, som var 4 år yngre enn Sigrid,
overtok andre delen og oppretta Nordre Halingstad. Han var gift med enka etter Lars
O Villand – Grøvo, Barbro Rasmusdotter nordre Grøvo, født Sørbøen. Han let syster
Sigrid få bu på garden saman med sine 3 born. Den eldste, Gro, var sannsynlegvis alt ute
på teneste, for i folketellinga 1801 har Sigrid 3 ungar. Men Sigrid fekk ikkje tilhald på
sjølve garden. Ho fekk lov til å byggje seg husvære i slåttelendet Elven lengst vest i eiga
til Søre Halingstad. Der har ho og dei 3 ungane, truleg med hjelp av brørne, fått bygd
seg eit svært enkelt steinhus inntil den store steinen du ser på bildet. Det var ganske godt
slåttelende her og det gav nok fór til å fø 2 geiter, men då måtte ho også slå innimellom
steinane oppetter Tverråne. Sigrid trong meir for å halde liv i seg og ungane sine, og det
er fortalt at ho hadde ganske god ekstrainntekt ved å selja heimelaga brennevin til karar
frå bygda – det skal visstnok ikkje ha vore vanskeleg med kundar.
28
Dette er det som i dag er att av huset Sigrid hadde ved Tverråne. Husdyra var i kjellaren, ho og ungane
budde oppe. Asle Sigurd Nestegard var kjentmann og fann tuftene. Foto: Knut Medhus.
Yngste sonen, Lars Hanson, f. 1798, fekk etterkvart ei bygslingskontrakt med han
som i 1839 tok over garden etter onkelen hans, Tor, som ikkje hadde born og derfor
selde garden til Vebjørn Halfardokken. Lars fekk avtalen den 26. januar 1844 og då
var denne plassen i utmarka kalla Halingstadpladsen. Kontrakta med Vebjørn var raus.
Lars og kona Guro Nordre Sindrol, som han gifta seg med i 1823, gjorde det slik at
kontrakta skulle gjelde for heile levetida og Lars fekk rett til å opparbeide og utvide
som han fann det for godt. Mora Sigrid har nok budd saman med Lars og kona desse
åra og vore med og rudt opp plassen Elven. Lars fekk også lov å bygge seg ein eigen støl
ovanfor Kleppestølen/Glennestølen på eit om lag 2 mål stort område. Den fyrste stugu
dei bygde i Elven var som på fleire små plassar slik at folket budde i eine enden av huset
og krøtera i den andre under same tak. Dei måtte etterkvart flytte stugu for det var så
mykje som skjedde der – dei underjordiske var veldig aktive om kveldane og nettene, så
dei meinte at stugu sto på ein plass dei underjordiske hadde hevd på. Derfor flytte dei
stugu for å få fred.
Lars og Guro fekk 4 born. Den fyrste født i 1822 vart heitande Sigrid som gommo, si
og det er kanskje «skjebnenes ironi» at også ho som gommo si vart verande ugift og fekk
3 born med 3 ulike fedre. Men i motsetning til gommo som vart utsett for rettsaker,
piskeslag, tukthusdom og store bøter, så slapp Sigrid Larsdotter unna det. Heldigvis
hadde samfunnet endra seg såpass i synet på å få ungar utan å vera gift at ho fekk leva
i fred med dei sjølv om ho måtte bera skamma som det framleis var å få barn utanom
29
ekteskap. Den eldste sonen Lars overtok Elven i 1869 og utvida plassen ein del og i 1881
kjøpte han plassen av eigaren Asle Myro og dermed var Elven sjølvstendig gard.
Sigrid Olsdotter Halingstad, Hols vakraste jente, døydde i 1835 – 77 år gamal. Ho må
ha vore ei svært sterk kvinne.
Knut Medhus
Kjelder:
– Kopi av tingbok for Ringerike og Hallingdal
– Holsboka III
– Arne Haugen – samtaler.
Etterord
Lovene opererte med 3 typer leiermål:
– Ekte leiermål/tidleg fødsel: Samleie mellom forlova eller andre som skulle inngå ekteskap. Barnet er
unnfanga før vielsen.
– Løst leiermål: Samleie mellom ugifte personar som ikkje giftar seg.
– Leiermål i forbudne ledd: Samleie mellom personar som var i slekt, det vil si anten blodskam eller
forhold mellom syskenbarn eller tremenningar.
Hor: Eit seksuelt forhold der den eine eller begge partar var gift med ein annan på kvar sin kant.
Den vanlege straffa for løste leiermål var ei bot på 12 riksdalar for mannen og det halve for kvinna. Men
viss leiermålet førde til ekteskap, var bota den halve. (ekte leiermål). Dei kvinnene som ikkje hadde noko å
betala med vart straffa anten med å stå i gapestokken eller slag på kroppen. Menn kunne etter 1687 sverge
seg fri for skuldingane, dei avla eid på tinget at dei ikkje var barnefar og var dermed frikjent. Soldatar
gjekk fri. (Det skal ha vore ein soldat frå Ål eller Hol som hadde 16 «lausungar»). Etter påbod i 1716 kunne
alternativ straff vera 3 veker på vatn og brød i staden for bot for mennene. Men i 1755 kom ei skjerping
for kvinnene: Dei som tre gonger hadde «avlet børn i løsagtighed» med tre ymse fedrar skulle «kagstryges»
og setjast i nærmaste tukthus. Det var denne skjerpinga Sigrid kom ut for.
Soveskikkane før Sigrid si tid var slik at husbonden og matmora hadde sin faste sengeplass inne i stugu,
mens ungane og tenestefolket oftast måtte sova saman i fjøset, på loftet eller i høyløer. Farande folk vart
også vist dit viss dei ikkje då fekk plass på stugugolvet, på bordet eller i høgsetebenken. Nattefrieriet.
Nattfrieri var når ein gut besøkte ei jente som sov på hjallen, i fjøset eller andre stader. Nattløperi var når
ein skokk med gutar kom til jentene på loftet. Nattfrieri var både godteke og venta som ein konsekvens av
samværsformene på denne tida. Vart det barn av nattefrieriet vart ikkje dei rekna som uekte på same måte
som barn født utanfor ekteskap ellers. Både nattfrieria og soveskikkane var alment godtekne som akseptabel
oppførsel. Men i 1711 kom ei ny forordning som formana foreldra til å ikkja la søner og døtre liggje i same
seng etter ein viss alder. Og i 1770 åra kom det bestemmelsar som prøvde å regulere nattefrieriet eller mest
nattløberiet som vil si at ein skokk med karar er på friarferd i same huset. Mange prestar var lite begeistra
for nattfriarskikken, men den heldt seg lenge på tross av motstanden frå presteskapet.
Den tids samfunn var eit samfunn der folk sjeldan var aleine. Det me oppfattar som privatliv var på mange
måtar offentleg; Handlingar vart observert, samtaler vart overhøyrt. Men aktivitetar for å reprodusere
slekta foregikk lite i bondens seng – den var til å sova i som rimeleg var med folk overalt i huset døgnet
rundt. Derfor vart slike aktivitetar ofte utført utomhus, i løer, i utmark, o.l. Ei jente som var «besovet»
hadde krav på at den guten som hadde «besovet» henne gifta seg med henne viss det var fyrste gongen det
skjedde. Kvinna kunne reise sak på tinget for ærekrenking viss så ikkje skjedde. Men hadde ho hatt fleire
leiermål med fleire menn, var ho ofte rettslaus og tapte også æra si.
Meir om desse forholda i boka: «Mellom liv og død» av Kari Telste som har undersøkt korleis seksualiteten
vart kontrollert i Ringerike og Hallingdal frå 1652 til 1710.
30
Strandavatn sett frå Urdvassnuten. Foto: Magne Ove Furuseth.
Paul Breiehagen (Del 1):
Om folk og hende ved Strandavatn
Då eg streva med å restaurere ei «Krasafaren steinbu» i Raggsteindalen, i
1990 åra, sat eg innimellom og funderte over livet, slik det høver seg so høgt
til fjells og so nær himmelen. Her kunne ein sjå utover det vide landskapet
rundt Strandavatnet, eller vende augo mot fjellmassivet Raggsteinnuten og
Hallingskarvet. Slikt verkar på tankeflog og søk etter upphav og hende. Og det
rann meg i tankane: Kor langt attende finn ein far etter menneske her, korleis
budde og levde dei som slo seg til her? Den faste busetnaden kring Strandavatn,
som varde i 200 år frå 1700 til 1900, er unik. Det finst ingen stader eit so stort
gardssamfunn so høgt til fjells. I alle høve ikkje i Hallingdal. Eg har òg tatt
med glimt frå andre stader for å få denne fjellfolksoga inn i sitt tidsperspektiv.
Men fyrst eit samandrag
Og me stør oss til skrivne kjelder: I Holsboka er mykje interessant lesnad om oppbygginga
av eit lite gardssamfunn langs strendene her, frå fyrst på 1700. Olav Larsgard, Hovet,
skreiv i Dølaminne i 1920 åra om folk og hendingar her oppe i eldre tid. Me er òg innom
Kåre Olav Solhjell: «Øydegard og Rudning», frå 1987. Den siste skrivne kjelda er boka
31
«Far etter Folk», i 1994, etter eit arkeologisk og botanisk arbeid. Der får me glimt attende
til ned i jernalderen, 5-600 e.Kr. Men for kort å nemne: Fagfolk kom til at det hadde
vore fastbuande på Strønden alt frå 1100 talet. Men etter omlag 200 år vart dei burte
og det vart berre stølsbruk dei komande 400 år. Ingen veit kva årsaka kunne vera, men
fagfolk meiner at det kan vera klimaforandring, til det verre. Kan det ha vore folk her
til Svartedauen kom? (1349). Kåre Olav Solhjell skriv om folkeflutnaden då, i «Øygard
og Rudning», attlevande reiste frå utgrender, og livet held fram på meir sentrale stader.
Til folketalet auka att og øygardane vart stølar, men etter ei tid fast busetnad att. Og ein
finn haldepunkt for at folk her i landet vann ut jern alt rundt Kr.f. Professor i metallurgi
ved NTH i Trondheim, Arne Espelund, fortalde 23. april 2002, at han hadde funne
ei blæstergrop (for utvinning av myrmalm) nederst i Ynglesdalen. Den har truleg ikkje
vorte brukt etter svartedauen.
I 1960 åra vart det leita etter kolgroper og blæstergroper, og det finst mange kolgroper
ogso i dette området, om ikkje so mange som i Ustedalen, på hi sida av Hallingskarvet.
Dette fortel at det må ha vore rikeleg med skog ogso rundt Strandavatn, som i andre
fjellstrøk, på den tid. Ein kjem då i hug varmare klima og stor skog over Hardangervidda,
med digre furulæger (stokkar) som er bevara i myrar eller vatn i mange tusen år. Nederst
i Ynglesdalen er det i allehøve ei blæstergrop, som vart brukt til å vinne ut myrmalmen.
Truleg er det fleire i området. So vart det ny bustenad ved Strandavatnet, fyrst på 1700.
Men no vart det fleire, det vart eit lite samfunn, som òg varde i omlag 200 år. Men det
vart slutt med det òg, og områda kring Strandavatnet vart til stølsbruk att. I dei seinare
åra, etter 1950-60, og i takt med nedbygginga av utkantsamfunna elles, er ogso stølsdrifte
i ferd med å bli burte. No er det hyttebruket som dominerar.
Her er stoff til samtale framma peisen i mange kveldar, slik soga vart overlevert i gamle
dagar. Men no nøyer me oss med nokre glimt av folk og hende her oppe i villfjellet.
Me møter menneske i kamp mot naturkreftene, i beinhardt slit med bygging av hus og
kultivering av jord, alt med handemakt, me får ei aning av koss dei overlevde i strev for
maten, ulykker slo ned og tok liv, og om det var store vidder og romsleg slik, hende det
at venskapen rauk. Men kjærleiken fylgde sine naturlover, då som no, og slo gneistar.
Og midt i alt dagleg strev høyrer me voggesong, feleljø og låttestev.
Dei fyrste fastbuande
Som nemnt: Ei hustuft vart nærare undersøkt på staden, som i folkeminne har vorte
kalla Langegard. Ein meiner at det her har vore fastbuande alt frå 1100-talet. Denne
garden låg nede ved den gamle strandkanten, nedafor Aurlandsvegen, ned for (Lars)
Plassen, og omlag rett overfor landet på den andre sida av vatnet, mellom Ynglesdalen
og Raggsteinsdalen. Det var i 1987 at Strandavatnet vart nedtappa so mykje at tufte
til Langegard vart synberr att. Der var ein husmur, 17 meter lang og 5 meter brei. Eit
sokalla vestlandsk langhus. Det vart òg funne steinar som tyder på eit rundhustelt. Men
dette hadde nok vorte brukt til ein storrstakk, etter det som folk kan fortelja. Det vart
òg funne beinknoklar av ein bever. Det er det høgstliggjande beverfunn som er gjort
her i landet. Dette huset hadde hatt ein delevegg, og fagfolka meiner at det eine romet
32
kan ha vore for folk og det andre for husdyr. Då det berre er grunnur som er brukt, må
huset ha vorte sett opp av reisverk, truleg ei stolperekkje for taket, og elles er det brukt
torv. Det var nok av myrtorv like ved. Av andre funn kan ein nemne ei bakstehelle, og
det var rester av kol. Ved måling viste det seg at kolet var i frå. ca. 1200, truleg frå siste
bålet då folket her flutte, eller vart burte. I hjørna for eldstaden, har det truleg òg vore
ein slags peis, i alle høve ein eldstad. Der låg det òg ein kvernstein som var frå steinbrot
i Ullensvang i Hardanger. Interessant er det òg at det vart funne båtnaglar i tuften. Det
skulle tyde på at dei laga båtar av bord.
Funna fortel at det truleg var folk frå vest som hadde slått seg til her. Kystfolket hadde
mange slags kunnskaper som fylgde med over fjellet. At dei hadde hatt kvernstein for
maling av korn høyrest utruleg, ettersom det vel var vanskeleg med den tids kornsorter
å få dette årbært (moge). Og hadde dei bekkekvern eller var det ei handkvern? Båten var
nødvendig, og til god nytte ved dette store vatnet. Om kunnskapen om bygging av båt på
den tid var komen ned i Hallingdal veit ein ikkje, men i Nes og Hemsedal er det funne
rester av stokkebåtar, datert til omlag same tidsrom, hola ut av ein tømmerstokk. Når desse
sokk, vart dei verna i vatnet. Rundt tufta på Langegard ligg det att klumpar av slagg frå
utvinning av myrmalm. Og det er restar etter brent leire. Leira vart brukt i blæsteromnar
når dei vann ut myrmalmen. Dette kan tyde på at det har vore ein slik omn i nærleiken.
For å vinne ut myrmalm måtte det til mengder av kol. Her stod bjørkeskogen frodig
og det er mange kolgroper som fortel at det ogso her var mykje kolbrenning. Professor
Espelund har påvist at det har vore blæsteromn nederst i Ynglesdalen. I områda rundt
Strandavatn har det vore mengder av myrmalm.
Det er òg funne restar etter ein husmur til ved Strandavatnet, ogso eit langhus,
ned for Østmundset, fortalde Asbjørn Dalen i 2001. Men denne muren vart ikkje
vitskapleg undersøkt. Men sundag 8. juni 03 hadde Hol historelag tur til desse gamle
tuftene. Formann Knut Medhus var vel fornøgd med den turen. Grunneigar her, og
sers historieinteresserte Ola Ruud, orienterte. På den hittil ikkje fagleg undersøkte tufta
på Østmundset vart det funne fleire ting som låg i sanden der. Mellom anna fann dei
eit spinnehjul, eit knivsblad, ein liten hestesko, ein spjutspiss, kanskje ein pilspiss, slagg,
og fleire rusta jerndeler. Dette huset har vore 28 meter langt, men elles har det hatt
ein delevegg, og har vore likt huset på Langegard. Det som vart funne av ting vart tatt
vare på, men fylkeskonservatoren opplyste at dei ikkje hadde pengar til noko nærare
gransking eller utgraving av tufta. På grunn av desse funn melder det seg mange spørsmål
som ein berre kan filosofere over. Til dømes kvifor det vart slutt med fastbuande på
1200-talet? Fagfolka meiner det kan skuldast barskare klima. Dårlegare levemåte gjorde
folket mindre mostandsdyktige mot sjukdomar. Dette var nok ein av grunnane til det
store mannefallet då Svartedauen kom til landet i 1350 åra. Men då var vel husa ved
Strandavatnet alt folketome?
Ny busetnad
Det er likevel busetnaden i seinare tid me vil ta nærmare for oss her. På ein stein i
buaveggen her på Sleskarstølen, der eg ofte sit, er hogge inn 1855. Det må tyde at då vart
33
Urevassbotn. I framgrunnen står Asle Ellingplassen som gjette uksar her nokre år i 1920 åra.
Til høgre for han ein stor skorstein som høyrer til huset der det budde vetrebuande.
Siste fastbuande Knut J Uren, flytte til Øvstebø 1860. Foto: Ukjent, utlånt frå Hol bygdearkiv.
denne steinbue ferdig. Nede i dalen står att murar etter eldre hus. Rundt vollane er lagt opp
hundrevis meter med steingjerde. Då reguleringsdammen ved Stryknasoset vart ferdigbygt
i 1956, steig vatnet med 28 meter frå opphavleg vassflate, og Stryknasfjorden gjekk dermed
i eitt med Faugelifjorden og Strandavatnet. Ved denne store oppdemminga kom mange
av desse fjellgardane under vatn. Under oppdemning og tapping av reguleringsmagasinet
har bølgjer vaska vekk jordmassane, og skipla murane, og desse fornminna blir vel
etter kvart heilt burte. Men ukjende steinmurar er òg kome fram, jf. Langestrand og
Østmundsgard. Noko er registrert, men det var nok gjort forlite før oppdemminga for
å dokumentera det som fanst att her. Ein var ikkje nok merksam på slikt den gongen.
«Stronde», på holingsdialekt «Strønde», vart nemninga på busetnaden langs nordsida av
Strandavatnet, (kompassretning) der bilvegen til Aurland går. Lenger inne mot fjellet,
mot vest, ligg Urevassbotten. På den andre sida av vatnet, mot Hallingskarvet, kjem fyrst
Ynglesdalen, rekna vestafrå. Omlag jamsides går Raggsteindalen inn i fjellmassivet. På
den andre sida, ved Strykn, ligg Tronsgard og lenger sør Olasleine. Stryknasfjorden låg
omlag 1 m. lågare enn vatnet ovafor Faugelifjorden. Det vart difor her eit straumdragstryk
mellom haugane den korte stubben rett over for Tronsgard. Stryken var ikkje meir enn
omlag 3 meter brei sume stader, hugsar Pål Villand. Men straumen var so stri at ein måtte
dra båtane oppover frå land. Før oppdemninga i 1960 åra, var det nemnt tre fjordar
eller vatn her: Stryknesfjorden oppover frå dammen, so Faugelifjorden frå Stryken og
oppover. Han gjekk i eitt med Strandavatnet.
34
Kvifor til fjells?
Utover på 1600 auka folketalet på gardane og mange i dei store barneflokkane måtte
finne seg ein annan stad å vera for å overleva. Nokon reiste ut til andre kantar i landet,
men mange fekk seg ein plass i utmarka til garden. Det var her eit enkelt spørsmål om
dei ville overleva eller svelta i hel. Den store husmannstida i Noreg varde frå på slutten
av 1600 til inn på 1900, og det er rekna på at det var omlag 50 000 husmannsplassar,
på det meste, her i landet. På berre 50 år, frå 1615, steig folketalet her i landet frå omlag
900 000 til 1,7 million. Dette forklarar òg den store utfarten til Amerika som i Hol tok
til i 1840 åra. Spørsmålet for mange vart anten å koma seg ut or bygden eller å fortseta å
leva i stor armod. Då områda nede i bygden var oppbrukte vart fjellet utvegen. Her var
endå barskare klima enn nede i bygden, men større sjangser for mat: villrein, ruper «i
flakar», hare og mykje fisk. Og eit friare liv. Lovens strenge arm rakk heller ikkje jamt
so langt ut. For jordlause folk frå Hovet og Sudndalen var det Strandavassområdet som
vart næraste utvegen. Noko spesielt var det likevel at ogso velståande bønder hamna her
som fastbuande. Det skuldast t.d. Birgit Tolleivsdotter Villand, f. 1745. (Tolleiv var son av
Ragnhild og «Blank-Ola»). Ho hadde kanskje det sterkaste «tøte» av denne syskjenflokken.
Birgit vart gift med Ola Larson Bekkestad. Dei hadde nødre Bry i Hovet. På den tid var
det nøye med hamnedelene. Gunner Moen på nabostølen hadde nok slept kjyrne sine
innpå Birgits område, meinte Birgit. Difor, då Gunner skulle på stølen ein dag, vegen
gjekk då like forbi Bry, sa Birgit til tenestjenta si: «Der kjem detta helvetis kvendfolke
att»! Dermed fata ho eit vedatre, ell` det var eit kjevle meiner sume, og skamslo Gunner.
Ho måtte til sengs etterpå og ho døydde utpå hausten. Det vart rettssak, men Birgit vart
frikjent, so merkeleg det kan høyrast. Men grunnen var vel at ho hadde mektige folk i
forsvaret. Men saka kosta likevel so mykje at dei måtte selja Bry. Løysinga vart at Birgit
vel nærast fekk Raggsteindalen av bror sin, Tolleiv. Han var ein «gauve», skriv Reinton.
Og dei flutte dit med sine fire born i 1792, og bygde opp ein gard og rydda to stølar på
17 år. Når ein ser på husmurar av grov stein, og alle steingjerde, er det berre heilt utruleg
kva folk greidde med berre handemakt. Tre generasjonar fann utkome her. Og dei levde
bra kan ein lesa. Men den siste, Tolleiv Tolleivson, selde i 1893 til den nye bonden på
Villand, Paul f. Nygard, i Skurdalen, g.m. Sissel Øvrejordet i Hovet. Tolleiv hadde vorte
enkemann i 1886, og med fem av borna reiste dei til Amerika. Ein av borna døydde ung.
Ola Tolleivson d.y. 1871-1939, vart g.m. Borghild Olsdotter Gudbrandsgard. Han kjøpte
Halvorgard i Sudndalen i 1902. Han var òg reinsgjetar og fjellmann.
Eit gardssamfunn veks fram
I desse fjellområda rundt Strandavatnet var det frå eldre tid stølar for gardar i Sudndalen
og Hovet. Då folk tok til å fløta hit opp vart det rudt og bygt gardar på begge sider av det
me i dag kallar Strandavatn, frå Stryknasdammen til Urevassbotten, på dei fleste stader
der det før hadde vore støl. Strandavatnet, oppdemd, er 950 m.o.h. Den fyrst nemnde
fastbuande er ein Ola Langestrand, rundt 1700. Ein veit ikkje nærare om han, eller kor
han budde. Det fyrste bruket med sjølveigar som er nemnt i Holsboken, er Nilsegarden,
oppattkalla etter Nils Børgeson Langestrand. Nils rydda og bygde der ca. 1710. Deretter
35
Myrestølen: Til venstre murane etter stugu og uthusa (fjøs, sauestall og forhus).
I midten murane etter loftet med heststall under.Til høgre eldhuset bygd som ei lita stove. Bilde frå august
1946. Her budde dei siste fastbuande på Strønde, Olav A Myrestølen og kona Anna Tolline f. Mørk til 1936.
Foto: Sigurd S Reinton, utlånt frå Hol bygdearkiv.
kom Hølgjigarden og so Vesle-Olagarden 10-12 år deretter, og etter kvart fleire. Reinton
har kome til det at det etter kvart vart 20 gardsbruk i området rundt Strandavatn. Og
på det meste budde det 80-90 menneske her. Me nemner gardane frå lengst nord og
sørover Stronde (dalaretning): Urevassbotten, Vesle-Olagarden, Nilsegarden, Østmundset,
Fløten, Myrestølen, Høljigarden, Storestølen, Plassen eller Larsplassen, Syregarden,
Laukegarden, og Leino. I Ynglesdalen var det Finnebotten, Stølabotten, Mestølen og
Tuftid`n. Vidare, nede ved vatnet: Sprengsvikji, og Larsplassen hadde støl her: Larsstølen.
Mot Raggsteindalssida ligg Gautesleine, lenger inne og der Raggsteindalen tek til, låg
garden Raggsteindalen, og ei tid var det folk på husmannsplassane både i øvre og nedre
søre Raggsteindalen. Ved Stryknesfjorden låg Olasleine. Tilsamen var det 20 bustader
med 80-90 menneske på det meste.
Dei rudde og dyrka, og bygde hus
Futen Wiel skreiv i 1743, at ved Langestrand budde det «nogle husmænd i jordhytter
efterdi ingen skog der findes». I følge Olav Larsgard skal det ha vore ein del bjørkeskog
her. Men det var vel heller snautt vestover langs vatnet. Lenger sør, dalaretning, er det
svære bjørkeliar og slik har det nok vore langt attende, ettersom det nok er lognare
her. Brennefang vart nok henta her. Husa vart for det meste bygde av stein. Dei hadde
stuguhus, forhus og fjøs/stall i ymse kombinasjonar: hus i samenhengjande rekkje, stugu
oppå fjøset eller ved sida, for å nytte varmen frå dyra. Husa vart oftast grave halvt inn i
bakken for å nytte jordvarmen. Det var dobbelt mur med jord i mellom som fekk råme
frå taket slik at ikkje jorda skulle turke, og blåse eller renne vekk. Om vintrane snødde
mange av buene nesten ned. Sume buer hadde timra raust.
36
Nilsegarden. Murrestane i framgrunnen er frå den tid det var vetrebuande folk på Nilsegarden,
fram til 1768. Fjøset med det samanfalne taket vart bygd av Andres S Myrestølen som ei tid brukte
Nilsegarden som støl til Myrestølen. Ved ruinane står Olav Myrestølen og sonen Andres.
Foto: Sigurd S Reinton, utlånt frå Hol bygdearkiv.
Kjølege hus
Men bustadbuene kunne likevel ikkje vore serleg varme med berre steinvegger: Her var
ikkje omn, berre peis. Vedomnen kom ikkje til bygdene før fyrst ut på 1800, men me
høyrer ikkje om omnar på Stronden. Ein kan gjeta på at romtemperaturen neppe var
meir enn 6-8 grader i den kalde årstida. Folk var vel vane med kjøleg innetemperatur,
men dei måtte nok stadig vera godt kledde. Skinn av sau og rein vart barka og reidd og
nytta både til skinnbrøker, jakker og sengefeldar. Dei måtte ha varme på peisen so og
sea heile tida dei var oppe og dermed måtte det ha gått med mykje ved. Truleg nytta dei
òg brisk og vier til brenne. Torvmyrar var det flukst av, men om dei på den tid hadde
lært seg til å ta torv og bruke til varming, veit me ikkje. Truleg gjorde dei det. Men i
alle høve, fyrst i 1860 åra kom Chr.Asbjørnsen (eventyrsamlaren) til bygdene og heldt
kurs i torvtaking.
Pål Villand, f. 1924 fortel at dei i Raggsteindalen hadde store torvtak, som dei brukte
opp i hans tid. Han visste at goffa hans, Paul Nygard Villand, jamt hadde tatt opp torv.
Neda stølen var det torvtak som var eit par meter djupe. Torv brukte dei heile tida for
å spara på bjørkeveden. Det tok til å bli mindre av den då, frå 1900 og utover. Dertil
reiv dei brisk og vier, og forbetra dermed hamnene for beite. Døgnrytmen i steinbu`n
var m.a. at når den siste la seg, vart det å kara oske over glørne so dei heldt seg til om
morgon. Fyrstikker ser me ikkje noko om før i 1880 åra. Men lenger nede ved vatnet,
på båe sider av Faugelifjorden og Stryknes, var store bjørkeliar. Veden kunne køyrast på
slede eller dragast på kjelke med isen låg, eller fløytast på vatnet. Eigarane av stadene
oppetter Strandvatnet hadde bruksrettar på bjørkeskog t.d. i Larsstøllia og i Faugeli.
37
Mestølen. Dette er den gamle stugu på Mestølen som det budde vetrebuande folk i.
Fjøset var under stugu og på baksida var det forhus. Her står dåverande eigar av stølen, Ragnvald Nygard
i midten saman med to slåttekarar. Foto: Sigurd S Reinton, utlånt frå Hol bygdearkiv.
Innelys berre frå peisen
Kom nokon her om kvelden såg dei ikkje eit lys. Det var ein ljøski berre frå peisen,
men det var nok til innearbeid like ved. Talglys var luksus. Om hausten var det ei
liten «onn» å støype lys av talg. Ved serleg høve, som i jolehelga, vart talglysa tende.
Då var det høgtid i huset. For talg var òg nytta i matbruket og måtte sparast på.
Unge Lars Tolleivson Raggsteindalen, f. 1868, kjøpte med ei parafinlampe på ein tur til
handelsmann Tolleiv Sundre i Holet, ei sokalla «glitre». Dei var utan glas og lyste omlag
som eit stearinlys. Han ville gleda husets folk. Men det slo feil: For då vart faren og mora
kokande sinna, «dei trøtta kji sneken! Slik os!». Og dei var redde det kunne seta eld på huset.
Me har ikkje haldepunkt for at husa hadde åre og ljore, men berre peis. Etter steinbuer som
enno er bevara er det gluggar i det eine eller begge gavlane. I gamle stølsbuer hadde dei
og glugg i døra. Om sumaren kunne døre stå oppe. Det er ikkje funne glaskår i tuftene.
Det er difor eit spørsmål om dei hadde noko slikt i gluggane. Dersom ikkje kunne det
vorte brukt sjåskinn som i «gamle dagar». Vart ikkje det brukt, vart vel gluggane tetta
att på den kalde årstida. Og då vart det berre peisvarmen som lyste opp. Nattelegu,
senger, vart vel slått enkelt samen av grove, tiltelgde materialer, og som «madrass» vart
det brukt storr. Storr i stølsengene vart nytta heilt opp i våre gjesledagar, i 1930-åra.
Elles var vel husbunaden, skåp og kister, slik det var elles i bygdene den tide. Dette var
bygdafolk som tok med seg levesett og skikkar frå heime, so langt det let seg gjera under
dei hardare tilhøva.
38
Østmundset. Slik såg det ut i 1946 då Knut og Kristine Teigen frå Nord-Hovet støla der.
I framgrunnen to av borna deira. Foto: Sigurd S Reinton, utlånt av Hol bygdearkiv.
Avsides
Strandavassområdet låg avsides om ein har vegsambandet i tankane. Til alle kantar var
det berre kløvjaveg so lenge dette samfunnet var til. Om vinteren vart det å bruke ski eller
hest for å ride, eller for slede. Fyrst i 1826 vart kjerrevegen gjennom Hallingdal ferdig
fram til Hol, og til Sudndalen kom kjerrevegen 15-20 år seinare. Då kan ein tenkja seg
kor strevsamt det vart med ein tur uttabygds. Sumarstid gjekk vegen opp til åsen ved
Halvorgard, og den kom nedatt ved nødre Bry. Det var ikkje farbart i strypet nedanfor
Bakka, der fjellet gjekk rett ned i elve. Men vinterstid kunne ein koma opp til Sudndalen
denne vegen. Det var jamna til slik at ein kunne sleakøyre ovom bergnabben der, og då
kom dei over åne frå Hivjuvdalen på isen. Men isen la seg ikkje jamt likt, og difor var
det to vegstubbar ned til elven, fortalde Asbjørn Dalen. (juni 2003)
Ål 1999-2003.
Paul Breiehagen.
Forteljinga held fram i «Under Hallingskarvet 2013»
39
Ein dag i den gamle skulen
Debatten om skulen går skarpt på mange frontar i samfunnet for tida.
Prøveresultat syner visstnok at me ikkje heng heilt med her oppe i nord. Meir
eller mindre gjennomtenkte forslag til gode løysingar blir kasta fram av meir
eller mindre kunnige personar. Alle vil meine noko om skulen, og alle vil få den
best mogleg på sin måte. Det får så vera – no skal du få eit glimt inn i skulen
slik den var i 1930 åra – og slik den hadde vore mange år før og var mange år
etterpå. Var den så ille?
Det er vinter. Det er kaldt. I grålysninga stampar ein flokk ungar seg fram på ubrøytt veg.
Dei går på ski, men føret er trått denne måndagsmorgonen med nysnø og kald, piskande
vind som gjer at snøfloksene kjennes som isnåler mot andletet. Ungane er på skuleveg.
Nokre har gått langt, andre har kome til etter kvart som ein nærmar seg skulestova. Dei
to tre største skiftast om å gå føre, slik blir det lettare for dei andre. Ved skulen blir skiene
reist mot veggen, så er det å få banka av seg snøen og koma seg inn i varmen. Ein vaksen,
som bur i nærleiken av skulen, har vore der om morgonen og fyra i omnen. Det kjennest
lunt og godt inne, men for dei som har pultane sine noko langt frå omnen er det heller
kjøleg. Fleire ungar kjem etter kvart, og snart er alle på plass. Det er nok ein del uro for
læraren, dei kallar han «skulen», er ikkje komen enno. Han har ikkje synt seg nede i
vegsvingen ein gong, så det er god tid til litt prat og småmoro. Eit par av jentene tek fram
reknebøkene, dei vil samanlikna svara på reknestykka dei hadde som heimelekse. Har dei
fått det same svaret så er det truleg rett, det er så harmeleg å få feil og må rekne om att.
Friminutt ved den gamle skulen i Nord-Hovet 1933. Den store steinen var viktig leikeplass.
Foto: Arne Grøvo.
40
Borte i ein krok er det eit par av dei yngste gutane som «preinast» litt, men storebror til
den eine er borte og ordnar opp. Elles er det ganske roleg. «Der kjem skulen», er det ein
som ropar, og alle finn plassane sine. Roleg og traust kjem læraren ruslande, på ski han
og, eit par av dei minste jentene har følgje med han. Når han kjem inn, står alle borna
ved pultane, gutane bukkar og jentene neiar til eit goddag før dei set seg på pultane att.
Læraren finn fram dagboka, ser at her er alle, han treng ikkje ropa opp namna. Her er
ikkje så mange, så han har god oversikt. Salmeboka kjem fram, men det er så skumt i
rommet at det er vanskeleg å lesa, dei får ta eit vers alle kan. Dei har pugga ein del. Det
går bra med «Å tenk på Gud i ungdoms år». Læraren les Fadervår og så kan timen ta til.
Men det er framleis kjøleg inne, så læraren meiner dei får samla seg rundt omnen og ta
litt hovudrekning. Han ramsar opp: Fem pluss åtte pluss sju pluss fire! Fleire hender kjem
i været, og dei fleste har rett svar. Dei får vanskelegare oppgaver: Ni pluss tretten pluss
seksten pluss nitten minus tolv. Her var det nok fleire som «datt av lasset», men det var
ein god del som fekk rett svar denne gongen og. Etter å ha varma seg på dette ei beite, så
er det å ta fatt på det dei skal gjera. Første timen er alltid kristendomstime, og då det no
nærmar seg jul så er det naturleg med forteljingar frå bibelsoga. Ho Billa skal fortelja frå
leksa, og det går både fort og greitt. Ho er alltid godt førebudd, ho Billa. Fleire får prøva
seg, og det går ikkje like glatt alltid. Læraren går så gjennom leksa til neste gong. Han
er ein dugande forteljar, og for ein del er det nok slik at det er lett å læra det ein skal ha i
lekse dersom ein har følgt skikkeleg med i timen. Så er det friminutt. Her er inga klokke
som ringjer ut eller inn, læraren seier frå når det er friminutt. No ber det ut i skibakken,
her er bratte bakkar ein kan boltra seg i. Dei modigaste går langt oppover og får dugeleg
fart nedetter. Ein knaus gir eit naturleg hopp undervegs, og det blir mange luftige svev.
Lange eller korte alt etter som. Dei fleste jentene held seg i ein mindre bakke, for dei er
det mest om å gjera å sno seg mellom bjørkekvistane som er sett opp som portar slik at
det skal likna på den meir moderne sporten, slalåm. Men så plystrar det høgt og skarpt
frå eit vindauga i skulestova: no må ein ikkje somla, men banka av seg snøen og koma seg
på plass. Det er skriving denne timen. Ein del tykkjer dette er skikkeleg keisamt, skrive
om att line etter line, følgje linene og få bokstavane så lik føreskrifta som mogeleg. Nokre
av gutane vil gjerne skunda seg, det er om å gjere å få skrive ut boka så snøgt som råd.
«Snerpa mi skrapar så», høyrest det fra ein av pultane. Her er det nok pennesplitten som
ikkje er heilt god, kanskje har han fått litt hard medfart i eit eller anna høve, eller det har
vore noko trongt i pennalet. Læraren er raus og finn fram ein ny, og samstundes tek han
ei pause i stilrettinga han sit med, ruslar rundt i klasserommet, rettar på skrivestillinga
og skryter litt til ein og annan, eller snakkar litt om slurv og at «du må sjå til å følgja
linene, gut!» Snart er det matkvil, og nistematen kjem fram. Nokre har mataskar, men
dei fleste har brødskivene i papirposar. Mjølkeflasker har dei aller fleste. Før alle er heilt
ferdige med å eta, bankar det på døra. Det er han Ola, mannen på grannegarden, som
kjem og skal ha ein prat med læraren. Han Ola er krinsformann, som det heiter, og no
har han fått eit brev frå skulestyret om ei sak som læraren lyt hjelpa han med. Brevet skal
svarast på temmeleg snart. Dette tek si tid, og friminuttet varer lenge. Men det har inga
naud, borna rekk mange turar opp og ned i løypene. Det er god kroppsøving dette, like
41
42
cs
9
1
br
ds
bk
bs
2
bt
ct
bl
dk
3
ek
bm
ck
dl
el
4
cl
dm
em
bn
5
cm
dn
en
bo
do
6
cn
eo
bp
7
co cp
dp
ep
bq
dq
eq
8
cq
Elevar ved skulen i Holet 1926: 1. Birgit (Bibbi) Medhus Kleven, 2. Anna J Haugen, 3. Ragnhild Nyeggen Jensen. 4. Kåre Person.
5. Ingebjørg Nedremyr. 6. Sigrid Seim Langehaug. 7. Marie Nestegard Hansen. 8. Anna Seim Pålgard. 9. Anna Lauvang Slåtten. 10. Mari Seim Lingelem.
11. Jørand Rudningen Mørk. 12. Marie Slåtto. 13. Ingebjørg Myro. 14. Dordei Seim Hallingstad. 15. Ragnhild Nestegard. 16. Gudrun Slåtten.
17. Gudrun Slåtto Teigen. 18. Kirsti Lauvang Hallingstad. 19. Gudrun Medhus Høgberg. 20. Ragnhild Hallingstad Hognerud. 21. Sigrid Slåtto.
22. Borghild Sletto Kirkeluten. 23. Åsta Medhus Slåtto. 24. Sissel Medhus Haugen. 25. Anne Sundre Dalen. 26. Ellen Nyeggen Jensen, lærar.
27. Einar Seim, lærar. 28. Eilev Lauvang. 29. Svein Nestegard. 30. Sigurd Medhus. 31. Nils Hallingstad. 32. Asle Rudningen. 33. Svein Søndrol.
34. Lars Søndrål. 35. Olav Slåtto. 36. Ola Slåtto. 37. Ola Slåtten. 38. Olav Rudningen. 39. Jens Sletto. 40. Knut T Rue. 41. Olav A Hallingstad.
42. Olav Holshagen. 43. Pål Nedremyr jr. 44. Arne Søndrål. 45. Ola T Rue. 46. Torleiv Sundre. Foto: Arne Grøvo.
cr
dr
dt
bra som det «byungar» har fortalt om at dei har i gymnastikksalen. Ein god halvtime
etterpå ber det inn til ny time. Det er alltid rekning i timen etter det store friminuttet. I
den gamle skulestova er det tomannspultar, og dei er såpass romslege at ein vaksen kan
sitja i dei jamvel om det sit eit par skuleungar der. Litt trongt blir det rettignok, men det
går bra for eit lite bel. Læraren tek seg ein tur til kvar pult, ser over reknestykka og set
dei sermerkte R ane sine i bøkene. Rett som det er må han fram til tavla og forklara eitt
og anna. Det er fleire årskull i klassen, men i rekning er det slik at mange får bruka sin
eigen «fart». Eit par glupingar er alt komne til oppgåver som er tiltenkt klassesteget over.
I klasserommet er det gjerne stille, kvar og ein driv med sitt. Av og til kjem ei hand i
veret, her trengst ekstra hjelp, eller det høyrest – «Blyanten min bit ikkje!» Då må læraren
henta fram tollekniven frå kateterskuffen, gå bort til vedkassa og spisse blyanten slik at
den vert brukbar att. Det hender ikkje så sjeldan at ein slik operasjon må utførast.
Ute har uveret auka på. Det som først på dagen var enkelte kvasse snøfjoner er no vorte til
tette, drivande snøkavet. «De får vera uti gangen og leika blindebukk i dette friminuttet,»
seier læraren, «det er så vondt ver ute.» Det er nokså trongt i den vesle gangen, og det
er ikkje så vanskeleg å få tak i ein eller annan, verre kan det vera å finna ut kven det
er ein har fått kloa i. Harald er fanga og attkjent og får no bind for augo og jagar etter
dei andre. Så går døra til skulestova stille opp og læraren kjem og gjev seg med i leiken.
Harald får tak i ein genserflik og famlar seg oppetter eit stort menneske. «Det, det er
skulen» kjem det noko undrande. Men no er det slutt på leiken, ein ny skuletime tek til.
Siste time er det sang. Læraren spelar fele, han spelar gjennom melodiane og syng føre.
Er det ny sang som skal lærast blir det å ta han opp att fleire gonger. No når det snart
er jul, vert det helst å øva på julesongane. Mange er kjente frå før, men fleire skal lærast.
1 dag er det ein ny, ukjent sang: «No koma Guds englar», som skal øvast inn. Melodien
er så fin, men versa tykkjest noko vanskelege. To av dei må lærast til neste sangtime.
På juletrefesten i romjula skal ein syna at ein kan versa, ein kan ikkje gå og fumla med
sangheftet i slike høve. Skuledagen går mot slutten, bøkene vert pakka i ranselen. «Lover
Herren, han er nær», er siste sangen i dag som så mange andre dagar. Så er det «Takk for
i dag» og ut i snøværet. Alle traskar heimover. I morgon er det småskule-ungane sin tur
til å gå på skulevegen. Då er det lekselæring og anna skulearbeid, blanda med vedbering,
oppvask og anna arbeid som foreldra set ein til.
I den gamle skuledagen var timeplanen nokså lik frå den eine skuledagen til hin. Skuleåret
var stutt, 108 skuledagar var det i storskulen, noko mindre i dei første skuleåra. Det var
heller ingen skulereformer frå år til anna. I dag tykkjest det som om den øvste leiinga
i samfunnet alltid må endre på noko, kanskje ikkje alltid til det betre. Mogeleg skaper
dette meir uro enn godt er. Ingen ønskjer vel attende den gamle skuledagen, men me
som opplevde den minnest at det var mangt å gle seg over. Og når ein i dag les i avisene
at kandidatar til opptaksprøver til høgskulane ikkje kan løysa oppgåver som summering
av brøkar med ulike nemnarar eller finna rommålet av ein tømmerstokk, då er det ein
trur at den gamle skuledagen ikkje var så bort i natta likevel.
Helsing frå ein elev i to-delt skule åra 1930-37.
43
Johannes Berg ved fiskebua si ved Stolsvatn. Foto: Lars Bry om lag 1930.
«En fryser ikke toet av en hallingdøl»
I ei utklippsbok eg fekk låne av Grethe Gudbrandsgard fann eg dette
stykket frå Nationen. Det er Johannes Halvorsen Berg f. 1.7.1868, død
17.4.1956 som blir intervjua av Nationens utsendte i 1953. Johannes var
eldste son til Halvor J søre Berg og Sigrid S. Slåtta frå Ustedalen. Halvor
var ordførar i Hol frå 1891 til 1906 og stortingsmann for Høgre i Buskerud
frå 1903 til 1906. Halvor er ei av dei viktigaste kjeldene til Holsbøkene.
Johannes brukte ikkje odelsretten sin til å ta over garden etter faren, den vart
overteken av Knut O søre Sindrol som kjøpte den 12. mai 1936. Kona Birgit
var av søre Berg ætt.
Johannes brukte odelen sin til å løyse inn att søre Stolsvatnet som faren hadde selt og han
åtte også Orsendvatnet. Johannes var ein svær fjellmann og ivrig fiskar – og handelskar:
«Det er godt tøte i deg ennå», sa doktoren til 85 åringen Johannes Berg fra Hovet i Hol
da han for en to- tre år siden måtte sende han på sykehuset for å ta et par operasjoner.
Han greidde disse godt, den stutte, tettvokste fjellmannen, de ser i dag ikke ut for å ha
gjort ham noe.
44
«Å, det er nå ikke slik med helsa nå som da jeg dro nedover fjella her med hestedriftene
mine», sier han til Nationens medarbeider. Han er litt vrien å komme innpå for avisfolk,
men det er med Johannes Berg som med andre slike fjellgubber. De tiner opp utpå
vårparten.
«Da vi dro utover med gampene på høstkanten, hendte det at vi ikke lå i hus på 10-12
netter. Vi måtte finne ly under busker og steinheller. Og da vi skulle av sted igjen om
morgenen kunne det hende at vi var så stivfrosne at vi måtte rulle oss etter marken
for å myke opp armer og bein. Da knaste det i klærne. Men – en frøs ikke toet av
en halling den gang.» Johannes Berg er like rank i ryggen og lett på foten i dag som
den gang. Han trenger ikke noe å stø seg på ennå. Han er av en sterk slekt. Faren,
den kjente hallingen Halvor J Berg ble noen og nitti og det er flere i slekta som har
nådd den alderen. Berg var en meget benyttet mann i bygda og stortingsmann fra
Buskerud. «Men politikk har jeg aldri brydd meg om», sier Johannes Berg. «Den som
skulle ligge ute på handel og inne på fjellet på fiske og jakt, hadde ikke tid til slikt».
Hele Holsfjellet og veien til Vestlandet kjenner han så godt som sin egen vestelomme.
Hol er en utpreget fjellbygd og har hatt sin største inntekt av fjellet. Stølsbruket var en
av de faktorer som spilte en betydelig rolle i bygdas økonomi, forteller Berg. Feavlen ble
drevet slik her, at sommeravdråtten inne på fjellet gav de sikreste inntektene. Her fikk
dyra fett på kroppen, og varene ble brukt til å betale skatter og avgifter med: Stølsbua
her var høgfjellshotell for folket. Her hentet de kraft og helse igjen etter en streng vinter.
Mange i Hol er født inne på fjellet. Kjerringene var ikke redde for å dra innover selv
om de ventet en liten. De forlangte ikke å ligge på fødselsklinikk. Rakk ikke jordmoren
fram, så var det alltids en av de andre stølskjerringene som kunne rekke en hjelpende
hånd i slike høve. Det viser seg at det har vært gårdsbruk helt inne ved Strandevatn.
Her bodde folk hele året. Men disse bruk er lagt øde, akkurat som stølsbrukene i dag
blir, sier Johannes Berg.
Nå blir han ivrig og de skarpe blå øynene skyter lyn. «Ja, det er ikke bare stølsbruka som
blir ødelagt i bygda nå. Den bygd som får et anlegg slik vi har fått det i Hol, blir totalt
ødelagt. Jeg sikter da ikke spesielt til Oslo lysverker. Et hvert tiltak som griper så sterkt
inn i naturen, i livsvaner og livsvilkår i en bygd, setter sterke spor etter seg. Bygda må bli
snudd helt om. Og det er det som skjer i Hol i dag. Ting som jeg som gammel erfaren
fjellmann har full rett til å dømme om. Vi kan bare ta fjellvatna, f.eks. Stolsvatnet, det
er nå demt opp 12 m. Strandevatnet skal demmes opp 28-30 m. En hver må da forstå at
tusenvis mål beitemark og massevis av stølsbruk må forsvinne under vannflaten. Jeg vil
ikke klandre Oslo lysverker for så vidt. Erstatning er gitt etter skjønn en gang. Men det
kommer meget til som man ikke har hatt erfaring for. Og det som skjer i Hol i dag kan
ikke erstattes med penger. Jeg vil gå så langt som å si at det er en av de største ulykker
som kan ramme en bygd. Folkelivet i seg selv er totalt forandret og ungdommen vil jeg
ikke snakke om. Det fins ikke den ungdom i dag som vil arbeide i bondeyrket. Og på
sett og vis skal man ikke klandre dem for det. De får så godt betalt at en bonde kan ikke
betale den timebetaling de oppnår ved anlegget.
45
Den ungdom som vokser opp i Hovet
i Hol i dag er tapt for jordbruket for
all framtid. Og en jente vil ikke gifte
seg på en gård, om gutten er aldri så
kjekk.
– Nå, dette går så lenge anleggsarbeidet er i sving, men så? Skal det
gå med gårdsbrukene her som det
har gått med gårdsbrukene inne ved
Strandevatn? Skal brukene legges
ned lenger og lenger nedover bygda?
Jordbruket som er noe av det gjeveste
en kan arbeide med, blir kastet vrak
på. Nå under denne gullflommen,
har nok gårdbrukerne fått bygd opp
gårdene sine. Men i det lange løp
holder det ikke.
Det fins ikke en gård i Hallingdal
som har hatt slike fjellherligheter som
Berg, men nå er den også snart ribbet.
Johannes blir sittende å se litt
Johannes Berg 1868-1956. Fotograf ukjent,
fortenkt ut et øyeblikk. – Er det ikke
utlånt frå Hol bygdearkiv.
noe som heter atomkraft kanskje?
Jeg leste nylig i en avis at det første
atomkraftverk skal bygges i England nå. Det kommer nok også til Norge om det ikke
blir i min levetid.
– Hva mener du om at Oslo lysverker muligens kommer til å lede de fjellvann de har
kjøpt på Aurlandsiden neadover Hallingdal?
– Jeg mener at Hallingdal har nok vatn hengende over hodet på seg nå. Skulle det skje en
ulykke her oppe med vatnet som nå er magasinert, så ble det ikke stort igjen av Hallingdal.
Jeg ser kanskje litt mørkt på alt dette nye, men – så er det jo også noe utenom det vanlige.
Den som lever, får seg. Det som gjør meg mest vondt er all denne raseringen i naturen
og at ungdommen ikke vil verdsette bondeyrket, sier 85 åringen til slutt, gløgg og våken
som en ungdom selv.
Avskrift: Knut Medhus
46
Barndomsminner fra Hovet
Gode minner fra Hovet. Hvor skal jeg finne dem?
Minnene er i inne i hodet mitt, men jeg trenger hjelp til å huske flere. Jeg tar derfor turen
innom min barndoms kirke for å snakke med de som er der. En av de dagene med pent
vær i sommer tar jeg derfor turen fra hytta ved Sangefjell til Hovet kirke og kirkegården.
Jeg ble trist og vemodig over å se så mange av dem jeg husker så godt og som jeg var så
glad i, er der. Vebjørn Kaupang, der er du jo. Husker så godt alle pokerkveldene nede hos
deg. Min mor var ikke noe særlig glad for at dere spilte om penger og far kunne sikkert
tape noen slanter, men moro var det å være til stede og høre alle historiene som ble fortalt.
Novas, Frell og lille meg
Olaf Kaupang trenger jeg ikke hjelp for å huske. Far, mor og jeg bodde i huset til Olaf.
Olaf bodde i andre og vi i første og han var usedvanlig snill og nærmest som en ekstra
far for meg. En dag kom han hjem med en liten hund. Hunden kalte han Fjell, men
navnet var for vanskelig for meg å
uttale så Fjell ble til Frell og Olaf
klarte jeg heller ikke å si så det
ble til Novas. Svært mye av det
som skjedde rundt meg de første
årene handlet om Novas, Frell og
lille meg. Men så fortalte Olaf til
far og mor at han hadde truffet
sin skjønne Sigrid på Finse. Det
medførte at Olaf laget et nytt rom
på utsiden av Landsverk (huset
vi bodde i) og avsluttet det hele
med å male rommet rosa. Så kom
dama og Olaf pyntet speilet på
rommet med røde fløyelsbånd
og jeg ble kjempesjalu. Olaf var
min – basta.
Hårklipping og sjokolade
Olav Kaupang med mitt fyrste trekkspel og eg med mitt nye.
Foto: Privat. Utlånt av Anne Grethe Fagereng.
Mor var frisørdame i Hovet. Hun
reiste rundt og friserte. For mange
av dem som arbeidet på kraftanlegg
i Hol var kaféen på Stryknes
det naturlige stoppestedet når
du var ferdig klippet og der
var sjokoladefaktoren høy. Når
47
de store sterke anleggsgutta fikk klippet håret sitt så ble det mye sjokolade på meg.
Sjokoladeskuffen min ble stadig fylt opp med mandelstang, hasselnøtt og sjokolade med
gele og jeg så vel ut som en bluppeditt. Husker en som het Hartvik som var en veldig
snill sjokolademann. Nede i Hovet kom det damer fra hytt og pine for å få stelt håret.
Fru Werring fra Stolsvann var en kjempehyggelig dame i grønn nikkers og hvit skjorte
og var fast kunde om sommeren. Det var også stas når prinsesse Ragnhild og Astrid kom
til Sunhov med egen bil og sjåfør for å få stelt håret hos mor.
Butikken på Sunhov
I mitt barndoms rike var Hovet stort. Det fremsto ikke for meg som en liten fjellbygd,
men et sted som hadde alt. For oss barn var det et fantastisk sted å vokse opp på. Vi kjedet
oss aldri. Vi hadde hotell, kaféer, butikker og forsamlingslokale. Det var to butikker
hvorav en var nede på Gullhaug og en på Sunhov. Det stedet som betydde mest for meg
var uten tvil storbutikken på Sunhov. Butikken var også et samlingssted for bygdas folk
og der var også jeg mye. Far jobbet de første årene i butikken sammen med lange Nils
(vi kalte ham det da han minst var tre meter høy). Herr og fru Ulsaker styrte butikken
og Malla vasket golvet. Vi var alle imponert over hennes effektive vaskemetode. Hun
ville bli fort ferdig og tømte alt vannet i vaskebøtta utover golvet lenge før siste kunde
hadde gått og så sopte hun vannet og de kundene som var igjen ut gjennom utgangsdøra
og det gikk raskt for golvet helte mot døra. Åhhhh for en butikk. Det var et skikkelig
gammeldags landhandleri som hadde alt og jeg husker spesielt kandissukkeret. De hang
i lange tråder under taket og smakte som en varm sommerkveld.
Jula i Hovet
Jula i Hovet var helt spesiell. Jeg husker det nydelige julepapiret hos Vebjørn. Det har
forfulgt meg hele livet. Det luktet ordentlig jul og det var rødt og med flotte kristtorn.
Særlig julekvelden husker jeg utrolig godt. Den hadde vi felles med mange og fant sted
i flere år på Sunhov i andre etasje over butikken. Det var Per Ulsaker som var sjefen
på butikken og juleaften ble mor, far og jeg invitert sammen med flere andre – og for
en kveld. Det startet med servering av lutefisk og så etter en pause kom ribba. Når
den var spist, tok Per med seg mennene inn på kontoret og serverte konjakk og sigar.
Damene fikk ikke komme inn, men jeg var så liten at jeg slapp inn. Der okkuperte jeg
kontorstolen og svingte rundt og rundt og til slutt feide jeg ned konjakkflasken, men pytt
pytt, det var ikke noe problem da Per gikk ned på lageret og hentet en ny en, men da
ble jeg i min matroskjole sendt på dør. Så kom omsider desserten og det var multekrem
og skikkelig multekrem med store og nydelige multer! De var helt sikkert plukket høyt
opp i Hivjudalen for der vokser de beste multebæra i hele Hallingdal. Og jeg spiste så
jeg så helt sprengt ut.
I romjula var det selskap og folk besøkte hverandre. Det var også tradisjon med
julebukker, men i Hovet var det julebukkene av det eldre slaget jeg husker best. Mortensen,
Nilsen, Fredriksen, Holestøl og far gikk bl.a. julebukk. De fikk servert juledrammer der de
slapp inn og da de kom hjem til Rud var de så hinsides at da var sengen neste stoppested.
48
Så var det bryllup
Av øvrige minner husker jeg særlig bryllupene. Det var vakkert da Haldis og Håkon
(Eggen) giftet seg. Bestevenninnen Grete (Larsgard) og jeg var brudepiker. Jeg syntes
lille gode Grete så litt blek ut så jeg bestemte meg for å fikse henne litt opp. Jeg tok
neglelakken til mor og malte hennes øynebryn røde. Da Grete ikke lenge etter ankom
kirken, så hadde ikke moren til Grete klart å få av all neglelakken. Det var derfor ikke
fritt for noen undrende blikk da den vesle brudepiken Grete gikk inn i kirken. Bryllup nr
2 var ikke langt unna. Kari (Ulsaker) hadde truffet en danske som het Steffen. Brudepike
igjen. Denne gangen i bunad og med trekkspill - og for et bryllup!
Av mer triste minner, husker jeg da poliomyelittepidemien rammet Hovet. Det var så trist
at de nygifte Haldis og Håkon begge ble rammet og det sitter ennå klart i harddisken
min da sykebilen kom og hentet dem begge.
Flytting til Rud
Etter noen år flyttet vi til Rud da far begynte å arbeide i Oslo Lysverker. Jeg likte meg
veldig godt på Rud. Vi bodde i et nydelig tømmerhus tilhørende Lysverket og i de øvrige
funksjonærboligene kom de fleste fra andre kanter av landet og særlig mange var fra
Oslo. Forskjellig bakgrunn ga likevel ikke grunnlag for spesielle problemer for oss barn.
Mobbing var ukjent og vi barn hadde det utrolig fint sammen og stedet var ikke større
enn at alle kjente alle. Kraftutbyggingen medførte at det stadig skjedde noe. Det var
derfor aldri kjedelig å bo på Rud. For meg som lita jente husker jeg spesielt at det var
veldig mange menn i Hovet på den tida. Det måtte ha vært underskudd på damer, ja.
Mange av de mennene som kom langt borte fra var spennende. Chander Givanni var
en av disse. Han kom fra India. En gang fikk jeg en liten fallskjerm av han da han kom
tilbake fra besøk i hjemlandet. Den var
gul, rød og hvit og jeg kunne bruke den
som en liten drage og fløy med den
og den snurra rundt høyt oppe i lufta.
Richard var en annen og han kom fra
Tyskland. Han spilte på trekkspillet
sitt og underholdt både store og små.
Penger kunne vi også tjene. Ville jeg
tjene 5 øre, var det bare å stikke innom
Anders og Sigrid Johanson. Anders var
svensk og elsket å bli gredd. Jeg fikk
fem øre for en halv time og for meg
var det stort.
Brøytebilen
Kostymerenna var populære både for liten og stor.
Her mor klar for innsats, Harald Halstensgård til høgre.
Foto privat. Utlånt av Anne Grethe Fagereng.
For et eldorado Hovet var for oss små.
Om vinteren kunne det være svinaktig
kaldt, men vanligvis ikke kaldere enn
49
at vi barna var ute stort sett hele dagen. Vi gikk på ski og akte og høydepunktet var det
årlige skirennet. Da kledde de voksne seg ut og Håkonseten var den som oftest vant
i de mest utrolige kostymer. Aking var nok favoritt nr 1 for oss barn. Det var da også
fantastisk moro å ake på kjelke. Det var takk og pris ingen salting den gang og vegene
hadde derfor et fast og glatt snødekke omtrent hele vinteren. Bilene kjørte heller ikke så
fort og det ga oss barn bl.a. mulighet for å henge etter brøytebilen for så å hoppe av. En
annen variant var å hoppe ut i vegen fra de høye brøytekantene når brøytebilen kom.
Men du verden så sint far ble da han oppdaget dette og han truet høylytt med å bruke
kvisten som hang over kjøkkendøra.
Bilkjøring til Stolsvatn
For meg var det særlig stor stas å sitte på med far når han kjørte i jeepen til Lysverket på
oppdrag opp til Stolsvassdemningen. Det var ikke barnesete i den bilen, og jeg satt klistra
i passasjersetet og fulgte med når far manøvrerte forbi lastebiler opp en meget smal og
kronglete dal med bratte skrenter og stup. Det var ikke bilkjøring for pyser, men jeg likte
spenning og min første interesse for bilkjøring ble nok født på vei opp til Stolsvatnet.
Lysverket hadde for øvrig mange hytter som de ansatte kunne disponere og det var ekstra
gjevt å være med mor og far på overnatting på disse. Den fineste plassen synes jeg var
hytta ved Stolsvassdemningen. Det var ikke det at hytta var så fin. Den var heller dårlig
– en gammel brakke fra anleggstiden, men med strålende utsikt til Hallingskarvet så
det kan ikke bli vakrere. Mine første naturopplevelser fra fjellet som barn er nok noen
av de beste minnene fra barndommen i Hovet. Det er inntrykk som sitter og som alltid
vil følge meg og som bidrar til at det betyr svært mye for meg stadig å komme tilbake
for å gjenoppleve dette.
Påske på Bøkko
Minnene fra Hovet er mange og spesielt husker jeg en påske som ble litt annerledes. Jeg
skulle feire påske sammen med selveste generaldirektøren i Lysverket og hans to kjekke
gutter. Som små barn flest gikk det litt raskt i svingene. Jeg klarte å få do-døren i vranglås
oppe i 3. etasje. Da måtte selveste generaldirektøren etter en del om og men klatre inn
gjennom vinduet som neppe var større en 1 x 1 meter. Jeg tror han husker den påsken.
Om gutter, jenter og juletrefester
På Rud dukket det opp gutter (Gunnar, Arne, Oddvar, Bjørn og Egil med flere) i
hopetall. Vi småjentene var henrykte. De kjørte rundt på syklene sine og jeg ble mer og
mer misunnelig. Så fikk Grete også ordentlig sykkel og jeg fant på de utroligste ting for
å låne den blå sykkelen hennes. Jeg var jo allerede veldig knyttet til Grete og så hadde
hun en tante på Randen som laget verdens beste geitost. Det medførte at jeg ofte la
skoleveien innom barndomshjemmet hennes for å få geitost.
Jeg må også nevne juletrefestene. Det var skikkelig juletrefest med pakker til oss barna
hvert år. Festene fant sted i brakka til Lysverket og det var spennende å løpe omkring i
det store lokalet. Arne Hauger og Gunnar Fredriksen var nok de av oss barna som klarte
50
å sikre seg flest ekstra pakker. Ja, frempå var de, men å dele med oss jenter, nei!
Jentene må jeg ikke glemme. De større guttene var selvsagt opptatt av jenter. Det skulle
bare mangle. Turid og Kari Holestøl var de to mest ettertraktede. De var de peneste
jentene i hele bygda. Gutta var som fluer etter dem – tror jeg. De bodde hjemme hos
Anna Holestøl og for ei dame Anna var. Hun var både jordmor og kafé-dame. Hun var
godheten selv og jeg husker fortsatt hennes deilige wienerbrød – de bare var smoook –
utrolige gode!
Sang og spill
Musikk ble tidlig en viktig del av
livet mitt og det hele startet i Hovet.
På 50-tallet ansatte Hol kommune
musikklærer for barneskolene – en god
ordning som vi i Hovet også fikk stor
glede av. En vakker høstdag sto han der
i klasserommet vårt med klarinetten
sin. Leif Christoffersen het han og han
ble på kort tid en person som betydde
svært meget for meg. Han klarte på en
mesterlig måte å vekke min interesse
for musikken og siden har musikken
vært en meget viktig del av livet mitt.
Leif Christoffersen fekk mykje å bety for meg.
Jeg fikk etter hvert undervisning både
Foto utlånt av Anne Grethe Fagereng.
hjemme og hjemme hos ham på Geilo.
Der ble jeg kjent med hans kone og barn – et utrolig skjønt og deilig hjem - fullstendig
preget av musikk. For meg var det å komme til et lite eventyrslott. Jeg gledet meg stort
hver gang jeg skulle dit. Takk Leif, for at du åpnet musikkens verden for meg!
Jeg ble etter hvert opptatt med sang og spill, og spesielt trekkspillet ble min venn i mange
år. Takket være Kalle
Sonerud ble det mange
spillejobber. Jeg var nok
den gang egentlig for
liten til å reise på turné,
men Kalle var alltid med
og passet på meg og
hjalp til. Husker bl.a. i
Sandefjord hvor jeg sang
og spilte trekkspill og var
Skramleorkesteret i full gang
på Fjellheim. I framgrunnen
Anne Grete med trekkspelet.
Foto utlånt av Arne Hauger.
51
ikke forberedt på at publikum kastet penger inn på scenen. Jeg ble livredd og stakk av.
På prestegarden i Hol skulle vi ha innspilling til barnetimen i NRK. Jeg tror det ble en
fin time og hvor det ble tatt opp musikk-innslag med barn fra Hol med Torill (Skiaker),
Svein (Nestegard) og meg selv. Jeg husker spesielt han Svein. Han var en drøm å se på
den gang.
Nå må jeg nok ta turen til kirkegården att for å huske flere mennesker i mitt lille rike.
Så er de der – jeg blir igjen vemodig. Torbjørn Moen var bl.a. med til Folketeatret hvor
han sang Norge mitt Norge; jeg sang og spilte Ungkarsvalsen. Ungkarsvalsen var kanskje
litt spesielt repertoar for en 8-åring i en landsfinale og hvor forøvrig Wencke Myhre vant
og jeg ble nummer to. På Torpomoen samme år traff jeg for første gang Lille Grethe som
jeg hadde gleden av å treffe igjen flere ganger. En fantastisk jente!
Far får sin første bil
På Rud får jeg mitt første ordentlige møte med bilen. Folk hadde nok god råd for mange
fikk bil tidlig i femtiårene i Hovet. Jeg husker far var i Oslo for å hente bil til Arne Mørk.
(Tror det var han som skulle ha den). Bilen var lekker og så kunne «taket» tas ned. Det
imponerte oss barna. Far kjøpte kort tid etter sin første bil, en Austin. En nydelig bil med
grønne skinnseter og det som jeg synes var finest: hjul med nydelige treeiker. Bilen var
omtrent ny da far, mor og jeg skulle til Ål for å kjøpe et bilde av Sandestølen. Da sier det
plutselig pang/kræsj og jeg opplevde min første lille kollisjon. Far hadde kollidert med
en mann som var meget pent kledd i grå hatt og brun dress. Det var han Torstein Breie.
Han påtok seg all skyld og tok opp lommeboka og ville gjøre opp på stedet, men far ville
Frå venstre: Ingeborg Helleve, gift Mørk («Tulla»), Anne Grethe og far Martin Foss.
Foto: Privat. Utlånt av Anne Grethe Fagereng.
52
ikke ha penger og jeg vet ikke hvordan det hele ble ordnet opp. Jeg husker fortsatt hvordan
han så ut, men traff han senere ikke igjen. Verden er likevel ikke så stor. Skjebnen ville
det slik at jeg og mannen min kjøpte hytte på Sangefjell i 2001 og av papirene fremgår
det at tomteselger i sin tid, nettopp var han Torstein.
Møte med en rev- og minkhandler fra Ål
Oslo var i femtiårene langt vekke fra Hovet, men en vakker dag reiser mor, tante Ragnhild
og jeg med toget til Oslo. Nederst i Karl Johan var vi på besøk hos en meget kjent halling.
Han holdt til i annen etasje. Han Olav Thon var nok ikke så kjent og rik den gangen.
Det måtte vel være i 52 og jeg var kun vel 6 år. Husker ikke så mye, men han var en
pen og kjekk mann og kledd i hvit frakk og så ga han meg en liten mink (krave) som
presang. Den kraven har jeg passet svært godt på og har den fortsatt som et svært godt
minne fra min første ordentlige bytur.
Lærerinnen, postmannen og speidermor
De gode minnene fra Hovet er mange. Kan ikke utelate SIGNE med store bokstaver. For
ei dame! Hun var alltid blid, snakket med oss på en fantastisk god måte. Hun sang for oss
og vi dro ofte på besøk hjem til henne. Der var vi alltid velkommen. Jeg må også nevne
postmannen som vi barna hadde et utrolig godt forhold til. Alle kjente postmann Grøgård.
Vi barna fikk ofte i oppdrag å hente posten hjemme hos postmannen. Postkontoret var
i kjelleren og spørsmålet var alltid: HAR DU VESKE? Uten veske fikk vi ikke posten
utlevert og det med god grunn fordi vi ellers lett kunne miste eller somle den bort. Når
jeg først hentet posten, var det stor stas å besøke fru postmann i etasjen over. Hun hadde
også kandissukker. Vi syntes også det var stort å få se den store bajonetten som hang på
veggen og som postmannen skulle ha brukt da han deltok i krigen.
Nevnes må også speidermor Marie. Hun tok oss barna med på mange turer og lærte oss
hvordan vi skulle oppleve naturen. Det var for oss småjenter veldig spennende å overnatte
ute i telt, men du verden hvor redde vi ble når de litt større guttene om natten skulle
skremme oss. Jeg vet nok navnet på dere gutter, men skal ikke røpe dere denne gangen.
Kort læretid som frisør og sydame
Den stasligste bygningen i Hovet var utvilsomt Håkonset Hotel og der var det mye liv og
røre. Det var de finere anleggsfolka som bodde der og jeg var for liten til å komme inn
på all moroa som skjedde der, men jeg husker vertskapet og spesielt Håkonset himself,
han Halvor. Han var Hovets stand up komiker i femtiåra og spesielt kjent for sine
hallingkast. Han kom alltid ned med beina først, i alle fall før jeg la meg. Mor leide for
øvrig lokale hos ham i en rød liten stue ved hotellet og drev frisørsalongen sin derfra i
mange år. Når mor ikke var der, tok jeg flere ganger med venninnene dit og da prøvde
jeg meg selv som frisørdame. Resultatet var som regel svært dårlig. Jeg er fortsatt lei
meg, Berit (Hammerstad), da jeg svidde av håret ditt i et forsøk på å gi deg permanent
med mor sitt utstyr. Du var uten særlig hår lenge etterpå kan jeg huske, og du verden så
mye bråk det ble i heimen etterpå. Og det ble ikke noe bedre da djevel-ungen fant fram
findressen til far og klippet av et av beina for å sy seg et skjørt. Jeg husker den dag i dag
53
oppstyret som fulgte da det hele ble oppdaget. Far og mor skulle i juleselskap. Mor satt
og ventet i stua på far i en fin grønn taft-kjole mens han skiftet for å ta på seg findressen.
Jeg husker fortsatt fars og mors ansiktsutrykk da han litt etter kom inn i stua i den noe
amputerte findressen. Der hvor det ene buksebeinet manglet stakk det ut et knall hvitt
bein. (SIDEN HAR JEG HOLDT MEG UNNA SYSAKER).
Brannen på Villand
Det sterkeste inntrykket til et lite barnesinn fra oppveksten i Hovet var nok den gangen
fjøsbygningen brant ned på Villand og mange dyr brant inne. Det skjedde tidlig en kald
vintermorgen. Jeg var da så stor at jeg også kunne bidra og passet derfor de små barna
til mamma Sissel og pappa Marvin mens de var opptatt med brannen. Pappa Marvin
var for øvrig en flink trekkspiller og alltid blid. Jeg spilte trekkspill sammen med ham
flere ganger i Raggsteindalen og ble etter hvert veldig knyttet til denne delen av «min
barndoms bygd».
Elisabeth Taylor og hennes forhold til Hovet
Til det er å si at det var nokså mangelfullt, for å si det forsiktig. Som småjente var jeg
som mange andre, opptatt av de store filmstjernene. Det var den gangen veldig «in»
å skrive til de kjente stjernene for å få tilsendt bilde. Jeg skrev nok som 10-åring både
stygt og dårlig for fra Elisabeth Taylor fikk jeg svar med et nydelig bilde, men det som
skapte størst forbauselse i heimen var adressen som var skrevet utenpå konvolutten. Der
sto det: A Fus, Novit 3, Nerlingdal Norge. Tenker brillene til postmann Grøgård datt
langt ned på nesen hans da han prøvde å finne ut hvem som skulle være mottaker av
dette Amerika-brevet.
E tek berre det som e uttapå, e
Det er så mange jeg skulle ha nevnt fra min lykkelige tid i Hovet, men da hadde denne
historien blitt veldig lang. Men i min hukommelse dukker mange av dere fram fra tid
til annen og jeg avslutter med Harald (Halsteingard) som hadde en utrolig evne til å
svare for seg (i alle fall som liten). Harald var en dag hjemme hos oss mens mor pyntet
bursdagskake. Han sto på en stol og fulgte intenst med mens mor holdt på med kaken.
Så plutselig blir mor irritert og utbryter: Hva er det du gjør? Mor hadde da oppdaget at
kremen stort sett hadde forsvunnet rundt kaken. Harald var utrolig søt da han svarte:
e tek berre det som e uttapå, e. Ja, du Harald, du hadde ikke problem med å si det du
mente, som den gangen da vi satt i kirken og du etter en stund utbrøt: Er det berre
presten som skal prata her då?
Takk Hovet
Mine første 13 år i livet fikk jeg i Hovet – 13 innholdsrike år. Fortsatt føler jeg meg som
Hovet-jente og takk «Skarvet» og takk til alle naboer og venner i Hovet som bidro til at
starten på livet ble så god og trygg.
Anne Grethe Fagereng
54
Guttorm med skyggelua
Dette stykket er henta frå boka «Den magiske reisa» som handlar om Bussi
Karlsen og hans liv. Bussi er av taterslekt og stolt av det og boka har mange
flotte fortellingar om Bussi og andre reisande sitt liv i ein periode det ikkje
var så enkelt å vera reisande eller tater i Norge. Men Bussi møtte mange gode
menneske på vegen, og ein av dei var Guttorm Slettemoen frå Nordre Slettemoen
i Mogrenda i Hol. Etter løyve frå Bussi og forfattaren av boka, Bjørn Sivesind,
tek me med dette stykket i Under Hallingskarvet.
Blant de mange fastboende Bussi husker tilbake på med
glede, er det knapt noen som står sterkere i minnet enn
«Guttorm med skyggelua» i Hol i Hallingdal. Guttorm
luktet bestandig godt av tømmer og skråtobakk, minnes
Bussi. Han sier om Guttorm: «Han elsket oss reisende.»
Bussis foreldre og barna deres var veldig glade i Guttorm
og tok ofte inn hos ham. Guttorm gikk i noe som lignet
militærklær, skyggelua hadde knapp foran. Når han
steikte flesk – og det gjorde han ofte, for han elsket flesk
også – sang han: «Pelle Nystrøm hadde ei gammal grå
merr». Opp igjen og opp igjen. Han skar opp flesket
Guttorm slappar av på trappa
med kniven han gikk med i beltet. Foruten flesk, spiste
med hunden sin. Foto: Privat.
han brunost. Bussi tror knapt han spiste noe annet enn
Utlånt frå Hol bygdearkiv.
flesk og brunost. Guttorm gikk til butikken på Hagafoss
og kjøpte flesk og murstein – det vil si en stor brunost. Brunosten hadde plass i et eget
skap på kjøkkenet. Busse ville være med Guttorm på butikken, men Guttorm sa nei.
«Du bare tigger etter godteri,» sa Guttorm.» Guttorm likte ikke tigging. Bussi lovte at
han ikke skulle tigge, så fikk han bli med. Da de var kommet halvveis sa Bussi:
«Jeg vil ikke være med deg lenger.»
«Hva er det for noe tull med deg nå da, du kan jo ikke gå alene hjem igjen herfra.»
«Du sier bare at jeg tigger. Jeg vil ikke være med deg.»
«Kom nå, og slutt med det tullet ditt.»
«Bare viss jeg får noen smørbukk-karameller.»
Så ble det ei råd med godteri den gangen også, som det vel ble de fleste gangene
han var med Guttorm til butikken. Guttorm likte å ha med seg gutten, selv om han
ikke likte tigging og syntes det var et forferdelig pengesløseri å kjøpe smørbukkkarameller. For Guttorm likte ikke å sløse med pengene sine. Når han ble sint,
og det kunne han bli noen ganger, «baula» han (rauta som ei ku) mot veggen. Da
forsto barna at nå hadde de gått over streken, og at de måtte roe seg ned litt.
Det var mange vandrere som tok inn hos Guttorm. En gang ble han spurt av en i
bygda om han ikke var redd for disse folka som stadig bodde hos han, Guttorm svarte:
«Dom gjør ikke noe galt. Da er det verre med bygdefolket.» Guttorm sov i sitt eget
55
Nordre Slettemoen slik den var då Guttorm hadde den. Foto: Privat. Utlånt frå Hol bygdearkiv.
kammers og låste døra dit når han la seg. Men det gjorde han når det ikke bodde
andre i huset også. I kammerset hadde han et stort Norgesglass fullt med pengestykker
og lommeboka si. En gang gikk Bussi inn på kammerset. Da Guttorm oppdaget det,
baula han så fælt at dette ble første og siste gangen Bussi vågde seg inn i kammerset.
De bodde mange ganger hos Guttorm i Bussis oppvekst. Flere av Bussis beste
barndomsminner er knyttet til Guttorm og gården hans. Noen ganger reiste andre i slekta
sammen med Bussis familie. De satte også stor pris på Guttorm. Mange andre tok også
inn hos ham, det virket som døra hans sto åpen så snart reisende kom. Bygdefolket hadde
ikke Guttorm den samme kontakten med. Bussi tror han kanskje ikke følte seg respektert.
Nær familie hadde han heller ikke. Bussi tror han så på de reisende som sin familie.
Et år på seinvinteren var familien på tur fra Nordfjord og hadde tenkt seg videre til
Stavanger. De overnatta i et stort pensjonat i Leirabakkene. Bussi husker de kjørte
rattkjelker i Leirabakkene hele kvelden. Dagen etter skulle familien reise til Guttorm,
de hadde tenkt å bli der noen dager. Men Guttorm var ikke hjemme. Familien
tok da inn hos en som het Henrik, og som de kjente. Utpå kvelden kom det noen
fulle folk til Henrik, de likte ikke reisende, og begynte å prate om at de skulle jage
dem ut av bygda. Et par av dem dro for å hente flere. Henrik kom til Hilmar og
sa at de måtte dra, for disse karene mente alvor og han klarte ikke å stoppe dem.
Det var blitt sent på kveld og de dro ned igjen til Guttorm, som da hadde kommet hjem.
Han ble olm da han hørte om karene som ville jage de reisende ut av bygda. Litt etter
hørtes støy og bråk ved vegen, det var noen som ropte og skjelte ut både Guttorm og
Bussis familie. Laura sa: «Herregud, de følger etter oss.» Guttorm «baula» mot veggen,
gikk inn på kammerset og hentet Kragen. Han gikk ut og skjøt et skudd i lufta. Så
gikk han ned i knestående og sa: «Jeg skyter viss dere ikke forsvinner.» Folka forsvant.
Like etter hørtes på nytt folk ved vegen. Guttorm gikk ut igjen og skjøt nok et skudd i
lufta. «Nå må du roe deg, Guttorm, det er lensmannen og betjenten som er her.» «Det
kan hvem som helst si. Jeg ser dere ikke tydelig nok og vet ikke hvem dere er. Kom dere
vekk.» Lensmannen og betjenten – for det var dem som nå hadde kommet – fant det
tryggest å dra. Bussi hørte aldri noe om at denne saken fikk noe etterspill for Guttorm.
Frå boka «Den magiske reisa» av Bjørn Sivesind med løyve frå forfattaren.
Knut Medhus
56
Slåttonn på Rangdistølen
Hver sommer fram til midten av 1980-tallet ble Rangdistølen borti Vestlia,
tilhørende Helleteigen gård i Lio, slått med ljå. Faren min, Hermann O. Teigen
f. 1913, ryddet på slutten av 1950-tallet en god del skog der borte, slik at det ble
et større areal man kunne slå. Til sammen cirka åtte mål.
Slåttonna på Rangdistølen ble gjort etter at vi var ferdig med slåtten hjemme. Faren min
skrev hver sommer opp på veggen inne i løa når vi begynte å slå der borte. Dette gjorde
han helt fra barndommen sin. Det tidligste vi begynte å slå der borte var tørkesommeren
1947. De mange soldagene dette året gjorde at vi begynte å slå der borte allerede 7. august,
mens vi i 1963 begynte å slå der borte 9. august. De andre årene varierte fra 10. august
og fram til 3. september.
Da vi skulle slå på Rangdistølen måtte vi ha med oss godt med nyslipte ljåer bort dit.
Faren min hadde nok alltid med seg 5-6 sylskarpe ljåer bort dit de dagene selve ljåslåtten
sto på. For han slo gjerne hele dagen, og da brukte han fort 2-4 ljåer på én dag, hvis
ljåen ble skjemt. Blant annet ved å komme borti en stein, så ble ljåen gjerne skiftet ut
hvis det var et skikkelig «steinhugg». Derfor ble det ofte slipt opp både sju og åtte ljåer
dagen før første slåttonn der borte. Det var drepen, for det var jeg som dro slipesteinen.
Opp til over én time under trevstrappa for å dra slipesteinen. Det var utrolig kjedelig,
som unge og tenåring.
Pappa dro ganske tidlig bort på stølen, men likevel sjelden før klokka sju, halv åtte.
Det var annerledes hjemme når han slo med ljå, da kunne han være oppe ved tre-tiden
for å slå, mens det fortsatt var dugg i gresset. Og han var ikke alene om det. Husker
pappa snakket om at Knut i søre Pukerud var ute på jordet og slo med ljå før klokka fem!
Fram til cirka 1960 ble alt gresset på Rangdistølen tørket på bakken. Grunnen til at
det ikke ble hesjet var nok mye fordi gresset var kort og ikke særlig egnet for hesjing. Men
etter at pappa ryddet en god del skog der borte på den tiden, fikk vi en del staur, og vi
begynte å hesje. Og i tillegg begynte pappa å gjødsle mer, blant annet med kunstgjødsel.
Og det ga lengre og mer gress.
Når pappa hadde slått ett par dager var også vi andre med i slåtten der borte. Enten
at vi hesjet eller at vi raket og bredde høyet utover for tørk. Slåttonna der borte varte en
del dager for høyet skulle også inn i løa. Noen ganger fikk vi ikke tørket alt høyet før
langt ut i september, hvis været var ustabilt.
Det kunne være lange og harde dager der borte. Slåttonna på gamlemåten var fysisk
arbeid. Vi hadde bestandig smurt med oss niste. Og mamma og pappa drakk kaffe inntil
maten, mens søsteren min Kirsti og jeg drakk saft. Der borte hadde vi en gammel liten
kaffekjele, og kaffen ble varmet på bålet. Rett utenfor løa var ildstedet, og kaffekjelen
ble hengt over bålet på en kvist. Noen middag hadde vi aldri med oss bort dit. Mulig
mamma lagde middag når vi kom hjem om kvelden, men akkurat det husker jeg ikke.
Det var jo kun en løe på Rangdistølen og derfor måtte vi gå frem og tilbake hver dag
57
vi drev med slåttonna. Og veien kunne være like strevsom som selve arbeidet. For etter
en lang arbeidsdag var det rundt tre kilometer hjem igjen. Mye nedoverbakker riktignok,
men desto mye oppoverbakker bort på Rangdistølen på morgenkvisten.
Det var kun en sti bort til Rangdistølen fra den gamle Skurdalsveien. Og derfor kom
vi ikke fram dit sommerstid med hest og vogn. Av den grunn ble høyet dradd inn på løa
på ei kjerre med store vognhjul. Det tok si tid, i alle fall mer enn om vi hadde hatt hest
og høyvogn å lesse på. De siste årene der borte ble riktignok høyet, hvis det var mye tørt
på en gang, kjørt inn med hesten på en høyslede. Etter at faren min hogde ned mye skog
og begynte å gjødsle mer der borte, ble også løa for liten. Vi fikk ikke alt tørrfôret inn i
løa lenger. Derfor hadde vi bestandig en større stakk med høy der. Og denne høystakken
ble ganske stor, i alle fall tre meter høy og kanskje rundt fire meter i diameter i bunn.
Høystakken ble gjerdet inn slik at elgen ikke skulle komme og ete opp fôret.
Kan legge til at de i søre Pukerud også slo stølen sin i Vestlia på 1950- og 60-tallet.
Og jeg husker at både Knut og Gunhild Pukerud gikk beineste vegen «nødrefram» over
garden vår, for å komme seg bort på stølen. Også de to tror jeg dro fram og tilbake hver
dag mens de drev slåttonna der borte.
Henting av høy på Rangdistølen
Hver vinter måtte pappa hente høyet vi hadde slått på Rangdistølen. Det var mange
høylass som han kjørte med hest og slede, med karmer på sidene, slik at lasset ble relativt
stort. Det varierte litt fra år til år, men fra 1960-årene og utover var det nok rundt 8-10
sledelass han kjørte hjem hver vinter. Han rakk bare ett lass om dagen. For det var lang
og bratt vei, seks kilometer tur/retur, og det tok si tid. Han dro av gårde ved tolvtiden
med hest og slede og var ikke hjemme igjen før ved tre-tiden. Alt etter som hva slags føre
det var bortover i skogen. Hadde det blåst eller snødd en del, tok det gjerne noe lengre
tid enn om veien var hardtråkka og fin. For da hendte det at pappa måtte måke snø for å
komme fram. Var det store snøfonner var det sjelden pappa sendte hesten rett utpå. Han
måkte gjerne litt opp først for å spare hesten for krefter, og for at veien skulle holde seg
bedre. Det var et slit også å få hjem dette høyet, vinterstid. Særlig da man skulle brøyte
vei bort dit. Derfor passet pappa på å kjøre dette høyet hjem før det ble alt for mye snø.
Men noen ganger kom det godt med snø tidlig på vinteren. Da kunne det hende at det
var én meter snø mange steder, i alle fall der hvor det hadde føyket. Og da tok det gjerne
ett par, tre dager å brøyte kjørevei bort på Rangdistølen. Da måkte pappa mye i tillegg
til at hesten måtte brøyte seg gjennom snøen. Men veien og snøen frøs raskt til, slik at
det ble god kjørevei etter at det var kjørt der ett par ganger. På denne tiden, 1950- og
1960-tallet, var det kjøreveier med hest borti Vestlia hver vinter. Men på 1970-tallet ble
det mindre og mindre av det. Det var kun pappa og Knut i søre Pukerud som var borti
Vestlia med hest da. Fra midten av 1980-tallet ble det ikke mer kjørevei for hest borte i
Vestlia. Ingen drev slåttonn på stølene lenger, ei heller var det skogsdrift med hest. En
epoke var over.
Thorleif Teigen
58
I bygget til venstre starta Hol bilverksted opp og var der til Oslo lysverker kjøpte bygget.
Foto: Widerøe. Utlånt frå Hol bygdearkiv.
Læregutt på Hol bilverksted
høsten, vinteren og våren 1948-49
Gunnar Rolstad f. 1934 fortel her nokre glimt frå hans læretid på Hol bilverksted
(som du finn heile soga om i boka «Bak rattet») og minner frå fyrste møtet med
anleggslivet ved Stolsvassdammen.
Vi var 4 stk. fra Hovet som jobba på Hol bilverksted. Verksmester Koppang, kontorsjef
Ola Dalen, snikker og bilmekaniker Kristian Dalen og undertegnede som læregutt. Jeg
gikk for presten den vinteren en gang i måneden, men skulka et par ganger for bilinteressa
var nok større enn interessa for kristendommen. Jeg husker en gang jeg skulket presten
og heller var på verkstedet. Den som samme dag kom på verkstedet for å skifte olje det
var nettopp presten. Jeg kjøpte en stor pose med epler på Hol Handelslag til presten og
ba pent om unnskyldning med at det var mye å gjøre på verkstaden. Samtidig så jobba
Aslak Sletto og en bilmekaniker fra Oslo som het Rudi. Jan Tingstad jobba som lagergutt
og altmuligmann. Det året jeg jobba der bygde vi en ny buss til Hol Bilselskap. Men det
var nok Kristian Dalen som var tusenkunstneren og gjorde det meste. Kristian hadde
en gammal Chevrolet kabriolet som han monterte ei hytte på fra en bil som het Essex.
59
Chevroleten hadde ikke vannpumpe så når det var 30 kalde så frøys radiatoren og da
måtte vi rygge fra Hovet til Djupedalen. Når han ikke fikk start på Chevy`n, måtte
jeg sykle i 25-30 kuldegrader til Djupedalen tur retur. Den gang fikk vi anvisning fra
lensmann Tvedt på 5 liter dunder (sprit) til å rense bremser på bussene. Det hendte nok
at bussen fikk en halv liter mens resten gikk med til sosialt samvær. Husker spesielt en
gang jeg skulle slipe ventiler og ventilseter på en Chevy hvor Rudi sa at ventilen hadde
en vinkel på 35 grader, men det var 40 grader og det oppstod et stort problem. Sørensen
& Balchen i Oslo måtte få nye ventiler fra Amerika. Rudi hadde nok rensa litt bremser
den dagen…!
Jeg husker dette var det året jeg begynte å røyke. Vi hadde en utedass på nordsida av
verkstaden. Der gjemte jeg Blue Master`n min. Det var ikke uvanlig at jeg som 14 åring
låg ute i snøhaugen i 25-30 kalde og bytta bakfjør på en buss. Som fyring hadde vi en
stor tyskerovn som kom fra ei brakke på Haugastøl. Jeg var fyringssjef og fyra med ved,
men oppfinnsom som jeg var, lodda jeg på et rør fra en 5 liters kanne som jeg fylte med
spillolje som drypte sakte og sikkert ned på veden som var gamle forskalingslemmer
fra Høyer Ellefsen som bygde Stolsvassdammen. Apropos Stolsvassdammen. Onkelen
min kjørte lastebil med sand fra Rødungen til Stolsvann. Hallingdal hadde ikke nok
lastebiler så de måtte rekvirere 20 leievogner fra Oslo. De kom til Stolsvann en sein
kveld og alle hadde nok fått anvisning på dunder for ingen var skikka til å kjøre bil. Så
hallingdalsjåførene hadde mer enn nok med å dra Oslo bilene på veien att. Jeg var jo
bare 11 år den gangen, men jeg husker de sendte en bil rett tilbake til Hønefoss for å
hente ny forsyning. Sommaren 49 gjette jeg kviger i Iungsdalen for Erling Brattåker, og
Jan Tingstad lå på Flyane og gjette sau for Erling. Husker Lensmann Tvedt pluss et par
prominente personer fra Hønefoss var inni fjellet på reinsjakt. Lensmannen hadde en
34 modell Ford som Jan og jeg drog ut coil-ledningen på så når jakta var over låg Jan
og jeg bak en stein på Nedrejordstølen og observerte! I 1950 drog jeg og en kamerat,
Arne Helmer Olsen til sjøs og så verden i 2 år. Vi kom som sagt til Hovet i 1945 og mor
åpna frisørsalong på Håkonset Hotell. Siden gifta ho seg med Martin Foss og flytta til
Heimsil 2 og Gol.
Vi bodde på et hotellrom i 2 etasje og frisørsalongen var i ei liten stue som låg ved
bekken/Håkonsetkløppe. Hun klipte anleggskarene på Stolsvann for det meste. Da fikk
hun sitte på med en lastebil opp og etter en lang dag gikk hun fra Stolsvann til Hovet
om kvelden. Det var andre tider den gangen. Hun gikk jo opp og ned til Sisseldalen.
Stri marsj det også.
Gunnar Rolstad.
60
Sander skredder og andre skotter
1. Han het Sander, og var sønn av Sander. Han het derfor Sander Sandersen, født i
Skottland, gift med ei jente fra Vestlandet i året 1593 i Gol. Og der ble han. I Hallingdal
var det en del som fra gammelt av kalte seg «skottadn» fordi de stammet fra Sander
Sandersen – eller Sander Skredder som han står i dokumenter fra den tiden.
Skotter var populære her i landet. Folk fra Orknøyene var skotter i navnet, men ble
behandlet som nordmenn. I 1186 taler kong Sverre i Bergen og sier at orknøyske kjøpmenn
er velkomne fordi de fører med seg varer landet ikke klarer seg uten, i motsetning til
tyskerne som bringer fyll og bråk. Språket på Orknøyene, kalt norn, var likt norsk til langt
inn på 1700-tallet, så lenge Orknøyene var en del av Bergens nærområde, og de handlet
tollfritt i Norge. Det var ikke langt å reise. De seilte i fire døgn til det mange oppfattet
som hjemlandet: Bergen, vestlandsbygdene – og indre dalføre. Orknøyene har lenge vært
skotske i styring og stell, og siden 1603 forent i felles kongedømme med England, men
selv nå i 2012 har Orknøyene et flagg som til forveksling ligner det norske. Forskjellen
er bare at det hvite i korset er gult.
Folk på Orknøyene ble skotske på grunn av et kongelig ekteskap og dårlig diplomati.
Hun het Margrethe og var vakker, vennlig og fornuftig, blir det fortalt, da hun ble
forlovet med han som skulle bli James III av Skottland, med Orknøyene som medgift.
Hun var dattera til Christian I av Danmark-Norge. Det var franskmennene som hadde
ideen. De så det i et maktpolitisk perspektiv. Med et slikt ekteskap ville båndene
knyttes mellom Frankrike Danmark/Norge, og Skottland, rettet mot England, en felles
motstander i mangt og mye. Det hadde seg slik at James II av Skottland i november
1458 ba ambassadørene sine i Frankrike om hjelp til å forhandle fram en avtale med
Danmark/Norge. I følge Perthavtalen fra 1266 skulle Skottland betale nordmennene
en årlig pensjon, men den var ikke gjort opp siden 1426. Skottene ville likevel gjerne at
skandinaviske land var åpne for næringsaktivitet, ikke minst i forhold til Norge, blant
mye annet på grunn av tømmeret de trengte. Det ble foreløpig med samtalene, men i
oppsummeringen understreket franskmennene betydningen av et kongelig ekteskap hvis
Skottland og de nordiske landene under danskekongen skulle bli allierte og handelen
skulle få flyte fritt.
Både James III og Margrethe var umyndige i mange år etter, men hensikten var klar
og konsekvensene lot ikke vente på seg. Skottene ønsket, med fransk støtte, at Margrethe
skulle bringe med seg Orknøyene og Shetland som medgift til sine etterkommere, og
skottene skulle slippe å betale mer penger til Norge. Danskekongen fikk det endelig slik
til at han skulle betale 60.000 floriner i medgift da Margrete ble gifteferdig i 1469. Han
hadde bare en femtedel av dette å rutte med. Som garanti for resten satte han Orknøyene
i pant. Og slik ble det.
William Sinclair var den norske jarlen på Orknøyene da, men allerede i 1473 overtok
skottene styring og rettigheter på øyene før det var formelt grunnlag for det. Temmelig
61
tafatt tok danskene saken opp, men realitetene var avgjort på forhånd før avtalen trådte
i kraft den 5. mai 1494 da James III stadfestet den.
Motivene for at mange forlot øyene er ikke lette å finne, for samme person opptrer ikke i
begge nasjonenes kilder – normalt bare i dansk/norske. Derfor er det også vanskelig å vite
hvor de kom fra. I kildene er de ofte gjenkjennelige ved navn som Alexander (Sander),
Clemet, David, Thomas, Andrew, Richard. Der det er mulig å stedfeste, finnes det
nesten ikke folk fra det skotske høylandet. Tilsiget av skotter var ganske jevnt, uten å
være preget av høydepunkter under kriser. Lite tyder på at religion var avgjørende, men
det er godt mulig at troen var medvirkende i en tid hvor det var strid om Maria Stuart,
den katolske dronningbrikken i det politiske spillet. Skotter som kom til Bergen var nok
for det meste katolikker.
Orknøyene hadde omkring 20.000 innbyggere den gangen, flere enn nå. For skottene
var Bergen porten inn i landet. Bergen ble nesten invadert av skotter på 1500-tallet. I
perioden 1613 til 1710 var halvparten av skottene fra Orknøyene. En del bosatte seg
i Bergen, men mange ble trelasthandlere i fjordene på Vestlandet. De som bodde i
byen, drev med detaljhandel på bygdene også. Skottene og hanseatene var de to største
utenlandske gruppene i Bergen. Bergen kunne like gjerne bli kalt skottenes by som
hanseatenes by, i følge Nina Østby Pedersen. Fra Christian I’ side var det bevisst politikk
å bringe skottene inn som motsats til tyskerne. Han fulgte dermed kong Sverre i denne
saken. Det førte til strid.
Natt til 9. september 1523 forsøkte tyskerne å fordrive skottene fra byen. De gikk
til angrep på Strandsiden, plyndret dem, herjet og røvet, og tok noen til fange. Det var
skotske skreddere, vevere og kremmere som bodde der, i det som ble kalt Skottebyen,
hvor vi i dag kan finne Skottegaten, ved Nøstet på Vestsiden av Nordnes. Skottene var
en betydelig del av det bergenske skredderborgerskapet. En av dem som ble overfalt den
septembernatta het Sander Skredder. Det er ikke
«vår» Sander. Han er ennå ikke født. Alexander
– fornorsket til Sander – var svært utbredt i
Skottland på denne tiden. Vi finner for eksempel
en Sander Sanderson som blir borger av Bergen i
1617, og han er ikke «vår» Sander. Torstein Seim
har fortalt meg at «Sander skredder oc hans hustru
Maritte» er nevnt i dagboka til Absalon Pedersson
Beyer, på datoen 24. november 1563. Det er heller
ikke «vår» Sander.
Det var klare motsetninger mellom hanseater og
skotter på den tiden, slåssing på byen og nidviser
som er tatt vare på til denne dag: for eksempel i
Kården, som skal ha tilhøyrt Sander, kom
nidskriftet «Den Norske So», om «rotter og skotter,
attende til Hol i 1988 etter å ha vore i USA
hundefor og orknøyinger, som er til en viss nytte,
mange år. I dag på Hol museum.
men til største skade» – skrevet av en viss Sabinius.
Foto: Bjørn Furuseth.
62
Og det finnes skriftlige klager over skotter som lot som om de kom for å kjøpe tømmer,
men i praksis orget seg inn på hanseatenes privilegier. Helt ok, sa Christian I da han
hadde noe å si. Men han måtte rømme landet i 1523, og fikk politisk asyl i Skottland. Det
satte bergenserne i beit. Som kommandant i Bergen hadde Vincents Lunge en styrende
hånd med i handelen med andre land. Han ba i 1525 Fredrik I om instrukser når det
gjaldt forholdet til Skottland, og det viser at forholdet var gått over til å bli et problem.
På Vestlandet er perioden fra 1500-1650 blitt kalt «skottetiden».
Juridisk og administrativt hørte Hallingdal til Bergen fram til 1525 da dalen ble en del av
Akershus len – før de ble en del av Bragenes len, det som i dag tilsvarer Buskerud fylke.
I lang tid fortsatte Vestlandet å være viktigst for Hallingdal – særlig for de vestligste
bygdene. Det er derfor rimelig at det fulgte med en og annen skotte over fjellet, som
var enkleste veien.
I en håndskrevet slektskrønike som jeg har etter min farfar S. Reinton står det følgende:
«I Skottland levde ikring aar 1500 ein mann som heitte Sanders. Han hadde ein son.
– Sander Sanderson som var fødd ikring 1555. Han kom hit til Noreg i dei tidom,
daa det derburte var noko leide religionsforfylgjingar. I Hesjedalen innved Oslo
vart han kjend med ei gjente som heitte Ragnhild Asgautsdotter. Ho fylgde med
han upp til Hallingdal, og i Gol vart dei gifte i 1593. Dei budde der i 8 år og kom
so til Stavehaugen i Aal. Han var skredder. Daa han var omframt flink til aa skriva,
vart han i 1606 tingskrivar i Aal og Hol…
– Sander Sanderson var fødd i Stavehaugen 1604, men fylgde far sin til Røo, budde
der og døydde etter 1677. Han var stor og sterk og ein hidsig kar. Var skredder som
far sin, men dreiv og mykje handel med gardar og aatte mange eigedomar baade i
Hol, Aal, Gol og Nes. I 1644 blir han nemt som lensmann og segni segjer, at han
og forretta som sorenskrivar».
Så langt min farfar, i følge den håndskrevne julegaven til barna fra 1923. Ut fra kildene
er det ingen som kan vite noe om hva som var motivet for å komme til Norge – langt
mindre hva som drev en skotte til Hallingdal på 1600-tallet. Det var ved begynnelsen
av den lille istiden, som nådde bunntemperaturen i 1650, og ikke kom seg før i 1850.
Hallingdal var både et isolert og stagnert samfunn, med kalde vintre og mye nedbør.
Det er heller ikke skriftlig belegg for å si at det var religionsforfølgelse som var motivet,
selv om det er mulig. Den protestantiske opposisjonen begynte å gjøre seg gjeldende i
Skottland omkring 1520, og Patrick Hamilton ble brent på bål i 1528 som reformasjonens
første martyr. Noen protestanter og humanister var truet, og reiste om de kunne.
I 1567 kom to bevæpnede skip fra Skottland til Bergen. De hadde ingen papirer. Blant
besetningen fant myndighetene en mann ved navn James Hepburn. Det var jarlen av
Bothwell som hadde giftet seg med den skotske dronningen Maria Stuart fire måneder
tidligere. I følge egne opplysninger var han på vei for å søke hjelp for å få løslatt dronningen
fra sitt engelske fangenskap. Jarlen var i 1567 utnevnt til hertug av Orknøyene, som legalt
fortsatt var en del av Norge. Han kunne derfor bli behandlet som norsk undersått og
63
ble en diplomatisk knute. Formelt ble han arrestert for ekteskapsbrudd overfor en norsk
dame, og døde som fange på Dragsholm slott i Danmark, som nå er hotell, – hvor han
er blitt redusert til et uhøytidelig spøkelse.
Men Sander var skredder, og av skredderslekt. Håndverkere og omreisende handelsmenn
med navn som sluttet på -sen, og med bakgrunn fra Orknøyene, vrimlet det av i Bergen
og på Vestlandet ellers, i dagens Skåne, og i Danzig. Det var vanlig at de var skreddere
og vevere. Tøyer var den viktigste varen skipene brakte med seg vestfra. De som bosatte
seg i Bergen drev kramhandel i bygdene som attåtnæring. Så Sander kom nok første
gang vandrende over fjellene som skredder og kremmer. En opplysning er feil i teksten
til min farfar. Sander fant nok kona si i Hesjedalen, men det ligger i retning Bergen, ikke
Oslo. I en artikkel i avisa Hallingdølen skriver Jon Sandsmark at han finner det rimelig
at Sander Sandersen er sønn av borgermesteren i Helsingør i 1560, Sander Leyl. Det
var mange skotter i Helsingør, men det er lite sannsynlig at sønnen til borgermesteren i
Helsingør skulle ende opp som skredder i Hallingdal. «Eventuell «etterrøkning» må en
ættling av Sander ta på seg,» skriver han. Det gjøres herved.
Min onkel Lars Reinton har gått videre på saken i bygdeboka for Hol og gitt Sander
Sandersen et lite underkapitel. «Sander Sandersen barnefødt i Skoettland» står det i et
vitnemål fra 1633. Han kom først til Gol i 1593. Han fór i hele dalen som skriver, og
vikarierte for flere sorenskrivere, står det skrevet. I lensregnskapene blir han omtalt
som «Sander skredder». Velstående ble han ikke. I skussmålet fra 1633 står det: «Er da
fremkommen Sander Sandersen barnefødt i Skoettland som klageligen foregav hans
tilslagne gamle alders svagelighet och armodsligheds tilstand, således at han nu i denne
tilslagne dyre tid som vi samtligen her tilfjelds ere udi geråden, ikke vidste sig och sin
fattige quinde av deres henders arbeide at kunde ernære eller mere deres daglige føde och
klæder betjene…» Henvisningen til «deres henders arbeide» forsterker inntrykket av at
han var omreisende skredder i Hallingdal, og at det var vanskelig å leve av det.
Lars Reinton gjengir et bilde som han har tatt av Sander Sandersens stridshammer. Selv om
den er i slekt med den hammeren guden Tor brukte i norrøn mytologi, med en hammer
på den ene siden og en hakkelignende spiss på den andre, og kunne brukes som våpen,
hadde denne varianten et langt skaft slik at den også kunne være vandringsstav, og den
var ikke uvanlig på landsbygda på 1600-tallet. Kanskje har den tilhørt «vår» Sander.
Kanskje ikke. Hol Museum har mottatt et dekorativt håndvåpen som kalles «Sanders
dolk». I følge Gjermund Fjeld, Rustmester ved Forsvarsmuseet, er dette en typisk kårde
fra 1700-tallet med messingfeste, med inskripsjoner og mønster som var vanlig på sverd,
sabler og kårder fra midten av 1700-tallet og framover. Den ble laget et par hundre år
etter at «vår» Sander var død.
Sander kom neppe til bygdene aleine. Skotter lagde kolonier, enten det var i Bergen eller
det var på landet. I Sunnhordland dannet det seg en koloni rundt familien Rustung
på 1500-tallet, for eksempel. I tillegg til Sander, finnes Clemet som navn i Hallingdal.
Historien om Clemet hører til mytenes verden. Den er ikke dokumentarisk belagt som
64
Stridshamar som også skal ha vore Sander sin.
historien om Sander, og minner om en Romeo-og-Julie-fortelling av Walter Scott. I
følge tradisjonen flyktet grev Clemet og grevinne Belju fra Skottland til Nes, hvor de
kalte seg Devegge – angivelig fordi frua kom fra MacLeodklanen på Dunvegan Castle.
I 1967 ble det arrangert et skotsk-norsk slektsstevne i Nesbyen basert på denne myten.
Fra presten MacLeod i Newcastle er myten sannsynliggjort gjennom historien om Jarlen
av Argylls eldste sønn som omkring 1430 drepte et medlem av familien Fraser i duell.
Han flyktet først til Hebridene, hvor han fant Mary av MacLeod. Marys mor tilhørte
Fraserfamilien, og noe ekteskap kom ikke på tale der i gården. Etter en tid skal de to
kjærestene ha giftet seg og flyktet til Norge. Greven lagde seg navnet Clemet, etter
skytshelgenen St. Clement. Mary lagde seg et navn basert på Argyllernes familienavn
Cambel, som ble til Bella, og de kalte huset Dunvegan, som siden via Døvegge ble til
Devegge.
MacLeodklanen på Skye har en meget lang historie, full av myter og fortellinger.
Dunvegan er det eldste slottet i Skottland. Der har de et magisk banner, silkeflagget
«The Fairy Flag» – Alvebanneret – som beviselig er laget bare tre-fire århundrer etter vår
tidsregnings begynnelse i Midt-Østen. Legenden sier at det nå så gulfalmede silkeflagget
kom med alvene. Andre sier at det skal være brakt til de kanter av Harald Hardråde,
som var ved keisergarden i Konstantinopel, før han ble konge i Norge og falt og tapte
banneret og livet ved Stanford bru i 1066, og dermed endte vikingtiden, og la veien
åpen for normannernes England. Les gjerne mer om MacLeod-klanen og Alvebanneret
i Kirsti Jaregs bok.
Myten er også sannsynliggjort gjennom et punkt i Perthavtalen mellom Skottland og
Norge som sier at skotter kunne finne tilflukt i Norge i et år om de hadde begått et
mord. Denne merkelige bestemmelsen ble antagelig skrevet inn for å motvirke blodhevn
og ættedrap. Selv om forbindelsen mellom Dunvegan på Skye i Hebridene og Devegge
i Nesbyen virker konstruert, så fantes det en Clemetslekt som også spredte seg til Hol.
«Clemet-ætta i Hol blanda seg snart med Sanderson-ætta, idet sonedotter til Johannes
Clemtson på Larsgard vart gift med soneson til skottlendingen Sander Sanderson, Guttorm
Sanderson Røo, som med henne fekk Larsgard», skriver Lars Reinton. Dølene var stolte
av skottene sine. Lars Reinton skriver: «Ætta hans (Sander) som enno sit på Røo, og elles
er spreidd vidt ikring i øvre Hallingdal, har gjeve Hol mange dugande menn; i eldre tid
likte dei gjerne å kalle seg «skottadn».
65
Jeg levde mine første år på gården Skottebøl
i Ål, hvor min farmor kommer fra. Den ble
kjøpt av brødrene Lars og Torgny Reinton
i 1941. Det er ingen lettdrevet gård. Når
Palludan skriver i 1744: «I Hallingdal er
ager og eng med megen sten beblandet»,
så gjelder det ikke minst Skottebøl. Det
skrives og sies at navnet kommer fra Skopti,
et mannsnavn som ikke lenger er i bruk.
I sagaen finner jeg Skofte, fra Vestlandet
på 1000-tallet. Fra 1593 finnes det et
dokument hvor navnet ser ut til å ha blitt
skrevet Skofftebøl. Det er ikke urimelig at
navnet betyr «stedet der det bor skotter»,
akkurat som vi i Bergen hadde Skottebyen.
Antallet skotter i Bergen falt fra ti prosent
av befolkningen på 1500-tallet – omkring
1.500 personer, til to prosent i 1660 –
Riss av signetringen etter Sander Sanderson.
omkring 300, blant annet som resultat av
Frå Holsboka.
striden med hanseatene. Mange hundre
måtte finne seg arbeid andre steder, og det
er ikke sannsynlig at de reiste tilbake der de kom fra. På Orknøyene var også folketallet
synkende, og mindre i dag enn den gang.
Noen har ment at ordet «skotte» ble brukt synonymt med «kremmer og håndverker»
fordi det var så mange av det slaget, men J. Dow har argumentert overbevisende mot
det. En skotte som nevnes i samtidens kilder i Norge er en person som kommer fra
Skottland. Det var annerledes i Polen, hvor det også var mange skotter. En av gårdene
som ble tilført Skottebøl i moderne tid, ble kalt for Belluteigen. Frie assosiasjoner fører
Bellas beitemark til «grevinnen» fra Nesbyen.
Sander Skredder gikk omkring i ei trøye som rakk til gulvet og han hadde en tresnutet
hatt med rund, lav pull. Men det står ingen steder beskrevet hva skredderen sydde.
Vi vet at båtene til Norge i alt vesentlig fraktet ull og tøyer fra øyene i vest, og at en
stor del av skottene som kom til landet var vevere og skreddere. Det er da kanskje ingen
tilfeldighet at det er en slående likhet mellom rutastakken (hverdagsbunaden) i Hallingdal
og skotske tartaner, slik vi også kan se likheter mellom tartaner og rutaliv og stakk i
Romsdal og Gudbrandsdalen.
Tartan er stoffer av ull vevd i rutemønster i flere farger. Slik var tradisjonen både nord i
Irland og i Skottland allerede på 1500-tallet. Tartaninspirerte plagg har hatt en voldsom
ekspansjon, ikke minst representert ved klesmerket Burberry, men Hulda Garborg
mente i sin tid at det ikke var fint nok, og fremmet den empirepregede varianten som nå
66
knyttes til kvinner i Hallingdal, og som hun selv har på seg der hun er pent malt innen
fire rammer og pynter opp Det Norske Teater i Oslo. Selv er jeg ikke i tvil om at den
tartaninspirerte hverdagsbunaden er den vakreste, og det er den jeg husker fra min tid i
dalen. Kjerringene – «kjerring» er ikke nedlatende i Hallingdal – satt på utstilling og så
ubekvemme ut når de hadde festbunaden på. Det var hverdagsbunaden de bevegde seg
i. Det er slik jeg minnes det var for femti år siden, da bunaden for mange var vanlig til
hverdags, og fortsatt har jeg mer glede av å se rutastakken enn Hulda Garborg-varianten.
På 1700-tallet utviklet kilten seg som et nasjonalistisk symbol i Skottland. Foran på kilten
bæres sporran, som fungerer som lomme. Den klassiske sporran – det finnes moderniserte
varianter – er til forveksling lik veskelåsen på norske bunader.
En kristen dåp bringer med seg sølvkrus, hårbørste, serviettring, og mye annet nyttig.
Men når jeg ser på lista over dåpsgaver som faren min sirlig noterte ned, er det jeg fikk
av redaktør And. Mehlum som gjør mest inntrykk: som et tre uker gammelt spedbarn
fikk jeg to ti-øres frimerker som dåpsgave.
Da jeg ble døpt bodde redaktøren på gården Sandåker like ved. Hver formiddag ved
tolvtiden ruslet han ned til Ål stasjon for å lese aviser, drikke kaffe og røyke karva bla’.
Historien om Anders Mehlum, den vandrende redaktør, er en egen fortelling som må
berettes i en annen sammenheng. Han vandret i Hallingdal med bladet Nu som han
selv skrev, redigerte og solgte fra 1894 til 1932. Han skrev i Nu nr 9 i 1902, i det første
av mange portretter han skulle komme til å lage:
«Hotelejer Øye var kommen fra Lærdal, og Ætten skal stamme fra Skottland. En
Skotlænder Thomas MacLawn flyttet derfra til Norge, sandsynligvis i de skotske
Religionsforfølgelsers Tid, og slog sig ned i Lærdal. Som man ved, reiste desværre altfor
mange af vore norske Høvdingætter i Sagatiden over til Skotland, England, Irland
og Normandie. Endnu vitner en Mængde Ætts- og Stedsnavne i disse Land om den
framskudte Stilling norske Høvdinger indtog ved Samfundsdannelsen derborte». Men
Thomas Øye vokste opp i Nesbyen, på hotellet hvor poståpneriet lå, et av de faste
punktene til redaktør Anders Mehlum der han vandret bygdemellom på jakt etter stoff
og abonnenter. Den sokkeløse vandreren med frakkelommene fulle av godteri, kaffe
og rømmegrøt vakte morsinstinktet, og han ble godt tatt vare på når han kom innom
gårdene. Han var en oppmerksom mann, som de to ti-øres frimerkene jeg fikk til dåpen
viser. Han eide ikke så mye annet. Det var ikke bare jakten på nyheter og gode historier
som drev redaktør And. Mehlum. Han drev kampanjejournalistikk for Det patriotiske
Samfund som han var ildsjelen i. Han begynte å snakke om å danne et patriotisk samfunn
i Sudndalen i Hol i 1890, og fortsatte sørover. I Hol møtte flere hundre mennesker på
11 møter. Det skjedde mens de norske politiske partiene Venstre og senere Høire ble til.
De politiske partiene oppsmuldret nasjonstanken, hevdet redaktør And. Mehlum. Ved
stiftelsesmøtet i Drammens Børs i 1892 sa han at det pågikk en nasjonskamp i landet,
mellom hanseatene og det norske. Det måtte skapes et norsk aristokrati som torde å hevde
opphavet sitt. Norske ætter skulle danne en forbilledlig overklasse, ledet av familier som
67
utmerket seg med intelligens og initiativ. Fyndordene var: familie og fedreland. Han
brukte bibelske metaforer. Samfundet fikk fire hundre medlemmer, og sovnet siden hen. I
1906 våknet Det patriotiske Samfund til live igjen. Folk i Hallingdal ble med, og ga sine
æresord om at de ville leve høyverdig. De skulle støtte alt av nasjonal interesse og sette
Mehlumpenger i banken. Mehlum mente at han skulle få med alle respektable mennesker
mellom Hønefoss og Hallingskarvet. Ved tiårsfeiringen i 1916 hadde Samfundet 20 aktive
lokallag. Det hadde to tusen medlemmer, som tilsvarte abonnentene på Nu, og det sto
100.000 kroner på Mehlumkontoer rundt om. Men Mehlum brukte ikke pengene. De
ble brukt som sparing, og ble etter hvert tatt ut til privat bruk av de som satte dem inn.
Innen 1932 var foreningen mest et minne. Men vuggen til Anders Langes parti – senere
Fremskrittspartiet – sto i Hallingdal, hvor Anders Lange også var en populær gjest og
foredragsholder i sin tid.
Thor Gotaas skriver: «Det som kanskje opptok ham mest og som lå bak både Det
patriotiske Samfund og Nu, var hanseatenes makt i Norge. Mehlum hevdet at tyskættede
individer og slekter slo seg opp her til lands. Det rene norske nådde ikke så lett til topps
i konkurranse med embetsfamilier med utenlandsk opphav. Mehlum forherliget det
såkalt norske; odelsbonden og sliterne på landsbygda. Etter hans syn drev hanseatene et
intrigespill for å vedlikeholde sin posisjon og tilrive seg mer makt. Han så det og påtok
seg oppgaven med å varsle folket om hanseatenes edderkoppnett.» Det er verdt å merke
seg at hatet og frykten for hanseatene kunne mobilisere hallingdøler fire hundre år etter
at hansakontorene mistet sin dominerende stilling i Bergen. Det skulle vel mer enn én
skotte til for skape grobunn i fjord og fjell for så langsinte holdninger.
I sjuende ledd etter Sander Skredder dukker Reinton-navnet opp i dokumentet fra min
farfar. Det er oldeforeldrene til min farfar som overtar garden Reinton. «Då vart det
«Ola på Ola» så det tiss, i den tid eg var heime, var ikkje mindre enn fem som heitte Ola
Olson (Reinton), far, farfar, bror min og to farbrør,» skriver han. Det må ha vært tette
forhold. Min farfars far het da selvfølgelig Ola Olson Reinton, og min farfars mor het
Aagot Sjugursdotter øvre Reinton, datter av Sjugurd Olson øvre Reinton. Den eldste
av barna deres var min farfar Sjugurd Olson Reinton, som siden foretrakk å kalle seg
Syver, eller ganske kort S. Reinton, da han siden ble ordfører, kirkesanger og lærer i Hol,
i ettertid kjent som «gamleklukkaren».
Det har undret meg hva dette gårdsnavnet forteller. Den gjeldende forklaringa er at siste
ledd skal henvise til «to», gammelt norsk for avsats i fjellet. Det skal godt gjøres å finne
en avsats der disse tre Reintongårdene ligger. Grunnordet er det oldnorske tâ som referer
til faststampet plass foran huset, og har gitt opprinnelse til ordet «fortau» – egentlig
kvegvei. Innhegnet vei eller gressgang har utviklet seg til det mer alminnelige faststampet
jord, i følge Falk og Torp. Greit nok. Men –ton også kan henvise til tun, som tilsvarer
gårdsplass, innhegning, i grunnbetydningen i gresk og latins «festning» – durus – som
representerer makt. Det er trivielt at Reintongårdene er knyttet til et tun, men det er jo
alle gårder. Gårdene ligger heller ikke i noen spesiell innhegning eller inngjerdet hage.
68
Skottebøl, Skattebøl – var det skottar som gav namnet til garden? Her slik den såg ut sist på 1800 talet.
Foto utlånt frå Ål bygdearkiv.
Så det er ikke noe karakteristisk ved topografien eller i naturen som skiller denne plassen
fra andre gårder med tun. Men det er ikke uvanlig med – ton som endestavelse i navn,
og står også aleine, da skrevet som Thon.
Så er det «rein». Det mest endeframme er å se på ordet «reine». Det er en grasbevokst
jordstrimmel som danner en grense mellom åkre. Det kan også etymologisk være en
skogbryn. Heller ikke her er det noe karakteristisk ved gårdene som kan forklares på
denne måten. Reinton er ikke et ord som beskriver topologiske former, eller på annen
måte beskriver stedet. I tillegg kommer det at Reinton ikke er et navn som finnes på
noen annen gård i landet. Og det er for meg det avgjørende når jeg søker betydningen
et annet sted enn i topografien.
Tanken på at navnet hadde noe med Orknøyene å gjøre fikk jeg da jeg besøkte Stromness,
den nest største byen på øyene. Da hadde museet i byen en utstilling som fortalte om
Jack Renton, som var blitt shanghaiet i 1868 i San Francisco som ung sjømann, som
flyktet fra sitt flytende fengsel i en åpen hvalbåt og ble skylt i land på stranda på en av
Solomonøyene i Melanesia i Stillehavet. På grunn av sitt praktiske håndlag og vel også på
grunn av sin fysiske og mentale styrke, ble han adoptert av en hodejegerstamme som han
levde sammen med i åtte år. Han har etterlatt seg et halsbånd med 59 mennesketenner
og et minne på de kanter, som antropologen Nigel Rendall oppsøkte på samme måte
69
som mine onkler gjorde med slekter i Hol i Hallingdal: I fire år samlet han det som
fantes av muntlig historie om Jack Renton og sammenlignet det med det han fant av
dokumentasjon, og kunne formidle en helt spesiell historie om møte mellom kulturer –
som museet i Stromness videreformidlet på sin måte. Det er litt av en historie som hører
hjemme i en annen sammenheng, men ga meg et hint om at navnet Reinton kunne finnes
i liknende form andre steder. Endelsen – ton er også vanlig i skotske og engelske navn
og har da samme opprinnelse fra norrønt som de som finnes i Hallingdal.
Jeg finner en John Renton i dansk tjeneste under sjuårskrigen 1563-70, men det er ikke
et familienavn som går igjen. Derimot finner jeg Rainton som stedsnavn nord i England.
Her er naturreservatet Rainton Meadows med stort fugleliv, og her er det noen søvnige
landsbyer som heter Rainton Gate, West Rainton, East Rainton– og en gang har det
også vært et lite sted som het Middle Rainton – alle mellom Sunderland og Durham i
kulldistriktet nordøst i England. Dessuten finnes det en liten landsby som heter Rainton
i North Yorkshire like ved. The West Rainton and Leamside History Group kan fortelle
at navnet går langt tilbake, til vikingtidens begynnelse, til en av munkene som i året
875 bar St.Cuthbert fra Lindisfarne til Durham. I løpet av mange hundre år er navnet
skrevet forskjellig. Opprinnelsen var Reingwald, siden Reynington, Renington, Reynoton,
Reynton, Rainton, Reinton og andre varianter.
Historikere har anvendt danskers overfall på Lindisfarne den 8. juni 793 som innledningen
til vikingtida. Lindisfarne er ei øy utenfor Northumberland nordøst i England hvor et
kloster ble utgangspunktet for kristningen av den nordlige delen av landet. I klosteret
residerte St.Cuthbert, som var helgen og legende i levende live. Et nytt raid i 875 fikk
munkene til å flykte med St.Cuthberts relikvier, og endte etter sju års vandringer i
Durham. Her oppsto det en kult rundt St. Cuthbert. I 1104 ble levningene lagt bak alteret
i den nybygde katedralen. Relikviene var pakket inn i bysantinsk silke. I middelalderen
fikk St. Cuthbert politisk betydning. Han ble samlingsfiguren for regionen som ble Liberty
of Durham, senere kjent som Palatine of Durham, hvor biskopen av Durham hadde like
mye å si som kongen av England. Beboerne ble kalt haliwerfoic – helgenens folk.
Dette fikk konsekvenser, for i november 1569 okkuperte disse helgenens folk Durham
under ledelse av jarlene av Westmoreland og Northumberland, i et forsøk på å avsette
Elisabeth I og innsette Maria Stuart som dronning. Det gjorde de ved å holde en katolsk
messe hvor de behandlet de protestantiske symboler like nedlatende som vikingene på
Lindisfarne hadde behandlet det de fant av kristne symboler, i det som i engelsk historie
huskes som Opprøret i nord. Opprøret varte bare noen uker, men provoserte Elisabeth
I voldsomt. Hun forfulgte nådeløst alle ansvarlige. I East Rainton ble 6 henrettet, i
Durham 66. Alle som hadde vært med mistet jorda si og flyktet nordover. Fra Orknøyenes
hovedstad Kirkwall til Bergen tok det fire døgn over havet. Hvis det er riktig at det kom
skotter til Hallingdal på flukt fra religiøse forfølgelser, slik det står i opptegnelser og
historiebøker, så er det sannsynlig at det var denne begivenheten som drev dem så langt.
Fra 1558 var det slutt på den norske kirketradisjonen på Orknøyene også. Da kan jo noen
70
ha kommet fra Rainton der i landet, ryddet seg en plass i skråningen nord i Hallingdal,
og kalt plassen for Reinton i pur nostalgi.
Men om så var, så var de katolikker – av helgenens folk – og hadde god grunn til å holde
en lav profil, som det heter. Reformasjonen var nok en heftigere politisk sak i England enn
i Norge, men erkebiskopen forlot Nidaros i 1537 og nordmenn levde siden i en luthersk
statskirke. Så da er det ikke så rart at katolikker skjulte sine spor – om det var sånn det
var. Sander Sandersen og kjæresten var neppe de eneste skottene som kom til Hallingdal
omkring 1500-1600. Konflikten med hanseatene drev flere på flukt, og da var det gjerne
kremmere og håndverkere som først hadde prøvd seg i Bergen. Er det slik at noen kom
fra de stedene som kalles Rainton i dag, kan de ha havnet i dalen som følge av det som
i engelsk historie heter Opprøret i nord, og da dreier det seg om politiske flyktninger, på
flukt fra Elisabeth Is blodtørstige raseri. Selv om ingen dokumenter sier noe om hvor
navnet Skottebøl kommer fra, så skjuler det seg kanskje noen fortellinger i åker og eng
hvor det er så «megen sten beblandet», for å si det med Paludan.
Oslo 17.08.12
Per Olav Reinton.
Ref.:
– J. Dow: «Skotter» in Sixteenth-Century Scania.
The Scottish Historical Review, Vol 44. No 137. Part I (april 1965) pp. 34-51
– Hjalmar Falk og Alf Torp: Etymologisk ordbog over det norske og det danske sprog.
Bjørn Tingstrøms Antikvariat. Oslo 2006.
– Kirsti Jareg: Øyene i vest. Hebridene, Orknøyene og Shetland. Cappelen/Damm 2011.
– Yngve Nedrebø: Frå Skandinavias største by til strilane sin hovedstad.
Om folketalsutvikling og befolkningsgrupper i Bergen 1600-1900. Foredrag.
– Thor Gotaas red.: Anders Mehlum. Det beste om Hallingdal i Nu. Haug Forlag. Oslo 2005.
– Thor Gotaas: Livslang skrivekløe.
Historien om den vandrende redaktør Anders Mehlum. Spartacus Forlag. Oslo 2004.
– Pedersen, Nina Østby: Skotsk innvandring til Norge i tidlig moderne tid.
Hovedfagsoppgave i historie ved Universitetet i Oslo, høsten 2000.
– Nigel Randell: The White Headhunter. The story of a 19.th-century sailor who survived a
South Seas heart of darkness. Carroll&Graf publishers. New York 2003.
– S. Reinton: Reinton-ætti og Skottebøl-ætti.
Håndskrevet dokument som ble gitt som julegave til sønnen Torgny i 1923.
– Lars Reinton og Sigurd S. Reinton: Folk og Fortid i Hol. I: Frå Eldste tida til 1815, Av Lars
Reinton. Oslo 1954.
– Thomas Riis: Should Auld Acquaintance Be Forgot. Scottish-Danish relations c. 1450-1707.
Bind I & II. Odense University Press 1988
– Jon Sandsmark: Holingen Sander Sandersen. Artikkel i Hallingdølen 09.01.99
– T.C. Smout, N.C. Landsman, T.M. Devine: Scottish Emigration in the Seventeeth
and Eighteenth Centuries. I: Nicholas Canny: Europeans on the Move.
Studies on European Migration 1500-1800. Clarendon Press Oxford.
71
Kongeørna på Hallingstad
Ein sommardag 1955 vart Olav H Hallingstad firt ned til eit ørnereir i Blåbergi
i Hol kommune for å fange ein ørneunge som han og naboen Syver Hallingstad
ville ha i fangenskap. Slikt blir det bråk av!
Oppe på den stupbratte fjellsida sto Syver og styrte tauet mens Olav nærma seg ørnereiret.
Over dei begge sveiv mor kongeørn i store svingar og følgde godt med i det som skjedde,
men ho gjekk ikkje til angrep på
karane som var i ferd med å fjerne
ungen hennar. Så vart den vesle
dunkledde ørneungen frakta til
Nordre Hallingstad der den vart
plassert i ein romsleg revegard.
Den nye matfaren, Syver, tok over
ansvaret for oppseding og foring
av den unge kongeørna, son eller
dotter av ein representant for luftas
kongefamilie. Den var om lag ei
veke gamal då den kom til den nye
heimen sin som nok hadde noko
mindre svimlande utsikt enn reiret
Her er kongeørna nettopp ferdig med eit større måltid.
i Blåbergi sjølv om revegarden låg
Foto: Ukjent.
høgt og fritt oppe i Holsbygda.
Syver stelte godt med ørneungen.
Den voks raskt og var snart ein staseleg representant for familien. Den levde godt på
ferskt kjøt som vart gitt til matfar frå gardsbruka omkring og frå slakteriet på Geilo.
Då den vart fanga i reiret, låg det eit halvt lam der så mor kongeørn hadde vent ungen
til ferskt kjøt tidleg.
Mellom ørna og Syver vart det snart eit ganske spesielt forhold. Syver kunne etterkvart
gå inn i buret til ørna og den kom og sette seg på aksla hans og tok i mot mat frå handa
hans. Det kunne også virke som om ørna forsto beskjedane Syver ga til den. Etterkvart
vart det kjent over det ganske land at det var ei kongeørn i fangenskap i Hol og det var
stundesvis reine folkevandringa opp dit for å sjå på denne prektige kongen av rovfuglar.
For oss som var småtassar denne tida var dette ekstra spennande, ikkje minst når me kom
med mat og me fekk vera med å sjå på når den kasta seg over daude høner eller andre
dyr som vart levert. Me heldt oss på god avstand frå buret, for det sto ein viss respekt frå
denne mektige fuglen der inne sjølv om han var innestengt og ikkje kunne gjera anna
enn å eta og skite. Det siste imponerte også oss små då den av og til sendte avgarde sine
avleveringar svært langt!
72
Foreningen Dyrenes beskyttelse grip inn
All omtala av ørna på Hallingstad gjorde også at mange som var sterkt i mot å halde ville
dyr i fangenskap tok til å reagere. Foreningen Dyrenes beskyttelse begynte å interessere
seg for ørna, det same gjorde Reidar Brodtkorp, dyreven og dyrefilosof som han kalla
seg. Ein del journalistar i landsdekkande aviser begynte å skrive reportasjar om ørna og
vinkla det oftast slik at det vart negativt i forhold til dei som hadde ørna i fangenskap.
Så ein dag i mai 1957 dukkar Reidar Brodtkorp opp hjå Syver og viser stor interesse for
ørna og korleis den hadde det. Han presenterte seg med namn, men fortalde ikkje at
han kom frå foreningen Dyrenes beskyttelse. Slike interesserte personar hadde det vore
hundrevis av gjennom desse to åra. Brodtkorp vart med Syver bort til revegarden der
ørna heldt til, vart med Syver inn og ørna sette seg som så ofte på aksla til Syver. Så sa
Brodtkorp: «Jøss, den er jo helt tam. Den skulle vært moro å ha.»
Syver var rask i replikken også denne gongen og svara halvt for spøk: «Kor mykje
gir du meg for den då?» Han hadde ingen tankar om å selja ørna som han var glad i og
stelte som eit anna husdyr. Men Brodtkorp var klar for å slå til. «Du skal få 400 kr for
den,» svarte han. (Det ville svara til 5000 kr i dag). Syver slo til og svara: «Ja, då får
du ta ho.» Men Brodtkorp måtte fyrst til Geilo, sa han, for å ordne med pengar og så
skulle han ringe dagen etter. Og Brodtkorp ringte og sa at alt var i orden. Syver sette i
gang med å snekre eit fint bur til ørna og så vart pengane overlevert Syver og ørna til
Brodtkorp. Brodtkorp sa heller ikkje no at han representerte Dyrenes beskyttelse, men
han fortalte at han sjølv skulle ha ørna til i juni og så skulle han levere den til ein venn
som budde i Skottland.
Avisene får til ei anna historie
Dermed var alt vel trudde Syver, men den gong tok han grueleg feil. Då Brodtkorp
no kontaktar diverse Osloaviser og fortel soga om ørna han har befridd, blir Syver
framstilt som ein dyreplagar av rang. Han har halde ørna fanga i eit trangt bur og den
har hatt ein kraftig ring om foten så den ikkje kunne røre seg. Det blir også skrive at
foreningen Dyrenes beskyttelse etter lange forhandlingar endeleg har fått frigjort ørna
frå fangenskapen til Syver.
Bygdefolk reagerer
Blant folk i Hol som visste kor godt ørna var stelt med av Syver, var det sterke reaksjonar
på desse oppslaga og påstandane frå Brodtkorp. Mange av dei sto fram i avisene frå
Buskerud og fortalde sine oppfatningar av saka. Det var i gang ein aksjon for å samle
inn dei 400 kronene for å kjøpe ørna attende, men det vart det ikkje noko av. Syver tok
seg nær av skuldingane i avisene og frå Brodtkorp, men kunne lite gjera med det.
Kva skjedde med ørna?
Etter at ørna var henta på Hallingstad, vart den med Brodtkorp på toget til eigedomen
hans, Stabbestad ved Kragerø. Der skulle den i følgje Brodtkorp vera til den hadde
fått full kraft i vengene sine att og så skulle den til Skottland for å sleppast fri. No
73
Syver og ørna kom godt overeins. Her sit ho på armen til matfar.
Legg merke til augekontakten dei to i mellom! Foto: Ukjent.
viste det seg at det var fleire ørnar i fangenskap. Konservator Edwart K Barth ved
Zoologisk museum i Oslo hadde ei som han hadde sett bort til Thor Johnsen i Bratsberg
utanfor Skien på oppforing. Denne ørna stal Brodtkorp frå buret ved at han fyrst kom
for å hente den fordi han hadde avtale med eigaren som han sa. Det nekta forverten
å tru på, men så kom Brodtkorp attende med beskjed om at han hadde kontakta
eigaren att og det var i orden at han skulle hente den. Forverten trudde på han og
leverte ut ørna, men då han seinare fekk kontakt med eigaren, kunne han fortelja at
han aldri hadde gitt noko slikt løyve til Brodtkorp. Han oppfatta dette som tjuveri
og det vart meldt til lensmannen. Då lensmannsfolka kom heim til Brodtkorp for å
hente ørna attende, prøvde Brodtkorp å lure dei med seg inn til naboen for å by på
kaffi mens ørna vart gøymt bort av kona hans. Men folka frå lensmanskontoret skjønte
lunta og etter mange skjellsord og tilkalling av ekstramannskap skjønte Brodtkorp
at han måtte utlevere ørna og den vart ført attende til forverten same kvelden.
Brodtkorp hadde bestilt plass til seg sjølv og ei ørn på passasjerskipet «Blenheim» som
gjekk til England. Han hadde nok planar om å få med to, men då båten gjekk, var det
ørna frå Hol og den nye eigaren som var med over til Skottland der ørna vart sleppt og
enda sine dagar etterkvart.
Knut Medhus
Kjelder: Utklipp frå DT og BB, Dagbladet, Hallingdølen, Telemark arbeiderblad.
74
Asle Grepp (1917-1945)
– eit krigsminne
Det må ha vore våren 1942 eg møtte Asle Grepp.
Ein del ungdomar med sykkel var samla på Geilo
stasjon. Uvissa i forhold til tyske soldatar som
okkuperte hotella på Geilo, sette sitt preg på humør
og framferd. Idrettslaget og ungdomslaget var lagt ned
i protest. Det var lite eller ingenting å finne å ta seg til.
Stemninga var heller dyster. Alle søkte kameratskap
og støtte. Litt for seg sjølv sto ein ung mann, også han
med sykkel. Med sitt mørke hakeskjegg skilde han seg
ut. Korleis vi kom i prat, hugsar eg ikkje. Kan hende
Asle Helland Grepp.
var eg nyfiken og ville veta kven han var. Han fortalde
Foto frå boka «Våre falne».
namnet sitt og at han budde på familiehytta på Skarset
i Ustedalen. Då han ville heim, slo eg fylgje. Vi sette
oss på ein benk nedanfor Gullstein, med utsikt til fjellnuten «Natten» som spegla seg i
den godt som isfrie Ustedalsfjorden. Det vart ei underleg samtale. Ingen prat om krig.
For det meste var det han som førde ordet, interesserte seg for kva ungdomen i bygda
tok seg til. Om seg sjølv fortalde han lite. For å koma vekk frå den ukoselege byen hadde
han reist på hytta for å få fred til å lese medisin. I ettertid forsto eg meir om bakgrunnen.
Faren Kyrre Grepp hadde vore formann i Det norske arbeiderparti i 1920-22, på den tid
eit radikalt parti med kommunistideologi. Kan hende var det hovudgrunnen til at han
i desse usikre tider ville bu på Skarset.
Asle var ofte innom bokhandelen for å slå av ein prat eller sjå kva «den nye tids forfattarar
skreiv. Trass i eit rasert bokassortement som nazistane hadde sørgd for, var det ennå «nøytrale»
forfattarar i hyllene. Samtalene hadde nøytrale tema. Okkupasjonsåra hadde lært oss å halde
kjeft og ta seg i vare for personar som hadde «lange øyrer» og sprang nazistane sitt ærend.
Hausten 1943 tok eg til Drammen Handelsgymnasium, delvis for å unngå å bli utskriven
til tyskerarbeid og delvis for ynsket om meir utdanning. Asle heldt fram med å stikke
innom bokhandelen, fortalde Rolv, bror min. Tydleg for å halde kontakten med ein
familie han var blitt kjent med. Brått var han borte. Men i tider som desse var det god
tone å ikkje spørja for mykje.
Så kom fredsvåren 1945 med fridom og glede. Eg hadde fått min eksamen og kunne ta
til i butikken att med ny kunnskap og tiltakslyst. Med unntak av at butikken var bomba
26. april 1940, hadde vi kome tåleg godt gjennom krigsåra. Det gjekk mot sommar og
det var godt å kunne helse hyttekundane velkomen etter fem vonde år.
75
Asle ble henrettet.
Ein dag kjem ei middelaldrande dame inn i butikken. Ho tek seg ein liten
runde og kjem fram til disken og spør om eg kjende Asle Grepp. Eg svara ja, som
sant var. Eg såg ho trekte pusten før ho stille sa: «Asle ble henrettet 9. februar
1945». Det kom som eit sjokk. Eg vart ståande utan å seie eit ord. Eg såg for meg
situasjonen der han med bind for augo venta på skota som skulle ende hans liv.
Dette var mitt fyrste møte med Rachel Grepp, mor til Asle. Asle hadde skrive om ein
gut på Geilo som han hadde blitt godt kjent med. Nå var ho her for å gi han den triste
meldinga. Rachel Grepp hadde opplevd mykje vondt i sitt liv. Folkesjukdomen tuberkulose
hadde teke livet av mannen Kyrre og andre medlemmer av familien. Kvar sommar så
lenge ho levde, kom ho innom for ein prat. Truleg så enkelt. Halde kontakt med ein
ung mann som hadde kjent sonen hennar. Seinare er det kome fram at vinteren 1943
hadde Asle slutta seg til kommunistleiaren Peder Furuholmen sin leir i Etnedalen. Der
vart han arrestert, men vart ikkje anklaga for noko alvorleg. Så blir politigeneralen Karl
A Martinsen likvidert av motstandsrørsla. Som hemn blir 30 tilfeldig uttekne avretta
på Akershus festning 9. februar 1945. Den eine var Asle Grepp –
Asle sitt siste brev lydde slik:
Oslo, 9. februar kl. 01.50
Ja, mor!
Dette hadde du vel ikkje du trudd da du såg meg siste gangen. Og ikkje trudde eg at det
det skulle gå slik da eg så deg siste gangen. – Nett nå er eg dømt til dauden, og advokat
Bergsjø er i ferd med å diketera nådesøknad for meg. Du skal ikkje syrgje over meg.
Eg døyr, som mange menneske før meg. Det er berre trist at eg så lite fekk gjort i livet.
Trøysten min er at utviklinga og livet går vidare – at andre vil taka opp tankene mine
og føre dei fram, betre enn eg sjøl kunne gjort det. Eg tenkjer på far – i desse dagane er
det 23 år siden han gjekk burt. Eg tenkjer på Peter Andreas og Gerda, men meir tenkjer
eg på dykk som er att – du mor, og Ole og Else og Pin og vesle Kyrre. Og eg er viss på
at de alle vil taka dette som det må takast, at de vil minnast meg som eg var og gløyme
alle de mistak eg har gjort.
Bergsjø har gjort det han kunne – men det var ikkje lange tida han hadde å områ seg
på. Nå er det vel slutt.
Eg vil berre be deg helsa alle gode vener og seia dei farvel frå meg. Om eg går burt – livet
lyt gå sin gang. De skal leva vidare og føre menneska fram til eit tilvære der ingen er
som vert dømde til dauden.
Kjære mor!
Eg er ikkje redd – det er slutt for meg. Det er det ikkje for dykk. Lev vidare!
Son din, han Asle
Einar Tufte.
76
Soga om Hol maskinlag
Som liten kar på 6-8 år hugsar eg godt då traktoren kom til gards for å slå. Før
om åra hadde det vore opptil fleire slåttekarar som gjekk i rad og rekkje og slo
med langljåen – no kom det ein grå traktor med slåmaskin som feia over store
delar av jordet på ganske så kort tid. Far gjekk over enga dagen før traktoren
kom og sette opp staurar der han visste det var jordfaste steinar, og han følgde
også med traktoren der det var flest steinar og passa på så slåmaskinkniven ikkje
tok borti og vart skjemd. Men det var enno att ljåslått i ein del år før jordet var
dyrka av Hovet maskinstasjon og vart fritt for jordfaste steinar og små steinrøyser.
For å få fart på mekaniseringa av norsk jordbruk og også for med det å få
frigjort arbeidskraft til oppbygging av det krigsherja Norge, oppretta staten
like etter krigen Driftskredittkassen for landbruket, seinare vart den til Statens
landbruksbank. Denne finansieringsinstitusjonen ga blant anna lån og tilskot
til oppretting av maskinstasjonar omkring i landet. Det same gjorde også
kommunane. Dei starta med det i 1947, og fram til 1965 vart det gitt statstilskot
til 3014 maskinlag. Eigenmekaniseringa av jordbruket skaut fart utover i 60
åra og maskinstasjonane vart lagt ned ein etter ein. Soga om Hol maskinlag
er nok i så måte ganske typisk for mangt eit maskinlag både i Hol kommune
og landet ellers.
Oppstarten:
Det var Hol bondelag som tok opptakten til å få i gang maskinlag i kommunen. Dei
sette ned ei arbeidsnemnd for dei ulike områda og arbeidsnemnda for Kvisla, Moen og
Holet hadde kalla saman til møte i Kvisla 20. juli 1947 for å skipa maskinlag for desse
tre bygdene.
Av dei som møtte var det nokre få som var villige til å vera med i eit maskinlag. Dei vart
då samde om å velja eit styre som kunne arbeide vidare med spørsmålet. Samtidig oppretta
dei Hol Driftskredittlag som skulle stå for finansieringa av maskinlaget. Dette laget hadde
heile tida same styret som Hol maskinlag. Laget har frå starten 11 medlemmer, men i
løpet av 1948 er det 15 medlemmer i maskinlaget. Til fyrste styret for maskinlaget og
driftstkredittlaget vart vald: Formann Torleiv Tufto, styremedlemmer: Sigurd Slettemoen
og Lars Slettemoen. varamenn: Mikkel Bakkegard, Pål Myro og Engebret Rudningen.
Dei fleste trudde det var rettast at Moen, Holet og Kvisla skipa maskinlag saman
og dermed kunne ein få til eit større lag og ein var tryggare for at det ville svara seg
økonomisk.
Det var også på tale å kjøpe eit eller to elektriske motorspel til bruk på den brattlendte
marka der det ikkje høvde å nytte traktor. Lars O Slettemoen hadde tidlegare tinga ein
Ferguson traktor. I tilfelle det vart skipa maskinlag var han villig til å la laget overta
77
bestillinga på traktoren. Med ei slik ordning kunne laget få traktor tidlegare enn ved å
bestille sjølve.
Nytt møte blir det ein snau månad seinare, sundag 17.8. Då kjem dei fleire steg vidare.
Som namn på laget vart dei samde om å nytte namnet Hol maskinlag. Til nestformann
vart valt Sigurd Slettemoen, til kasserar Engebret Rudningen, revisorar vart Guttorm
Slettemoen og Lars Hamarsbøen.
Frå vedtektene tek me med dette:
§ 4: Kapitalen er skaffa tilvegars ved teikna andelar (partar) hjå dei einskilde
jordbrukarane og lån i D K K. Partsfordelinga skjer på dette grunnlag: I like partar,
men styret kan gje dei med lite jord rett til å gå inn i maskinlaget med ½ part.
§ 5: Som medlemmer i laget blir oppteke jordbrukarar innanfor dette området:
Holet, Moen og Kvisla skulekretsar. Nye medlemmer kan takast opp med styrets
godkjenning.
Utmelding kan skje skriftleg til formannen innan kvart års utgang og trer i kraft
frå 1. januar eit år seinare.
§ 12: Utbytte kan delast ut etter årsmøtets vedtak, men ikkje før fondskapitalen har
nådd eit beløp på 5 000 kr.
Hol kommune stør opp om tiltaket.
Styret arbeider effektivt. Den 31. august er det styremøte og dei vedtek å sende søknad
til Hol heradsstyre om tilskot til maskinlaget. Søknaden lyder slik:
«Hol heradsstyre, Hol: På vegner av Holet, Moen og Kvisla reidskapslag gjer vi oss hermed
så fri å søkje Hol kommune om eit tilskot på kr 5000 til kjøp av traktor og reidskap. Ein har
sett opp dette kostnadsoverslaget:
Ferguson traktor med utstyr:
10 000 kr
Brøtplog
1 000 kr
Skålharv m/20 skåler
1 500 kr
Kultivator 13 tindar
1 200 kr
Slåmaskin
1 500 kr
Transportvogn
3 000 kr
Timmerdoning med traktordrag
1 000 kr
Maskinstall
2 000 kr
Diverse utstyr til maskinstall:
1 650 kr
Motorspell med reidskap
3 000 kr
Løftejekk
150 kr
Samla
26 000 kr
(Det svarar til 480 000 kr i 2012)
Det er tanken at det heile skal koma ikkje berre medlemmer av laget til gode, men bygda ellers
og, med di det skal vera høve også for andre til å nytte traktoren og den andre reidskapen for
ei rimeleg leige. Vi har sikra oss ein kunnig mann Engebret Rudningen til å styre traktoren
og reidskapen ellers. Han har arbeidd eit halvt års tid på traktorverkstad og dessutan vil
78
han med det fyrste ta eit kurs i maskinstell. So vanskeleg som det no er med arbeidshjelp i
jordbruket gjeld det meir enn nokon gong før å finne fram til nye og meir rasjonelle måtar å
ordne drifta på. Reidskapslag og maskinstasjonar er tiltak som går ut på dette, og då dette er
ei sak som har mykje å seia for bygda, tør vi vone at søknaden vår blir motteken med velvilje
og støtta heilt ut.
Vyrdsamt for Holet, Moen og Kvisla reidskapslag. Underskrive av styret.
Søknaden vart handsama i Heradsstyret 30. september 1947 med slikt samrøystes
vedtak:
«Det vert bevilga 20 % – intil 5000 kr – til kvart traktorlag idet kommunen finn at
traktorlaga som skaffar seg den reidskap som høyrer med til ein traktor vil vera til stor nytte
for jordbruket i bygda. Då ein må rekne med fleire traktorlag innan kommunen, vert det
avsett på dette års budsjett kr 5000 til dette fyremål. Tilskot vert gjeve med 20 % inntil
kr 5000. Alle saker vedr. maskinlag vert for framtida å sende jordstyret til uttaling. Dei
bevilga beløp vert berre å utbetala med den fastsette % etterkvart som laga gjer sine innkjøp.
Fyresetnaden er at det også må vera høve for andre enn dei som står som medlemmer av laga
å nytte traktoren og reidskapen mot ei rimeleg leige.
Ordføraren.
Den fyrste traktoren:
Laget treng pengar for å koma vidare, og sjølv om kommunalt tilskot er sikra så må
medlemmene betale inn. På styremøte hjå Lars Slettemoen i november 47 blir det vedteke
at kvar medlem skal betala inn 200 kr og styret får fullmakt til å krevja inn 100 kr til
viss dette ikkje er nok. Styret får no tilbod frå Autoreparasjon på Voss om eit elektrisk
motorspel til 2300 kr levert mars 1948. Dei tingar ein del reidskap til dette så som
vollplog, Troll hyppeplog, potetsetjar og potetopptakar, ei moldskuffe og ei fjørharv.
Traktor er bestilt den 15. oktober 1946 hjå Eikmaskin. 1 Ferguson med 10 x 28 tommar
gummihjul, 1 toskjersplog
og 1 21 tindars fjørharv
og slåmaskinkniv. Det er
også tinga ei skålharv med
20 skåler, ein 16 tommars
einskjersplog, kultivator
med 13 tindar, reimskive,
lyftejekk, motordriven
luftpumpe og elektrisk lysutstyr. Eikmaskin krev no
forskottsbetaling for det
som er tinga, og styret
vedtek å betala på førehand ein del av reidskapaTraktor hadde magisk tiltrekking på smågutar då som no.
ne for tilsaman 6500 kr.
Her Leiv Slettemoen som svært ung prøvekøyrar. Foto: Privat.
79
Dei vil også få til maskinstall og Olav Odden, Tomas Sveinhaug, Paul Kleven og Lars
Slettemoen får i oppgåve å laga teikning og søke om statstilskot til denne.
4. april 1949 er det årsmøte i Hol maskinlag. Torleiv Tufto held fram som leiar,
og årsmøtet godkjenner at dei i 1948 har betalt 3 kr per time til maskinkøyraren.
Traktoren har ikkje vore registrert så årsmøtet gir styret alle fullmakter når det gjeld
registrering av traktoren samt forsikring. Det blir ein del diskusjon om innkjøp av nye
reidskapar. Bormaskin blir foreslege innkjøpt, men det kjøpet blir utsett. Silo har begynt
å bli aktuelt, og innkjøp av ein silorator skapar stor diskusjon som endar med at dersom
ein får med nye medlemmer og dermed meir kapital inn i laget, kan det kjøpast inn ein
slik av minste type. På eit styremøte 31. juli 49 bestemmer styret at innkjøp av silorator
skal vente til våren slik at dei får undersøkt nærare korleis maskina er.
12. februar 1950 er det styremøte og det blir lagt fram eit skriv frå staten om at laget
ikkje får utbetalt fullt statstilskott då laget berre har 555 dekar å arbeide på. No må dei få
inn fleire og det blir laga til ei avtale der underskrivarane forpliktar seg til å bruke laget
sine maskiner i den utstrekning som dei hev trong for det. Laget på si side bitt seg til å
gjera arbeidet så langt dei kan rekke på det. No skriv fleire bønder under avtalen slik at
dei kjem opp i 925 dekar. Motorspelet er på plass og dei som skal bruke det skal betala
2 kr per time og eit tillegg for reidskapane dei bruker, frå 50 øre til 1 krone per time.
Den fyrste køyrekaren
Engebret Rudningen var fyrste maskinkøyraren til Hol maskinlag. Har fortalde litt om
dette i eit intervju Radio Hallingdal hadde med han i 1997.
«Men det var ingen av desse som vågde seg på å køyre ein traktor med ymse slags reidskap
så dermed vart det til at eg tok på meg det. Eg hadde no ei viss erfaring med traktorkøyring
frå åra mine i Canada. Når me endeleg fekk traktoren, så var det trast før slåtten tok til og
mange hadde store forventingar til at det no skulle bli slege med traktor. Men slåmaskina var
forsinka så dermed tok me hesteslåmaskina til Lars på Vestvoll og rigga den til så den kunne
slepast etter traktoren. Me fekk laga eit spesielt feste og så måtte me ha med ein mann som sat
på slåmaskina og tok kniven opp og ned. Det røynte hardt på denne slåmaskina for det var
mange jorder med veldig mykje stein som ikkje akkurat var tilpassa maskinslått. Men den
heldt sommaren gjennom og den nye kom til hånslåtten. Dei mange steinfulle jorda minka litt
etterkvart fordi mange brukte maskinlaget til å pløye med brøtplogen me hadde. Den klarde
seg godt for det var steinutløysar på den og den var så kraftig at me brukte den mykje til å velte
opp stein med. Det hende nok at bøndene meinte at traktoren klarde meir enn den egentleg var
laga for. Men dette var ingen firehjulstrekk –det var ein Ferguson gråtass med 30 hestekrefter».
Engebret fortel om eit oppdrag han hugsar særleg godt: «Sigurd Slettemoen ville ha meg inn
på Slettemostølen som ligg inne på åsen mellom Kvisla og Hol. Det var ikkje anna enn ein
hesteveg inn dit frå Kvisla, men me vart samde om å prøve. Me kom oss no opp frå Kvisla og
Sigurd gjekk føre og viste vegen eg skulle køyre. Gråtassen var tungt lasta med både plog og harv
hangande bakpå så den var veldig baktung. Derfor måtte Sigurd fleire gonger sita på framme
slik at han vart motvekt. Forbi Bjønnstølen vart det flatare så der kunne Sigurd gå framom og
vise leia. Det var fleire strekningar med blaute myrer og der måtte Sigurd hogge bjørkebusker
80
og leggje i myra så tok eg fart
og kom meg over. Det var også
steinurer me måtte gjennom og
då sto eg på bremsene og styrde
og truga traktoren gjennom. Me
kom då fram og så pløgde me opp
heile stølen om ettermiddagen og
kvelden. Sigurd måtte gå etter
plogen og leggje torva fint på
plass. Det var på haustakanten
og det tok til å bli kaldt
Fyrste køyrekaren og ein av dei viktigaste personane i Hol maskinlag,
utover kvelden, ja det fraus på
Engebret Rudningen, i slåtten på Odden. Foto: Privat.
etterkvart. Me køyrde heimatt i
måneskinnet på islagde myrer så heimturen gjekk på mange måtar bedre. Om våren måtte
me oppatt for å harve og så og turen inn og ut då var mykje verre enn haustturen, men me
kom då inn. Me horva pløgsla mange gonger og Sigurd sådde for hand. For å molde ned
grasfrøet tok me eit par dører frå forhuset og laga ei slags horv med bjørkekvistar på så me fekk
molda grasfrøet ned. Eg køyrde frå 1948 til 1952. Traktoren heldt heile tida. Eg overhala
den eit par gonger og det kom godt til nytte at eg hadde traktorskulen frå Regina i Canada.»
Ny køyrekar og ny traktor
Årsmøtet for 1950 er på Hagafoss og rekneskapen viser eit overskott på 1196,20 kr.
Laget har no bygt seg maskinstall til ein kostnad på om lag 2000 kr. Medlemmene må
betala inn 50 kr pr andel for å dekke noko av kostnaden og det blir i tillegg teke opp
lån i Driftskredittkassa på 800 kr. Skålharva har ikkje vorte mykje brukt, så den skal
dei no selja. Kasseraren får ei godtgjersle på 100 kr året for arbeidet med rekneskapen
og styret blir pålagt å skaffe ein til å køyre motorspelet.
8. april 1952 er det styremøte og til dette ligg det føre oppseiing frå maskinkøyraren
Engebret Rudningen. Han grunngjev oppseiinga med at han har for mykje arbeid og styret
skal lyse ut stillinga både i Hallingdølen og Nationen. Årsmøtet 1952 er 27. april, og då
ligg det føre 5 søknader på stillinga som maskinkøyrar og årsmøtet gir styret fullmakt
til å tilsetja. Prisane på arbeidet blir no sett opp for å betre balansen i rekneskapen. 12
kr for timen for slåmaskina, 15 viss du ikkje er medlem. For motorspelet blir prisen auka
til 3 kr for timen. Potetopptakaren skal koste 15 kr pr mål å bruke. På dette årsmøtet
overtek Olav Vindegg som formann i laget. Ny maskinførar blir tilsett i styremøtet 9.
mai 1952. Det blir Gunnleiv Garpestad frå Jæren. Han krev 3,50 kr pr time i løn og får
husrom hjå Lars Slettemoen. Så møtest den nye køyrekaren og styret på Vestvoll 24. mai
1952 for å setja opp arbeidsavtale. Her heiter det: «Maskinlaget sikrar han ei minsteløn for
månaden på kr 550,00. Dersom han kjem lenger med tida rekna etter 3,50 pr køyretime skal
han ha betaling etter det. Trygdekassa skal laget greie med, men kost om helgane skal han syte
for sjølv. Når det er arbeid med reparasjon og oppussing av maskiner skal laget halde kosten.
Køyrekaren og kasseraren får fullmakt til å kjøpe inn nye delar til traktoren og reidskapen».
81
På eit styremøte hausten 1952
viser det seg at køyrekaren skal
ha oppgjer etter 3,50 pr time –
det har nok vore meir å gjera
enn rekna med. Laget slit med
at brukarane ikkje gjer opp for
bruken av maskiner og Torleiv
Tufto får no oppdraget med å
krevja inn uteståande innan
15. november. Motorspelet,
som var kjøpt inn for å få
Gunnleiv Garpestad kom til Hol som køyrekar etter
gjort arbeid i bratt terreng,
Engebret og fann seg også kone i Hol. Foto: Privat.
har nok ikkje vore den store
suksessen. Styret vil no foreslå for årsmøtet at motorspelet blir selt saman med skålharva,
potetopptakaren, fjørharva og moldskuffa. Dette er utstyr knytta til motorspelet. I staden
vil styret kjøpe inn meir reidskap som kan brukast på traktoren. Medlemmene av laget
skal få fyrsteretten til å kjøpe.
Det er pengeproblem i laget. På eit styremøte på Tingstad 4. januar 1953 opplyser
kasserar Engebret Rudningen at han har måtta ta opp eit lån på 1000 kr hjå Ola
Slettemoen for å greie betala avdraget til Driftskreditt. No vil Slettemoen ha att pengane,
og styret vil no ta opp lån i Hol sparebank og betala inn lånet i Driftskreditt og vil
foreslå det for årsmøtet. Årsmøtet er på Veidal kafe 26. april 1953. Dei sluttar seg til
forslaget om å ta opp eit større lån i Hol sparebank for å betala inn dei andre smålåna
og medlemmene i laget går god for lånet. Dei sluttar seg også til forslaget om å selja
motorspelet og reidskapane. Gunnleiv Garpestad blir tilsett som maskinkøyrar også for
1953 med same vilkår som året før.
På eit styremøte 14. mars 1954 syner rekneskapen at det no er overskot i laget – 2279,53
kr. Det blir alt no gjort avtale om at sjåføren for dei to siste åra også skal halde fram i
1954 og med same avtale som før.
Den fyrste traktoren frå 1947 tek til å bli slitt og styret vil no hente inn tilbod på ein
Ferguson bensintraktor 1954 modell. Engebret Rudningen får i oppdrag å forhandle
med Eik maskinforretning om ny traktor og ny slåmaskin. Til årsmøtet 7. mai 1954 ligg
det føre tilbod frå Torkild Nore på ein Ferguson bensintraktor til 9 775 kr, og eit tilbod
frå Sigurd Slettemoen på ein Deutz dieseltraktor til 14500 kr. Sigurd Slettemoen er
representant for Deutz traktorane her oppe og ivrar for at laget skal kjøpe ein 15 Hk Deutz
folketraktor som den blir kalla. Årsmøtet er samde om at ny traktor må kjøpast, og gir
styret fullmakt til å avgjera kva for traktor, men den nye traktoren skal ha reduksjonsgir.
Sigurd Slettemoen og køyrekaren Gunnleiv Garpestad har våren 54 vore nedover og
både sett og prøvd Deutz dieseltraktoren og dei tilrår styret å kjøpe denne. På styremøtet
16. mai blir styret samde om å kjøpe denne traktoren med krabbegir og ny slåmaskin,
men dei set kjøpet litt på vent då finansieringa ikkje er heilt i orden enno. Med slåmaskin
og krabbegir montert kjem Deutzen på 16 310 kr og den blir levert 24. juni 1954.
82
Ferguson kjem attende
Køyrekaren dei siste åra, Gunnleiv Garpestad melder til styret at han har fått tilbod
på stilling som gardsbestyrar. Styret finn det rett å løyse han frå kontrakten, og Magne
Haugen frå Torpo blir hyra inn som vikar på same vilkår frå 14. september 1954. Stillinga
som maskinkøyrar blir lyst ut att og i styremøte 28.februar 1955 viser det seg at det har
meldt seg 10 søkjarar. Styret finn at Knut Aamodt frå Kvelde i Vestfold er ein habil
søkjar. Han møter i styremøtet og drøftar arbeidet med dei og etter det vedtek styret å
tilsetja Knut Aamodt som sjåfør. Han skal ta til i arbeidet 14. april og har kontrakt til
14. oktober, og har same betalinga, 3,50 pr time. Han får fritt hus hjå Lars Slettemoen.
Ola Slettemoen vil ha han i arbeid dersom det ikkje er nok arbeid i maskinlaget. Utpå
vinteren 1955 har Knut Aamodt sendt brev til styret og sagt seg interessert i å halde
fram også sommaren 1956 og Ola Slettemoen skaffar han meir arbeid om det trengst.
Ferguson traktoren er enno i lagets eige, og etter utspel frå E Rudningen ber styret
om at han og sjåføren tek på seg arbeidet med å gjera den i stand til våronna. På eit
styremøte 15. mars 1957 viser det seg at laget er utan sjåfør og må lyse ut stillinga på
nytt, Knut Aamodt har sagt opp. Styret vedtek også at begge traktorane til laget no skal
averterast for sal slik at dei heller kan få kjøpt seg ein ny Ferguson 35. Men dette må opp
på årsmøtet som er 2. april – det fyrste årsmøtet på to år, noko styret tek på seg skulda
for. Laget har no godt 20 000 kr på maskinkontoen. Lysinga etter ny sjåfør hadde gitt
berre eit svar og det er frå ein syttenåring. Derfor vedtok årsmøtet at dei skulle lyse ut
stillinga på nytt. Då det kom til kjøp av ny traktor, vart det ein del ordskifte om saka.
Innkjøpet av Deutz traktoren har ikkje vore særleg vellykka for møtelyden er samde om
at den må dei no kvitte seg med og dei skal ha tilbake ein Ferguson bensintraktor. Det er
fyrst avtale å kjøpe ein diesel, men erfaringane med Deutzdieselen gjer nok at årsmøtet
ber om at dette blir endra til bensin. Styret får i oppdrag å ordne med dette. Det er no
oppretta fleire maskinlag i kommunen og det blir uttrykt ønske om å samordna prisane
for leigekøyringa. Nils Vindegg overtek som formann i laget.
Knut Aamodt fortel:
Eg hadde jobb som gårdskar på Varteig i Østfold. Der køyrde eg blant anna den fyrste traktoren
som kom med gummihjul til Norge, men den hadde ikkje hydraulikk så det var slepereidskap.
Garden hadde 300 mål flatt jorde. Traktoren starta på bensin, så slo den over på parafin
når den vart varm. Eg var der i tre år. Tente såpass at eg kjøpte meg ein amerikansk Indian
motorsykkel, militærtype som eg også hadde då eg kom til Hol.
Eg hadde lyst til å køyre traktor meir. Heime heldt me Nationen og der sto det ein dag eit
par annonsar etter traktorkøyrar. Eg sendte søknad på jobb på Tungen gård ved Trondheim,
men høyrde ikkje meir. Det sto også annonse om jobb i Hol maskinlag i Hallingdal, så eg
skreiv til Olav Vindegg og fekk beskjed om å koma opp for å prata om jobben. Eg budde på
Geilo hotell og køyrde så ned til Vindegg. Olav og kona var blide og hyggelege. Eg var i fjøset
med dei og fekk frukost før me køyrde til Vestvoll der Engebret Rudningen, Ola Slettemoen og
Lars O Slettemoen var samla. Me vart samde og eg skreiv under kontrakt om å begynne 14.
83
Knut Aamodt
kom til Hol som
maskinkøyrar 1955
og vart etterkvart
bonde på Nerol i Hol.
Foto: Jan Robert Wick.
april. Fyrst skulle eg arbeide ein månads tid på saga hjå Ola, betalinga vart avtalt til 3.50
pr time. Kosten skulle eg ha hjå dei eg arbeidde for. Eg budde på kammerset i kårbygningen
hjå Lars. Då eg kom heim att så ringte dei frå Tungen gård og tilbaud meg jobben der som
eg hadde søkt på. Dei hadde ikkje høyrt noko frå meg, så derfor ringte dei. Brevet var nok
vorte borte, og eg måtte fortelle at eg hadde vore på Geilo og skrive under kontrakt om arbeid
der, men eg ville nok heller teke jobben i Trondheim.
På turen oppover til Hol stoppa eg på Torpo og såg oppover mot Opheim og Liagardane
og lurte fælt på kva eg hadde gitt meg ut på, men eg tenkte på Esias ord og det trøsta meg:
Frykt ikke, jeg er med deg alle dager. Deutz var fyrste traktoren eg fekk køyre, 15 hk,med
midtmontert slåmaskin, ein fin ting.»
Traktorhjulet som skulle vaskast.
Eg køyrde gjødsel for Torleiv Tufto opp til heimsstølen hans. Då eg køyrde gjennom tunet
på Medhus (i Kvisla), oppdaga eg at høgre bakhjulet var punktert. Torleiv var med og me
jekka opp traktoren og tok av hjulet. Me såg at det var mykje møk på det og vart enige om
at me måtte få det bort til grove som rann litt lenger nede for å få vaska det der. Me fekk
det av og rulla mot grove. Me vart enige om å sleppe hjulet slik at det stoppa i grove. Det såg
greitt ut, men hjulet det hoppa over grove og heldt fram nedover. Det reiste rett mot huset
til Kitil Rygg og heldt på å gå rett inn i huset, men det svinga unna og hoppa over vegen og
rasa nedover bratta mot Usta. Nede der hadde Kitil Rygg ei lita lu og på den hadde hjulet
hoppa. Det hadde treft den store stokken tvers over døra, knekt den tvers av og stoppa der.
Dekket vart henta med hesten til Torleiv T og me fekk det til Geilo og lappa det. Oppslag
i Hallingdølen: «Traktorhjul på eventyr i Kvisla».
84
Slåttearbeidet
Marka her var ikkje så ille steinfull. Eg hekta nok inni av og til, men ikkje så ille. Sommaren
55 vart ein tørkesommar, men ingen visste kor lenge godvéret ville vara, så alle skulle slå
samtidig. Dermed vart det veldig lange dagar. Ola og Anna Slettemoen dirigerte kvar eg skulle
reise, tok i mot bestillingane og sendte meg til neste gard då eg var ferdig ein stad. Bøndene
må ha det vanskeleg økonomisk under slike forhold meinte eg når eg såg kva natur dei skulle
kjempe mot – men dei hadde jo mange inntekter frå utmarka som ikkje flatbygdbøndene
hadde. Det var nok mange dårlege driftsbygningar, men dei vart fornya etterkvart.
Bratte jorder.
Mange gardar i Hol har bratte jorder, men eg er ikkje av den typen som tek sjansar så eg klarte
meg. Men det hendte nok at det var like ved at det kunne gått gale. Hamarsbøen har nokre
bratte jorder som eg slo med Deutzen. Eg følte meg veldig usikker der, det var på grensa til
at det gjekk. Men så kom eg på å bytte bakhjula og dermed fekk eg litt breiare traktor og det
hjelpte såpass at eg følte meg mykje tryggare. På Nestegardjordet gjekk det nesten gale då eg
skulle slå motskåren til slutt. Eg kom til å lyfte opp kniven og då kom bakhjulet veldig fort
og veldig høgt, men kniven hindra velten – då takka eg Gud.
Olav Vindegg ville ha pløgd på nedsida av riksvegen. Der hadde han fyrst hatt utover
møkk. Det er ei lita flate øverst og ei litt lenger ned og eg skulle pløge ovantil og nedover.
Det nytta ikkje å rygge oppover. Det berre spann. Så eg måtte køyre oppatt på sørsida av det
som var møkjaspreidd, så attende til pløgsla. Fyrste turen gjekk det gale. Eg hadde gløymt
å skru opp djupdehjulet på plogen så den tok ikkje tak og trakoren rasa nedover mot Usta.
Underleg nok stoppa den på den vesle flata lenger nede. Eg stilte om djupdehjulet, rygga
oppatt og pløgde ferdig. Då eg fortalde Engebret kvar eg hadde pløgd, rista han på hovudet
og sa at der skulle eg ikkje ha køyrt.
Eg vart køyrekar i to sesongar. Fyrste garden eg pløgde på var Nerol. Det gjekk ikkje så
heilt bra, men eg sa til Erling at «du skal ikke undervurdere den ringe begynnelsens dag»
som det står i Bibelen, og det gjekk no bra etterkvart. Der trefte eg Åshild og i juni 1957
gifta me oss. Olav Vindegg lurte nok på om eg ville ta ein sesong til, men eg sa som sant var
at eg hadde nok å gjera på Nerol. Men eg hadde hatt to veldig trivelege år her og eg fekk stor
respekt for bøndene i Hol og me kom godt overeins»
Bøndene tek til å kjøpe eigne traktorar og motorslåmaskina kjem
Ny maskinførar ordnar seg etter ny utlysing. Styret har konferanse med Magne Gjerden
frå Ål og han tek på seg køyringa for sumaren 1957 til 4,50 pr time, fritt hus og kost
og tiltrer 6. mai. 26. mai 57 er det medlemsmøte i laget og då er det klart at ny traktor
blir kjøpt. Det blir handla ein Ferguson «gullfisken» frå Torkel Nore og Nils Vindegg
tek på seg jobben med å hente den. Han tek toget ned og køyrer frå Hønefoss til Hol
på «gullfisken». Prisane for arbeid blir justert opp slik at slåttearbeid kostar 16 kr timen
for medlemmer, 20 for andre mens pløying og harving skal koste 15 og 18 kr timen.
Den tidlegare sjåføren Knut Aamodt har vorten bonde på Nerol og deltek på møta som
det. Han foreslær at det bør ordnast med ein person som heldt slåmaskinkniven i orden
85
slik at traktorkøyraren ikkje blir hefta med dette. Det er møtet samde i dersom det fins
nokon som vil gjera dette. Det er no så mykje å gjera at dei også skal prøve å få tak i ein
hjelpekøyrar i verste slåtten – det er for mykje for ein mann.
Deutz traktoren blir no endeleg selt. Kjøpar er Ola H Gauteplass i Skurdalen og
kjøpesummen er 9500 kr. I 1967 blir denne selt til Kristian Myren i Dagali der den er
i drift til 1972.
Året 1957 har gitt eit overskott på 1417 kr viser rekneskapen. Det er atter ein gong
behov for ny køyrekar, og for sesongen1958 blir Roy Lehn tilsett. Han skal ha 5 kr timen,
fri trygdekasse og fritt hus.
På årsmøtet 10. april 1959 har formann Nils Vindegg ei lengre utgreiing om det
arbeidet maskinlaget har gjort sidan starten og ikkje minst om korleis forholda no
har endra seg. No er det i ferd med å koma fleire traktorar omkring på gardane, og
motorslåmaskinene kjem for fullt. Dette gjer at det er mindre å gjera for maskinlaget og
det er vanskeleg å få til ei tilfredsstillande drift. Det er overskot for 1958 også – 1678,99
kr, men det er mange uteståande krav som styret blir pålagt å drive inn. Jordstyret har
sendt eit skriv til alle maskinlaga i kommunen med spørsmål om laga er interesserte i å
samarbeide om nydyrkingsarbeid. Det er heradsagronom Kaare Aasen som er bekymra
for at mangelen på maskinelt utstyr gjer at på langt nær all den jorda som er planlagt
dyrka blir det. Han ber maskinlaga vurdere å kjøpe inn enklare dyrkingsutstyr og at dei
ikkje set i gang for stort.
Det er møte om samarbeid på Geilo 15. januar 1959. Dei er samde om at når eit lag
skal kjøpe inn nye maskiner eller reidskap så skal det skje i samråd med dei andre laga.
Styret får i oppdrag å arbeide vidare med dette, dei får også fullmakt til å inngå avtale
med ny køyrekar. 4 søkjarar har meldt seg og tilsett blir Anders Skarstein frå Olden. Ny
reidskap må kjøpast inn og Hol sparebank finansierer med lån.
Må laget leggjast ned?
I 1960 er vanskane for maskinlaget i ferd med å bli så store at nedlegging blir drøfta.
Det er fyrst og fremst det faktum at det no er så mange traktorar og motorslåmaskiner
hjå bøndene at det er vanskeleg å få arbeid nok til laget sine maskiner. I 1960 er det så
lite at styret syns det er for lite køyring til å leige køyrekar, og dei drøftar ulike måtar
å drive vidare på, men vil ha eit medlemsmøte for å drøfte saka meir grundig. Det blir
halde den 1. februar. Men der møter det så få at ikkje noko kan avgjerast. No blir det
valt ein mann frå kvar av dei tre krinsane som skal oppmode medlemmene om å koma
på neste møte der oppløysing av laget skal avgjerast.
22. mars 1960 er årsmøtet på Bygdahall. 11 medlemmer møter og Nils Vindegg,
som er attende som formann, legg problematikken fram for møtet. Kasserar Engebret
Rudningen har vore i kontakt med Driftskredittkontoret (seinare Landbruksbanken) og
dei har meldt attende at laget må rekne med å betala attende statstilskotet på 9470 kr viss
dei vel å leggje ned drifta. Dette gjer at ikkje noko blir bestemt anna enn at det må bli
eit nytt møte fort. På styremøte 4. april kan formannen fortelja at Driftskredittkontoret
har sagt seg villig til å ettergi 3629 kroner av statstilskotet – resten må stå som krav på
86
laget. Styret vil ikkje rå til å løyse opp laget no sjølv om det er lite arbeid å få. Det er
forhandla fram ei avtale med Ola Slettemoen om at han skal leige traktor og utstyr, og
denne skal leggjast fram for medlemmene før den blir sett i verk. Medlemmene blir kalla
inn til årsmøte 22. april der oppløysing eller andre måtar å drive på er hovudsaka og
som fører til eit langt ordskifte. Knut Aamodt foreslår at laget blir lagt ned straks, men
får ikkje nok røyster for det. Derimot får forslaget om å leige bort traktor og utstyr til
Ola Slettemoen fleirtal og styret skal utarbeide avtale. Avtalen blir inngått og så er det
roleg i Hol maskinlag fram til 1967. Då er det styremøte att i laget. Landbruksbanken
har meddelt at dei har ettergitt kravet om å betala attende deler av statstilskotet laget
fekk til traktorkjøpet, og no går styret inn for at laget blir løyst opp og at Ola Slettemoen
som har leigd traktor og reidskap no får overta alt for 13 000 kr. 5. januar 1968 seier
medlemsmøtet seg samd i å løyse opp Hol maskinlag og selja traktor og utstyr til Ola
Slettemoen. Overskotet per januar 1968 er på 907 kroner og av dei blir 540 betalt attende
til deleigarane og resten blir betalt til kasseraren gjennom alle år, Engebret Rudningen,
som også får alle protokollar og rekneskapsbøker til oppbevaring – derfor kunne denne
soga skrivast.
Det var som tidlegare nemnt fleire maskinlag i kommunen. Det var eit i Lien krets, eit
i Ustedalen og eit i Hovet. Hovet maskinstasjon vart starta i 1954 av Ola Eggen, Olav
Bryøen, Svein Anfinset og Halvard Hognerud. Dette laget utvikla seg etterkvart som
behovet vart mindre i landbruket til å drive med ymse arbeid som tomtegraving og
sprenging. Dei fleste deleigarane begynte etterkvart med eigne maskiner. Nils Jørdre
kom som maskinkøyrar til Hovet maskinstasjon i 1958 og overtok heile selskapet i 1994,
men selde det til Knut Sletto i 1998 – då hadde han vore 40 år i selskapet!
Maskinlaga var til svært god hjelp for bøndene i fjellkommunen Hol i ei tid då
økonomien ikkje var god nok til av kvar bonde kunne ha sin traktor med reidskap. Men
bøndene fekk det bedre etterkvart og hadde råd til eigne maskiner og fellestiltaka hadde
ikkje lenger nokon funksjon. Men det har vorte danna ulike former for reidskapsringar
omkring i bygdene for å få til samarbeid om diverse reidskapar også i seinare år, så
samarbeidstanken er ikkje heilt borte.
Knut Medhus
Kjelder:
– Samtale med Nils Vindegg
– Samtale med Engebret Rudningen
– Protokollar og dokument frå Hol maskinstasjon sitt arkiv
– Samtale med Knut Aamodt 8.2.2012
– Hol i hundre år – band 2
– Samtale med Nils Vindegg 4.1.2012
– Samtaler med Leiv Slettemoen
87
Merkesteinen med årstalet 1896 ligg godt synleg oppe i lia. Foto: Bjørn Furuseth.
Vegen over Dagalifjellet
– et 100 års minne
Året 1896 var et viktig merkeår for Dagali. Dette året ble veien over Dagalifjellet og ned
til Dagali bru ferdig. Altså kunne denne vegstrekningen feire 100 år i 1996.
Før 1896 hadde Dagali bare det man kalte en stig, eller som i gamle vegblad ble kalt tråkkvei.
Fremkomsten her var kun beina, eller ride- og kløvhest. Om vinteren slede hvis føret tillot det.
Under vegarbeidet ble det satt opp en stein innhogget 1896. Denne står i dag på en
synlig fin plass, ca. 400-500 meter oppi lia. En lignende stein innhogget 1906, stod ved
Svartsteinstjønne på Skurdalsåsen. Men denne ble dessverre nedfylt under vegarbeidet i
1960-årene.
I følge Reisehåndbok for Norge var det allerede i 1890-årene opprettet skysstasjoner. Dette
var steder der reisende kunne få overnatte og også få hesteskyss eller ridehest.
Slike steder var Brøstrud i Uvdal, Kjønaas i Dagali og Flataaker i Skurdalen.
Det gikk flere år før det ble ny veg til Geilo. Så den gamle rideveien som gikk opp ved
Kjønaas over åsen og ned til Borgebrue måtte brukes.
88
Prisene for skyss var i følge Reise-årboken 1896, for hest og sal til Skurdalen kr 4,50,
Geilo kr 7,00 og Brøstrud kr 4,00. For ventetid, l time kr 0,10 og inntil 3 timer kr 0,40.
Passende driks kr 0,15.
Over Lågen var det kun ei gammel trebru. Og da vegen videre til Geilo ble ferdig, ble
det satt i gang arbeid på ei ny bru. Denne brua ble flyttet 50 meter lenger opp. Dette
arbeidet var ferdig i 1908. Brua var konstruert av Kristianias Spikerverk, og var etter tiden
meget flott. Lengden var 52 meter og kjørebredden 2,38 meter. Brukarene ble muret av
stein som de fant på stedet. Disse er meget flotte, så man får håpe disse blir stående som
et flott kulturminne.
Både under veg- og bruarbeidet var de fleste bønder i bygda med. For alt måtte tilkjøres
med hest. Det gikk jo en mengde med masse bare til fyllinger inntil brua.
Min bestefar som var med på arbeidet, fortalte at det en dag skulle komme en av vegsjefene
fra Drammen. Denne skulle komme med bil. Dato og klokkeslett var bestemt. Så da måtte
alle hester være fjernet fra arbeidsområdet.
Dette var en dag de så frem til, da det var neppe noen som hadde sett en bil.
Dagen kom og alle mann var samlet oppe på bruhaugen. Og der fikk de se vidunderet
komme nedover lia. Og da han reiste tilbake, ble de enda mer overrasket. For han gikk jo
like fort oppover som da han kom nedover. Denne dagen var visstnok den de husket og
pratet om lenge.
Fra vegloven av 1912 skulle farten ikke overstige 15 km/t for vanlige biler og 10 km/t for
litt større. Men etter vegstandarden som var den gang var det sikkert fort nok. Omkring
1900 begynte det så smått å komme en og annen kjerre, eller vogn. Så som triller med 4
hjul, karjoler og en og annen 2-hjuls arbeidsvogn. Store forandringer!
Men som årene gikk ble også denne brua fra 1908 for liten og smal, især da bussene kom.
I 1960-årene ble ny bru bygd. Denne ble satt ca. 100 meter lenger ned. En meget flott
bjelkebru, 70 meter lang og 6 meter bred. Kanskje den tiden kommer, at også denne blir
for dårlig, liten og smal.
Harald Kjønaas
89
Heimatt til Geilo i år 1900
No til dags er det mange som tek turen over til USA – 6 timars flytid til New
York, 8 til Minneapolis. Her skal du få Ole S Aaker si eiga forteljing om hans
reise heimatt til farsgarden på Geilo i år 1900. Det var noko meir trevaleg då.
Ole hadde utvandra til Amerika i 1889 saman med bl.a. Ole S Rudningen, Åse og Anne
Medhus. Ole kom frå garden Nedre Aaker i Lien og var son av Sjugurd S Reinton Aaker
(f. 31.1.1830) og Gro Mikkelsdotter Slettemoen (f. 2.10.1832).
Syskenflokken besto av desse:
Sjugurd S Aaker
f. 05.03.1856 – overtok garden.
Sjugurd S Aaker d.y. f. 29.11.1858 – overtok plassen Åkerjorde.
Gurid S Aaker
f. 02.02.1863 – lærar i Hol til 1920.
Mikkel S Aaker
f. 06.12.1865 – hadde Hellehaugen (Haugen).
Ole S Aaker
f. 28.06.1869 – til Amerika.
Ole S Aaker d.y.
f. 17.06.1871 – Til Amerika – heim 1952 – budde på Svatun i Hol.
Embrik S Aaker
f. 20.09.1873 – fyrste styraren på Geilo handelslag (1908).
Ole hadde som smågut høyrt mange av dei eldre svalle mykje om Amerika og kva som
var av store ting derover. Brev kom og vart lest, og også hjå Ole begynte tankane meir
og meir å svive om Amerika. Han visste vel at han ikkje hadde nokon gard å ta over og
kva skulle han så finne på? Det var ikkje akkurat flust med arbeid for ein arbeidsglad
ungdom i Lien på denne tida. Etter å ha vorte konfirmert av sokneprest Leganger i
Gamlekyrkja våren 1885 tok Ole Hallingdal Amtskole. Hans fyrste erfaring frå anna
arbeid enn gardsarbeid var eit år som skreppekar vinteren 1888. Han vart hyra av Knut
J Brye til å rusle omkring med skreppa full av alskens småvarer til sals, men dette vart
ingen stor suksess for Ole. Og etter å ha vore med i slåtten om sommaren, gjorde Ole
alvor av å reise til Amerika og kom til St. Peter i Minnesota langfredag 1889, 20 år
gamal. Heile beholdningen i kontantar var 10 cent, men etter ein hard arbeidssommar
hadde Ole tent 85 $!
Ole slo seg ned i Lake Prairie i Minnesota og var der godt 3 år før han reiste til Nord
Dakota. Der slo han seg ned som farmar i Wells County i 5 år. Alle pengane gjekk med
til å sikre seg farmland. Han tok på seg nybrottsarbeid hjå ein nabo og tente 1,75 $ for
kvart acre han braut opp (eit acre er 4 norske mål). Han og broren Ole d.y. arbeidde
saman på farmen, men etter uversommaren 1897 var Ole lei av farmarlivet. Han fekk
tilbod om å bli med i ei forretning som sambygdingane Syver Bry og Lars Foss dreiv i
Minnewaukan ND. Ole bytta bort farmen sin mot å bli med i butikken og etterkvart
overtok han heile butikken. Ole sin karriere som forretningsmann vara i 24 år, og deretter
var han postmester i Minnewaukan frå 1922 til 1936, då han gjekk av 68 år gamal. I
1937 besøkte han også Hallingdal og Geilo saman med kona si Marie Jeglum også frå
Geilo. Han døydde 28. mai 1959.
90
Aakerbrørne: Frå venstre: Syver d.e., Syver d.y., Mikkel, Ole d.e., Ole d.y.
Foto: Privat. (Syster Guri og bror Embrikk er ikkje med på bildet.)
Minnewaukan, der Ole budde då han la ut på reisa til Norge, ligg i eit område som vart
kalla Hallingdal i Nord Dakota. Her finn me stader som Leeds, Northwood, Devils Lake
og fleire som frå 1860 åra og framover vart befolka med svært mange frå Hallingdal og
ikkje minst frå Hol kommune. Her oppsto eit miljø som på mange måtar minte om det
dei forlet heime. Her var det naboar som dei kjende meir eller mindre frå dei reiste frå
Hol og Hallingdal, noko som heilt sikkert gjorde overgangen til det nye, framande og
mektige landet mykje lettare for mange. Det var mykje omgang utvandrarane imellom,
det fortel gamle Amerikabrev svært mykje om. Gardsnamna heimanfrå tok dei med seg
til dei nye farmane på prærien. Her finn du farmar som Nestegard, Pukerud, Dokken,
Søndrol, Medhus, Mørk, Flåten, Tufte, Tragethon og mange, mange fleire. Ei reise her er
som å reise gjennom bygdene i Hallingdal når det gjeld namn både på gardane og folka.
Her lever enno hallingdialekten blant dei eldre og interessa for det norske er veldig stor.
I Hallingen desember 1921 fortel Ole om reisa si til Norge og Hallingdal år 1900.
Fortellinga er på mange måtar interessant lesnad. I denne artikkelen er den drege noko
saman, men likevel vil det gi eit godt tidsbilete av kommunikasjonar for 100 år sidan og
ikkje minst lengten etter å koma heimatt for å sjå garden der ein var fødd og mest av alt
møte att far og mor som vart forlete mange år sidan.
Ole starta reisa onsdag den 1. april 1900. Frå Minnewaukan tok han toget til St. Paul
(Minneapolis). Han var framme kl. 5 neste morgon. Her møtte snøveret Ole, og etter
nokre timars opphald reiste han vidare til Chicago med toget, ei reise som tok 12 timar.
«Jeg var saa heldig at have en gammel kjending der som mødte mig paa stationen, saa
91
Ole Syversen Aaker etter nokre år i Amerika.
Foto: Privat.
Marie Jeglum som vart kona til Ole S Aaker
etterkvart. Foto: Privat.
nogen videre eventyr med at tumle omkring for at finde et passende hotel blev det ikke af.
Min bestemmelse var at være i Chicago et par uger, men af en eller anden grund blev jeg
der i næsten tre uger. (I parentes kan eg nemne at det var Marie Jeglum som etterkvart
vart kona hans som var omvisaren hans i Chicago, så det var vel ikkje så rart det vart ei
veke ekstra på Ole her!)
Jeg benyttede da tiden til at se mig omkring i byen. De steder jeg syntes var mest interessante
var Lincoln Park med dens store samling av vilde dyr og fugle samt Ferrishjul osv. Jackson
park med Fields Museum hvor en utallighed af rare gjenstande fra verdensudstillingen
opbevares. Den 21. var jeg paa Aurora Hall hvor Beck Olson, verdens brydekjæmpe,
optraadte. Det skulde være en storartet tilstelning dette, men jeg fik det indtryk at det
nærmest var kommet i stand til fordel for saloonverten. Kl. 8 var allerede salen omtrent
fuldstappet og en 8 til 10 rødmussede herrer havde det svært travelt med at bringe «beer»
til alle tørstige struber. De sprang saa sveden dryppede fra deres røde næser. Og drak gjorde
de ogsaa, allesammen, damer saavel som herrer, saa jeg maatte forundre mig hvor de kunde
faa rum til altsammen, men borte blev det da, saa jeg. Olson blev naturligvis den seirende
ved brydningen, efterat han havde ladet sin modstander arbeide sig træt ved at forsøge at
faa ham paa ryggen.»
Etter å ha vore i kyrkja og høyrt på misjonær Rønning og seinare fått vera med å hylle
eit par store heltar frå krigen mot spaniarane som besøkte Chicago, reiste Ole vidare frå
Chicago den 2. mai.
92
«Den 2. mai var nu bestemt til min afreise fra Chicago og toget jeg skulde gaa med gik kl.
10 fortalde de mig. Jeg havde bestilt en vognmand til hotellet kl. 9 som skulde tage mit tøi til
stationen. Jeg var færdig og i fuld orden allerede kl. ½ 9 og begyndte at se efter vognmanden,
men min gode hr. vognmand lod sig nok ikke se før klokken omtrendt 1/2 10. Jeg sad og
småskjændte paa ham ved mig selv, thi jeg vidste vi havde et langt stykke til stationen, og
jeg skulde da naturligvis hate at miste toget. Jeg var lidt arg ihu da han endelig kom, og
fortalte ham at nu fik han kjøre det meste han usle heste kunde gaa og forsaavidt det lod
sig gjøre, kan jeg give ham kredit for at han efterkom min befaling. Han trøstede mig med
at vi havde «plenty» tid, og brugte svøben paa de stakkars dyr saa de sprang nok ogsaa
alt deres usle ben orkede. Vi maatte af og til stanse i trængelsen men saa snart han saa sig
anledning dertil, saa susede svøben i luften og forbi bar det, sa vi havde nær kjørt overende
baade vogn og heste til en annen skydskar, som nok ikke havde fuldt saa stort hastværk som
min mand. Vi kom da endelig frem til stationen 3 minutter før kl. 10 og jeg som trodde at
have bare 3 minutter til min raadighed, hoppede af vognen og ind paa stationen. Der blev
jeg fortalt at toget var 20 minutter forsinket saa dette gav mig 23 minutter til raadighed.
28 timars samanhengande togreise enda opp i Jersey City og derifrå måtte Ole ta
dampferje over til New York. Her blir han saman med reisekamerat Asbjørn E Tufte frå
Ustedalen eit par dagar for å sjå seg om i verdsbyen, og her er byggverk som imponerer:
«Det mest storartede at se her syntes vi var Brooklyn broen. Den er 5.989 fod lang og 277
fod over vandet. Ja, vilket storverk. De arbeidede paa den i 14 aar før den blev færdig og den
kostede sine vakre $ 15.000.000.
Laurdag den 5. mai gikk reisefølget om bord i dampskibet «Luciania». Ole visste vel
at ei slik sjøreise kunne vera ei stor påkjenning dersom veret var av det vrange slaget,
og det var det på denne turen: «Da vi dagen derefter bare kunde se himmel og vand og
vandet ovenikjøbet begynte at blive lidt uroligt, saa blev det nok lidt for trangt «derinde»
hos mange af os og jeg for min del maate nok sige farvel til mit sidste maaltid og enda være
glad over at faa beholde det som jeg aldeles ikkje kunde gi slip paa hvis jeg skulde have noget
at tage vare paa det næste maaltid med. Jeg strævede forresten alt jeg kunde for at blive fri
ogsaa dette, men til al lykke for mig, saa var disse ting ikke saa let at blive kvit, som da jeg
for øieblikket havde lyst til! Min kamerat fortalde mig straks vi var kommet om bord at vi
skulde drikke sjøvand saa blev vi ikke sjøsyg. Enten det nu var dette som friede ham eller
ikke, ved jeg ikke, men nok er det, han stod sig udmærket mod sjøsygen hele tiden. Den 9.
havde vi svær sjøgang saa bølgerne slog over dækket. Kvinder, reisevæsker, vanter osv. flød
omhverandre paa dækket. Mange var de som da maatte gaa ned og gaa til sengs mens ders
klæder tørkedes. Den 7. dag efterat vi forlod New York, steg vi i land i Liverpool.»
Frå Liverpool til Hull vart passasjerane sendt med tog og i Hull var det gjensyn med
den båten Ole hadde reist med då han for 11 år sidan reiste frå Norge, dampskipet
«Montebello. «Det var paa eftermiddagen ved ½ 5 tiden vi seilede ut fra Hull. Himlen
var overskyet med en graa kold sky, en sur, kold vind blaaste oss lige i møde, saa al ting
syntes modbydelig. Jeg følte saa modfalden og kjed som aldrig før og havde jeg da faaet stige
i land igjen, saa havde jeg nok gjerne betalt en klækkelig sum penge, men til al lykke for
93
min pengepung, saa lod dette sig ikke gjøre nu. Ved 9 tiden gik vi tilsængs med et daarligt
humør i en elendig binge af en seng med et eneste tynt tæppe over os. Vi frøs saa vi hakkede
tænder, men klyngede os i sammen som best vi kunde og sovnede endelig ind. Morgenen,
søndagen den 13. mai., oprandt klar og fin, men vi var allesammen i daarlig humør. Vi
maatte indrømme at dette var en vakker dag, men merkelig nok vi var allesammen sjøsyge
selv de som havde været friske hele turen maatte finde sig i at holde selskab med os andre
i sengen. Tidlig den næste morgen svingede vi ind fjorden til Kristiansand og synet af de
norske fjelde satte nyt liv i os, saa hele reisens strabaser var nu næsten med engang glemt.
Vi seilede nu ogsaa forbi dampskibet « «Tingvalla» som forlod New York en uge før os, og
altsaa havde tumlet paa havet i hele 7 dage længre end vi. Sympatien for stakkarene som
var med der gjorde ogsaa sit til at vi var i straalende humør da vi tidlig om morgenen, før
næsten nogen var oppe, landede ved Kristiandsands brygge. Vi sprang i land og omkring i
byen for at finde en plads hvor vi kunde faa os lidt til livs. Endelig fant vi en plads hvor
vi fik mad og kaffe, og aldrig havde min kamerat og jeg været saa enige som vi var denne
gang, at nu fik vi den bedste værdi vi nogengang havde faaet for vore pænge.»
Opphaldet i Kristiansand var kort – det barst vidare til Christiania. «Ja, nu var da
endelig maalet for de sidste dagers længsel naaet, idet vi lagde til ved Kristiania brygge og
kort efter steg i land i Kristiania. Bryggen var aldeles fuldstappet af folk som alle satte store
øine for om mulig at gjenkjende nogen af de ankomne. Jeg for mit vedkommende ventede
ikke at finde nogen kjendt her, saa jeg gav folkemassen svært liden opmerksomhed og traskede
opover gaden med mine reisevæsker i hænderne sammen med mine kamerater og saa ikke
at forglemme – en hotellvært!
Vi fik snart nok følge, idet vi blev bestormet af en hel del bybud som endelig vilde bære vore
væsker eller kufferter. De fulgte med os lige til hotellet. Jeg kom i snak med en af dem og
blant andet kom vi til at tale om husene og jeg gjorde en bemerkning at de var saa lave. «
Aa, du har ikke set rigtig byen endu» sa han. «Du skulde bare se borti den anden del af byen
der skulde du se bygninger, ja lige op til seks etager,» sa han. «Ja, det kunde være noget,»
svarede jeg, «men hvad vilde du syntes om det kom 20 etager ovenpaa disse,» mente jeg.
Han brydde sig ikke om at svare paa det, thi han tog det naturligvis som en skrøne, ligesom
mange andre han var blevet opvartet med fra hjemkomne amerikanere!
I Christiania er Ole med på 17.mai feiringa, men det er til Hallingdal han skal, og
for å koma seg dit må han kjøpe seg sykkel eller bicycle som Ole skriv. Så legg han ut
på sykkelturen til Hallingdal med all bagasje hekta på og sterk heimlengt som drivstoff.
«Fra Kristiania til Drammen er der bakket vei, saa jeg indbildte mig at her maate være
de værste veie i Norges land. Jeg blev forresten baade træt og sulten før jeg var halvveis og
«kan di sælge mig et smørbrød og kaffe?» var nu det spørsmaal jeg gav ved første hus jeg
kom til. «Aa, nei, det kan vi nok ikke, vi er saa mange her at det er saa uordentligt hos os
og dessuden kan De nok faa hvad De forlanger borte hos «naboen». Jeg rettede det samme
spørsmaal til «naboen». «Nei, det gaar nok ikke an, thi nu er vi netop brødlaus» sa hun,
men jeg kunde da faa lidt melk at drikke, fortalte hun. Jeg tog imod melken og fortsatte
94
Aakergarden slik den såg ut då Ole kom heim år 1900. Foto utlånt frå Hol bygdearkiv.
videre. Nu begynte jeg at spekulere paa hvad aarsagen kunde være at ingen vilde lade mig
faa noget at spise om kom tilslut til den slutning at kanskje det var mit udseende som skræmte
dem. Jeg havde jo stiv hat, guldbriller og bicycle og da maate jeg det vel være en «storkar».
Jeg blev lidt arg ihu, stak mine briller i lommen og satte paa et ordentlig hverdagsfjæs og
tro mig eller ikke, jeg fik kjøbt mad paa neste gaard.» I Drammen blir det overnatting og
neste dag 18 mai, ligg snøen i gatene. Ole utset avreisa nokre timar, men ved ½ 2 tida
legg han i veg. «Jeg havde fine veie saa langt som til Haugsund og havde jeg havt forstand
nok til at stanse der til toget kom, saa havde jeg været «smart», men jeg fortsatte mit ridt,
skjønt jeg var ikke kommet langt før jeg indsaa at jeg havde gjort galt. Det begynte nu at
ligge sne efter veien, men hvor der ikke var større bakker end at det gikk an, saa kjørte jeg
gjennen snefonnerne, saa snespruten stod. Sneen blev imidlertid dybere jo længre jeg kom,
saa tilslut kjørte jeg aldeles i staa i snefonner. Jeg maate saa stige af og skyve min bicycle.
Resten af den dag skulde jeg gjerne havde byttet stilling med hvem som helst. At stampe sig
frem i den bløde sne den ene bakke op og den anden ned var alt andet end morsomt syntes
jeg. Mine fødder blev saa vaade at skumhatten stod rundt skokanterne, saa jeg maate gaa
ind i en liden stue ved veikanten hvor jeg sad i peisen og tørkede mine fødder en times tid.»
Ole kjem seg til Aamot og tek toget til Gulsvik og no kjenner han suget etter Hallingdal
sterkare enn nokon gong:
«Derifra kjørte jeg bicycle opover Hallingdal. Jeg maa i forbigaaende bemerke, at nu fik jeg
svært travelt med at se mig om til alle kanter, saa jeg knapt lagde merke til hvor jeg var, før
95
jeg kjørte lige mod en «stabbesten» ved veikanten så jeg gik bent paa hovedet med bicycelen
over mig. Jeg strævede mig opigjen, men med en blødende og sørgelig udseende næse, som
ikke fik igjen sit forrige udseende paa en ca. 3 ugers tid.
Jeg haster nu mod hjemmet, saa jeg tog ingen tid at stanse for at passiare med smaagutterne
som kom springende bort til veien for at løfte paa hatten til «bykaren» og som de syntes
svært nysgjerrige efter at finde ut hvad dette var for en fyr. Da jeg kom saa nær hjemmet
at jeg kunde se stuen igjen, hvor min vugge stod, og hvor jeg havde hadt mine første sorger
og glæder, hvor jeg havde taget mine første skridt og hvor jeg paa mors fang havde lært at
udtale de første ord, maate jeg uvilkaarligt stanse og for en længre tid staa der for at give
mine følelser luft.
Jeg maatte stanse mange gange det lille stykket fra alfarveien til husene for at undertrykke
mine følelser og tørre mine øine, thi jeg vilde ikke gaa ind før jeg kunde beherske mig selv.
Det ser rart ut, at dette skulle vært saa vanskeligt, men det var dog mer end jeg kunde gjøre.
Jeg kunde simpelt hen ikke beherske mig selv i det øieblik da jeg traaet ind i stuen og hilsede
paa far og mor. Nu var jeg altsaa hjemme igjen.»
Etterord:
Ole vart på Aaker heile sommaren, og på veg heimatt var han atter på besøk hjå Marie
Jeglum i Chicago. Han fridde då til Marie, men ho sa nei, ho likte bylivet og ville ikkje
flytte ut på den einsame prærien. Ole måtte reise attende på prærien aleine, men han
sendte vakre dikt og mange varme brev til Marie som tilslutt let seg overtale og flytte til
Ole på prærien 28. desember 1900 og dei gifta seg same dagen i Devils Lake.
Marie var også heime att ein tur 3 år før Ole kom hit, 1897. Ho skreiv dagbok frå
turen og nokre glimt frå denne er også verdt å ta med. Marie var født 27.2.1870 på garden
Jeglum på Geilo, ho mista begge foreldra tidleg og flytte til Drammen som 15 åring for
å ta seg arbeid. Derifrå reiste ho til Amerika i 1891. Ho tok altså ein tur til gamlelandet
i 1897 og etter å ha kome til Torpo med ulike skyssar, måtte ho traske og gå derifrå til
Geilo. Marie fortel i dagboka: «Vi gjekk til Foss der systera mi heldt til. Eg møtte dottera
hennar i gardsrommet og spurde kva ho heitte. Ho fortalde at ho heitte Gunhild. Så spurde
eg om mor hennar var heime. Nei, det var ingen heime, fortalde ho. So sa eg at eg ville gå
inn for å sjå, og ho såg mistenksam på meg då eg gjekk inn i huset. «Kven trur du at eg er»,
spurde eg. « Du kan vel ikkje vera tanta mi frå Amerika?» svarte Gunhild. Eg sa at det var
eg, og då sprang ho så fort ho kunne for å hente mor si. Ho kom og me kjende kvarandre
ikkje att, det var 9 år sidan me hadde sett kvarandre. Eg var hjå syster mi 2 veker og kvilde
ut, men det var så kaldt at eg fraus kvar dag. 11. juli var eg beden til jentegjestebod på
Tufte i Kvisla der mor mi var ifrå. Eg likte meg ikkje der, det vart for mange minner frå
barndomen som dukka fram og dessutan dansa dei folkedans som eg ikkje kunne. Den 16.
juli reid eg saman med Ole til Geilo hotell, som var bygd der eg var fødd. Sundag 18. juli
var eg i Ustedalen kyrkje som eg aldri hadde sett. Der møtte eg to andre amerikanarar som
var heime på besøk og dei ville ha meg med på fisketur opp i fjella. Måndag den 19. gjekk
vi over til Kleven i Skurdalen og var der over natta og dagen etter gjekk vi til Paalgardstølen
96
Jeglum eller Gjeilo som den vart heitande etterkvart, Marie sin barndomsheim. Foto: Privat.
og åt rummegraut og anna god norsk mat. Me fiska med stang og fekk 20 fisk denne dagen.
Torsdag 22. gjekk me opp på Tinden. Etter å ha besøkt Aslegard og Bergstølen gjekk eg
tilbake til Geilo hotell aleine. Laurdagskvelden var eg i selskap på Halsteinsgard og sundag
på Tufte der dei dansa og kasta jentene like oppunder taket (friske karar). Onsdag gjekk vi
til Hallingskarvet i vakkert vær og vi åt rumme på Prestholt. Vi heldt fram til Nygaard, der
far min er fødd. Her vart vi til 30. juli og vart teke godt i mot av Guri og Tolleiv Nygaard.
Den 30. juli rodde vi frå Nygaard til Fjellberg og så gjekk eg attende til syster mi på Foss.
Sundag 31. juli gjekk eg til Hol kyrkje for å sjå på grava til foreldra mine – du kan tenke
deg kva kjensler eg hadde den dagen. Måndag 1. august vart eg med syster mi til stølen.
Vi brukte kjerre eit stykke og måtte gå til fots slutten på ein forferdeleg veg. Eg tenkte med
glede på at eg skulle tilbake til eit anna liv enn det slitet kvinnene her i Hallingdal hadde.
Eg reknar med at desse kvinnene er tilfreds fordi dei ikkje veit om nokon annan måte å
leva på. Eg var hjå syster mi til 23. august, då reiste eg til Oset hotell. Så gjekk eg to mil til
Fossheim og fekk skyss med vogn til bror min som eg ikkje hadde sett på 12 år.»
Tilslutt i dagboka si frå turen skriv Marie: «Seks år har gått og her er eg igjen heime med
venner og kjære slektningar. Eg er aleine og aleine vil eg fortsetja å vera. Aleine som ei due
på kvisten som har mista maken sin – då blir du aleine og kviler bestandig på tornekvistar»
(3 år etterpå vart ho likevel gift med Ole Åker).
Kjelder:
– Mabel Nilsen. Ole Aaker og Marie Jeglum – from Hallingdal to North Dakota – 1999.
– Hallingen des. 1921: Ole Aaker: Min reise til Hallingdal 1900.
– Holsboka band VI.
– Bilder frå Hol bygdearkiv.
97
Meir enn ein halv milliard år gamle
fossil i Usteberget
Dette er ei geologisk forteljing om Usteberget som er eit lett synleg kjennemerke
3-4 km mot sør sett frå Ustaoset stasjon.
Kap. 1: Usteberget og korleis det vart danna
Kloden vår er fleire milliardar år gamal, men vår historie om Usteberget skal starte mykje
nærmare vår eiga tid, nemleg for ca. 540 millionar år sidan. Det var da den geologiske
tidsperioden «Kambrium» tok til. Geologane er i dag samde om at Ustaoset og det meste
av Noreg, samt Sverige, Finland og inn i Russland låg på ei stor grunnfjellsplate (Baltica)
som ved byrjinga av Kambrium låg langt sør på kloden, nær opp til eit sørpol-kontinent.
Der hadde det vore harde istider, og tusen meter høge fjell vart effektivt erodert ned til
ei enormt stor og flat låglandslette som ikkje låg mange meterane over havet. Denne
store flata finn vi i dag m.a. på Hardangervidda og under Hallingskarvet. Planet kan
også tydeleg sjåast i Usteberget som flata som den lysare bergarten kviler på og som
fortset med eit markant skilje i terrenget ut mot begge sider av berget. Alt berget over
dette skiljet, frå og med den lyse stripa (1120 moh.) og meir enn to hundre høgdemeter
opp, er gamal havbotn (sediment) som bygde seg opp i ein periode på ca. 125 millionar
år. I denne lange tidsperioden var havet fullt av liv. Det er frå denne tidlege perioden
(underkambrium) den lyse stripa som er tydeleg midt på bildet under at fossila vi finn
levde. Da var korkje Hallingskarvet, Hardangerjøkulen, Reineskarvet og dei andre
høgfjella komne på plass – dei kom valdsamt 150 millionar år seinare og øydela dessverre
dei aller fleste av fossila som det var mange av.
Nivået til den enorme lågsletta på Baltica for 550 millionar år sida finn vi i dag att i Usteberget
ca. 1120 moh. Denne flata er underlag for ein lysare bergart midt i bildet som går ut mot begge sider og er
eit markant skilje i terrenget i Usteberget. Hovudførekomsten, der det tidlegare vart tatt ut mykje materiale
med fossil, er under den store hesteskoformasjonen i venstre kant av bildet. Foto: Arne Brynildsen.
98
Først finn vi ein halv milliard år gamal strandkant
Ved byrjinga av den geologiske tidperioden kambrium (540 mill. år sida) byrja havet
sakte å stige og bølgjene rulla inn frå nordvest. I front av den innkomande sjøkanten kom
også sand, grus og småstein som over tid vart godt slipt og avrunda når bølgjene skura
dei mot den nakne berggrunnen på dette heilt øyde og flate landskapet. Forsteina sand,
grus og stein frå denne tidlege tida finn vi som den sedimentære bergarten «konglomerat».
Det undste laget med konglomerat ligg direkte oppå den gamle grunnfjellsflata, men
det er funne fleire tydelege sjikt med konglomerat i den 2-3 meter høge lyse delen av dei
sedimentære bergartene i Usteberget. Dette tyder på
at havet har stigi, men trekt seg tilbake, for på ny å
stige. Dette var ikkje ordinær flo og fjøre, men snarare
hendingar som kanskje tok eit par millionar år.
Heile Usteberget, f.o.m. den lyse stripa og langt opp
mot toppen av Ustetind er, som nemnt havsediment,
– utfellingar i eit gamalt hav. Over ein periode på ca.
125 millionar år vart det bygd opp over 200 meter
sediment av organisk materialog leire. Dette kan
høyrest mykje ut, men 200 meter havbotn bygd opp
over ein periode på 125 millionar år blir i snitt mindre
enn 2 mm kvart tusen år!
Så kjem 2-3 meter med lys kalkrik havbotn
Som nemnt vart det meste av den store grunnfjellsplata
dekka av hav. Havet var grunt slik at livgjevande
sollys rakk godt ned til livet på den grunne botnen.
Dette, saman med mykje næring i form av algar samt
stigande temperatur, var blant faktorar som bidrog
til kraftig vekst og utvikling av eit mangfaldig liv i
havet i denne perioden. Det var mykje kalk i havet
og organismar som etter kvart byrja å skilje ut kalk
på kroppen og da fekk skall som både ga vern og
godt feste for musklar. Når dei døydde fall, skall
og skjelettfragment ned på botn. Her vart dei etter
kvart nedgravi og utsett for aukande trykk frå stadig
tjukkare lag med havbotn. Dei blaute delane rotna
bort, mens skalla ofte vart mineraliserte, vart til
kalkstein, eller blir funne att som avtrykk. Dette er
også blitt funne i Usteberget. Ordet «fossil» betyr
visstnok «å grave opp». Større og betre bevara fossil
kan vi finne i rikt monn andre stader i Noreg, f.eks.
nedre Buskerud- og Oslo-området.
Bergarten konglomerat er forsteina
sand, grus og stein. Bildet viser
konglomerat frå den første havstranda
i Usteberget som vart danna når havet
sakte rulla inn for ca. 540 mill. år sia.
Samling og foto: Arne Brynildsen.
Bildet er frå hovudførekomsten i
Usteberget med fossilførande og kalkrik
havbotn. Foto: Arne Brynildsen.
99
Så kjem svart fyllitt – ein leirebotn
Ovanfor 2-3 meter med kalkbergart er det
godt over 200 høgdemeter med forsteina
svart havavsetjing. Det er bergarten fyllitt.
Fyllittens høge innhald av bl.a. karbon
gjer bergarten nesten heilt svart. Fyllitt var
opphavleg ein oksygenfattig leireavsetjing
med mykje organisk materiale som bygde
seg opp i nærmare 125 millionar år. Havet
begynte også å stige meir etter kvart, særleg
i dei påfølgande geologiske tidsperiodane.
Seinare skulle desse avsetjingane bli
kraftig deformert og omdanna til fyllitt av
valdsame geologiske hendingar. Fyllitten
blir av anleggsfolk og av mange andre ofte
kalla «råtastein» fordi den er sprø, sprekk
lett opp og verkar roten i sin konsistens.
Hallingskarvet blir danna og dei
fleste fossil vert øydelagde!
Over står artikkelforfattaren i 1991 midt i
Den store grunnfjellsplata Baltica vart altså fossilførande kalkstein. Ca. 1 meter over hovudet ser
liggjande under vatn i ca. 125 millionar år vi starten på den mørke fyllitten som også er gamal
havbotn og som endar meir enn 200 høgdemeter
og vart overlessa med hundrevis av meter
ovanfor. Foto: Arne Brynildsen.
med havbotn. For ca. 400 millionar år sia
kolliderte denne plata med Nord Amerika/
Grønlandkontinentet. Det var ein dramatisk geologisk periode der Himalaya-aktig
fjellandskap vart pressa opp frå djupet i vest og store bergflak (skuvedekke) vart skuva
fleire hundre kilometer austover oppå dei bergartane og havavsetjingane som låg der.
Bergflaka sklei sannsynlegvis ekstra godt oppå tjukk gamal havbotn av leire og organisk
material. Den gamle havbotnen fekk derfor hard medfart: Dei vart elta, folda og utsett
for store krefter og temperaturar slik at dei aller fleste fossila som hadde liggje der vart
totalt øydelagde og borte for all tid – og det over eit kjempestort område. Berre nokre
få stader unngjekk fossila øydeleggingane. Eit av desse er underst i Usteberget der eit
lite søkk i det underliggande grunnfjellet gjorde at dei svære skuvedekka rett og slett
sklei over dei nedste 2-3 meterane av havbotnen i Usteberget. Dei nye fjellkjeda som
vart danna i denne perioden har fått namnet «Den kaledonske fjellkjeda». Dei dekte i si
tid heile Noreg med unntak av eit mindre område frå Kristiansand og til ovanfor Oslo.
Det meste er i dag erodert bort, men vi finn i dag restane etter desse svære fjellmassiva
som mellom anna Jotunheimen, Hardangerjøkulen, Hallingskarvet, Reineskarvet, m.m.
100
Kap. 2: Geolog oppdaga fossila i Usteberget ca. 1916
Victor Moritz Goldschmidt
V.M. Goldschmidt var tyskfødd og utdanna seg til geolog, mineralog og geokjemikar
etter at han flutte til Noreg. I åra 1912 til 1921 studerte han den kaledonske fjellkjeda
(skuvedekka) i høgfjella i Sør-Noreg. Under desse studiane fann han fossil ved Sandåa,
3-4 km vest for Finse stasjon. Kanskje var det frå Ustaoset stasjon han første gong såg
den 2-3 meter smale stripa med ein lysare bergart som ligg som eit band frå aust mot vest
oppe i Usteberget. Sommaren 1916 var han i alle fall oppe i Usteberget og fann fossil i
denne lyse kalkholdige bergarten. I 1917 besøkte han Usteberget enda to gonger, først
aleine og seinare i september saman med ei gruppe geologistudentar. V.M. Goldschmidt
blir i dag omtala som ein av verdas mest anerkjente geologar gjennom tidene. Det blir
årleg halde internasjonale Goldschmidt konferansar og The Geological Society i London
utdeler kvart år den prestisjefylte Goldschmidt medaljen. Han fekk professorat både i
Noreg og Tyskland.
Leif Størmer
Våren 1924, etter ønske frå Goldschmidt, starta Leif Størmer (da 19 år gamal
universitetsstudent) undersøking av fossila i Usteberget. I september same år kom
Størmer med ei stor og fagleg tung gruppe som forutan av Størmer sjølv bestod av
Goldschmidt, Dr. Assar Hadding frå Universitetet i Lund (Sverige), Dr. F. Ulrich (frå
den gong Tsjekkoslovakia), Dr. (Caesar) Eugen Neumann frå Universitetet i Neuchâtel
(Sveits), samt ei rad med studentar.
Leif Størmer var fødd i Oslo 1905 og døyde i 1979. Han var utdanna geolog og paleontolog
(lære om forhistorisk liv) og vart banebrytande med sin moderne forsking på dei fossile
dyra trilobittar. Han vart m.a. utnemnd til riddar av 1. klasse av St. Olavs Orden
og fekk fleire medaljar og prisar, m.a. Fridtjof Nansens pris i 1965. Størmer skriv i
Fennia 45 i 1925 at det var vanskeleg å finne fossila i Usteberget ved berre å studere
overflata. Han tok derfor ut rikeleg med steinprøver frå dei antatt mest fossilrike laga
for å granske dei vidare seinare. Da vart prøvene behandla kjemisk, enten med syre
(dei litt mørkare fosfatholdige kalksteinane og konglomerata) eller med koksalt (lysare
kalkstein). Dette fekk prøvene til å gå i oppløysing slik at han manuelt kunne sortere
ut fossila. Størmer skriv at sedimenta som fossila ligg i er typisk for strandsoner og at
det same gjeld fossila sjølve som oftast har tjukt skal for ikkje å bli knust av bølgjene.
Størmer identifiserte fire hovudfossil i den lyse, 2-3 meter høge sedimentære bergarten.
(Bergartstypane i Usteberget i kombinasjon med enkelte fossilfunn hadde gitt både
Goldschmidt og Størmer ein klar indikasjon om alderen på sedimenta og fossila. Dette
skjer ofte ved at ein finn såkalla «leidefossil» som ein veit berre eksisterte i visse geologiske
tidsperiodar. Dette lettar detektivarbeidet det ofte er å identifisere, arts- og typebestemme
fossila som ofte har tusenvis av variantar.)
101
Plansje frå Leif Størmer sin artikkel i Fennia 45 frå 1925 der han over 14 sider grundig beskriv fossila
i Usteberget. Artikkelens namn er «On a Lower Cambrian Fauna at Usteberget in Norway.»
102
Fig. nummer viser til Størmers plansje på forrige side.
Trilobitt (fig. 1a og 1b (same sett frå oversida og frå sida), samt fig. 2): Berre nokre få
trilobittfragment vart funne, det var eit hovud og ein liten del av eit hovud. I tillegg
fann han nokre bitar han meinte kunne kome frå ein litt større trilobitt. Han finn ut at
trilobittarten er ein «Strenuella Linnarsoni» (antakeleg den same trilobitten som i dag
har fått namnet «Holmia»). Trilobitthovudet i fig. 1a og 1b = 6 mm lang.
«Torellella» (fig. 3 og fig. 4) Vart i Usteberget aller mest funne i sandhaldig kalkstein,
men han fann dei nesten over alt. Dei vart artsbestemd som Torellella, men han fann
ingen som var uskadd og heile. Fig. 3 = ca. 4 mm og fig. 4 = ca. 3 mm lang.
Vengesnigel (fig. 5): Vart funne i enkelte lag med konglomerat, nokre stader ganske ofte.
Vengesniglane vart identifisert som Hyolithelus, som i dag oftast kallast Hyolithes. Skalet
til vengesnigelen er svakt konisk og den største som vart funne var 50 mm lang (sjå fig. 5).
Brachiopode (fig. 6 t.o.m. 16) Brachiopodar fann Størmer mykje av, særleg på nivå frå
og med 40 cm og til ca. 110 cm opp i sedimentlaget i hovudførekomsten. Nedanfor
skråninga fann Størmer ein stor lausblokk (0,5 m lang) som var full av brachiopodar.
Dei fleste brachiopodene han fann var 13-14 mm breie og 8-9 mm på lange. Fig. 6
t.o.m. 16 viser Størmers skisse av ulike brachiopodar som han fann (både innvendige –
og utvendig skisser).
Kap. 3: Artikkelforfattarens eigne funn frå Usteberget
Med bakgrunn i Leif Størmer si beskriving av fossila i Usteberget har eg hatt fleirfaldige
turar oppe i Usteberget og nedunder. Å leite oppe i berget har gitt få resultat i form av
fossil. Nokre har eg funne der oppe, men dei beste fossila har eg frå ein lausblokk som
vart funne nedst i den bratte hellinga under berget. Akkurat som tilfellet var for Størmer
var også denne lausblokken stappfull med brachiopodar, men også vengesniglar, del av
trilobitt, samt noko eg fortsatt er usikker på.
Så litt om det eg har funne:
Trilobitt:
Trilobittane var leddyr og varierte mykje i storleik, frå 1 mm
til 60 cm. Det har levd mange tusen ulike arter fram til dei
døydde ut for 250 millionar år sida. I tidleg kambrium (den
lyse bergartsstripa i Usteberget) var trilobittane relativt små,
kanskje berre 1-4 cm lange. Namnet «trilobitt» fekk dei fordi
skalet var delt i tre primære deler: Hovudskjold, kroppskjold og haleskjold. Skjolda måtte skiftast etter kvart som
dyra vaks. Nokre trilobittar skifta skal meir enn 25 gonger
i si levetid. Det blir derfor funne utruleg mange fossil etter
trilobittar, men diverre lite i Usteberget.
Bildet er frå lausblokka eg fann, med sannsynlegvis eit haleskjold av ein trilobitt.
Fossilet har form som eit kommunevåpen og ligg ca. ei myntbreidde nedanfor mynten
(bitte litt mot venstre sett frå lesaren). Breidde på skjoldet er 8 mm. Foto og samling Arne Brynildsen.
103
Torellella:
Torellella er særleg kjend frå kambrium og er små røyrforma skal som kan ha vore eigne
individ, eller vore delar frå eit større dyr. Dei er 2-4 mm lange. Desse fossila vart funne
mange stader i dei lyse kambriske sedimenta i Usteberget, men er små og vanskeleg å
få auge på. Eg har foreløpig ikkje tatt bryet med å leite etter dei i steinane eg har frå
Usteberget. Eg må diverre vise til plansja til Leif Størmer, figurane 3 og 4.
Vengesnigel:
Vengesnigel, eller Hyolithes, hadde eit kjegleforma skal. Denne typen vengesnigel er
utdøydd.Eg har funne tre tydelege fossil av vengesniglar i Usteberget. To av dei er funne
i den store lausblokka den tredje dukka overraskande opp då eg banka på ein kalkstein
oppe i hovudførekomsten.
Denne vengesnigelen kom fram då eg splitta
lausblokka horisontalt. Den ligg i konglomerat,
dvs. saman med småstein, grus og sand. Den
ser litt øydelagd ut. Kanskje har den fått hard
medfart av den hjerteforma steinen rett ovanfor
mens dei rulla fram og tilbake i bølgjene?
Synleg lengd på vengesnigelen = 20 mm.
Foto Sverre Lysnes. Samling Arne Brynildsen.
Bildet viser avtrykk etter ein vengesnigel.
Her har både blautdelar og skal forvitra. Snigelen
(holet) er samla 52 mm lang. Steinen delte seg i tre
delar, men heile det opphavlege holet er bevara i
full lengd. På bildet kan ein sjå 47 mm gjennom
avtrykket. Største diameter (nærmast) er 4,5 mm.
Fossilet er perfekt med tydelege avtrykk.
Foto og samling: Arne Brynildsen.
Brachiopode:
Brachiopode kallast på norsk «armføting» (eller «armfoting» på bokmål). «Brachiopode»
er det internasjonale namnet og det namnet som oftast vert nytta. Brachiopodar er sjødyr
med skal og liknar musling. Skala vi finn i Usteberget viser at rygg- og mageskalet
ikkje var hengsla. Brachiopodane sto lenka til sjøbotnen med ein stilk. Skalet sprikte
i overkant for å fange algar og liknande, mens skala verna dei mot rovdyra. Utruleg
nok finns det fortsatt brachiopodar i havet i dag, visstnok både med – og utan hengsla
skal. Brachiopodar er det mykje av i Usteberget, men på same vis som dei andre fossila
der oppe er også desse vanskeleg å oppdage. Brachiopodane er likevel såpass «store» og
mange og lett attkjennande at dei som om leitar litt vil finne (sjå siste bilde i artikkelen
og tilhøyrande tekst).
104
Her er ein brachiopode til høgre og ein vengesnigel (svart oval)
til venstre på bildet. Dei levde kanskje side om side her for
ca. 525 mill. år sida. Denne brachiopoda (10 mm) har flott
bølgjemønster langsetter skalet og tydelege merker på tvers
etter å ha vakse. Snigelen til venstre er ganske stor (største
diameter 7 mm) og ser ut til å stå vertikalt. Tverrsnittet på
ovalen viser tydeleg at den er flatare på eine sida slik dei
fleste vengesniglane var. Foto og samling Arne Brynildsen.
To brachiopodar side om side.
Den nærmaste er 12 mm på det
breiaste. Sjølv om stilkane er rotna
bort, er dei perfekte fossil som
verkar å vera heilt urørte av den
kaledonske fjellkjededanninga.
Foto Sverre Lysnes.
Samling: Arne Brynildsen.
Underlege fossil?
Den fossilrike lausblokken som eg fann har noko
som skil seg litt ut og som må undersøkast.
Særleg det nedste «objektet» på bildet, det som har
ein radiell ring med strålar rundt seg – diameter
10 mm. Kan den ha slektskap med bildet som
er sett inn ved sida av? Det innsette bildet viser
eit eksemplar av organismen Archaeocyatha som
er 14 mm i diameter. Desse organismane sto på
botnen, ofte med form som eit kremmarhus og
fanst i mange variantar. Dei levde i koloniar og
danna rev i same periode som fossila i Usteberget
levde (nedre kambrium). Dersom andre har
funne, eller finn raritetar i Usteberget så vær snill
å kontakte underteikna. (Sjå adressa ved slutten
av artikkelen.)
Er det sirkulære fossilet nedst med radielle striper ein Archaeocyatha? – Og er denne
og dei to andre lysare knottane ein liten koloni av Archaeocyatha? Foto og samling: Arne Brynildsen.
105
Danning av gips i Usteberget
Dei som har vore oppe i dei fossilførande kalklaga i
Usteberget har kanskje oppdaga nokre rare rosettar
og matter, både kvite, gule og lysebrune på fleire
steinflater, – oftast oppunder overheng. Dette er gips.
Gipsen blir danna sekundært i ettertid og er ein
kjemisk reaksjon mellom svovel og kalk som begge
finns i sedimenta i Usteberget. (Både svovel og
kalk kjem frå daude organismar.) Det heng ein
del gipsmatter oppunder i Usteberget, men dei er
ikkje like lette å frakte like heile heim att. Gipsen
er generelt problematisk ved at den svell ut og bidrar
til å ekspandere sprekkar og skape ras.
Gipsmatter under overheng i Usteberget.
Foto: Arne Brynildsen.
I tillegg til gipsmattene kan ein finne gipskrystallar i sprekkar og liknande, slik som denne frå 1991.
Gipsnålene sit veldig laust på overflata av steinane, men er ofte fotogene. Denne steinen er 9 cm lang
der høgste gipskrystall er 2,5 cm). Foto: Ole Johannes Bry. Samling: Arne Brynildsen.
Leiting etter fossil frå Usteberget
Det har vist seg å vera lettare å finne fossil nedst i hellinga blant utrasa lausblokkar enn
oppe i sjølve førekomsten. Mykje stein har rasa ut gjennom tidene og det er funni utrasa
kalkstein nesten heilt ned til Verpestølvegen. Mange steinar er dekka av lav som kan gjere
det vanskeleg å sjå om det er kalkstein eller ikkje. Da er eit godt tips å leite etter stein
med Rødberglav. Dette lavet vil helst vekse på kalkhaldig fjell og er ein god indikator
på at vi har funne kalkstein, slik som dei to steinane med raudleg lav på bildet under.
Vanleg mose trivst heller ikkje på kalk så vidt eg er fortalt.
106
Dei steinane med raudt lav (Rødberglav) viste seg
alle å vera kalksteinar. Dei andre med gul-grønt
lav var ikkje kalkstein. Foto: Arne Brynildsen.
Nylege utraste kalksteinar er oftast gulbrune og
liknar på steinen ovanfor. Denne har ganske nyleg
rasa ned frå berget og er enda fri for lav.
Foto: Arne Brynildsen.
Om du leitar etter Brachiopodar bør du sjå etter 10-12 mm lange, tunne månesigdforma
nyansar i kalksteinane. Start med å leite i lause steinar i hellinga nedanfor berget der
både Størmer i 1924 og underteikna i nyare tid har gjort gode og fossilrike funn. Hugs
også at det å ferdast oppe i berget (og i hellinga nedanfor) krev varsemd på grunn av
delvis laust fjell. Dersom fleire går saman bør dei gå med litt avstand horisontalt grunna
fare for å løyse ut lause steinar med dei konsekvensar det kan medføre. Naturhistorisk
Museum v/paleontolog Hans Arne Nakrem skar av og polerte ei skive av lausblokka mi
no i 2012. Den viste seg å vera heilt full av brachiopodar som vist under.
Bildet er samansett av to foto. Til venstre viser det enden av steinblokka slik den vart funne der månesigdar
med brachiopodar så vidt kan skimtast. Høgre halvdel av bildet viser steinen etter at ei skive er skåre av og
polert. Som ein ser kjem brachiopodene og andre ting svært tydeleg fram. Steinblokken vog 3,5 kg.
Breidda på bildet er ca. 19 cm. Samling og foto: Arne Brynildsen.
107
Så til slutt
Neste gong du køyrer forbi Usteberget så tenk på alt sjølivet som ein gong var der, - over
ein periode på meir enn hundre millionar år. Mange milliardar av små og store kryp /
organismar levde der vi i dag berre ser ei lys stripe med mykje svart berg over, høgt, høgt
opp mot Ustetind. I den lyse smale stripa ligg det mange fossil som berre ventar på å bli
oppdaga. – Så god tur til alle nysgjerrige og interesserte elles. Men hugs at det framleis
er mykje levande liv i Usteberget; Planter, smådyr, insekt og mikroorganismar – så hugs
å stelle pent med naturen når du ferdast der oppe og andre stader.
Dei som har spørsmål om fossilfunn i Usteberget, eller noko anna relevant, kan kontakte
meg: Arne Brynildsen, Frams vei 11, 3260 Larvik. E-post: arne.brynildsen@niv.no , eller
mobil 9525 5593.
Anbefalt relevant litteratur:
– Artiklane i Fennia 45 frå 1925 av V.M. Goldschmidt og Leif Størmer.
– Hol bygdebok, bind I, kapitlet «Landet blir til (geologi)».
– Bokverket «Norge blir til». Utgitt av Norsk Geologisk Forening. Vart «Årets
vakreste bok» i 2007. Boka er eit praktverk om geologi og geologiske prosessar
i Noreg og er på i alt 608 sider til berre 395,- kr. Den har flotte teikningar,
pedagogisk bra, godt egna for ikkje-fagfolk. Er skrivi av Noregs dyktigaste
fagpersonar innan m.a. geologi og paleontologi.
Mange takk til:
• Hol historielag som nok ein gong ville ta i mot ein steinrelatert artikkel i «Under
Hallingskarvet».
• Knut Medhus, for den flotte gåva, Hol bygdebok bind I som m.a. omtalar
geologien i Hol og fossila i Usteberget. Elles takk Knut for lokalkunnskap, sørvis og
gode samtaler.
• Gro Vindegg som kontakta Erling Størmer slik at vi kunne nytte Leif Størmer sin
artikkel frå 1925: «On a Lower Cambrian Fauna at Ustaoset in Norway».
• Erling Størmer som velviljug sa «ja» til at vi kunne bruke faren, Leif Størmer sin
artikkel.
• Paleontolog Hans Arne Nakrem, Naturhistorisk Museum i Oslo, for bistand.
• Takk til alle som vart med på den flotte turen opp til Usteberget 12. august 2012.
Arne Brynildsen (Larvik/Ål)
Sentrale kjelder/dokument som er nytta:
– Fennia 45, 1925:
– Leif Størmer: «On a Lower Cambrian Fauna at Ustaoset in Norway»
– V.M. Goldschmidt: “Ueber fossilführende untercambrische Basalablagerungen bei Ustaoset“.
– Bokverket «Norge blir til».
– Internett, inkludert Det Store Norske leksikon.
– Mange fantastiske fossilturar til Usteberget, både med og utan fossile napp.
108
Frottébørsten til
badehuset i Hol
Me har før fortalt om badehuset i Hol
og arbeidet med å få det i gang. Olav
Seim kom ein dag bort til meg og gav
meg ein børste og ein lapp som følgde
med børsten. «Dette er ein av børstane
me brukte i badehuset», fortalde han.
Her ser du den tids vidunderbørste og
bruksanvisinga for børsten var slik:
Ang. frottèbørsten. Børstehårene er prima
svinebust og tåler f.eks., ikke at det brukes
altfor meget uopløst sepe. Da vil sepen lett
trenge helt til bunns, busten legger sig og
Børsten frå badehuset. Foto: Bjørn Furuseth
klistres sammen. Det er derfor heldigst å
opløse sepen i varmt vann i en skål, hvori børsten dyppes. Eller børsten fuktes lett, og
inngnides derpå forsiktig med sepe som samtidig bringes til å skumme.
Efter bruken må børsten skylles godt ren, og legges til tørring. Ved forsiktig behandling
vil børsten gjøre ypperlig tjeneste i lang tid. Det anbefales at hvert enkelt medlem av
husstanden har sin egen frotterbørste.
R.WOLD fabrikant
og hovedforhandler av
«Hygiensk Frottébad»,
Elektronmedisinske
apparater, radio
– Alt elektrisk.
Grønlandsleiret 13,
Oslo
Knut Medhus
Faksimile av bruksanvisningen.
109
Tobakkstjødnet. Foto: Bjørn Furuseth.
Eit minne om bombene i
Tobakktjørnet og bombinga på Geilo
Eit utklypp frå Buskerud Blad 15. august 1952 som eg nyleg fekk lesa,
lyder slik:
Hjemmevernsoffiserer fra Torpomoen har nå uskadeliggjort den tyske bomben
som forleden ble funnet ved Tobakkstjern i Skurdalen. HV-kretssjef, kaptein Niels
Wiig, som ledet arbeidet, opplyser at det var en bombe på ca. 25 kilo og den lå
i tjernet på en halv meter dypt vann. Bomben ble sprengt torsdag ettermiddag.
Den hadde ikke tatt skade av å ligge i vannet og var fremdeles like eksplosiv.
Ved sprengningen ble splinter slengt omkring i en avstand av ca. 200 meter.
Etter å ha lese dette tenkte eg det kunne vore greit å fortelja det eg minnest frå den dagen
bombene kom i Tobakktjørne, men fyrst litt krigshistorie.
I 1940 då tyskarane gjekk til åtak på Noreg, var tyske tropper komne inn til Bergen.
Desse styrkane skulle ta seg til Hallingdal der dei skulle møta tyske tropper på Geilo som
skulle koma frå Kongsberg opp Numedal gjennom Dagali og Skurdalen. Ein stor norsk
styrke låg ved Voss. Dei skulle stoppa den tyske styrken som kom frå Bergen. Tyske fly
110
vart sendt frå Fornebu for å gje støtteeld og ta dei norske styrkane i ryggen. På Geilo var
det kome luftvern. Det var ei gruppe norske med blant andre Gunnar F. Klingenberg
og kaptein J. Brun som leiar. Desse hadde vore på Rjukan for å forsvare Hydroanlegget
der. Dei hadde 4 Bofors kanoner 40 mm. Gruppa fekk ordre om å ta med seg tre av
kanonene og dra til Numedal. Dei vart på Rødberg fleire dagar før dei kom vidare til
Geilo. Grunnen til denne forsinkelsen var at vegen over Uvdalsfjellet måtte makast opp.
Natt mellom 25. og 26. april kom dei til Geilo. Dei plasserte ei kanon ved Breidablikk
Hotell og ei ved Såbaltunnelen.
Her kom dei i kamp med tre Heinkel bombefly, eit av desse vart treft. Klingenberg
skreiv i Rjukan Arbeiderblad at ein som budde på Geilo kom med favnen full med
aluminiumflak av dette flyet. Då dei tyske flya møtte eld, tok dei til å sleppe bomber der
dei meinte angrepet kom frå. Då dette pågjekk, kom toget frå Oslo som skulle til Bergen.
Mange meinte difor at det var toget dei skulle bomba, men det var ikkje meininga då
dette var fullt av tyskarar. Ei av bombene fall ned ved bokhandelen til Tufte, og gjorde
noko skade der.
Gruppa tok seg same dag ned til Gol og vidare til Hemsedal. Så kom det ny ordre, dei
måtte ta seg fram til Vestlandet. Om ettermiddagen vart kanonar og ammunisjon lasta på
tog som gjekk til Myrdal. Det vart fleire trefningar og på Myrdal vart det etter kvart fullt
kaos. Kaptein Brun ga ordre om å gje opp kampen og komme ned til Flåm. Sersjantene
Wessel og Birger Rasmussen fekk utvirka tillatelse til å bringe toget med kanonane
tilbake til Geilo der utstyret vart gøymt vekk. Den eine kanonen vart gøymt i svingen
mellom Sæte og Sætehaugen, nokre hundre meter ovanfor hytta til Birger Rasmussen.
Slike kanoner vart brukt mot dei tyske flya. 40 mm Bofors luftvernkanon. Teikna av Knut Sveinunggard.
111
Tyske Heinkel bombefly som vart brukt i angrepet mot Geilo. Teikna av Knut Sveinunggard.
Eg var nett fylt seks år den gongen, men kan godt hugse at far min og eg var burte og
såg kanona i Sætesvingen.
Den dagen det vart bomba på Geilo, sto me på låvebrua og fylgde med på kva som hendte.
Hugsar at flya krinsa over Geilo og at dei fleire gonger gjekk i stup ned. Så kom smellen
av bomba ei stund etter at flyet var komen opp i høgde.
Høyrde også smell av kanonane. Brått var det eit fly som vart treft. For meg såg det
ut for at det var noko som datt av flyet og dala ned. Dette var truleg inbilding, men
kanskje var det aluminiumsplatene som blikra i sola eg såg. Flyet skjena så innetter mot
Ustetinden, svinga over Tobakktjørnet, der det sleppte ned bombene sikra. Så kom flyet
over Nordgardane og rett over oss som sto ute og såg. Flyet reiste i retning mot Sangenuten
Dei bombene som låg på land vart visstnok fjerna straks, men bomba som låg i tjørnet
brukte eg å sjå på når eg gjekk til og frå stølen vår, Grønenuten.
Ein sumardag i 1946 eller 1947 kom to karar i militæruniform til Grønenuten. Dei
kunne fortelja at dei hadde sprengt eller skulle sprengja bombene ved Tobakktjørnet. Ei
av bombene vart ikkje sprengt før i 1952 av di ho låg ute i tjørnet.
Skrive og teikna av Knut Sveinunggard f. 10/4 1934.
Kjelder ang. krigshistoria:
– Arne Sverre Frydenlund
– Artikkel i Rjukan Arbeiderblad av Gunnar F Klingenberg.
112
Då folket på Vatne gjekk til kyrkje i Hol
I det gamle lensmannsarkivet på Øvre Myro i Hol ligg det eit gamalt dokument
datert 7. juli 1663. Med hjelp frå translatør Anne Merete Ranum Aas, Austmarka
vart den gotiske skrifta i dokumentet omsett til leseleg språk i februar 2012 for
Hol historielag. Dokumentet synte seg å vera ei stadfesting frå stiftsskrivaren i
Akershus om eit oppgjer frå kyrkjevergene i Hol og Vats medan dei to bygdelaga
nytta den gamle stavkyrkja i Holsbygda. Vatsingane laut denne tida ta seg den
lange vegen over Holsåsen etter dei gamle kyrkjevegane for å koma til kyrkje.
Kyrkjevegen
Me kjenner enno namna på stigar over Holsåsen som nordre og søre Kyrkjevegen
frå nødre og søre Vats og som møtest på heimstølen nedre Kløkk i bakkane opp for
Holsbygda. Inne på åsen finn me namnet «Kjeringbekkleine» der søre kyrkjevegen/stigen
kryssar ein bekk. Det vert fortalt at namnet kjem av at der stogga kjeringane frå Vats
og sette på hetta og flidde seg før dei gjekk vidare og ned bakkane til kyrkja i Hol på
sundagane. I bekken er ein liten blank vasspytt som dei kunne spegla seg i so dei kunne
få sett på seg hovudstasen før dei kom fram til kyrkja.
Kjeringbekkleine ligg ved Søre Kyrkjevegen. Bak graset skimtar du den vesle dammen
som vart brukt som spegel då kvinnene skifta om til hette eller anna hovudplagg. Foto: Torstein Seim.
113
Kvilarsteinen
Like ned for stølen nedre Kløkk ligg ein stor flat stein like inntil kyrkjevegen/stigen der
det vert fortalt at dei sette frå seg lik-kistene og kvilte på veg frå Vats til Hol. Frå denne
steinen fell stigen bratt ned mot bygda og kyrkja. Dei kunne nok frakte lik-kistene med
hest til denne steinen, men herifrå laut dei bere kista ned dei bratte bakkane. Det vert
likeeins fortalt at det var vanleg å frakte kistene hit med «lingsekøyring». Dei spende då
to hestar etter kvarandre med lange «rajer»eller lingser der kista vart surra fast på tverrtre.
Rajene vart festa i seletøyet eller kløvsalen.
Tollef Hoff f. 1858 i Øvre-Ål skulle ha sett slik lingsekøyring jfr. skisse. (Ålsboka).
Denne fraktinga gjekk føre seg sumarstid medan dei truleg nytta slede på vinteren. Men
det vanlege var at dei venta med gravlegginga til verste telen gikk or bakken.
Kistene vart frakta på denne måten til stølen Kløkk, så vart dei bore ned bakkane til kyrkja.
Teikning frå Ål bygdesoge.
Dokument frå 7. juli 1663
Det går fram at Henrik Irgens etter fullmakt frå landkommisari og stiftsskrivar i
Akershus og underliggjande amt – Johan Garman har gått gjennom rekneskapen
for Hoel Annex kyrkje for anno 1661.
Rekneskapsboka for Hol kyrkje den såkalla «Kyrkjestolen» fortel at det var vanleg at
rekneskapen vart lagt fram for stiftsskrivaren berre kvart 3. år.
Michel Thisselgaard (Mikkel Tistelgard i nordre Vats) og Knud Solenn (Knut Solheim
i Hol) har vore kyrkjeverger og har kravt inn landskylda for desse åra med kyrleige
og tiend.
Kyrleige var sokalla «kyrkjekyr» som stod ute på gardane og som det laut betalast
leige for.
Til utgift har det gått ut dei vanlege utgifter til vin og brød medan det til avkortning
114
Faksimile av originaldokumentet frå 1663 på Øvremyro. Foto: Bjørn Furuseth.
er ført arbeid på kyrkja «etter hæderlige og wællærde Mand Sogneprestens
Testification på Kiercken andvendt oc bekaasted hafuer». Etter motrekninga vart
då kyrkja skuldig kyrkjevergene tretten riksdaler og atten skilling som etterkvart
skulle bli betalt av kyrkja sine midlar.
Dess till witterlighed vnder min haand oc Signete.
Datum Sliidre Prestegaard Vt supra.
Henrik Irgens?
Dokumentet ser ein er skrive ved Slidre prestegard Hallingdal og Valdres sidan dei nok
låg under Slidre prosti der hovudkyrkja var Slidredomen. Hallingdal og Valdres hadde
i den katolske tida lege under Stavanger bispedøme og Hallingdal og Valdres var soleis
eitt prosti. Fram til 1608 låg dessutan Eidfjord til Stavanger stift slik at biskopen «lettare
fekk befordring over fjellet» sidan han då kunne ta ut bøndene til å skysse seg i eige stift
på visitasreisene over fjellet til Hallingdal og Valdres. I 1608 vart Eidfjord lagt attende
til Hardanger prosti i Bergen stift og Sveio i Sunnhordaland vart lagt til Stavanger stift
115
som ein bytehandel visstnok gjort av biskopen i Bergen utan at biskopen i Stavanger vart
forespurd om dette på førehand. 10.4.1631 vart Hallingdal og Valdres prosti overført til
Christiania stift medan Øvre Telemark vart overført til Stavanger stift. Hallingdal og
Valdres var eitt prosti fram til 1737. Prosten vart då mellommann mellom prestane og
stiftsdireksjonen i Oslo der biskopen og stiftsamtmannen var øvste geistlege styresmakt.
Bryllupp i Holkyrkja 1905. Helge Olson Hølet (Myrvoll) giftar seg med Kristi Halvorsdotter Berg.
Dei reiste til Amerika året etter. Postkort Hol bygdearkiv.
Stavanger bispedøm
I Stavanger bispedøme si jordebok frå ca. 1620 som vert kalla «Grågås,» står det på fyrste
sida: «Med flidt sambledt och forfattedt wed Lauritzs Chlausszønn Schauboe, Superintendentz
offuer dette Staffhangers stiift». I jordeboka finn ein eignelutane til kyrkja. Av Grågås
går det fram at det til Aal kyrkje låg 20 kyrkjekyr og til prestebolet 6 kyr, 10 sauer og
ein hest. Til kyrkja i Hol låg heile 27 kyrkjekyr. Vidare låg det mykje eigedom til kyrkja
som eg kjem tilbake til seinare.
I dokumentet på Øvremyro frå 1663 står ei etterskrift nede på dokumentet som er
skrive 4 år seinare der dei har motteke oppgjeret: Foreskrevne tretten riksdaler og
atten skilling er betalt til kyrkjevergen på kyrkja si vegne og såleis at kyrkja ikkje
lenger er dei skuldig .
Gulswig d. 22. febr. Ar 1667
Bekjenner:
Henrik Irgens
116
Det var nok ikkje greitt å vera kyrkjeverger sidan det her tok heile 6 år (to periodar) frå
1661 til 1667 før kyrkjevergene fekk det dei hadde til gode for utlegg dei hadde hatt
med vedlikehald og reparasjonar på den gamle stavkyrkja etter pålegg dei hadde fått frå
soknepresten.
Det ser likeeins ut som kyrkjevergene laut dra like ned til Gulsvik for å få oppgjeret sitt
av stiftsskrivaren. Det er i alle høve der kvitteringa er skreven.
Reformasjonen
Reformasjonen i 1537 snudde opp ned på tilhøva for den tidlegare så velståande katolske
kyrkja i landet som hadde hatt uvanleg gode kår av sjelegåver og avlat med store eigedomar
og andre gåver som skulle sikre sjelefrelsa for både bonde og storkar. Kongemakta tømde
under reformasjonsåret kyrkjene for verdiar og mykje vart ført til Danmark medan
rekneskapen for kyrkjene vart lagt under stiftsamtmannen. Biskopane skulle ikkje lenger
få ha tittelen biskop, men skulle kallast superintendant. Stiftsamtamannen skulle stå for
rekneskapen for kyrkjene gjennom stiftsskrivaren.
Prestar i Aal og Hol på den tida kyrkjevergene fekk oppgjeret sitt
Det var Hr. Laurits Rolfsen som var sokneprest i Aals prestegjeld med Hoels Annex den
tida dette dokumentet vart skrive. Han kom frå Blaker i Lom i Gudbrandsdalen. Då
han døydde i 1664 vart det kapellanen Niels Andersen som vart sokneprest. Han var
frå Tønsberg og vart kalla «Tønsbergfanten». Han var gift 3 gonger. Fyrste gongen med
enka etter Laurits Rolfsen, Marie Jakobsdatter. Ekteskap med enka etter gamlepresten
var ikkje uvanleg og nok sett på som ei praktisk ordning. Prestane budde på prestegarden
i Ål og hadde gudsteneste i Hol anneks om lag ein gong i månaden. I jordeboka Grågås
står det om ein gard kyrkja hadde i Vats:
«I Waadzbøgdenn som kaldis Hoffdegaard och er bubete» og som gir «ein mele korn årleg.»
Av årlege innkomer står: «Hoffdegaard 1 spann Thag» (talg). Hovdegard er nørste garden
i søre Vats.
Kyrkja på Nordby
Det er her på flata ned for garden Hovdegard i Vats ein finn segna om kyrkja «på Nordby».
Enno i dag seier folket her «Nedpå Nordby» om plassen nede ved ålmannvegen der
kyrkja skal ha stått. Futen Wiel skreiv i si innberetning til Kongen i 1743. «Skal det ved
Hovdegaard der tidligere var sæter under Aal prestegård have staaet et kapell paa en plads
kaldet Nordbye.»
I 1926 fortalde eigaren at «under jordarbeid der fann dei ein mur etter eitt firkanta hus med
ein rundil i søre enden og ikring låg kol og brende steinar». (sitat frå Ål bygdebok). Var det
etter Svartedauden at kyrkja vart ståande øyde og til forfall eller brann ho ned ? Svaret
får me nok aldri. Kol og brende steinar kunne vel helst tyde på at kyrkja har brunne ned.
I alle høve laut «folket på Vatne» fara over til Hol for å koma til kyrkje. Det vert også
fortalt at noko av inventaret i Nordbykyrkja vart ført over til den gamle stavkyrkja i Hol.
300 år etter at jordeboka «Grågås»vart skriven i 1620 er altså Hovdegard «bubete» og
117
etter det fogden Wiel fortel støl under prestegarden i Ål. Var det såleis at etter Svartedauden
vart Nordbygdane og Vats liggjande mest aude og berre vart nytta som stølsdal til dei
beste gardane nede ved hovudkyrkja i Ål? Folket som overlevde pesten tok seg dei beste
og mest sentrale gardane som stod aude ?
Hovdegard
Hovdegard hadde vore kyrkjegods heilt sidan den katolske tida. Garden var framleis
kyrkjegods kring 1620, men no berre nytta som «bubete» og støl. Frå 1627 leigde presten
bort garden og ein Ola Ruud er nemnt som bygselmann. Ved kvart generasjonsskifte
laut brukaren ha samtykke både av presten og foreldra før han kunne overta bygselen.
I skattelista frå 1647 står Haagenn/Hoffdegaard, Aals presteboll 6 løbel med bøxell. I
1670 vart Hovdegard skattlagd som øydegard med ei landskyld på 1 bismarpund smør.
I skatteboka i 1727 er prestebolet sin gard Hovdegard ført opp med 1 bismarpund smør
eller 6 laupsbol.
Det er gamle tufter etter eitt eldre tun ovanfor husa som no står på garden. Frå
gamalt har nok garden vore såkalla «benefisert» – gjeve som velgjerning eller sjelegåve til
prestebolet i den katolske tida og bonden vart då leiglending under presten. Dette vara
for Hovdegard heilt fram til 1858. Me lyt nok attover mot Svartedauden og mogeleg
enno lenger attover for å finne den tida då det kanskje stod kyrkje eller eit gardskapell
på Nordby.
I jordebok for Akershus len og Aal prestegjeld i 1588-1589 står det om Vatne fiskevand
(truleg Vatsfjorden?) som er krongods og skal skatte «1 vaand tørre Ørreter» og Kongens
lod er også «1 vaand tørre ørreter.» Fleire øydegardar i Vatsbygda var krongods og skulle
skatte ein album. Gardane var nok inndrege av kongen som tidlegare kyrkjegods ved
reformasjonen i 1537 – nokre år før eller dei hadde lege øyde sidan svartedauden og såleis
var lagt under krona.
Kyrkjeverge Michel Thisselgaard
Det er i alle høve rimeleg at det i 1661 var ei kyrkjeverge frå kvart av dei to bygdelaga
som no sokna til kyrkja i Hol. I nordre Vats var Michel Thisselgaard (Mikkel Tistilsgard)
kyrkjeverge. Han kom frå garden Tistilsgard (no Torkjellsgard). Etter skattematrikkelen
for 1647 eigde han sjølv 6 løbel odel med bøkxell og betalte 1 ½ dr. i skatt. Sonen med
namnet Torkjell Mikkelson vart eigar i 1690 åra og namnet vart då Torkjellsgard medan
fyrste gardsnamnet nok helst kom av ugrasplanten tistel. I Skattelista frå 1647 står også
ei Kari Tilstilgard der Arne Willand eig 6 løbel odel med bøxell og som også betaler 1
½ dr. i skatt.
Nokre år tidlegare i 1619 kunngjorde Syver Nedremyre, Vebjørn Hamarsbøen og Asgaut
Røo, som då var lagrettemenn i Hol, at dei og tre andre lagrettemenn var til stades då
det vart «lodna arv» etter Amund Syversen på kona til Tore Andersen som var Gjertrud
Amundsdatter. Arven var 4 løbel i Tistilgard «på nordre Vatne». Dei vitna også at Tore
Anderson og kona hadde rudt Tistilgard av skog og mark og difor burde få ha og
bruke garden. Kyrkjeverga Mikkel Tistilgard eigde og brukte 6 løbel i 1640 og kona
118
heitte truleg Liv. Han er nemt på garden fram til 1690 åra då sonen Torkjell Mikkelsen
overtok. Det skal vera eit stolphus på garden med årstalet 1660 og bokstavane T.M.S.
(Torkjell Mikkelsen?). I stolphuset skal det stå ei bølu som tek 20 tønner korn. Syver på
Nedre Myren tok seg ein gard i Vats med namnet Tistilgard som hadde ligge øyde etter
pesten og rydda og dyrka denne garden til kona Anne Jensdatter overlet garden til sonen
Jens Syversen då faren fall bort. Denne sonen Jens er nok oppattkalla etter morfaren.
Sigurd Nedre – Myren
Fire år før, i 1615, hadde lensmann Svein Sata kunngjort i seks manns nærvær at han
«hadde teke prov for at Tistilsgard på Vatne nest nordre Groffuen var heilt øyde og at Sigurd
Nedre Myren (Syver Nedremyr) hadde rudt åker og bygt hus der.» (mogeleg var dette garden
som no heiter Lappegard?). Ved odelsskifte 1626 mellom Anne Jensdatter og borna fekk
sonen Jens Syversen Tistilgard. Anne Jensdatter var nok kona som kom til gards på
Nedremyr og sa «her set eg min sekk og min stav og her vil eg bu til min døyan dag» og som
bonden ville kaste ut inntil han høyrde klangen av mynt i sekken. Anne Jensdatter var
nok enke etter Sigurd Nedre Myren og det er truleg slik Tistelgard ei tid låg til Nedremyr
i Hol. Det var nok eit nært samkvem mellom Holsbygda og nordre Vatne denne tida.
Også på nabogarden til Tistilgard på nordsida sette det seg ned holingar. På søre
Skardsgarden vart det ved odelsskifte mellom den same Anne Jonsdatter (Jensdatter)
og borna hennar om «lille Skardsgård på Vatne» tillodna systrene Maren og Gudrun
Syversdøtre (Sigurdsdøtre født Nedre Myren). Faren Syver Nedremyr hadde også vore
eigar av lille Skardsgarden og det var han som i 1650-åra hadde brukt garden. Ei som
heitte Birgit sa då at ho hadde vore hjå Syver som ikkje var «god for at forsyne hende». Difor
ga ho seg inn hjå Bjørn store Skardsgarden. I 1670 var brukaren Gul Olson. Sjugurd
Nedremyr var i 1598 kyrkjeverge for kyrkja i Hol og gjorde opp for 3 år.
I Stavanger var Jørgen Eriksson innvigd som superintendant i Stavanger denne tida.
Han vart rekna som den dyktigaste og mest nidkjære av dei lutherske biskopane i
reformasjonshundreåret og vart kalla «Norges Luther». Han skaffa gods og verdiar
tilbake til kyrkja som konge og statsmakt hadde ført bort under reformasjonen i 1537.
Holingar slo seg i alle høve til på fleire gardar i nordre Vats denne tida og det var vel då
rimeleg at dei nytta kyrkja i Hol sidan Vats var utan kyrkje og sidan slekta også kom frå
Hol på dei nordre gardane i Vats.
Kyrkjeverge Knud Solenn
Den andre kyrkjeverga i dokumentet frå 1661 var frå Hol og heitte Knud Solenn (Knut
Solheim).
Det vart sagt at Solheim var rudt oppatt etter øydegardstida fyrst på 1600-talet. Ein
Amund Solheim gjorde krav på å vera medeigar i garden sidan faren Ola Solheim som
hadde rudt garden upp att. I 1661 klaga brukaren av garden, som då var Knut Knutsson
Solheim, denne Amund for å ha teke ein part av garden og rudt og slege høy der.
I 1664 var Amund vorten husmann på garden. Det er nok denne Knud Solenn (Knut
Knutsen Solheim) som er kyrkjeverge i 1661. Knut Knutsen, som tidlegare hadde brukt
119
Haugen, var berre brukar for Erik Håvardsen Kolsrud av Ringnesfolket på Flå. Knut
bygsla garden Solheim.
Flåværingar av Ringnes og Børtnes-ætta sat også med Nerolsgarden i Hol. Det vart
noko ugreie om garden avdi Amund meinte at han «dens fremfor nogen anden i første feste
beholder effdi han sig rødning og bygning off dend rette rødningsmand og efterkommer skal
have tilforhandlet». Men rette odelsmann sa han var Erik Kolsrud og la fram bygselsetelen.
Det vart sak og Amund tapte, men «for sin fattigdoms och hans børn skyld skulde han
vere tilgjeve».
Amund vart pålagt «å gjere samme gård Solenn røddig inne faredag».
Kyrkjeverga Knut Knutson som bygsla Solheim av Erik Olsen Ringnes som han kalla
seg i 1665-66 hadde 5 løbel i Haugen og 4 løbel i nordre Foss og han flutte dit. Sidan
kom Knut til søre Berg i Hovet der han døydde i 1681.
Bispevisitas 13. april 1511
Av gamle middelalderdiplom (diplomatarium norvegicum ) går det fram at Biskop Eilif
i Stavanger 13. april 1511 i Kvislen kvitterer Asle Haldorsen for hans Ombud som Hols
Kirkes Værge – det står at biskopen helsar alle som ser eller høyrer dette brev, kjærlig og
med Gud kunngjer at «kom fore oss beskedelig man Asle Haldorsen och gjorde os ful gren
og rechning fore thet vnbod som han haffuer hafft øffuer Hols kirkia i 3 år …».
Datum Qvislen 13. april 1511
Det synest merkeleg at ein biskop tok seg over Hardangervidda midt i april månad.
Visitasen vart vanlegvis halden på sumaren då det var lettast og ta seg fram frå Stavanger
til Hallingdal og Valdres. Det lyt vel ha vel vore barmark opp bakkane på vestvidda
og derfrå har biskopen mest truleg vorte skyssa over med hest og slede der hesten gjekk
med trugar. Dette var ved påsketider og skaren bar godt frå morgonen viss dei nytta
føret. Biskopen gjekk av som biskop året etter og må ha vore ein eldre mann då denne
visitasen gjekk føre seg der han stoppa i Kvisla for krevja inn tienden hjå kyrkjeverga i Hol
som bar namnet Asle Haldorsen. Etter opphaldet i Kvisla – sikkert på Kaupangen, fór
han vidare – kryssa over elva ovanfor Hagafossen og tok inn i prestegarden på Ål. Eiliv
Jonsson var magister og biskop i Stavanger frå 1481 til 1512. Etter han kom Hoskuld
Hoskuldsson, som var den siste katolske biskopen i Stavanger frå 1513 til 1537.
Hundreåra har gått sidan vatsingane laut gå den lange vegen over Holsåsen til gamlekyrkja
i Holsbygda for å koma seg til kyrkje. No er det berre namna nordre og søre Kyrkjevegen
som minner ein fjellvandrar på kven som trakka desse stigane.
Torstein Seim
Hol historielag
120
Mors dokument
I 2011 var det 60 år sidan mor, Kirstina Offerdal, gift Sletto (1928-2012) kom
til Hol som husmorvikar. Mor snakka mykje om den tida og i jula i fjor begynte
eg å skrive ned det ho fortalte. Mor hadde god hukommelse og mange minne
og episodar kom fram. Særleg var minna frå den fyrste tida sterkast. Holsbygda
har endra seg mykje på desse åra og ikkje minst arbeidet som husmorvikar – eit
yrke som ikkje finst lenger i den formen det hadde. Den nye husmorvikaren
møtte ei anna bygd enn det Hol framstår som i dag. 60 år er lang tid, men også
del av vår nære historie. Det kan vere interessant å ha det som bakteppe med
tanke på dei store endringane det norske samfunnet har opplevd på desse åra.
Mors bakgrunn
Mor vaks opp på gard i Ofredal på 30-40-talet, innerst i Årdalsfjorden, med heile
storfamilien rundt seg: foreldre og syskin, besteforeldre, tanter, onklar og syskinbarn.
Det var mangt som skulle gjerast på ein gard og dei laga alt sjølve, til og med såpe kokte
dei. Det var ikkje berre å gå på butikken og kjøpe det ein trengte den tida. Som yngst
av 4 syskin måtte mor tidleg lære seg å arbeide. Dekke og ta av bordet og vaske opp var
faste gjeremål for ei lita jente. Frå ho var 8 år vaska ho kjøkkengolvet og frå ho var 10 var
ho på heimstølen med ansvaret for 10 kyr. Det var ikkje berre fjøsstell, men matlaging
til slåttefolket høyrde også med til «arbeidsinstruksen». Ho fekk tidleg vere med å bake,
for bestemor var svært flink og mor lærte mykje av henne. Ofredalen fekk ikkje straum
før i 1947 og før mor gjekk til skulen om morgonen, måtte ho bera inn ved. Då mor
var 17 år gjekk ho 1 år på folkehøgskule i Sogndal og seinare på husmorskule i Kroken,
Luster, der bl.a. «Vask, stryking og reingjering» var eit av faga og der fekk ho karakteren
«Mykje godt».
Åsete.
Her starta mor stølslivet
10 år gamal.
Foto utlånt av
Britt-Mari Sletto.
121
Indre Ofterdal
med sagbruk, post, telegraf
sett frå fjorden.
Her budde
besteforeldra til mor, og
her gifta mor og far seg.
Foto utlånt av
Britt-Mari Sletto.
Ei lang reise …
Mor hadde lese annonse i lokalavisa om at det var ledig stilling som husmorvikar i Hol.
Ho søkte og fekk jobben.
Den siste laurdagen i mars 1951 kom mor som då var 22 år til Hol. Ho hadde ei lang
reise bak seg: Båt til Flåm, vidare opp Flåmsbana med toget via Myrdal til Hol stasjon.
Hol viste seg frå si beste side den dagen med fint ver og mykje snø. På stasjonen venta
bussen til Holet og der vart ho møtt av Svein Nestegard. Han var nede ved hovudvegen
for å hente mjølkespanna, og så bar det siste stykket opp Hellingadn til Nestegard.
Oppe i Hellingadn møtte dei på to kveke 5-åringar; Sveinung og Kjell Åge Nestegard
som kom som kulu på ein rattkjelke som Pål Medhus hadde laga i smia. Den nye
husmorvikaren må ha vekt oppsikt med brillene sine. «Gudd så rare brillu du har»,
kommenterte Sveinung.
På Nestegard blei ho godt motteken av Anna, som skulle ha arbeidsansvaret for
husmorvikaren. Ho blei tilvist plass ved kjøkkenbordet, for gamle Svein meinte det var
der arbeidsfolk høyrde heime. Akkurat det blei visst med denne eine gongen. Den lange
reisa var endå ikkje slutt, for då kvelden kom, følgde Anna den nye husmorvikaren til
Margit og Nils Tvedt, der ho skulle bu på hybel. Ein kan tenkje seg at dette må ha vore
ein svært lang dag for henne med mange nye inntrykk.
Hybelliv
Hybelen var eit rom i 2. etg. på Heggtveit. På rommet var det seng innebygd i veggen,
2 klesskåp og ein kommode. I øverste kommodeskuffen oppbevarte mor maten sin og
kokeplata sto på golvet. Ho kjøpte seg ein stor kjel (som endå står i Sørheim) til å vaske
kleda sine i. Om vinteren hadde ho ein liten varmeomn på rommet. Radio hadde ho
ikkje. Det var bad i huset og det hendte ho fekk låne det etter ein lang arbeidsdag. Livet
på hybelen var nok einsamt i blant, men ho vart fort kjent med Barbo Tyribakken som
også var hybelbuar hjå Tvedt. Dei hadde mykje moro sammen og det gode venskapet
varte livet ut.
122
Hybelvertskapet
Margit og Nils Tvedt
på hytta på Haugastøl.
Foto: Jens Sletto.
Løns- og arbeidsforhold
Månadsløna var kr. 325 og då var hybelen betalt. Til sammenlikning tilsvarar dette i
dag: ca. 4800 i månaden og 57 800 i året. Det seier seg sjøl at dette var svært langt frå
dagens lønsnivå. Mat fekk ho alle stader ho arbeidde,
Arbeidstida var måndag – fredag frå kl. 0800-1700 og laurdagane til kl. 1300.
Arbeidsdagen kunne gjerne bli lengre og det var ingen kompensasjon for overtid.
Gratisjobbing var difor ikkje uvanleg.
Ho kunne vere opptil 3 veker på same plassen, ofte med overnatting. Alle beskjedar
blei gitt på telefon til Margit Tvedt, ein av dei få som hadde telefon. Ho hadde ferie i
jula og om sommaren og det var dei einaste gongene i året ho kunne reise heim til Sogn.
Men det hendte ho fekk besøk heimanfrå. Brørne Olav og Alf besøkte henne og det var
kjærkomne avbrekk i ein travel kvardag.
Transport
Mor var den einaste husmorvikaren i Holet og i Mogardane, men det hendte ein sjeldan
gong ho var i Kvisla, på Ustaoset og til og med i Dagali. Det gjekk bussar, men som
oftast var det å gå eller sykle. Vinterføret kunne vere utfordring for ein vestlending og
ho fortalte at Svein Nestegard hadde øvd med henne i Hellingadn på koss ho skulle skli
og dette på hålkeføre.
Vegstandarden var ikkje så god tidleg i 50-åra. Hovudvegen var grusveg og Øvre
Holsvegen var kjerreveg. Holsåsen hadde berre stølsveg den gongen. Mor kunne ikkje
sykle då ho kom til Hol. Dette måtte ho lære seg og ein gong ho øvde og balansen endå
ikkje var heilt på plass, heldt ho på å sykle ned gamle Torstein Seim som måtte redde
seg opp i vegskråningen. Ho kollsykla også ein gong i Mogardane, fekk hjernerystelse og
vart sjukmeldt ei tid. Ein gong ho var i Dagali fekk ho skyss heim på motorsykkel – ho
hugsa det som ein svært luftig og rask tur. Ein annan gong mor hadde vore på arbeid i
Kvisla, hadde ho bestilt drosje heim. Turen kosta 15 kr, men det skulle gå lang tid før
ho fekk desse pengane refundert.
123
Arbeidet som husmorvikar
Husmorvikar var som namnet tilseier: Vikar for husmor. Arbeidet kunne bestå av
barnepass, matlaging, fjøsstell, husvask, klesvask, stølsarbeid og bearbeiding av slakt.
Det var få grenser for arbeidsoppgåver ein husmorvikar kunne utføre den gongen og
det kunne bli mange tunge tak. Mor fortalte at det tyngste arbeidet var å pusse og setje
inn innglas og hermetisere slakt om hausten. Ein haust hermetiserte ho 320 glas med
kjøt, blodmat, leverpostei og fårikålkjøt mm. hjå Øygunn og Bottolv Slettemoen. Dette
tok 8 dagar. Kjøleskåp og frysarar fanst ikkje, men litt seinare utpå 50-talet kom det
fryseri på Hol Handelslag og ved Hagafoss. Mange leigde fryseboksar der. Det kan også
nemnast at ifølgje mor var Øvre-Myro einaste plassen i Hol på den tida med ein liten
Evalet vaskemaskin utan sentrifuge. Det var innlagt vatn på gardane, men svært få hadde
bad, og utedo var det vanlege. Klesvasken gjekk føre seg på kjøkkenet i ei balje og sidan
ekstra klesskift ikkje var vanleg heller, så måtte kleda turkast på omnen i løpet av natta
slik at dei var klare til bruk til dagen etter.
Fyrste arbeidsplassen
Mor kom ein laurdag og måndagen etter var arbeidsdagen i gang. Det var ikkje mykje
rom for «akklimatisering» den gongen. Fyrste arbeidsplassen var hjå Guri og Lars Søndrål.
Der blei ho i fleire veker. Anne var eit par månader gamal, Halvard var 1 og Marit 4
år. Slike oppdrag skulle det bli mange av utover på 1950-talet. Familiane auka i storleik
og sjølv om mannen i huset var heime, så var det sjeldan snakk om at han skulle trå
til. Når ein ny baby var på veg, måtte husmorvikaren tilkallast for å ta seg av dei større
barna, stelle hus og fjøs. 4 kr dagen kosta det å ha ein husmorvikar i arbeid på den tida.
(Tilsvarar ca. 60 kr i dag).
Kurs i barnepleie
eller sjukepleie.
Fremst til
venstre Helga
Tufto, til høgre
Kristina Sletto.
Foto utlånt av
Britt-Mari Sletto.
124
Kvardagsglimt
Det var klare oppfatningar av kva som var kvinnfolk- og mannfolkarbeid. I ein heim
der mora hadde fått eksem på hendene, måtte ein av gutane på 18 år setje brøddeig før
husmorvikaren kom om morgenen (for å få brøda ferdig steikt i løpet av dagen). Dette
syntest guten var utruleg flaut, for dette var kvinnfolkarbeid! Sjøl om folk ikkje var
fattige, var talgebrød framleis i bruk. Mor fortalte om ein mann som såg sitt snitt til å
selje talget på ei smie på Geilo då kona var sjuk, for talgebrød var det verste han visste!
Som ung husmorvikar møtte ho også på utfordringar. Som for eksempel då ein gut i
4-5 årsalderen låg på golvet og kikka henne under skjørtet og fortalte vidare til mor si
kva farge husmorvikaren hadde på underbuksa. Mor lurte på koss ho skulle få slutt på
denne plagsame aktiviteten og ho tok det nærmaste ho hadde: Oppvaskbørsten. Ein real
dusj av denne gjorde slutt på unotene. Same guten fantaserte også om at han ville ha
minst 13 kjeringar når han vart vaksen. Det meinte husmorvikaren umogeleg kunne
kombinerast med å bli buande her i landet. (Det høyrer med til historia at guten er gift
og framleis bur i bygda).
Det var ikkje alle som var like glade i den nye husmorvikaren. Ein gong Alf Wengård
gjekk i Hellingadn og bar på noko over skuldra, møtte han på ein liten gut som lurte
på om han skulle «syte husvikaren» (skyte husmorvikaren)? Den unge husmorvikaren
engsta seg ikkje får å delta i barneoppdragelsen når ho syntest det var på sin plass. Ho
var streng og ville ha orden, slik ho sikkert var van med frå sin eigen oppvekst. Ho ville
at ungane skulle ete opp maten dei hadde forsynt seg med, noko anna aksepterte ho
ikkje. Pottetrening kunne også forekome. Frå ein husmorvikars ståstad med tungvinn
klesvask og lite klede var det kanskje ein dyd av nødvendigheit, men kansklje ikkje alltid
like lett for den vesle ungen. Det var ingen grenser for å få husmorvikar, kan det virke
som, og eit oppdrag av det meir kuriøse slaget var å
få hesten til Guttorm Slettemoen – ein fjording – ut
og inn av fjøset morgon og kveld medan han var på
elgjakt med Østen Østensen og Nils Tvedt. Tantene
til Guttorm var nemleg redd for denne hesten! Mor
var oppvaksen med dyr og var ikkje redd.
Ordet bekar hadde mor aldri høyrt før og ein
gong ho var på arbeid og fekk beskjed om å gi
bekaren vatn, undrast ho fælt på kva dyr som ville
møte henne i fjøset, men blei letta då ho såg det var
ein ver. Hallingdialekten er ulik dialekten i indre
Sogn og baud nok på utfordringar for mor, men ho
hadde lett for å ta etter dei ho snakka med. (Slik ho
også gjorde det året på folkehøgskulen i Sogndal.
Då ho kom heim til Ofredal, fekk ho høyre at ho
snakka som ein sogndøl). Sjølv om det nok var
Mor var glad i dyr.
ord og uttrykk som var ulike, så tok ho etter kvart
Foto utlånt av Britt-Mari Sletto.
typiske hallingord og -uttrykk i bruk.
125
Nystølen var langstølen og mor hadde mange gode minner herifrå. Her er ho saman med
barndomsvenninna Synnøve og mor hennar, Inga. Foto utlånt av Britt-Mari Sletto.
På stølen
Fyrste sommaren blei mor spurt om å arbeide på ein støl i Skar, innanfor Vats, under
Reineskarvet. Der hadde Karsten (13) og Harald (10) Rueslåtten vore åleine i ei veke
med 10 kyr og 40 geiter etter at den høggravide mor deira, Hjørdis, var beordra heim av
legen, saman med dei 2 yngste gutane, Håkon Gunnar (7) og Asbjørn (4). Karsten og
Harald var spente på husmorvikaren som dei aldri hadde møtt før. Då husmorvikaren
kom, var gutane svært slitne. Dei hadde vore redd for å forsove seg, for mjølkebilen til
Ål gjekk kl. 7 på morgonen og då skulle mjølk frå kyr og geiter vere leveringsklar! Med
husmorvikaren i huset, kunne dei sove trygt og godt og ho minnest dei snorka så høgt
at ho trudde taket skulle lette – så trøytte var dei …
Mor blei der i 3 veker – 3 veker med regn og skodde – kyr og geiter måtte mjølkast på
omgang under tak. Dei kraftige arbeidsnevane til Karsten imponerte mor og Harald var
ein svært snill gut. Ho fekk eit nært forhold til begge gutane. Då far til gutane, Håkon,
skulle hente dei heim i september, kunne han glad fortelje at ei jente var fødd (Gudrun).
Etter 6 gutar kom den etterlengta jenta. Håkon fekk imidlertid plunder med bilen på
denne turen. I staden for å vente på reparasjon, tok mor beina fatt og gjekk den lange
vegen til Vats og kom seg heim derifrå i drosje. Badekaret hjå Tvedt var ekstra herleg
den kvelden! Ho snakka mange gonger om desse vekene i Skar som må ha gjort eit sterkt
inntrykk på henne. Sommaren 2009 var mor og eg tilbake i Skar. Ho ville sjå att husa og
fjella. I motsetning til i 1951 var det fint ver denne dagen. Stølen ligg ved eit vatn med
126
fin utsikt, men bakken opp bak huset med mjølkespanna må ha vore både tung og lang
for dei unge gutane. Likeeins var det også eit godt stykke til bilvegen der mjølkebilen
stoppa. Ein kan jo berre fantasere om kva slit stølslivet må ha vore den gongen i 1951.
Sosialt liv
Mor var ofte bedt i selskap på Nestegard, hjå Anna og Svein. Nestegard var eit sosialt
samlingspunkt - fleire venskap vart etablert der og varte heile livet. Det gode venskapet
med Diddi og Knut Seim vart etablert på same tida. Mor var hjå dei då Torstein vart
fødd i mai 1951. Den gongen budde dei i Lunde og Knut hadde vore nabo med far sidan
gutedagane. Mor var elles ikkje ofte på private besøk. Det hendte ho blei spurt om å sitje
barnevakt i helgane. Dette var gratis arbeid. Mange gonger sa ho ja, men ho hugsa også
ein gong ho sa nei. Foreldra skulle på fest og trengte barnepass til 3 ungar. Avslaget blei
ikkje godt tatt imot av mor i familien. For kva skulle ein då med husmorvikar om ho
ikkje kunne stille opp når folk hadde bruk for henne?
Det var fleire kafear i Hol på den tida og dei var sosiale møteplassar. Sundagane var mor
og Barbo ofte på Ringberg kafe og «skeia ut» med ein kopp kaffi. Mor måtte også dit ein
gong Mary hadde brekt håndleddet. Mor understreka at ho lærte mykje av henne. Mary
var den flottaste dama i Hol, sa mor. Ein gong mor og Barbo hadde gått frå Geilo, var
dei både trøytte og svoltne og måtte stopppe på Veidal kafe før dei gjekk siste stykket
heim. Hol fekk samfunnshus tidleg på 50-talet og mor var med på innvielsesfesten av
Bygdahall. Her var det festar, filmframsyningar, basarar og andre arrangement som mor
deltok på. Mor minnest at folk var meir sosiale før. Folk gjekk og sykla og hadde god tid
til å stoppe og prate med kvarandre.
Andre tider
Folk var ikkje fattige, sa mor, men dei var nøkterne og forsiktige og nytta alt dei hadde.
Folk flest var bønder og det var lite pengar blant folk, bortsett frå dei som hadde fast
lønsarbeid. Det var anleggsutbygging ved Hagafoss - fossen blei lagt i røyr - og arbeidet
på Stolsvassdammen var i gang. Anleggsarbeidet skaffa etter kvart lønsarbeid til mange
i Hol. Mor var inne i dei fleste hus i Hol og blei godt kjent med folk og tilhøve i bygda.
Ho var godt likt og flink og rask i arbeidet. Seinare blei bygdebøkene flittig lesne. Ho
var slektsinteressert og skaffa seg god oversikt over slektsforhold i Hol gjennom fleire
generasjonar. Var det noko me lurte på, så var det berre spørje henne. Ho visste som
regel svaret og viss ikkje, så visste ho i alle fall kvar i bøkene ho skulle leite for å finne
det me lurte på. Arbeidet som husmorvikar tok slutt då mor gifta seg med Jens i 1955.
Gifte kvinner hadde sjeldan lønsarbeid utanfor heimen på 50-talet. Mor fortsatte sitt
allsidige virke med stor arbeidsglede som husmor i Sørheim.
Den store skilnaden på då og no er den enorme velstandsutviklinga. Det var vel ingen
for 60 år sidan som kunne forestille dagens velstand og forbruk. Bygda har endra seg frå
natural – til pengehushald. Turisme og hyttebygging har i stor grad erstatta landbruket.
Full barnehagedekking har ført dei fleste kvinner ut i lønsarbeid. Husmora i si tradisjonelle
127
Mor og far på fjelltur i Vest – Jotunheimen. Foto utlånt av Britt-Mari Sletto.
form er historie. Mor følgde med på denne utviklinga og tok tidleg førarkort. Mor hadde
også ein periode som fast heimehjelp for fleire eldre på 80- og 90-talet, før ho sjølv blei
pensjonist.
Materielt har folk utan tvil fått det mykje betre. Kvardagen er lettare. Det fysiske
tungarbeidet tek maskinene seg stort sett av i dag. Men kvardagen for folk flest er blitt
meir hektisk. Tid, som folk hadde mykje av før, opplever mange å ha lite av i dag. Mange
felles møteplassar i Hol er borte. Bygda som før var stille og roleg, er nesten like hektisk
som det urbane livet med sundagsopne butikkar og stor auke i biltrafikken.
Har framsteget teke frå oss verdiar me skulle teke vare på? Tida kan ikkje spolast tilbake.
Det som var, er forbi, er forbi …
Britt-Mari Sletto
128